Atom möcüzəsi by Harun Yəhya (Харун Яхъя)

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó,

hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör. Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

ÎÕÓÚÓÉÀ O Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíö äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí þç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr. O Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàq. Áóíà gþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿqñÿäÿóéüóí áèëèrèê. O Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr Qóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr. O Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøà qÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèëñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ qÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áó êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq. O Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèq åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàqäûr. O Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà qåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàqäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàq. O Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþrìÿòÿ äèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

ÀÒÎÌ ÌÞÚÖÇßÑÈ

Gökleri ve yeri (bir örnek edinmeksizin) yaratandir. O, bir isin olmasina kara verirse, ona yalnizca "OL" der, o da hemen oluverir. (Bakara Suresi, 117)

HARUN YAHYA

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ ÝÈÐÈØ

1-úè ÁÞËÖÌ Àòîìóí éàðàíìà ìàúÿðàñû

2-úè ÁÞËÖÌ Àòîìóí ãóðóëóøó

3-úö ÁÞËÖÌ Ìàääÿéÿ äîüðó èêèíúè ïèëëÿ: Ìîëåêóëëàð

4-úö ÁÞËÖÌ Úàíëàíàí àòîìëàð

5-úè ÁÞËÖÌ Àòîìóí ýöúö

104

ÍßÒÈÚß

118

6-úû ÁÞËÖÌ Òÿêàìöë ñÿhâè

122

ÈÃÒÈÁÀÑËÀÐ

149

ÝÈÐÈØ "Íèéÿ?" Áó ñóàë, úàâàáûíû òàïàíäà èíñàíû áàìáàøãà áèð äöíéàéà àïàðàúàã ãàïûíûí à÷àðûäûð. Åéíè çàìàíäà, áèëÿíëÿðè áèëìÿéÿíëÿðäÿí àéûðàí èíúÿ áèð úèçýèäèð... Èíñàí éàøàäûüû äöíéàäà äàèì "íÿ", "íèéÿ" âÿ "íåúÿ" êèìè ñóàëëàðà úàâàá àðàñà äà, îíëàðûí àðäûíúà äöøÿíäÿ îëäóãúà ãûñà áèð éîë ãÿò åäÿ áèëèð. Èíñàí éàøàäûüû äöíéàíûí ôþâãÿëàäÿ äöçÿí âÿ òàðàçëûüû áàðÿäÿ ñóàëëàðà úàâàá àðàìàçñà, ýåð÷ÿéÿ äîüðó ýåäÿí éîëäà èðÿëèëÿìÿñè ìöìêöí äåéèë. Áó êèòàáäà úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí òÿìÿëè îëàí àòîì ìþâçóñóíó èíúÿëÿéÿúÿéèê. Àòîìëà áàüëû íÿëÿðèí íåúÿ ýåð÷ÿêëÿøäèéèíè áèëÿíäÿí ñîíðà "íèéÿ" ñóàëûíà úàâàá àðàéàúàüûã. Åëÿ áó ñóàëûí ñîí úàâàáû äà áèçè àðõàñûíúà äöøäöéöìöç ìöòëÿã hÿãèãÿòÿ ãîâóøäóðàúàã. Ùÿìèí úàâàáû èñÿ Èëàhè áèð ðÿháÿð îëàí âÿ hÿð øåéÿ à÷ûãëàìà âåðÿí Ãóðàíäà òàïàúàüûã. XIX ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäàí áó éàíà éöçëÿðëÿ åëì àäàìû àòîìóí ñèðëÿðèíè à÷ìàã ö÷öí ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûáëàð. Àòîìóí øÿêëè, hÿðÿêÿòè, ãóðóëóøó âÿ äèýÿð þçÿëëèêëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áó ÷àëûøìàëàð ìàääÿíè ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè áèð âàðëûã îëàðàã ãÿáóë åäÿí êëàññèê ôèçèêàíû êþêöíäÿí ñàðñûòäû âÿ ìîäåðí ôèçèêàíûí òÿìÿëèíè ãîéäó. Åéíè çàìàíäà, áó ÷àëûøìàëàð þçëÿðèëÿ áèð ÷îõ éåíè ñóàëëàð äà îðòàéà ÷ûõàðäûëàð. Áó ñóàëëàðà úàâàá àðàéàí õåéëè ôèçèê ñîíäà áöòöí êàèíàòäà îëäóüó êèìè, àòîìäà äà ãöñóðñóç áèð äöçÿí, ïîçóëìàç òàðàçëûã îëäóüó hàãäà îðòàã ìÿõðÿúÿ ýÿëäèëÿð. Áó ýåð÷ÿê hÿëÿ 14 ÿñð þíúÿ Àëëàh ãàòûíäàí åíäèðèëÿí Ãóðàíäà à÷ûãëàíìûøäû. Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ à÷ûã-àøêàð áèëäèðèëèð êè, áöòöí êàèíàò ìöêÿììÿë áèð äöçÿí (ñèñòåì) è÷èíäÿ èøëÿéèð. ×öíêè Éåð, ýþé âÿ áó èêèñèíèí àðàñûíäàêû hÿð øåé ñîíñóç ýöú âÿ àüûë ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá. Àëëàhûí éàðàòäûüû hÿð øåéèí ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ ìöêÿììÿë îëìàñû âÿ ãöñóðñóç äöçÿí è÷èíäÿ èøëÿìÿñè èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ òÿáèèäèð. Ãÿðèáÿ îäóð êè, èíñàí þç âö-

úóäó äà äàõèë îëìàãëà, ýþðäöéö, äóéäóüó âÿ áèëäèéè hÿð éåðäÿ ãàðøûñûíà ÷ûõàí ñîíñóç ìþúöçÿëÿðäÿí òÿñèðëÿíìèð âÿ áöòöí áóíëàðûí íÿéÿ ýþðÿ îíà ýþñòÿðèëìÿñèíè äöøöíìÿê èñòÿìèð. Îõóìàãäà îëäóüóíóç "Àòîìäàêû Ìþúöçÿ" àäëû áó ÷àëûøìà åëìè áèð ìþâçóíó èíúÿëÿìÿêëÿ éàíàøû, áó ýöíÿ ãÿäÿð àäÿò åòäèéèíèç åëìè êèòàáëàðäàí ôÿðãëÿíèð. Áó ÿñÿð hÿì úàíëûëàðûí, hÿì äÿ úàíñûçëàðûí "èíøààò ìàòåðèàëû" îëìàã êèìè ñîí äÿðÿúÿ ÿâÿçñèç áèð þçÿëëèéÿ ñàhèá îëàí àòîìó "íÿ" âÿ "íåúÿ" ñóàëëàðû ïðèçìàñûíäàí èíúÿëÿéÿðÿê, "íèéÿ" ñóàëûíûí úàâàáûíà ãàïû à÷ûð. Áó ãàïûäàí êå÷ÿíäÿ èñÿ Àëàhûí àüëûíûí, áèëýèñèíèí öñòöíëöéö âÿ áöòöí âàðëûãëàðû è÷èíÿ àëìàñû à÷ûãúà ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëÿúÿê. "Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. ßáÿäè âÿ ÿçÿëè âàðëûã Îäóð. Î íÿ ìöðýö, íÿ äÿ éóõó áèëÿð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Îíóíäóð. Àëëàhûí èçíè îëìàäàí Îíóí éàíûíäà êèì øÿôàÿò åäÿ áèëÿð? Î, áöòöí éàðàíìûøëàðûí êå÷ìèøèíè âÿ ýÿëÿúÿéèíè áèëèð. Îíëàð Àëëàhûí åëìèíäÿí Îíóí þçöíöí èñòÿäèéèíäÿí áàøãà hå÷ áèð øåé ãàâðàéà áèëìÿçëÿð. Îíóí êöðñöñö ýþéëÿðè âÿ éåðè ÿhàòÿ åäèð. Áóíëàðû ìöhàôèçÿ åòìÿê Îíóí ö÷öí hå÷ äÿ ÷ÿòèí äåéèë. ßí óúà âÿ ÿí áþéöê âàðëûã äà Îäóð! ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 255).

1-úè ÁÞËÖÌ

ÀÒÎÌÓÍ ÉÀÐÀÍÌÀ ÌÀÚßÐÀÑÛ

çìàí höäóäëàðûéëà èíñàí àüëûíûí ãàâðàìà ñÿðhÿäëÿðèíè ìÿhäóäëàøäûðàí êàèíàò éàðàíäûüû èëê àíäàíúà hÿññàñ òàðàçëûã âÿ äöçÿí è÷èíäÿ ãöñóðñóç èøëÿìÿêäÿäèð. Áó íÿhÿíý êàèíàòûí íåúÿ éàðàíäûüû, hàðà ýåòäèéè, íåúÿ èøëÿäèéè áöòöí äþâðëÿðäÿ èíñàíëàðû ìàðàãëàíäûðûá, äöøöíäöðöá âÿ åëÿ èíäè äÿ áåëÿäèð. Åëì àäàìëàðû áóíóíëà áàüëû ñàéñûç àðàøäûðìàëàð àïàðûá, õåéëè òåçèñ âÿ íÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè ñöðöáëÿð. Êàèíàòäàêû äöçÿíè, ñèñòåìè àüûë âÿ âèúäàíëàðûéëà äÿéÿðëÿíäèðÿí åëì àäàìëàðû ö÷öí îíóí éàðàíìàñûéëà áàüëû ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðìàã ÷ÿòèí îëìàéûá. ×öíêè äöøöíÿí âÿ äÿðê åäÿí èíñàí ö÷öí áó ãöñóðñóç ëàéèhÿíèí áöòöí êàèíàòà hàêèì îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëìèø àøêàð áèð hÿãèãÿòäèð. Àëëàh áó ýåð÷ÿêëèéè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèá: "Ùÿãèãÿòÿí, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû, ýåúÿéëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí äÿëèëëÿðäèð" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 190). Ôÿãÿò éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíÿ ýþç éóììàüà ÷àëûøàí åëì àäàìëàðû èëëÿðäèð êè, àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí áó ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð. Åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ äàáàí-äàáàíà çèää îëàí áîø íÿçÿðèééÿëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí îíëàð hÿòòà äåìàãîýèéàéà, ñàõòà äÿëèëëÿðÿ ÿë àòìàãäàí äà ÷ÿêèíìèðëÿð. Àììà 21-úè ÿñðäÿ åëìèí èíêèøàôû áèð ýåð÷ÿéÿ èøàðÿ åäèð: Êàèíàò öñòöí áèð ýöú âÿ ñîíñóç åëì ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éîõäàí âàð åäèëèá.

Êàèíàòûí éàðàäûëûøû Èíñàíëàð éöçèëëÿðäèð êè, "êàèíàò íåúÿ éàðàíäû?" ñóàëûíà úàâàá àõòàðûðëàð. Òàðèõ áîéóíúà áóíóíëà áàüëû ìèíëÿðëÿ ìîäåë éàðàäûëûá. Ëàêèí áó íÿçÿðèééÿëÿð èíúÿëÿíÿíäÿ áÿëëè îëóð êè, hàìûñû òÿìÿëäÿ èêè ìîäåëäÿí áèðèíèí öçÿðèíäÿ ãóðóëóá. Áóíëàðäàí áèðè àðòûã hå÷ áèð åëìè äàéàüû âÿ ÿñàñû ãàëìàéàí "ñîíñóç êàèíàò", èêèíúèñè èñÿ hàçûðäà áöòöí åëìè ÷åâðÿëÿðäÿ ãÿáóë îëóíàí "áþéöê ïàðòëàìà" ìîäåëèäèð. Áèðèíúè ìîäåë êàèíàòûíûí íÿ áàøëàíüûúû, íÿ ñîíó îëìàäûüûíû, èêèíúèñè èñÿ ÿêñèíÿ, áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû âÿ äóðìàäàí ýåíèøëÿíäèéèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Àðòûã êå÷ÿðëèéèíè èòèðèìèø áèðèíúè ìîäåë êàèíàòûí höäóäñóç, ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè

îëäóüóíó, hÿìèøÿ äÿ èíäèêè êèìè ãàëàúàüûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó íÿçÿðèééÿ ÿñêè Éóíàíûñòàíäà éàðàíìûø, äàhà ñîíðà Àâðîïà èíòèáàhû äþíÿìèíäÿ éåíèäÿí ýöíäÿìÿ ýÿëìèø, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí ÿñàñûíäà äóðìóøäó. ßñëèíäÿ, èíòèáàh åëÿ ÿñêè éóíàí ôèëîñîôëàðûíû èíúÿëÿìÿê öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäó. Áåëÿúÿ, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ âÿ îíóí äÿñòÿêëÿäèéè ñîíñóç êàèíàò àíëàéûøû ôÿëñÿôÿ âÿ èäåîëîýèéàíûí òîçëó ðÿôëÿðèíäÿí ÷ûõàðûëàðàã, åëìè ýåð÷ÿê êèìè èíñàíëàðà òÿãäèì îëóíäó. Êàðë Ìàðêñ, Ôðèäðèõ Åíýåëñ êèìè ìàòåðèàëèñò ôèëîñîôëàð þç ôèêèðëÿðèíè ìÿhç áó çÿìèíäÿ ôîðìàëàøäûðûá, ýÿëèøäèðìèøäèëÿð. Ùÿì äÿ áó ñÿáÿáäÿí "ñîíñóç êàèíàò" èäåéàñû XX ÿñðÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäû. Þòÿí ÿñðèí èëê éàðûñûíà ãÿäÿð ýöíäÿìäÿ îëàí áó ìîäåëÿ ýþðÿ, êàèíàò éîõäàí âàð åäèëìÿéèá âÿ hå÷ âàõò äà éîõ îëìàéàúàã. Ýóéà êàèíàòûí äóðüóí (ñòàòèê) áèð ãóðóëóøó âàð. Ùàëáóêè, åëìèí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíàí áèëýèëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí hå÷ äàøûíû äàø öñòöíäÿ äÿ ãîéìàäû. Áÿëëè îëäó êè, êàèíûò ñîíñóç äåéèë - ÿââÿëè îëäóüó êèìè, ñîíó äà îëàúàã. Êàèíàòûí ñîíñóçëóüó ôèêðè hÿìèøÿ äèíñèçëèéèí âÿ Àëëàhû èíêàð åäÿí èäåîëîýèéàëàðûí äàéàã íþãòÿñè îëóá. ×öíêè êàèíàòûí áàøëàíüûúû âÿ ñîíó îëìàìàñû hàãäà ìöääÿàëàð åéíè çàìàíäà, îíó éàðàäàíûí äà îëìàìàñû ôèêðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Àììà åëìèí èíêèøàôû ìàòåðèàëèñòëÿðèí áó èääèàëàðûí êå÷ÿðñèçëèéèíè ñöáóò åäÿðÿê, êàèíàòûí "Áþéöê ïàðòëàìà" àäëàíäûðûëàí ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ éîõäàí âàð åäèëäèéèíè òóòàðëû àðãóìåíòëÿðëÿ îðòàéà ãîéäó. Éîõäàí âàð åäèëìÿíèí èñÿ òÿê áèð àäû âàðäû: Éàðàäûëûø! Éÿíè áöòöí êàèíàò ñîíñóç ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá. Öíëö èíýèëèñ àñòðîíîìó Ôðåä Ùîéë (Sir Fred Íoyle) äà áó íÿçÿðèééÿäÿí ðàhàòñûç îëàíëàðûí áèðèéäè. Ùîéë "steady-state" (ñàáèò äóðóì) àäëû íÿçÿðèééÿéëÿ êàèíàòûí ýåíèøëÿíäèéèíè ãÿáóë åòìÿêëÿ éàíàøû, îíóí ìÿêàí âÿ çàìàí áàõûìûíäàí ñîíñóç îëäóüóíó èääèà åäèðäè. Áó ìîäåëÿ ýþðÿ, êàèíàò ýåíèøëÿíäèêúÿ ýÿðÿêëè ìèãäàðäà ìàääÿ áèðäÿí-áèðÿ, þçö-þçöíÿ âàð îëìàüà áàøëàéûð. "Ñîíñóç êàèíàò" ôèêðèíè äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ ãÿëèç âÿ àüëàñûüìàç à÷ûãëàìàëàðëà îðòàéà àòûëàí áó íÿçÿðèééÿ åëìè îëàðàã ñöáóòà éåòèðèëÿí "Big Bang" Ñåð Ôðåä Ùîéë

(Áþéöê ïàðòëàéûø) ìîäåëèéëÿ äàáàí-äàáàíà çèääèð. Îíëàð áó ýåð÷ÿéÿ ãàðøû äèðÿíìÿéÿ äàâàì åòäèëÿð, àììà åëìè êÿøôëÿð ýåòäèêúÿ ýåú-òåç hàìûéà ãàëèá ýÿëèðäè.

Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ Big Bang ýåð÷ÿéè XX ÿñðäÿ Àñòðîíîìèéà åëìè õåéëè èíêèøàô åòäè. Þíúÿ 1922-úè èëäÿ ðóñ ôèçèêè Àëåêñàíäð Ôðèäìàí êàèíàòûí äóðüóí (ñòàòèñòèê) ãóðóëóøà ñàhèá îëìàäûüûíû àøêàðëàäû. Åéíøòåéíèí íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí Ôðèäìàí håñàáëàäû êè, êàèíàò hÿðÿêÿòäÿäèð âÿ áó hÿðÿêÿò ýåíèøëÿíìÿ, éàõóä éûüûëìà îëà áèëÿð. Ôðèäìàíûí håñàáëàìàëàðûíûí þíÿìèíè äÿðê åäÿí èëê àäàì èñÿ Áåë÷èêàíûí ÿí öíëö ñÿìà áèëèúèñè Úîðú Ëåìåòð (Georges Lemaitre) îëäó. Ëåìåòð äÿãèãëÿøäèðäè êè, êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû îëóá âÿ hÿìèí áàøëàíüûúäàí öçöáÿðè ñöðÿêëè øÿêèëäÿ ýåíèøëÿíèð. Áåë÷èêàëû àëèìèí ôèêèðëÿðèíäÿêè äàhà áèð þíÿìëè ìÿãàì èñÿ î èäè êè, hÿìèí áàøëàíüûú àíûíäàêû ïàðòëàìàäàí "àðòûã" ãàëàí áèð ðàäèàñèéà îëìàëûéäû âÿ áó, håñàáëàíà Êàèíàò áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éîõäàí âàð îëóá. Áó ïàðòëàìàíûí èëê àíûíäàí åòèáàðÿí éàðàíàí áöòöí hèññÿúèêëÿðèí âÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áöòöí ãöââÿëÿðèí áþéöê áèð óéüóíëóã âÿ òàðàçëûã è÷èíäÿ ÿòðàôà éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ êàèíàòûí èíäèêè ãöñóðñóç ñèñòåìè ÿìÿëÿ ýÿëèá.

áèëÿðäè. Ëåìåòð ÿââÿëúÿ åëìè äàèðÿëÿðäÿ úèääè ãàðøûëàíìàéàí âÿ äÿñòÿê àëìàéàí áó ôèêèðëÿðèí äîüðóëóüóíà ÿìèí èäè. ×öíêè êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿêäÿ îëìàñûíà äàèð áàøãà àðãóìåíòëÿð äÿ áèð-áèð îðòàéà ÷ûõûðäû. Áó àðàäà Åäâèí Ùàááë (Edwin Íubble) àäëû áèð àìåðèêàëû àñòðîíîì äöçÿëòäèéè íÿhÿíý òåëåñêîïëà ñÿìàíû èíúÿëÿéÿðêÿí óëäóçëàðûí óçàãëàøìàëàðûéëà Úîðú Ëåìåòð áàüëû îëàðàã ãûðìûçûìòûë èøûã éàéäûãëàðûíû öçÿ ÷ûõàðäû. Î, Êàëèôîðíèéàäàêû Ìîóíò Âèëñîí (Mount Wilson) ðÿñÿäõàíàñûíäàêû áó êÿøôèëÿ ñàáèò êàèíàò íÿçÿðèééÿñèíè îðòàéà àòàí âÿ èëëÿðúÿ äÿñòÿêëÿéÿí áöòöí åëì àäàìëàðûíà ìåéäàí îõóéàðàã, hÿìèí òÿñÿââöðëÿðè êþêöíäÿí ñàðñûòäû. Ùàááëûí êÿøôè ýþñòÿðèðäè êè, ìöøÿhèäÿíèí àïàðûëäûüû íþãòÿéÿ éàõûíëàøàí óëäóçóí èøûüû ñïåêòðèí áÿíþâøÿéè, óçàãëàøàí óëäóçóí èøûüû èñÿ ãûðìûçû ðÿíýèíÿ äîüðó äÿéèøèð. Éÿíè Êàëèôîðíèéàäàêû Mount Wilson ðÿñÿäõàíàñûíäàí èçëÿíÿí óëäóçëàð äöíéàìûçäàí óçàãëàøìàãäàéäûëàð. Ìÿíòèãè îëàðàã áàøà äöøìÿê ÷ÿòèí äåéèë êè, óëäóçëàð òÿêúÿ áèçäÿí éîõ, hÿì äÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí óçàãëàøûðëàð. Áó èñÿ åëÿ... êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè äåìÿêäèð! Äåâèä Ôèëêèíèí (David Filkin) "Steðhen Íawking's Universe" àäëû êèòàáûíäà hÿìèí ìÿñÿëÿ áåëÿ øÿðh åäèëèá:

Åäâèí Ùàááë Àëôà Ñåíòàâð óëäóçëàðûíäàí ýÿëÿí èøûãëàðûíûí ñïåêòëÿðèíèí ãûðìûçû âÿ ìàâèéÿ äîüðó äÿéèøìÿëÿðè áó óëäóçëàðûí áèð-áèðëÿðèíèí îðáèòëÿðèíäÿ hÿðÿêÿò åòäéèíè îðòàéà ÷ûõàðìûøäûð. Àñòðîíîìèê ìöøàhèäÿëÿð áó îðáèòëÿðèí 80 èëÿ òàìàìëàíäûüûíû ýþñòÿðèá.

- Ùå÷ èêè èë êå÷ìÿäè êè, Ëåìåòð ýþçëÿìÿäèéè áèð õÿáÿð àëäû. Ùàááë ãàëàêòèêàëàðäàí ýÿëÿí èøûüûí ñïåêòðèíèí ãûðìûçûéà äîüðó äÿéèøäèéèíè àøêàðëàìûøäû, áó èñÿ Äîïïëåð åôôåêòèíÿ ýþðÿ, åëÿ êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè äåìÿêäèð. Àðòûã hÿð øåé ñàäÿúÿ, çàìàíà áàüëûéäû. Åéíøòåéí Ùàááëûí ÷àëûøìàëàðûéëà èëýèëÿíèðäè âÿ Mount Wilson ðÿñÿäõàíàñûíäà îíóíëà ýþðöøìÿê ôèêðèíÿ äöøìöøäö. Åéíè âàõòäà Ëåìåòð äÿ Êàëèôîðíèéà Òåõíîëîæè Èíñòèòóòóíäà êîíôðàíñ êå÷èðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè âÿ Åéíøòåéíëÿ Ùàááëû ýþðöøäöðìÿéè áàúàðäû. Þçöíöí "èëê àòîì" èäåéàñûíû àíëàäàðàã, êàèíàòûí "äöíÿíè îëìàéàí áèð ýöíäÿ" éàðàäûëäûüûíû ñþéëÿäè. Áöòöí ëàçûìëû ðèéàçè håñàáëàìàëàðû àðòûã àïàðìûøäû. Ëåìåòð ñþçöíö áèòèðÿíäÿ ãóëàãàëàðûíà èíàíà áèëìÿäè. ×öíêè Åéíøòåéí àéàüà ãàëõûá, áó ôèêèðëÿðèí èíäèéÿ ãÿäÿð åøèòäèéè "ÿí ýþçÿë âÿ ãàíååäèúè øÿðh" îëäóüóíó åòèðàô åäÿðÿê, êàèíàòû ñàáèò âÿ äàéàíûãëû òÿñÿââöð åòìÿéèí áÿøÿðèééÿòèí ÿí áþéöê õÿòàñû îëäóüóíó áèëäèðäè.1 Áÿëè, äöíéàíûí ÿí äàhè àëèìëÿðèíäÿí îëàí Åéíøòåéíè àéàüà ãàëäûðàí ýåð÷ÿê êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû îëìàñû ôèêðèéäè...

Àëáåðò Åéíøòåéí Åäâèí Ùàááëûí ìöøàhèäÿëÿð àïàðäûüû Óèëñîí ðÿñÿäõàíàñûíäà.

Äîïëåð åôôôåêòèíÿ ýþðÿ, ãàëàêòèêà áèçäÿí ñàáèò ìÿñàôÿäÿ äóðóáñà, îíäàí ýÿëÿí èøûã äàëüàëàðûíûí ñïåêòðè äÿ ñàáèò ýþðöíÿúÿê (éóõàðûäà). Ãàëàêòèêà ýåòäèêúÿ áèçäÿí óçàãëàøûðñà, äàëüàëàð óçàíàðàã ñïåêòðèí ãûðìûçû hèññÿñèíÿ éàõûíëàøàúàã (îðòàäà). Ãàëàêòèêà áèçÿ éàõûíëàøûðñà, äàëüàëàð ñûõûëàðàã ñïåêòðèí ìàâè hèññÿñèíÿ ìåéë åäÿúÿê.

Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñèëÿ áàüëû ôàêòëàð àðòäûãúà, éåíè èääèàëàðûí äà àðäû-àðàñû êÿñèëìèðäè. Áó ýåð÷ÿéè ÿñàñ òóòàðàã éîëà ÷ûõàí åëì àäàìëàðû, Ëåìåòðèí äåäèéè êèìè, "çàìàíû ýåðèéÿ ôûðëàäàíäà" ýåòäèêúÿ êè÷èëÿí, ñîíóíäà íþãòÿ áîéäà ãàëàí êàèíàò ìîäåëèéëÿ ãàðøûëàøäûëàð. Ðèéàçè håñàáëàìàëàð áöòöí êàèíàòäàêû ìàääÿíèí ãàéíàüû îëàí áó íþãòÿíèí äÿhøÿòëè úàçèáÿ ãöââÿñè ñÿáÿáèíäÿí "ñûôûð hÿúìÿ" ñàhèá îëàúàüûíû ýþñòÿðäè. Äåìÿê, êàèíàò ñûôûð hÿúìÿ ìàëèê áèð íþãòÿíèí ïàðòëàìàñûéëà îðòàéà ÷ûõìûøäû. Áó ïàðòëàéûøà "Big Bang" (Áþéöê ïàðòëàéûø) àäû âåðèëäè. Big Bang-ûí ýþñòÿðäèéè þíÿìëè áèð ýåð÷ÿê âàðäû: "ñûôûð hÿúì" åëÿ éîõëóã äåìÿê îëäóüóíà ýþðÿ, êàèíàò éîõäàí âàð îëóá. Áó èñÿ, êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû îëäóüó äåìÿêäèð! Áåëÿëèêëÿ, ìàòåðèàëèçìèí "êàèíàò ÿçÿëè âÿ ÿáÿäèäèð" èääèàñû äàðìàäàüûí åäèëäè.

"Áþéöê ïàðòëàéûø"ûí äÿëèëëÿðè

Úîðú Ãàìîâ

Êàèíàòûí áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàüà áàøëàìàñû ýåð÷ÿéè òÿñäèãèíè òàïàíäàí ñîíðà àñòðîôèçèêëÿð áó éþíäÿ àðàøäûðìàëàðûíû ñöðÿòëÿíäèðäèëÿð. Úîðú Ãàìîâà (George Gamov)ýþðÿ, ÿýÿð êàèíàò áèð ïàðòëàìàäàí éàðàíûáñà, äåìÿê, hÿìèí ïàðòëàéûøäàí ñîíðà "àðòûã ãàëàí" ðàäèàñèéà ôÿçàéà äàüûëìàëûäûð. Áó âåðñèéàíûí éàéûëäûüû èëëÿðäÿ áöòöí åëìè òàïûíòûëàð Big Bang-û òÿñäèãëÿéÿúÿê øÿêèëäÿ àðä-àðäà ñûðàëàíûðäû. 1965-úè èëäÿ Àðíî Ïåíçèàñ (Arno Penzias) âÿ Ðîáåðò Óèëñîí (Robert Wilson) àäëû èêè

Àðíî Ïåíçèàñ âÿ Ðîáåðò Áîá Óèëñîíóí êîñìèê ôîí ðàäèàñèéàñûíû èëê äÿôÿ êÿøô åòäèêëÿðè Áåëë ëàáàðîòîðèéàñûíäàêû íÿhÿíý "áóéíóç àíòåííàñû". Ïåíçèàñ âÿ Óèëñîí áó êÿøôëÿðèíÿ ýþðÿ 1978-úè èëäÿ Íîáåë ìöêàôàòû àëäûëàð.

