INHOUD
16
20
10 Artikelen 10 12 14 16 18 20 22 24 29 30
Participatie in het klimaatakkoord Lastige etiketten Slapeloos gasloos? Koers op kringlooplandbouw Blauwgroen en bruin Wat met de warmte? Huisje, boompje, deelauto Draken te temmen Zonnen op rolletjes De waarde van wier
Rubrieken 04 04 07 09 26 28 32 34 35
Hoofdredactioneel Nieuws Column Saskia Borgers Internationaal nieuws Bedrijf en product De milieuprofessional Bedrijfsprofiel Forum Agenda en colofon
22 12
Afvalstof of grondstof? De Leidraad afvalstof of product van I&W moet duidelijk maken waar de grens ligt.
14
Sleutelen aan warmtepompgeluid De ‘warmtepompbrom’ kan een dingetje worden in gasloos Nederland. Remedies?
18
Omgaan met droogte in water- en natuurbeheer Afgelopen zomer maakte duidelijk dat klimaatadaptatie meer is dan je voorbereiden op wateroverlast.
24
Over onze weerstand tegen verandering Volgens de sociaal psycholoog moeten we voor een transitie nog diverse duurzaamheidsdraken temmen.
30
Veelbelovend zeewier De zoektocht naar rendabele productiemethoden is begonnen. NOVEMBER 2018 | NR 8 | MILIEUMAGAZINE
3
DE WAARDE VAN WIER Nederwiedewiedewiedewier De belofte van zeewier klinkt als Haarlemmer olie: boordevol mineralen en betere eiwitten, zonder de verwoestende effecten van intensieve veeteelt. Al zijn de koe en de planeet ook beter af met een zeewierdieet, omdat het de methaanuitstoot drastisch verlaagt. De zoektocht naar rendabele productiemethoden is begonnen. HARRY VAN DOOREN
Z
eewier is een belangrijke eiwitbron voor de toekomst. Het is een veelzijdig en snelgroeiend gewas dat duurzaam geteeld kan worden. Het maakt geen gebruik van land, zoet water of meststoffen. Zeewieren kunnen mens en dier voeden en de reststromen kunnen ingezet worden voor biobased materialen (plastic, textiel) en biogas. Zeewier zet CO2 om in biomassa en zuurstof. Dit proces helpt verzuring van de oceanen tegen te gaan. Daarnaast zijn zeewiervelden kraamkamer en leefomgeving voor vissen en schaaldieren.
Kelp
30 MILIEUMAGAZINE | NR 8 | NOVEMBER 2018
Stichting Noordzeeboerderij stimuleert sinds 2014 samenwerking en kennisdeling tussen ondernemers, overheid en onderzoeksinstituten. Het platform onderzoekt de kansen en mogelijkheden voor zeewierteelt in Nederland en presenteerde in april in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit een plan om de komende tien jaar 500km2 zee te ontginnen voor zeewierteelt. Een kwart daarvan in windmolenparken. Dat levert in 2030 een oogst op van 100.000 ton plantaardig eiwit voor mens en dier en minimaal 50.000 banen. De directe reductie van CO2-uit-
VOEDSEL
Handwerk In Nederland zijn op dit moment vijf bedrijven die zich (exclusief) toeleggen op de teelt van zeewier en nog een handvol die zeewier verwerken of producten op basis van zeewier verkopen. Rendabele businesscases zijn er nog niet, vooral vanwege de arbeidsintensieve productiemethoden. Zaaien en oogsten is overwegend handwerk. Mechanisering staat nog in de kinderschoenen. Ook de ruime beschikbaarheid en lage prijs van intensief geteeld zeewier uit Azië zorgt voor heftige concurrentie, al worden de schonere productielocaties en transparante duurzame productieprocessen van Nederlandse producenten hoger aangeslagen. Voor een grotere afzet op de Nederlandse en Europese voedingsmiddelenmarkt is nog wel wat zendingswerk te doen daar de binnenlandse vraag naar zeewier zo goed als nul is en uit onderzoeken blijkt dat consumenten niet staan te trappelen om er hun tanden in te zetten. Kansen op de veevoermarkt lijken groter. Veel zeewieren zijn excellente biofilters, maar dat kan de voedselveiligheid in de weg zitten. Wet- en regelgeving voor inhoudsstoffen in zeewieren zoals zware metalen en jodium bestaat nog niet. Hoewel Nederlandse telers testen op voedselveiligheid, is er nog geen database die verbanden legt tussen soort, productiemethode en inhoudsstoffen. Het advies van de stichting is dan ook om te gluren bij de buren: welke kennis en regelgeving kunnen we importeren uit Frankrijk, Ierland of Noorwegen? Locatie, locatie, locatie Het grootste struikelblok is wellicht het vinden van