Allah sevgisi

ALLAH SEVGİSİ Harun Yəhya (Adnan Oktar)

İçindəkilər * Giriş * Allah sevgisi * Allah sevgisi ilə Allah qorxusu birlikdə olmalıdır * Allahı sevən peyğəmbərləri və möminləri də sevər * Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) möminlər arasındakı sevgini təşviq edən sözləri * Allah rizası üçün sevmək * Quran əxlaqında sevgi * Son söz

Giriş Sevgi Allahın insanlara bəxş etdiyi ən böyük nemətlərdən biridir. Hər insan həyatı boyu çox sevdiyi, güvəndiyi, yaxın hiss etdiyi insanlarla birlikdə olmaq istəyir. Allahın verdiyi nemətlərin əksəriyyəti əsl dəyərini həqiqi sevgilərin və dostluqların yaşandığı mühitlərdə tapır. Məsələn, gözəl mənzərələrdən zövq alan bir insan hiss etdiyi həyəcanı sevdiyi insanla bölüşmək istəyir. Eynilə ən möhtəşəm ziyafət süfrəsi və ya ən gözəl, ən dəbdəbəli ev belə tənha olan insana çox da cəlbedici görünməyə bilər. Çünki Allah insan fitrətini sevib-sevilməkdən zövq alacaq, dostluqdan və yaxınlıqdan xoşlanacaq şəkildə yaratmışdır. Quran əxlaqını yaşayan insanlarla bir yerdə olmaq, onlarla dostluq və sevgini yaşamaq isə iman gətirən insana bir çox nemətlərdən daha artıq zövq verir.

Bu səbəbdən, Allahın sevdiyi və razı olduğu qullarına vəd etdiyi cənnət həqiqi sevginin, dostluğun və yaxınlığın son ana qədər böyük coşqu ilə yaşanacağı qeyri-adi gözəlliklərə malik olan yerdir. Allahın Quranda cənnət həyatına aid verdiyi xəbərlərdə həmişə sevinc, dostluq, sevgi, məhəbbət, gözəl söz və rahatlıqdan bəhs edilir. Sevgi və dostluğa mane olan hər şey cənnətdəki insanlardan uzaq edilmişdir. Məsələn, Allah bir ayəsində cənnətə gedəcək möminlərin qəlbində kin-küdurətdən nə varsa, hamısının çıxarılacağını bildirmişdir. («Əraf» surəsi, 43). Qısqanclıq, düşmənçilik, rəqabət, qəzəb, paxıllıq, laqeydlik kimi sevgiyə və dostluğa mane olan bütün pis xüsusiyyətlər cənnətdən kənarda qalacaqdır.

Cənnətdə yaşayacaq müsəlmanların mühüm xüsusiyyətlərindən biri onların dünya həyatında ikən bütün peyğəmbərləri, Allaha iman gətirən, səy göstərən hər bir saleh insanı və keçmişdə yaşamış bütün müsəlmanları çox sevmələridir. İman edənlər Allahın rizasını qazanmaq üçün çalışan bütün saleh möminlərlə yaxınlıq edir, onları

özlərinə yaxın dost və hami hesab edirlər. Hər hansı bir işdə qeydşərtsiz onlarla birlikdə olmaqdan böyük zövq alırlar, bütün müsəlmanlara sədaqətlə bağlıdırlar. Allah möminlərin qəlblərindəki imandan, Allah qorxusundan qaynaqlanan bu gözəl sevginin və Rəbbimizə ürəkdən bağlılıqlarının əvəzində onları sevginin və sədaqətin ən gözəl məkanı olan cənnətlə mükafatlandıracaqdır.

Möminlərin qəlblərindəki sevginin əsl qaynağı isə Allaha olan dərin sevgiləridir. Möminlər Allahı çox sevirlər və həyatlarının hər anında Allahın sevgisini və rizasını qazanmaq üçün ciddi cəhd göstərirlər.

Allah bütün insanları yoxdan var etmişdir. İnsan yox ikən Allahın rəhmi sayəsində can sahibi olmuşdur. Qullarına bu dünyada sığınacaq verən, müxtəlif yeməklər, meyvələr bəxş edən, növbənöv çiçəklərlə, sevimli heyvanlarla bizə zövq verəcək mənzərələr yaradan, günəşdən suya, havadan vitaminlərə qədər ehtiyacımız olan hər şeyi qüsursuz var edən, kosmosun boşluqlarında minlərlə kilometr sürətlə yol gedən planetimizin təhlükəsizliyini anbaan qoruyan, Rəhman, Rəhim və sonsuz mərhəmət sahibi olan Rəbbimizdir. Allahın nemətlərini, Onun hər şeyə güc verdiyini və bütün kainatın tək hakimi olduğunu, hər şeyi ən gözəl və xeyirli şəkildə yaratdığını düşünən hər möminin Allaha olan sevgisi daha da güclənir. Allahı sevən və Allahdan qorxan insan Onun qoyduğu hədləri böyük həvəs və istəklə qoruyur, Allahın hər əmrini qüsursuz yerinə yetirmək üçün böyük məsuliyyətlə ciddi cəhd edərək Allahın razılığını, sevgisini, rəhmətini və cənnətini qazanmaq üçün bütün həyatı boyu var gücü ilə çalışır.

Allahı çox sevən, Allahdan qorxan, Allahın ondan razı qalması üçün səmimi cəhd göstərən hər mömin dünyaya gözəllik qazandıran xeyirli insanlardandır. Allahı sevən insan Allahın yaratdıqlarını da sevər, onlara qarşı şəfqət və mərhəmət hissi duyar, on-

ları qorumaq, onlara xeyir və gözəllik gətirmək istəyər. Dünyanın ən xeyirli, ən gözəl əxlaqlı insanlarından olan Allahın elçiləri də ətraflarındakı insanları sevgiyə və yaxınlığa dəvət etmişlər: «Allah iman gətirib yaxşı əməllər edən bəndələrinə bununla müjdə verir. De: «Mən sizdən bunun müqabilində qohumluq məhəbbətindən başqa bir şey istəmirəm. Kim bir yaxşı iş görərsə, onun yaxşılığının savabının artırarıq!» Həqiqətən, Allah bağışlayandır, qədirbiləndir!» («Şura» surəsi, 23). İnsanların bir qismi Quran əxlaqını bilmədikləri, Allahı lazımınca tanıyıb ona şükür etmədikləri üçün sevgidən və dostluqdan məhrum qalıb cansıxıcı, əzab dolu həyat yaşayırlar. Bu insanlar arasında ən dəbdəbəli görünən həyatı yaşayanlar belə, əslində, həqiqi xoşbəxtliyi və rahatlığı tapa bilmirlər. İmanı yaşamayan bu insanlar üçün sevgisiz, dostsuz və tənha yaşanan həyatın heç bir anı mənalı və gözəl deyildir. Allah iman gətirməyənlərə sevgisizliyi dünyada və axirətdə nankorluqlarının və iman gətirməmələrinin əvəzi olaraq verir. Bu insanlar həqiqi mənada nə sevirlər, nə də sevilirlər. Allaha şərik qoşaraq yaşadıqları sevgi isə həqiqi sevgi deyildir və onlara daima ümidsizlik, bədbəxtlik və kədər gətirir.

Allahın Quranda bildirdiyi kimi, tənhalıq və dostsuzluq cəhənnəmə xas olan xüsusiyyətdir: «Çünki o, böyük olan Allaha inanmırdı. O, yoxsulu yedirtməyə rəğbət oyatmırdı. Bu gün bax, burda onun yaxın bir dostu yoxdur» («Haqqa» surəsi, 33-35).

Allah sevgisi İnsan ona kiçik qulluq göstərən və ya yaxşılıq edən bir insana bu gözəl davranışından duyduğu məmnuniyyəti dərhal göstərmək istəyir. Məsələn, onu evində saxlayan, qulluq göstərən şəxsə minnətdarlıq edir, xüsusilə də ev sahibi diqqətli insandırsa və heç bir söz soruşmadan qonağın hər ehtiyacını tamamilə ödəyirsə...

Ciddi xəstəliyi olan insan da həkimin müalicəsi ilə şəfa tapanda ona necə təşəkkür edəcəyini bilmir. Bir insan yolu keçərkən onu maşın vurmasından xilas edən insana həyatını borclu olduğunu söyləyib həmin adamı mükafatlandırmaq istəyir və ona olan minətdarlığını göstərmək üçün əlindən gələn hər şeyi edir. Hər insan ona sürprizlər edən, gözəlliklər bəxş edən, yaxşılıqlar edən şəxsləri çox sevir, onlara qarşı hörmət və qayğı göstərməkdə səhv etməməyə çalışır.

Ancaq bəzi insanların unutduğu çox mühüm həqiqət var: Bir insanı sevindirən, onun qayğısına qalan, ona gözəl ruzilər, nemətlər bəxş edən, xoşuna gələn mənzərəni yaradan, hər səhər oyananda ona həyatını yenidən bəxş edən, onu təhlükələrdən qoruyan, xəstələnəndə ona şəfa verən, dərmanlar vasitəsilə ağrısını kəsən və ya kədərini unutduran, bütün canlı və cansız varlıqların sahibi Allahdır. Odur ki, insan sahib olduğu nemətlər və qarşılaşdığı gözəlliklərə görə sevgisini, hörmətini, minnətdarlıq duyğusunu, vəfasını və şükrünü Allaha yönəltməlidir. Bir insana köməyə görə təşəkkür edərkən onu bu yardıma ilhamlandıraraq rəhmətini çatdıranın Rəbbimiz olduğu qətiyyən unudulmamalıdır. Allah bir ayədə belə bildirmişdir: «Həqiqətən, göylərin və yerin hökmü Allaha məxsusdur.

Dirildən də, öldürən də Odur. Sizin Allahdan başqa havadarınız və köməyə çatanınız yoxdur!» («Tövbə» surəsi, 116).

Quranda hz. İbrahimin Allaha olan duasında Rəbbimizin insanlar üzərindəki bu rəhmətini belə ifadə etdiyi bildirilir: «Məni yaradan və məni doğru yola yönəldən Odur! Məni yedirdən də, içirdən də Odur! Xəstələndiyim zaman mənə yalnız O şəfa verir. Məni öldürəcək, sonra dirildəcək Odur. Və qiyamət günü xətamı bağışlayacağına ümid etdiyim də Odur!» («Şuəra» surəsi, 78-82).

İnsana sahib olduğu bütün gözəllikləri bəxş edən Allahdır Allah hər insana yoxdan bir can vermiş, dünyanı onun üçün ən gözəl və ən uyğun şəkildə yaratmışdır. Məsələn, dünyanın hər yerində insanlar rahatlıqla nəfəs alıb-verə bilirlər. Allah rəhməti ilə atmosferdəki qazların nisbətini insanlar üçün ən uyğun nisbətdə təsbit etmiş və yaratmışdır. Bir çox insan havasız otaqda nə qədər çətin nəfəs alıb-verdiyini bilir. Havasızlıq artdıqca insanın keçirdiyi sıxıntı hissi də artır. Biz güclə nəfəs alıb-verə biləcək dünyada da yaşaya bilərdik. Ancaq tənəffüs etdiyimiz hava Allahın rəhməti və diləyi sayəsində heç vaxt bizə sıxıntı vermir, əksinə, bizi rahatlaşdırır, xoşumuza gəlir.

Allah yer üzünün hər yerində növbənöv meyvələr, tərəvəzlər və bitkilər yaratmışdır. Əgər Allah istəsəydi, dünyada bir növ qida olardı və bu qidanın dadı da bizə heç ləzzət verməyə bilərdi. Biz sadəcə olaraq yaşamaq üçün bu qidanı yemək məcburiyyətində qala bilərdik. Bu qidadan başqa torpaqdan bir şey istehsal etmək imkanımız olmazdı. Ancaq Allah sonsuz mərhəməti və şəfqəti ilə insanlar üçün növbənöv meyvə və tərəvəzlər yaratmışdır.

Üstəlik, bunların hər birinin dadı bir-birindən fərqli və gözəldir. İnsan yaşamaq üçün yemək məcburiyyətindədir, amma Allahın rəhməti sayəsində bir yandan da bütün bunların ləzzətindən böyük zövq alır.

Allahın yaratdığı heyvanlar da insanlar üçün müxtəlif gözəlliklərlə yaradılmışdır. Məsələn, at, dəvə, it kimi itaətkar heyvanlar insanlara yardım edirlərsə, quş, pişik kimi ev heyvanları da özlərini sevdirən xoş xüsusiyyətlərə malikdirlər.

Tənəffüs etdiyimiz havadan yer üzünə enən yağışa, torpaqda yetişən məhsullardan yeraltı sərvətlərə, xoşumuza gələn heyvanlardan əsas həyat qaynağı olan suya qədər təbiətdəki hər şey ən kiçik səy belə göstərilməsinə ehtiyac duyulmadan bizə çatır. İnsanın yaşaması və ömrünü davam etdirə bilməsi üçün kainatda son dərəcə təfərrüatlı proseslər baş verir, son dərəcə həssas nisbətlər anbaan qorunur. İnsandan başqa bütün canlılar sahib olduqları xüsusiyyətlərin fərqinə vara bilmirlər. Bir dovşan nə qədər sevimli olduğunun fərqində olmadan yaşayır. Kəpənək qanadlarındakı simmetriyanın, naxışların və harmoniyanın şüurunda deyil. Sahib olduğu rənglər, naxışlar və simmetriya tovuz quşunu olduqca cazibədar edir. Amma o nə üçün var olduğunu belə bilməyən və gözəllikləri dərketmə qabiliyyəti olmayan canlıdır. Quyruğundakı rənglər və naxışlarla dünyanın ən gözəl mənzərələrindən birini nümayiş etdirən bu varlıq insanların Allaha şükr etmələri və Allahın yaradıcı gücünü görə bilmələri üçün yaradılmış nemətlərdən yalnız biridir.

Allah bütün bu canlılardakı gözəl görünüşləri insanlara nemət olaraq verir. Buna görə də insanın canlılardakı estetikanı, simmetriyanı və rəngləri görüb Allahın gücünü lazımınca qiymətləndirə bilməsi və bütün bu gözəlliklərin yaradıcısı olan Rəbbimizə ən gözəl şəkildə şükr etməsi vacibdir.

Allahın yer üzündə yaratdığı gözəlliklər o qədər çoxdur ki, saymaqla bitməz. Məsələn, qızılgülün görünüşündə qüsursuz estetika var. Yarpaqları son dərəcə səliqəli və simmetrik düzülüşə malikdir. Yarpaqların üstü isə çox keyfiyyətli parça olan məxmər yumşaqlığındadır. Təbiətin ən gözəl və ən canlı rənglərindən meydana gəlmişdir. Palçıqlı və qapqara torpaqda bitməsinə baxmayaraq, rənqlərində bulanıqlığa və ya kirə rast gəlinməz. Ətri isə dünyanın ən inkişaf etmiş texnologiyalarından istifadə edilsə belə, bənzəri əldə edilə bilməyəcək xüsusiyyətlərə malikdir. Ən keyfiyyətli ətrin belə müəyyən müddətdən sonra qoxusu ağırlaşdığı halda, qızılgül daima təzə qalan, insana zövq verən möhtəşəm ətir verir. Ancaq gül də bu xüsusiyyətlərinin heç birinin fərqində deyildir. Bütün bu xüsusiyyətləri ilə gül insan üçün böyük nemət olaraq yaradılmışdır.

Yer üzündəki hər gözəllik həm Rəbbimizin neməti, həm də Onun sonsuz gözəlliyinin bir bənzəridir. Buna görə vicdan sahibi olan və düşünən hər insan bütün bu gözəlliklərin əsl sahibi olan Allaha böyük sevgi ilə bağlanır. Allah bütün yaratdıqlarında insanlar üçün düşünüb öyüd alacaq dəlillər olduğunu bildirir: «Allah yer üzündə yaratdığı cürbəcür şeyləri də sizin ixtiyarınıza verdi. Öyüd-nəsihət qəbul edənlər üçün, sözsüz ki, bunda da əlamətlər vardır!» («Nəhl» surəsi, 13).

Bura qədər saydıqlarımız insanlara verilmiş nemətlərin çox az bir qismidir. Bunlarla bərabər, həyatımızın davam etməsi üçün saysız amillərin bir yerdə olması lazımdır. Əslində, yuxarıda verilən nümunələrdən birini belə düşünmək Allahın insanlara olan mərhəmətini anlamağımız üçün kifayətdir. Allahın lütfü ilə ağıla, mühakimə etmə qabiliyyətinə malik olan insanın bu qabiliyyətlərindən Allahı tanımaq və bilavasitə onu çox sevmək üçün istifadə etməsi lazım gəlir. Çünki vicdanını dinləyərək ətrafında olan mükəmməl nizamı dərk edə bilən insanlar üçün bütün kainat Allaha olan sevgilərini artıran səbəblərlə doludur. Bunları hərtərəfli düşünən bir insan təbii olaraq Allahı lazımınca dəyərləndirib sevə bilər.

Həmçinin, Allah Quranın bir çox ayəsində insanlara onlara verdiyi nemətlər haqqında düşünmələrini bildirmiş və nemətlərdən bəzilərini insanlara xatırlatmışdır. Bu ayələrdən bəzilərində belə buyurulur: «Allah insanı nütfədən xəlq etdi. Bununla belə, o, birdənbirə açıq-aşkar bir düşmən kəsildi. Davarı da O yaratdı. Bunlarda sizin üçün istilik, cürbəcür mənfəət vardır, həm də onlardan yeyirsiniz. Onları səhər naxıra, axşam axura gətirdikdə baxıb zövq alırsınız. Onlar sizin yüklərinizi özünüzü yormadan çata bilməyəcəyiniz bir ölkəyə (bir yerdən başqa yerə) daşıyarlar. Həqiqətən, Rəbbin şəfqətlidir, mərhəmətlidir! Sizin minməyinizdən ötrü, həm də zinət üçün atı, qatırı və uzunqulağı O yaratdı, hələ sizin bilmədiyiniz neçə-neçə şeylər də yaradacaqdır. Doğru yolu göstərmək Allaha aiddir. Ondan kəc olan yol da vardır. Əgər istəsəydi, sizin hamınızı doğru yola salardı.

Göydən sizin üçün yağmur endirən Odur. Ondan siz də, içində otardığınız ağaclar da içər. Onunla sizin üçün əkin, zeytun,

xurma, üzüm və bütün meyvələrdən yetişdirir. Düşünüb-daşınanlar üçün bunda dəlillər vardır! O, gecəni və gündüzü, Günəşi və Ayı sizə ram etdi. Ulduzlar da Onun əmrinə boyun əymişdir. Doğrudan da, bunda ağılla düşünənlər üçün ibrətlər vardır! Allah yer üzündə yaratdığı cürbəcür şeyləri də sizin ixtiyarınıza verdi. Öyüd-nəsihət qəbul edənlər üçün, sözsüz ki, bunda da əlamətlər vardır! Təzə ət yeməyiniz, taxdığınız bəzək şeylərini çıxartmağınız üçün dənizi də sizə ram edən Odur. Allahın nemətindən ruzi axtarmağınız üçün sən gəmilərin onu yara-yara üzüb getdiyini görürsən. Bəlkə, şükr edəsiniz! Sizi yırğalatmasın deyə, yer üzündə möhkəm dayanan dağlar və gedib çata biləsiniz deyə, çaylar və yollar yaratdı» («Nəhl» surəsi, 415).

Yuxarıdakı ayələrdə sayılan nemətlər Rəbbimizin insanlara dünya həyatında verdiklərinin sadəcə olaraq çox az bir qismidir.

Allah bu ayələrin davamı olaraq «əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız, sayıb qurtara bilməzsiniz. Allah bağışlayan və rəhm edəndir» («Nəhl» surəsi, 18) şəklində buyurur. İnsanın yalnız burada sayılan nemətlər haqqında düşünməsi belə Allahın insanlar üzərindəki sonsuz ehsanını, şəfqət və mərhəmətini anlaması üçün kifayətdir.

Bizə can verən, yaşamağımızı təmin edən, bizi sevindirən, xoşumuza gələn hər varlığı və hadisəni yaradan Allahdır. Buna görə də insan hər an Allaha yönəlməli, sahib olduğu hər şey üçün Rəbbimizə şükr etməli, Ona güclü bir sevgi ilə bağlanmalıdır.

İnsanı yoxdan var edən və ona can verən Allahdır İnsan necə yoxdan var olduğunu, necə can sahibi olduğunu və ana bətninə düşməsindən bu gününə qədər necə qayğı ilə qorun-

duğunu düşünəndə, Allahın onun üzərindəki rəhmətini, sonsuz mərhəmət və şəfqətini görür. Allah «Məryəm» surəsində insanları yaradılışları üzərində düşünməyə çağırır: «Məgər insan ilk öncə onu heç bir şey deyilkən yaratdığımızı xatırlamırmı?» («Məryəm» surəsi, 67).

Allah hər insanı ana bətnində son dərəcə təhlükəsiz, şikəst qalmayacağı, ağrı hiss etməyəcəyi bir yerə, ona heç bir zərər gəlməyəcək şəkildə yerləşdirir.

Dünyaya gələn hər bir körpə üçün lazım olan hər şey milyardlarla il öncədən hazırlanmışdır. Tənəffüs edəcəyi havadan lazımlı qidaları alacağı ana südünə qədər hər şey hazır şəkildə onu gözləyir.

Hər insanın vücudu bütün həyatı boyu Allahın yaratdığı qüsursuz sistem sayəsində qorunur. Məsələn, ürək insanın həyatı boyu dayanmadan döyünür, ancaq insan bunu təmin etmək üçün heç bir şey etmək məcburiyyətində deyildir. İnsana yalnız ürəyinin hər saniyə döyünməsi üçün lazım olan əmri vermək vəzifəsi tapşırılsaydı belə, həyatı çox çətinləşərdi; yata bilməz, yemək yeyə bilməz, bundan başqa heç bir iş görə bilməyəcək hala düşərdi. Lakin Allah həyatının ilk günündən etibarən hər insanın ürəyinə ölənə qədər işləməsi əmrini verir. Beləliklə, ürək insanın ömrü boyu, bir an belə dayanmadan Allahın nəzarətində işləməyə davam edir. İnsanın özünə məxsus olduğunu iddia etdiyi bədəninin üzərində heç bir hakimiyyəti yoxdur. İnsana bütün hüceyrələrinə qədər hakim olan yalnız uca Rəbbimizdir. Böyük sürətlə axan qana, ürəyin tutduğu qan miqdarına, qanın laxtalanma müddətinə, tənəffüs,

həzm, müdafiə, sinir sisteminə və burada saymadığımız bir çox sistemlərə insanın özbaşına nəzarət etməsi və ya bunları idarə etməsi qeyri-mümkündür. İnsan hər şeyə görə Allaha möhtacdır. Allah bu həqiqəti bir ayəsində belə bildirir: «Ey insanlar! Siz Allaha möhtacsınız. Allah isə möhtac deyildir, şükrə layiqdir!» («Fatir» surəsi, 15).