àðàøäûðìà÷û òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ hÿìèí ðàäèàñèéà äàëüàëàðûíû êÿøô åòäèëÿð. "Êîñìèê ôîí ðàäèàñèéàñû" àäû âåðèëÿí áó ðàäèàñèéà ôÿçàäàêû áÿëëè áèð ãàéíàãäàí éàéûëàí hÿð hàíñû ðàäèàñèéàäàí ôÿðãëÿíèðäè. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, êîíêðåò ìÿíáÿéè éîõ èäè, áöòöí êàèíàòà éàéûëìûøäû. Áåëÿúÿ, óçóí ìöääÿòäèð êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ áÿðàáÿð þë÷öäÿ èñòèëèê äàëüàëàðû øÿêëèíäÿ òÿñáèò îëóíàí áó ðàäèàñèéàíûí Big Bang-ûí èëê äþíÿìëÿðèíäÿí ãàëäûüû îðòàéà ÷ûõäû. Öñòÿëèê, áó ðÿãÿì åëì àäàìëàðûíûí þíúÿäÿí ïðîãíîçëàøäûðäûãëàðû ðÿãÿìÿ ÷îõ éàõûí èäè. Ïåíçèàñ âÿ Óèëñîí Big Bang-û òÿúðöáÿ éîëóéëà ñöáóòà éåòèðÿí èëê àëèìëÿð îëäóãëàðû ö÷öí Íîáåë ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð. Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ Úîðú Ñìóò (George Smoot) âÿ îíóí NASA-äàêû êîìàíäàñû êîñìîñà ýþíäÿðèëÿí COBE ñöíè ïåéêè âàñèòÿñèëÿ úÿìèñè ñÿêêèç äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ Ïåíçèàñëà Óèëñîíóí þë÷ìÿëÿðèíèí äîüðó îëäóüóíó òÿñäèãëÿäèëÿð. Ïåéêäÿêè hÿññàñ úèhàçëàðûí ýþñòÿðèúèëÿðè Big Bang-ûí hÿãèãÿò îëäóüóíó áèð äàhà ãÿòè øÿêèëäÿ òÿñäèãëÿäè. Ùÿìèí úèhàçëàð Big Bang-ûí èëê àíëàðûíäàêû hÿðàðÿò âÿ ñûõëûüûí ãàëûãëàðûíû ãåéäÿ àëà áèëìèøäèëÿð. Áåëÿúÿ, COBE Big Bang-ûí hÿãèãÿò îëäóüóíó àøêàð äÿëèëëÿðëÿ îðòàéà ãîéìóøäó âÿ åëìè ÷åâðÿëÿð àðòûã áó à÷ûã ýåð÷ÿéè åòèðàô åòìÿê çîðóíëàéäûëàð. Áèð áàøãà äÿëèë èñÿ ôÿçàäàêû hèäðîýåí âÿ håëèóì ãàçëàðûíûí ìèãäàðûíûí håñàáëàíìàñû çàìàíû îðòàéà ÷ûõäû. Áåëÿ êè, êàèíàòäàêû hèäðîýåí âÿ håëèóì ãàçëàðûíûí íèñáÿòè Big Bang-äàí "àðòûã" ãàëàí hèäðîýåí-håëèóì íèñáÿòèíèí íÿçÿðè ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ Úîðú Ñìóò

Êàèíàòûí ýåð÷ÿêäÿí äÿ áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíà ñöáóòëàð òàïàí COBE ïåéêèíèí áóðàõûëûø àíû.

ñîí äÿðÿúÿ éàõûí èäè. Áó äÿëèëëÿðèí îðòàéà ÷ûõìàñû Big Bang-ûí åëì àëÿìèíäÿ ãÿòè ãÿáóë îëóíìàñûéëà ñîíóúëàíäû. Öíëö åëìè æóðíàë îëàí "Scientific American" 1994-úö èëèí îêòéàáðûíäà Big Bang ìîäåëèíèí "ÿñðèìèçèí ãÿáóë îëóíìóø éåýàíÿ ìîäåëè" îëäóüóíó éàçìûøäû. Óçóí èëëÿð áîéóíúà "höäóäñóç êàèíàò" ìîäåëèíè äÿñòÿêëÿìèø àëèìëÿð äÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà åòèðàôëàð åäèðäèëÿð. Ôðåä Ùîéë èëÿ áèðëèêäÿ óçóí ìöääÿò ñàáèò êàèíàò íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí Äåííèñ Øèàìà (Dennis Sciama) Big Bang ýåð÷ÿéè ãàðøûñûíäà äöøäöéö àúèç äóðóìó áåëÿ àíëàòìûøäû: - Áèð âàõòëàð "ñàáèò êàèíàò" íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðëÿ îíà ãàðøû ÷ûõàíëàðûí àðàñûíäà ÷îõ ñÿðò ÷ÿêèøìÿ âàðäû. ×îõëàðû êèìè ìÿí äÿ èíàíäûüûì ö÷öí äåéèë, ýåð÷ÿê îëìàñûíû èñòÿäèéèì ö÷öí áó íÿçÿðèééÿíè äÿñòÿêëÿéèðäèì. Ìîäåëèí éàíëûøëûüûíû ýþñòÿðÿí äÿëèëëÿð îðòàéà ÷ûõäûãúà hÿì ìÿí, hÿì äÿ Ôðåä Ùîéë îíëàðà íåúÿ úàâàá âåðÿúÿéèìèçè áèëìèðäèê. Àììà äÿëèëëÿð ÷îõàëûíúà àðòûã îéóí áèòäè âÿ "ñàáèò äóðóì" íÿçÿðèééÿñèíè áèð òÿðÿôÿ àòäûã.2

Àëëàh êàèíàòû éîõäàí âàð åäèá Áåëÿëèêëÿ, åëì èíêèøàô åòäèêúÿ îðòàéà ÷ûõàðäûüû äÿëèëëÿð "ñàáèò êàèíàò" íÿçÿðèééÿñèíè òàðèõèí àðõèâèíÿ ýþíäÿðäè. Áóíóí àðäûíúà èñÿ äàhà þíÿìëè ñóàëëàð ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàäû êè, îíëàðûí äà ÿí áàøäà ýÿëÿíè "Áþéöê ïàðòëàìàäàí þíúÿ íÿ âàð èäè" ñîðóñóäóð. "Áþéöê ïàðòëàìàäàí þíúÿ íÿ âàð èäè" ñóàëûíûí áèðúÿ úàâàáû ìþâúóääóð: éåðëÿðè âÿ ýþéëÿðè áþéöê áèð äöçÿí è÷èíäÿ éàðàäàí öñòöí ýöú âÿ ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh. Èíàíûá-èíàíìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ÿêñÿð åëì àäàìëàðû áóíó ãÿáóë åòìÿê çîðóíäàäûðëàð. Ùÿòòà åëìè ïëàòôîðìàäà áóíó ãÿáóë åòìÿéè þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàñàëàð áåëÿ, áÿçè ôèêèð âÿ èôàäÿëÿðè îíëàðû ÿëÿ âåðèð. Ìÿñÿëÿí, öíëö àòåèñò ôèëîñîô Åíòîíè Ôëó (Anthony Flew) åòèðàôûí èíñàíûí ðóhóíà õåéèðëè îëäóüóíó äåéÿðÿê, áóíëàðû áèëäèðèð: - Ìÿí äÿ áèð åòèðàô åäÿúÿéÿì - àòåèçì áàõûìûíäàí Big Bang ìîäåëè îëäóãúà õîøàýÿëìÿçäèð. ×öíêè åëì ôàêòèê îëàðàã äèíèí èääèàñûíû ñöáóòà

éåòèðèá êè, êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû âàð. Ìÿí hÿëÿ äÿ àòåèçìÿ èíàíûðàì, àììà åòèðàô åäèì êè, Big Bang-ûí ãàðøûñûíäà àòåèçìè ìöäàôèÿ åòìÿê îëäóãúà ÷ÿòèíäèð.3 Èíýèëèñ ìàòåðèàëèñò ôèçèêè Ù.Ï.Ëèïñîí êèìè áÿçè åëì àäàìëàðû èñÿ Big Bang íÿçÿðèééÿñèíè èñòÿð-èñòÿìÿç ãÿáóë åòìÿê çîðóíäà îëäóãëàðûíû åòèðàô åäèðëÿð: - Ìÿíúÿ, áó íþãòÿäÿí äàhà äà èðÿëèéÿ ýåòìÿê âÿ éåýàíÿ èçàhûí éàðàäûëûø îëìàñûéëà ðàçûëàøìàã çîðóíäàéûã. Áóíóí þçöì äÿ äàõèë îëìàãëà, ÿêñÿð ôèçèêëÿð ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ õîøàýÿëìÿç âÿ hÿòòà àüûð îëäóüóíóí ôÿðãèíäÿéÿì, àììà ÿýÿð òÿúðöáÿéëÿ ÿëäÿ îëóíìóø ôàêòëàð áèð íÿçÿðèééÿíè äîüðóëàéûðñà, õîøóìóçà ýÿëäè-ýÿëìÿäè, îíóíëà ðàçûëàøìàëûéûã.4 Ñîíóúäà èñòÿñÿëÿð äÿ, èñòÿìÿñÿëÿð äÿ, åëì ìàòåðèàëèñò àëèìëÿðèí ãàðøûñûíà òÿê áèð ýåð÷ÿéè ãîéóð: ìàääÿ âÿ çàìàí ñîíñóç ýöú ñàhèáè îëàí, ýþéëÿðè, éåðè âÿ èêèñèíèí àðàñûíäà îëàíëàðû ãöñóðñóç éàðàäàí áèð Éàðàäûúû, hÿð øåéÿ ãàäèð îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá. "Éåääè ýþéö âÿ áèð î ãÿäÿð äÿ éåðè éàðàäàí Àëëàhäûð. Àëëàhûí hÿð øåéÿ ãàäèð îëäóüóíó, hÿð øåéè þç åëìèëÿ åhòèâà åòäèéèíè áèëÿñèíèç äåéÿ, Àëëàhûí ÿìðè îíëàðûí àðàñûíäà íàçèë îëàð" ("Òàëàã" ñóðÿñè, 12).

Ãóðàíûí èøàðÿëÿðè Big Bang ìîäåëè áÿøÿðèééÿòèí êàèíàòû òàíûìàñûíà éàðäûì÷û îëìàãëà éàíàøû, ÷îõ þíÿìëè áèð ôóíêñèéàíû äà ýåð÷ÿêëÿøäèðèá. Þíúÿêè ñÿhèôÿëÿðäÿ ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç àòåèñò ôèëîñîô Åíòîíè Ôëóíóí äåäèéè êèìè, Bing Bangla áèðëèêäÿ "åëì äèíèí èääèàñûíû ñöáóòà éåòèðèá". Äèíè ãàéíàãëàðûí èðÿëè ñöðäöéö áó ýåð÷ÿê êàèíàòûí éîõäàí éàðàäûëìàñûäûð. Áó, åëìèí êÿøôèíäÿí ìèíëÿðúÿ èë þíúÿ Àëëàhûí èíñàíëàðà éîë ýþñòÿðìÿê ö÷öí ýþíäÿðäèéè ìöãÿääÿñ êèòàáëàðäà éàçûëûá. Òþâðàò, Èíúèë âÿ Ãóðàí êèìè èëàhè êèòàáëàðûí hÿð

áèðèíäÿ êàèíàòûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöíëöêäÿ ìàääÿíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû õÿáÿð âåðèëèá. Áó èëàhè ãàéíàãëàð àðàñûíäà òÿhðèô åäèëìÿìèø éåýàíÿ êèòàá îëàí Ãóðàíäà èñÿ hÿì êàèíàòûí éîõäàí éàðàäûëûøû, hÿì äÿ áó éàðàäûëûøûí áè÷èìè èëÿ áàüëû áèëýèëÿð âåðèëèá. 14 ÿñð þíúÿ âÿhé åäèëÿí áó áèëýèëÿð XX ÿñðèí åëìè ìÿëóìàòëàðûéëà òàìàìèëÿ äöç ýÿëèð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, êàèíàòûí éîõ èêÿí âàð åäèëìÿñè Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèëèð: "Àëëàh ýþéëÿðè âÿ éåðè áèð þðíÿê îëñóí äåéÿ éàðàòäû..." ("ßíàì" ñóðÿñè, 101). Ýöíöìöçäÿí òàì 14 ÿñð þíúÿ, èíñàíëàðûí êàèíàòëà áàüëû áèëýèëÿðè ñîí äÿðÿúÿ ìÿhäóä îëàí äþíÿìëÿðäÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áèð áàøãà ýåð÷ÿê èñÿ åéíèëÿ Big Bang íÿçÿðèééÿñèíèí þíÿ ÷ÿêäèéè êèìè, áöòöí êàèíàòûí ÷îõ êè÷èê hÿúìäÿ áèð éåðäÿí àéðûëûá ýåíèøëÿíìÿêëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûäûð: "Ìÿýÿð êàôèð îëàíëàð ýþéëÿ éåð áèð-áèðèíÿ áèòèøèê èêÿí Áèçèì îíëàðû àéûðäûüûìûçû, hÿð áèð úàíëûíû ñóäàí éàðàòäûüûìûçû áèëìèðëÿðìè? Éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿçëÿð?" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 30). Áó àéÿíèí ÿðÿáúÿ îðèæèíàëûíäà ÷îõ þíÿìëè áèð êÿëìÿ ñå÷èìè âàð. Àéÿíèí "áèð-áèðèíÿ áèòèøèê èêÿí" øÿêëèíäÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí "ðàòê" êÿëìÿñè ÿðÿáúÿ ëöüÿòëÿðäÿ "áèð-áèðèéëÿ è÷-è÷ÿ, àéðûëìàç hàëäà, ãàéíàéûá-ãàðûøìûø" àíëàìëàðûíà ýÿëèð. Éÿíè òàì áèð áöòöí hàëûíäà îëàí èêè ìàääÿíè àíëàòìàã ö÷öí èøëÿäèëèð. Àéÿäÿêè "àéûðäûã" èôàäÿñè èñÿ ÿðÿáúÿ "ôàòê" ôåëèäèð êè, áó äà "ðàòê" hàëûíäàêû áèð íÿñíÿíè éàðûá, ïàð÷àëàéûá, äûøàðû ÷ûõàðìàã àíëàìûíà ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí, òîõóìóí úöúÿðÿðÿê, òîðïàüû éàðûá ÷ûõìàñû áó ôåëëÿ èôàäÿ åäèëèð. Áóíó áèëÿíäÿí ñîíðà éåíèäÿí àéÿéÿ áàõàã. Îðàäà ýþéëÿ éåðèí "ðàòê" äóðóìóíäà îëäóüóíäàí áÿhñ åäèëèð. Àðäûíúà èñÿ áèëäèðèëèð êè, îíëàð "ôàòê" ôåëèëÿ àéðûëûáëàð. Éÿíè áèðè äèýÿðèíè éàðàðàã, äûøàðû ÷ûõûá. Ýåð÷ÿêäÿí äÿ,

Big Bang-ûí èëê àíûíû õÿéàëûìûçäà úàíëàíäûðàíäà "êîñìèê éóìóðòà" äåéèëÿí íþãòÿíèí (ýÿëÿúÿê) êàèíàòûí áöòöí ìàääÿñèíè è÷èíÿ àëäûüûíû ýþðöðöê. Éÿíè hÿð øåé, áàøãà ñþçëÿ, "ýþéëÿð âÿ éåð" áó íþãòÿíèí è÷èíäÿ "ðàòê" hàëûíäàäûðëàð. Àðäûíúà hÿìèí "êîñìèê éóìóðòà" øèääÿòëÿ ïàðòëàéûá, áó éîëëà ìàääÿëÿð "ôàòê" îëóá - éÿíè éóìóðòàíû éàðûá äûøàðû ÷ûõàðàã, áöòöí êàèíàòû ÿìÿëÿ ýÿòèðèáëÿð. Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áèð áàøãà ýåð÷ÿê èñÿ åëì òÿðÿôèíäÿí àíúàã 1920úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà ôÿðã åäèëÿí êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè ôàêòûäûð. Áèð ãÿäÿð ÿââÿë áÿhñ åòäèéèìèç êèìè, èëê äÿôÿ Ùàááëûí óëäóçëàðûí èøûã ñïåêòðèíèí ãûðìûçûéà äîüðó ñöðöøìÿñèíÿ äàéàíàðàã, êÿøô åòäèéè áó ýåð÷ÿê Ãóðàíäà áåëÿ òÿñâèð îëóíóá: "Áèç ýþéö ãöäðÿòèìèçëÿ éàðàòäûã âÿ øöáhÿñèç, Áèç îíó ýåíèøëÿíäèðìÿêäÿéèê" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 47). Ãûñàñû, ÷àüäàø åëìèí êÿøôëÿðè áèð éàíäàí ìàòåðèàëèçìèí åhêàìëàðûíû äàðìàäàüûí åäÿðêÿí, äèýÿð éàíäàí Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ õÿáÿð âåðèëÿí ýåð÷ÿêëÿðè áèð äàhà òÿñäèãëÿìÿêäÿäèð. ×öíêè êàèíàò ìàòåðèàëèñòëÿðèí ñàíäûüû êèìè, ìàääè äöíéàäàêû òÿñàäöôëÿðëÿ äåéèë, Àëëàhûí ãöäðÿòèëÿ éàðàäûëûá âÿ Àëëàhäàí ýÿëÿí áèëýè øöáhÿñèç êè, êàèíàòûí éàðàäûëûøû hàããûíäà ÿí äîëüóí áèëýèäèð.

Ìàääÿíèí àíáààí éàðàäûëûøû Big Bang íÿçÿðèééÿñèíèí äÿ îðòàéà ãîéäóüó êèìè, Àëëàh êàèíàòû éîõäàí âàð åäèá. Áó áþéöê ïàðòëàìà hÿð éþíöéëÿ èíñàíû äöøöíäöðÿí, òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê èíúÿ òÿôÿððöàòëàð âÿ äåòàëëàðëà äîëóäóð. Ïàðòëàìàíûí hÿð àíûíäàêû èñòèëèê, àòîìëàðûí ñàéû, î àíäà òÿñèð ýþñòÿðÿí ãöââÿëÿð âÿ áó ãöââÿëÿðèí øèääÿòè ÷îõ hÿññàñ ýþñòÿðèúèëÿðÿ ìàëèê îëìàëûäûðëàð. Áó ýþñòÿðèúèëÿðäÿí úÿìèñè áèðè óéüóí ýÿëìÿçñÿ, áó ýöí è÷èíäÿ éàøàäûüûìûç êàèíàò âàð îëìàçäû. Ùÿìèí àìèëëÿðèí hàíñûíûíñà äÿéÿðè hÿòòà ñûôûðà éàõûí áèð hÿääÿ äÿéèøñÿ áåëÿ, êàèíàòûí éàðàíìàñû ïðîñåñè ïîçóëà áèëÿðäè. Ãûñàñû, êàèíàò âÿ îíóí "òèêèíòè ìàòåðèàëû" îëàí àòîìëàð Áþéöê Ïàðòëàìà àíûíäàí äÿðhàë ñîíðà Àëëàhûí éàðàòäûüû áó òàðàçëûãëàð ñàéÿñèíäÿ éîõäàí

âàð îëìàüà áàøëàéûá. Åëì àäàìëàðû áó ïðîñåñ çàìàíû ìåéäàíà ýÿëÿí ìöêÿììÿë ôèçèêè ãàéäàëàðûí âÿ þë÷öëÿðèí äöçÿíèíè (ñèñòåìèíè) àíëàìàã ö÷öí õåéëè úÿhä ýþñòÿðèáëÿð. Áó ýöí hÿìèí èñòèãàìÿòäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿðèí ãÿáóë åòäèêëÿðè ýåð÷ÿêëÿð áóíëàðäûð: - "0" àíû: Íÿ ìàääÿíèí, íÿ äÿ çàìàíû ìþâúóä îëäóüó âÿ ïàðòëàéûøûí áàø âåðäèéè áó àí ôèçèêàäà t = 0 àíû îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. Éÿíè t = 0 àíûíäà hå÷ áèð øåé éîõäóð. Éàðàäûëûøûí áàøëàäûüû áó àíäàí þíúÿíè àíëàìàã âÿ òÿñâèð åòìÿê ö÷öí î äþíÿìäÿ ìþâúóä îëàí ôèçèêè ãàíóíëàðû (òÿáèÿò ãàíóíëàðûíû) áèëìÿëèéèê. ×öíêè hàçûðêû ôèçèêè ãàíóíëàð î âàõò êå÷ÿðëè îëìàéûá. Ôèçèêàíûí äÿðê åäÿ áèëìÿäèéè îëàéëàð ÿí êè÷èê çàìàí àðàëûüû îëàí 1043 ñàíèéÿäÿí åòèáàðÿí áàøëàéûð. Áó, èíñàí àüëûíûí ÿñëà ãàâðàéà áèëìÿéÿúÿéè áèð çàìàí äèëèìèäèð. Áÿñ hÿòòà òÿñÿââöðöìöçÿ áåëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿäèéèìèç áó çàìàí àðàëûüûíäà íÿëÿð îëóá? Ôèçèêëÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð hÿìèí àíäà áàø âåðÿ áèëÿúÿê ïðîñåñëÿðè áöòöí äåòàëëàðûéëà à÷ûãëàéàí áèð íÿçÿðèééÿ îðòàéà ÷ûõàðìàüû áàúàðìàéûáëàð. 5 ×öíêè håñàáëàìà àïàðìàã ö÷öí òÿëÿá îëóíàí ôàêòëàð éîõäóð. Ðèéàçè âÿ ôèçèêè ãàéäà-ãàíóíëàð áó íþãòÿäÿí î éàíà êå÷ÿ áèëìèðëÿð. Éÿíè hÿð áèð äåòàëû ÷îõ hÿññàñ äÿíýÿëÿðëÿ ãóðóëìóø áó ïàðòëàìàíûí þíúÿñè äÿ, îíóí èëê àíëàðû äà ÷àüäàø åëìèí âÿ èíñàí áåéíèíèí ãàâðàìà ýöúöíöí õàðèúèíäÿäèð. Çàìàíûí îëìàäûüû áèð àíäàí áàøëàéàí áó éàðàäûëûø àíáààí ìàääÿíèí âÿ ôèçèêè ãàíóíëàðûí îðòàéà ÷ûõìàñûíû òÿìèí åäèá. Èíäè èñÿ áó ïàðòëàìà çàìàíû ÷îõ ãûñà áèð ìöääÿòäÿ áþéöê äÿãèãëèê âÿ hÿññàñëûãëà ìåéäàíà ýÿëÿí îëàéëàðà íÿçÿð ñàëàã. Þíúÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, ôèçèêàäà hÿð øåé 10-43 ñàíèéÿ ñîíðàñûíäàí åòèáàðÿí håñàáëàíà áèëèð âÿ àíúàã áó àíäàí ñîíðà åíåðæè âÿ çàìàí ãåéäÿ àëûíûð. Éàðàäûëûøûí áó àíûíäà òåìïåðàòóð 10 32 (100.000.000.000.000.000.-000.000.000.000.000) äÿðÿúÿ îëóá. Ìöãàéèñÿ åòñÿê, ýöíÿøèí hÿðàðÿòè ìèëéîíëàðëà (108), ýöíÿøäÿí ÷îõ áþéöê óëäóçëàðûí èñòèëèéè èñÿ ìèëéàðäëàðëà äÿðÿúÿëÿðëÿ (10 11) èôàäÿ åäèëèð. Âÿ èíäèéÿ ãÿäÿð òÿñáèò îëóíìóø ÿí éöêñÿê hÿðàðÿòèí ìèëéàðäëàðëà äÿðÿúÿ hÿääèíäÿ îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, 10-43 àíûíäàêû òåìïåðàòóðóí íÿ äÿðÿúÿäÿ éöêñÿê îëäóüóíó ìöãàéèñÿéÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöíäöð.

- 10-43 ñàíèéÿëèê áó äþâðäÿí áèð ïèëëÿ èðÿëè ýåäèá, ñàíèéÿíèí 1037 îëäóüó çàìàíà ýÿëÿê. Áó èêè ìöääÿò àðàñûíäàêû çàìàí ôÿðãè áèð-èêè ñàíèéÿ êèìè äåéèë, ñàíèéÿíèí êàòðèëéîí äÿôÿ êàòðèëéîíäà áèðè ãÿäÿðäèð! Áó àíäà hÿðàðÿò éåíÿ äÿ ôþâãÿëàäÿ éöêñÿê îëóá, 10 29 (100.000.000.-000.000.000.000.000. 000.000)0C äÿéÿðèíäÿäèð. Áó ïèëëÿäÿ hÿëÿ àòîìëàð éàðàäûëìàéûá.6 - Áèð àääûì äàhà àòûá, 10-2 ñàíèéÿëèê äþíÿìÿ ýèðÿê. Áó äþâð ñàíèéÿíèí éöçäÿ áèðè ãÿäÿðäèð. Áóðàäà àðòûã "èëêèí êàèíàò" ôîðìàëàøìàüà áàøëàéûá. Äàhà àòîì íöâÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ïðîòîí âÿ íåéòðîí êèìè hèññÿúèêëÿð ýþçÿ äÿéìèð. Îðòàäà ñàäÿúÿ åëåêòðîí âÿ îíóí ÿêñè îëàí ïîçèòðîíëàð âàð. ×öíêè êàèíàòûí î àíäàêû hÿðàðÿò âÿ ñöðÿòè éàëíûç áó hèññÿúèêëÿðèí éàðàíìàñûíà èìêàí âåðèð. Ïàðòëàìàäàí hå÷ áèð ñàíèéÿ áåëÿ êå÷ìÿìèø, àðòûã åëåêòðîí âÿ ïîçèòðîíëàð éàðàíûá! Áó ìÿãàìäàí ñîíðà éàðàíàúàã hÿð àòîì hèññÿñèíèí ìÿhç hàíñû àíäà îðòàéà ÷ûõàúàüû ÷îõ þíÿìëèäèð. ×öíêè ìþâúóä ôèçèêè ãàíóíëàðûí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí hÿð áèð hèññÿñèúèê õöñóñè àíäà îðòàéà ÷ûõìàëûäûð. Ùàíñûíûí þíúÿ, hàíñûíûí ñîíðà éàðàíàúàüû ÷îõ ìöhöìäöð. Áó àðäûúûëëûã hÿòòà ÿí êè÷èê áèð øÿêèëäÿ ïîçóëñàéäû áåëÿ, èíäèêè êàèíàò ôîðìàëàøà áèëìÿçäè... Áóðàäà äàéàíàðàã, áèð àç äöøöíÿê. Áþéöê Ïàðòëàìà íÿçÿðèééÿñè êàèíàòû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí áöòöí ìàääÿíèí éîõäàí îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðìÿêëÿ Àëëàhûí âàðëûüûíà àèä áèð äÿëèë îðòàéà ãîéÍÿ ìàääÿíèí, íÿ äÿ çàìàíûí ìþâúóä îëäóüó âÿ ïàðòëàìàíûí ýåð÷ÿêëÿøäèéè "0" àíûíäàí ñîíðà êàèíàò âÿ îíóí ÿñàñû îëàí àòîìëàð ÷îõ áþéóê áèð äöçÿí è÷èíäÿ éîõäàí âàð åäèëìèøäèð.

3 äÿãèãÿ: ïðîòîíëàð âÿ íåéòðîíëàð àòîì íöâÿñèíè ìåéäàíà ýÿòèðèðëÿð.

Àòîì

åëåêòðîí

håëèóì íöâÿñè

íåéòðîí

ïðîòîí

hàäðîí

åëåê

Çÿè Ýö

úëö

ôÍ

Íö

âÿ

öâÿ Ãö

òðî

Ãö

ââÿ

ìà

ââÿ

ãíå

êâàðê

òèçì

ñè

áèð

1-úè ñàíèéÿ: êâàðêëàð ïðîòîí, íåéòðîí, åëåêòðîí âÿ íåéòðèíîëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.

10-6 ñàíèéÿ: àíòèìàääÿ âÿ ìàääÿíèí áèð-áèðëÿðèíè éîõ åòìÿëÿðè.

10-35 âÿ 1032 ñàíèéÿ àðàñû

ëÿøì

èø ã

10-43 ñàíèéÿ: Ïëàíê çàìàíû

öââ

âÿë

ÿð

“Ìÿýÿð ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðûí, Ýöíÿøèí, Àéûí âÿ óëäóçëàðûí, äàüëàðûí, àüàúëàðûí âÿ ùåéâàíëàðûí, èíñàíëàðûí áèð ÷îõóíóí Àëëàùà ñÿúäÿ åòäèéèíè ýþðìöðñÿíìè? Áèð ÷îõóíà äà ÿçàá âàúèá îëìóøäóð. Àëëàùûí àë÷àëòäûüû êèìñÿíè ùå÷ êÿñ éöêñÿëäÿ áèëìÿç. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàù äèëÿäèéèíè åäÿð!” ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 18).