geschikte locaties. De druk op hotspots als het Eemsgebied, Waddenzee, Oosterschelde en de Noordzee is groot. Visserij, transport, energie (olie, gas, wind) en recreatie claimen allemaal ruimte op de baren, in een wankel evenwicht met natuur- en milieubelangen. De eenzijdige focus op offshore-teelt is een deel van de jonge sector een doorn in het oog. Zij pleiten voor het onderzoeken van teelmogelijkheden in beschutte wateren en op land. Hoewel de overheid welwillend staat tegenover de zeewierteelt en vorig jaar €5 miljoen subsidie beschikbaar stelde voor het innovatieprogramma Seaweed for food and feed, is er nauwelijks beleid op het gebied van aanwijzing voor locaties en vergunningverlening. Dat vertraagt de opschaling van productie en beschikbaarheid van zeewierproducten en maakt private investeerders kopschuw. De Noordzeeboerderij vraagt ook om regelgeving die de samenwerking tussen visserij in de zeewiersector stimuleert. De waarde van wier Zeewieren behoren tot de Protista, een groep van organismen die tussen planten en dieren in staan. Ze bevatten veel eiwitten: een soort als zeesla tot maar liefst 25% (percentage in de droge stof). In vergelijking met
STICHTING NOORDZEEBOERDERIJ
stoot bedraagt 270.000 ton (en een veelvoud daarvan als je de effecten in de voedselketen meerekent); de stikstofuitstoot daalt met 20.000 ton en die van fosfor met 2.000 ton. De energie-output door vergassing van reststromen is 2500 GWh, waarmee het elektragebruik van 15.000 huishoudens is gedekt.
Suikerwier
landplanten bieden ze ons een gunstigere mix van essentiële aminozuren (bouwstenen van eiwitten die we uit voeding halen). Hoe beter de functionaliteit van de eiwitten, des te minder eiwit is nodig om aan dezelfde behoefte te voldoen. Plantaardige ‘zee-eiwitten’ voor humane voeding vragen om die reden minder ruimte dan land-gebonden eiwitbronnen. Populaire zeewieren zijn zeesla, nori, kelp (kombu), wakame, arame, zeespaghetti en dulse. Het natuurlijke zoutgehalte van zeewieren varieert sterk binnen en tussen soorten. Vanwege de zoute smaak, typische kleur en structuur, zit zeewier vaak in kleine hoeveelheden in gerechten. De voedingswaarde hangt af van soort en seizoen. Groene en rode zeewieren zijn doorgaans eiwitrijker dan bruinwieren. Ze bevatten allemaal vitamine B1, maar minder dan bonen. Zeewier kan meer ijzer bevatten dan vlees. Ze worden daarom ook gebruikt in vleesvervangers. In rood- en groenwieren zit vitamine C. Zeewier is een bron van jodium, calcium, fosfor, magnesium, ijzer, natrium en kalium. Vanwege de soms hoge concentraties is dat niet per se gunstig.
Methaankiller Herkauwers, met name runderen, zijn verantwoordelijk voor een kwart van de methaanuitstoot, een nog veel krachtiger broeikasgas dan CO2. De opwarming door scheten en boeren van de veestapel kan spectaculair omlaag door zeewier bij te voeren, ontdekte Canadese en Australische onderzoekers. Methaan is het belangrijkste afvalproduct van de voedselvertering van grasetende koeien. Bij laboratoriumexperimenten bleek de Asparagopsis taxiformis de meest potente methaankiller. Deze invasieve rood-alg reduceerde in de praktijk de methaanuitstoot bij schapen met meer dan 70%. De sleutel lijkt te zitten in het stofje bromoform dat zorgt dat tot 15% meer energie uit het voer wordt opgenomen. Door de efficiëntere spijsvertering geven koeien meer melk, melden boeren die al langer ervaring hebben met het bijmengen van zeewier in het voer. Ze beschrijven ook positieve gezondheidseffecten als minder ontstekingen en een glanzende vacht. Van theorie naar praktijk is nog wel een stap. Hoeveel procent van welk wier bijmengen voor het beste resultaat tegen aanvaardbare kosten? Commercieel geteeld zeewier is nu nog te duur om gezondheids- en productiviteitswinst te bekostigen. Een methaanquotum zou de toepassing in een stroomversnelling kunnen brengen. Maar het opzetten van een teeltsysteem dat wereldwijd 3,3 miljard koeien, schapen en geiten kan (bij)voeren, is een uitdaging die behalve financiering, veel andere logistieke en wettelijke hordes kent. NOVEMBER 2018 | NR 8 | MILIEUMAGAZINE 31