Səhərlər yuxudan oyanarkən vücudumuzda yaşamağımız üçün lazım olan hər bir hissənin qüsursuz olaraq işlədiyinə şahid oluruq. Rahatlıqla nəfəs ala bilir, gözlərimizi açanda heç bir əziyyət çəkmədən və vaxt keçməsini gözləmədən rəngarəng bir dünya görürük.

Səsləri hər zaman eyni dəqiqliklə eşidə bilirik, çox rahatlıqla qoxu hiss edir, yemək yeyə bilirik. Qəbul etdiyimiz qidalardakı vitaminlərin vücudumuzda hansı nahiyəyə getməsi, saysız mikrob və viruslarla orqanizmimizin necə mübarizə aparması, bir əşyanı görmək üçün beynimizdə görüntünün necə əmələ gəlməsi kimi incəliklər üzərində heç vaxt düşünmək məcburiyyətində qalmırıq.

Heç bir çətinlik çəkmədən bir gün, bir il, hətta illərlə öncə nələr etdiyimizi xatırlaya bilir, bütün bunları yaddaşımızda saxlaya bilirik. Ən mühüm olanı isə bu qədər həssaz tarazlıqlar üzərində işləyən bir vücuda sahib olmağımıza baxmayaraq, sağlam və gümrah oluruq. Çünki insan hər an Allahın nəzarətində olan dar bir sistemdən asılıdır. Bax, buna görə də insan Rəbbimizin ona bağışladığı bu

qüsursuz sistemlər və verdiyi nemətlər haqqında düşünməlidir. Allah Quranda insanın bu üstün yaradılışını bizə belə xatırladır: «Ey insan! Səni kərim olan Rəbbinə qarşı aldadan nədir?

O Rəbbin ki, səni yaratdı, düzəldib qaydaya saldı. Sənə Özü istədiyi surətdə biçim verdi» («İnfitar» surəsi, 6-8).

Göründüyü kimi, insan təkcə öz orqanizminə baxaraq belə Allaha dərin və güclü bir sevgi ilə bağlanmaq üçün çox sayda dəlil tapa bilər. Üstəlik, yalnız insan bədənində deyil, kainatdakı hər varlıqda insanlara verilmiş bənzərsiz nemətlər vardır. Bütün bunlar tək və həqiqi dostumuz olan Allahın bizim üçün yaratdığı və qoruduğu qeyri-adi nemətlərdir.

Bu incəlikləri düşünən insan onu yaradan, həyat verən və yaşadan Allaha hər an möhtac olduğunu, Allah istəməsə, nəfəs belə ala bilməyəcəyini görər, Allahın onun ən yaxın dostu və himayəçisi olduğunu anlayar. Allah bu həqiqəti «Ənkəbut» surəsində belə bildirir: «Siz nə yerdə, nə də göydə Allahı aciz buraxa bilməzsiniz! Allahdan başqa sizin nə bir haminiz, nə də bir mədədkarınız var!» («Ənkəbut» surəsi, 22).

Allah hər şeyi ən gözəl şəkildə yaradır Sonsuz ədalət və mərhəmət sahibi olan Rəbbimizin yaratdığı hər hadisə, verdiyi hər hökm insanlar üçün ən xeyirli və ən gözəl olandır. Xoşagəlməz görünən hadisələrdə belə Allahın yaratdığı bir

çox xeyir, gözəllik və hikmət vardır. Allah bu həqiqəti bir ayəsində belə bildirir: «...Bəzən xoşlamadığınız bir şey sizin üçün xeyirli, bəzən də xoşladığınız bir şey sizin üçün zərərli ola bilər. Allah bilir, siz bilməzsiniz» («Bəqərə» surəsi, 216).

«Biz ona haqq yolu göstərdik. İstər minnətdar olsun, istər nankor» («İnsan» surəsi, 3).

Bu həqiqəti bilərək yaşayan möminlər qarşılaşdıqları hər hadisədən, eşitdikləri hər danışıqdan razı olar, hər an Allaha yönələrək, yaratdıqları üçün Ona şükr edər, Allahın onlar üçün ən xeyirlisini və ən gözəlini yaratdığını bilərək Allahı sevgi və təriflə zikr edərlər.

Allah insanlara çətinlik verməz, onlardan asan olanı istəyər Sonsuz mərhəmət və şəfqət sahibi olan Rəbbimiz göndərdiyi kitablar və peyğəmbərlər vasitəsilə insanları ən gözələ və ən asan olana çağırmışdır. Allahın bizi çağırdığı din əxlaqı çox asandır, ibadətlər hər insanın gücü çatacağı şəkildədir. Allah gücü çatmayanlar üçün də bir çox asanlıq bildirmiş, onlara Rəbbimizin rizasını qazana biləcəkləri yolları göstərmişdir. Allah dininin asan olduğunu ayələrində belə bildirir: «Biz sənə ən asan olanı müyəssər edərik». («Əla» surəsi, 8)

«...O sizi seçdi və dində sizin üçün heç bir çətinlik yeri qoymadı - atanız İbrahimin dinində olduğu kimi...». («Həcc» surəsi, 78) «Biz Quranı sənə məşəqqət çəkməyin üçün nazil etmədik!

Qorxan bir kimsəyə yalnız öyüd-nəsihət olaraq göndərdik». («Taha» surəsi, 2-3) Allah başqa bir ayəsində isə insana gücü çatmayacağından artığını yükləmədiyini bildirir: «Allah hər kəsi yalnız qüvvəsi yetdiyi qədər yükləyər.

Hər kəsin qazandığı yaxşı əməl də, pis əməl də özünə aiddir.

«Ey Rəbbimiz, unutduqda və ya yanıldıqda bizi cəzalandırma!

Ey Rəbbimiz, bizdən əvvəlkiləri yüklədiyin kimi, bizi ağır yükləmə! Ey Rəbbimiz, gücümüz çatmayan şeyi bizə yükləyib daşıtdırma! Bizi əfv edib bağışla, bizə rəhm et! Sən bizim ixtiyar sahibimizsən. Kafirlərə qələbə çalmaqda bizə kömək et!». («Bəqərə» surəsi, 286) Allahın insanlar üçün yaratdığı asanlıqlar Onun mərhəmətinin, bağışlayan olmasının və şəfqətinin təzahürüdür. Allah bəndələrini asan dinə cavabdeh etmişdir və dünyadakı bu asan imtahanın sonunda insanı bənzərsiz gözəllikdə, insanın xəyalına belə gətirməyəcəyi mükəmməllikdə olan nemətlərlə zəngin olan sonsuz cənnət həyatı ilə müjdələyir:

«Rəbbi onları Özündən bir mərhəmət, razılıq və içərisində onlar üçün tükənməz nemətlər olan Cənnətlərlə müjdələr.

Onlar orada əbədi qalacaqlar. Böyük mükafat, həqiqətən, Allah yanındadır!». («Tövbə» surəsi, 21-22) Allah heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır, hər cür əskiklikdən uzaqdır. İnsanların isə Allaha ibadət etməyə və gözəl əxlaq göstərməyə ehtiyacları var. Dünyanın ən zülmkar, ən imansız insanı da Allaha heç bir şəkildə zərər verə bilməz. Allah canlı və cansız bütün varlıqların tək hakimi və tək sahibidir. Buna baxmayaraq, Allah insanlara gözəl davranışlarına görə onları mükafatlandıracağını bildirir. Bu, Allahın bağışlayan və böyük rəhmət sahibi olmasının dəlillərindən biridir.

Allahın insanları qaranlıqlardan nura çıxaran haqq kitablar endirməsi və onları doğru yola çağıran elçilər göndərməsi də Rəbbimizin rəhmətinin təzahürlərindəndir. Allah haqq kitabı olan Quranı insanlara doğrunu və yanlışı bildirən nur etmiş, onunla insanlara hər şeyi açıqlamışdır. Rəbbimiz insanları cavabdeh etdiyi hər cür ibadəti, inancı və davranış şəklini açıq-aydın ayələri ilə bizə bildirmişdir.

«Həqiqətən, Biz onlara elmlə müfəssəl izah etdiyimiz, inanan bir qövm üçün hidayət və mərhəmət - olan bir kitab gətirdik». («Əraf» surəsi, 52) Allah Quranı qorumuş, tək bir hərfinin belə dəyişməsinə izn verməmişdir. Allah bu həqiqəti ayələrində belə bildirir:

«Şübhəsiz ki, Quranı Biz nazil etdik və sözsüz ki, Biz də onu qoruyub saxlayacağıq!». («Hicr» surəsi, 9) «Nə öncə, nə də sonra batil ona yol tapa bilməz. O, hikmət sahibi, şükrə layiq olan tərəfindən nazil edilmişdir». («Fussillət» surəsi, 42) Qiyamətə qədər qorunacaq olana və bizim üçün qanun olana, qüsursuz və əskiksiz yol göstərənə sahib olmaq insanlar üçün böyük nemət və asanlıqdır. Allah Quranın möminlər üçün əhəmiyyətini belə bildirir: «...Biz Kitabı sənə hər şeyi izah etmək üçün, müsəlmanlara da bir hidayət, mərhəmət və müjdə olaraq nazil etdik!». («Nəhl» surəsi, 89) Bundan başqa, Allah tarix boyu insanlara elçilərini də göndərmişdir. Allahın seçdiyi elçilər çox etibarlı, təqva sahibi, ədalətli, gözəl əxlaqlı və çox xeyirli kimsələrdir. Elçilər yalnız Allahın rizasını axtarmış, ölümdən belə çəkinmədən, insanları doğru yola çağırmaq üçün həyatları boyu mübarizə aparmışlar. Allahın elçilərinin başqa bir xüsusiyyəti də çox şəfqətli, möminlərə qarşı çox mehriban, onları qoruyub qayğısına qalan, dərin düşüncəli, diqqətli və fədakar şəxslər olmalarıdır. Allahın tarix boyu seçdiyi bütün elçilərin bu qədər gözəl xüsusiyyətlərə sahib olmaları Rəbbimizin möminlərə böyük lütfüdür.

Allahın insanlara hər şeyi açıq bildirmiş olması, haqq kitablar və etibarlı elçilərlə onları asan olan bir yola çağırması Allahın insanlar üzərindəki rəhmətinin və qoruyuculuğunun bir təzahürü-

dür. Allah tarix boyu insanlara rahatlıq yaratmış, istəklərini onlara ən gözəl vasitəçilərlə çatdırmış, çağırışına tabe olanların himayəçisi və qoruyucusu olacağını vəd etmiş və bütün bunlardan sonra onları sonsuz gözəllikdə olan cənnəti ilə müjdələmişdir. Rəhman və Rəhim olan Allah dünyada da, axirətdə də insanlara rəhm edən, onları qoruyan, nemətləndirən, sonsuz şəfqət sahibidir. Düşünən, ağıl və vicdan sahibi olan hər insan ona verdiyi bütün bu nemətlər üçün Allaha ən gözəl şəkildə şükr edər və Rəbbimizə səmimi sevgi və təslimiyyətlə bağlanar.

Allah günahlarına görə peşman olanların tövbələrini qəbul edər, onları bağışlayar Allah sonsuz bağışlayandır. Quranın bir ayəsində Rəbbimiz bu həqiqəti bizə: «Əgər Allah insanları günahlarına, haqsızlıqlarına görə cəzalandırsaydı, yer üzündə heç bir canlı sağ qoymazdı. Lakin Allah onlara müəyyən müddət möhlət verər...» («Nəhl» surəsi, 61) sözləri ilə bildirir.

Allah bütün insanlara bir zaman təyin edir. Həqiqətən, iman edənlər üçün bu, çox xeyirli zamandır. Allahdan qorxub çəkinən hər insan ən kiçiyindən ən böyüyünə qədər hər günahı üçün Allaha tövbə edib, Onun bağışlamasını diləyə bilər, günahlarından keçməsini uma bilər. İnsan tövbəsində səmimi olduğu zaman Allah hər günahı bağışlayandır. Allahın sonsuz bağışlayan olması Quranda belə bildirilmişdir: «Əgər Allahın sizə neməti və mərhəməti olmasaydı, Allah tövbələri qəbul edən, hikmət sahibi olmasaydı, halınız necə olardı!». («Nur» surəsi, 10)

Allah sonsuz bağışlayan olduna görə, insan üçün hər zaman qurtuluş ümidi vardır. Tövbələri qəbul edən, fəzilət və rəhmət sahibi olan Rəbbimiz insanlara olan mərhəmətinə görə onlara həyatları boyu qurtuluş imkanı yaratmış, onlara tövbələri qəbul edən olduğunu bildirmişdir. Allahın bütün bu nemətlərinə və rəhmətinə baxmayaraq, Allahı unudanlar, Ona möhtac olduqlarının fərqində olmadan yaşayanlar, həqiqətən, qəflət içindədirlər. Dünya həyatında Rəbbimizin rəhmətini, sevgisini və nemətlərini lazımınca dəyərləndirməmələri bu kimsələrin axirətdə cəhənnəm əzabı ilə qarşılaşmalarına səbəb olacaqdır.

Allah onun yolunda olanların qoruyucusu və yardımçısıdır Allaha səmimi qəlbdən yönələn, Onun yolunda olan hər insan Rəbbimizin onu qoruduğuna, Onun doğmalığına və yaxınlığına hər an şahid olur. Allah səmimi qəlbdən edilən, haramdan uzaq olan və halal olan hər işdə möminlərin yolunu açır, onlara rahatlıq verir. Allah Quranın bir çox ayəsində möminlərə mütləq yardım edəcəyini, onları qoruyacağını və daima yüksək məqama gətirəcəyini vəd edir. Allah bu ayələrdən birində belə buyurur: «...İman gətirənlərə kömək etmək Bizə vacibdir!». («Rum» surəsi, 47) Allahın hər an köməyi ilə dəstəklədiyi möminlərə dair ən gözəl nümunələrdən biri hz. Musanın həyatıdır. Hz. Musa yaşadığı şəhərdən qaçdıqdan sonra Allaha «Ey Rəbbim! Mən Sənin mənə nazil edəcəyin xeyirə möhtacam!» («Qəsəs» surəsi, 24) deyərək dua etmişdir. Allah onun duasını qəbul etmiş və onu bir qövmlə

qarşılaşdırmışdır. Beləliklə, hz. Musa etibarlı insanların yanında qalmaq və işləmək imkanı tapmışdır.

Allah hz. Musaya peyğəmbərlik verdikdən sonra hz. Musanın istəyinə görə, onu qardaşı hz. Harun ilə dəstəkləyərək gücləndirmişdir. Firon və onun ordusunun hz. Musanın və hz. Harunun üzərinə düşdükləri zaman Allah yenə onlara yardım etmişdir. Allah dənizi yararaq hz. Musa və yanındakılara keçə biləcəkləri bir yol açmış, firon və ordusunu isə suda boğmuşdur. Allah hz. Musa və hz. Haruna etdiyi köməyini «Saffat» surəsində belə bildirir: «Biz Musa və Haruna də nemət bəxş etdik. Onların hər ikisini böyük fəlakətdən qurtardıq. Onlara yardım etdik və onlar qalib gəldilər». («Saffat» surəsi, 114-116) Allah hz. Nuha da yardım etmiş, qövmünə gələcək tufandan onu və digər insanları qorumaq üçün hz. Nuha gəmi düzəltməsini vəhy etmişdir.

Allah hz. İsanı çarmıxa çəkilib öldürülmək üzrə ikən onu öz qatına yüksəldərək qorumuşdur. Allah hz. Yusifi zindandan xilas etmiş, onu yüksək mövqeyə yüksəltmişdir. Rəbbimiz Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədə (s.ə.v.) də daima yardım etmiş, onun üzərindəki yükü daima yüngülləşdirmişdir. Allah Quran ayələri ilə Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) himayəçisi, qoruyucusu və yardımçısı olduğunu müjdələyərək möminlərin qəlblərinə rahatlıq və inam duyğusu vermişdir.

«De: «Əgər Allah sizə bir pislik, yaxud bir yaxşılıq diləsə, Allahın sizin haqqınızda görəcəyi bu işə kim mane ola bilər?!

Onlar özləri üçün Allahdan başqa nə bir hami, nə də bir mədədkar tapa bilərlər». («Əhzab» surəsi, 17) «And olsun ki, peyğəmbər bəndələrimiz haqqında əvvəlcədən bu sözümüz deyilmişdi: «Onlar mütləq qalib gələcəklər.

Bizim əskərlərimiz labüd olaraq zəfər çalacaqlar!». («Saffat» surəsi, 171-173) «Ey iman gətirənlər! Əgər siz Allaha yardım göstərsəniz, O da sizə yardım göstərər və sizi sabitqədəm edər». («Muhəmməd» surəsi, 7) İnsan hər an Allaha möhtacdır. Heç bir insanın Allahdan başqa yardımçısı yoxdur. Hər hansı sıxıntı ilə qarşılaşdığı zaman ona kömək edə biləcək olan yalnız Allahdır. Allah insanlara rəhmət olaraq dünya həyatında qarşılaşa biləcəkləri çətinlikləri aradan qaldırmaq üçün bir çox nemət yaratmışdır. İnsanın bu nemətlərdən faydalanarkən bunları müstəqil güc sahibi olan varlıq kimi düşünməsi böyük xəta olar. Çünki əslində, bütün bunları yaradan Allahdır və hər biri ancaq Allahın istəməsi ilə insanlar üçün nemətə və rəhmətə çevrilir. Sözgəlişi, xəstəliyinə görə həkimdən kömək istəyən insana, əslində, bu köməyi göstərən yalnız Allahdır. Həkim isə ancaq Allahın istəməsi ilə insana şəfa verə bilər. Eyni ilə haqqını qoruması üçün özünə vəkil olaraq hüquqşünas tutan adamın da əsl vəkili ancaq Allahdır. Vəkil ancaq Allahın diləməsi ilə bir insanın haqqını qoruya bilər. Həqiqətdə isə hadisələri ən gözəl şəkildə tamamlayan və insana nemətini çatdıran yalnız Allahdır.

Hər işində daima Allaha üz tutan, yalnız Rəbbimizi vəkil tutan bir insanın tək dostu və yardımçısı Allahdır. Allah möminlərə dilədiyi yollardan köməyini çatdırır. Bu həqiqətləri dərk edən bir insan heç bir zaman insanlardan və ya başqa güclərdən kömək ummaz. Bütün yardımın Allahdan gəldiyini bilər, hər şeyi Allahdan istəyər. Bir uğur qazanarkən, qələbə çalarkən, xeyirli bir işlə qarşılaşarkən dərhal Allaha üz tutub şükr edər, köməyinə görə Allaha minnətdarlıq edər. Həyatı boyu Allahın yardımını və dəstəyini gördüyü və bütün bu hadisələri yaradanın Allah olduğunu bildiyi üçün, məhz Rəbbimizə minnətdarlıq edər və Ona ürəkdən gələn bir sevgi ilə bağlanar. Allah insanların həqiqi dostunun və yardımçısının ancaq Özü olduğunu Quranda belə xatırladır: «...Allahın hər şeyə qadir olduğunu bilmirsənmi?! Məgər sən bilmirsən ki, göylərin və yerin səltənəti ancaq Allaha məxsusdur və sizin Allahdan başqa bir dostunuz və yardımçınız yoxdur?!». («Bəqərə» surəsi, 106-107)

Allah dualara cavab verəndir İnsanın özünə məxsus olan müstəqil heç bir gücü yoxdur.

Həyatının hər anında, qarşılaşdığı hər hadisədə Allahın gücünə, ona rəhmət etməsinə, lütfünü və nemətini bağışlamasına, qoruyub qayğısına qalmasına möhtacdır. Sonsuz mərhəmət sahibi olan Rəbbimiz, insanlara bütün dualarına və hər çağırışlarına cavab verəcəyini bildirərək onları yardımı ilə müjdələmişdir:

«Bəndələrim Məni səndən soruşduqda söylə ki, Mən yaxınam. Dua edib Məni çağıranın duasını qəbul edərəm. Gərək onlar da Mənim çağırışımı qəbul edib Mənə iman gətirsinlər.

Bununla da, ola bilsin ki, doğru yola yetişsinlər». («Bəqərə» surəsi, 186) «Rəbbiniz buyurdu: «Mənə dua edin, Mən də sizin dualarınızı qəbul edim! Mənə ibadət etməyi təkəbbürlərinə sığışdırmayanlar cəhənnəmə zəlil olaraq girəcəklər!». («Mömin» surəsi, 60) Yer üzündəki hər şeyin tək hakimi və hər insanın, hər varlığın, maddi-mənəvi hər şeyin tək sahibi olan Allahın insanın hər istəyini duyması, ağlından keçən hər şeyi bilməsi və dualarına cavab verməsi insan üçün çox böyük bir nemət və rəhmətdir. İnsan Allahın rizasına, halal və haram həddinə tabe olaraq heç bir məhdudiyyət olmadan Rəbbimizdən hər şeyi istəyə bilər.

Allah Quranda bir çox peyğəmbərlərin duasına yer vermiş və bu dualara necə cavab verdiyini bildirmişdir: «Əyyubu da yada sal! Bir vaxt o, Rəbbinə yalvarıb dua edərək belə demişdi: «Mənə bəla üz verdi. Sən rəhmlilərin ən rəhmlisisən!»

Biz duasını qəbul buyurduq, onu düçar olduğu bəladan qurtardıq. Dərgahımızdan bir rəhmət və ibadət edənlərə ibrət dərsi olsun deyə, övladlarını qaytarıb ona verdik, üstəlik bir o qədər də əlavə etdik». («Ənbiya» surəsi, 83-84)

«Balıq sahibi Yunisi da xatırla! Bir zaman o qəzəblənərək çıxıb getmiş və onu möhnətə düçar etməyəcəyimizi güman etmişdi. Amma sonra qaranlıqlar içində: «Səndən başqa heç bir tanrı yoxdur. Sən pak və müqəddəssən! Mən isə, həqiqətən, zalimlərdən olmuşam»! - deyib dua etmişdi.

Biz onun duasını qəbul buyurduq və onu qəmdən qurtardıq. Biz möminlərə belə nicat veririk!». («Ənbiya» surəsi, 8788) «Zəkəriyyanı da yada sal! Bir vaxt o: «Ey Rəbbim! Məni tək buraxma. Sən varislərin ən yaxşısısan!» - deyə yalvarıb Rəbbinə dua etmişdi.