ìóø îëäó. Àììà ìÿñÿëÿ áóíóíëà áèòìÿäè, Áþéöê Ïàðòëàìàíûí àðäûíúà hå÷ áèð ñàíèéÿ áåëÿ êå÷ìÿìèø, àòîìóí hèññÿúèêëÿðèíèí äÿ éîõäàí âàð åäèëäèéè áÿëëè îëäó. Áó hèññÿúèêëÿðèí ñàhèá îëäóüóíó èíàíûëìàç äÿíýÿ âÿ äöçÿíÿ äèããÿò åòìÿê ýÿðÿêäèð. Ãàðøûäàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð àíëàäàúàüûìûç áó äÿíýÿ (òàðàçëûã) ñàéÿñèíäÿ êàèíàò áó ýöíêö äóðóìóíäàäûð âÿ áèçëÿð äÿ ðàhàòúà éàøàéà áèëèðèê. Ãûñàñû, áþéöê áèð ãàðûøûãëûã âÿ õàîñ éàðàòìàñû ýþçëÿíèëÿ áèëÿí ïàðòëàéûøûí àðäûíúà ìöêÿììÿë áèð äöçÿí, áèçèì "ôèçèêà ãàíóíëàðû" àäëàíäûðäûüûìûç äÿéèøìÿéÿí ãàíóíëàð îðòàéà ÷ûõûá. Áó èñÿ, Áþéöê Ïàðòëàìà äà äàõèë îëìàãëà, êàèíàòûí éàðàäûëûøûíäàí öçöáÿðè hÿð àí ãöñóðñóç øÿêèëäÿ íèçàìëàíäûüûíû âÿ èäàðÿ îëóíäóüóíó ýþñòÿðèð. Èíäè èñÿ ïðîñåñèí èíêèøàôûíû ãàëäûüûìûç éåðäÿí èçëÿìÿéÿ äàâàì åäÿê. Áèð ïèëëÿ ñîíðàéà - ïàðòëàéûøäàí 10-1 ñàíèéÿíèí êå÷äèéè àíà ýÿëÿê. Áóðàäà hÿðàðÿò 30 ìèëéàðä äÿðÿúÿäèð. t=0 àíûíäàí áóðà ãÿäÿð hÿëÿ 1 ñàíèéÿ äÿ êå÷ìÿéèá. Àíúàã àòîìóí äèýÿð hèññÿúèêëÿðè îëàí íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàð àðòûã áÿëèðëÿíìÿéÿ áàøëàéûá. Ñîíðàêû áþëöìëÿðäÿ ãöñóðñóç éàðàäûëûøëàðûíû èíúÿëÿéÿúÿéèìèç íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàð áåëÿúÿ, áèð àíäàí äà ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ éîõäàí âàð åäèëèáëÿð. - Ïàðòëàìàäàí ñîíðàêû 1-úè ñàíèéÿéÿ ýÿëÿê. Ùÿìèí àíäàêû ìàääÿíèí ñûõëûüûíà íÿçÿð ñàëàíäà ñîí äÿðÿúÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ðÿãÿìëÿ ðàñòëàøûðûã. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, î äþíÿìäÿêè ìþâúóä êöòëÿíèí ñûõëûüû 3,8 ìèëéàðä êã/ëèòðäèð. Áó ðÿãÿìè ðèéàçè øÿêèëäÿ êàüûçäà ýþñòÿðìÿê àñàí îëñà äà, òàì ãàâðàìàã ìöìêöí äåéèë. Îíóí íÿ ãÿäÿð áþéöê îëäóüóíó äàhà àñàí øÿêèëäÿ àíëàòìàã ö÷öí áåëÿ áèð þðíÿê ýÿòèðÿê: ÿýÿð Åâåðåñò çèðâÿñè áó ñûõëûüà ñàhèá îëñàéäû, îíóí úàçèáÿ ãöââÿñè Éåð êöðÿñèíè áèð àíäàúà óäàðäû.7 - Äàhà ñîíðàêû çàìàí äèëèìèíèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè èñÿ èñòèëèéèí õåéëè àçàëìàñûäûð. Êàèíàò òÿõìèíèí 14 ñàíèéÿëèê þìðÿ ñàhèá îëàíäà òåìïåðàòóðó 3 ìèëéàðä äÿðÿúÿéÿ äöøöá, þçö èñÿ ÷îõ ìöähèø áèð ñöðÿòëÿ ýåíèøëÿíìÿêäÿ äàâàì åäèá. Ùèäðîýåí âÿ håëèóìäà îëäóüó êèìè äàéàíûãëû àòîì íöâÿëÿðè äÿ ìÿhç áó äþíÿìäÿ ôîðìàëàøûá. Éÿíè áèð ïðîòîíëà áèð íåéòðîíóí èëê äÿôÿ åéíè àðàéà ýÿëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàíûá. Êöòëÿëÿðè âàð

èëÿ éîõ àðàñûíäà îëàí áó èêè hèññÿúèê ôþâãÿëàäÿ úàçèáÿ éàðàäàðàã, ìöähèø éàéûëìà ñöðÿòèíÿ ãàðøû äóðìàüà áàøëàéûáëàð. Ýþðöíäöéö êèìè, ñîí äÿðÿúÿ ïëàíëàøäûðûëìûø âÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëàíûëàí ïðîñåñèí ýåòäèéè áÿëëèäèð. Àüûëàëìàç áèð ïàðòëàìàíûí àðäûíúà hÿññàñ äöçÿí âÿ òàðàçëûã éàðàíûð. Ïðîòîíëàð âÿ íåéòðîíëàð áèð àðàéà ýÿëÿðÿê, ìàääÿíèí ÿñàñû îàí àòîìó ôîðìàëàøäûðìàüà áàøëàéûðëàð. Ùÿìèí hèññÿúèêëÿðèí þçëÿðè òÿáèè êè, áèðëÿøÿðÿê àòîì éàðàòìàã âÿ áó çàìàí áöòöí ãöââÿëÿðèí òàðàçëûüûíà ÿìÿë åòìÿê ö÷öí ýÿðÿêÿí ýöúÿ âÿ áèëýèéÿ ñàhèá äåéèëëÿð. - Ùÿìèí ïðîñåñ ñòàðò ýþòöðÿíäÿ êàèíàòûí èñòèëèéè àðòûã 1 ìèëéàðä äÿðÿúÿéÿ äöøìöøäö. Áó, Ýöíÿøèí ìÿðêÿçèíäÿêè hÿðàðÿòäÿí 60 äÿôÿ ÷îõäóð. ...Èëê àíäàí 3 äÿãèãÿ 2 ñàíèéÿ êå÷èá. Àðòûã ôîòîí, ïðîòîí, àíòè-ïðîòîí, íåéòðîí âÿ àíòè-íåéòðîí êèìè àòîì hèññÿúèêëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëèá. - Áó äþíÿìäÿ ìþâúóä îëàí áöòöí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû âÿ áèð-áèðëÿðèíÿ òÿñèðè ÷îõ êðèòèêäèð. Áåëÿ êè, hèññÿúèêëÿðèí hàíñûíûíñà ñàéûíäà úöçè ôÿðã ÿìÿëÿ ýÿëÿðñÿ, îíëàðûí ñàõëàäûüû åíåðæè òàðàçëûüû ïîçóëàúàã âÿ åíåðæèíèí ìàääÿéÿ äþíìÿñè ÿíýÿëëÿíÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, åëåêòðîí âÿ ïîçèòðîíëàðà áàõàã: îíëàð áèð àðàéà ýÿëÿíäÿ åíåðæè àéðûëûð. Áó ñÿáÿáäÿí, èêèñèíèí äÿ ñàéû ÷îõ þíÿìëèäèð. Òóòàã êè, 10 åëåêòðîíëà 8 ïîçèòðîí ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëèð. Áó hàëäà îíëàðûí 8-è ïîçèòðîíëàðëà ãàðøûëûãëû òÿñèðÿ ýèðÿúÿê âÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð åíåðæè àéðûëàúàã. 2 åëåêòðîí èñÿ ñÿðáÿñò ãàëûð. Åëåêòðîí êàèíàòûí "òèêèíòè ìàòåðèàëûíûí" - àòîìóí òÿðêèá hèññÿëÿðèíèí áèðè îëäóüóíäàí, êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè ö÷öí áó äþíÿìäÿ éåòÿðèíúÿ åëåêòðîíóí ìþâúóäëóüó âàúèáäèð. ßââÿëêè þðíÿéèí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ äàâàì åäÿðÿê, òóòàã êè, ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëÿí åëåêòðîíëàðëà ïîçèòðîíëàðäàí èêèíúèëÿðèí ñàéû äàhà àðòûãäûð. Áó hàëäà äà êàèíàòûí ôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè ÿñëà íîðìàë äàâàì åäÿ áèëìÿéÿúÿêäè. Éîõ, ÿýÿð ïîçèòðîíëàðëà åëåêòðîíëàðûí ñàéû áÿðàáÿð îëñà, áó äÿôÿ îðòàéà éàëíûç åíåðæè ÷ûõàúàã, ìàääÿ éàðàíìàéàúàãäû. Àììà åëåêòðîíëàðûí ñàéûíäàêû ÷îõëóã ñîíðàäàí êàèíàòäàêû ïðîòîíëàðûí ñàéûíà áÿðàáÿð îëàúàã øÿêèëäÿ ÷îõ hÿñàñ þë÷öéëÿ òÿíçèìëÿíèá. Áó, ñîíðàäàí éàðàíàúàã àòîìëàðäà Ñòèâåí Óèíáåðã

åëåêòðîí âÿ ïðîòîíëàðûí ñàéûíûí áÿðàáÿð îëìàñû ö÷öí åäèëèá. Äåìÿê, Áþéöê Ïàðòëàìàäàí ñîíðà îðòàéà ÷ûõàí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû áó ãÿäÿð Ùèäðîýåí àòîìó èíúÿ áèð håñàáëà áÿëèðëÿíèá âÿ íÿòèúÿäÿ éàðàíàí ìàääÿ êàèíàòû ôîðìàëàøäûðûá. Ïðîô. Äð. Ñòèâåí Óåíáåðã (Steven Weinberg) áó hèññÿúèêëÿð àðàñûíäàêû ãàðøûëûãëû òÿñèðèí íÿ äÿðÿúÿäÿ êðèòèê îëäóüóíó áåëÿ àíëàäûð: ßýÿð èëê áèð íå÷ÿ äÿãÿãÿäÿ êàèíàòäà éàðàíàí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû áÿðàáÿð îëñàéäû, òåìïåðàòóð 1.000.000.000 Ùåëèóì àòîìó äÿðÿúÿäÿí àøàüû äöøÿíäÿ îíëàðûí ÷îõó éîõ îëàð âÿ ñàäÿúÿ hÿðàðÿòäÿí áàøãà hå÷ íÿ ãàëìàçäû. Ùèññÿúèêëÿðèí âÿ àíòè-hèññÿúèêëÿðèí éîõ îëìàñûíûí àðäûíúà ìàääÿíèí éàðàíìàñû ö÷öí ñàäÿúÿ ïîçèòðîíëàðäàí áèð àç ÷îõ åëåêòðîí, àíòè-ïðîòîíëàðäàí áèð àç ÷îõ ïðîòîí âÿ àíòè-íåéòðîíëàðäàí àçúà àðòûã íåéòðîí ãàëìàëûéäû.8 - ...Èëê àíäàí 34 äÿãèãÿ 40 ñàíèéÿ êå÷èá. Êàèíàòûí éàøû àðòûã éàðûì ñààòà éàõûíäûð. Òåìïåðàòóð ìèëéàðä äÿðÿúÿäÿí äöøÿðÿê, 300 ìèëéîíóí öçÿðèíäÿ äàéàíûá. Åëåêòðîíëàðëà ïðîòîíëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ÷àðïûøàðàã, åíåðæè àéûðìàãäà äàâàì åäèðëÿð. Àðòûã àòîìó éàðàäàúàã hèññÿúèêëÿðèí ñàéû ìàääè êàèíàòûí ôîðìàëàøìàñûíà èìêàí âåðÿúÿê äóðóìäàäûð. Ïàðòëàìà ñöðÿòèíèí íèñáÿòÿí éàâàøûìàñûéëà áÿðàáÿð, hàðàäàñà êöòëÿñè áåëÿ îëìàéàí áó hèññÿúèêëÿð áèð-áèðëÿðèíèí úàçèáÿñèíÿ äöøìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áèð åëåêòðîíóí áèð ïðîòîíóí úàçèáÿñèíÿ äöøìÿñè ñîíóúóíäà èëê hèäðîýåí àòîìó éàðàíûð. Áóíóíëà éàíàøû, êàèíàòäà ýþðÿúÿéèìèç òÿìÿë ãöââÿëÿðëÿ òàíûøëûüûìûç áàøëàéûð. Èíñàí øöóðóíóí ãàâðàìàã èìêàíûíäà áåëÿ îëìàäûüû ãöñóðñóç áèð ëàéèhÿíèí íÿòèúÿñè îëàí áó ïðîñåñ ÷îõ hÿññàñ òàðàçëûã íÿòèúÿñèíäÿ áàø òóòóá. Áó ãöñóðñóçëóã îíó àðàøäûðàí hÿð êÿñè ÷îõ þíÿìëè áèð ýåð÷ÿéÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Îðòàäà öñòöí áèð éàðàäûëûø âÿ áó éàðàäûëûøûí hÿð àíûíà úèääè íÿçàðÿò ìèñàëû âàð. ×öíêè ïàðòëàìàäàí ñîíðà ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hèññÿúèéèí ìöÿééÿí áèð çàìàí àíûíäà êîíêðåò òåìïåðàòóðà âÿ ñöðÿòÿ ìàëèê îëìàñû

ýÿðÿêäèð. Áóíà íàèë îëìàã ö÷öí äÿãèã ñààò ìåõàíèçìè êèìè ÷àëûøàí ñèñòåìèí ÿëáÿòòÿ êè, þíúÿäÿí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð ãóðóëìàñû âÿ ïðîãðàìëàøäûðûëìàñû ëàçûìäûð. Éÿíè Áþéöê Ïàðòëàìà âÿ îíóí ñîíóúóíäà îðòàéà ÷ûõàí ãöñóðñóç êàèíàò hÿëÿ ïàðòëàéûøäàí þíúÿ hàçûðëàíûá âÿ ñîíðà äà hÿéàòà êå÷èðèëèá. Îíó äöçÿíëÿéÿí, ïðîãðàìëàøäûðàí âÿ ýåð÷ÿêëÿøìÿñèíÿ íÿçàðÿò åäÿí èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, hÿð øåéèí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäûð. Áó ïëàíëàøäûðìà òÿêúÿ àòîìäà äåéèë, êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ ìöøàhèäÿ îëóíóð. Áàøëàíüûúäà èøûã ñöðÿòèëÿ áèð-áèðèíäÿí ãîïóá óçàãëàøàí áó hèññÿúèêëÿð éàëíûç hèäðîýåí àòîìó éàðàòìàãëà ãàëìàéûá, áóýöíêö êàèíàòäà ýþðäöéöìöç áöòöí ñèñòåìëÿðè, ãàëàêòèêàëàðû, êâàçàðëàðû âÿ ñ.-è ÿìÿëÿ ýÿòèðèáëÿð. Ñàäÿúÿ áèð àòîìóí éàðàíìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí hèññÿúèêëÿðèí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ áèð àðàéà ýÿëèá hÿññàñ òàðàçëûã éàðàòìàñû áåëÿ ìöìêöíñöç îëäóüó hàëäà, ïëàíåòëÿðèí, óëäóçëàðûí, ãàëàêòèêàëàðûí, ãûñàñû, êàèíàòäàêû áöòöí ñèñòåìëÿðèí òÿñàäöôÿí îðòàéà ÷ûõìàñûíû äåìÿê, ÿëáÿòòÿ êè, áþéöê áèð ìÿíòèãñèçëèê îëàð. Áó áÿíçÿðñèç ïëàíëàìàíû ãóðàí âÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðÿí áöòöí êàèíàòûí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäûð. Éàðàäûëûøû àéðûúà áèð ìþúöçÿ îëàí hèäðîýåí àòîìóíóí àðäûíúà äèýÿð àòîìëàð äà éàðàíûá. Àììà áóðàäà áåëÿ áèð ñóàë àüëà ýÿëèð êè, äèýÿð àòîìëàð íÿéÿ ýþðÿ éàðàíäû, áöòöí ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð hàíñû àòîìäàí íÿ ãÿäÿð éàðàäàúàãëàðûíà íåúÿ ãÿðàð âåðäèëÿð? Áó ñóàëûí úàâàáû áèçè éåíÿ äÿ åéíè íÿòèúÿéÿ ýÿòèðèð: áöòöí ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öí óéüóí ïëàíëàìà âÿ íÿçàðÿò âàð. Áó ïëàíëàìà èíñàí øöóðóíóí ñÿðhÿäëÿðèíÿ ñûüìûð âÿ áþéöê Éàðàäûëûøà èøàðÿ åäèð. Áþéöê Ïàðòëàìàéëà îðòàéà ÷ûõàí ôèçèêè ãàíóíëàð àðàäàí êå÷ÿí òÿõìèíÿí 17 ìèëéàðä èëëèê çàìàí ÿðçèíäÿ hå÷ áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàéûáëàð. Öñòÿëèê, áó ãàíóíëàð î ãÿäÿð èíúÿ håñàáëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûáëàð êè, áó ýöíÿ ãÿäÿð úöçè äÿ îëñà, äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàéûáëàð; ÷öíêè áåëÿ áèð äÿéèøèêëèê áöòöí êàèíàòû àëò-öñòÿ åäÿ áèëÿðäè. Áó ìÿãàìäà öíëö ôèçèê, ïðîô. Ñòâåíè Ùîóêèíãèí (Prof. Steðhen Íawking) ôèêèðëÿðè ìàðàã äîüóðóð. Î, áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿðèí ÿñëèíäÿ áèçèì àíëàéà áèëÿúÿéèìèçäÿí äàhà èíúÿ håñàáëàìàëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëäóüóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð: «ßýÿð Big Bang-äàí áèð ñàíèéÿ ñîíðà ýåíèøëÿìÿíèí ìèãéàñû 100000

ìèëéîí äÿôÿ ìèëéîíäà áèð ãÿäÿð àç îëñàéäû, êàèíàò ýåíèøëÿíìÿê “Îíëàð àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí ÿâÿçèíÿ, þç è÷èíÿ ÷þêÿúÿêäè».9 ßäí úÿííÿòëÿðèíÿ äàõèë îëàúàãÁó äÿðÿúÿäÿ èíúÿ håñàáëàðëà ëàð. Îðàäà îíëàðûí èñòÿäèêëÿðè áàø âåðÿí Áþéöê Ïàðòëàìà çàìàíûí, ìÿêàíûí âÿ ìàääÿíèí ùÿð øåé âàðäûð. Àëëàù ìöòòÿãèëÿþçö-þçöíÿ éàðàíìàäûüûíû, Àëàh òÿðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûð!” ðÿôèíäÿí âàð åäèëäèéèíè à÷ûã-àøêàð ("Íÿhë" ñóðÿñè, 12). îðòàéà ãîéóð. ×öíêè éóõàðûäà àíëàäûëàí îëàéëàðûí êîð òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿ êàèíàòäàêû áöòöí ìàääÿëÿðèí ÿñàñû îëàí àòîìëàðû éàðàòìàñû ãÿòèééÿí ìöìêöí äåéèë. Áóíó äöøöíÿí áöòöí åëì àäàìëàðû êàèíàòûí ñîíñóç áèð ãöäðÿò âÿ ãöââÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åäèðëÿð. Öíëö àñòðîôèçèê Ùéó Ðîññ (Íugh Ross) êàèíàòû éàðàäàíûí áöòöí þë÷öëÿðèí ôþâãöíäÿ îëäóüóíó áåëÿ àíëàäûð: - Çàìàí îëàéëàðûí ìåéäàíà ýÿëäèéè þë÷öäöð. ßýÿð çàìàí ÁÞéöê Ïàðòëàìàéëà áèðëèêäÿ îðòàéà ÷ûõûáñà, äåìÿê, êàèíàòû éàðàäàí ñÿáÿá çàìàí âÿ ìÿêàíäàí ãÿòèééÿí àñûëû äåéèë. Áó, áèçÿ Éàðàäàíûí êàèíàòäàêû áöòöí þë÷öëÿðèí ôþâãöíäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Åéíè çàìàíäà Éàðàäàíûí áÿçèëÿðèíèí äåäèéè êèìè, íÿ êàèíàòûí þçö, íÿ äÿ îíóí è÷èíäÿêè áèð ýöú îëìàäûüûíà äÿëàëÿò åäèð.10 Big Bang-ûí ÿí ÿñàñ úÿhÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îäóð êè, áó íÿçÿðèééÿ èíñàíëàðà Àëëàhû äàhà äà éàõøû òàíûìàã èìêàíû âåðèð. Êàèíàòûí è÷èíäÿêè áöòöí ìàääÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ éîõäàí âàð åäèëìÿñè Àëëàhûí ýöúöíöí ÿí áþéöê äÿëèëëÿðèíäÿíäèð. Ïàðòëàìà çàìàíû åíåðæèíèí hÿññàñ äÿíýÿñèíèí ãîðóíìàñû èñÿ Àëëàhûí åëìèíèí ñîíñóçëóüóíó èñáàòëàéûð.

ÊÀÈÍÀÒÄÀÊÛ ÒßÌßË ÃÖÂÂßËßÐ Êàèíàòäàêû ôèçèêè ãàíóíëàðûí Áþéöê Ïàðòëàìàäàí ñîíðà îðòàéà ÷ûõäûüûíû àðòûã äåìèøèê. Ùÿìèí ãàíóíëàð áó ýöí ÷àüäàø ôèçèêàíûí ãÿáóë åòäèéè "äþðä ÿñàñ ãöââÿ"íèí ÷åâðÿñèíäÿ áèðëÿøèð. Áó ãöââÿëÿð êàèíàòäàêû áöòöí

äöçÿíè âÿ ñèñòåìè éàðàòìàã ö÷öí Áþéöê Ïàðòëàìàäàí äÿðhàë ñîíðà, èëê àòîì hèññÿúèêëÿðèíèí éàðàíìàñûéëà áèðëèêäÿ ôîðìàëàøûáëàð. Àòîìëàð - éÿíè ìàääÿ êàèíàòû àíúàã áó ãöââÿëÿðèí òÿñèðèëÿ ôîðìàëàøäûðà âÿ ìöÿééÿí íèçàìëà ñèñòåìëÿøäèðÿ áèëèá. Áóíëàð úàçèáÿ, åëåêòðîìàãíèò, ýöúëö âÿ çÿèô íöâÿ ãöââÿëÿðèäèð. Ùÿð áèðè äèýÿðèíäÿí ôÿðãëè ãöââÿéÿ âÿ òÿñèð ñàhÿñèíÿ ìàëèêäèð. Ýöúëö âÿ çÿèô íöâÿ ãöâÿëÿðè ñàäÿúÿ, àòîìóí ãóðóëóøóíó áÿëèðëÿéèð. Äèýÿð èêè ãöââÿ - éÿíè úàçèáÿ âÿ åëåêòðîìàãíåòèçì èñÿ àòîìëàð àðàñûíäàêû èëèøýèíè âÿ äîëàéûñûéëà, áöòöí ìàääè îáéåêòëÿðèí àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèð. Äöíéàäàêû ãöñóðñóç äöçÿí áó ãöâÿëÿðèí ÷îõ hÿññàñ äÿéÿðëÿðèíèí ñîíóúóäóð. Ìàðàãëûñû èñÿ áó ãöââÿëÿð áèð-áèðëÿðèëÿ ãàðøûëàøàðêÿí éàðàíàí ìÿíçÿðÿäèð. ×öíêè Big Bang-äàí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ êàèíàòà éàéûëàí ìàääÿëÿð àðàëàðûíäà ó÷óðóì îëàí áó ãöââÿëÿðÿ óéüóí øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèá. Ìÿhç áó òÿìÿë ãöââÿëÿð ìàääè êàèíàòûí éàðàíìàñûíà èìêàí âåðèáëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäàêû íèñáÿò î ãÿäÿð hÿññàñ øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿíèá êè, àíúàã âÿ àíúàã áó øÿêèëäÿ ìàääÿéÿ ëàçûìè òÿñèðè ýþñòÿðÿ áèëèðëÿð. Èíäè èñÿ hÿìèí ãöââÿëÿðÿ áèð-áèð íÿçÿð éåòèðÿê.

1. Ýöúëö íöâÿ ãöââÿñè. Êèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áó éàíà àòîìóí àíáààí íåúÿ éàðàäûëäûüûíû âÿ áó éàðàäûëûøûí hÿññàñ äÿíýÿëÿðèíè èçëÿäèê. Þçöìöç äÿ äàõèë îëìàãëà, ÿòðàôäàêû hÿð øåéèí àòîìëàðäàí éàðàíäûüûíû âÿ áó àòîìëàðûí äà ÷îõëó

hèññÿúèêëÿðäÿí éàðàíäûüûíû ýþðäöê. Éàõøû, áÿñ àòîìóí íöâÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí áöòöí áó hèññÿúèêëÿðè áèð àðàäà òóòàí íÿäèð? Áó, ôèçèêàíûí òàíûäûüû ÿí áþéöê ãöââÿëÿðäÿí áèðè îëàí Ýöúëö íöâÿ ãöââÿñèäèð. Áó ãöââÿ àòîì íöâÿñèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðûí äàüûëìàäàí áèð éåðäÿ ãàëìàñûíû òÿìèí åäèð. Âÿ áåëÿúÿ, àòîìóí íöâÿñè éàðàíûð. Áó ãöââÿ î ãÿäÿð øèääÿòëèäèð êè, íöâÿäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðû àç ãàëà áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûð. Áóíà ýþðÿ äÿ, hÿìèí ãöââÿíè äàøûéàí ÷îõ êè÷èê hèññÿúèêëÿðÿ ëàòûíúà "éàïûøäûðûúû" àíëàìûíà ýÿëÿí "ãëóîí" äåéèëèð. Áó ãöââÿíèí âÿ îíóí "éàïûøäûðìàñûíûí" øèääÿòè ÷îõ hÿññàñ øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿíèá âÿ ïðîòîíëàðëàð íåéòðîíëàðû áèð-áèðëÿðèíäÿí êîíêðåò ëàçûìëû ìÿñàôÿäÿ ñàõëàéûð. Áåëÿ êè, ÿýÿð ãöââÿ àçàúûã ÷îõ îëñà hÿìèí hèññÿúèêëÿð áèð-áèðëÿðèíèí è÷èíÿ ýèðÿúÿê, àçúà çÿèô îëñàéäû èñÿ, äàüûëûá ýåäÿúÿêäèëÿð. Þçö äÿ hÿìèí ãöââÿ Áþéöê Ïàðòëàìàäàí áó éàíà hå÷ äÿéèøìÿéèá. Áó íöâÿ ãöââÿñè à÷ûüà ÷ûõàíäà íÿ ãÿäÿð áþéöê äàüûäûúû ýöúöíöí îëäóüó èñÿ Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèäÿêè ôàúèÿëÿð ýþñòÿðäè. Ãàðøûäà èíúÿëÿëèêëÿðèíÿ âàðàúàüûìûç àòîì áîìáàñûíûí áó ãÿäÿð äàüûäûúû ýöúÿ ìàëèê îëìàñûíûí ñÿáÿáè ìÿhç àòîì íöâÿñèíäÿ ñàõëàíàí hÿìèí ýöúöí à÷ûüà ÷ûõìàñûäûð.

2. Àòîìóí òÿhëöêÿñèçëèê êÿìÿðè Çÿèô íöâÿ ãöââÿñè hàçûðäà Éåð öçöíäÿêè äöçÿíè ñàõëàéàí ÿí þíÿìëè ôàêòîðëàðäàí áèðèäèð. Î, àòîìóí äàõèëè íèçàìûíûí ãîðóíìàñûíà õèäìÿò åäèð. Îíóí éàðàòäûüû äÿíýÿ ñàéÿñèíäÿ ìàääÿëÿðèí ãóðóëóøó ïîçóëìóð âÿ èíñàíëàðà çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿê åíåðæèíè éàéìûðëàð. Àòîìóí áó òàðàçëûüûíû íöâÿäÿêè ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðûí àðàñûíäàêû hÿìèí ãöââÿ òÿìèí åäèð. Áó ãöââÿ þçÿëëèêëÿ è÷èíäÿ ÷îõëó ïðîòîí âÿ íåéòðîí îëàí àòîì íöâÿëÿðèíäÿ òàðàçëûüûí ãîðóíìàñû ö÷öí ÿâÿçñèçäèð. Âÿ áó çàìàí òàðàçëûüûí ãîðóíìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿðñÿ, áèð ïðîòîí íåéòðîíà ÷åâðèëÿ áèëÿð. Áó çàìàí íöâÿäÿêè ïðîòîíëàðûí ñàéû äÿéèøäèéè ö÷öí àðòûã àòîìóí þçö äÿ áàøãà àòîìà ÷åâðèëèð. Ïðîñåñèí íÿòèúÿñè ÷îõ þíÿìëèäèð: áèð àòîì ïàð÷àëàíìàäàí áàøãàñûíà äþíöá âÿ âàðëûüûíû ãîðóéóá. Áåëÿúÿ, úàíëûëàð íÿçàðÿòñèç øÿêèëäÿ ÿòðàôà äà-

üûëûá, îíëàðà çèéàí ýÿòèðÿ áèëÿúÿê òÿhëöêÿëè hèññÿúèêëÿðÿ ãàðøû áèð íþâ "òÿhëöêÿñèçëèê êÿìÿðè" òàõìûø îëóðëàð. 3. Åëåêòðîíëàðû îðáèòèíäÿ òóòàí ýöú Åëåêòðîìàãíèò ãöââÿñè Áó ãöââÿíèí êÿøôè ôèçèêàäà éåíè áèð úûüûð à÷äû. Ùÿð úèñìèí þç ãóðóëóøóíà ýþðÿ ìöÿééÿí "åëåêòðèê éöêö" äàøûäûüû âÿ áó åëåêòðèê éöêëÿðè àðàñûíäà áèð ãöââÿíèí îëäóüó þéðÿíèëäè. Áó ãöââÿ ÿêñ åëåêòðèê éöêëö hèññÿúèêëÿðèí áèð-áèðèíè úÿçá åòìÿñèíè, åéíè éöêëöëÿðèí èñÿ ÿêñèíÿ, èòÿëÿìÿñèíè òÿìèí åäèð. Íÿòèúÿäÿ, àòîìóí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîíëàðëà ÿòðàôûíäà hÿðëÿíÿí åëåêòðîíëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû úàçèáÿ éàðàíûð. Áåëÿúÿ, àòîìóí ÿñàñ åëåìåíòëÿðè - íöâÿ âÿ åëåêòðîíëàð áèð éåðäÿ ãàëûð. Áó ãöââÿíèí øèääÿòèíäÿêè ÿí êè÷èê áèð ôÿðã åëåêòðîíëàðûí éà íöâÿäÿí ãîïìàñûíà, éà äà ÿêñèíÿ, îíà "éàïûøìàñûíà" ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ùÿð èêè hàëäà äà àòîìóí âÿ äîëàéûñûéëà, ìàääÿíèí îðòàéà ÷ûõìàñû áàø òóòìàçäû. Äåìÿê, áó ãöââÿ èëê äÿôÿ îðòàéà ÷ûõäûüû àíäàí åòèáàðÿí ñàhèá îëäóüó äÿéÿð ñàéÿñèíäÿ íöâÿäÿêè ïðîòîíëàð åëåêòðîíëàðû àòîìóí ìþâúóä îëìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí ÿí îïòèìàë ãöââÿéëÿ úÿçá åäèðëÿð. 4. Êàèíàòû íèçàìëàéàí ãöââÿ: Úàçèáÿ ãöââÿñè Áó, áèëàâàñèòÿ hèññ åäÿ áèëäèéèìèìç òÿê ãöââÿ îëìàñûíà ðÿüìÿí, hàããûíäà ÷îõ àç áèëýèéÿ ñàhèáèê. Îíóí èíòåíñèâëèéè äèýÿð ãöââÿëÿðÿ íèñáÿòÿí äàhà àç îëñà äà, ÷îõ áþéöê êöòëÿëÿðèí áèð-áèðëÿðèíè ãàðøûëûãëû úÿçá åòìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Êàèíàòäàêû ãàëàêòèêàëàðûí, óëäóçëàðûí áèð-áèðëÿðèíèí ÷åâðÿñèíäÿ ãàëìàëàðûíû ñÿáÿáè áó ãöââÿäèð. Éåðèí âÿ äèýÿð ïëàíåòëÿðèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà áÿëèðëè áèð îðáèòäÿ hÿðëÿíÿ áèëìÿëÿðè äÿ hÿì÷èíèí áó ãöââÿíè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Îíóí ñàéÿñèíäÿ áèç Éåðäÿ àääûìëàéà áèëèðèê. Áó ãöââÿíèí äÿéÿðè àçàëàðñà, áöòöí êàèíàò íèçàìûíû èòèðÿðÿê, íÿhÿíý âÿ äÿhøÿòëè õàîñà ÷åâðèëÿð, èíñàíëàð Éåð öçöäÿí ãîïàðàã, ôÿçà áîøëóüóíà ñÿïÿëÿíÿðëÿð. Ãöââÿ àðòñà èñÿ, éåíÿ äÿ åéíè äÿhøÿò éàøàíàð: óëäóçëàð áèð-áèðëÿðèíÿ ÷àðïûëàð, äöíéà Ýöíÿøÿ éàïûøàð, áèçëÿð òîðïàüûí è÷èíÿ ýèðÿðèê. Áöòöí áóíëàð ÷îõ óçàã åhòèìàëëàð êèìè ýþðöíñÿ äÿ,

Úàçèáÿ ãöââÿñèíèí îëìàäûüû ìöhèòäÿ àíúàã õöñóñè âàñèòÿëÿðèí êþìÿéèëÿ áèð ìöääÿò ãàëìàã ìöìêöíäöð. ×öíêè úàíëûëàð éàëíûç úàçèáÿíèí îëäóüó ñèñòåìäÿ éàøàìëàðûíû äàâàì åòäèðÿ áèëÿðëÿð.

Áöòöí êàèíàòäà úàçèáÿ êèìè òÿìÿë ãöââÿëÿðèí öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø ìöêÿììÿë âÿ ãöñóðñóç äöçÿí hþêì ñöðìÿêäÿäèð. Áó äöçÿíèí ñàhèáè ÿëáÿòòÿ êè, hÿð øåéè ãöñóðñóçúàñûíà éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhäûð. ×àüäàø ôèçèêà âÿ àñòðîíîìèéàíûí ÿí þíäÿ ýÿëÿí ãóðóúóñó âÿ äöíéàíûí ÿí áþéöê àëèìëÿðèíäÿí ñàéûëàí Èñààê Íéóòîí (1642-1727) áó ýåð÷ÿéè áåëÿ èôàäÿ åäèá: "Ýöíÿø ñèñòåìèíèí, ïëàíåòëÿðèí âÿ êîìåòëÿðèí ìþhòÿøÿì äöçÿíè éàëíûç àüûëëû âÿ ýöúëö áèð âàðëûòûí ãöäðÿòèëÿ äàâàì åäÿ áèëÿð. Áó âàðëûã òÿêúÿ äöíéàíûí ðóhóíó äåéèë, hÿð øåéè éþíÿëäèð. Î, Àëëàhäûð".

úàçèáÿ ãöââÿñèíèí èíäèêè èíòåíñèâëèéèíèí úöçè äÿ îëñà äÿéèøìÿñè äåéèëÿí äÿhøÿòëÿðèí ýåð÷ÿêëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áó ìþâçóäà àðàøäûðìà àïàðàí áöòöí åëì àäàìëàðû áàðÿñèíäÿ äàíûøäûüûìûç áöòöí òÿìÿë ãöââÿëÿðèí äÿãèã òÿíçèìëÿíìÿñèíèí êàèíàòûí âàðëûüû ö÷öí ÷îõ âàúèá îëìàñû ôèêðèíäÿäèð. Öíëö áèîëîã Ìàéêë Äåíòîí (Michael Denton) "Nature's Destiny: Íow the Laws of Biology Reveal Purðose in the Universe" (Òÿáèÿòèí ãÿäÿðè: Áèîëîæè ãàíóíëàð Êàèíàòäàêû Ìÿãñÿäè íåúÿ ýþñòÿðèð) àäëû êèòàáûíäà éàçûð: - ßýÿð úàçèáÿ ãöââÿñè èíäèêèíäÿí áèð òðèëéîí äÿôÿ ýöúëö îëñàéäû, êàèíàò ÷îõ áàëàúà âÿ ãûñà þìöðëö áèð ìÿêàí îëàðäû. Îðòà þë÷öëö óëäóç áèçèì Ýöíÿøäÿí òðèëéîí äÿôÿ êè÷èê îëàð âÿ úÿìèñè áèð èë éàøàéàðäû. Éîõ, ÿýÿð úàçèáÿ ãöââÿñè èíäèêèíäÿí àçúà ýöúëö îëñàéäû, öìóìèééÿòëÿ, hå÷ áèð óëäóç âÿ ãàëàêòèêà éàðàíìàçäû. Äèýÿð ãöââÿëÿð àðàñûíäàêû äÿíýÿëÿð äÿ ñîí äÿðÿúÿ hÿñàññäûð. ßýÿð ýöúëö íöâÿ ãöââÿñè àçúà çÿèô îëñàéäû, êàèíàòäà hèäðîýåíäÿí áàøãà hå÷ áèð êèìéÿâè åëåìåíò ýþðìÿçäèê. Ùå÷ áèð áàøãà àòîì éàðàíìàçäû. Åéíè ãöââÿ ÿýÿð åëåêòðîìàãíèò úàçèáÿñèíäÿí ýöúëö àëûíñàéäû, êàèíàòäàêû éåýàíÿ åëåìåíò èêè ïðîòîíäàí èáàðÿò íöâÿéÿ ìàëèê áèð àòîì îëàðäû. Áó äóðóìäà êàèíàòäà hèäðîýåí éàðàíìàéàúàã âÿ äåìÿê, óëäóçëàð âÿ ãàëàêòèêàëàð äà ôîðìàëàøìàéàúàãäû. Éà äà, èíäèêèíÿ hå÷ áÿíçÿìÿéÿúÿêäèëÿð. Ãûñàñû, ÿýÿð hàããûíäà äàíûøäûüûìûç òÿìÿë ãöâ-

âÿëÿð ìÿhç áó ýöíêö êèìè îëìàñàéäûëàð, îíäà èíäè íÿ êàèíàò âàð îëàúàãäû, íÿ äÿ hÿéàò.11 Öíëö ôèçèê Ïîë Äåâèñ èñÿ êàèíàòäàêû ôèçèêà ãàíóíëàðûíûí ìþâúóä þë÷öëÿðèíÿ håéðàíëûüûíû áåëÿ èôàäÿ åäèð: - Èíñàí êîñìîñó àðàøäûðäûãúà èíàìñûçëûãäàí óçàãëàøàðàã, äàhà èìàíëû hàëà ýÿëèð. Êàèíàòûí áàøëàíüûúû hàãäà ñîí áèëýèëÿð, îíóí ãóðóëóøó, ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíìÿñè âÿ áöòöí áóíëàðûí èíúÿ øÿêèëäÿ äöçÿíëÿíìèø îëìàñû èíñàíû håéðàí åòìÿéÿ áèëìÿç.12 Áöòöí êàèíàòäà áó òÿìÿë ãöââÿëÿðëÿ áàüëû ãóðóëìóø öñòöí áèð íèçàìëàìà âÿ ãöñóðñóç äöçÿí hþêì ñöðöð. Áó äöçÿíèí ñàhèáè ÿëáÿòòÿ êè, hÿð øåéè ãöñóðñóç øÿêèëäÿ éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhäûð. ßí êè÷èê ãöââÿéëÿ óëäóçëàðû îðáèòëÿðèíäÿ òóòàí, ÿí øèääÿòëè ãöââÿéëÿ êè÷èê àòîì íöâÿñèíè íèçàìëàéàí àëÿìëÿðèí ðÿááè îëàí Àëëàhäûð. Áöòöí ãöââÿëÿð îíóí ãîéäóüó "þë÷ö"ëÿðÿ ýþðÿ hÿðÿêÿò åäèð. Àëëàh êàèíàòûí éàðàäûëûøûíäàêû äöçÿíÿ, áÿëëè þë÷öéÿ håñàáëàíìûø äÿíýÿëÿðÿ Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ áåëÿ äèããÿò ÷ÿêèð: "Î Àëëàh êè, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí hþêìö Îíóíäóð. Î hå÷ áèð þâëàä ýþòöðìÿéèá; Î, hÿð øåéè éàðàäûá âÿ îíó ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åäèá" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 2).

2-úè ÁÞËÖÌ

ÀÒÎÌÓÍ ÃÓÐÓËÓØÓ

àâà, ñó, äàüëàð, håéâàíëàð, áèòêèëÿð, âöúóäóíóç, îòóðäóüóíóç ñòóë, õöëàñÿ, ÿí àüûðûíäàí ÿí éöíýöëöíÿ ãÿäÿð ýþðäöéöíöç, òîõóíäóüóíóç, hèññ åòäèéèíèç íÿ âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá. ßëèíèçäÿ òóòäóüóíóç êèòàáûí hÿð ñÿhèôÿñè ìèëéàðäëàðëà àòîìäàí èáàðÿòäèð. Àòîìëàð åëÿ êè÷èê hèññÿúèêëÿðäèðëÿð êè, hÿòòà ÿí ýöúëö ìèêðîñêîïëàð áåëÿ îíëàðû ýþñòÿðÿ áèëìèð. Áèð àòîìóí þë÷öëÿðè ìèëëèìåòðèí ìèëéîíäà áèðè ãÿäÿðäèð. Áó êè÷èêëèéèí èíñàí ýþçöíäÿ úàíëàíäûðûëìàñû ìöìêöíñöçäöð. Áóíóíëà áàüëû áåëÿ áèð þðíÿê ýÿòèðÿê: ßëèíèçäÿ áèð à÷àð îëäóüóíó äöøöíöí. Øöáhÿñèç êè, áó à÷àðûí èáàðÿò îëäóüó àòîìëàðû ýþðìÿéèíèç ìöìêöí äåéèë. Éîõ, ÿýÿð àòîìëàðû ìöòëÿã ýþðìÿê èñòÿñÿíèç, òÿñÿââöðöíöçäÿ hÿìèí à÷àðû Éåð êöðÿñèíèí ìèãéàñûíà ýÿòèðèí. ßëèíèçäÿêè à÷àð äöíéà áîéäà áþéöéÿðñÿ, îíäà è÷èíäÿêè àòîìëàðûí äà hÿðÿñè áèð ýèëàñ áîéäà îëàð âÿ ñèç îíëàðû ýþðÿðñèíèç.13 Éåíÿ äÿ áó êè÷èêëèéè ãàâðàìàã âÿ hÿð éåðèí àòîìëàðëà íåúÿ äîëó îëäóüóíó àíëàäà áèëìÿê ö÷öí áèð þðíÿê äÿ ýþñòÿðÿê. Ôÿðç åäÿê êè, áèðúÿ äóç äÿíÿñèíäÿêè àòîìëàðû ñàéìàã èñòÿéèðèê. ßýÿð ñàíèéÿäÿ áèð ìèëéàðä (1000000000) àòîì ñöðÿòèëÿ ñàéà áèëñÿéäèê, áèð äöç äÿíÿúèéèíèí è÷èíäÿêè àòîìëàðû 500 èëÿ ñàéûá ãóðòàðìàã ìöìêöí îëàðäû!14 Éàõøû, áÿñ áó ãÿäÿð êè÷èê úèñìèí - àòîìóí è÷èíäÿ íÿ âàð? Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, àüëàýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ êè÷èê îëìàñûíà áàõìàéàðàã, àòîìóí è÷èíäÿ êàèíàòëà ìöãàéèñÿ îëóíàúàã ãÿäÿð ãöñóðñóç, áÿíçÿðñèç âÿ êîìïëåêñ áèð ñèñòåì âàð. Ùÿð àòîì áèð íöâÿ âÿ íöâÿíèí ÿòðàôûíäàêû îðáèòëÿðäÿ ôûðëàíàí åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿòäèð. Íöâÿíèí þçö èñÿ ïðîòîí âÿ íåéòðîí àäëû hèññÿúèêëÿðäÿí îëóøóá. Áó áþëöìäÿ úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí òÿìÿëè îëàí àòîìëàðûí ìþhòÿøÿì ãóðóëóøóíó âÿ îíëàðûí íåúÿ áèðëÿøÿðÿê ìîëåêóëëàðû, äîëàéûñûéëà, ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéèíè èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Àòîìóí hÿð áèð hèññÿúèéè ö÷ëö êâàðê ãðóïóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëèð Àòîì

Íöâÿäÿêè ýèçëè ýöú Íöâÿ àòîìóí äöç ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøèð âÿ hÿð êèìéÿâè åëåìåíòèí àòîìóíóí þçÿëëèéèíÿ óéüóí ñàéäà ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá. Íöâÿíèí ðàäèóñó àòîìóí ðàäèóñóíóí îí ìèíäÿ áèðè ãÿäÿðäèð; ðÿãÿìëÿ ýþñòÿðñÿê, àòîìóí ðàäèóñó 10-8 (0,00000001) ñì, íöâÿíèí ðàäèóñó èñÿ 10-12 (0,000000000001) úì.-ÿ áÿðàáÿðäèð. Äîëàéûñûéëà, íöâÿíèí hÿúìè àòîìóí hÿúìèíèí 10 ìèëéàðääà áèðèíÿ áÿðàáÿðäèð. Áó êè÷èêëèéè éåíÿ äÿ ýþçöìöç þíöíäÿ úàíëàíäûðà áèëìÿê ö÷öí áàéàãêû ýèëàñ ìÿñÿëèíè éàäà ñàëûí. Áèð ãÿäÿð þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, ÿýÿð ÿëèíèçäÿêè à÷àðû äöíéàíûí þë÷öëÿðèíÿ ýÿòèðñÿíèç, îíóí è÷èíäÿêè àòîìëàðûí hÿð áèðè ýèëàñ áîéäà îëàð. Èíäè èñÿ hÿìèí "ýèëàñ"ëàðûí è÷èíäÿêè íöâÿíè àõòàðàã. Àììà áó àõòàðûø áîøóíàäûð - ÷öíêè hÿòòà èíäèêè þë÷öëÿðäÿ äÿ íöâÿ ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿúÿê ãÿäÿð êè÷èêäèð. Îíëàðû ýþðÿ áèëìÿê ö÷öí þë÷öëÿðè éåíèäÿí äÿéèøìÿê ýÿðÿêäèð. Áó äÿôÿ ýÿðÿê hÿìèí "ýèëàñ"û èêè éöç ìåòð åíèíäÿ íÿhÿíý øàðà ÷åâèðÿê. Ùÿìèí àüëàýÿëìÿç þë÷öéÿ ãÿäÿð áþéöäöëÿí àòîìóí íöâÿñè éåíÿ äÿ ÷îõ êè÷èê - âóð-òóò áèð òîç äÿíÿúèéè áîéäà îëàúàã!15 Íöâÿíèí 10-13 úì.-ëèê ìèãéàñûéëà àòîìóí 10 -8 úì.-ëèê ìèãéàñûíû ìöãàéèñÿ åäÿíäÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿ îðòàéà ÷ûõûð: ÿýÿð àòîìó áèð êöðÿ øÿêëèíäÿ ãÿáóë åäÿðÿê, hÿìèí êöðÿíè òàìàìèëÿ íöâÿéëÿ äîëäóðìàã èñòÿñÿê,

Ö÷ëö êâàðê ãðóïó

áóíóí ö÷öí 1.000.000. 000. 000.000 äÿíÿ àòîì íöâÿñè ëàçûì ýÿëÿúÿê.16 Àíúàã áóíäàí äàhà øàøûðäûúû áèð äóðóì âàð: þë÷öëÿðèíèí àòîìóí 10 ìèëéàðääà áèðè ãÿäÿð îëìàñûíà ðÿüìÿí, íöâÿíèí êöòëÿñè àòîìóí êöòëÿñèíèí 99,95-íÿ áÿðàáÿðäèð. Áÿñ íåúÿ îëóð êè, áèð òÿðÿôäÿí êöòëÿíèí àç ãàëà hàìûñû íöâÿíèí ïàéûíà äöøöð, äèýÿð òÿðÿôäÿíñÿ íöâÿíèí þë÷öëÿðè àòîìóíêóíäàí 10 ìèëéàðä äÿôÿ êè÷èê îëóð? Ñÿáÿá áóäóð: àòîì êöòëÿñèíèí ñûõëûüû áÿðàáÿð øÿêèëäÿ ïàéëàíìàéûá. Éÿíè êöòëÿ ÿñàñÿí àòîìóí íöâÿñèíäÿ éûüûëûá. Òóòàã êè, ñèçèí 10 ìèëéàðä êâàäðàòìåòðëèê áèð åâèíèç âàð âÿ áó åâèí áöòöí ÿøéàëàðûíû 1 êâàäðàòìåòðëèê îòàüà éûüìàëûñûíûç. Áóíó íåúÿ åòìÿê îëàð? Òÿáèè êè, áåëÿ áèð øåé ìöìêöí äåéèë. Àíúàã àòîìóí íöâÿñè äöíéàäà òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí áèð ýöúëÿ áóíó åäÿ áèëèð. Áó ýöúöí ãàéíàüû þíúÿêè áþëöìëÿðäÿ hàããûíäà äàíûøäûüûìûç, êàèíàòäàêû äþðä òÿìÿë ãöââÿäÿí áèðè îëàí "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè"äèð. Áó, òÿáèÿòäÿêè ÿí øèääÿòëè ãöââÿäèð âÿ ìÿhç î, àòîìóí íöâÿñèíè áèð éåðäÿ ñàõëàéàðàã, äàüûëìàüà ãîéìóð. Íöâÿäÿêè ïðîòîíëàðûí hàìûñû ìöñáÿò éöêëöäöð âÿ åëåêòðîìàãíèò ãöââÿñèíèí òÿñèðèëÿ áèð-áèðëÿðèíè èòÿëÿéèðëÿð. Ôÿãÿò Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè îíëàðûí èòÿëÿìÿ ãöââÿñèíäÿí 100 äÿôÿ áþéöê îëäóüóíäàí, ïðîòîíëàðû áèð àðàäà òóòà áèëèð âÿ íöâÿíè äàüûëìàüà ãîéìóð.

Ãûñàñû, àüëàýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ êè÷èê îëàí àòîìóí äàõèëèíäÿ áèð-áèðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí èêè áþéöê ãöââÿ âàð âÿ îíëàðûí ñîí äÿðÿúÿ hÿññàñ òàðàçëûüû ñàéÿñèíäÿ íöâÿ áöòþâ ãàëà áèëèð. Àòîìóí þë÷öëÿðèíè âÿ êàèíàòäàêû àòîìëàðûí ñàéûíû íÿçÿðÿ àëñàã, îðòàäà ìþhòÿøÿì âÿ ãöñóðñóç áèð ëàéèhÿëÿíäèðìÿíèí îëäóüóíó ýþðìÿìÿê ìöìêöí äåéèë. Êàèíàòäàêû òÿìÿë ãöââÿëÿðèí áþéöê åëì âÿ ãöäðÿòëÿ ÿí óéüóí øÿêèëäÿ éàðàäûëìàñû à÷ûã-àøêàð ýþç þíöíäÿäèð. Èíêàð÷ûëàð áöòöí áóíëàðû äàíìàã ö÷öí hÿì êàèíàòûí, hÿì äÿ àòîìóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû èääèà åäèðëÿð. Ùàëáóêè, àïàðûëàí håñàáëàìàëàð êàèíàòäàêû áó ñèñòåìëÿðèí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàäûëìàñû åhòèìàëûíûí ñûôûðà áÿðàáÿð îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áöòöí êàèíàò àòîìäàí òóòìóø, ãàëàêòèêàëàðà ãÿäÿð,- Àëëàhûí âàðëûüûíûí âÿ ãöäðÿòèíèí àøêàð äÿëèëëÿðèäèð: "...Ðÿááèì hÿð øåéè þç åëìèëÿ åhòèâà åòìèøäèð. Ìÿýÿð äöøöíöá þéöä-íÿñèhÿò ãÿáóë åòìèðñèíèç?" (“ßíàì” ñóðÿñè, 80)

Àòîìóí ïðîòîíóéëà åëåêòðîíëàðû àðàñûíäàêû áîøëóã éóõàðûäàêû õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèëäèéè ãÿäÿð ýåíèøäèð.

êàðáîí-14 6 ïðîòîí, 8 íåéòðîí

Àòîìäàêû áîøëóã Þíúÿ äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, àòîìóí hÿúìèíèí áþéöê hèññÿñè áîøëóãäàí èáàðÿòäèð. Áó çàìàí îðòàéà áåëÿ áèð ñóàë ÷ûõûð: áåëÿ áþéöê áîøëóüà íÿ åhòèéàú âàð? Ýÿëèí, áó úöð äöøöíÿê: ÿí ñàäÿ äåéèìëÿ, àòîì áèð íöâÿ âÿ îíóí ÷åâðÿñèíäÿ äîëàøàí åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿòäèð. Íöâÿéëÿ åëåêòðîíëàðûí àðàñûíäà hå÷ áèð øåé éîõäóð. Áó "hå÷ áèð øåé îëìàéàí" ìèêðîñêîïèê hÿúì, àòîìóí þë÷öëÿðèíÿ ýþðÿ ÿñëèíäÿ, ÷îõ áþéöêäöð. Ìÿñÿëÿí, òÿñÿââöð åäèí êè, ÿýÿð íöâÿíèí éåðèíäÿ 1 úì.-ëèê êè÷èê áèð êöðÿ îëñàéäû, îíà ÿí éàõûí åëåêòðîí áó êöðÿäÿí 1 êèëîìåòð óçàãäà ôûðëàíàðäû.17 Éàõóä, áàøãà áèð þðíÿéÿ áàõàã. Ôðàíñàëû åëåêòðîí ôèçèêëÿðäÿí áèðèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, "Òÿìÿë hèññÿúèêëÿðèí àðàñûíäà ÷îõ áþéöê áîøëóã âàð. ßýÿð îêñèýåí àòîìóíóí íöâÿñèíèí ïðîòîíóíó þíöìäÿêè ìàñàíûí öñòöíäÿêè èéíÿíèí óúó áîéäà äöøöíñÿì, îíóí ÿòðàôûíäà ôûðëàíàí åëåêòðîí Ùîëëàíäèéà, Àëìàíèéà âÿ Èñïàíèéàäàí êå÷ÿí áèð ôîòîí ÷åâðÿ úûçàð. Îíà ýþðÿ äÿ, ÿýÿð áÿäÿíèìè îëóøäóðàí áöòöí àòîìëàð áèð-áèðëÿðèíÿ òîõóíàúàã ãÿäÿð éàõûíëàøñàéäûëàð, àðòûã ìÿíè ýþðÿ áèëìÿçäèíèç. ×öíêè ìÿí hàðàäàñà ìèëëèìåòðèí áèð íå÷ÿ ìèíäÿ áèðè ãÿäÿð îëàí òîç äÿíÿúèéè áîéäà îëàðäûì".18 Áó éåðäÿ êàèíàòäàêû ÿí áþéöê ìÿêàíëà ÿí êè÷èê ìÿêàí àðàñûíäà ãÿðèáÿ áèð áÿíçÿðëèê îðòàéà ÷ûõûð. Áåëÿ êè, ÿýÿð ýþç-

íåéòðîí

ïðîòîí íåéòðèíî

àçîò - 14 7 ïðîòîí, 7 íåéòðîí

ëÿðèìèçè óëäóçëàðà äîüðó ÷åâèðñÿê, îðàäà äà àòîìäàêû êèìè áîøëóãëàðûí îëäóüóíó ýþðÿúÿéèê. Ïëàíåòëÿð, óëäóçëàð âÿ óëäóç ñèñòåìëÿðè àðàñûíäà ìèëéàðäëàðëà êèëîìåòðëèê áîøëóãëàð ìþâúóääóð. Àììà áó áîøëóãëàðûí hÿð èêèñèíäÿ èíñàí àüëûíûí àëà áèëìÿäèéè áèð äöçÿí, ñèñòåì hàêèìäèð.

Íöâÿíèí è÷è: ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð 1932-úè èëÿäÿê íöâÿíèí ïðîòîí âÿ åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó äöøöíöðäöëÿð. Ùÿìèí èë ×åäâèê (Chadwick) àäëû öíëö åëì àäàìû íåéòðîíóí âàðëûüûíû êÿøô åäÿðÿê, Íîáåë þäöëö ãàçàíäû. Áóíóíëà äà áÿøÿðèééÿò àòîìóí äàõèëè ãóðóëóøóéëà äÿãèã òàíûø îëäó. Àòîì íöâÿñèíèí íÿ ãÿäÿð êè÷èê îëäóüóíäàí äàíûøìûøûã. Îíóí è÷èíäÿ éåðëÿøÿí áèð ïðîòîíóí þë÷öñö èñÿ 10-15 ìåòðäèð. Ñèçÿ åëÿ ýÿëÿ áèëÿð êè, áó ãÿäÿð êè÷èê áèð hèññÿúèéèí èíñàí hÿéàòûíäà hå÷ áèð ðîëó éîõäóð. Àíúàã éàíûëûðñûíûç: ÿòðàôûíûçäà ýþðäöéöíöç hÿð øåéèí òÿìÿëè èíñàí àüëûíûí ãàâðàìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêäèéè ãÿäÿð êè÷èê îëàí áó hèññÿúèêëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð.

Êàèíàòäàêû ÷åøèäëèéèí ãàéíàüû Áó ýöíÿ ãÿäÿð åëìÿ 109 êèìéÿâè åëåìåíò ìÿëóìäóð. Áöòöí êàèíàò, äöíéàìûç, úàíëû-úàíñûç áöòöí âàðëûãëàð - íÿ âàðñà, hàìûñû áó 109 åëåìåíòèí ìöõòÿëèô þë÷ö âÿ øÿêèëëÿðäÿ áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíûá. Áóðà ãÿäÿð áöòöí åëåìåíòëÿðèí áèð-áèðèíèí áÿíçÿðè îëàí àòîìëàðäàí éàðàíäûüûíû ýþðäöê; àòîìëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ, åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí îëóøóðäó. Éàõøû, áèð hàëäà êè, áöòöí åëåìåíòëÿðè éàðàäàí àòîìëàð åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèðëÿð, îíäà hÿìèí åëåìåíòëÿðè ôÿðãëè åäÿí, ìàääÿíè ñîíñóç ÷åøèäëÿðÿ ñàëàí íÿäèð? Åëåìåíòëÿðè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí àìèë àòîìëàðûí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîíëàðûí ñàéûäûð. ßí éöíýöë åëåìåíò îëàí hèäðîýåíèí àòîìóíäà 1 ïðîòîí, èêèíúè éåðäÿ ýÿëÿí håëèóìóí àòîìóíäà 2 ïðîòîí, ãûçûëûí àòîìóíäà 79, îêñèýåíäÿ 8, äÿìèðäÿ 26 ïðîòîí âàð. Ãûçûëû äÿìèðäÿí, äÿìèðè îêñè-

òèòàí ïèðèò

ìàâè ñàïôèð

ñàðû ñàïôèð êàëñèóì

òîïàç

ôëöîðèò

÷þë øïàòû

äÿìèð

êþìöð

ãûçûë

êâàðñ àëìàç

áàðûò-ñóëôèò

ãðàíèò

äàø äóç

Åëåìåíòëÿðè áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí àìèë àòîìëàðûíûí íöâÿëÿðèíäÿêè ïðîòîíëàðûí ñàéûäûð. Áó øÿêèëäÿ ýþðöíÿí ìàääÿëÿðè äÿ hÿì÷èíèí.

ýåíäÿí àéûðàí þçÿëëèê äÿ åëÿ áóäóð - àòîìëàðäàêû ïðîòîíëàðûí ñàéû. Íÿôÿñ àëäûüûìûç hàâà, âöúóäóìóç, hàíñûñà áèð áèòêè âÿ éà håéâàí, êàèíàòäàêû ïëàíåòëÿð, úàíëû-úàíñûç, àúû-øèðèí, äóðó-ãàòû... - áóíëàðûí hàìûñû òÿìÿëäÿ ïðîòîí-íåéòðîí-åëåêòðîíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèðëÿð.