Biz duasını qəbul buyurduq, ona Yəhyanı bəxş etdik və zövcəsini doğmağa qabil bir hala gətirdik. Onlar xeyirli işlər görməyə tələsər, ümid və qorxu ilə Bizə ibadət edərdilər. Onlar Bizə müti idilər». («Ənbiya» surəsi, 89-90) «Həqiqətən, Nuh Bizə dua etmiş, onun duası necə də gözəl qəbul olunmuşdu! Biz onu və ailəsini böyük fəlakətdən qurtardıq. Məhz onun nəslini baqi etdik». («Saffat» surəsi, 75-77) Allah «Nəml» surəsində yalnız peyğəmbərlərin deyil, sıxıntı və ehtiyac içində olan hər kəsin duasına cavab verdiyini bildirir: «Yaxud əli hər yerdən üzülüb darda qalan birisi Ona dua etdiyi zaman onun duasını qəbul buyuran, şəri sovuşduran, sizi yer üzünün varisləri edən kimsə? Məgər Allahla yanaşı başqa bir tanrımı var? Siz nə az düşünüb daşınırsınız?». («Nəhl» surəsi, 62)

Bir insanın Allahdan dilədiyi bir şeyin gerçəkləşdiyini görməsi onun üçün böyük bir sevinc mənbəyidir. Allahın hər an yanında olduğunu, onu gördüyünü, eşitdiyini, hər düşündüyündən xəbərdar olduğunu bilmək, səmimi olduğu halda Allahın ona hər işində yardım edəcəyinə, hər istəyini qəbul edəcəyinə ümid bəsləmək bir möminin Allaha olan sevgisini, təslimiyyətini və ürəkdən bağlılığını artırır.

Allah sonsuz ədalət sahibidir İnsan həyatı boyu bir çox insanın ədalətsiz davranışına şahid olur. Bir çoxları ticarətində, bəziləri şahidliyində, bəziləri də bir söhbət haqqında qərar verərkən adil davranmır, öz mənafeyini qoruyur və ya ədalətli davranmağı ağlına gətirmir. Ədalət bir insanın üstün əxlaq sahibi, dürüst və səmimi olduğunun ən mühüm göstəricilərindən biridir. Cəmiyyətdə öz mənafelərinə ziyan dəyməsini belə göz önünə alaraq adil və haqlı davranan insanlara qarşı sevgi və hörmət hiss edilir. Cəmiyyət içində bu cəhətləri ilə tanınan insanlar fərqli dünyagörüşünə malik olsalar da, hörmət görürlər, hətta qəhrəman elan edilirlər.

Allah isə sonsuz ədalət sahibidir. Allah hər hökmünü ədalətlə verir. Bütün insanlar tarix boyu Allahın hüzurunda layiq olduqları əvəzi almışlar və bundan sonra da mütləq alacaqlar. Hər insan Allahın hüzurunda etdiklərinin tam əvəzini tapacaq. Allah ədalətinin axirət günündə necə qüsursuz bir tərzdə təzahür edəcəyini ayələrində belə bildirir:

«Bir gün bütün insanları öz imamları ilə birlikdə çağıracağıq. Əməl dəftərləri sağ əllərinə verilənlər onu oxuyar şad olarlar. Onlara tük qədər haqsızlıq edilməz». («İsra» surəsi, 71) «De: «Rəbbimiz bizi toplayacaq və aramızda ədalətlə hökm edəcəkdir. Ədalətlə hökm edən, bilən ancaq Odur!». («Səba» surəsi, 26) Allahın ədalətinə əmin olmaq isə insanın Allaha məhdudiyyətsiz bir sevgi və etibarla təslim olmasına vəsilə olur. Belə bir insan hansı hadisə ilə qarşılaşırsa-qarşılaşsın, Allahın ədalətinin daima təzahür edəcəyindən əmin olaraq Rəbbimizin onun üçün yaratdığı hər hadisəni sevinclə qarşılayar.

Allah sevgisi və Allah qorxusu birlikdə olmalıdır Bəzi insanlar din əxlaqını yaşamaq və Allahın razı olacağı bir insan olmaq üçün yalnız Allah sevgisinin kifayət etdiyini zənn edirlər. Ancaq Allah Quranda razı olduğu təqva sahiblərinin Allahı çox sevmələri ilə bərabər, Ondan gücləri çatacaq qədər qorxub çəkindiklərini bildirir. Allahı bütün sifətləri ilə tanıyan, Onun böyüklüyünü lazımınca dəyərləndirə bilən, ağıl və vicdan sahibi olan hər insan Allahdan gücü yetdiyi qədər qorxub çəkinir. Allah Ondan qorxub çəkinən bəndələrinə doğru ilə yanlışı bir-birindən ayırd edə bilmə qabiliyyəti verir; Allahın hökmlərinə qüsursuz tabe olması, daima vicdanına görə hərəkət etməsi üçün ona güc qazandırır. Allah iman gətirənlər üzərindəki bir nemətini Quranda belə bildirir: «Ey iman gətirənlər! Əgər Allahdan qorxsanız, O, sizə haqla-nahaqqı ayırd edən verər, günahlarınızın üstünü örtüb sizi bağışlayar. Allah böyük lütf sahibidir!». («Ənfal» surəsi, 29) Məsələn, Allahdan qorxub çəkinən bir adam heç vaxt yalan söyləməz. Mənafelərinə zidd olsa da, əks halda Allahın rizasını qazana bilməməkdən və Allahın ona verəcəyi əvəzdən qorxub çəkinir və düzgün davranır. Bir anlıq qəflət nəticəsində səhv bir şey söyləsə belə, dərhal günahına görə Allaha tövbə edər və xətasını düzəldər. Bunun kimi, bir insanın böyük ehtiyac içində olmasına baxmayaraq, haram yollarla pul qazanmağa heç vaxt düşməməsi də yenə onun Allah qorxusundandır.

Allah qorxusu olmayan hər insanın özünə görə bir həddi vardır; o həddə qədər dürüst və doğru olsa belə, müəyyən bir vaxtdan sonra nəfsinə görə hərəkət edir. Allahdan qorxub çəkinən bir insan isə nə qədər çətin vəziyyətdə olursa-olsun, heç bir zaman Allahın razı olmayacağı bir yolu seçməz. Bir çətinliklə qarşılaşarkən Allaha arxalanıb Ona güvənər, çıxış yolu göstərməsi üçün Rəbbimizə dua və təvəkkül edər.

Allah bəndələrini sevən, onlar üçün gözəllik diləyən, onları bağışlayan, mərhəmət edən, onlara yardım edən və əvəzsiz olaraq lütf edəndir. Müşriklər və inkar edənlər isə Allahın rəhmətindən uzaqdırlar. Sonsuz ədalət sahibi olan Rəbbimiz Ona səmimi bir ürəklə iman gətirən saleh bəndələrini dünyada və axirətdə rəhməti ilə mükafatlandıracaq, inkar edənləri isə cəhənnəm əzabı ilə cəzalandıracaqdır.

Rəbbimizin sonsuz gücünü və axirətdəki sonsuz əzabı lazımınca dərk edə bilən bir insan həyatının hər anında, etdiyi hər işdə Allahdan daxilən titrəyərək qorxar. Bu qorxusuna görə Rəbbimizin razı olmayacağı bir hərəkəti etməkdən qətiyyətlə çəkinər. Ancaq bir yandan da, Allaha səmimi bir sevgi və sədaqətlə bağlandığına görə, Allahın onun xətalarını bağışlayıb tövbələrini qəbul edəcəyini, Allahın rizasını qazanmaq üçün cidd-cəhd göstərdiyinə görə onu cənnətlə mükafatlandıracağını umar. Quranda iman gətirənlərin bu əxlaqı belə bildirilir: «Rəbbindən görmədikləri halda qorxanları isə bağışlanma və böyük bir mükafat gözləyir!». («Mülk» surəsi, 12)

«Ey iman gətirənlər! Allahdan lazımınca qorxun. Yalnız müsəlman olduğunuz halda ölün!». («Ali-İmran» surəsi, 102) Allahı həqiqətən sevən hər mömin Allahın əzabından, Allahın razılığını və sevgisini itirməkdən çox qorxar və buna görə həyatı boyu çox ciddi və səmimiyyətlə çalışar. Allah Quranda bu əxlaqı yaşayan möminləri belə müjdələyir: «Mömin olub axirəti istəyən və onun uğrunda çalışanların zəhməti qəbul olunar». («İsra» surəsi, 19)

Allahı sevən peyğəmbərləri və möminləri də sevər İman gətirənlər Allaha olan güclü sevgilərinə və səmimi bağlılıqlarına görə Allahın yaratdığı varlıqları da çox sevər, bunların hər birində Allahın sifətlərinin təzahürünü görərlər. Quranın «Sizin haminiz ancaq Allah, Onun Peyğəmbəri və iman gətirənlərdir. O kəslər ki, rüku edərək namaz qılır və zəkat verirlər» («Maidə» surəsi, 55) ayəsində bildirdiyi kimi, iman gətirənlər Allahın insanlara doğru yolu göstərmələri üçün göndərdiyi peyğəmbərlərə və saleh möminlərə qarşı da dərin bir sevgi bəsləyərlər. Peyğəmbərlər Allahın bütün insanlar üçün nümunə etdiyi, dərin imana sahib olan, yüksək əxlaqlı şəxslərdir. Allahın «Həqiqətən, Allahın Rəsulu Allaha, qiyamət gününə ümid bəsləyənlər və Allahı çox zikr edənlər üçün gözəl nümunədir!» («Əhzab» surəsi, 21) ayəsində xəbər verdiyi kimi, Peyğəmbərimiz hz. Muhəmmədin (s.ə.v.) həyatında və əxlaqında iman gətirənlər üçün gözəl nümunələr və hikmətlər vardır. Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) Allaha olan dərin bağlılığı, təqvası, səbri, mehribanlığı, ağlı, cəsarəti, təmizliyi, mərhəməti, sədaqəti, şövqü və bir çox gözəl xüsusiyyəti bütün müsəlmanlara nümunə olmuşdur.

Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) Allaha və peyğəmbərlərə qarşı duyulan sevginin əhəmiyyətini bizə belə xatırlatmışdır: Rəsulullah buyurur ki: «Uca Allahı və Rəsulunu hər şeydən çox sevməyənin imanı sağlam deyildir». «İman nədir?» - deyə soruşulduqda: «Allah və Rəsulunun sənin üçün hər şeydən daha se-

vimli olmasıdır» - buyurdu. Yenə buyurdu ki: «Bəndə Allah və Rəsulunu övladlarından, malından və bütün məxluqatdan çox sevməsə, mömin olmaz».

«Hz. Ənəsin (r.ə.) rəvayətinə görə, Rəsulullah (s.ə.v.) buyurmuşdur ki, üç xislət bir kimsədə olarsa, o kimsə imanın ləzzətini bilər. Birincisi, Allah və Rəsulunun o kimsəyə hər şeydən daha əziz və daha sevimli olması. İkincisi, başqasına məhəbbətdə də Allah rizası üçün sevmək. Üçüncüsü də küfrə qayıtmağını oda atılacaqmış kimi pis görməkdir».1 Allahın bütün elçiləri və peyğəmbərləri Allah qatında seçilmiş, Rəbbimizin rizasını qazanmış yüksək əxlaqlı insanlardır. Allah Quranda peyğəmbərlərin gözəl əxlaqlarına dair nümunələr vermiş və onlardan təriflə bəhs etmişdir. Peyğəmbərimiz hz. Muhəmməd, hz. Musa, hz. İsa, hz. İbrahim, hz. Harun, hz. Yəhya, hz. Yunis, hz.Yəqub, hz. İsmayıl, hz. Süleyman, hz. Davud və digər bütün peyğəmbərlər və elçilər Allaha olan səmimi imanları, hörmət dolu qorxuları, təqvaları və gözəl əxlaqları ilə insanlara nümunə olmuşlar. Quranı rəhbər tutub elçiləri bu yüksək xüsusiyyətləri ilə tanıyan bütün möminlər onların əxlaqına çata bilmək, onlar kimi Allahın dostluğunu qazana bilmək və cənnətdə onlarla birlikdə ola bilmək üçün xeyir işlərdə yarışar və ciddi səy göstərərlər. Möminlərin peyğəmbərlərə bəslədikləri belə dərin sevgi onların sevgi anlayışlarını da ortaya çıxarır, iman gətirənlərin bir başqasına bəslədiyi sevgi tamamilə o insanın imanından, gözəl əxlaqından və təqvasından qaynaqlanır. Bir insanın bu xüsusiyyətini bilmək onunla heç görüşməsən belə ona qarşı dərin və səmimi bir sevginin yaranmasına səbəb olar.

İman gətirənlər Allahın elçilərini heç görməsələr də, tanış olmasalar da, yanlarına getməsələr də, onlara qarşı belə bir səmimi sevgi və bağılılıq hiss edərlər. Allahın onları bütün inananlara bir rəhmət olaraq göndərməsi və bir çox Quran ayəsində onlardan sevgi və təriflə bəhs etməsi iman gətirənlərin elçilərə olan sevgilərini daha da artırır. İman gətirənlər peyğəmbər və elçilərdən hər zaman hörmət, sevgi və təriflə bəhs edir, onları daima özlərindən öndə və üstün tuturlar. Hər dəfə fürsət tapanda onların Allaha olan tabeliklərini, yaxınlıqlarını, sevgilərini, gözəl əxlaq xüsusiyyətlərini bütün insanlara izah edir və onları da elçilərin yoluna çağırırlar.

Allah Quranda iman gətirənlərin elçilərə olan bu sevgilərinə diqqət vermiş və peyğəmbərlərin möminlər üçün öz nəfslərindən daha öndə olduğunu bildirmişdir: «Peyğəmbər möminlərə onların özlərindən daha yaxındır...» («Əhzab» surəsi, 6).

Allah Quranın bir çox ayəsində peyğəmbərlərin gözəl əxlaqına və yüksək xüsusiyyətlərinə yer vermişdir. Peyğəmbərlərin sevgi və təriflə salamlandığı bu ayələrdən bəziləri belədir: «Sonradan gələnlər arasında onun üçün yaxşı ad, gözəl xatirə qoyduq. Onu belə yad edirlər: «İbrahimə salam olsun!»

Həqiqətən, Biz yaxşı əməl sahiblərini belə mükafatlandırırıq! Şübhəsiz ki, o Bizim mömin bəndələrimizdən idi! Ona salehlərdən olan İshaqın peyğəmbər olacağı ilə müjdə verdik. Biz ona və İshaqa bərəkət verdik. Onların hər ikisinin nəslindən yaxşı işlər görən də var, açıq-aşkar özünə zülm edən də!». («Saffat» surəsi, 108-113)

«Sonradan gələnlər içərisində onların hər ikisi üçün (yaxşı ad, gözəl xatirə) qoyduq. Onları belə yad edirlər: «Musaya və Haruna salam olsun!» Həqiqətən, Biz yaxşı əməl sahiblərini belə mükafatlandırırıq! Şübhəsiz ki, onların hər ikisi Bizim mömin bəndələrimizdən idi». («Saffat» surəsi, 119-122) «Həqiqətən, İlyas da peyğəmbərlərdəndir... Sonradan gələnlər arasında onun üçün (yaxşı ad, gözəl xatirə) qoyduq. Onu belə yad edirlər: «İlyasinə (İlyasa) salam olsun! Həqiqətən, Biz yaxşı əməl sahiblərini belə mükafatlandırırıq! Şübhəsiz ki, o Bizim mömin bəndələrimizdən idi!». («Saffat» surəsi, 123, 129132) «Biz İshaqı və Yəqubu Ona əta etdik. Onların hər birini hidayətə çatdırdıq. Bundan əvvəl Nuhu və onun nəslindən olan Davudu, Süleymanı, Əyyubu, Yusifi, Musanı və Harunu da hidayətə qovuşdurmuşduq. Biz yaxşı iş görənləri belə mükafatlandırırıq. Zəkəriyyanı, Yəhyanı, İsanı, İlyası da hidayətə çatdırdıq. Onların hamısı əməlisalehlərdən idi. Biz həmçinin İsmaili, Əlyəsəi, Yunisi və Lutu da hidayətə qovuşdurduq və onları aləmlərdən üstün tutduq. Biz onların atalarından, nəsillərindən və qardaşlarından da bir qismini hidayətə çatdırdıq, onları seçdik və düz yola yönəltdik». («Ənam» surəsi, 84-87) Allah Quranda peyğəmbərlərimizi belə salamlayır: «Peyğəmbərlərə salam olsun! Aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun!». («Saffat» surəsi, 181-182)

Peyğəmbərlər Allahın ən sevdiyi, Özünə ən yaxın dost etdiyi, ən saleh möminlərdəndir. Allahın ən sevdikləri, möminlərin də ən sevdikləridir. Buna görə də möminlər də peyğəmbərlərimizə olan sevgilərini, onları Allahın Quranda salamladığı kimi, sevgi ilə tərifləyərək və anaraq göstərməli, onların yoluna və əxlaqlarına tam olaraq uymaq üçün çalışmalıdırlar.

Allahı sevən Allahın dostu olan möminləri də sevər Allahın sevdikləri, möminlərin də sevdiyidir. Allaha dost olan, möminlərə də dostdur. Allah kimdən razıdırsa, möminlər də ondar razıdır. Allahı sevən, Allahın sevdiyi bəndələri də sevər. Allah yolunda olan saleh möminlər Allahın ən sevdiyi bəndələrindəndir. Buna görə də möminlər bir-birini çox sevir və bir-birinə çox bağlıdırlar. Quranın bir çox ayəsində möminlərin bir-birinə olan sevgilərindən, bağlılıqlarından, mərhəmətlərindən bəhs edilir. Bu ayələrdən bəziləri belədir: «Səhər-axşam Rəbbinin rizasını diləyərək Ona ibadət edənlərlə birlikdə özünü səbirli apar. Fani dünyanın bər-bəzəyini arzu edib nəzərlərini onlardan çevirmə. Qəlbini Bizi xatırlamaqdan qafil etdiyimiz, nəfsinin istəklərinə uyan və işində ifrata varan bir kimsəyə itaət etmə!». («Kəhf» surəsi, 28) «Şübhəsiz ki, Allah Öz yolunda möhkəm divar kimi səf çəkib döyüşənləri sevər!». («Saf» surəsi, 4) «Hamınız bir yerdə Allahın ipindən yapışın, bir-birinizdən ayrılmayın! Allahın sizə verdiyi nemətini xatırlayın ki, siz bir-birinizə düşmən ikən O, sizin qəlblərinizi birləşdirdi və

Onun neməti sayəsində bir-birinizlə qardaş oldunuz. Siz oddan olan bir uçurumun kənarında ikən O, sizi oradan xilas etdi.

Allah Öz ayələrini sizin üçün bu şəkildə aydınlaşdırır ki, haqq yola yönəlmiş olasınız!» («Ali-İmran» surəsi, 103).

Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) möminlər arasındakı sevgini tövsiyə edən sözləri Miqdam ibn Madikərib (r.ə.) belə bildirir: «Rəsulullah (s.ə.v.) buyurdu ki: Biriniz qardaşının (Allah rizası üçün) əxlaqını sevirsə, bunu ona söyləsin».

Ata əl-Xorasani bildirir: «Rəsulullah (s.ə.v.) buyurdu ki: «Əllə görüşün ki, qəlblərdəki kin getsin, hədiyyə alıb-verin ki, birbirinizə qarşı sevgi yaransın və aradakı düşmənçilik bitsin».

«Hədiyyələşin, bir-birinizi sevin, «Bir-birinizə yemək payı verin. Bu, ruzinizdə genişlik hasil edər».

«Allahın yanında ən sevimliniz dostluq quran və onunla dostluq qurulanlarınızdır. Allah yanında heç sevimli olmayanınız isə təqib edənlər, dostlar arasını açanlardır». «İki qardaş (iki dost) iki əl kimidir. Biri o birini yuyar».

«Bir-birinizə üz çevirməyin! Bir-birinizə kin saxlamayın!

Bir-birinizlə dostluğunuzu kəsməyin! Ey Allahın bəndələri, qardaş olun!!!».

«Sizə verdiyi nemətlərdən ötrü Allahı sevin, məni də Allah məni sevdiyi üçün sevin».

«Allah rizası üçün təvazökar olanı Allah ucaldar. Təkəbbürlü olanı Allah alçaldar. Allahı çox ananı Allah sevər».

Allah rizası üçün sevmək Dünya həyatındakı yeganə məqsədləri Allahın rizasını, rəhmətini və cənnətini qazanmaq olan və Allaha ürəkdən təslim olan möminlər bütün həyatlarını Allah üçün yaşayırlar. Quranın «De: «Mənim namazım da, ibadətim də, həyatım və ölümüm də aləmlərin Rəbbi Allah üçündür!» (Ənam surəsi, 162) ayəsi ilə bildirilidiyi kimi, gördükləri hər işdə, göstərdikləri hər davranışda Allahın rizasını qazanmağı məqsəd güdürlər. Allahın rizasını və razılığını qazanmaq üçün sahib olduqları hər şeyi sərf edən möminlərin sevgiləri də yenə ancaq Allah üçündür. Allahı bütün sifətləri ilə tanıyan, Onun gücünə və böyüklüyünə hər an şahid olan, Rəbbimizin rəhmətini, sevgisini və şəfqətini bütün həyatı boyunca hər an hiss edən möminin Allah sevgisi heç bir sevgi ilə müqayisə edilməyəcək qədər güclüdür. Allah «Bəqərə» surəsində möminlərin Ona olan güclü sevgiləri ilə müşriklərin yanlış sevgi anlayışları arasındakı fərqi belə bildirir: «İnsanların içərisində Allahdan qeyrilərini şərik qoşub, onları Allahı sevən kimi sevənlər də vardır. Halbuki iman gətirənlərin Allaha məhəbbəti daha qüvvətlidir...». («Bəqərə» surəsi, 165)

Ayədə bildirildiyi kimi, insanlardan bir qismi Allaha şərik qoşur və digər varlıqları Allahı sevən kimi sevirlər. (Allah bunlardan uzaqdır). Möminlər isə heç bir insanın, maddənin və ya canlının həqiqətdə özünə məxsus gücü və ya gözəlliyi olmadığını bilirlər. Bunların hamısını, malik olduqları bütün xüsusiyyətlərlə birlikdə yoxdan yaradan ancaq Allahdır. Heç bir canlı öz gözəlliyini planlaşdırıb meydana gətirə bilməz. Bir insanın üzündəki gözəlliyi və ya bir heyvanın sevimli olmasını müəyyən ömürlə yaradan və əcəlləri gələndə hamısını yox edən Allahdır. Hər gözəllik yalnız Allahın hakimiyyətindədir. Buna görə də mömin qarşılaşdığı bütün gözəllikləri, insanları, heyvanları, təbiəti Allahın yaratdığını bildiyi üçün sevər. Dolayısı ilə, əsl sevgisi bütün bu gözəllikləri ona verən və hər şeyin sahibi olan Allaha yönəlməlidir.

Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) möminlərə bir-birlərinə qarşı bəslədikləri sevginin Allah rizası üçün olmasının vacibliyini xatırlatmışdır: Hz. Əbu Zərr (r.ə.) bildirir: «Rəsulullah (s.ə.v.) buyurdu ki: «Əməllərin ən fəzilətlisi Allah rizası üçün sevmək, Allah rizası üçün kin bəsləməkdir». «İman bağlarının ən sağlamı Allah rizası üçün dostluq, Allah rizası üçün düşmənçilik, Allah rizası üçün sevgi, Allah rizası üçün nifrətdir».

Allaha şərik qoşan şəxs bir insanın gözəlliyini tərifləyərkən bu gözəlliyin o adama məxsus olduğunu sanır. Bu, rəsm sərgisini gəzən və bəyəndiyi bir tablonun gözəlliyinin o tabloya aid olduğunu sanaraq, o tablonu tərifləyən insanın vəziyyətinə bənzəyir. Lakin

əslində, tərif tablonu çəkən rəssam üçün olmalıdır. Buna görə də insan bir gözəlliklə qarşılaşarkən, xoşuna gələn bir səs eşidərkən, bir yeməkdən zövq alarkən o an bu gözəllikləri yaradan Rəbbimizi düşünməli, sevgisini, razılığını və şükrünü Ona yönəltməlidir. Allaha şərik qoşmadan iman gətirənlər sahib olduqları hər şeyə görə Allaha borclu olduqlarını bildikləri üçün Allaha çox güclü sevgi ilə bağlanırlar.

Quranda hz. İbrahimin müşrik olan qövmünə belə dediyi bildirilir: «İbrahim onlara dedi: «Sizin Allahı qoyub bütləri tanrı qəbul etməyiniz yalnız dünyada (dolanıb keçinmək xatirinə) aranızda olan dostluğa görədir. Sonra da qiyamət günü bir-birinizi inkar edəcək, bir-birinizə lənət oxuyacaqsınız. Məskəniniz cəhənnəm odu olacaq, özünüzə də kömək edən kimsələr tapılmayacaqdır!». («Ənkəbut» surəsi, 25) Ayədə bildirildiyi kimi, Allaha şərik qoşanların dünya həyatında bir-birinə qarşı olan bağlılıqları axirətdə böyük nifrətə çevriləcəkdir. Bunun səbəbi Allahı unudaraq bir-birini həyatlarının ən böyük məqsədi hesab etmələridir. Allah bunun əvəzində bu insanların şirk içindəki sevgi və bağlılıqlarını axirətdə sonsuza qədər davam edən kin və nifrətə çevirir.

Quranda dünya həyatına aid olan amilləri və ya insanların sevgisini qazanmağı Allahın razılığından daha vacib hesab edən insanlara belə xəbərdarlıq edilir:

«De: «Əgər atalarınız, oğullarınız, qardaşlarınız, övrətləriniz, qəbiləniz (qohumlarınız), qazandığınız mallar, kasad olmasından qorxduğunuz ticarət, xoşunuza gələn məskənlər sizə Allahdan, Onun Peyğəmbərindən və Allah yolunda cihaddan daha əzizdirsə, Allahın əmri gəlincəyə qədər gözləyin. Allah fasiqləri doğru yola yönəltməz!». («Tövbə» surəsi, 24) İman gətirənlər dünya həyatının bütün bu bəzəklərinin Allaha aid olduğunu bilir və bunları ancaq Allahın təzahürləri olaraq sevirlər. Məsələn, möminlərdə Allahın bəyəndiyi gözəl əxlaq təzahür etdiyi üçün ən çox sevgi, yaxınlıq və dostluğu möminlərə qarşı hiss edirlər. Bu sevgi soy, irq kimi yaxınlıqlara və ya hər hansı bir mənfəətə əsaslanmır. Pulun, mövqenin, mədəniyyətin və ya maddi dəyərlərin də heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Allah möminlər arasındakı bu sevgini Quranda belə bildirir: «Onlardan əvvəl yurd salmış və iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına mühacirət edənləri sevər, onlara verilən qənimətə görə ürəklərində həsəd duymaz, özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tutarlar. Nəfsinin xəsisliyindən qorunub saxlanılan kimsələr - məhz onlar nicat tapıb səadətə qovuşanlardır!». («Həşr» surəsi, 9) Ayədə bildirildiyi kimi, möminlər iman gətirən hər kəsi öz qardaşları kimi qəbul edirlər. Başqa möminin yaxşılığını, rahatlığını təmin etmək üçün heç bir fədakarlıqdan çəkinmirlər. Möminlərin bu sevgi anlayışı ancaq imanın və Quran əxlaqının yaşanması ilə qazanıla bilər.

Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) sevginin əhəmiyyətini və həqiqi sevgini yaşayan möminlərin üstünlüklərini bir hədisində belə bildirmişdir: Hz. Ömər (r.ə.) bildirir: «Rəsulullah (s.ə.v.) buyurdu ki: «Allahın qulları arasında bir qrup vardır ki, onlar nə peyğəmbərlərdir, nə də şəhidlərdir. Üstəlik qiyamət günü Allah yanındakı dərəcələrin ucalığına görə peyğəmbərlər də, şəhidlər də onlara qibtə edərlər».

Orada olanlar soruşdular: «Ey Allahın Rəsulu! Onlar kimdir, bizə xəbər ver!» «Onlar aralarında nə qan bağlılığı, nə də bir-birlərinə bağışladıqları bir mal olmadığı halda, Allahın ruhu (Quran) adına bir-birlərini sevənlərdir. Allaha and olsun ki, onların üzləri mütləq nurdur. Onlar bir nur üzərindədirlər. Xalq qorxarkən, onlar qorxmazlar. İnsanlar inciyərkən, onlar inciməzlər».

Sevgi kimi böyük bir neməti möminlərə bəxş edən isə Rəbbimiz olan Allahdır. Allah hz. Yəhyaya Öz qatından sevgi həssaslığını verdiyini belə bildirir: «(Yəhya dünyaya gəldikdən sonra ona dedik:) «Ey Yəhya! Kitabdan bərk yapış! Biz uşaq ikən ona hikmət verdik. Biz həm də ona Öz dərgahımızdan bir mərhəmət və paklıq bəxş etdik. O, müttəqi idi». («Məryəm» surəsi, 12-13) Başqa ayədə isə Allah iman edib saleh əməllər edənlərə Öz qatından bir sevgi bəxş edəcəyini xəbər vermişdir: «Həqiqətən, iman gətirib yaxşı işlər görənlər üçün Rəhman bir sevgi yaradacaq». («Məryəm» surəsi, 96)

Allahın rizasına görə sevən bir insan ən gözəl əxlaqlı, Allaha daha bağlı, ən çox təqvalı olan kimsəni hər kəsdən çox sevir. Bu səbəblə, Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) bütün möminlər üçün ən sevimli, ən yaxın dostdur.

Həqiqi sevgi Quran əxlaqı ilə birlikdə yaşanar Allaha qəlbən bağlanan və Allahı çox sevən insan Onun yaratdığı bütün gözəlliklərə qarşı qəlbində sevgi hiss edir. Çiçək, kəpənək, quş, pişik və ya gözəl mənzərə belə bir insanın içində böyük həyəcan oyadır. Eyni şəkildə gözəl xasiyyətli, gözəl sifətli insan da qəlbdə səmimi heyranlıq doğurur. Çünki insanın bütün bu gördükləri Allahın təzahürləridir. Allaha olan səmimi sevgi, Onun sonsuz gözəlliyinin, sənətinin, ağlının və gücünün təzahür etdiyi hər şeyə qarşı insan ruhunda təbii sevgi və məhəbbət meydana gətirir. Buna görə də Allaha ürəkdən bağlanan insanlar həqiqi sevgini yaşaya bilən yeganə insanlardır.

Quran əxlaqı isə həqiqi sevginin təməlini əmələ gətirir. Bir nəfəri əxlaqı ilə, insanlığı ilə və malik olduğu bütün xüsusiyyətləri ilə dərin sevgi ilə sevmək ancaq insanın Qurana itaət etməsi ilə mümkün olur. Çünki Qurana itaət edən insan Allahın bəyəndiyi əxlaqı yaşamaqla, bir çox seviləcək gözəl xüsusiyyət qazanmış olur.

Allahın «Allah doğru yolda olanların doğruluğunu artırar. Əbədi qalan yaxşı işlər isə Rəbbinin yanında savab etibarilə daha xeyirli, nəticə etibarilə daha yaxşıdır!» («Məryəm» surəsi, 76) hökmünü bilərək bütün bu gözəl əxlaq xüsusiyyətlərində bir ömür boyu səbr və qərarlılıq göstərir; vəfa, sədaqət, hörmət, sevgi, təvazökarlıq, fədakarlıq, dürüstlük, mərhəmət, mülayimlik, cəsarət, qərarlı olmaq kimi xüsusiyyətlər ancaq Allah qorxusunun və Quran əxlaqının yaşanması ilə əbədilik qazana bilir. Bu əbədilik möminin sevgidə də bir ömür boyu səbirli və qərarlı olmasını təmin edir. Sevginin təməli iman, Allah qorxusu və Quran əxlaqına əsaslandığı üçün və Allah rizası üçün sevdiyinə görə möminin sevgisi çox güclü və dərin olur. İman edənlərlə yaşadığı dostluğun axirətdə sonsuza qədər davam

edəcəyini bilməsi də sevgini güclü və daimi edən başqa bir səbəbdir.

Qurana itaət edən bir insanın yaşadığı bu yüksək əxlaq onu həm Allah qatında, həm də möminlərin gözündə çox dəyərli bir varlığa çevirir. Qurana tabe olan, təqva sahibi olan bir mömin hər şeydən öncə Allahın sevgisini və rizasını qazanacağını umar. Allah sevdiyi bəndəsini digər möminlərə də sevdirir, ona bir nur, gözəllik verir və insanların qəlblərini isindirən xüsusiyyətlər qazandırır.

Quran əxlaqını yaşamayan insanların yanlış sevgi anlayışı Quran əxlaqından uzaq həyat yaşayan insanlar bir çox mövzuda olduğu kimi, sevgi mövzusunda da yanlış bir anlayışa malikdirlər. Bu kimsələr hər nə qədər öz aralarında sevgini və hörməti yaşadıqlarını düşünsələr də, əslində bunlar yanlış təməllər üzərində qurulmuş olan əlaqələrdir.

Aşağıda Quran əxlaqını yaşamayan insanların bəzilərinin sevgilərini əsaslandırdıqları dəyərlər araşdırılır.

Qadın ilə kişi arasındakı şirkə əsaslanan sevgi Şirkə əsaslanan sevginin nümunələri qadın ilə kişi arasındakı münasibətlərdə tez-tez görünür. Bəzi insanlar Allaha bəslənilməsi vacib olan sevgini və bağlılığı heç bir şeyə gücü çatmayan aciz varlıqlara yönəldirlər. Bəzən bir insanı həyatlarının əsl mənası hesab edir, hər an hər yerdə onun adını anır, onu ucaldır və onun sevgisini qazanmağa çalışırlar. Səhər yuxudan oyandıqları andan etibarən bütün günü müntəzəm olaraq o adamı düşünürlər. Və ya o adamı

düşünüb səhərə qədər yuxusuz qalırlar. Allahın rizasını qazanmağın yerinə sadəcə onu razı salmağı qarşılarına məqsəd qoyurlar, hətta bəzən o adamı razı etmək üçün Allahın rizasına uyğun olmayan işlər görürlər. Onun üçün hər cür fədakarlığı edirlər, amma Allahın rizasını qazanmağa heç cəhd də göstərmirlər. Bu insanlar bir-birini «tanrılaşdıranlar»dır. Həmçinin sevgidən bəhs edilən bəzi şeirlərdə, yazılarda və ya romantizm barədə söhbətlərdə «ibadət etmək, səcdə etmək, sitayiş etmək» felindən çox tez-tez istifadə edilir. Bax, bu cür bir sevgi anlayışının təməli Allaha şərik qoşmaq üzərindədir.

Allah bir ayəsində cahillik inancına malik olan insanların yaşadığı bu şirk sevgisinə diqqət vermiş, Allaha bəslənən həqiqi sevginin bundan daha artıq bir gücə malik olduğunu və çox qüvvətli bir bağlılıqla yaşanacağını bildirmişdir: «...Ata-babalarınızı yada saldığınız kimi, ondan da artıq Allahı yad edin...». («Bəqərə» surəsi, 200) Allah sevgisi bütün sevgilərin üzərindədir. Allah sevgisindən üstün tutulan, ürəkdən Allah sevgisini çıxarıb onun yerinə qoyulan bir sevgi insanın Allaha şərik qoşmasına səbəb olar ki, bu da insanı cəhənnəmə sürükləyə bilər. Ancaq insanların bir qismi belə bir təhlükənin fərqində belə deyildir.

Bir insanın başqa insanları sevməsi, onlara bağlı olması, ailəsini, yaxınlarını sevgi ilə qoruması, əlbəttə, çox gözəl bir əxlaqdır. Öncə də bildirildiyi kimi, sevgi duya bilmək, sevgi və yaxınlığı yaşaya bilmək Allahın insanlara verdiyi çox gözəl bir nemətdir. Ancaq bu sevgi, yalnız Allahın rizası üçün yaşandığı zaman insana dünyada və axirətdə xoşbəxtlik gətirir. Allahdan üstün tutulan sevgilər insana dünyada da, axirətdə də kədər və əzab gətirir. Allah

dünyada bir-birlərini şərik qoşan insanların axirətdə cəhənnəm əzabından qurtula bilmək üçün bir-birlərini fidyə kimi vermək istədiklərini belə bildirir: «Onlar bir-birinə göstəriləcəklər. O günün əzabından qurtarmaq üçün günahkar istərdi ki, fəda etsin öz oğullarını; övrətini və qardaşını; ona sığınacaq verən əşirətini! Və yer üzündə olanların hamısını - təki özünü qurtarsın!». («Məaric» surəsi, 11-14) «O gün insan qaçacaq öz qardaşından; anasından, atasından; zövcəsindən və oğullarından! O gün onlardan hər birinin istənilən qədər işi olacaqdır!». («Əbəsə» surəsi, 34-37)

Mənfəətlərə əsaslanan dostluqlar Bir çox insan qəbul etmək istəməsə də, bəzi münasibətlərdə insanların fikirlərinin arxasında bir mənfəət güdülür. Bəzi insanlar özlərinə müəyyən mənfəətləri qazana biləcəklərini zənn etdikləri bir insanla qarşılaşarkən hiss etdikləri həyəcanı «sevgi» kimi anlayırlar. Halbuki qəlblərində hiss etdikləri həyəcan bu insanın özünə deyil, onun sahib olduqlarına qarşı duyduqları «güclü bir həvəsdir».

Həmçinin bir çox insanın qarşısındakı adama olan sevgisi bu insanın sahib olduğu mülkə və sərvətin dərəcəsinə bağlı olaraq dəyişir.

Zənginlik insan nəfsində həyəcan əmələ gətirdiyi üçün ən çox həyəcan ən zəngin olan adama qarşı hiss edilir. Ancaq yuxarıda da bildirdiyimiz kimi, bu hiss sevgi deyildir, sadəcə olaraq dünya malına qarşı duyulan bir həvəsdir. Zəngin bir adamın əxlaqi xüsusiyyətləri bu düşüncəyə malik olan insanlar üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Buna görə əsəbi, kobud, eqoist, ağılsız, mərhəmətsiz,

qeyri-səmimi, düşüncəsiz olsa belə, yalnız zəngin və ya şöhrətli olması bu adama maraq göstərmək üçün kifayət edir.

Bəzi kimsələr isə özlərini əyləndirən insanlarla birlikdə olmaq istəyirlər və «mənimlə dost olan adam məni güldürməlidir» kimi izahatlar verərək bunu etiraf edirlər. Buna görə, bu yaxınlıq da sevgi ilə bağlı deyildir, yalnız bir şəxsi mənfəət güdməkdən ibarətdir. İnsanın nəfsi gülmək istədiyi üçün özünü güldürəcək birisi ilə birlikdə olmaqdan zövq alması onu sevdiyi mənasını vermir. Fəqət bir çox insan mənfəət əldə etməkdən duyduğu bu rahatlığı sevgi ilə qarışdırır və bu insanı çox sevdiyini iddia edir.

Bəzi insanlar da gözəl insanlarla bərabər görünməyin onlara etibar qazandıracağına inanırlar. Buna görə də dost olmaq üçün gözəl insanları seçirlər, götürdükləri ölçüləri qarşılarındakı şəxsin boyu, gözünün və saçının rəngi, burun quruluşu kimi fiziki xüsusiyyətlərinə uyğun olur. Gözəllik olduqdan sonra o insan üçün bu şəxsin ağlının, vicdanının və ya insani xüsusiyyətlərinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Ancaq bu mahiyyəti başa düşməməsi qarşısındakı adama bəslədiyi duyğunu sözdə sevgiyə bağlayır. Halbuki bu sevgi bu şəxslər üçün «bu insanın gözəlliyinin mənə qazandırdığı etibarı sevirəm» mənasını daşıyır. Gözəllik getdiyi zaman qalan ruh isə bu adama görə heç bir əhəmiyyət daşımır. Qarşısındakı insan gözəl olduğu üçün onun mərhəmətsizliyini, diqqətsizliyini, düşüncəsizliyini və ya insanlara qarşı istehza ilə yanaşmasını görməməzliyə vurur.

Bəzi insanların ən mühüm saydıqları mənfəətlərdən biri isə öz ifadələri ilə desək, «həyat təminatı» əldə etməkdir. Bir çox insanın gələcəyinə təminat verə bilməmək, tənha yaşamaq məcburiyyə-

tində qalmaq, iqtisadi cəhətdən möhtac vəziyyətə düşmək, xəstələnəndə ona baxacaq bir nəfəri tapa bilməmək kimi narahatlıqları vardır. Bəziləri bu narahatlıqları aradan qaldırmağın ən məşhur və ən sağlam yolu kimi evlənməyi görürlər. Bu səbəblə, bu xüsusiyyətlərə malik olduğunu düşündükləri adama bağlanır və onu heç itirmək istəmirlər. «Gələcək qorxusu» üzərində qurulan belə birgə yaşamağı isə çox zaman həqiqi sevgi zənn edirlər.

Həyatları boyu bu insanlarda xoşlamadıqları bir çox xarakterə sadəcə bu narahatlıqlarına görə dözmək məcburiyyətində qalırlar. Qonşuları və ya dostları ilə dərdləşərək, düşdükləri vəziyyətdən şikayətlənirlər, amma soruşanda, yalnız şəxsi mənfəətinə görə bağlandıqları həyat yoldaşlarını çox sevdiklərini söyləyirlər. Lakin Quran əxlaqına uyğun olaraq yaşanan həqiqi sevgidə heç bir şəkildə əvəz gözlənilmir. İnsan qarşısındakı adamı heç bir şəxsi mənfəət gözləmədən, o adamda Allahın təzahürlərini gördüyü üçün böyük bir fədakarlıq və həvəslə sevər. Onun arxasınca heç bir zaman pis sözlər danışmaz. Səmimi sevgiyə görə ancaq onu tərifləyən, qoruyan söhbətlər edər. Ona qarşı heç bir zaman zorakı bir dözüm içində olmaz, acizlikləri və ya çatışmazlıqları ilə qarşılaşsa belə, ona qarşı şəfqətli və mərhəmətli olar, çatışmazlıqlarını sakit, hiss etdirmədən örtməyə çalışar, hər an onu rahatlaşdırmaq istəyər, hər istədiyini zövqlə və həvəslə yerinə yetirər. Səmimi sevgisini, dostluğunu və yaxınlığını ən gözəl şəkildə ifadə edər.

Qısa müddətli, ötəri sevgilər Quran əxlaqına əsaslanmayan sevgilər qısa müddət ərzində bitir. Məsələn, tərəflərdən biri qarşısındakı insandan umduğu mənfəəti əldə edə bilməyəcəyini gördükdə əvvəllər hiss etdiyi həyəcan dərhal bezikməyə çevrilir. Eynilə, bir acizliyini gördükdə və ya bir

xəstəliyinə şahid olduqda o şəxs artıq onun üçün dözülməli olan bir insana çevrilir. Xüsusilə də bu şəxsin görünüşündə bir dəyişiklik olarsa, məsələn, bir qəza nəticəsində üzündə izlər qalarsa və ya şikəstliyə səbəb olarsa, bu, o insan üçün sevginin sonu deməkdir. Hər hansı bir şəxs ətrafındakı insanlardan eşidə və ya mətbuatda çıxan xəbərlərdə rast gələ bilər ki, çox yaxşı davam edən bir evlilik kimi göstərilən münasibətlərin sona çatma səbəbləri, əsasən, xəstəlik, acizlik və ya iflasdır. Həyat yoldaşı çox gözəl və ya zəngin belə olsa, onun xəstəlik müddətindəki acizliklərini gördüyü üçün aralarında olan sevginin bitdiyini söyləyən və buna görə də bir-birindən ayrılan çox ailə vardır. Eyni şəkildə, zəngin və varlı günlərində çox yaxşı anlaşdıqlarını düşünən bəzi insanlar mal-dövlətlərini itirmələri ilə birlikdə bir-birlərinə göstərdikləri sevgi və yaxınlığın da bir anda sona yetdiyini görürlər.

Halbuki həqiqi sevgi gün keçdikcə artar, heç vaxt azalmaz.

Qarşısındakı insanın əxlaqına görə dəyər verən bir insan bu əxlaqın incəliklərini gördükcə ona olan sevgisi daha da artar. Bu insanın bir qəza nəticəsində şikəst qalması, bütün sərvətini itirməsi, bədənini yaraların örtməsi və ya buna bənzər bir çətinliyə düçar olması sevgiyə heç bir şəkildə təsir etməz. Hətta bu çətinliklər qarşı tərəfin təvazökarlığını, kamilliyini artıra biləcəyi və o adamı daha gözəl əxlaqlı bir insan edəcəyi üçün sevgisi daha da güclənə bilər. Bu cür hadisələrin sevgiyə təsir göstərməməsinin səbəbi həqiqi sevginin insanın yaşadığı Quran əxlaqına əsaslanmasındadır. Bir insanın Allahdan qorxub çəkinməsi, hər an Onun rizasını axtarması və Quran əxlaqını ən gözəl şəkildə yaşaması, sevgini meydana gətirən əsl səbəblərdir. Buna görə də Quran əxlaqını yaşayan insanlar arasındakı sevgiyə bu cür hadisələr heç bir şəkildə mənfi təsir göstərməz, hətta daha da güclənərək artar.