Ôèçèêè âàðëûüûí ñÿðhÿäè - êâàðêëàð Âóð-òóò 20 èë áóíäàí ÿââÿëÿ ãÿäÿð àòîìóí ÿí êè÷èê òÿðêèá hèññÿëÿðèíèí ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð îëäóüó ñàíûëûðäû. Àíúàã ÷îõ éàõûí áèð òàðèõäÿ áÿëëè îëäó êè, îíëàðûí þçëÿðè äÿ äàhà êè÷èê hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèðëÿð. Áó êÿøôäÿí ñîíðà àòîìóí è÷èíäÿêè "àëò hèññÿúèêëÿðè" (hèïîòåòèê hèññÿúèêëÿð äÿ äåéèðëÿð) âÿ îíëàðûí þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ hÿðÿêÿòèíè èíúÿëÿìÿê

àïàòèò

ö÷öí ôèçèêàíûí àéðûúà áèð ñàhÿñè ìåéäàíà ÷ûõäû. Áó éþíäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðäè êè, ýåð÷ÿêäÿí äÿ, àòîìó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð þçëÿðè "êâàðê" àäëàíàí äàhà êè÷èê hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèðëÿð. Èíñàí àüëûíûí ãàâðàéà áèëìÿéÿúÿéè ãÿäÿð êè÷èê îëàí ïðîòîíó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí êâàðêëàðûí þë÷öñö èñÿ äàhà äà håéðÿòâåðèúèäèð: 10 -18 (0,000000000000000001) ìåòð. Àòîìóí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð Ïðîòîíóí è÷èíäÿêè êâàðêëàð hå÷ "êâàðê" àäëàíäûðûëàí äàhà êè÷èê hèññÿúèêâàõò áèð-áèðëÿðèíäÿí ÷îõ óçàãëàøìûðëÿðèí áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. ëàð. ×öíêè íöâÿíèí äàõèëèíäÿêè hèññÿúèêëÿðè áèð àðàäà òóòàí "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè" áóðàäà äà òÿñèðèíè ýþñòÿðèð. Êâàðêëàðûí àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ àðòäûãúà áó ãöââÿ äÿ øèääÿòëÿíèð âÿ ñîíóúäà èêè êâàðê áèð-áèðëÿðèíäÿí ìàêñèìóì êàòðèëéîíäà áèð ìåòð ãÿäÿð àðàëàíà áèëèðëÿð. Áó úàçèáÿ "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè"íè äàøûéàí ãëöîíëàð ñàéÿñèíäÿ ýåð÷ÿêëÿøèð. Êâàðêëàðëà ãëöîíëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ñîí äÿðÿúÿ ñûõ ÿëàãÿäÿäèðëÿð. Àíúàã åëì àäàìëàðû hÿëÿ êè, áó ÿëàãÿíèí íÿéèí ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëäóüóíó àéäûíëàøäûðà áèëìÿéèáëÿð. Ôèçèêàíûí áó ñàhÿñèíäÿ äàâàìëû àðàøäûðìàëàð àïàðûëûð. Ôÿãÿò èíñàí îüëó ñàhèá îëäóüó àüûë, áèëýè âÿ åëìÿ ðÿüìÿí, áó ñèðëè àëÿìèí hàããûíäà hÿëÿ òÿçÿ-òÿçÿ íÿñÿ þéðÿíìÿéÿ áàøëàéûá. Öñòÿëèê, áó ÿñðàðÿíýèç àëÿìÿ ýèðäèêúÿ èíúÿëèêëÿð äàhà äà àðòûð, èíñàí èñÿ "êâàðê" èñìè âåðäèéè hèññÿúèêëÿðèí 10-18 ì.-ëèê ñÿðhÿäèíäÿ äàéàíûá. Éàõøû, áÿñ áó ñÿðhÿäèí î öçöíäÿ íÿëÿð âàð? Áó ýöí åëì àäàìëàðû ãîéóëàí ñóàëà úàâàá âåðìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô òåçèñëÿð èðÿëè ñöðöðëÿð, àììà éóõàðûäà äà äåäèéèìèç êèìè, hÿìèí ñÿðhÿä ôèçèêè êàèíàòûí ñîí íþãòÿñèäèð. Áóíäàí î òÿðÿôäÿêè âàðëûãëàð äàhà ìàääÿ éîõ, àíúàã åíåðæè øÿêèëèíäÿ ìþâúóä îëà áèëÿðëÿð. Þíÿìëè ìÿñÿëÿ èñÿ èí-

ñàíûí áöòöí òåõíîëîæè èìêàíëàðûíà áàõìàéàðàã, éåíèúÿ êÿøô åòäèéè áó ìÿêàíäà ôèçèêè ãàíóíëàðûí äÿãèã ñààò êèìè èøëÿìÿñè, ýÿðÿêÿí 10-9 ì. ìîëåêóë áöòöí òàðàçëûãëàðûí ãîðóíìàñûäûð. Öñòÿëèê, áó ìÿêàí áöòöí êàèíàòäàêû ìàääÿëÿðèí - î ñûðà10-10 ì. äàí, èíñàíûí äà,- òÿìÿë "ìàòåðèàëû" îëàí àòîì àòîìóí è÷èäèð. Èíñàí èñÿ þç îðãàíèçìèíäÿ äàèì èøëÿéÿí áó ãöñóðñóç ìåõàíèçìäÿí hÿëÿ 10-14 ì. éåíèúÿ õÿáÿð òóòìàüà áàøëàéûá. Èíñàíûí áó àòîì íöâÿñè hàãäàêû áöòöí áèëýèëÿðè ñîí áèð íå÷ÿ îíèëëèê 10-15 ì. ÿðçèíäÿ ãàçàíûëûá. Âöúóäóìóçó îëóøäóðàí ïðîòîí höúåéðÿëÿð, îíëàðûí òÿìÿëèíäÿêè ìîëåêóëëàð, ìîëåêóëëàðûí è÷èíäÿêè àòîìëàð, àòîìëàðûí äàõèëèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð, îíëàðûí äà è÷èíäÿêè êâàðêëàð ÷îõ ìöêÿììÿë ìåõàíèçìëÿð øÿêëèíäÿ ÷àëûøûðëàð; áó ìåõàíèçìëÿðèí ÷îõ 10-18 ì. 10-18 ì. éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ éàðàäûëûøû èñÿ èìàíûíäàí åëåêòðîí êâàðê àñûëû îëìàéàðàã, hàìûíû håéðÿòÿ ñàëûð. Öñòÿ- Àòîìóí ãóðóëóøóíäàí êâàðêûí ãóëèê, îíó äà äöøöíìÿê ýÿðÿêäèð êè, áöòöí áó ðóëóøóíà: Ìöàñèð ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿðèí âàñèòÿñèëÿ àòîìó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ÿí ãöñóðñóç ìåõàíèçìëÿð hÿéàòûìûç áîéóíúà êè÷èê hèññÿúèêëÿðè äÿ èíúÿëÿìÿê hå÷ õÿáÿðèìèç áåëÿ îëìàäàí, ÷îõ ìöíòÿçÿì ìöìêöíäöð. Éóõàðûäàêû øÿêèëäÿ áó ïðîñåñ ìèãéàñëàðà óéüóí øÿêèëäÿ øÿêèëäÿ ÷àëûøìàãäàäûðëàð. Îíëàðûí öñòöí ýöú ýþñòÿðèëèá. âÿ áèëèê ñàhèáè Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû âÿ åëÿ Îíóí òÿðÿôèíäÿí äÿ èäàðÿ åäèëäèéè àüûë âÿ âèúäàí ñàhèáè îëàí hå÷ êèìäÿ øöáhÿ äîüóðìàìàëûäûð. "Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ êèì âàðñà, hàìûñû Îíäàí [ðóçè, ìÿðhÿìÿò âÿ ìÿäÿä] äèëÿð. Î, hÿð ýöí áèð èøäÿäèð. Áåëÿ îëäóãäà, Ðÿááèíèçèí hàíñû íåìÿòëÿðèíè éàëàí ñàéà áèëÿðñèíèç?" (“Ðÿhìàí” ñóðÿñè, 2930)

Áó øÿêèëäÿ åëåêòðîíëàðûí äàëüà hÿðÿêÿòè çàìàíû úûçäûãëàðû 4 ôÿðãëè îðáèò ýþñòÿðèëèá. Åëåêòðîíëàð hèññÿúèê õöñóñèééÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ ïëàíåòëÿðèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäàêû hÿðÿêÿòèíÿ áÿíçÿð hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Ôÿãÿò åëåêòðîíëàðûí áó ôÿðãëè hÿðÿêÿòëÿðè îíëàðûí òàì îëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿñèíè ÿíýÿëëÿéèð.

Àòîìóí äèýÿð òÿðÿôè: åëåêòðîíëàð Éåð êöðÿñèíèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà ôûðëàíàðêÿí, åéíè çàìàíäà þç îõó ÿòðàôûíäà äþíìÿñè êèìè, åëåêòðîíëàð äà àòîì íöâÿñèíèí ÿòðàôûíäà hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áó hÿðÿêÿò äÿ ïëàíåòëÿð êèìè, áèð îðáèò áîéóíúà ôàñèëÿñèç øÿêèëäÿ áàø âåðèð. Ôÿãÿò äöíéà èëÿ ýöíÿøèí ìèãéàñëàðûéëà àòîìóí ìèãéàñëàðû ÷îõ ôÿðãëèäèð. ßýÿð ìöãàéèñÿ àïàðìàã èñòÿñÿíèç, òÿñÿââöð åäèí êè, àòîìó äöíéà áîéäà áþéöòñÿê, åëåêòðîí ñàäÿúÿ... àëìà áîéäà îëàúàã.19 ßí ýöúëö ìèêðîñêîïëàðûí áåëÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿéÿúÿéè ãÿäÿð êè÷èê áèð ñàhÿäÿ äþíöá-äîëàøàí îíëàðëà åëåêòðîí àòîìóí äàõèëèíäÿ ÷îõ ãàðûøûã hÿðÿêÿò éàðàäûð. Áóðàäà äèããÿò ÷ÿêÿí ÿí þíÿìëè íþãòÿ íöâÿíè åëåêòðèê éöêöíäÿí òîõóíàí áèð çèðåh êèìè þðòÿí áó åëåêòðîíëàðûí àòîìóí è÷èíäÿ ÿí êè÷èê áèð ãÿçàéà áåëÿ éîë âåðìÿìÿëÿðèäèð. Íÿçÿðÿ àëûí êè, àòîìóí è÷èíäÿ áàø âåðÿ áèëÿúÿ ÿí êè÷èê ãÿçà äà îíóí ö÷öí ôÿëàêÿò îëàð. Àììà áåëÿ áèð ãÿçà hå÷ âàõò áàø âåðìÿç; ÷öíêè áöòöí ïðîñåñëÿð ìöêÿììÿë äöçÿí âÿ ãöñóðñóç ñèñòåìëÿ úÿðÿéàí åäèð. Íöâÿíèí ÷åâðÿñèíäÿ ñàíèéÿäÿ 1000 êì. êèìè àçìàí ñöðÿòëÿ äóðìàäàí äþíÿí åëåêòðîíëàð hå÷ âàõò áèð-áèðëÿðèíÿ òîõóíìàçëàð. Àðàëàðûíäà hå÷ áèð ôÿðã îëìàéàí áó åëåêòðîíëàðûí àéðû-àéðû îðáèòëÿðëÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè ñîí äÿðÿúÿ øàøûðäûúûäûð âÿ àüûëëû áèð ïëàíëàø-

äûðìàíûí, håñàáëàìàíûí ìþâúóäëóüóíäàí õÿáÿð âåðèð. ßýÿð îíëàðûí êöòëÿëÿðè âÿ ñöðÿòëÿðè áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëñàéäû, íöâÿíèí ÿòðàôûíäà ôÿðãëè îðáèòëÿðäÿ äöçöëìÿëÿðè òÿáèè ãàðøûëàíà áèëÿðäè. Íåúÿ êè, Ýöíÿø ñèñòåìèíäÿêè êöòëÿëÿðè âÿ ñöðÿòëÿðèëÿ ôÿðãëÿíÿí ïëàíåòëÿð áó àðäûúûëëûãëà êè÷èêäÿí áþéöéÿ äîüðó äöçöëöáëÿð âÿ àéðû-àéðû îðáèòëÿðäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Àììà àòîìëàðäàêû åëåêòðîíëàðûí äóðóìó àðòûã äåäèéèìèç êèìè, ãÿòèééÿí áåëÿ äåéèë. Åéíÿí áèð-áèðèíèí áÿíçÿðè îëàí åëåêòðîíëàðûí íöâÿíèí ÿòðàôûíäà íÿéÿ ýþðÿ ôÿðãëè îðáèòëÿðäÿ äöçöëìÿëÿðè, áó îðáèòëÿðèí hàíñû ñÿáÿáäÿí áèð-áèðèíÿ ãàðûøìàìàëàðû, àüëàñûüìàç äÿðÿúÿäÿ êè÷èê ìÿêàíäà àüëàñûüìàç äÿðÿúÿäÿ áþéöê ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè âÿ áó çàìàí íÿéèí ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðëÿðèëÿ òîããóøìàìàëàðû hÿëÿ êè, úàâàáñûç ñóàëëàðäûð; ÿñëèíäÿ èñÿ, îíëàðûí úàâàáû áèçè áèð íþãòÿéÿ ýÿòèðèð - áó áÿíçÿðñèç äöçÿí âÿ hÿññàñ äÿíýÿ àíúàã âÿ àíúàã Àëëàhûí ãöäðÿòè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð: "Î, éàðàäàí, éîõäàí âàð åäÿí âÿ ñóðÿò âåðÿí Àëëàhäûð. ßí ýþçÿë àäëàð àíúàã Îíà ìÿõñóñäóð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðûí hàìûñû Îíó òÿãäèñ åäèá, øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåéÿð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò âÿ hèêìÿò ñàhèáèäèð" ("Ùÿøð" ñóðÿñè, 24). Åëåêòðîíëàð íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàðäàí hàðàäàñà 2000 äÿôÿ êè÷èê hèññÿúèêëÿðäèð. Àòîìäà åëåêòðîíëàðûí ñàéû ïðîòîíëàðûí ñàéûíà áÿðàáÿð îëóð âÿ hÿð åëåêòðîí hÿð ïðîòîíóí äàøûäûüû ìöñáÿò (+) éöêÿ áÿðàáÿð ìÿíôè (-) éöêÿ ñàhèá îëóð. Íöâÿäÿêè ìöñáÿò (+) éöêöí úÿìèéëÿ åëåêòðîíëàðûí ìÿíôè (-) éöêö áèð-áèðëÿðèíè òàðàçëàøäûðûð âÿ àòîì íåéòðàë îëóð. Åëåêòðîíëàðûí äàøûäûüû åëåêòðèê éöêö áÿçè ôèçèêè ãàíóíëàðà óéüóí îëìàëûäûð. Áåëÿ êè, åéíè èøàðÿéÿ ìàëèê éöêëÿð áèð-áèðëÿðèíè èòÿëÿéèð, ÿêñ èøàðÿëÿð èñÿ úÿçá åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, èëê áàõûøäàí áåëÿ ýþðöíÿ áèëÿð êè, åéíè éöêÿ (-) ìàëèê îëàí åëåêòðîíëàð áèð-áèðëÿðèíè èòÿëÿéÿðÿê, íöâÿíèí ÿòðàôûíäàí äàüûëûá ýåäÿúÿêëÿð. Àíúàã áåëÿ îëìóð. ßýÿð åëåêòðîíëàð íöâÿíèí ÿòðàôûíäàí äàüûëñàéäûëàð, áöòöí êàèíàò áîøëóãäà äîëàøàí ïðîòîí, íåéòðîí âÿ åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿò îëàðäû. Áàøãà òÿðÿôäÿí, ìöñáÿò éöêÿ ñàhèá îëäóüó ö÷öí, íöâÿ ìÿíôè éöêëö åëåêòðîíëàðû ÷ÿêèá þçöíÿ éàïûøäûðìàëûéäû. Áó hàëäà äà àòîì þçö-

þç è÷èíÿ ÷þêÿðäè. Àíúàã áó äà áàø âåðìèð. ×öíêè åëåêòðîíëàðûí áèð àç ÿââÿë äåäèéèìèç àçìàí ñöðÿòè (1000 km/s), îíëàðûí áèð-áèðëÿðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðäèêëÿðè èòÿëÿìÿ ãöââÿñè âÿ íöâÿíèí åëåêòðîíëàðû úÿçá åòìÿ ýöúö î ãÿäÿð hÿññàñ øÿêèëäÿ óéüóíëàøäûðûëûá êè, àðàäà ÷îõ ìöêÿììÿë òàðàçëûã éàðàíûð. Ñîíóúäà àòîìäàêû ñèñòåì äàüûëûá ïàð÷àëàíìàäàí ãóðòóëóð. Àòîìà òÿñèð ýþñòÿðÿí áó ãöââÿëÿðäÿí òÿêúÿ áèðè ãÿäÿðèíäÿí àçúà àðòûã âÿ éà ÿêñèê îëñàéäû, àòîì hå÷ âàõò éàðàíìàçäû. Âÿ éà, òóòàã êè, íöâÿäÿêè åéíè éöêëö ïðîòîíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí íöâÿ ãöââÿëÿðè îëìàñàéäû, îíëàð áèð-áèðëÿðèíÿ hå÷ éàõûíëàøìàçäûëàð äà. Åéíè øÿêèëäÿ, íåéòðîíëàð äà hå÷ âàõò íöâÿéÿ ãàòûëìàéàúàãäûëàð. Íÿòèúÿäÿ èñÿ "àòîì" àäëû áèð øåé öìóìèééÿòëÿ, ìþâúóä îëìàéàúàãäû. Áöòöí áó èíúÿ håñàáëàð ýþñòÿðèð êè, hå÷ áèðúÿ àòîì äà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàéûá, hÿð øåé Àëëàhûí ñîíñóç åëìè íÿòèúÿñèíäÿ âàð îëóá. Éîõñà, è÷èíäÿ éàøàäûüûìûç êàèíàò hå÷ éàðàíìàäàí ñîíó éåòèøÿðäè. Åëÿ èëê àíäàúà ïðîñåñ òÿðñèíÿ äþíÿð, äÿhøÿòëè áèð õàîñ àëûíàðäû. Àíúàã hÿð øåéèí éàðàäûúûñû, ñîíñóç ýöú âÿ åëì ñàhèáè îëàí Àëëàh êàèíàòäàêû áöòöí òàðàçëûãëàð êèìè, àòîìó äà ÷îõ hÿññàñ äÿíýÿ öçÿ-

Åëåêòðîíëàð íöâÿíèí ÿòðàôûíäà ïëàíåòëÿðèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäàêû hÿðÿêÿòè êèìè ÷îõ äÿãèã áèð íèçàìëà äþíöðëÿð.

ðèíäÿ ãóðóá âÿ áóíà ýþðÿ äÿ, hÿ“Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíèí ìèí êè÷èê hèññÿúèêëÿð ìöêÿììÿë àðäûíúà ýÿëìÿñèíäÿ, Àëëàùûí äöçÿí è÷èíäÿ âàðëûãëàðûíû ñöðäöýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ éàðàòäûãëàðöðëÿð. Àëèìëÿð èëëÿðëÿ Àëëàhûí ðûíäà Àëëàùäàí ãîðõàí áèð éàðàòäûüû áó ñèñòåìè àðàøäûðàðàã, òàéôà ö÷öí (Îíóí áèðëèéèíè âÿ ÷þçìÿéÿ ÷àëûøñàëàð äà, ñîíäà ñàãöäðÿòèíè ñöáóò åäÿí) äÿëèëëÿð äÿúÿ, êÿøô åäèëÿí ôàêòëàðà áÿçè âàðäûð” ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 6). àäëàð âåðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèáëÿð: "åëåêòðîìàãíèò ãöââÿñè", "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè", "Çÿèô Íöâÿ Ãöââÿñè", "úàçèáÿ ãöââÿñè"... Àíúàã êèòàáûí ýèðèøèíäÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, hå÷ êèì "íèéÿ?" ñóàëûíûí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéèá. Ùå÷ êèì äöøöíìÿéèá êè, íèéÿ áó ãöââÿëÿð ìöÿééÿí øèääÿòëÿ, ìöÿééÿí ãàéäàëàðà ýþðÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð? Íèéÿ îíëàðûí òÿñèð ýþñòÿðäèêëÿðè ñàhÿëÿð, òàáå îëäóãëàðû ãàíóíëàð âÿ âÿ èíòåíñèâëèêëÿðè àðàñûíäà òàì áèð óéüóíëóã âàð? Åëì àäàìëàðû áöòöí áó ñóàëëàðûí ãàðøûñûíäà ÷àðÿñèç ãàëûáëàð. ×öíêè îíëàðûí áàúàðäûãëàðû ñàäÿúÿ, îëàéëàðûí hàíñû àðäûúûëëûãëà äöçöëäöéöíö âÿ íåúÿ èíêèøàô åòäèéèíè àðàøäûðìàãäûð. Ùÿìèí àðàøäûðìàëàðûí ñîíóúóíäà èñÿ áó ýåð÷ÿê îðòàéà ÷ûõûá: êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ hÿòòà áèðúÿ àòîìó áåëÿ þçáàøûíà áóðàõìàéàí ìþhòÿøÿì áèð àüûë âÿ èðàäÿ ñàhèáèíèí ïðîñåñëÿðÿ ìöäàõèëÿñè ýþðöíöð. Áöòöí ãöââÿëÿðè áèð-áèðèíÿ óéüóíëàøäûðàðàã òàðàçëûã éàðàäàí î ýöú âÿ ãöââÿòèí ñàhèáè èñÿ Àëëàhäûð. Àëëàh ãöäðÿòèíè èñòÿäèéè éåðäÿ âÿ èñòÿäèéè âàõòäà òÿúÿëëè åòäèðèð. ßí êè÷èê àòîìäàí òóòìóø, óúñóç-áóúàãñûç ãàëàêòèêàëàðà ãÿäÿð áöòöí êàèíàò Àëëàhûí èñòÿìÿñè âÿ ãîðóìàñû íÿòèúÿñèíäÿ âàðëûüûíû ñöðäöðöð. Àëëàh Ãóðàíäà þçöíäÿí áàøãà áèð ãöââÿ îëìàäûüûíû áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "ßýÿð þçëÿðèíÿ çöëì åäÿíëÿðèí âàõòûíäà ýþðÿúÿêëÿðè ÿçàáäàí õÿáÿðëÿðè îëñàéäû, îíëàð áöòöí ãöââÿò âÿ ãöäðÿòèí Àëëàhà ìÿõñóñ îëäóüóíó âÿ îíóí ÿçàáûíûí øèääÿòëè îëàúàüûíû áèëÿðäèëÿð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 165).

ÑÖÐßÒËßÍÄÈÐÈËßÍ HÈÑÑßÚÈÊËßÐ Ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿð âÿ Råàêòîðëàð Ìàääÿíèí ÿñàñûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ÿí êè÷èê hèññÿúèêëÿð àòîìäàí ìèëéîí äÿôÿëÿðëÿ êè÷èêäèð. Îíëàðû èíúÿëÿìÿê àíúàã hèññÿúèêëÿð ôèçèêàñû ñàhÿñèíäÿ ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá òÿúðöáÿëÿð àïàðìàã éîëóéëà ìöìêöíäöð. Áó òÿúðöáÿëÿðÿ èñÿ êîìïöòåð âàñèòÿñèëÿ íÿçàðÿò åäèëèð. Ùèññÿúèêëÿð ôèçèêàñû ìàääÿíèí ëàï òÿìÿë äàøëàðûíû òÿøêèë åäÿí ïàð÷àúûãëàðû âÿ îíëàðûí àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðè àðàøäûðàí åëì ñàhÿñèäèð. Ñîí èëëÿð éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åòìèø òåõíîëîýèéëàð âàñèòÿñèëÿ àïàðûëàí òÿúðöáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìàääÿíèí ãóðóëóøó hàãûíäàêû áèëýèëÿðèìèç ñöðÿòëÿ äÿðèíëÿøìÿêäÿäèð. Ùèññÿúèêëÿð ôèçèêàñûíûí àðàøäûðìàëàðû êèëîìåòðëÿðëÿ óçóíëóüó îëàí ñöðÿòëÿíäèðèúè ëàáàðîòîðèéàëàðäà àïàðûëûð. Ùÿìèí ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿðèí åëåêòðîìàãíèò ñàhÿñèíäÿ éöêëö hèññÿúèêëÿð, õöñóñèëÿ äÿ ïðîòîí âÿ åëåêòðîíëàð ñöðÿòëÿíäèðèëèð âÿ éþíëÿíäèðèëèð. Äàhà ñîíðà îíëàð éà ñàáèò hÿäÿôëÿðëÿ, éà äà áèð-áèðëÿðèëÿ òîããóøäóðóëóðëàð. Áó çàìàí îðòàéà ÷ûõà íÿòèúÿëÿð ìöõòÿëèô äåòåêòîðëàð âàñèòÿñèëÿ ãåéä åäèëèð âÿ èíúÿëÿíèð. 1950-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã éöêñÿê òåìïëÿ èíêèøàô åäÿí ñöðÿòëÿíäèðèúè âÿ äåòåêòîð òåõíîëîýèéàëàðû ñàéÿñèíäÿ éöêñÿê åíåðæèëè òîããóøìà òÿúðöáÿëÿðè êå÷èðèëèá âÿ îíëàðûí èíúÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìàääÿíèí ÿí êè÷èê hèññÿúèêëÿðè êèìè òàíûäûüûìûç ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðûí "êâàðê" àäëàíäûðûëàí äàhà êè÷èê àëò hèññÿúèêëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèêëÿðè áÿëëè îëóá. Éöêñÿê åíåðæèëè ñèñòåìëÿðäÿ àïàðûëàí þë÷ìÿëÿð ïðîòîíóí éàðûñû-

íûí éöçäÿ áèðè ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿäÿ áåëÿ ìàääÿíèí ãóðóëóøóíó àðàøäûðìàã èìêàíû éàðàäûá. Ñöðÿòëÿíäèðèúè ëàáàðîòîðèéàëàð, îíëàðûí õöñóñè úèhàç âÿ àâàäàíëûãëàðû îëäóãúà áàhà áàøà ýÿëäèéè ö÷öí, äöíéàäà úÿìèñè áèð íå÷ÿ áåëÿ ìÿðêÿç âàð. ßí þíÿìëèëÿðè CERN (Úåíåâðÿ), DESÖ (Ùàìáóðã), Fermilab-FNAL (×èêàãî) âÿ SLC (Êàëèôîðíèéà) ëàáàðîòîðèéàëàðûäûð. Áó ëàáàðîòîðèéàëàðäàí SLC-èí óçóíëóüó 3, CERN-èí óçóíëóüó èñÿ 27 êèëîìåòðäèð. Àììà íÿhÿíýëèê éàðûøûíäà áèðèíúèëèê ÷ÿëÿíýè ÀÁØ-ûí Òåõàñ øòàòûíûí ìÿðêÿçèíäÿ ãóðóëàí âÿ äèàìåòðèíèí 85 êèëîìåòð îëàúàüû íÿçÿðäÿ òóòóëàí àìåðèêà ïðîéåêòè SSC-éÿ ìÿõñóñäóð. Òÿáèè êè, hÿìèí ëàáàðîòîðèéàëàðäàêû úèhàçëàðûí äÿéÿðè äÿ þë÷öëÿðÿ óéüóí îëàðàã àðòûð... Ìÿñÿëÿí, SSC-äÿêè úèhàçàëàðûí òîïëàì äÿéÿðè 6 ìèëéàðä äîëëàðäûð.20

CERN àòîì hèññÿúèêëÿðè ôèçèêàñû ëàáàðîòîðèéàñû 100 ìåòð éåðèí àëòûíäà âÿ 27 êì. óçóíëóãäàäûð. Þíúÿ áó óúóí òóíåëäÿ ñöðÿòëÿíäèðèëäÿí hèññÿúèêëÿð ñîíðà áèðáèðëÿðèëÿ òîããóøäóðóëóðëàð.

CERN àòîì hèññÿúèêëÿðè ôèçèêàñû ëàáàðîòîðèéàñû Èñâå÷ðÿ-Ôðàíñà ñÿðhÿäèíäÿ ãóðóëóá, 19 Àâðîïà þëêÿñèíè öçâ îëäóüó áåéíÿëõàëã åëìè-àðàøäûðìà ìÿðêÿçèäèð. Òöðêèéÿíèí ìöøàhèäÿ÷è ñòàòóñóíà ìàëèê îëäóüó áó ëàáàðîòîðèéà ÿñàñÿí ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òÿìÿë hèññÿúèêëÿðè àðàøäûðûð. Îðàäà 3000-ÿ éàõûí ôèçèê, ìöhÿíäèñ, òåõíîëîã âÿ ñ. ÷àëûøûð, 6000 ôèçèê èñÿ òÿúðöáÿ êå÷èð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð åëì àäàìû àòîìäàêû, äîëàéûñûéëà, êàèíàòäàêû ãöââÿëÿðèí ñÿáÿáèíè, ãàéíàüûíû âÿ íèéÿ áÿëëè äóðóìëàðäà áÿëëè ãöââÿëÿðèí îðòàéà ÷ûõìàñûíû èçàh åäÿ áèëìÿéèá. Åëìèí ýþðäöéö èø ñàäÿúÿ ýåð÷ÿêëÿðè êÿøô åäÿðÿê, îíà áÿçè àäëàð âåðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áó úöð "àä ãîéìàëàð" åëì àëÿìèíäÿ áþéöê òàïûíòû êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Ùàëáóêè, åëì àäàìëàðû êàèíàòäà éåíè áèð ãàíóí éàðàòìàüà, éåíè áèð ñèñòåì ãóðìàüà äåéèë, ñàäÿúÿ, ìþâúóä îëàíëàðû ãàâðàìàüà ÷àëûøûðëàð. Ýþðäöêëÿðè èø äÿ ÿñàñÿí Àëëàhûí êàèíàòäàêû ñàéñûç éàðàäûëûø ìþúöçÿëÿðèäÿí hàíñûíûíñà íÿéèíèñÿ òàïûá, îíà áèð àä ãîéìàãäàí èáàðÿòäèð. Àëëàhûí éàðàòäûüû öñòöí ñèñòåìèí hàíñûñà úÿhÿòèíè òÿñáèò åäÿí áèð àëèì ìöõòÿëèô åëìè ìöêàôàòëàðà ëàéèã ýþðöëöð, ìÿøhóðëàøûð, àä-ñàí ãàçàíûð. Ùàëáóêè, áó çàìàí ÿñë håéðàíëûã hå÷ øöáhÿñèç, î ìþúöçÿíè éàðàäàíà - éÿíè Àëëàhà éþíÿëìÿëèäèð.