Quran əxlaqında sevgi Din əxlaqını yaşayan insanların həqiqi mənada sevmələri və sevilmələri mümkün deyil. Həqiqi sevginin qarşılıqlı olaraq yaşanması üçün o insanın hər şeydən əvvəl Allahı dərin bir sevgi ilə sevməsi və Allahın sevgisini qazana biləcəyi bir əxlaq göstərməsi lazımdır. Allah sevdiyi bəndələrinin qəlbinə bir sevgi salır və digər insanların qəlbində də onlara qarşı bir sevgi yaradır. Unudulmamalıdır ki, sevginin əsl qaynağı və əsl sahibi yalnız Allahdır. Sevgi kimi çox böyük və qiymətli bir neməti yaşaya bilmək üçün insanın ilk öncə əxlaqı ilə bu nemətə layiq olması və Allahdan bu neməti ona verməsini istəməsi lazım gəlir. Pis bir əxlaqa malik olan və ya din əxlaqını yaşamayıb cahillik həyatına öyrəşən bir insan dünyada da, axirətdə də buna görə bədbəxt ola bilər, tənha və dostsuz qala bilər.

Sevginin Allahdan verilən bir nemət olduğunu Allah Quranın bir çox ayəsində bildirmişdir: «Biz həm də ona Öz dərgahımızdan bir mərhəmət və paklıq bəxş etdik. O, müttəqi idi». («Məryəm» surəsi, 13) «Həqiqətən, iman gətirib yaxşı işlər görənlər üçün Rəhman bir sevgi yaradacaq». («Məryəm» surəsi, 96)

«Sizin üçün onlarla ünsiyyət edəsiniz deyə öz cinsinizdən zövcələr xəlq etməsi, aranızda sevgi və mərhəmət yaratması da Onun qüdrət əlamətlərindəndir. Həqiqətən, bunda düşünən bir qövm üçün ibrətlər vardır!». («Rum» surəsi, 21) Allahın həqiqi sevgiyə layiq gördüyü insanların xüsusiyyətlərindən bəziləri belədir:

Fədakar olmaq Allaha və axirətə inanmayan bəzi insanlar dünya həyatını bir mübarizə yeri kimi qəbul edirlər. Bu insanların fikrinə görə, hər insan həyatda qala bilmək üçün mübarizə aparmalı və bu savaşda güclü olanlar gücsüz olanları əzərək həyatlarına davam etməlidirlər. Tamamilə yanlış bir inancın məhsulu olan bu fikir insanların gözəl əxlaqdan tamamilə uzaqlaşmalarına və yalnız öz mənafelərini qoruyan pis əxlaq anlayışı əmələ gətirmələrinə səbəb olur. Bu düşüncənin hakim olduğu bir cəmiyyətdə çətin vəziyyətə düşməkdən çəkinməyərək gücsüzə kömək etmək, başqa birisi üçün fədakarlıq etmək və ya başqasının sağlığını, xoşbəxtliyini, rahatlığını özündən öndə tutmaq kimi gözəl əxlaq xüsusiyyətləri lazımsız məziyyətlər hesab edilir. Buna görə də hər hansı bir əvəz əldə etmədiyi halda heç kimsə bir-biri üçün fədakarlıq etməz.

Din əxlaqının yaşanmadığı cəmiyyətlərdə insanlar arasında bu düşüncəyə tez-tez rast gəlmək olar. Belə bir anlayışa sahib olan insanların isə bir-birlərinə həqiqi mənada sevgi bəsləmələri qətiyyən mümkün deyil. Çünki insan öz rahatlığını hər kəsdən daha üstün tutan eqoist birinə qarşı qəlbində həqiqi və səmimi bir sevgi hiss edə bilməz. Qarşısındakı insanda tək bir məsələdə belə eqoistliyə rast gəlməsi ruhunda ona qarşı hiss etdiyi sevgiyə mənfi cəhət-

dən təsir edər. Məsələn, bir insanın yalnız öz rahatlığını düşünməsi, gözəl bir yeməyi, rahat bir yatağı özü üçün saxlayıb ətrafındakı adamları düşünməməsi belə o adama qarşı olan sevgini zədələyər.

Cahil cəmiyyətdə insanlar bir-birlərinin bu cür pis xüsusiyyətlərinə tez-tez şahid olurlar və bu da onların düşüncələrində o şəxsə qarşı mənfi bir rəy formalaşmasına səbəb olur.

Cahil əxlaqı yaşayan bəzi insanlar ən yaxın dostlarına belə fədakarlıq göstərmələri lazım olan hər hansı iş təklif edə bilməzlər.

Məsələn, uşağı xəstələnən bir insan iş yoldaşlarından onun yerinə işlərini yerinə yetirməyi istəyə bilməz. Ana və ya ataya kömək etmək belə bəzən uşaqlar arasında problem yaradır, hətta buna görə aralarında inciklik də baş verir. Lakin soruşanda hər kəs ata-anasını çox sevdiyini söyləyir. Amma fədakarlıq göstərmək lazım olanda bəzi insanlar, əgər ciddi bir mənfəətləri yoxdursa, bundan belə çəkinirlər. Lakin həqiqətən sevən insan sevdiyi üçün hər cür fədakarlığı edər və buna görə heç bir zaman şikayətlənməz və bezməz.

Möminlərin bir-birlərinə olan sevgi və bağlılıqlarının ən açıq-aşkar xüsusiyyətlərindən biri, bir-birləri üçün sevə-sevə fədakarlıq etmələri, bir-birlərinin ehtiyaclarını öz nəfslərindən üstün tutmalarıdır. Allahın Quranda bu mövzuda verdiyi nümunələrdən biri Məkkədən Mədinəyə hicrət edən möminləri evlərində səmimi qarışlayan mədinəli möminlərdir.

Quranda möminlərin bu gözəl əxlaqları belə bildirilmişdir:

«Onlardan əvvəl yurd salmış və iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına mühacirət edənləri sevər, onlara verilən qənimətə görə ürəklərində həsəd duymaz, özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tutarlar. Nəfsinin xəsisliyindən qorunub saxlanılan kimsələr - məhz onlar nicat tapıb səadətə qovuşanlardır!». («Həşr» surəsi, 9) Ayədə həm məkkəli, həm də mədinəli möminlərin gözəl əxlaqlarından bəhs edilir. Məkkəli möminlər mallarını, qohumlarını, əşyalarını, evlərini, bağlarını, bağçalarını, işlərini atıb Allahın dinini yaşaya bilmək üçün yurdlarından çıxmış, Mədinəyə hicrət etmişdir. Allahın rizasını qazana bilmək üçün sahib olduqları hər şeyi atıb getməkdən çəkinməmişlər. Bu, çox yüksək bir əxlaqın göstəricisidir və onların özlərinə Allahı vəkil tutmuş etibarlı insanlar olduqlarının bir ifadəsidir. Bu gözəl əxlaqları digər möminlərin onlara dərin bir sevgi, hörmət və mərhəmət bəsləmələrinə səbəb olmuşdur.

Həmçinin, mədinəli möminlər bu etibarlı və sadiq mömin qardaşlarını ən gözəl şəkildə qarşılamış və ən gözəl tərzdə qayğılarına qalmışdılar. Öz ehtiyaclarını heç düşünmədən mömin qardaşlarını qonaq saxlamış, ən gözəl yeməklərini və geyimlərini onlar üçün ayırmış, onları ən rahat sığınacaqlarla təmin etmişlər. Bu fədakarlıqları isə Allaha və möminlərə olan güclü və səmimi sevgilərindən bəhrələnir. Bu gözəl əxlaqları onlara qarşı da sevginin yaranmasına səbəb olmuşdur. Allah onları Quranda sevgi və təriflə anmış, 1400 ildir Quranı oxuyan hər müsəlmanın qəlbində onlar üçün bir sevgi və hörmət yaratmışdır.

Möminlərin fədakarlıqlarının başqa bir nümunəsini Allah Quranda bu ayələri ilə bildirir: «Onlar öz iştahaları çəkdiyi halda yeməyi yoxsula, yetimə və əsirə yedirərlər. Və sonra da yedirtdikləri kimsələrə belə deyərlər: «Biz sizi ancaq Allah rizasından ötrü yedirdirik. Biz sizdən nə bir mükafat, nə də bir təşəkkür istəyirik. Həqiqətən, biz Rəbbimizdən, çox sərt, çətin gündən qorxuruq!». («İnsan» surəsi, 8-10) Özü ehtiyac içində olduğu halda yeməyini yoxsula verən bir kimsəyə qarşı insanların qəlbində təbii olaraq bir sevgi və hörmət hissi yaranır. Bu vəziyyəti belə bir nümunə ilə aydınlaşdıraq: çox yorğun və ac olduğunuzu, yanınızda sizinlə eyni halda olan daha iki adamın olduğunu düşünək. Özünüzdə isə yalnız bir adama çatacaq yemək və yalnız bir adama yetəcək yataq olsun. Yanınızdakı adamlardan biri sizdən ehtiyacınız olub-olmadığını belə soruşmadan böyük bir acgözlüklə yeməyi özü yeməyə başlasın və yataqda özü yatmaq üçün israr etsin. Digəri isə ac olduğu halda qabağındakı yeməyi sizə vermək istəsin və yataqda sizin yatmağınızı tələb etsin.

Belə bir vəziyyət qarşısında eqoist davranan insana qarşı içinizdə təbii olaraq bir soyuqluq, fədakar olana qarşı isə sevgi yarandığını görəcəksiniz. Allah insan ruhunu gözəl əxlaqdan xoşlanan, belə insanlara qarşı sevgi və məhəbbət hiss edəcək şəkildə yaratmışdır.

Bağışlayan olmaq Cahillik əxlaqını yaşayan bəzi insanlar bir-birlərinə qarşı asanlıqda hirslənə bilir, dərhal kin bəsləyə bilirlər. Hətta onlara çox kiçik zərər verən şəxsə belə o an nifrət edə bilirlər. Çox kiçik səbəblərə görə dostluğunu sona çatdıran, «ən yaxın» dediyi dostuna

bir anda düşmən kəsilən bir çox insan vardır. Bunun səbəbi Quran əxlaqı yaşanmadığı üçün insanların bağışlamaq kimi səbir, sevgi və yüksək əxlaq tələb edən xüsusiyyətlərdən uzaq olan bir həyat yaşamalarıdır.

Lakin möminlər çox səbirli və bağışlayandırlar. Kiçik xətalara və ya insani qüsurlara görə qarşılarındakı şəxsə qəzəblənib bir anda onlarla olan əlaqələri kəsməzlər. Ona hər dəfə bir fürsət verər, doğru olanı xatırladar və davranışlarını düzəltməsi üçün kömək edərlər. Sevdikləri dostlarının qüsurlarını ortaya çıxarıb onlara qəzəb və kin duymaq yerinə, onların xətalarını, nöqsanlarını düzəltməyə çalışar, Quran əxlaqı ilə öyüd verib onlara dəstək olarlar. Həqiqi sevgidə dostlar arasında böyük bir anlayış və xoş münasibət hakim olur. Hər məsələ sevgi və anlayışla həll edilir.

Allah Quranda insanlara bağışlayan olmalarının vacibliyini belə tövsiyə edir: «Aranızda olan fəzilət və sərvət sahibləri qohum-əqrabaya, miskinlərə və Allah yolunda hicrət edənlərə verməyəcəklərinə and içməsinlər. Onları əfv edib, vaz keçsinlər! Məgər siz Allahın sizi bağışlamağını istəmirsiniz? Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!». («Nur» surəsi, 22) «...Onların az bir qismi müstəsna olmaqla, sən onlardan həmişə xəyanət görəcəksən. Bununla belə, onları bağışla, günahlarından keç. Şübhəsiz ki, Allah yaxşılıq edənləri sevər!». («Maidə» surəsi, 13)

Allahın möminləri məsul etdiyi Quran əxlaqında bağışlamağın həddi-hüdudu yoxdur. Həmçinin yuxarıdakı ayədə möminlərə tez-tez xəyanət gördükləri şəxsləri belə bağışlamaları əmr edilir. Bu inanca sahib olan bir insan digər insanın xətası üzündən böyük ziyanlara uğrasa belə, həmin insanı asanlıqla bağışlaya bilər. Arxasınca pis danışan, ona pislik etməyə çalışan və ya maddi zərərə düşməsinə səbəb olan bir insanı bağışlayıb əxlaqı ilə ona gözəl bir nümunə ola bilər, onu özü üçün yaxın bir dosta çevirə bilər. Həmçinin mühüm bir səhv etdikdən sonra bağışlandığını görmək möminin qəlbində onu bağışlayan adama qarşı böyük bir məhəbbət və bağlılıq yaradır. Allah həqiqi sevginin əmələ gəlməsi üçün bağışlamağın vacib xüsusiyyətlərdən biri olduğunu Quranda belə bildirir: «Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz! Sən yaxşılıqla dəf et!

Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi, sanki yaxın bir dost görərsən!». («Fussillət» surəsi, 34)

Təvazökar olmaq Həqiqi sevginin yaranması üçün ilk öncə sevginin qarşısında duran eqoistlik, mənafeçilik və qeyri-səmimilik kimi maneələrin aradan qaldırılması lazımdır. Təkəbbür sevginin yaranmasına mane olan ən mühüm səbəblərdən biridir. Təvazökarlıq isə sevginin ən mühüm şərtlərindəndir. Çünki təvözakar olmayan və özünü digər insanlardan üstün tutan insanın həyatda ən çox qiymətləndirdiyi varlıq öz nəfsi olar. Digər insanları özündən dəyərsiz və daha aşağı səviyyəli hesab edər. Özünün ən ağıllı, ən vicdanlı, ən hörmətli insan olduğuna inanar, bir sözlə, nəfsini ilahiləşdirmiş olar. Buna görə də bu fikrə sahib olan bir insanın özündən aşağı səviyyədə tutduğu bir insana

bağlanması, onun üçün fədakarlıq etməsi, onun nəfsini öz nəfsindən irəli tutması, başqa sözlə, qəlbində ona qarşı həqiqi bir sevginin yaranması heç zaman mümkün olmaz. Buna görə də sevgi və təkəbbür bir-birinə tamamilə zidd olan iki xüsusiyyətdir. Təkəbbürlü bir insan nə başqaları tərəfindən sevilə bilər, nə də özü insanlara qarşı dərin bir sevgi hiss edə bilər.

Təkəbbürlü insanların sevgisiz həyat yaşamalarının bir çox səbəbi vardır. Təkəbbürlü insanlar nəfslərindəki özünü ucaltma istəyinə görə, ümumiyyətlə, rişxəndçi xarakter göstərirlər. Ətraflarındakı insanların qüsurlarını dilə gətirdikləri zaman öz üstünlüklərini daha yaxşı vurğulaya biləcəklərini düşünürlər. Tez-tez istehza edən və danışıqları ilə ətrafındakı insanları alçaltmağa çalışan bir şəxsə qarşı isə heç kimin qəlbində səmimi bir sevgi yaranmaz.

Təvazökar insanlar isə bu kimsələrdən fərqli olaraq çox sevilirlər. Təvazökar insanın qarşısındakı şəxsə qiymət verməsi hiss olunur, ona görə də bu əxlaqı göstərən insanların yanında hər kəs rahat olur. Belə bir insan ona verilən tövsiyələri diqqətlə dinləyir, heç bir mövzuda «ən yaxşısını mən bilirəm» iddiasında olmur, qürurlanmadan ən gözəl olan davranışı göstərir. Həqiqətə qarşı çıxmır, səhvə qarşı qəzəblə yaxınlaşmır. İnsanların problemlərinə qarşı laqeyd qalmır və diqqətli olur. Heç bir məsələdə üstünlük iddiası olmadığı üçün, «öncə o sevgi göstərsin, öncə o salam versin, öncə o mənimlə danışsın» kimi təkəbbürdən bəhrələnən fikirlərə düşmür.

Qarşısındakı şəxs kobud və təkəbbürlü olsa belə, sadə davranır. Hər kəsin fikrinə əhəmiyyət verir, hər kəsin salamına ən gözəl şəkildə cavab verir, hər kəsə qarşı sevgi və hörmətlə dolu olur. Qısası, Quran əxlaqının gətirdiyi təvazökarlıq çox itaətkar, hər fikri aydın, heç bir məsələdə lovğalanmayan, hər zaman qarşısındakını şərəfləndi-

rən, onlara qayğı göstərən və dəyər verən bir insan modeli əmələ gətirir. Buna görə də təvazökar insanlar çox sevilən insanlardır.

Allah möminlərin bu gözəl xüsusiyyətlərini Quranda belə bildirir: «Rəhmanın bəndələri o kəslərdir ki, onlar yer üzündə təmkinlə gəzər, cahillər onlara söz atdıqları zaman salam deyərlər». («Furqan» surəsi, 63) Allah başqa bir ayəsində də təvazökar olan bəndələrini sonsuz cənnət həyatı ilə müjdələyir: «...Sizin tanrınız yalnız bir olan Allahdır. Yalnız Ona təslim olub itaət edin. Sən də itaət edənlərə müjdə ver!». («Həcc» surəsi, 34) Allah «Ali-İmran» surəsində insanların təvazökar və mülayim xarakterli olması səbəbindən Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) ətrafında toplandıqlarını bildirir: «Allahın mərhəməti səbəbinə sən onlarla yumşaq rəftar etdin. Əgər qaba, sərt ürəkli olsaydın, əlbəttə, onlar sənin ətrafından dağılıb gedərdilər. Artıq sən onları əfv et, onlar üçün bağışlanmaq dilə, işdə onlarla məsləhətləş, qəti qərara gəldikdə isə Allaha təvəkkül et! Həqiqətən, Allah təvəkkül edənləri sevər!». («Ali-İmran» surəsi, 159)

Dürüstlük Allahdan qorxub çəkinməyən bəzi insanlar çox asanlıqla yalan söyləyə biləilər. Bir insanın yalan söylədiyinin anlaşılması isə əgər o adam bunu dürüstcə etiraf edib səhvini düzəltməmişsə, ona qarşı sevgi yaranmasına mane olar. Çünki yalan söyləyən bir insan hansı sözünün doğru, hansı sözünün yanlış olduğunun bilinmədiyinə görə etibarsızdır. İnsan inanmadığı bir kimsəyə qarşı sevgi də duya bilməz.

Möminlər isə böyük bir itkiyə uğrasalar və ya maddi-mənəvi ziyanla qarşılaşsalar da, heç bir zaman yalan danışmazlar. Onlar hər zaman hər mövzuda doğru və etibarlı bir əxlaq göstərən insanlardır. Heç bir zaman doğru olanı gizləməz, mənfəətləri naminə doğru olanı dəyişdirməz, yerinə yetirə bilməyəcəklərinə söz verməzlər. Bundan başqa, İslam əxlaqını yaşayan bir insan üçün yalanın böyüyü-kiçiyi də yoxdur. Buna görə də möminlər heç bir zaman qarşı tərəfə yaxşı görünmək, etibarını qorumaq, göstəriş vermək, maddi qazanc əldə etmək və ya hər hansı bir şəkildə zərər vermək kimi məqsədlər üçün də heç vaxt yalan söyləməzlər.

Bu gözəl əxlaq xüsusiyyəti ruhu sevgiyə yönəldən vasitələrdən biridir. Çünki insanın ruhunda doğru və dürüst gördüyü insanlara qarşı dərhal bir sevgi yaranır. Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) söhbətlərində möminlərin bir-birlərinə olan sevgisinin əhəmiyyətini bildirmiş və bu sevginin yaranması üçün etibarın yayılmasını buyurmuşdur: Əbu Hüreyrə (r.ə.) bildirir: «Rəsulullah (s.ə.v.) buyurdu: «Nəfsim əlində olan Allaha and olsun ki, iman gətirmədikcə cənnətə girə bilməzsiniz, bir-birinizi sevmədikcə iman gətirməzsiniz!

Aranızda sevgi yaradacaq şeyi xəbər verimmi? Aranızda salamı yayın!»

Səbirli olmaq Quranın «...Ancaq nəfslərdə xəsislik həmişə mövcuddur...» («Nisa» surəsi, 128) ayəsi hər insanın nəfsində bir neçə mənfi xüsusiyyətlər ola biləcəyini xatırladır. İnsan Allahın onun üçün yazdığı ömrü ərzində nəfsini malik olduğu bu mənfi xüsusiyyətlərdən çəkindirməli və cənnət əxlaqındakı mükəmməlliyə çatmaq üçün səy göstərməlidir. Ancaq buna baxmayaraq, insan həyatının sonuna qədər yaşadığı hər an səhv edə biləcək varlıqdır.

Həqiqi sevgi və dostluğun yaşanması üçün insanlar bu halı unutmamalıdırlar. Hər kəs sevdiyi insana qarşı çox səbirli və bağışlayan olmalı, dostunun qüsurlarına qarşı səbirli olmalı və onu başa düşməli, onun nöqsanlarını düzəltməyə çalışmalıdır. Çünki sevmək və sevilmək səbirli olmağı, candan keçməyi tələb edən xüsusiyyətlərdir. Səhvlər qarşısında göstərilən səbir insanlar arasında sevginin və mehribanlığın artmasına səbəb olur. Möminlər əslində bir-birlərinə güvəndikləri müsəlman olduqları üçün və bir-birlərinə hörmət bəslədikləri üçün bir-birlərinin xətalarını bağışlayar və bunda səbirli davranarlar. Müsəlman qardaş və bacılarının yalnız xətalarını düzəldə bilmək, Quran əxlaqını ən gözəl şəkildə yaşamaq üçün göstərdikləri səmimi bir səy belə onlara qarşı sevgi yaranması üçün kifayətdir. Bu səbəbdən də qardaş və bacılarının səhv bir sözü və ya hərəkəti ilə qarşılaşsalar belə, ona qarşı səbir göstərər, ən gözəl davranışla cavab verərlər.

Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) də möminlərə müsəlman qardaş və bacılarının qüsurlarını örtmələrini, onlara dəstək olmalarını buyurur: «Kim bir müsəlmanın eyibini örtərsə, Allah da onun dünya və axirətdə eyibini örtər. Kim müsibətə düşən bir adamın müsibətini aradan qaldırarsa, Allah da qiyamətdə onun müsibətlərindən birini yox edər. Kim qardaşının ehtiyacını təmin edərsə, Allah da onun ehtiyacını təmin edər».14 Allahı sevən və daima Allahdan razı olan bir insanın səbri cahiliyyə cəmiyyətində olan insanların səbir anlayışından çox fərqlidir. Bu cür insanlar əgər qarşılarındakı insanlardan bir mənfəət umurlarsa və ya cəmiyyətin təsirindən çəkinirlərsə, bəzi vəziyyətlərə «dözə bilirlər». «Dözə bilən» şəxs özünü qaşqabaq tökməkdə, deyinməkdə, əngəl törətməkdə haqlı bilir. «Bu qədər çətinliyə qatlanıram, bunun əvəzində istədiyimi etmək haqqımdır» kimi bir düşüncəyə qapılırlar. Məsələn, xəstə bir dostuna və ya həyat yoldaşına baxmaq məcburiyyətində qalan bir insan əgər Quran əxlaqını yaşamırsa, bir müddət sonra mütləq bu vəziyyətdən sıxılmağa, əsəbləşməyə və şikayət etməyə başlayar. Gecələr yuxusuz qaldığını, yorğun olduğunu, işinin çox çətin olduğunu və ya kimsənin onun kimi belə bir çətinliyə dözməyəcəyini söyləyər. Bu vəziyyətdən duyduğu sıxıntı və yaşadığı əsəb aydın hiss olunar. Xəstə olan adamı minnət altında saxlayan sözlər deyər, ona borclu olduğunu xatırladar.

Səbirli bir insan isə sevdiyi insanın hər cür istəyin, ehtiyacın həvəslə yerinə yetirər və ona əlindən gələn köməyi göstərər. Etdiklərinə görə qarşısındakı adamı heç vaxt minnət altında saxlamaz.

Səbir Allahın Quranda möminlərə tövsiyə etdiyi gözəl əxlaq xüsusiyyətidir: «Ey iman gətirənlər! Səbir edin, dözün, hazır olun və Allahdan qorxun ki, bəlkə, nicat tapasınız!». («Ali-İmran» surəsi, 200)

Sadiq olmaq Bir insana qarşı sevgi yaranmasına səbəb olan əxlaq xüsusiyyətlərindən biri də sədaqətdir. Allah Quranda möminləri sədaqətlərinə görə mükafatlandıracağını bildirir. Bu səbəbdən də Rəbbimizin bəyəndiyi bu əxlaq xüsusiyyətini möminlər şəkk-şübhəsiz həyata keçirərlər. Möminlərin bu xüsusiyyətini Allah bir ayəsində belə açıqlayır: «Allah bununla doğruları doğruluqlarına görə mükafatlandırsın, münafiqlərə də istəsə əzab versin, yaxud onların tövbələrini qəbul buyursun. Həqiqətən, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!». («Əhzab» surəsi, 24) Möminlər ən çətin şəraitlərdə belə Allaha və iman gətirənlərə olan sədaqətlərini heç vaxt itirməzlər. Allah Quranda hz. Musaya tabe olan gəncləri nümunə göstərib möminlərin bu xüsusiyyətinə diqqət vermişdir: «Fironun və əyanlarının bəlası qorxusundan Musaya öz qövmündən yalnız kiçik bir dəstə iman gətirdi. Çünki Firon o yerdə hakim idi. O, həddi aşmışdı. Musa dedi: «Ey qövmüm! Əgər Allaha iman gətirmisinizsə və təslim olmusunuzsa, Ona təvəkkül edin!». («Yunis» surəsi, 83-84)

İman gətirənlər və elçilər tarix boyu öldürülmə, zənginlik və etibarın əldən alınması, iftiraya uğramaq kimi hədələr altında yaşamışlar. Həyatları boyu bir-birindən ayrılmayan müsəlmanlar Allaha olan sevgiləri, qorxuları və bağlılıqları səbəbindən bütün bu təhlükələrə hazır olmuş və bunlardan çəkinməmişlər. Allaha olan bu qeyd-şərtsiz sədaqətləri möminlərin bir-birlərinə qarşı səmimi sevgi hiss etmələri üçün kifayət edən səbəbdir. Allah Quranda möminlərin bu xüsusiyyətlərini belə xəbər verir: «Möminlər yalnız Allaha və Peyğəmbərinə iman gətirən, sonra heç bir şəkk-şübhəyə düşməyən, Allah yolunda malları və canları ilə vuruşanlardır! Məhz belələri sadiq olanlardır!» («Hucurat» surəsi, 15).

Mərhəmət sahibi olmaq Mərhəmət sevginin bir parçasıdır. Bu səbəbdən, həqiqi sevginin yaşana bilməsi üçün mərhəməti də tam olaraq başa düşmək lazımdır. Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) mərhəməti bu mövzuda bütün müsəlmanlar üçün çox gözəl bir örnəkdir. Allah Quranda hz. Muhəmmədin (s.ə.v.) bu yüksək əxlaqından belə bəhs edir: «Sizə özünüzdən bir peyğəmbər gəldi ki, sizin əziyyətə düşməyiniz ona ağır gəlir, o sizi çox istəyir, möminlərə şəfqətlidir, mərhəmətlidir!» («Tövbə» surəsi, 128).

Mərhəmətli insan ətrafındakı şəxslərin sıxıntı içində yaşamasını istəməz; öz həyatı, sağlığı, rahatlığı nə qədər əhəmiyyətlidirsə, ətrafındakı insanların həyatı, sağlığı və rahatlığı da ən azı o qədər əhəmiyyətli və hətta öz həyatından daha vacib olur. Buna görə mərhəmətli bir insanın ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri ətrafındakı

şəxslərin çətinliklərinə qarşı laqeyd qalmaması və onların problemlərinin həlli üçün səy göstərməsidir.

Peyğəmbərimiz (s.ə.v.) möminlərə bütün insanlara qarşı mərhəmətli olmalarını belə tövsiyə etmişdir.: «Mərhəmətli olmadıqca iman gətirmiş olmazsınız». Dedilər: «Ey Allahın Rəsulu! Hamımız mərhəmətliyik». Dedi: «Xeyr, bunda məqsəd əhlinizə olan mərhəmətiniz deyil, əksinə, xalqa, insanlara olan mərhəmətinizdir».15

İnsan həqiqətən sevdiyi bir insanın axirətini düşünür İnsanın əsl həyatı ölümü ilə birlikdə başlayan axirət həyatıdır. Bu dünya hər insan üçün keçici və yalnız sınanmaq üçün bir yerdir. Bu həqiqəti dərk edən möminlər bir-birlərinə olan sevgilərini, əslində, bir-birlərini axirətdəki sonsuz həyatlarına hazırlayaraq göstərərlər. Özləri Allahın rizasına, rəhmətinə və cənnətinə nə qədər çox qovuşmaq istəyirlərsə, çox sevdikləri mömin qardaşlarının da eyni nemətlərə və gözəlliklərə qovuşmalarını istəyərlər. Əks halda insanın sonsuza qədər bir daha qurtuluş imkanı olmadan cəhənnəm əzabı ilə əvəz görəcəyini bilmələri, iman gətirənlərin bu məsələdə böyük həvəslə və qərarlı hərəkət etmələrinə səbəb olar. Birbirlərində gördükləri xətalı və ya qüsurlu cəhətləri vaxt keçirmədən dərhal düzəltməyə və bir-birlərini Allahın ən çox razı olacağı əxlaqa çatdırmağa çalışırlar. Bir-birlərini daima yaxşı və gözəl olana dəvət edib pisliklərdən çəkindirməyə çalışarlar. Onların bu məsələdəki həvəs və səyləri bir-birlərinə olan həqiqi sevgilərinin də ən açıq-aşkar göstəricilərindən biridir. Allah Quranda iman gətirənlə-

rin bir-birlərinin axirətlərinə yönələn bu güclü sevgi anlayışlarını belə xəbər verir: «Mömin kişilərlə mömin qadınlar bir-birinə dostdurlar.

Onlar yaxşı işlər görməyi əmr edər, pis işləri yasaq edər, namaz qılıb zəkat verər, Allaha və Peyğəmbərinə itaət edərlər. Allah, əlbəttə ki, onlara rəhm edəcəkdir. Allah, həqiqətən, yenilməz qüvvət, hikmət sahibidir!». («Tövbə» surəsi, 71)

Həqiqi sevgidə hər zaman qarşı tərəfin nəfsi üstün tutulur İnsanların bir çoxu üçün həyatlarının ən mühüm məsələsi öz nəfslərinin rahatlığıdır. Ancaq həqiqi sevgidə insan öz nəfsini unudur və sevdiyi insanın nəfsi ön plana keçir. Onu rahat etmək üçün əlindən gələn hər cür cəhdi göstərir. Hər zaman sevdiyi insanın istəklərini öz istəklərindən üstün tutur. Məsələn, birlikdə gördükləri bir işə görə özünün tərif olunmasındansa, sevdiyi insanın təriflənməsi onun üçün daha əhəmiyyətli olur. Özü haqlı çıxmaqdansa, sevdiyi insanın haqlı olmağından daha çox zövq alır. Əgər əmək tələb edən bir işin görülməsi lazımdırsa, sevdiyi adamın yorulmasındansa, özünün yorulmağını üstün tutur. Heç vaxt qarşı tərəfi utandıracaq, qəlbini qıracaq bir davranış göstərmir. Bunun səbəbi isə Allahın rizasını, sevgisini və cənnətini qazanmaq istəyidir. Bir insan ancaq Allahın rizasını qazanmaq üçün qarşısındakı şəxsi bu qədər fədakarlıqla və səmimiyyətlə sevə bilər.

Son söz Sevgi haqqında belə bir kitab yazmağımızın və bu mövzuya xüsusilə diqqət verməyimizin ən mühüm səbəblərindən biri cənnət əxlaqında sevginin çox böyük bir əhəmiyyət kəsb etməsidir. Axirətdə Allahın iman gətirən bəndələri üçün hazırladığı sonsuz cənnət yurduna qovuşmaq istəyən və orada peyğəmbərlər, salehlər və doğrularla birlikdə sonsuza qədər yaşamaq istəyən bir insan dünyada ikən sevməyi mütləq öyrənməli və seviləcək xüsusiyyətlərə sahib olmalıdırlar. Çünki cənnətin ən böyük gözəlliklərindən biri bir-birini çox sevən, gözəl əxlaqlı insanların sonsuza qədər davam edən dostluqlarıdır.

Cənnətdə sonsuza qədər sevgi və dostluq içində yaşaya bilməyin yolu isə Allahı çox sevmək və Allahın Quranda bildirdiyinə görə müttəqilər («Tövbə» surəsi, 4), arınanlar («Tövbə» surəsi, 108), adil olanlar («Hucurat» surəsi, 9), yaxşılıq edənlər («Bəqərə» surəsi, 195), təmizlənənlər («Bəqərə» surəsi, 222), tövbə edənlər («Bəqərə» surəsi, 222), səbir edənlər («Ali-İmran» surəsi, 146), çəkinənlər («Ali-İmran» surəsi, 76) və təvəkkül edənlərdir («Ali-İmran» surəsi, 159).

Peyğəmbərimizin (s.ə.v.) sevgi üçün etdiyi dua Allaha və möminlərə qarşı olan sevginin əhəmiyyətini dərk etməyimizə görə bizə gözəl bir nümunə olmuşdur: «Rəsulullah (s.ə.v.) bir dəfə dua edərkən belə buyurdu: «Ya Rəbbi! Mənə öz sevgini, sevdiklərinin sevgisini və məni Sənin sevginə yaxınlaşdıracaq sevgini ehsan et və Öz sevgini mənə hərarət-

dən, susuzluqdan yananların soyuq suya qovuşmağı istəmələrindən də artıq sevgili et».16 TƏKAMÜLÜN YANLIŞLIĞI Darvinizm, yəni təkamül nəzəriyyəsi yaradılış həqiqətini rədd etmək məqsədi ilə ortaya atılan, lakin müvəffəqiyyətli ola bilməyən və elmdən kənar qalan mənasız fikirdən başqa bir şey deyil. Canlının cansız maddələrdən təsadüfən meydana gəldiyini iddia edən bu nəzəriyyə kainatda və canlılarda çoxlu möcüzəvi bir nizam olduğunun elm tərəfindən isbat edilməsi ilə dəlilsiz hala gəlmişdir. Beləcə, Allahın bütün kainatı və canlıları yaratdığı həqiqəti elm tərəfindən də sübut edilmişdir. Bu gün təkamül nəzəriyyəsinə dəstək olmaq üçün dünya səviyyəsində aparılan təbliğat yalnız elmi həqiqətlərin təhrif edilməsinə, tərəfli şərh olunmasına, elm adı altında deyilən yalanlara və edilən saxtakarlıqlara dayanır.

Ancaq bu təbliğat həqiqəti gizləyə bilmir. Təkamül nəzəriyyəsinin elm tarixindəki ən böyük yanılma olduğu son 20-30 ildə elm dünyasında getdikcə daha yüksək səslə dilə gətirilir.

Xüsusilə, 1980-ci illərdən sonra aparılan araşdırmalar darvinist iddiaların tamamilə səhv olduğunu ortaya qoymuş və bu gerçək bir çox alim tərəfindən də dilə gətirilmişdir. Xüsusilə, ABŞ-da biologiya, biokimya, paleontologiya kimi fərqli sahələrdən olan çox sayda tədqiqatçı alim darvinizmin etibarsızlığını görür, canlıların mənşəyini artıq "yaradılış həqiqəti ilə" açıqlayırlar.

Təkamül nəzəriyyəsinin süqutunu və yaradılışın dəlillərini digər bir çox əsərlərimizdə bütün elmi detalları ilə göstərdik və göstərməyə davam edirik. Ancaq mövzunu daşıdığı böyük əhəmiyyət səbəbi ilə burada da yekunlaşdırmaqda fayda vardır.

Darvini yıxan çətinliklər Təkamül nəzəriyyəsi tarixinin qədim yunanlara qədər gedib çıxan bir nəzəriyə olmasına baxmayaraq, əhatəli olaraq 19-cu əsrdə ortaya atıldı. Nəzəriyyəni elm dünyasının gündəminə gətirən ən əhəmiyyətli yenilik Çarlz Darvinin 1859-cu ildə nəşr olunan “Növlərin mənşəyi” adlı kitabı idi. Darvin bu kitabda dünyadakı fərqli canlı növlərinin Allahın ayrı-ayrı yaratdığı həqiqətinə qarşı çıxırdı. Darvinə görə, bütün növlər ortaq bir atadan gəlirdilər və zamanla kiçik dəyişmələrlə fərqliləşiblər.

Darvinin nəzəriyyəsi heç bir konkret elmi tapıntıya dayanmırdı; özünün də qəbul etdiyi kimi yalnız bir "məntiq yürütmək" idi. Hətta Darvinin kitabındakı "Nəzəriyyənin çətinlikləri" başlıqlı uzun hissədə etiraf etdiyi kimi, nəzəriyyə bir çox əhəmiyyətli suala cavab verə bilmirdi.

Darvin nəzəriyyəsinin önündəki çətinliklərin inkişaf edən elm tərəfindən aşılacağını, yeni elmi tapıntıların nəzəriyyəsini gücləndirəcəyini ümid edirdi. Bunu kitabında tez-tez ifadə etmişdi.

Ancaq inkişaf edən elm Darvinin ümidlərinin tam əksinə, nəzəriyyənin təməl iddialarını bir-bir dayaqsız buraxmışdır.

Darvinizmin elm qarşısındakı uduzması üç təməl başlıqda araşdırıla bilər: 1) Nəzəriyyə həyatın yer üzündə ilk dəfə necə ortaya çıxdığını heç cür açıqlaya bilmir.

2) Nəzəriyyənin qarşıya qoyduğu "təkamül mexanizmləri"nin, həqiqətdə təkmilləşdirici bir təsirə sahib olduğunu göstərən heç bir elmi tapıntı yoxdur.

3) Qalıq qeydləri təkamül nəzəriyyəsinin nəzərdə tutduqlarının tam əksinə bir cədvəl ortaya qoyur.

Bu hissədə bu üç təməl başlığını ana xətləri ilə araşdıracağıq.

Keçilə bilinməyən ilk pillə: Həyatın mənşəyi Təkamül nəzəriyyəsi bütün canlı növlərinin bundan təxminən 3.8 milyard il əvvəl ibtidai dünyada ortaya çıxan tək bir canlı hüceyrədən gəldiklərini iddia edir. Tək bir hüceyrənin necə oldu ki, milyonlarla kompleks canlı növünü meydana gətirdiyi və əgər həqiqətən bu cür bir təkamül reallaşmışdırsa, niyə bunun izlərinin qalıq qeydlərində olmadığı nəzəriyyənin açıqlaya bilmədiyi suallardandır. Ancaq bütün bunlardan əvvəl iddia edilən təkamül müddətinin ilk pilləsi üzərində dayanmaq lazımdır. Haqqında danışılan o "ilk hüceyrə" necə ortaya çıxmışdır?

Təkamül nəzəriyyəsi yaradılışı rədd etdiyi və heç bir fövqəltəbii müdaxiləni qəbul etmədiyi üçün, o "ilk hüceyrə"nin heç bir məqsəd, plan və tənzimləmə olmadan, təbiət qanunları içində təsadüfi olaraq meydana gəldiyini iddia edir. Yəni nəzəriyyəyə görə, cansız maddə təsadüflər nəticəsində ortaya canlı bir hüceyrə çıxarmalıdır. Ancaq bu, bilinən ən fundamental biologiya qanunlarına zidd bir iddiadır.

"Həyat həyatdan gəlir" Darvin kitabında həyatın mənşəyi mövzusundan heç danışmamışdı. Çünki onun dövründəki ibtidai elm anlayışı canlıların çox sadə bir quruluşa sahib olduqlarını fərz edirdi. Orta əsrlərdən bəri insanların inandığı "öz-özünə törəyən nəsil" adlı nəzəriyyəyə görə, cansız maddələrin təsadüfən bir yerə gəlib canlı bir varlıq meydana gətirə biləcəklərinə inanırdılar. Bu dövrdə böcəklərin yemək artıqlarından, siçanların da buğdadan meydana gəldiyi məşhur bir düşüncə idi. Bunu isbat etmək üçün maraqlı təcrübələr aparılmışdı. Çirkli bir əskinin üzərinə bir az buğda

qoyulmuş və bir az gözlədikdə bu qarışıqdan siçanların meydana gələcəyi zənn edilmişdi. Ətlərin qurdlanması da həyatın cansız maddələrdən törəyə bildiyinə bir dəlil sayılırdı. Halbuki daha sonra aydın olacaqdı ki, ətlərin üzərindəki qurdlar öz-özlərinə meydana gəlmirlər, ağcaqanadların gətirdikləri gözlə görülməyən sürfələrdən çıxırdılar.

Darvinin “Növlərin mənşəyi” adlı kitabını yazdığı dövrdə isə bakteriyaların cansız maddədən meydana gələ bildikləri inancı elm dünyasında məşhur bir qəbul görürdü.

Halbuki Darvinin kitabının nəşr olunmasından beş il sonra məşhur fransız bioloq Luis Pastor təkamülə əsas təşkil edən bu inancı qəti olaraq təkzib etdi. Pastor apardığı uzun təcrübələr nəticəsində aldığı nəticəni belə yekunlaşdırmışdı: Cansız maddələrin həyat meydana gətirə biləcəyi iddiası artıq qəti olaraq tarixə basdırılmışdır.17 Təkamül nəzəriyyəsinin müdafiəçiləri Pastorun tapıntılarına qarşı uzun müddət müqavimət göstərdilər. Ancaq inkişaf edən elm canlı hüceyrəsinin kompleks quruluşunu ortaya çıxardıqca həyatın öz-özünə meydana gələ biləcəyi iddiasının etibarsızlığı daha da açıq hala gəldi.

20-ci əsrdəki nəticəsiz səylər 20-ci əsrdə həyatın mənşəyi mövzusunu tədqiq edən ilk təkamülçü məşhur rus bioloq Aleksandr Oparin oldu. Oparin 1930cu illərdə ortaya atdığı bəzi tezislərlə canlı hüceyrəsinin təsadüfən meydana gələ biləcəyini isbat etməyə çalışdı. Ancaq bu işlər müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnəcək və Oparin bu etirafı etmək məcburiyyətində qalacaqdı: Təəssüf ki, hüceyrənin mənşəyi təkamül nəzəriyyəsinin tamamını əhatə edən ən qaranlıq nöqtəni meydana gətirir. 18

Oparinin yolunu izləyən təkamülçülər həyatın mənşəyi mövzusunu həll edəcək təcrübələr aparmağa çalışdılar. Bu təcrübələrin ən məşhuru amerikalı kimyaçı Stanley Miller tərəfindən 1953-cü ildə təşkil edildi. Miller ibtidai yer atmosferində olduğunu iddia etdiyi qazları bir təcrübə qurğusunda birləşdirib və bu qarışığa enerji əlavə edib proteinlərin quruluşunda istifadə edilən bir neçə orqanik molekul (aminoasid) sintez etdi.

O illərdə təkamül adına əhəmiyyətli bir mərhələ kimi tanıdılan bu təcrübənin etibarlı olmadığı və təcrübədə istifadə edilən atmosferin gerçək dünya şərtlərindən çox fərqli olduğu növbəti illərdə ortaya çıxacaqdı.19 Uzun sürən bir səssizlikdən sonra Millerin özü də istifadə etdiyi atmosfer mühitinin həqiqi olmadığını etiraf etdi. 20 Həyatın mənşəyi problemini açıqlamaq üçün 20-ci əsr boyunca aparılan bütün təkamülçü səylər davamlı müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi.

“San Diego Scripps” institutundan məşhur geokimyaçı Jefrey Bada təkamülçü “Earth” jurnalında 1998-ci ildə nəşr olunan bir məqalədə bu həqiqəti belə qəbul edir: Bu gün 20-ci əsri geridə qoyarkən hələ 20-ci əsrə girdiyimizdə sahib olduğumuz ən böyük həll edilməmiş problemlə qarşı-qarşıyayıq: Həyat yer üzündə necə başladı. 21 Həyatın kompleks quruluşu Təkamül nəzəriyyəsinin həyatın mənşəyi mövzusunda belə böyük çətinliyə düşməsinin başlıca səbəbi ən sadə zənn edilən canlı quruluşların belə inanılmaz dərəcədə kompleks quruluşlara sahib olmasıdır. Canlı hüceyrəsi insanların düzəltdiyi bütün texnoloji məhsullardan daha kompleksdir. Belə ki, bu gün dünyanın

ən inkişaf etmiş laboratoriyalarında belə cansız maddələr bir yerə gətirilərək canlı bir hüceyrə çıxarıla bilmir.