Ålektronlar inñàíëàðûí õèäìÿòèíäÿ Åëåêòðèê hÿéàòûìûç ö÷öí ÷îõ âàúèáäèð. Îíñóç hå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿðèê. Éåìÿê éåéÿðêÿí, òåëåâèçîðà áàõàðêÿí, éîëäà ýåäÿðêÿí - hÿìèøÿ åëåêòðèêèí òÿñèðèíè hèññ åäèð, îíäàí ôàéäàëàíûðûã. Áèð äöéìÿíè áàñûðûã, ÿòðàôûìûç èøûãëàíûð, äèýÿðèíè áàñûðûã, åëåêòðèê úèçhàçëàðû ÷àëûøìàüà áàøëàéûð... Åëåêòðèêèí hÿéàòûìûçûí áöòöí ñàhÿëÿðèíäÿ èøëÿòäèéèìèç áó hàëûíà "åëåêòðèê úÿðÿéàíû" äåéèëèð. Ùÿìèí úÿðÿéàíäà àõàíëàð èñÿ êèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áÿðè hàããûíäà äàíûøäûüûìûç åëåêòðîíëàðäûð. Åëåêòðèê úÿðÿéàíû ìÿíôè (-) éöêëö åëåêòðîíëàðûí âÿ èîíëàðûí hÿðÿêÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí éöê àõûìûäûð. Ýöíäÿëèê hÿéàòûìûçäà èøëÿòäèéèìèç òåëåâèçîð, ñîéóäóúó êèìè úèhàçëàð 1-2 àìïåð åëåêòðèê òÿëÿá åäèðëÿð. Áÿñ áó þë÷ö íÿ äåìÿêäèð? Ñàíèéÿäÿ 1 Àìïåð úÿðÿéàí - íàãèëèí êÿñèìèíäÿí ñàíèéÿäÿ 6 ìèëéàðä äÿôÿ ìèëéàðä åëåêòðîíóí êå÷ìÿñè äåìÿêäèð. Èëäûðûì ÷àõàðêÿí èñÿ áó ñàé ìèëéîí äÿôÿ äàhà àðòûã îëóð.

"Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëìÿñèíäÿ, Àëëàhûí ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ éàðàòäûãëàðûíäà Àëëàhäàí ãîðõàí áèð òàéôà ö÷öí äÿëèëëÿð âàðäûð" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 6).

Åëåêòðîíëàðûí îðáèòè ßí ýöúëö ìèêðîñêîïëàðûí áåëÿ ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéè ãÿäÿð êè÷èê áèð ìÿêàíäà ôûðëàíàí îíëàðëà åëåêòðîí þíúÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, àòîìóí è÷èíäÿ ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá òðàéåêòîðèéàëàð éàðàäûðëàð. Àíúàã áó ìöðÿêêÿáëèê åéíè çàìàíäà, ÿí ñèñòåìëè øÿhÿðèí éîë-hÿðÿêÿò ãàéäàëàðûéëà ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ äöçÿíëèäèð âÿ åëåêòðîíëàð hå÷ âàõò áèð-áèðèëÿ òîããóøìàçëàð. ×öíêè îíëàðûí hÿð áèðèíèí àéðûúà îðáèòè âàð âÿ áó îðáèòëÿð áèðáèðëÿðèëÿ êÿñèøìèðëÿð. Àòîì íöâÿñèíèí ÷åâðÿñèíäÿ 7 îðáèò âàð. Ùå÷ âàõò äÿéèøìÿéÿí áó 7 îðáèòäÿêè åëåêòðîíëàðûí ñàéû áåëÿ áèð ðèéàçè ôîðìóëëà ìöÿééÿíëÿøèð: 2n2. Àòîìëàðûí hÿð áèð îðáèòèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí ìàêñèìóì ñàéû äà áó ôîðìóëëà áÿëèðëÿíèð (ôîðìóëäàêû "n" hÿðôè îðáèòèí íþìðÿñèíè ýþñòÿðèð). Êàèíàòû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ñîíñóç ñàéäà àòîìëàðûí åëåêòðîí îðáèòëÿðèíèí hå÷ áèð ÷àøãûíëûã éàðàòìàäàí 2n2 ôîðìóëóíà óéüóíëàøìàëàðû îðòàäà áèð äöçÿíèí îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Åëåêòðîíëàðûí èíàíûëìàç ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíÿ ðÿüìÿí, àòîìóí äàõèëèí- Åëåêòðîíëàð àòîìóí è÷èíäÿ ñîí äÿðÿúÿ ìöäÿ hå÷ áèð "ãÿçà"íûí áàø âåðìÿìÿñè ðÿêêÿá îðáèòëÿðëÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áó êè÷èê ìÿêàíäà áþéöê øÿhÿðèí éîëëàðûíäàêûíäàí äÿ hÿìèí äöçÿíèí íÿòèúÿñèäèð. Áó ãàò-ãàò ãÿëèç äóðóìóí éàðàíìàñûíà ðÿüìÿí, äöçÿí hå÷ áèð hàëäà òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh hå÷ âàõò òîããóøìà áàø âåðìèð.

åäèëÿ áèëìÿç. Îíóí éåýàíÿ èçàhû Ãóðàíäà äåéèëäèéè êèìè, Àëëàhûí hÿð øåéè þç ãöäðÿòèíèí áèð òÿúÿëëèñè îëàðàã äöçÿí âÿ èíòèçàì è÷èíäÿ éàðàòìàñûäûð. Àëëàhûí éàðàòäûüû áó äöçÿí Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèëèá: "...Àëëàh hÿð øåé ö÷öí áèð þë÷ö ìöÿééÿíëÿøäèðèá" ("Òàëàã" ñóðÿñè, 3). "...Ùÿð øåéè éàðàäàðàã, áèð äöçÿí âåðèá, ìöÿééÿí þë÷öéëÿ òÿãäèð åäèá" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 2). "...Îíóí äÿðýàhûíäà hÿð øåé áèð þë÷ö èëÿäèð. Î, ãåéáè äÿ, àøêàðû äà áèëÿíäèð. Ùàìûäàí áþéöê âÿ óúàäûð" ("Ðÿä" ñóðÿñè, 8-9). "Áèç éåð öçöíö äþøÿäèê, îðàäà ìþhêÿì äàéàíàí äàüëàð éåðëÿøäèðäèê, hÿð øåéäÿí ìöÿééÿí þë÷öäÿ éåòèøäèðäèê" ("Ùèúð" ñóðÿñè, 19). "...Ýþéö Î óúàëòäû, ìèçàí-òÿðÿçèíè [ÿäàëÿò òÿðÿçèñèíè] Î ãîéäó" ("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 7). "Ýöíÿø âÿ Àé ìöÿééÿí áèð þë÷ö èëÿ hÿðÿêÿò åäÿð" ("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 5). "...Øöáhÿñèç, Àëëàh hÿð øåéèí håñàáûíû áèëÿíäèð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 86).

ÃÓÐÀÍÄÀÍ ÈØÀÐßËßÐ Åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðè ìÿñÿëÿñèíè èíúÿëÿéÿðêÿí Ãóðàíäàêû áóíóíëà áàüëû àéÿëÿðÿ äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð. Àòîì íöâÿñèíèí ÿòðàôûíäà 7 îðáèò âàð, îíëàðûí hÿð áèðèíäÿ èñÿ ìöÿééÿí ñàéäà åëåêòðîí ôûðëàíûð. Ãóðàíäà ýþéöí âÿ éåðèí òÿáÿãÿëÿðèíèí ñàéûíû áèëäèðÿí 7 ðÿãÿìè "àòîìóí ýþéö" îëàí åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðèíèí ñàéûíà èøàðÿ äÿ ñàéûëà áèëÿð. "Î, ýþéö áèðè äèýÿðèëÿ òàì óéüóí ýÿëÿí 7 òÿáÿãÿ hàëûíäà éàðàäàíäûð. Àëëàhûí éàðàòäûãëàðûíäà hå÷ áèð çèääèééÿò âÿ óéüóíñóçëóã ýþðìÿçñÿí. Î, ýþé öçöíö hå÷ áèð ãöñóðó îëìàäàí éàðàòäû" ("Ìöëê" ñóðÿñè, 3). Áó ñàé hå÷ áèð çàìàí äÿéèøìÿç, íÿ 6 îëàð, íÿ äÿ 8. Áóðàäà ìþúöçÿâè úÿhÿò åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðèíÿ èøàðÿ åäÿí ñàéûí àéÿ èëÿ òàì óéüóí ýÿëìÿñèäèð.

Àéÿëÿðäÿí äÿ àíëàøûëäûüû êèìè, àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh hÿð øåéè ãöñóðñóç áèð þë÷ö, håñàá âÿ äöçÿí è÷èíäÿ éàðàäàíäûð. Áó þë÷ö âÿ håñàá àòîìóí ÿí êè÷èê hèññÿúèêëÿðèíäÿí òóòìóø, êàèíàòäàêû ÿí íÿhÿíý ýþé úèñèìëÿðèíÿ ãÿäÿð hÿð éåðäÿ âÿ hÿð øåéäÿ êå÷ÿðëèäèð. Áó äà Àëëàhûí ñîíñóç ýöúöíöí, åëìèíèí, ñÿíÿòèíèí âÿ hèêìÿòèíèí ñîíóúóäóð. Àëëàh éàðàòäûüû âàðëûãëàðäàêû âÿ ñèñòåìëÿðäÿêè ìöêÿììÿë þë÷ö, äöçÿí, äÿíýÿ âÿ håñàáëà áó ñèôÿòëÿðèíè èíñàíëàðà òàíûäûð, ñîíñóç ãöäðÿòèíè ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèð. Áöòöí åëìè àðàøäûðìàëàð âÿ êÿøôëÿð ÿñëèíäÿ èíñàíû áó ýåð÷ÿéÿ ýÿòèðìÿëèäèð.

Äàëüà, éîõñà hèññÿúèê? Åëåêòðîíëàð èëê äÿôÿ êÿøô åäèëÿíäÿ îíëàðûí äà åéíÿí íöâÿíèí è÷èíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð êèìè hèññÿúèêëÿð îëäóüóíó äöøöíöðäöëÿð. Àíúàã ñîíðàäàí àïàðûëàí òÿúðöáÿëÿð åëåêòðîíëàðûí äà åéíÿí èøûã hèññÿúèêëÿðè - ôîòîíëàð êèìè äàëüà õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüóíó öçÿ ÷ûõàðäû.

Èøûüûí, ìÿñÿëÿí, ñóéà àòûëìûø áèð äàøûí éàðàòäûüû äàëüàëàð êèìè éàéûëäûüû áÿëëèäèð. Àíúàã èøûã áÿçÿí þçöíö hÿì äÿ ìàääè hèññÿúèêëÿð êèìè àïàðûð, ïÿíúÿðÿéÿ äÿéÿí éàüûø äàìëàëàðû êèìè êÿñèê-êÿñèê, ãûðûëàí (äèñêðåò) ìàääè òÿñèð (èøûã òÿçéèãè) ýþñòÿðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ äåéèðëÿð êè, èøûüûí èêèëè òÿáèÿòè âàð - î hÿì hèññÿúèê, hÿì äÿ äàëüà þçÿëëèéèíÿ ñàhèáäèð. Åéíè èêèëè òÿáèÿò åëåêòðîíäà äà ìöøàhèäÿ îëóíóð. Òÿáèè êè, áó ôàêò åëì àëÿìèíäÿ áþéöê ãàðûøûãëûã éàðàòäû. XX ÿñðèí ÿí öíëö ôèçèêëÿðèíäÿí áèðè îëàí ïðîôåññîð Ðè÷àðä Ôåéíìàí áóíó áåëÿ àíëàäûð: “Åëåêòðîíëàðûí âÿ èøûüûí íåúÿ äàâðàíäûãëàðû àðòûã áèçÿ áÿëëèäèð. Íåúÿ äàâðàíûðëàð? Þçëÿðèíè ñûðô hèññÿúèê êèìè àïàðäûãëàðûíû äåñÿì, ñèçÿ éàíëûø éîë ýþñòÿðìèø îëàðàì. Äàëüà êèìè äàâðàíäûãëàðûíû äåñÿì äÿ, hÿì÷èíèí. Îíëàð àíîëîãó îëìàéàí áèð øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Òåõíèêè äèëäÿ áóíà "êâàíò ìåõàíèêàñûíà óéüóí hÿðÿêÿò òÿðçè" äåéÿ áèëÿðèê. Áó, þíúÿ ýþðäöéöìöç hå÷ áèð øåéÿ áÿíçÿìÿéÿí áèð äàâðàíûø òÿðçèäèð. Áèð àòîì éàéûí óúóíà áàüëàíìûø êöòëÿ êèìè hÿðÿêÿò åòìèð. Ùå÷ ïëàíåòëÿðèí îðáèòëÿð öçðÿ hÿðÿêÿò åòäèéè ìèíèàòöð ýöíÿø ñèñòåìè êèìè äÿ äàâðàíìûð. Íöâÿíè ñàðàí áóëóä âÿ éà äóìàí òÿáÿãÿñèíÿ äÿ áÿíçÿìèð. Áèç èíäèéÿ ãÿäÿð îíëàðûí äàâðàíûøûíà áÿíçÿéÿí hå÷ áèð øåé ýþðìÿìèøèê. Áèð ãÿäÿð ñàäÿëÿøäèðñÿê, åëåêòðîíëàðû ôîòîíëàðà áÿíçÿòìÿê îëàð. Îíëàðûí èêèñè äÿ ãÿðèáÿäèðëÿð, àììà åéíè úöð ãÿðèáÿäèðëÿð. Íåúÿ äàâðàíäûãëàðûíû òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ÷îõ ýöúëö ôàíòàçèéà ëàçûìäûð - ÷öíêè áó, áèçÿ ìÿëóì îëàí hÿð øåéäÿí ôÿðãëèäèð”.21 Åëì àäàìëàðû åëåêòðîíëàðûí áåëÿ äàâðàíûøëàðûíû hå÷ úöð èçàh åäÿ áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí ÷ûõûø éîëó êèìè áó hÿðÿêÿòÿ éåíè áèð àä ãîéäóëàð: "Êâàíò ìåõàíèêàñû hÿðÿêÿòëÿðè". Áó ìÿãàìäàêû ÿñðàðÿíýèç ïðîñåñëÿðëÿ áàüëû håéðÿòèíè ïðîôåññîð Ôåéíìàí "...àììà áóíóí íåúÿ îëäóüóíó ñîðìàéûí, ÷öíêè îíñóç äà hå÷ êèì áèëìèð" ñþçëÿðèëÿ äèëÿ ýÿòèðèð.22 Àììà ìÿñÿëÿ hå÷ äÿ Ôåéíìàíûí äåäèéè ãÿäÿð ãÿëèç äåéèë. Áÿçèëÿðèíèí þçëÿðèíè äàëàíà äèðÿìÿëÿðèíèí ñÿáÿáè îðòàäàêû à÷ûã äÿëèëëÿðÿ ðÿüìÿí,

áó ìþhòÿøÿì ñèñòåì âÿ äöçÿíèí óúà áèð Éàðàäûúû òÿðÿôèíäÿí ãóðóëäóüóíó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿìÿëÿðèäèð. Ùàëáóêè, hÿð øåé ñîí äÿðÿúÿ àøêàðäûð: Àëëàh êàèíàòû éîõäàí âàð åäèá, ãöñóðñóç âÿ hå÷ íÿéÿ áÿíçÿìÿéÿí øÿêèëäÿ ãóðóá. Àëèìëÿðèí hå÷ áèð úàâàá òàïìàäûãëàðû âÿ hÿð äÿôÿ "...àõû áó, íåúÿ îëóð" äåéÿ òÿÿúúöáëÿðèíè áèëäèðäèêëÿðè ñóàëëàðûí úàâàáû áóäóð êè, Áþéöê Éàðàäûúû ñàäÿúÿ "ÎË" äåìÿêëÿ hÿð øåéè éîõäàí âàð åäèá. "Ýþéëÿðè âÿ éåðè éîõäàí éàðàäàí Îäóð. Áèð øåéèí éàðàíìàñûíû èñòÿäèéè çàìàí îíà éàëíûç "Îë!"- äåéÿð, î äà îëàð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 117).

Åëåêòðîíëàðûí ãàïûñûíû à÷äûüû ðÿíýàðÿíý äöíéà Ùå÷ äöøöíìöñöíçìö, ãàïãàðà áèð äöíéàäà éàøàìàã íåúÿ îëàðäû? Áèð àíëûüà òÿñÿââöð åäèí êè, áÿäÿíèíèç, ÷åâðÿíèçäÿêè èíñàíëàð, äÿíèçëÿð, ýþé öçö, àüàúëàð, ÷è÷ÿêëÿð, ãûñàñû, hÿð øåé ãàïãàðàäûð. Áåëÿ áèð äöíéàäà éàøàìàüû ÿñëà èñòÿìÿçäèíèç, åëÿ äåéèëìè? Éàõøû, áÿñ Éåð öçöíö ðÿíýëè åäÿí íÿäèð? Äöíéàìûçû ñîí äÿðÿúÿ ýþçÿëëÿøäèðÿí ðÿíýëÿð íåúÿ éàðàíûð? Ìàääÿíèí ãóðóëóøóíäàêû áÿçè þçÿëëèêëÿð áèçèì îíëàðû ðÿíýëè ýþðìÿéèìèçè òÿìèí åäèð. Êîíêðåò îëàðàã, ðÿíýëÿð åëåêòðîíëàðûí àòîì äàõèëèíäÿêè

áÿçè hÿðÿêÿòëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó éåðäÿ òÿáèè êè, "åëåêòðîíëàðûí hÿðÿêÿòèëÿ ðÿíýëÿðèí íÿ ÿëàãÿñè îëà áèëÿð?" ñóàëû îðòàéà ÷ûõàúàã. Ùÿìèí ÿëàãÿíè ãûñàúà àíëàäàã. Åëåêòðîíëàð éàëíûç ìöÿééÿí îðáèòëÿðäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áó îðáèòëÿðèí 7 äÿíÿ îëäóüóíó àðòûã áèëèðèê. Ùÿð îðáèò ìöÿééÿí åíåðæè ñÿâèééÿñèíÿ ìàëèêäèð. Áó åíåðæè ñÿâèééÿëÿðè îðáèòëÿðèí íöâÿéÿ éàõûíëûüû-óçàãëûüûéëà ìöÿééÿíëÿøèð. Îðáèò íöâÿéÿ íÿ ãÿäÿð éàõûíäûðñà, åëåêòðîíóí åíåðæèñè î ãÿäÿð àç, íÿ ãÿäÿð óçàãäûðñà, î ãÿäÿð ÷îõ îëóð. Åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðèíèí hÿð áèðèíèí àøàüû ñÿâèééÿñèíäÿ "àëò îðáèòëÿð" äÿ âàð. Åëåêòðîíëàð ìöíòÿçÿì îëàðàã þç îðáèòëÿðèëÿ "àëò îðáèò"èí àðàñûíäà hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Àììà áó, þçáàøûíà îëìóð; åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿð àðàñûíäà "ñÿéàhÿò åòìÿñè" ö÷öí õàðèúäÿí åíåðæè àëìàëàðû ýÿðÿêäèð. Áó åíåðæèíèí ãàéíàüû èñÿ ôîòîíëàðäûð. Ôîòîí - ÿí ñàäÿ äèëëÿ äåñÿê, "èøûã hèññÿúèêëÿðè"äèð. Êàèíàòäàêû óëäóçëàðûí hàìûñû áèð íþâ ôîòîí ìÿíáÿëÿðèäèð. Äöíéàìûç ö÷öí ÿí þíÿìëè ãàéíàã èñÿ òÿáèè êè, Ýöíÿøäèð. Ôîòîíëàð Ýöíÿøäÿí ÷ûõàðàã, ñàíèéÿäÿ 300.000 km. ñöðÿòëÿ áöòöí ôÿçàéà éàéûëûðëàð. Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí hÿìèí ôîòîíëàð Éåð öçöíäÿêè ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíà ÷àðïûëàíäà åëåêòðîíëàðûí áàéàã äåäèéèìèç "ñÿéàhÿòè" áàøëàéûð. Îíëàð ýåðèéÿ - þç îðáèòëÿðèíÿ äþíÿíäÿ èñÿ ýþçöìöçÿ ýÿëÿí ðÿíýè ôîðìàëàøäûðàúàã ôîòîíó òÿçÿäÿí õàðèúÿ ýþíäÿðèðëÿð. Áèð íå÷ÿ úöìëÿäÿ ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàh åòäèéèìèç áó ïðîñåñ èëê éàðàäûëûøäàí áó éàíà hå÷ áèð àõñàìà îëìàäàí äàâàì åäèð. Îíóí hÿð ìÿðhÿëÿñè ÷îõ äÿãèã ïëàí âÿ äöçÿí è÷èíäÿ áàø âåðèð. Åëåêòðîíëàðëà ôîòîíëàð àðàñûíäàêû áó ìåõàíèçìèí áèðúÿ áþëöìöíöí áåëÿ èøëÿìÿìÿñè ðÿíýñèç, hÿòòà ãàðàíëûã áèð äöíéàíûí áÿðãÿðàð îëìàñûíà ýÿòèðá ÷ûõàðàðäû. Àììà èøûãëû âÿ ðÿíýëè êàèíàòû ýþðÿ áèëìÿéèìèçè òÿìèí åòìÿê ö÷öí äÿãèã ïëàí âÿ äöçÿí è÷èíäÿ èøëÿéÿí áó ìåõàíèçìèí ìÿðhÿëÿëÿðèíè áèð äÿ ñàäàëàéàã: - Ýöíÿøäÿí Éåð öçöíÿ ýÿëÿí èøûã ôîòîí äÿíÿúèêëÿðè hàëûíäà éàéûëûð. Áó ôîòîí äÿíÿúèêëÿðè Éåðäÿêè ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíà ÷àðïûëûðëàð. -Ôîòîíëàð àòîìóí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó ÷îõ äà èðÿëèëÿéÿ áèëìèð. Îðáèòäÿêè åëåêòðîíëàðëà òîããóøóð.

Ýöíÿøäÿí äöíéàìûçà ýÿëÿí øöàëàðûí 70 ôàèçè Éåðäÿ hÿéàòûí âàð îëìàñû ö÷öí ÿí óéüóí øöàëàðäûð

- Åëåêòðîíëàð îíëàðà ÷àðïûëàí áó ôîòîíëàðû óäóðëàð. - Åëåêòðîíëàð óääóãëàðû ôîòîíëàðûí äà åíåðæèñèíè àëäûãëàðû ö÷öí äàhà éöêñÿê åíåðæè ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí îðáèòÿ êå÷èðëÿð. - Äàhà ñîíðà áó åëåêòðîíëàð ÿââÿëêè äóðóìëàðûíà äþíìÿê èñòÿéèðëÿð. ³ Þç îðáèòëÿðèíÿ ýåðè äþíÿðêÿí õàðèúÿ åíåðæè éöêëö áèð ôîòîí ýþíäÿðèðëÿð. - Áàõ, åëåêòðîíëàðäàí ÿêñ îëóíàí hÿìèí ôîòîíëàð äà åëÿ úèñìèí ðÿíýèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Áöòöí áó ïðîñåñëÿðèí ñîíóúóíäà áèð úèñìäÿí ÿêñ îëóíàðàã, ýþçöìöçÿ ÷àòàí hÿìèí èøûã äÿíÿúèêëÿðè (ôîòîíëàð) hÿìèí úèñìèí ðÿíýèíè éàðàäûð. Þç èøûüû îëìàéàí âÿ Ýöíÿøäÿí àëäûüû èøûüû éàéàí úèñìèí ðÿíýè hÿì àëäûüû èøûã, hÿì äÿ î èøûüû íåúÿ ÿêñ åòäèðìÿñèëÿ áàüëûäûð. Áÿéàç èøûãëà àéäûíëàíàí úèñì ýþçöìöçÿ ãûðìûçû ýþðöíöðñÿ, áó, î äåìÿêäèð êè, hÿìèí úèñì Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí ñïåêòðëÿðèíèí áþéöê áèð hèññÿñèíè óäóð, éàë-

Ðàäèîäàëüàëàð

ìèêðîäàëüàëàð

èíôðàãûðìûç û øöàëàð ýþðöíÿí øöàëàð óëòðàáÿíþâøÿéè øöàëàð

ðåíòýåí øöàëàðû

ãàììàøöàëàð

íûç ãûðìûçûíû ÿêñ åòäèðèð. Èíäèñÿ ýÿëèí èçàh åäÿê êè, áóðàäà "èøûüû óäìàã" èôàäÿñèíè íåúÿ áàøà äöøìÿê ëàçûìäûð. Þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, àòîìäàêû hÿð áèð îðáèòèí àëòûíäà áèð "àëò îðáèò" (ñóáîðáèò) âàð âÿ åëåêòðîíëàð îíëàðûí àðàñûíäà ñÿéàhÿò åäèðëÿð. Ùÿð îðáèòèí áÿëëè áèð åíåðæè ñÿâèééÿñè âàð âÿ åëåêòðîíëàð éåðëÿøäèêëÿðè îðáèòèí åíåðæè ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí åíåðæè äàøûéûðëàð. Îðáèòëÿð íöâÿäÿí óçàãëàøäûãúà ñàhèá îëäóãëàðû åíåðæèíèí ìèãäàðû äà àðòûð. ßýÿð åëåêòðîíóí áóëóíäóüó ñóáîðáèòèí éóõàðûñûíäàêû áàøãà áèð ñóáîðáèòäÿ áîø éåð âàðñà, åëåêòðîí áèð àíëûüà éîõà ÷ûõûð âÿ äÿðhàë öñò åíåðæè ñÿâèééÿëè hÿìèí éåðäÿ ïåéäà îëóð. Àíúàã åëåêòðîíóí áó hÿðÿêÿòè åäÿ áèëìÿñè ö÷öí åíåðæèñèíèí êå÷èä àëäûüû àëò îðáèòèí åíåðæè ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí ýÿëìÿñè ëàçûìäûð. Åëåêòðîí äà þç åíåðæèñèíè Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí ôîòîí hèññÿúèêëÿðèíè óäàðàã àðòûðûð. Äàhà áèð íå÷ÿ þðíÿêëÿ ìÿñÿëÿíè ëàï àéäûí èçàh åäÿ áèëÿðèê. Áèð Ìîðôî (Morpho) êÿïÿíÿéè ýþòöðÿê. Êÿïÿíÿéèí âöúóäóíäàêû ïèãìåíòëÿð Ýöíÿø èøûüûíûí áöòöí ñïåêòðèíè ñîðàðàã, áèðúÿ ìàâè ðÿíýè áóðàõûð. Áó ðÿíýÿ óéüóí ôîòîí hèññÿúèêëÿðè ýþçöìöçÿ ÷àòàíäà îðàäàêû äóéüó ðåñåïòîðëàðû áåéíèìèçÿ ìàâè ðÿíýè êîäëàøäûðàí åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ýþíäÿðèð. Âÿ áåéèíäÿ ìàâè ðÿíý éàðàíûð. Éÿíè áèð úèñìèí ðÿíýè èøûã ãàéíàüûíäàí ýÿëÿí èøûüûí þçÿëëèéè âÿ hÿìèí úèñìèí áó èøûüû íåúÿ ÿêñ åòäèðìÿñèëÿ ìöÿééÿíëÿøèð. Ìÿñÿëÿí, áèð ïàëòàðûí ðÿíýè Ýöíÿø èøûüûíäà âÿ ìàüàçàäà áàõàíäà åéíè úöð ýþðöíìöð. Áåéíèìèç ÿýÿð áèð úèñìèí ãàðà îëäóüóíó äÿðê åäèðñÿ, áó, î äåìÿêäèð êè, hÿìèí úèñì Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí áöòöí ñïåêòðèíè óäóð õàðèúÿ hå÷ áèð hèññÿúèê (ôîòîí) áóðàõìûð. Åéíèëÿ, ÿýÿð Ýöíÿøäÿí äöíéàìûçà ÷îõ ôÿðãëè øöàëàð ýÿëèð. Åëåêòðîìàãíèò ñïåêòðèíäÿ äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áèç áó øöàëàðûí éàëíûç ÷îõ êè÷èê áèð ãèñìèíè ñå÷ÿ áèëèðèê.

Ðÿíýëÿðèí éàðàíìàñûíäàêû áó ìöêÿììÿë ëàéèhÿëÿíäèðìÿ áèçè òÿê áèð ýåð÷ÿéÿ ýþòöðöð: Êàèíàò ÿí êè÷èê hèññÿúèêëÿðèíäÿí ÿí áþéöéöíÿ ãÿäÿð ãöñóðñóç áèð óéüóíëóã âÿ äöçÿí è÷èíäÿ éàðàäûëûá. Ðÿíýëÿðäÿêè ñÿíÿò Àëëàhûí ãöñóðñóç éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíäÿí ñàäÿúÿ áèðèäèð.