Bir hüceyrənin meydana gəlməsi üçün lazım olan şərtlər əsla təsadüflərlə açıqlana bilməyəcək qədər çoxdur. Hüceyrənin ən fundamental quruluş maddəsi olan proteinlərin təsadüfi olaraq sintez edilmə ehtimalı; 500 aminoasidlik orta hesabla bir protein üçün 10950/1-dir. Ancaq riyaziyyatda 1050/1-dən kiçik ehtimallar praktik olaraq "qeyri-mümkün" sayılır. Hüceyrənin nüvəsində yerləşən və genetik məlumatı saxlayan DNT molekulu isə inanılmaz bir məlumat bankıdır. İnsan DNT-sinin ehtiva etdiyi məlumatın əgər kağıza köçürülsə, 500 səhifədən ibarət olan 900 cildlik bir kitabxana meydana gətirəcəyi hesablanmışdır.

Bu nöqtədə çox maraqlı bir dilemma əlavə var: DNT yalnız bəzi xüsusiləşmiş proteinlərin (fermentlərin) köməyi ilə cütləşə bilər. Amma bu fermentlərin sintezi də ancaq DNT-dəki məlumatlar yönündə reallaşır. Bir-birindən asılı olduqlarından cütləşmənin meydana gəlməsi üçün ikisi də eyni anda mövcud olmalıdırlar. Bu isə həyatın öz-özünə meydana gəldiyi ssenarisini çarəsiz duruma salır. “San Diego California” universitetindən məşhur təkamülçü professor Lesley Orqel, “Scientific American” jurnalının oktyabr 1994 tarixli sayında bu həqiqəti belə etiraf edir: Son dərəcə kompleks quruluşlara sahib olan proteinlərin və nuklein turşularının (RNT və DNT) eyni yerdə və eyni zamanda təsadüfi olaraq meydana gəlmələri həddindən artıq ehtimaldan kənardır. Amma bunların biri olmadan digərini əldə etmək də mümkün deyil. Dolayısı ilə insan həyatın kimyəvi yollarla ortaya çıxmasının əsla mümkün olmadığı nəticəsinə gəlmək məcburiyyətində qalır.22 Şübhəsiz, əgər həyatın təbii faktorlarla ortaya çıxması qeyrimümkündürsə, bu vəziyyətdə həyatın fövqəltəbii bir şəkildə

"yaradıldığını" qəbul etmək lazımdır. Bu həqiqət əsas məqsədi yaradılışı rədd etmək olan təkamül nəzəriyyəsini açıq şəkildə keçərsiz edir.

Təkamülün xəyali mexanizmləri Darvin nəzəriyyəsini keçərsiz duruma salan ikinci böyük nöqtə nəzəriyyənin "təkamül mexanizmləri" olaraq qarşıya qoyduğu iki anlayışın həqiqətdə heç bir təkmillləşdirici gücə sahib olmadığının aydınlaşmasıdır. Darvin ortaya atdığı təkamül iddiasını tamamilə "təbii seleksiya" mexanizminə bağlamışdı. Bu mexanizmə verdiyi əhəmiyyət kitabının adından da açıq şəkildə aydın olurdu: Növlərin mənşəyi, təbii seleksiya yolu ilə...

Təbii seleksiya təbii seçmə deməkdir. Təbiətdəki həyat mübarizəsində təbii şərtlərə uyğun və güclü canlıların həyatda qalacağı düşüncəsinə dayanır. Məsələn, yırtıcı heyvanlar tərəfindən təhdid edilən bir maral sürüsündə daha sürətli qaçan marallar həyatda qalır. Beləcə, maral sürüsü sürətli və güclülərdən meydana gəlir. Amma, əlbəttə, bu mexanizm maralları təkmilləşdirməz, onları başqa bir canlı növünə, məsələn, atlara çevirməz.

Bu səbəbdən təbii seleksiya mexanizmi heç bir təkmilləşdirici gücə sahib deyil. Darvin də bu həqiqətin fərqinə varırdı və “Növlərin mənşəyi” adlı kitabında "Faydalı dəyişikliklər meydana gəlmədiyi müddətcə təbii seleksiya heç bir şey edə bilməz" demək məcburiyyətində qalmışdı.23 Lamarkın təsiri Bəs, bu "faydalı dəyişikliklər" necə meydana gələ bilərdi?

Darvin öz dövrünün ibtidai elm anlayışı içində bu sualı Lamarka əsaslanıb cavablandırmağa çalışmışdı. Darvindən əvvəl yaşamış fransız bioloq Lamarka görə canlılar yaşayış dövrlərində

keçirdikləri fiziki dəyişiklikləri sonrakı nəslə köçürürlər və nəsildən nəslə yığılan bu xüsusiyyətlər nəticəsində yeni növlər ortaya çıxırdı. Məsələn, Lamarka görə zürafələr ceyranlardan törəmişdir, yüksək ağacların yarpaqlarını yeməyə çalışarkən nəsildən nəslə boyunları uzanmışdı.

Darvin də bənzəri nümunələr vermiş, məsələn, “Növlərin mənşəyi” adlı kitabında yemək tapmaq üçün suya girən bəzi ayıların zamanla balinalara çevrildiyini iddia etmişdi. 24 Amma Mendelin kəşf etdiyi və 20-ci əsrdə inkişaf edən genetika elmi ilə dəqiqləşən irsilik qanunları qazanılmış xüsusiyyətlərin sonrakı nəsillərə köçürülməsi əfsanəsini qəti olaraq rədd etdi. Beləcə, təbii seleksiya "öz başına" və dolayısı ilə tamamilə təsirsiz bir mexanizm olaraq qalmış olurdu.

Neodarvinizm və mutasiyalar Darvinistlər isə bu vəziyyətə bir həll tapa bilmək üçün 1930cu illərin sonlarında "Müasir sintetik nəzəriyyə"ni və ya daha məşhur adı ilə desək, neodarvinizmi ortaya atdılar. Neodarvinizm təbii seleksiyaya "faydalı dəyişiklik səbəbi" olaraq mutasiyaları, yəni canlıların genlərində radiasiya kimi xarici təsirlər və ya köçürtmə səhvləri nəticəsində yaranan pozulmaları əlavə etdi.

Bu gün də hələ dünyada təkamül adına keçərliliyini qoruyan model neodarvinizmdir. Nəzəriyyə yer üzündəki milyonlarla canlı növünün bu canlıların qulaq, göz, ağciyər, qanad kimi saysız kompleks orqanlarının "mutasiyalara" yəni genetik pozğunluqlara söykənən bir müddət nəticəsində meydana gəldiyini iddia edir.

Amma nəzəriyyəni çarəsiz duruma salan açıq bir elmi həqiqət vardır: Mutasiyalar canlıları inkişaf etdirməzlər, əksinə, həmişə canlılara zərər verərlər.

Bunun səbəbi çox sadədir: DNT çox kompleks bir quruluşa malikdir. Bu molekul üzərində yaranan hər hansı təsadüfi bir təsir ancaq zərər verər. Amerikalı genetik B. G. Ranganathan bunu belə açıqlayır: Mutasiyalar kiçik, təsadüfi və zərərlidirlər. Çox nadir hallarda meydana gəlirlər və ən yaxşı halda təsirsizdirlər. Bu üç xüsusiyyət mutasiyaların təkamüllü bir inkişaf meydana gətirə bilməyəcəyini göstərir. Onsuz da yüksək dərəcədə xüsusiləşmiş bir orqanizmdə meydana gələ biləcək təsadüfi bir dəyişmə ya təsirsizdir, ya da zərərlidir. Bir qol saatında meydana gələn təsadüfi bir dəyişmə qol saatını inkişaf etdirməz. Ona böyük ehtimalla zərər verər və ya ən yaxşı halda təsirsiz olar. Bir zəlzələ bir şəhəri inkişaf etdirməz, onu dağıdar.25 Necə ki, bu günə qədər heç bir faydalı, yəni genetik məlumatı inkişaf etdirən mutasiya nümunəsi müşahidə edilməmişdir. Bütün mutasiyaların zərərli olduğu görülmüşdür.

Aydın olmuşdur ki, təkamül nəzəriyyəsinin "təkamül mexanizmi" olaraq göstərdiyi mutasiyalar həqiqətdə canlıları yalnız korlayan, şikəst edən genetik hadisələrdir. (İnsanlarda mutasiyanın ən çox görülən təsiri xərçəngdir.) Əlbəttə, korlayıcı bir mexanizm "təkamül mexanizmi" ola bilməz. Təbii seleksiya isə Darvinin də qəbul etdiyi kimi, "öz başına heç bir şey edə bilməz". Bu həqiqət bizlərə təbiətdə heç bir "təkamül mexanizmi"nin olmadığını göstərir. Təkamül mexanizmi olmadığına görə də təkamül deyilən xəyali müddət yaşanmış ola bilməz.

Fosil (qalıq) qeydləri: Ara nümunələrin izi yoxdur Təkamül nəzəriyyəsinin iddia etdiyi ssenarinin yaşanmadığının ən açıq göstəricisi isə fosil (qalıq) qeydləridir.

Təkamül nəzəriyyəsinə görə bütün canlılar bir-birlərindən törəmişlər. Əvvəldən var olan bir canlı növü zamanla bir başqasına çevrilmiş və bütün növlər bu şəkildə ortaya çıxmışlar. Nəzəriyyəyə görə, bu çevrilmə yüz milyonlarla il davam edən uzun bir zaman kəsiyini əhatə etmiş və addım-addım irəliləmişdir.

Bu vəziyyətdə iddia edilən uzun çevrilmə müddətində saysız "ara növlər" meydana gəlməli və yaşamalıdırlar.

Məsələn, keçmişdə balıq xüsusiyyətlərini daşımalarına baxmayaraq bir tərəfdən də bəzi sürünən xüsusiyyətləri qazanan yarı balıq, yarı sürünən canlılar yaşamalıdır. Yaxud sürünən xüsusiyyətlərini daşıyarkən bir tərəfdən də bəzi quş xüsusiyyətləri qazanan sürünən quşlar ortaya çıxmalıdır. Bunlar bir keçiş müddətində olduqları üçün şikəst və qüsurlu canlılar olmalıdır.

Təkamülçülər keçmişdə yaşadıqlarına inandıqları bu nəzəri varlıqlara "ara keçid nümunəsi" adını verirlər. Əgər həqiqətən bu cür canlılar keçmişdə yaşamışdırsa, bunların saylı və növləri milyonlarla, hətta milyardlarla olmalıdır.

Və bu əcaib canlıların fosillərinə, mütləq fosil qeydlərində rast gəlinməldir. Darvin “Növlərin mənşəyi”ndə bunu belə açıqlamışdır: “Əgər nəzəriyyəm doğrudursa, növləri bir-birinə bağlayan saysız ara keçid növləri mütləq yaşamalıdır... Bunların yaşadıqlarının dəlilləri də yalnız fosil qalıqları arasında ola bilər. 26 Darvinin puç olan ümidləri Ancaq 19-cu əsrin ortalarından bu yana dünyanın dörd tərəfində çoxlu fosil araşdırmaları aparıldığı halda keçiş nümunələrinə rast gəlinməmişdir. Aparılan qazıntı işlərində və araşdırmalarda əldə edilən bütün tapıntılar təkamülçülərin

gözlədiklərinin əksinə, canlıların yer üzündə birdən-birə qüsursuz və nöqsansız bir şəkildə ortaya çıxdıqlarını göstərmişdir.

Məşhur ingilis paleontoloq (fosil alimi) Derek W. Ager bir təkamülçü olmasına baxmayaraq bu həqiqəti belə etiraf edir: Problemimiz budur: Fosil qeydlərini detallı olaraq araşdırdığımızda istər növlər, istərsə də siniflər səviyyəsində olsun davamlı olaraq eyni həqiqətlə qarşılaşırıq; pilləli təkamüllə inkişaf edən deyil, birdən-birə yer üzündə yaranan qruplar görürük. 27 Yəni fosil qeydlərində bütün canlı növləri arasında heç bir keçiş nümunəsi olmadan qüsursuz şəkilləri ilə birdən-birə ortaya çıxırlar. Bu, Darvinin nəzərdə tutduğunun tam əksinədir. Əlavə də bu canlı növlərinin yaradıldıqlarını göstərən çox güclü bir dəlildir. Çünki bir canlı növünün öz-özünə təkmilləşən heç bir atası olmadan bir anda və qüsursuz olaraq ortaya çıxmasının tək izahı o növün yaradılmış olmasıdır. Bu həqiqət məşhur təkamülçü bioloq Douglas Futuyma tərəfindən də qəbul edilir: Yaradılış və təkamül yaşayan canlıların mənşəyi haqqında verilə biləcək yeganə iki açıqlamadır. Canlılar dünyada ya tamamilə mükəmməl və qüsursuz bir şəkildə ortaya çıxmışlar, ya da belə olmamışdır. Əgər belə olmamışdırsa, bir dəyişmə müddəti sayəsində özlərindən əvvəl var olan bəzi canlı növlərindən təkmilləşərək meydana gəlməlidirlər. Amma əgər qüsursuz və mükəmməl bir şəkildə ortaya çıxmışlarsa, o halda sonsuz güc sahibi olan bir ağıl tərəfindən yaradılmış olmalıdırlar. 28 Fosillər isə canlıların yer üzündə qüsursuz və mükəmməl bir şəkildə ortaya çıxdıqlarını göstərir. Yəni "növlərin mənşəyi" Darvinin zənn etdiyinin əksinə, təkamül deyil, yaradılışdır.

İnsanın təkamülü nağılı Təkamül nəzəriyyəsini müdafiə edənlərin ən çox gündəmə gətirdikləri mövzu insanın mənşəyi mövzusudur. Bu mövzudakı darvinist iddia bu gün yaşayan müasir insanın meymunabənzər bəzi varlıqlardan gəldiyini fərz edir. 4-5 milyon il əvvəl başladığı fərz edilən bu müddətdə müasir insanla ataları arasında bəzi "ara nümunə"lərin yaşadığı iddia edilir. Həqiqətdə tamamilə xəyali olan bu ssenaridə dörd təməl "kateqoriya" sayılır: 1Australopithecus 2Homo habilis 3Homo erectus 4Homo sapiens Təkamülçülər insanların sözdə ilk meymunabənzər atalarına "cənub meymunu" mənasını verən "Australopithecus" adını verirlər. Bu canlılar həqiqətdə soyu tükənmiş bir meymun növündən başqa bir şey deyil. Məşhur ingilis və amerikalı iki anatomiyaçı Lord Solly Zuckerman və prof. Charles Oxnardın “Australopithecus” nümunələri üzərində apardığı çox geniş əhatəli tədqiqat bu canlıların yalnız soyu tükənmiş bir meymun növünə aid olduğunu və insanlarla heç bir bənzərliklərinin olmadığını göstərmişdir.29 Təkamülçülər insan təkamülünün bir sonrakı mərhələsini də "homo", yəni insan olaraq sinifləndirirlər. İddiaya görə “homo” ardıcıllığındakı canlılar “Australopithecus”lardan daha çox inkişaf etmişlər. Təkamülçülər bu fərqli canlılara aid fosilləri ard-arda düzərək xəyali bir təkamül sxemi meydana gətirirlər. Bu sxem xəyalidir, çünki həqiqətdə bu fərqli siniflər arasında təkamüllü bir əlaqə olduğu qətiyyən isbat edilə bilməmişdir. Təkamül nəzəriyyəsinin 20-ci əsrdəki ən əhəmiyyətli müdafiəçilərindən biri

olan Ernst Mayr "“Homo sapiens”ə uzanan zəncir həqiqətdə itmişdir" deyərək bunu qəbul edir.30 Təkamülçülər "Australopithecus > Homo habilis > Homo erectus > Homo sapiens" sıralamasını yazarkən bu növlərin hər birinin bir sonrakının atası olduğu təəssüratını verirlər. Halbuki paleoantropoloqların son tapıntıları “Australopithecus”, “Homo habilis” və “Homo erectus”un dünyanın fərqli bölgələrində eyni dövrlərdə yaşadıqlarını göstərir.31 Bundan başqa “Homo erectus” sinifləməsinə aid insanların bir hissəsi çox müasir zamanlara qədər yaşamış, “Homo sapiens” “Neandertalensis” və “Homo sapiens sapiens” (müasir insan) ilə eyni mühitdə yan-yana olmuşlar.32 Bu isə, əlbəttə, bu siniflərin bir-birlərinin ataları olduqları iddiasının keçərsizliyini açıq şəkildə ortaya qoyur. Harvard Universitetinin paleontoloqlarından Stephen Jay Gould özünün də bir təkamülçü olmasına baxmayaraq darvinist nəzəriyyənin düşdüyü bu çıxılmaz vəziyyəti belə açıqlayır: Əgər bir-biri ilə paralel bir şəkildə yaşayan üç fərqli hominid (insana xas) xətti varsa, o halda bizim soy ağacımıza nə oldu?

Açıqdır ki, bunların biri digərindən gələ bilməz. Bundan başqa, biri digəri ilə müqayisə edildiyində təkamüllü bir inkişaf tərzi göstərmirlər.33 Qısa olaraq mediyada və ya dərs kitablarında yer alan xəyali bəzi "yarı meymun, yarı insan" canlıların şəkilləri ilə, yəni sırf təbliğat yolu ilə dəstəklənməyə çalışılan insanın təkamülü ssenarisi heç bir elmi təməli olmayan bir nağıldan ibarətdir.

Bu mövzunu uzun illər araşdıran, xüsusilə “Australopithecus” fosilləri üzərində 15 il tədqiqat aparan İngiltərənin ən məşhur və hörmətli alimlərindən Lord Solly Zuckerman bir təkamülçü olmasına baxmayaraq ortada

meymunabənzər canlılardan insana uzanan həqiqi bir soy ağacı olmadığı nəticəsinə çatmışdır.

Zuckerman bir də maraqlı bir "elm şkalası" tərtib etmişdir.

Elmi olaraq qəbul etdiyi bilik sahələrindən elmdən kənar qəbul etdiyi bilik sahələrinə qədər bir yelpik hazırlamışdır. Zuckermanın bu cədvəlinə görə ən "elmi", (yəni konkret məlumatlara dayanan) bilik sahələri kimya və fizikadır. Yelpikdə bunlardan sonra biologiya elmləri, sonra da ictimai elmlər gəlir. Yelpiyin ən aşağısında, yəni ən "elmdən kənar" sayılan hissəsində isə Zuckermana görə telepatiya, altıncı hiss kimi "duyğu sonrası qəbul etmə" anlayışları və bir də "insanın təkamülü" vardır! Zuckerman yelpiyin bu yerini belə açıqlayır: Obyektiv həqiqətin sahəsindən çıxıb bioloji elm olaraq fərz edilən bu sahələrə (yəni duyğu sonrası qəbul etməyə və insanın fosil tarixinin şərh olunmasına) girdiyimizdə təkamül nəzəriyyəsinə inanan bir adam üçün hər şeyin mümkün olduğunu görərik. Belə ki, nəzəriyyələrinə qəti inanan bu adamların ziddiyyətli bəzi qərarların eyni anda qəbul etmələri belə mümkündür.34 Budur, insanın təkamülü nağılı da nəzəriyyələrinə korkoranə inanan bəzi insanların tapdıqları bəzi fosilləri birtərəfli şəkildə izah etmələrindən ibarətdir.

Darvin düsturu! İndiyədək araşdırdığımız bütün texniki dəlillərlə yanaşı, istəyirsinizsə, təkamülçülərin necə axmaq bir inanca sahib olduqlarını bir də uşaqların anlaya biləcəyi qədər açıq bir nümunə ilə yekunlaşdıraq.

Təkamül nəzəriyyəsi həyatın təsadüfən meydana gəldiyini iddia edir. Dolayısı ilə bu iddiaya görə cansız və şüursuz atomlar bir yerə gələrək əvvəlcə, hüceyrəni meydana gətirmişlər və sonra

eyni atomlar bir şəkildə digər canlıları və insanı meydana gətirmişlər. İndi düşünək; həyatın elementi olan karbon, fosfor, azot, kalium kimi elementləri bir yerə gətirdiyimizdə bir topa meydana gələr. Bu atom topası hansı əməliyyatdan keçirilsə də, tək bir canlı meydana gətirə bilməz. İstəyirsinizsə, bu mövzuda bir “təcrübə” hazırlayaq və təkamülçülərin əslində müdafiə etdikləri, amma yüksək səslə dilə gətirə bilmədikləri iddianı onlar adına “Darvin düsturu” adı ilə arşdıraq: Təkamülçülər çox sayda böyük bir qabın içinə həyatın quruluşundakı fosfor, azot, karbon, oksigen, dəmir, maqnezium kimi elementlərdən bol miqdarda qoysunlar. Hətta normal şərtlərdə olan ancaq bu qarışığın içində olmasını lazım gördükləri vəsaitləri də bu qablara əlavə etsinlər. Qarışıqların içinə istədikləri qədər amin turşusu, istədikləri qədər də (tək birinin belə təsadüfi meydana gəlmə ehtimalı 10-950 olan) zülal doldursunlar. Bu qarışıqlara istədikləri nisbətdə istilik və nəmlik versinlər. Bunları istədikləri inkişaf etmiş cihazlarla qarışdırsınlar. Qabların başına da dünyanın ən öndə gələn alimlərini qoysunlar. Bu mütəxəssislər atadan oğula, nəsildən nəslə köçürərək növbəti milyardlarla, hətta trilyonlarca il davamlı qabların başında gözləsinlər. Bir canlının meydana gəlməsi üçün hansı şərtlərin var olması lazım olduğuna inanılırsa, hamısını istifadə etmək sərbəst olsun. Ancaq nə etsələr etsinlər, o qablardan qətiyyən bir canlı çıxara bilməzlər. Zürafələri, aslanları, arıları, bülbülləri, tutuquşuları, atları, delfinləri, gülləri, zanbaqları, qərənfilləri, bananları, portağalları, almaları, xurmaları, pomidorları, qovunları, qarpızları, əncirləri, zeytunları, üzümləri, şaftalıları, tovuz quşlarını, rəngarəng kəpənəkləri və bunun kimi milyonlarla canlı növündən heç birini meydana gətirə bilməzlər.

Yalnız burada bir neçəsini saydığımız bu canlı varlıqları deyil, bunların tək bir hüceyrəsini belə əldə edə bilməzlər.

Qısası, şüursuz atomlar bir yerə gələrək hüceyrəni meydana gətirə bilməzlər. Sonra yeni bir qərar verib, bir hüceyrəni ikiyə bölüb, sonra ard-arda başqa qərarlar alıb elektron mikroskopunu tapan, sonra öz hüceyrə quruluşunu bu mikroskop altında izləyən professorları meydana gətirə bilməzlər. Maddə ancaq Allahın üstün yaratması ilə həyat tapar. Bunun əksini iddia edən təkamül nəzəriyyəsi isə ağıla tamamilə zidd bir mənasız sözdür.