úèñì Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí áöòöí ñïåêòðèíè ÿêñ åòäèðèðñÿ, hå÷ áèð ñïåêòðè óäìóðñà, îíäà áåéíèìèç îíó áÿéàç êèìè äÿðê åäèð. Áó éåðäÿ àøàüûäàêû ìÿãàìëàðà õöñóñèëÿ äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð: 1. Úèñìèí ðÿíýè èøûã ãàéíàüûíäàí ýÿëÿí èøûüûí þçÿëëèéèëÿ áàüëûäûð. 2. Úèñìèí ðÿíýè þç àòîìëàðûíäàêû åëåêòðîíëàðûí hÿðÿêÿòèëÿ, áó åëåêòðîíëàðûí èøûüûí hàíñû ñïåêòðèíè óäóá, hàíñûíû ÿêñ åòäèðìÿñèëÿ áàüëûäûð. 3. Úèñìèí ðÿíýè ýþçöìöçÿ éåòèøÿí ôîòîíó áåéíèìèçèí íåúÿ äÿðê åòìÿñèëÿ áàüëûäûð. Èíäè èñÿ áèð äàhà äöøöíÿê. Ýþçëÿ ýþðöëìÿéÿúÿê ãÿäÿð êè÷èê áèð íÿñíÿ îëàí àòîìóí íöâÿñèíèí ÿòðàôûíäà èíàíûëìàç ñöðÿòëÿ äþíÿí åëåêòðîíëàð þç îðáèòëÿðèíäÿí áèð àíäà ãåéá îëàðàã, "ñóáîðáèò" àäû âåðèëÿí áàøãà áèð ìÿêàíäà ìåéäàíà ÷ûõûðëàð. Áó êå÷èä ö÷öí ñóáîðáèòäÿ áîø éåðèí îëìàñû äà øÿðòäèð. Åëåêòðîíëàð êå÷èäèí áàø òóòìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí åíåðæèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ ôîòîíëàðû óäóðëàð. Ñîíðà èñÿ éåíèäÿí ÿââÿëêè îðáèòëÿðèíÿ ýåðè äþíöðëÿð. Áó hÿðÿêÿò ÿñíàñûíäà èíñàí ýþçöíöí àëäûüû ðÿíý ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ñàéëàðû ñîíñóçà éàõûí îëàí àòîìëàð hÿð àí hå÷ äóðìàäàí áó hÿðÿêÿòëÿðè òÿêðàðëàéûðëàð. Íÿòèúÿäÿ áèç ðÿíýëÿðè äàâàìëû îëàðàã ýþðÿ áèðèðèê. Áó ìöähèø ìåõàíèçì èíñàíûí éàðàòäûüû hå÷ íÿéëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëìÿç. Ìÿñÿëÿí, ñààò ÷îõ ìöðÿêêÿá ìåõàíèçìÿ ñàhèáäèð âÿ îíóí äöçýöí èøëÿéÿ áèëìÿñè ö÷öí áöòöí hèññÿëÿðè (÷àðõëàð, äèøëè þòöðöúöëÿð, âàëëàð, éàéëàð âÿ ñ.) ëàçûìëû øÿêèëäÿ ëàçûìëû éåðäÿ îëìàëûäûð. Áó ìåõàíèçìäÿ ÿí

Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí ôîòîíëàð Éåð öçöíäÿêè ìàääÿëÿðèí ãóðóøëàðûíà òÿñèð ýþñòÿðìÿêëÿ, ðÿíýëè áèð äöíéà ýþðìÿéèìèçè òÿìèí åäèð.

êè÷èê áèð àõñàìà ñààòûí èøèíÿ çÿðÿð âåðÿð. Ôÿãÿò àòîìëàðûí ãóðóëóøóíó âÿ åëåêòðîíëàðûí áàéàã àíëàòäûüûìûç ìåõàíèçìèíè äöøöíñÿê, îíóíëà ìöãàéèñÿäÿ ñààòûí íÿ ãÿäÿð ñàäÿ âÿ áÿñèò îëäóüó à÷ûã-àøêàð ýþðöíÿð. Äåäèéèìèç êèìè, áó ìåõàíèçì èíñàí ÿëèëÿ éàïûëìûø hå÷ áèð ñèñòåìëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ìöðÿêêÿá, ìöêÿììÿë âÿ åéíè çàìàíäà ãöñóðñóçäóð. Èíñàíû èñòÿð-èñòÿìÿç håéðÿòÿ ýÿòèðÿí áåëÿ áèð ñèñòåì ìàòåðèàëèñò àëèìëÿðèí äåäèéè êèìè, òÿñàäöôëÿð ñîíóúóíäà éàðàíà áèëÿðìè? ßëáÿòòÿ, éîõ âÿ áèð äÿ éîõ! Èíäè èñÿ áåëÿ áèð ñóàë âåðÿê: êèìñÿñèç ñÿhðàäà ýåäÿðêÿí éåðäÿ èøëÿéÿí áèð ñààò ýþðñÿíèç, îíóí òîç-òîðïàã, ãóì âÿ äàøëàðûí áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí éàðàíäûüûíû äöøöíÿðñèíèçìè? Áóíó hå÷ êèì äöøöíìÿç, ÷öíêè ñààòûí àüûë, ëàéèhÿ âÿ áàúàðûã íÿòèúÿñèíäÿ äöçÿëäèëäèéè ýþç þíöíäÿäèð. Åëÿ èñÿ, òÿê áèðúÿ àòîìäàêû ëàéèhÿëÿíäèðìÿ âÿ àüûë áàéàã äåäèéèìèç êèìè, èíñàíûí äöçÿëäÿ áèëÿúÿéè áöòöí ìåõàíèçìëÿðäÿí ãàòãàò àðòûãäûð. Áó àüûë äà áþéöê åëì ñàhèáè, hÿð øåéè áèëÿí, ýþðÿí âÿ éàðàäàí Àëëàhäûð.

Àëëàh ýþðäöéöìöç âÿ ýþðìÿäèéèìèç hÿð øåéè ñîíñóç áèð ñÿíÿòëÿ éàðàäàðàã, õÿáÿðèìèç áåëÿ îëìàäàí áèçèì èõòèéàðûìûçà âåðèá. Þíúÿ hå÷ áèëìÿäèéèìèç, áÿëêÿ þéðÿíìÿéè hå÷ àüëûìûçà äà ýÿòèðìÿäèéèìèç ðÿíýëÿð ìÿñÿëÿñè åëì èíêèøàô åòäèêúÿ áöòöí èíúÿëèêëÿðèëÿ èíñàíëàðà áÿëëè îëóá. Åëì èíêèøàô åòäèêúÿ àüûë âÿ âèúäàí ñàhèáè îëàí hÿð áèð èíñàí Àëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åäèð âÿ Îíà èíàíûð. Áó ýåð÷ÿêëèéè ýþðìÿçëèéÿ âóðìàã ñàäÿúÿ îëàðàã, ìöìêöíñöçäöð. ×öíêè åëìèí èíêèøàôû äà Îíóí âàðëûüûíû òÿñäèãëÿéèð. Äè ýÿë êè, áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, êàèíàòûí hÿð íþãòÿñèíäÿ øàhèä îëäóüóìóç öñòöí ñÿíÿòè âÿ àüëû ýþðìÿê èñòÿìÿéÿíëÿð äÿ òàïûëûð. Öíëö åëì àäàìû Ëóè Ïàñòåðèí (Louis Pasteur) áóíóíëà áàüëû ìàðàãëû áèð ôèêðè âàðäû: "Åëìèí àçû èíñàíû Àëëàhäàí óçàãëàøäûðûð, ÷îõó èñÿ Îíó äîüðó àïàðûð".23 Èíñàí, ÿòðàôûíäàêû éàðàäûëûø þðíÿêëÿðè hàããûíäà áèëèêëÿðè àðòûãúà äàhà àéäûí äÿðê åäèð êè, Àëëàh hÿð éåðäÿ hÿð øåéè éþíÿëäèð, ýþéäÿ äÿ, éåðäÿ äÿ áöòöí áàø âåðÿíëÿðè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéûð âÿ ýöí ýÿëÿúÿê, ìöòëÿã áèçèì äÿ úàíûìûç àëûíàúàã, áó äöíéàäà ýþðäöéöìöç èøëÿðëÿ áàüëû hàãã-håñàáà ÷ÿêèëÿúÿéèê. ßòðàôûìûçäàêû ñàéñûç-håñàáñûç îëàéëàðëà áàüëû áèëýèìèç àðòäûãúà, ýöíäÿí-ýöíÿ Àëëàhûí åëìèíÿ håéðàíëûüûìûç äà ÷îõàëûð. Áó håéðàíëûã èñÿ Àëëàhûí ñîíñóç ãöäðÿòèíè, ýöúöíö ìöìêöí îëäóãúà äÿðê åòìÿ âÿ äîëàéûñûéëà Îíäàí ýÿðÿêäèéè êèìè ãîðõóá-÷ÿêèíìÿ éîëóíäà ÷îõ þíÿìëè áèð àääûìäûð. Ãóðàíäà áóíóíëà áàüëû äåéèëèð: "Ìÿýÿð Àëëàhûí ýþéäÿí áèð éàüìóð éàüäûðäûüûíû ýþðìöðñÿíìè? Ñîíðà Áèç îíóíëà íþâáÿíþâ ìåéâÿëÿð éåòèøäèðäèê âÿ äàüëàðäà ìöõòÿëèô ðÿíýëè - àü, ãûðìûçû, òöíä ãàðà éîëëàð ïåéäà åòäèê. Èíñàíëàðûí, håéâàíëàðûí âÿ äàâàðëàðûí äà áó úöð ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðè âàðäûð. Àëëàhäàí þç áÿíäÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ àíúàã àëèìëÿð ãîðõàð. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh hÿð øåéÿ ãàëèá îëàí âÿ áàüûøëàéàíäûð" ("Ôàòèð" ñóðÿñè, 27-28).

Ùèññÿúèêëÿðèí ïðîãðàìëàíìûø hÿðÿêÿòè Áóðà ãÿäÿð àòîìó îëóøäóðàí hèññÿúèêëÿðèí þçÿëëèêëÿðèíè èíúÿëÿäèê. Èíäè èñÿ áó hèññÿúèêëÿðèí þíúÿ áÿhñ åòìÿäèéèìèç îðòàã áèð úÿhÿòèíè þéðÿíÿúÿéèê. Áó, "ñïèí äþíöøö" àäëàíûð.

Àòîìó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí hèññÿúèêëÿðèí þç îõëàðû ÿòðàôûíäà ôþâãÿëàäÿ áèð ñöðÿòëÿ äþíìÿëÿðèíÿ ôèçèêëÿð "ñïèí" àäû âåðèáëÿð (Èíýèëèñúÿ spin - "ôûðëàíìà" äåìÿêäèð - òÿðú.). Ñïèí hÿðÿêÿòè êàèíàòäàêû áèð ÷îõ ñèñòåìëÿðäÿ þíÿìëè ðîë îéíàéûð. Àòîìóí è÷èíäÿêè hèññÿúèêëÿðäÿí òóòìóø, ôÿçàäàêû óëäóçëàðà ãÿäÿð áöòöí ñèñòåìëÿð áó hÿðÿêÿò öçÿðèíäÿ ãóðóëóáëàð. Ùèññÿúèêëÿðèí "ñïèí" hÿðÿêÿòè èëê äÿôÿ 1925-úè èëäÿ êÿøô åäèëèá. Âÿ áó çàìàí áÿëëè îëóá êè, èêè àéðû hèññÿúèê hå÷ âàõò åéíè äóðóìäà îëìóðëàð. Áèëäèéèìèç êèìè, àòîì - ÷îõ êè÷èê áèð hèññÿúèêäèð âÿ îíóí äà è÷èíäÿ hÿìèøÿ ìöðÿêêÿá hÿðÿêÿò ìþâúóääóð. Áÿñ àòîìó îëóøäóðàí áöòöí hèññÿúèêëÿð åéíè úöð hÿðÿêÿò åòñÿéäèëÿð, íÿ îëàðäû? Ýÿëèí, äöøöíÿê. Þíúÿ ïðîòîíó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí 3 êâàðêäàí áàøëàéàã. Îíëàð åéíè àíäà åéíè ñöðÿòëÿ åéíè èñòèãàìÿòäÿ hÿðÿêÿò åòñÿéäèëÿð, áèðëÿøèá áèð êâàðêà ÷åâðèëÿðäèëÿð. Áó çàìàí èñÿ ïðîòîíóí éàðàíìàñû áàø òóìàç âÿ äîëàéûñûéëà íÿ íöâÿ, íÿ äÿ àòîì îëàðäû. ×öíêè êâàðê åíåðæèäÿí èáàðÿòäèð, åéíè àíäà åéíè éþíäÿ åéíè ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿí 3 àéðû åíåðæèíèí îëìàñû èñÿ ìöìêöíñöçäöð. Îíëàðûí íÿéÿ ýþðÿñÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìÿëÿðè ýÿðÿêäèð. Áó äà þçöíö àíúàã hÿðÿêÿò ôÿðãèíäÿ ýþñòÿðÿ áèëÿð. Àíúàã áó hàëäà êâàðêëàð (êè÷èê åíåðæè òîïàëàðû) íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿðëÿð. ßýÿð êâàðêëàðûí hàìûñû åéíè éþíäÿ åéíè ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åòñÿéäèëÿð, äåäèéèìèç êèìè, íÿ ïðîòîíëàð, íÿ íåéòðîíëàð, íÿ àòîì, íÿ äÿ íöâÿ îëàðäû. Éÿíè öìóìèééÿòëÿ, ìàääÿ âàð îëìàçäû. Ýþðöíäöéö êèìè, "ñïèí" hÿðÿêÿòè äÿ èíäèéÿ ãÿäÿð èíúÿëÿäèéèìèç áöòöí áàøãà àìèëëÿð êèìè êàèíàòûí éàðàíìàñû ö÷öí áþéöê ðîë îéíàéûá. Öíëö åëì àäàìû Ñòèâåí Ùîóêèíã (Stephen Hawking) áó äóðóìó áåëÿ èçàh åäèð: “...ßýÿð äöíéà áó hÿðÿêÿò îëìàäàí éàðàäûëñàéäû, êâàðêëàð hå÷ âàõò ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäèëÿð. Ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð äà åëåêòðîíëàðëà áèðýÿ àòîìëàðû îëóøäóðà áèëìÿçäè. Áóíëàðûí hàìûñû èëê ïèëëÿäÿí áèð-áèðëÿðèíÿ óéüóí éàðàäûëûáëàð”.24 ×àüäàø åëì àòîìëàðûí àëò hèññÿúèêëÿðèíèí áó hÿðÿêÿòèíè êÿøô åòñÿ äÿ, áó ôþâãÿëàäÿ îëàéûí èçàhûíû âåðìÿêäÿ àúèçäèð. Áó øöóðñóç hèññÿúèêëÿðèí "ñïèí" øÿêëèíäÿ hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿëÿðè ö÷öí áèçèì øÿðh åòäèéèìèç áöòöí áó ïðîñåñëÿðè äöøöíöá, äÿðê åòìÿëÿðè ýÿðÿêèðäè. Äàhà ñîíðà èñÿ íåúÿ hÿ-

ðÿêÿò åòìÿê áàðÿäÿ ãÿðàð âåðìÿëè, éÿíè áèð ñòðàòåýèéà hàçûðëàìàëûéäûëàð. Ùàíñû hèññÿúèéèí ìÿhç hàíñû éþíäÿ ìÿhç hàíñû ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿúÿéè ñîí äÿðÿúÿ äÿãèã øÿêèëäÿ áÿëèðëÿíìÿëèéäè. Äàhà ñîíðà èñÿ áó ñòðàòåýèéà êàèíàòäàêû ñîíñóç ñàéäà hèññÿúèêëÿðèí hàìûñûíà ÷àòäûðûëìàëû, îíëàð äà ãÿáóë åòìÿëèéäèëÿð... Èíäè èñÿ áó ñóàëû úàâàáëàíäûðàã: íèéÿ áöòöí hèññÿúèêëÿð áó "ñòðàòåýèéàéà" ÿìÿë åäèðëÿð? Íèéÿ îíëàðäàí hå÷ áèðè öìóìè ãàéäàíû ïîçìóð? Ìÿýÿð áó hèññÿúèêëÿðèí hàìûñûíûí àüûë, èðàäÿ âÿ çÿêàñû âàð? ßëáÿòòÿ éîõ. Ùÿòòà êöòëÿñè áåëÿ îëìàéàí, ñà- "Ñïèí hÿðÿêÿòè" ñàäÿ äèëäÿ íÿéèíñÿ þç îõó ÿòðàôûíäà äþíìÿñè àíëàìûíà ýÿëèð. Áó hÿäÿúÿ åíåðæèäÿí èáàðÿò áó ðÿêÿò êàèíàòäàêû áöòöí ñèñòåìëÿðäÿ ÷îõ hèññÿúèêëÿðèí þçëÿðè øöáhÿñèç êè, ìöñ- þíÿìëè ðîë îéíàéûð. Àòîìóí äàõèëèíäÿêè hèñòÿãèë øÿêèëäÿ ïëàí ãóðóá, ãÿðàð ãÿáóë ñÿúèêëÿðäÿí ôÿçàäàêû óëäóçëàðà ãÿäÿð áöòöí ñèñòåìëÿð áó hÿðÿêÿò öçÿðèíäÿ ãóðóëóá. åäÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà ãàðøûìûçà ÷û- Ìöàñèð òåõíîëîýèéàëàð êàèíàòûí áåëÿ hÿðÿêÿõàí Àëëàhûí ñîíñóç àüëû, ñîíñóç ýöúö òèíèí øÿêëèíè ÷ÿêìÿéÿ èìêàí âåðñÿ äÿ, hÿëÿ àòîìà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿéèá. âÿ ñîíñóç åëìèäèð. Àëëàh áöòöí áó hèññÿúèêëÿðè þçöíÿ òàáå åòäèðèá âÿ áåëÿúÿ äÿ êàèíàòû éàðàäûá. Áèð àéÿäÿ áó ýåð÷ÿê áèçÿ áåëÿ ÷àòäûðûëûð: "...Áÿëè, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Îíà ìÿõñóñäóð, hàìûñû Îíà áîéóí ÿéèð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 116).

3-úö ÁÞËÖÌ

ÌÀÄÄßÉß ÄÎÜÐÓ ÈÊÈÍÚÈ ÏÈËËß: ÌÎËÅÊÓËËÀÐ

èçúÿ, ÿòðàôûíûçäà ýþðäöéöíöç øåéëÿðè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè åäÿí íÿäèð? Îíëàðûí ðÿíýëÿðè, þë÷öëÿðè, ãîõóëàðû, äàäëàðû íÿéÿ ýþðÿ àéðû-àéðûäûð? Íÿäÿí áèð ìàääÿ éóìøàã èêÿí, äèýÿðè áÿðê, ö÷öíúöñö èñÿ åëàñòèêäèð? Áóðà ãÿäÿð îõóäóãëàðûíûçäàí ÷ûõûø åäÿðÿê, "÷öíêè àòîìëàðû ôÿðãëèäèð" äåéÿ áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó úàâàá éåòÿðëè äåéèë. ×öíêè ÿýÿð áó ôÿðãëèëèéèí ñÿáÿáè òÿêúÿ àòîìëàð îëñàéäû, îíäà áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè þçÿëëèêëÿðÿ ñàhèá ìèëéàðäëàðúà àòîìóí âàðëûüû ýÿðÿêèðäè. Àììà ýåð÷ÿêäÿ áåëÿ äåéèë àõû. ßêñÿð ìàääÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ åéíè àòîìëàðûí îëìàñûíà ðÿüìÿí, îíëàð ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèðëÿð. Áóíóí äà ñÿáÿáè àòîìëàðûí ìîëåêóë éàðàòìàã ö÷öí þç àðàëàðûíäà ãóðäóãëàðû êèìéÿâè áàüëàðäàäûð. Ìàääÿéÿ ýåäÿí èëê ïèëëÿ îëàí àòîìëàðäàí ñîíðà èêèíúè ïèëëÿ ìîëåêóëëàðäûð. Ìîëåêóëëàð ìàääÿíèí êèìéÿâè þçÿëëèêëÿðèíè áÿëèðëÿéÿí ÿí êè÷èê áèðëÿøìÿëÿðäèð. Îíëàð èêè âÿ éà äàhà ÷îõ àòîìäàí, áÿçèëÿðè èñÿ ìèíëÿðëÿ àòîì ãðóïóíäàí èáàðÿò îëóðëàð. Àòîìëàð ìîëåêóëëàðûí äàõèëèíäÿ åëåêòðîìàãíèò úàçèáÿ ãöââÿñèíÿ äàéàíàí êèìéÿâè áàüëàðëà áèð àðàäà òóòóëóðëàð. Éÿíè áó áàüëàð àòîìëàðûí þçëÿðèíèí ñàhèá îëäóãëàðû åëåêòðèê éöêö ÿñàñûíäà éàðàíûð. Àòîìëàðûí åëåêòðèê éöêö èñÿ, þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, éóõàðû îðáèòëÿðÿ êå÷ÿí åëåêòðîíëàðûí ñàéÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìîëåêóëëàðûí ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ áèð àðàéà ýÿëìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ ÿòðàôûìûçäà ýþðäöéöìöç ìàääÿëÿð éàðàíûð. Áó éåðäÿ ìàääÿëÿðèí ìöõòÿëèôëèéèíè ÿñàñû îëàí êèìéÿâè áàüëàð (ÿëàãÿëÿð) hàããûíäà äàíûøàã.

Êèìéÿâè ÿëàãÿëÿð Éóõàðûäà äà äåéèëäèéè êèìè, êèìéÿâè áàüëàð (ÿëàãÿëÿð) àòîìëàðûí õàðèúè îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí hÿðÿêÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Ùÿð áèð àòîì ÿëàâÿ åëåêòðîí àëìàã âÿ éà âåðìÿê éîëóéëà ÿí éóõàðû ñÿâèééÿäÿêè ñîíóíúó îðáèòèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí ñàéûíû 8-ÿ òàìàìëàìàüà ÷àëûøûð. Àðòûã áèëèðèê êè, hÿìèí îðáèòäÿ ìàêñèìóì 8 åëåêòðîí îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ, àòîìëàð hÿìèí îðáèòè äîëäóðìàã ö÷öí éà áàøãà àòîìëàðäàí ÿëàâÿ åëåêòðîí àëûð, éà äà ÿýÿð îðàäàêû åëåêòðîíëàðûí ñàéû àçäûðñà, áóíëàðû áàøãà àòîìà âåðÿðÿê, hÿìèí îðáèòèí àëòûíäàêû "äîëó" ñÿâèééÿíè ÿí öñò ãàò hàëûíà ýÿòèðèðëÿð. Äåäèéèìèç êèìè, áóðàäà ìÿãñÿä îäóð êè, ÿí öñò ãàòäàêû

Íàòðèóì àòîìó ñîíóíúó îðáèòèíäÿêè åëåêòðîíó õëîð àòîìóíà âåðÿðÿê, ïîçèòèâ éöêëÿíèð. Åëåêòðîíó àëàí Na õëîð èñÿ íåãàòèâ éöêÿ ñàhèá îëóð. Áó èêè éöêöí áèð-áèðèíè ÷ÿêìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ àðàëàðûíäà èîí ðàáèòÿñè éàðàíûð. Íàòðèóì àòîìó

Íàòðèóì Õëîðèä ìîëåêóëó (NaCl)

Õëîð àòîìó

Na+

Íàòðèóì èîíó

Cl-

Õëîð èîíó

îðáèò hÿìèøÿ 8 åëåêòðîíëà äîëó îëñóí. Àòîìëàðûí àðàñûíäàêû áó åëåêòðîí àëûø-âåðèøè êèìéÿâè ÿëàãÿíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Áó ïðîñåñèí íÿòèúÿñèíäÿ àòîìëàðûí àðàñûíäà 3 úöð ÿëàãÿ éàðàíûð. Áóíëàð èîí, êîâàëåíò âÿ ìåòàë ÿëàãÿëÿðèäèð. Ìîëåêóëëàð àðàñûíäà èñÿ "çÿèô ÿëàãÿëÿð" àäû àëòûíäà õöñóñè áàüëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Îíëàðûí àòîìëàðûí àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðäÿí çÿèôäèðëÿð. ×öíêè ìîëåêóëëàð ìàääÿíè ìåéäàíà ýÿòèðìÿê ö÷öí íèñáÿòÿí "åëàñòèê" îëìàëûäûðëàð. Èíäè èñÿ áàõàã ýþðÿê, áó ÿëàãÿëÿð íÿäèð âÿ íåúÿ ãóðóëóðëàð?

Èîí ÿëàãÿñè Áó ÿëàãÿéëÿ áèðëÿøÿí àòîìëàð ñîí îðáèòëÿðèíäÿêè àòîìëàðûíûí ñàéûíû 8ÿ òàìàìëàìàã ö÷öí áèð-áèðèíäÿí åëåêòðîí àëûð âÿ éà âåðèðëÿð. Ñîíóíúó îðáèòäÿ 4-äÿí àç åëåêòðîíó îëàí àòîìëàð áóíëàðû áàøãàñûíà âåðèðëÿð, 4-äÿí ÷îõ åëåêòðîíó îëàí àòîìëàð èñÿ áàøãàñûíäàí ÿëàâÿ åëåêòðîí àëûðëàð. Áó ÿëàãÿ íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ìîëåêóëëàð êðèñòàë (êóáèê) ãóðóëóøà ñàhèá îëóðëàð. Ùàìûìûçûí éàõøû òàíûäûüûìûç ñöôðÿ äóçóíóí (NaCl) ìîëåêóëëàðû áó ðàáèòÿíèí íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøûá. Éàõøû, áÿñ àòîìëàð íèéÿ áåëÿ ìöíàñèáÿòëÿðÿ ýèðèðëÿð? Áó îëìàñàéäû, íÿ áàø âåðÿðäè? Áèðèíúè ñóàëûí úàâàáû - éÿíè àòîìëàðûí íÿéÿ ýþðÿ áåëÿ äàâðàíäûãëàðû ÷àüäàø åëìÿ áÿëëè äåéèë. Àòîìëàðûí ñîíóíúó îðáèòèíäÿ ìÿhç 8 åëåêòðîíóí îëìàñûíû êèì òÿñáèò åäèá? Àòîìëàðûí þçëÿðèìè? Òÿáèè êè, éîõ. Áó, î ãÿäÿð äÿãèã håñàáàòäûð êè, àüëû, øöóðó âÿ èðàäÿñè îëìàéàí âàðëûãëàð îíó hå÷ âàõò áàúàðìàçëàð. Áó ðÿãÿì ìàääÿíèí âÿ äîëàéûñûéëà äà êàèíàòûí éàðàíìàñû ö÷öí èëê ïèëëÿ îëàí àòîìëàðûí áèðëÿøìÿñèíèí à÷àðûäûð. ßýÿð áó ÷îõ âàúèá ïðèíñèï îëìàñàéäû âÿ àòîìëàð äà îíà ÿìÿë åòìÿñÿéäèëÿð, ìàääÿ éàðàíìàçäû. Ùàëáóêè, àòîìëàð âàð åäèëäèêëÿðè èëê àíäàí öçöáÿðè áó èøëÿðè ýþðÿðÿê, ìàääÿíèí éàðàíìàñû ö÷öí ãöñóðñóç õèäìÿò ýþñòÿðèðëÿð.

Ôëöîð àòîìó

Êîâàëåíò ÿëàãÿ

Ôëöîð ìîëåêóëó (F2)

Àòîìëàðûí àðàñûíäàêû áàüëàðû èíúÿëÿéÿðêÿí åëì àäàìëàðû Ñó ìîëåêóëó (H2O) èëýèíú áèð äóðóìëà ãàðøûëàøûáëàð. Áåëÿ êè, áÿçè àòîìëàð ðàáèòÿ ãóðìàã ö÷öí àðòûã èçàh åòäèéèìèç Ùèäðîýåí Îêñèýåí àòîìó àòîìó êèìè, åëåêòðîí àëûø-âåðèøèíÿ ýèðÁÿçè àòîìëàð ñîíóíúó îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíñÿëÿð äÿ, áÿçèëÿðè ñîíóíúó ëàðû îðòàã "èøëÿäÿðÿê", êîâàëåíò ÿëàãÿéëÿ éåíè îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðäàí îðìîëåêóëëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëèðëÿð. òàã èñòèôàäÿ åòìÿéÿ "ãÿðàð âåðèðëÿð". Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèá êè, hÿéàòûí ìþâúóäëóüó ö÷öí âàúèá îëàí ÿêñÿð ìàääÿëÿðèí ìîëåêóëëàðû ìÿhç áó ÿëàãÿíèí ñàéÿñèíäÿ éàðàíûð. Áó ðàáèòÿéÿ àëèìëÿð "êîâàëåíò ÿëàãÿ" àäû âåðèáëÿð. Êîâàëåíò ÿëàãÿíèí äàhà éàõøû àíëàøûëìàñû ö÷öí áåëÿ áèð þðíÿê ýþñòÿðÿê. Þíúÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, àòîìëàðûí ñîíóíúó îðáèòèíÿ ìàêñèìóì 2 åëåêòðîí êå÷èðèëÿ áèëèð. Ùèäðîýåí àòîìó èñÿ òÿêúÿ áèð åëåêòðîíà ñàhèáäèð, àììà äàéàíûãëû ÿëàãÿ ãóðà áèëìÿê ö÷öí åëåêòðîíëàðûíûí ñàéûíû 2-éÿ ãàëäûðìàüà ÷àëûøûð. Áó ñÿáÿáäÿí, þçö êèìè èêèíúè áèð hèäðîýåí àòîìóéëà êîâàëåíò ðàáèòÿ éàðàäûð. Éÿíè áó çàìàí hÿð èêè hèäðîýåí àòîìó áèð-áèðëÿðèíèí åëåêòðîíëàðûíäàí þçëÿðèíèí èêèíúè åëåêòðîíó êèìè éàðàðëàíûðëàð. Áåëÿúÿ, H2 ìîëåêóëó ôîðìàëàøûð.26

åëåêòðîí

Ãöââÿ

Àëöìèíèóì èîíó

Ìåòàë àòîìëàðû àðàñûíäà èñÿ ôÿðãëè êèìéÿâè ðàáèòÿ ìþâúóääóð. Ùÿð áèð ìåòàë àòîìó þçöíöí ñîíóíúó åëåêòðîíó öìóìè "hîâóçà" áóðàõûð, íÿòèúÿäÿ éàðàíàí "åëåêòðîí äÿíèçè" ìåòàëëàðûí åëåêòðèê êå÷èðèúèëèéè þçÿëëèéèíè òÿìèí åäèð.27

ßýÿð ÷îõëó àòîì áèð-áèðëÿðèíèí åëåêòðîíëàðûíà îðòàã îëàðñà, áó äÿôÿ "ìåòàë ÿëàãÿñè" éàðàíûð. Ýöíäÿëèê hÿéàòûìûçäà ÿòðàôûìûçäà ýþðäöéöìöç äÿìèð, ìèñ, ñèíê, àëöìèíèóì âÿ ñ. ìåòàëëàð ìÿhç hÿìèí "ìåòàë ÿëàãÿñè"íèí håñàáûíà ôîðìàëàøûð, ýþçëÿ ýþðöëöð, ÿëëÿ òóòóëóð... Àòîìëàðûí îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí íÿéÿ ýþðÿ áåëÿ äàâðàíäûãëàðûíû åëì àäàìëàðû hå÷ úöð èçàh åäÿ áèëìèðëÿð. Ùàëáóêè, áöòöí àëÿì ñÿáÿáèíè áèëìÿäèéèìèç áó ïðîñåñèí ñàéÿñèíäÿ âàð îëóð. Ýþðÿñÿí, áöòöí áó ÿëàãÿëÿðèí ñàéÿñèíäÿ íå÷ÿ úöð ôÿðãëè áèðëÿøìÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿð? Ùÿð ýöí ëàáàðîòîðèéàëàðäà éåíè áèðëÿøìÿëÿð éàðàäûëûð. Ùàçûðäà åëìÿ 2 ìèëéîí áèðëÿøìÿ áÿëëèäèð. ßí áÿñèò êèìéÿâè áèðëÿøìÿ hèäðîýåí ìîëåêóëó ãÿäÿð êè÷èê îëäóüó hàëäà, ìèëéîíëàðëà àòîìäàí ôîðìàëàøàí áèðëÿøìÿëÿð äÿ ìþâúóääóð.28 Áÿñ áèð åëåìåíò ìàêñèìóì íå÷ÿ úöð ôÿðãëè áèðëÿøìÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿð? Ñóàëûí úàâàáû îëäóãúà ìàðàãëûäûð. ×öíêè áèð òÿðÿôäÿí, åëÿ åëåìåíòëÿð âàð êè, hå÷ áèð êèìéÿâè åëåìåíòëÿðëÿ áèðëÿøìèðëÿð (òÿñèðñèç ãàçëàð). Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, 1700000 áèðëÿøìÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿí êàðáîí àòîìó âàð. ßýÿð åëìÿ áÿëëè áèðëÿøìÿëÿðèí òîïëàì ñàéûíûí 2 ìèëéîíà éàõûí îëäóüó õàòûðëàòñàã, áÿëëè îëàð êè, 109 åëåìåíòèí 108-è 300.000 áèðëÿøìÿ éàðàäûð. Àíúàã áèðúÿ êàðáîí ôþâãÿëàäÿ øÿêèëäÿ 1700000 áèðëÿøìÿ ôîðìàëàøäûðûð. Êàèíàòûí "õàììàë"ëàðû âÿ äþâðè úÿäâÿë: Òÿáèÿòÿäÿ òàïûëàí 92 âÿ ëàáàðîòîðèéàëàðäà àëûíàí 17 ôÿðãëè åëåìåíò ïðîòîíëàðûíûí ñàéëàðûíà óéüóí îëàðàã áó úÿäâÿëäÿ éåðëÿøäèðèëèáëÿð. Èëê áàõûøäà áó òàáëî ÷åøèäëè hÿðô âÿ ðÿãÿìëÿðèí éàçûëäûüû ÷ÿð÷èâÿëÿð òîïëóñóíó õàòûðëàòñà äà, hàçûðäà ÿòðàôûìûçäà íÿ âàðñà hàìûñû, î úöìëÿäÿí äÿ áöòöí êàèíàò îíóí è÷èíäÿ ñûüûð.