Təkamülçülərin ortaya atdığı iddialar üzərində bir az belə düşünmək üstdəki nümunədə olduğu kimi, bu həqiqəti açıq şəkildə göstərər.

Göz və qulaqdakı texnologiya Təkamül nəzəriyyəsinin qətiyyən izah edə bilməyəcəyi bir başqa mövzu isə göz və qulaqdakı üstün qəbul etmə keyfiyyətidir.

Gözlə əlaqədar mövzuya keçməzdən əvvəl, “Necə görürük?” sualına qısa cavab verək. Bir cisimdən gələn şüalar gözdə retinaya tərs halda düşür. Bu şüalar buradakı hüceyrələr tərəfindən elektrik siqnallarına çevrilir və beynin arxa hissəsindəki görmə mərkəzi deyilən kiçik bir nöqtəyə çatır. Bu elektrik siqnalları bir silsilə əməliyyatdan sonra beyindəki bu mərkəzdə görüntü kimi hiss olunur. Bu məlumatdan sonra indi düşünək: Beyin işığa bağlıdır. Yəni beynin içi tamamilə qaranlıqdır, işıq beynin olduğu yerə girə bilməz. Görüntü mərkəzi deyilən yer qaranlıq, işığın əsla çatmadığı, bəlkə də heç qarşılaşmadığınız qədər qaranlıq bir yerdir. Ancaq siz bu zülmət qaranlıqda işıqlı, tərtəmiz bir dünyanı seyr edirsiniz. Üstəlik bu o qədər dəqiq və keyfiyyətli bir görüntüdür ki, 21ci əsr texnologiyası belə hər cür imkana baxmayaraq, bu dəqiqliyi təmin edə bilməmişdir. Məsələn, bu anda oxuduğunuz kitaba, kitabı tutan əllərinizə baxın, sonra başınızı qaldırın və ətrafınıza

baxın. Bu anda gördüyünüz dəqiqlik və keyfiyyətdəki bu görüntünü başqa bir yerdə gördünüzmü? Bu qədər dəqiq bir görüntünü sizə dünyanın bir nömrəli televizor şirkətinin çıxardığı ən inkişaf etmiş televizor ekranı da verə bilməz. 100 ildir ki, minlərlə mühəndis bu dəqiqliyə çatmağa çalışırlar. Bunun üçün fabriklər, nəhəng təsisatlar qurulur, araşdırmalar aparılır, plan və dizaynlar inkişaf etdirilir. Yeni bir televizor ekranına baxın, bir də bu anda əlinizdə tutduğunuz bu kitaba. Arada böyük bir dəqiqlik və keyfiyyət fərqinin olduğunu görəcəksiniz. Üstəlik, televizor ekranı sizə iki ölçülü bir görüntü göstərir, halbuki siz üç ölçülü, dərin bir perspektivi izləyirsiniz.

Uzun illərdir ki, on minlərlə mühəndis üç ölçülü ekran düzəltməyə, gözün görmə keyfiyyətinə çatmağa çalışırlar. Bəli, üç ölçülü bir ekran sistemi düzəldə bildilər, amma onu da eynək taxmadan üç ölçülü görmək mümkün deyil, qaldı ki, bu süni bir üç ölçüdür. Arxa tərəf daha bulanıq, ön tərəf isə kağız dekorasiyası kimi durur. Heç bir zaman gözün gördüyü qədər dəqiq və keyfiyyətli bir görüntü meydana gəlməz. Kamerada da, televizorda da mütləq görüntü itkisi meydana gəlir.

Təkamülçülər bu keyfiyyətli və dəqiq görüntünü meydana gətirən mexanizmin təsadüfən meydana gəldiyini iddia edirlər. İndi biri sizə, otağınızdakı televizor təsadüflər nəticəsində meydana gəldi, atomlar bir yerə gəlib bu görüntünü meydana gətirən aləti meydana gətirdi desə, nə düşünərsiniz? Minlərlə adamın bir yerə gəlib edə bilmədiyini şüursuz atomlar necə etsin?

Gözün gördüyündən daha primitiv olan bir görüntünü meydana gətirən alət təsadüfən meydana gələ bilmirsə, gözün və gözün gördüyü görüntünün də təsadüfən meydana gələ bilməyəcəyi çox açıqdır. Eyni vəziyyət qulaq üçün də keçərlidir. Xarici qulaq, ətrafdakı səsləri qulaq çanağı vasitəsilə qəbul edib orta qulağa

çatdırır; orta qulaq aldığı səs titrəyişlərini gücləndirib daxili qulağa ötürür; daxili qulaq da bu titrəyişləri beyindəki eşitmə mərkəzinə verir.

Gözdəki durum qulaq üçün də keçərlidir, yəni beyin, işıq kimi səsə də bağlıdır, səs keçirməz. Bu səbəbdən çölü nə qədər gurultulu olsa da, beynin içi tamamilə səssizdir. Buna baxmayaraq, ən dəqiq səslər beyində qəbul edilir. Səs keçirməyən beyninizdə bir orkestrin simfoniyalarını dinləyirsiniz, sıxlıq bir mühitin bütün səsküyünü eşidirsiniz. Amma o anda həssas bir cihazla beyninizin içindəki səs səviyyəsi ölçülsə, burada iti bir səssizliyin hakim olduğu görüləcək. Dəqiq bir görüntü əldə edə bilmək ümidi ilə texnologiya necə istifadə edilirsə, səs üçün də eyni səylər on illərdir davam etdirilir. Səs yazma cihazları, musiqi mərkəzləri, bir çox elektronik alət, səs qəbul edən musiqi sistemləri bu işlərdən bəziləridir. Ancaq bütün texnologiyaya, bu texnologiyada çalışan minlərlə mühəndisə və mütəxəssisə baxmayaraq, qulağın meydana gətirdiyi dəqiqlik və keyfiyyətdə bir səs əldə edilməmişdir. Ən böyük musiqi sistemi şirkətinin istehsal etdiyi ən keyfiyyətli musiqi mərkəzini düşünün. Səsi yazdıqda mütləq səsin bir qismi itir və ya az da olsa, mütləq əngəl meydana gələr və ya musiqi mərkəzini açdığınızda hələ musiqi başlamadan bir xışıltı mütləq eşidərsiniz. Ancaq insan bədənindəki texnologiyanın məhsulu olan səslər son dərəcə dəqiq və qüsursuzdur. Bir insan qulağı heç vaxt musiqi setində olduğu kimi, xışıltı və ya əngəl qəbul etməz; səs necədirsə, tam və dəqiq bir şəkildə onu qəbul edir.

Bu vəziyyət insan yaradıldığı gündən indiyədək belədir. İndiyə qədər insanların düzəltdiyi heç bir görüntü və səs cihazı, göz və qulaq qədər həssas və müvəffəqiyyətli bir qəbul edici olmamışdır.

Ancaq görmə və eşitmə hadisəsində bütün bunlardan başqa böyük bir həqiqət yenə vardır.

Beynin içində görən və eşidən şüur kimə aiddir?

Beynin içində rəngli dünyanı seyr edən, simfoniyaları, quşların civiltisini dinləyən, gülü iyləyən kimdir? İnsanın gözlərindən, qulaqlarından, burnundan gələn xəbərdarlıqlar elektrik siqnalı olaraq beynə gedir. Biologiya, fiziologiya və ya biokimya kitablarında bu görüntünün beyində necə meydana gəldiyinə dair bir çox məlumat oxuyubsunuz. Ancaq bu mövzu haqqındakı ən əhəmiyyətli həqiqətə heç bir yerdə rast gələ bilməzsiniz: Beyində bu elektrik siqnallarını görüntü, səs, qoxu və hiss hesab edən kimdir? Beynin içində gözə, qulağa, buruna ehtiyac duymadan bütün bunları qəbul edən bir şüur var. Bu şüur kimə aiddir? Əlbəttə, bu şüur beyini meydana gətirən sinirlər, yağ təbəqəsi və sinir hüceyrələrinə aid deyil. Buna görə, hər şeyin maddədən ibarət olduğunu zənn edən darvinist-materialistlər bu suallara cavab verə bilmirlər. Çünki bu şüur Allahın yaratdığı ruhdur. Ruh görüntünü seyr etmək üçün gözə, qulağa, buruna ehtiyac duymaz.

Bunlardan əlavə düşünmək üçün beynə ehtiyac duymaz.

Bu açıq və elmi həqiqəti oxuyan hər insanın beynin içindəki bir neçə kub santimetirlik qaranlıq məkana bütün kainatı üç ölçülü, rəngli, kölgəli və işıqlı olaraq sığdıran uca Allahı düşünməli, Ondan qorxmalı, Ona sığınmalıdır.

Materialist bir inanc Bura qədər araşdırdıqlarımız təkamül nəzəriyyəsinin elmi tapıntılarla açıq şəkildə ziddiyyət təşkil edən bir iddia olduğunu göstərir. Nəzəriyyənin həyatın mənşəyi haqqındakı iddiası elmə ziddir, qarşıya qoyduğu təkamül mexanizmlərinin heç bir təkmilləşdirici təsiri yoxdur və fosillər nəzəriyyənin tələb etdiyi ara

formaların yaşamadığını göstərir. Bu vəziyyətdə, əlbəttə, təkamül nəzəriyyəsinin elmə zidd bir düşüncə olaraq bir kənara atmaq lazımdır. Necə ki, tarix boyu dünya mərkəzli kainat modeli kimi bir çox düşüncə elmin gündəmindən çıxarılmışdır. Amma təkamül nəzəriyyəsi israrla elmin gündəmində tutulmaqdadır. Hətta bəzi insanlar nəzəriyyənin tənqid olunmasını “elmə hücum” kimi göstərməyə belə çalışırlar. Yaxşı, bəs niyə?...

Bu vəziyyətin səbəbi təkamül nəzəriyyəsinin bəzi çevrələr üçün özündən əsla imtina edilə bilməyəcək doğma bir inanc olmasıdır. Bu çevrələr materialist fəlsəfəyə kor-koranə bağlıdırlar və darvinizmi də təbiətə gətirilə biləcək yeganə materialist izah olduğu üçün mənimsəyirlər. Bəzən bunu açıq şəkildə etiraf da edirlər. Harvard Universitetindən məşhur bir genetik və eyni zamanda öndə gələn bir təkamülçü Richard Lewontin “əvvəl materialist, sonra alim” olduğunu belə etiraf edir: Bizim materializmə bir inancımız var, “a priori” (əvvəldən qəbul edilmiş, doğru fərz edilmiş) bir inancdır bu. Bizi dünyaya materialist bir izah gətirməyə məcbur edən şey elmin üsulları və qaydaları deyil. Əksinə, materializmə olan “a priori”yə bağlılığımız səbəbi ilə dünyaya materialist bir izah gətirən araşdırma üsullarını və anlayışları hazırlayırıq. Materializm mütləq doğru olduğuna görə də ilahi bir izahın səhnəyə girməsinə icazə verə bilmərik. 35 Bu sözlər darvinizmin materialist fəlsəfəyə bağlılıq uğruna yaşadılan bir doqma olduğunun açıq ifadələridir. Bu doqma maddədən başqa heç bir varlığın olmadığını fərz edir. Bu səbəblə də cansız, şüursuz maddənin həyatı yaratdığına inanır. Milyonlarla fərqli canlı növünün, məsələn, quşların, balıqların, zürafələrin, böcəklərin, ağacların, çiçəklərin, balinaların və insanların maddənin öz içindəki qarlılıqlı təsirlərlə, yəni yağan yağışla, çaxan şimşəklə, cansız maddənin içindən meydana gəldiyini qəbul edir. Həqiqətdə

isə bu, həm ağıla, həm də elmə zidd bir qəbuldur. Amma darvinistlər öz deyimləri ilə “ilahi bir izahın səhnəyə girməməsi” üçün bu qəbulu müdafiə etməyə davam edirlər.

Canlıların mənşəyinə materialist zehniyyətlə baxmayan insanlar isə bu açıq həqiqəti görəcəklər: Bütün canlılar üstün bir güc, bilik və ağıla sahib olan bir Yaradıcının əsərləridir. Yaradıcı bütün kainatı yoxdan var edən, qüsursuz şəkildə təşkil edən və bütün canlıları yaradıb şəkilləndirən Allahdır.

Təkamül nəzəriyyəsi dünya tarixinin ən təsirli cadusudur Burada bunu da ifadə etmək lazımdır ki, zehniyyətsiz, heç bir ideologiyanın təsiri altında qalmadan, yalnız ağıl və məntiqindən isitifadə edən hər kəs elm və mədəniyyətdən uzaq cəmiyyətlərin xurafatlarını xatırladan təkamül nəzəriyyəsinin inanılması qeyri-mümkün bir iddia olduğunu asanlıqla anlayacaq.

Yuxarıda da ifadə edildiyi kimi, təkamül nəzəriyyəsinə inananlar böyük bir qabın içinə bir çox atomu, molekulu, cansız maddəni dolduran və bunların qarışığından zaman içində düşünən, bir çox tapıntının müəllifi olan professorların, universitet tələbələrinin, Eynşteyn, Habl kimi alimlərin, Frank Sinatra, Charlton Heston kimi sənətçilərin, bununla yanaşı ceyranların, limon ağaclarının, qərənfillərin çıxacağına inanırlar. Üstəlik, bu axmaq iddiaya inananlar alimlər, professorlar, mədəni və təhsilli insanlardır. Bu səbəblə, təkamül nəzəriyyəsi üçün “dünya tarixinin ən böyük və ən təsirli cadusu” ifadəsini işlətmək yerinə düşər. Çünki dünya tarixində insanların bu dərəcə ağlını başından alan, ağıl və məntiqlə düşünmələrinə imkan verməyən, gözlərinin önünə sanki bir pərdə çəkib çox açıq olan həqiqətləri görmələrinə mane olan bir başqa inanc və ya iddia yoxdur. Bu, qədim misirlilərin günəş tanrısı Relsə, afrikalı bəzi qəbilələrin totemlərə, Səba

xalqının Günəşə ibadət etməsindən, hz İbrahim qövmünün əlləri ilə düzəltdikləri bütlərə, hz Musa qövmünün qızıldan düzəltdikləri buzova ibadətlərindən daha dəhşətli və ağıla sığmaz bir korluqdur.

Həqiqətdə bu vəziyyət Allahın Quranda işarə etdiyi bir ağılsızlıqdır. Allah bəzi insanların anlayışlarının bağlanacağını və həqiqətləri görməkdə aciz duruma düşəcəklərini bir çox ayəsində bildirir. Bu ayələrdən bəziləri belədir: Həqiqətən, kafirləri əzabla qorxutsan da, qorxutmasan da, onlar üçün birdir, iman gətirməzlər. Allah onların ürəyinə və qulağına möhür vurmuşdur. Gözlərində də pərdə vardır.

Onları böyük bir əzab gözləyir! (Bəqərə surəsi, 6-7) … Onların qəlbləri vardır, lakin onunla anlamazlar.

Onların gözləri vardır, lakin onunla görməzlər. Onların qulaqları vardır, lakin onunla eşitməzlər. Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə də, (ondan) daha çox zəlalətdədirlər. Qafil olanlar da məhz onlardır! (Əraf surəsi, 179) Allah “Hicr” surəsində isə bu insanların möcüzələr görsələr belə, inanmayacaq qədər ovsunlandıqlarını belə bildirir: Əgər onlara göydən bir qapı açsaq və onunla durmadan yuxarı dırmaşsalar yenə də: “Gözümüz bağlanmış, biz sehrlənmişik”, - deyərlər. (Hicr surəsi, 14-15) Bu qədər geniş bir kütlənin üzərində bu cadunun təsirli olması insanların həqiqətlərdən bu qədər uzaq tutulması və 150 il bu cadunun təsirini itirməməsi isə sözlə izah edilə bilməyəcək qədər heyrət verici bir vəziyyətdir. Çünki bir və ya bir neçə insanın qeyri-mümkün ssenarilərə, axmaqlıq və məntiqsizliklərlə dolu iddialara inanmaları başa düşülə bilər. Ancaq dünyanın dörd tərəfindəki insanların şüursuz və cansız atomların ani bir qərarla bir yerə gəlib fövqəladə bir təşkilat, intizam, ağıl və şüur göstərib qüsursuz bir sistemlə işləyən kainatı, həyat üçün uyğun olan hər cür

xüsusiyyətə sahib olan Yer planetini və saysız kompleks sistemlə təchiz edilmiş canlıları meydana gətirdiyinə inanmasının “cadu”dan başqa bir izahı yoxdur.

Necə ki, Allah Quranda inkarçı fəlsəfəni müdafiə edən bəzi adamların etdikləri sehrlərlə insanlara təsir etdiklərini hz Musa və firon arasında keçən bir hadisə ilə bizlərə bildirir. Hz Musa firona haqq dini izah etdiyində firon hz Musaya öz “bilikli sehrbazları” ilə insanların toplandığı bir yerdə qarşılaşmasını istəyir. Hz Musa sehrbazlara əvvəlcə onların bacarıqlarını göstərməyini deyir. Bu hadisənin açıqlandığı ayə belədir: (Musa: ) “Siz atın” – dedi. Onlar (əllərindəkiləri və əsaları yerə) atdıqda, adamların gözlərini bağlayıb (sehrləyib) onları qorxutdular və böyük bir sehr göstərdilər. (Əraf surəsi, 116) Göründüyü kimi, fironun sehrbazları öz “hiylə”ləri ilə (hz Musa və ona inananlar xaricində) insanların hamısını ovsunlaya bilmişlər. Ancaq onların atdıqlarına qarşı hz Musanın ortaya qoyduğu dəlil onların bu sehrini, ayədəki ifadə ilə “uydurduqlarını udmuş”, yəni təsirsiz etmişdir: Biz də Musaya: “Əsanı tulla!” – deyə vəhy etdik. Bir də (baxıb gördülər ki) əsa onların uydurub düzəltdikləri bütün şeyləri udur. Artıq haqq zahir, olanların uydurub düzəltdikləri yalanlar isə batil oldu. (Sehrbazlar) orada məğlub edildilər və xar olaraq geri döndülər. (Əraf surəsi, 117-119) Ayələrdə də bildirildiyi kimi, daha əvvəl insanları ovsunlayaraq təsir edən bu adamların etdiklərinin bir saxtakarlıq olduğu başa düşülmüşdür. İndiki dövrdə də bir sehr təsiri ilə elm adı altında son dərəcə axmaq iddialara inanan və bunları müdafiə etmək üçün həyatını həsr edənlər əgər bu iddialardan imtina etməsələr, həqiqətlər tam mənası ilə ortaya çıxdığında və “sehr

pozulduğunda” pis vəziyyətə düşəcəklər. Necə ki, təxminən 60 yaşına qədər təkamülü müdafiə edən və ateist bir fəlsəfəçi olan, ancaq daha sonra həqiqətləri görən Malcolm Muggeridge təkamül nəzəriyyəsinin yaxın gələcəkdə süqut edəcəyi vəziyyəti belə açıqlayır: Mən özüm təkamül nəzəriyyəsinin xüsusilə tətbiq olunduğu sahələrdə gələcəyin tarix kitablarındakı ən böyük zarafat vəsaitlərindən biri olacağına inandım. Gələcək nəsil bu qədər səhv və naməlum bir fərziyyənin inanılmaz bir saflıqla qəbul edilməsini heyrətlə qarşılayacaq. 36 Bu gələcək uzaqda deyil, əksinə, yaxın zamanlarda insanlar “təsadüflər”in ilah ola bilməyəcəklərini anlayacaqlar və təkamül nəzəriyyəsi dünya tarixinin ən böyük yalanı və ən şiddətli sehri olaraq təyin olunacaq. Bu şiddətli sehr böyük sürətlə dünyanın dörd tərəfində insanların üzərindən qalxmağa başlamışdır. Təkamül yalanının sirrini öyrənən bir çox insan bu yalana necə aldandığını heyrətlə düşünürlər.

Qeydlər: 1- Sahih-i Buhari, s. 53 hadis 15 2- Kütüb-i Sitte, 10. cilt, s. 135; Ebû Dâvud, Edeb 122, (5124); Tirmizî, Zühd 54, (2393) 3- Muvatta, Hüsnü'l-Hulk 16, (2, 908) 4- Kütüb-i Sitte, cilt 16, s.239 5- İhya'u Ulum'id-Din Huccetü'l-İslam, İmam Gazali, cilt. 2, s.365 6- İhya'u Ulum'id-Din Huccetü'l-İslam, İmam Gazali, cilt. 2, s.394 7- Müslim İhya'u Ulum'id-Din Huccetü'l-İslam, İmam Gazali, cilt. 2, s.407

8- Tirmizi İhya'u Ulum'id-Din Huccetü'l-İslam, İmam Gazali, cilt. 4, s.594 9- İbn Mace İhya'u Ulum'id-Din Huccetü'l-İslam, İmam Gazali, cilt. 4, s.655 10- Kütüb-i Sitte, 10. cilt, s.140; Ebû Dâvud, Sünnet 3, 4599 11- Kütüb-i Sitte, 10. cilt, s.141 12- Kütüb-i Sitte, 3345 13- Müslim, İmân 93, (54); Ebû Dâvud, Edeb 142, (5193); Tirmizî, İsti'zân 1, (2589) 14- Hz. Müslime İbni Muhalled r.a, Ramuz El-Ehadis, s.423.8 15- Kütüb-i sitte, cilt 10, s.134 16- İmam Gazali, Kimya-yı Saadet, s. 594 ((2) VI/253) ((5) VI/253) 17- Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, New York: Marcel Dekker, 1977, s.2 18- Alexander I. Oparin, Origin of Life, (1936) New York, Dover Publications, 1953 (Reprint), s.196 19- New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and Life, Bulletin of the American Meteorological Society, cilt 74, Kasım 1982, s.1328-1330.

20- Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s.7 21- Jeffrey Bada, Earth, Şubat 1998, s.40 22- Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific American, cilt 271, Ekim 1994, s.78 23- Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s.189 24-Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s.189

25- B. G. Ranganathan, Origins?, Pennsylvania: The Banner Of Truth Trust, 1988 26- Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s.179 27- Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British Geological Association, cilt 87, 1976, s.133 28- Douglas J. Futuyma, Science on Trial, New York: Pantheon Books, 1983. s.197 29- Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, New York: Toplinger Publications, 1970, s.75-94; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature, cilt 258, s.389 30- J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralık 1992 31- Alan Walker, Science, cilt 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. baskı, New York: J. B. Lipincott Co., 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, cilt 3, Cambridge: Cambridge University Press, 1971, s.272 32 - Time, Kasım 1996 33- S. J. Gould, Natural History, cilt 85, 1976, s.30 34- Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, New York: Toplinger Publications, 1970, s.19 35- Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World", The New York Review of Books, 9 Ocak, 1997, s.28 36-Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s.43