Úàíëû hÿéàòûí òÿìÿë äàøû - êàðáîí àòîìó Êàðáîí úàíëûëàð ö÷öí ÿí hÿéàòè åëåìåíòäèð. ×öíêè áöòöí úàíëû ìàääÿëÿð êàðáîíóí ÷åøèäëè áèðëÿøìÿëÿðèíäÿí éàðàíûáëàð. Áèçëÿðèí âàðëûüû ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè îëàí êàðáîí àòîìóíóí þçÿëëèêëÿðè hàããûíäà úèëä-úèëä êèòàáëàð éàçñàã áåëÿ, îíëàðûí hàìûñûíû ÿhàòÿ åòìÿê ìöìêöí äåÊàðáîí éèë. Ùàëáóêè, êèìéà åëìè hÿëÿ äÿ îíóí þçÿëëèêëÿðèíè òàì àòîìó êÿøô åäÿ áèëìÿéèá. Áèç áóðàäà ñàäÿúÿ êàðáîíóí áèð íå÷ÿ ÷îõ þíÿìëè úÿhÿòëÿðèíäÿí äàíûøàúàüûã. Ùöúåéðÿ ìåìáðàíûíäàí àüàú ãàáûüûíà, ýþç áöëëóðóíäàí ìàðàëûí áóéíóçëàðûíà, éóìóðòàíûí àüûíäàí èëàí çÿhÿðèíÿ ãÿäÿð ñîí äÿðÿúÿ ôÿðãëè îëàí öçâè ìàääÿëÿðèí hàìûñû êàðáîí ÿñàñëû áèðëÿøìÿëÿðäÿí éàðàíûð. Êàðáîí hèäðîýåí âÿ îêñèýåí àòîìëàðûéëà ìöõòÿëèô hÿíäÿñè ôîðìàëàðäà áèðëÿøÿðÿê, ñîí äÿðÿúÿ ôÿðãëè ìàääÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Àììà áóíóíëà áåëÿ, êàðáîíóí òÿõìèíÿí 1,7 ìèëéîí áèðëÿøìÿ éàðàäà áèëìÿñèíèí ñÿáÿáè íÿäÿäèð? Êàðáîí àòîìëàðûíûí ÿí þíÿìëè þçÿëëèêëÿðèíäÿí áèðè äÿ ÷îõ àñàí øÿêèëäÿ çÿíúèð éàðàäà áèëìÿëÿðèäèð. ßí ãûñà êàðáîí àòîìó çÿíèúè 2 àòîìäàí èáàðÿò îëóð. ßí óçóí çÿíúèðÿ ýÿëèíúÿ èñÿ, áó áàðÿäÿ êîíêðåò áèð ðÿãÿì äåéèëìÿñÿ äÿ, îíóí hàëãàëàðûíûí ñàéûíûí òÿõìèíÿí 70-ÿ áÿðàáÿð îëäóüó áèëäèðèëèð. Êàðáîí àòîìëàðûíäàí ñîíðà èêèíúè ÿí óçóí çÿíúèð éàðàäà áèëÿí àòîìëàðûí úÿìèñè 6 hàëãà äöçÿëäÿí ñèëèñèóì îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, êàðáîíóí ãåéðè-àäè õöñóñèééÿòëÿðè áèð äàhà àéäûíëàøàð.29 Êàðáîíóí áó ãÿäÿð ÷îõ hàëãàëû çÿíúèð éà-

ðàäà áèëìÿñèíèí ñÿáÿáè hàëãàëàðûí ñàäÿúÿ äöç õÿòëÿ ñûðàëàíìàìàñûíäàäûð. Îíóí çÿíúèðëÿðè áóäàãëàíà âÿ éà ÷îõáóúàãëû ôèãóðëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿðëÿð. Àéäûíäûð êè, çÿíúèðèí ìÿhç hàíñû øÿêèëäÿ îëìàñû ÷îõ úèääè âÿ þíÿìëè ìÿñÿëÿäèð. Ìÿhç îíëàðûí íåúÿ áèðëÿøìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã, êàðáîí àòîìëàðû èêè òàìàìèëÿ àéðû-àéðû ìàääÿ éàðàäà áèëèðëÿð. Áåëÿúÿ, êàðáîí àòîìóíóí éóõàðûäà ñàéäûüûìûç þçÿëëèêëÿðèëÿ úàíëû hÿéàò ö÷öí ÷îõ âàúèá îëàí ìîëåêóëëàð ÿìÿëÿ ýÿëèð. Äåäèéèìèç êèìè, êàðáîíóí áÿçè áèðëÿøìÿëÿðè ñàäÿúÿ áèð íå÷ÿ àòîìäàí îëóøäóüó hàëäà, áÿçèëÿðè ìèëéîíëàðúà àòîìäàí ìåéäàíà ýÿëèð. Áöòöí åëåìåíòëÿðèí àðàñûíäà éàëíûç êàðáîí àòîìëàðû áó úöð èðè hÿúìëè âÿ äàéàíûãëû áèðëÿøìÿëÿð éàðàäà áèëèðëÿð. Öíëö êèìéà÷û Äåâèä Áþðíè (David Bernie) "Life" (Ùÿéàò) àäëû êèòàáûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûð: "Êàðáîí ÷îõ ôþâãÿëàäÿ áèð åëåìåíòäèð... ßýÿð êàðáîí âÿ îíóí áó ôþâãÿëàäÿ þçÿëëèêëÿðè îëìàñàéäû, äöíéàäà hÿéàò ìöìêöí îëìàçäû".30

Ö× ÎÕØÀÐ ÌÎËÅÊÓË ÍßÒÈÚß: Ö× ×ÎÕ ÔßÐÃËÈ ÌÀÄÄß Ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû áèð íå÷ÿ àòîìëóã ôÿðã ÷îõ áþéöê íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí, àøàüûäàêû èêè ìîëåêóëóí ãóðóëóøóíà äèããÿò áàõûí. Áèð-áèðëÿðèíÿ ÷îõ áÿíçÿñÿëÿð äÿ, êàðáîí âÿ hèäðîýåí àòîìëàðûíûí ñàéëàðûíäà êè÷èê áèð ôÿðã âàð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèð-áèðëÿðèíÿ òàìàì çèää îëàí èêè ìàääÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð: C18H24O2

âÿ

Ñ19H28O2

Áó ìîëåêóëëàðûí íÿ îëäóüóíó òÿõìèí åäÿ áèëèðñèíèçìè? Áèðèíúèñè Îñòðîýåí, èêèíúèñè èñÿ Òåñòîñòåðîíäóð; éÿíè áèðèíúèñè ãàäûíëûã, äèýÿðè êèøèëèê hîðìîíóäóð. Ýþðöíäöéö êèìè, áèð íå÷ÿ àòîìëóã ôÿðã äÿ íÿòèúÿäÿ ñîí äÿðÿúÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëà áèëèð. Èíäè èñÿ áó ôîðìóëà äèããÿòëÿ áàõûí: C6H12O2 Ñèçúÿ, áó, íÿ îëà áèëÿð? Áàøãà áèð hîðìîíìó? Õåéð, áó, øÿêÿð ìîëåêóëóäóð. Áó þðíÿêëÿð à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð êè, åéíè åëåìåíòëÿðäÿí éàðàíàí ìàääÿëÿð ñàäÿúÿ, àòîìëàðûí ñàéûíà ýþðÿ íÿ ãÿðÿð ôÿðãëè îëà áèëÿðëÿð! Áèð òÿðÿôäÿ úèíñèééÿòè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí hîðìîíëàð, äèýÿð òÿðÿôäÿ èñÿ ÿñàñ ãèäà ìàääÿñè îëàí øÿêÿð!..

Èíýèëèñ êèìéà÷ûñû Íåâèë Ñèäóèê ×îõ äÿéÿðëè ìàääÿ (Nevil Sidgwick) äÿ "Chemical îëàí àëìàç àäè hàëElements and Their Comðounds" äà òÿáèÿòäÿ ãðàôèò êèìè òàïûëàí êàðáî(Êèìéÿâè åëåìåíòëÿð âÿ îíëàðûí áèðíóí áèð íþâöäöð. ëÿøìÿëÿðè) àäëû ÿñÿðèíäÿ êàðáîíóí úàíëûëàð ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè îëäóüóíó âóðüóëàéûð: “Êàðáîí éàðàäà áèëäèéè áèðëÿøìÿëÿðèí ñàéû âÿ ÷åøèäëÿðè áàõûìûíäàí äèýÿð åëåìåíòëÿðäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð. Èíäèéÿ ãÿäÿð êàðáîíóí ìèëéîí éàðûìäàí ÷îõ ôÿðãëè áèðëÿøìÿ éàðàòäûüû áÿëèðëÿíèá. Àììà áó äà êàðáîíóí ýöúö hàããûíäà ÷îõ éåòÿðñèç áèëýè âåðèð, ÷öíêè êàðáîí áöòöí úàíëû ìàääÿëÿðèí òÿìÿëèäèð”.31 Êàðáîíóí ñàäÿúÿ hèäðîýåíëÿ ãóðäóüó ìöõòÿëèô áàüëàð "hèäðîêàðáîíàòëàð" àäëàíàí áþéöê áèð àèëÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áó àèëÿéÿ òÿáèè ãàç, íåôò, íåôòèí ìöõòÿëèô ôðàêñèéàëàðû âÿ ñ. äàõèëäèð. Åòèëåí âÿ ïðîïèëåí êèìè òàíûíàí hèäðîêàðáîíàòëàð èñÿ íåôò-êèìéà ñÿíàéåñèíèí òÿìÿëèäèð. Áó ñûðàéà áåíçèí, òîëóåí âÿ ñ. êèìè áèðëÿøìÿëÿð äÿ äàõèëäèð. Ïàë-ïàëòàðûìûçû ýöâÿäÿí ãîðóìàã ö÷öí øêàôëàðà ãîéäóüóìóç íàôòàëèí èñÿ áèð áàøãà úöð hèäðîêàðáîíàòäûð. Õëîð âÿ éà ôëöîðëà áèðëÿøÿí hèäðîêàðáîíàòëàð àíåñòåçèéà ìàääÿëÿðè, éàíüûí ñþíäöðöúöëÿðè âÿ ñîéóäóúóëàðäà èøëÿäèëÿí ôðåîí êèìè ôÿðãëè ìàääÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Êèìéà÷û Ñèäóèêèí äÿ äåäèéè êèìè, ñàäÿúÿ 6 ïðîòîí, 6 íåéòðîí âÿ 6 åëåêòðîíäàí èáÿðÿò îëàí áó àòîìóí ýöúöíö âÿ èìêàíëàðûí òàì äÿðê åòìÿê ìöìêöíñöçäöð. Åéíè çàìàíäà, áó àòîìóí úàíëû àëÿì ö÷öí þíÿìëè îëàí hàíñûñà áèð þçÿëëèéè òÿñàäöôÿí ãàçàíäûüûíû èääèà åòìÿê äÿ àáñóðääóð. Ãûñàñû, áöòöí áàøãà âàðëûãëàð êèìè êàðáîí àòîìó äà Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ãöñóðñóç âÿ úàíëû àëÿìÿ òàìàìèëÿ óéüóí øÿêèëäÿ éàðàäûëûá. "Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Àëëàh hÿð øåéè åhòèâà åäèð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 126).

Éàíàøû äóðàí àòîìëàð äÿðhàë ðåàêñèéàéà ýèðñÿéäèëÿð, íÿ îëàðäû? Àç þíúÿ áöòöí êàèíàòûí 109 ôÿðãëè åëåìåíòèí àòîìëàðûíûí áèð-áèðëÿðèëÿ ðåàêñèéàéà ýèðìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû äåìèøäèê. Àììà áóðàäà äèãÿò éåòèðèëìÿñè ýÿðÿêÿí ÷îõ èíúÿ âÿ ñîí äÿðÿúÿ úèääè áèð ìÿãàì âàð êè, î äà ðåàêñèéàíûí áàø òóòìàñû ö÷öí óéüóí øÿðàèòèí òÿëÿá îëóíìàñûäûð. Ìÿñÿëÿí, hÿð äÿôÿ îêñèýåíëÿ hèäðîýåí áèð àðàéà ýÿëÿíäÿ ñó éàðàíìàç. Éà äà äÿìèð hàâàéëà òîõóíàí êèìè ïàñëàíìàç. ßýÿð áåëÿ îëñàéäû, áÿðê âÿ ïàðëàã ìåòàë îëàí äÿìèð áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ è÷èíäÿ äÿìèð-îêñèä òîçóíà äþíÿðäè. ßýÿð áèðáèðëÿðèëÿ ðàñòëàøàí àòîìëàð èñòÿíèëÿí øÿðàèòäÿ äÿðhàë ðåàêñèéàéà ýèðñÿéäèëÿð, hÿòòà ñòóëà îòóðìàüûìûç áåëÿ ìöìêöí îëìàçäû, ÷öíêè âöúóäóìóçó éàðàäàí àòîìëàðëà ñòóëó éàðàäàí àòîìëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ðåàêñèéàéà ýèðÿð âÿ éàðû èíñàí-éàðû ñòóë áèð âàðëûã (!) ÿìÿëÿ ýÿëÿðäè. Øöáhÿñèç êè, áåëÿ áèð äöíéàäà úàíëû hÿéàò hå÷ âàõò ìþâúóä îëìàçäû. Áÿñ áöòöí áóíëàðûí áàø âåðìÿñè íåúÿ ÿíýÿëëÿíèð? Ìÿñÿëÿí, hèäðîýåíëÿ îêñèýåí íîðìàë îòàã òåìïåðàòóðóíäà îëäóãúà ëÿíý ðåàêñèéàéà ýèðèðëÿð, éÿíè îòàã òåìïåðàòóðóíäà ñó îëäóãúà ëÿíý éàðàíûð. Àììà òåìïåðàòóð àðòäûãúà ìîëåêóëëàðûí âÿ äîëàéûñûéëà, ðåàêñèéàíûí äà ñöðÿòè àðòûð, éÿíè ñó äàhà òåç ÿìÿëÿ ýÿëèð. Öìóìèééÿòëÿ, àòîìëàðûí ðåàêñèéàéà ýèðìÿëÿðè ö÷öí ýÿðÿêÿí åíåðæèíèí ìèãäàðû "àêòèâëÿøìÿ hÿääè" äåéèëÿí hÿääÿí éóõàðû îëìàëûäûð. Ñó ìèñàëûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, åíåðæè éàëíûç ìöÿééÿí ýþñòÿðèúèíè êå÷äèêäÿí ñîíðà ðåàêñèéà áàøëàéûð. Òÿñÿââöð åäèí êè, Éåð öçöíäÿêè òåìïåðàòóð áèð àç äàhà éöêñÿê îëñàéäû, àòîìëàð àñàíëûãëà ðåàêñèéàéà ýèðÿð âÿ òÿáèÿòäÿêè òàðàçëûã ïîçóëàðäû. Òåìïåðàòóð àç îëñàéäû, éåíÿ äÿ òàðàçëûã ãîðóíìàçäû, ÷öíêè àòîìëàð ðåàêñèéàéà ýèðìÿçäèëÿð. Äåìÿê, Éåðèí Ýöíÿøäÿí ìÿñàôÿñè òàìàìèëÿ úàíëûëàðûí éàøàìàñûíà óéüóí þë÷öäÿäèð. Àììà ìÿñÿëÿ áóíóíëà éåêóíëàøìûð - Éåð îõóíóí ìåéëëèéè, ïëàíåòèí êöòëÿñè, ñÿòhèíèí ñàhÿñè, àòìîñôåðèíäÿêè ãàçëàðûí íèñáÿòè, òÿáèè ïåéêè Àé èëÿ îëàí ìÿñàôÿ,áóíëàðûí hàìûñû ìÿhç Éåð öçöíäÿêè hÿéàòûí äàâàì åòìÿñè ö÷öí ÿí óéüóí øÿêèëäÿ håñàáëàíûá. ßëáÿòòÿ êè, áöòöí áó ôàêòîðëàð ãÿòèééÿí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíà áèëìÿçäè, îíëàðû úàíëû àëÿìèí õöñóñèééÿòëÿðèíè, hÿéàòè åhòèéàúëàðûíû ýþçÿë áèëÿí âÿ öñòöí áèð ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh éàðàäûá. Áóíó äàíìàã ñàäÿúÿ îëàðàã, ìöìêöí äåéèë. ßí ÿââÿëäÿ äÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ "íèéÿ", "íåúÿ", "íÿ ö÷öí" êèìè ñóàëëàðûí hå÷ áèð àíëàìû éîõäóð. ßñëèíäÿ, áóðàäà éàëíûç áèðúÿ ñóàë ãîéóëìàëûäûð: "Êèì åäèá?" Áó ñóàëûí úàâàáû ìàòåðèàëèñò åëì àäàìëàðû ö÷öí äÿðèí áèð ìöÿììà îëñà äà, èìàíëû èíñàíëàð ö÷öí òàìàìèëÿ àéäûíäûð - Áþéöê Ãöäðÿò âÿ Ãöââÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh! "Øöáhÿñèç, Àëëàh hÿð øåéèí håñàáûíû äÿãèã éàðàäàíäûð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 86) àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, Àëëàh hÿð øåéè ÷îõ hÿññàñ áèð äöçÿí, òàðàçëûã âÿ håñàáëà ãóðóá.

Ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿ Àòîìëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí áàüëàð ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿéÿ íèñáÿòÿí ÷îõ ýöúëöäöð. Áóíóíëà áåëÿ, hÿìèí ÿëàãÿíèí ñàéÿñèíäÿ ìèëéîíëà ìöõòÿëèô ìàääÿëÿð éàðàíûð. Áÿñ ìîëåêóëëàð ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí íåúÿ áèðëÿøèðëÿð? Ìîëåêóëëàð ôîðìàëàøäàí ñîíðà òàðàçëûã ïîçóëìàñûí äåéÿ, àòîìëàð àðàñûíäàêû Çöëàëëàð âöúóäóìóçäà ÷îõ þíÿìëè áèð ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí åëåêòðîí àëûø-âåðèøè êÿñèëèð. Áÿñ îíëàðû áèð ö÷ þë÷öëö ãóðóëóøà ñàhèáäèðëÿð. Áó àðàäà òóòàí íÿäèð? Áó ñóàëû úàâàáëàíäûðìà- ãóðóëóø ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû çÿèô üà ÷àëûøàí êèìéà÷ûëàð ìöõòÿëèô ðàáèòÿ íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëèð. íÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè ñöðöáëÿð. Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèá êè, ìîëåêóëëàð îíëàðû éàðàäàí àòîìëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, ìöõòÿëèô úöð áèðëÿøÿ áèëèðëÿð. "Úàíëûëàðûí êèìéàñû" àäëàíàí öçâè êèìéà ö÷öí áó áàüëàð äàhà þíÿìëèäèð. ×öíêè öçâè ìàääÿëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ÿí þíÿìëè ìîëåêóëàð îíóí ñàéÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõûðëàð. Ìÿñÿëÿí, çöëàëëàðà áàõàã. Úàíëû îðãàíèçìëÿðèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí çöëàëëàðûí ìöðÿêêÿá ö÷þë÷öëö ôîðìàëàðû ìÿhç áó áàüëàðûí ñàéÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëèð. Éÿíè úàíëûëàðûí îëóøìàñû ö÷öí àòîìëàð àðàñûíäàêû ýöúëö êèìéÿâè ÿëàãÿéëÿ éàíàøû, ìîëåêóëëàð àðàñûíäà çÿèô êèìéÿâè ÿëàãÿíèí îëìàñû äà âàúèáäèð. ßëáÿòòÿ êè, áó ÿëàãÿíèí ýöúö äÿ ìöÿééÿí þë÷öäÿ îëìàëûäûð. Çöëàëëàð "àìèíòóðøóëàð" àäû âåðèëÿí ìîëåêóëëàðûí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíàí äàhà èðè ìîëåêóëëàðäûð. Àìèíòóðøóëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àòîìëàð êîâàëåíò ÿëàãÿëÿðëÿ áèðëÿøèðëÿð. Çÿèô ìîëåêóëéàð ÿëàãÿ èñÿ áó àìèíòóðøóëàðû ö÷þë÷öëö ôîðìàéà ñàhèá îëàúàã øÿêèëäÿ áèð-áèðèíÿ áàüëàéûð. Çöëàëëàð àíúàã ìöÿééÿí ö÷öþë÷öëö ôîðìàäà ìþâúóä îëäóãëàðû hàëäà úàíëû îðãàíçèìëÿðäÿ ýÿðÿêÿí ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëèðëÿð. Äåìÿê, ÿýÿð çÿèô ìîëåêóéëàð ÿëàãÿ îëìàñàéäû, íÿ çöëàëëàð, íÿ äÿ äîëàéûñûéëà, úàíëû àëÿì éàðàíàðäû. Áó úöð çÿèô ÿëàãÿëÿðäÿí îëàí hèäðîýåí ðàáèòÿñè äÿ hÿéàòûìûçäà ÷îõ áþéöê ðîë îéíàéûð. Ìÿñÿëÿí, éàøàìûí òÿìÿëè îëàí ñó ìÿhç hèäðîýåí ðàáèòÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá.

“Ìÿýÿð Àëëàùûí ýþéäÿí éàüìóð åíäèðäèéèíè âÿ éåð öçöíöí éàìéàøûë îëäóüóíó ýþðìöðñÿíìè? Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàù ëöòôêàðäûð, õÿáÿðäàðäûð” ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 63).

ÌÞÚÖÇßËÈ ÌÎËÅÊÓË: ÑÓ Äöíéàìûçûí ö÷äÿ èêèñè hÿéàò ö÷öí þçÿë îëàðàã ñå÷èëìèø áèð ìàéå - ñó èëÿ þðòöëöäöð. Éåð öçöíäÿ éàøàéàí áöòöí úàíëûëàðûí áÿäÿíëÿðè 50%-95% íèñáÿòèíäÿ ñóäàí èáàðÿòäèð. Ñóéóí ãàéíàìà íþãòÿñèíÿ éàõûí èñòèëèéÿ ìàëèê áóëàãëàðäà éàøàéàí áàêòåðèéàëàðäàí òóòìóø, ÿðèìÿêäÿ îëàí áóçëàðûí öçÿðèíäÿêè áÿçè éîñóíëàðà ãÿäÿð ñóéóí îëäóüó hÿð éåðäÿ âÿ hÿð òåìïåðàòóðäà hÿéàò âàð. Éàüûøäàí ñîíðà éàðïàãëàðûí öçÿðèíäÿ ãàëàí ñó äàìúûëàðûíäà äà ìèíëÿðëÿ ìèêðîñêîïèê úàíëû éàøàéûð, ÷îõàëûð âÿ þëöð. ßýÿð ñó îëìàñàéäû, Éåð öçö íåúÿ ýþðöíÿðäè? Øöáhÿñèç, hÿð éàí ñÿhðàëàðäàí èáàðÿò îëàðäû, äÿíèçëÿðèí éåðèíäÿ äèáñèç âÿ öðïÿäèúè ÷óõóðëàð ãàëàðäû. Ýþé èñÿ áóëóäñóç âÿ ÷îõ ÿúàèá øÿêèëäÿ ýþðöíÿðäè. Éåð öçöíäÿêè hÿéàòûí òÿìÿëè îëàí ñóéóí éàðàíìàñû ÿñëèíäÿ, ÷îõ ÷ÿòèí áèð ïðîñåñäèð. Ýÿëèí, ñóéó éàðàäàí ìàääÿëÿðè - hèäðîýåí âÿ îêñèýåí áèð ãàáûí è÷èíÿ äîëäóðóá, óçóí ìöääÿò îðàäà ñàõëàéàã. Áó ãàçëàð éöç èëëÿðëÿ ãàáûí è÷èíäÿ ãàëñàëàð äà, áèðëÿøèá ñó ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿð. Éà äà, áó ïðîñåñ ÷îõ éàâàø ýåäÿúÿê - ìÿñÿëÿí, ìèíëÿðëÿ èëäÿí ñîíðà ãàáûí äèáèíäÿ áèð àç ñó éûüûëà áèëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè òåìïåðàòóðëà áàüëûäûð - íîðìàë îòàã òåìïåðàòóðóíäà hèäðîýåíëÿ îêñèýåí ÷îõ ëÿíý ðåàêñèéàéà ýèðèðëÿð. Îêñèýåí âÿ hèäðîýåí ñÿðáÿñò hàëäà H2 âÿ O2 ìîëåêóëëàðû hàëûíäà ìþâúóä îëóðëàð. Îíëàðûí ñó ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðëÿðèëÿ ðåàêñèéàéà ýèðìÿëÿðè ýÿðÿêäèð. Ðåàêñèéà íÿòèúÿñèíäÿ hèäðîýåí âÿ îêñèýåí

ìîëåêóëëàðûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí áàüëàð çÿèôëÿéèð âÿ îíëàðûí àòîìëàðûíûí ÿëàãÿéÿ ýèðìÿñèíÿ ÿíýÿë ãàëìûð. Èñòèëèê áó ìîëåêóëëàðûí åíåðæèñèíè âÿ äîëàéûñûéëà äà ñöðÿòëÿðèíè éöêñÿëòäèéèíäÿí, îíëàðûí áèð-áèðëÿðèëÿ òîããóøàðàã ðåàêñèéàéà ýèðìÿëÿðè õåéëè òåçëÿøèð. Àíúàã hàçûðäà Éåð öçöíäÿ ñóéóí éàðàíìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê ãÿäÿð éöêñÿê òåìïåðàòóð éîõäóð. Áåëÿ áèð èñòèëèê Éåð êöðÿñè éàðàíàðêÿí îëóá âÿ ïëàíåòèí äþðääÿ ö÷öíö ÿhàòÿ åäÿí ñó äà åëÿ î çàìàí îðòàéà ÷ûõûá. Èíäè ïëàíåòäÿ ìþâúóä îëàí ñó áóõàðëàíàðàã àòìîñôåðÿ éöêñÿëìÿêäÿ, îðàäàí äà éàüûíòû hàëûíäà éåíèäÿí éåðÿ ãàéûòìàãäàäûð. Éÿíè îíóí ìèãäàðû äÿéèøìèð, ñàäÿúÿ, äþâð åäèð.

Ñóéóí ìþúöçÿëè úÿhÿòëÿðè Ñó áèð ÷îõ ãåéðè-àäè þçÿëëèêëÿðÿ ñàhèáäèð. Ùÿð áèð ñó ìîëåêóëó hèäðîýåí âÿ îêñèýåí àòîìëàðûíûí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíûá. Áèðè éàíäûðûúû, äèýÿðè èñÿ éàíûúû îëàí èêè ãàçûí áèðëÿøÿðÿê ñóéó éàðàòìàñû äîüðóäàí äà, ìþúöçÿâèäèð. Èíäè èñÿ ãûñàúà îëàðàã, êèìéÿâè úÿhÿòäÿí ñóéóí íåúÿ éàðàíìàñûíà áàõàã. Ñóéóí åëåêòðèê éöêö ñûôûðäûð, éÿíè íåéòðàëäûð. Àíúàã hèäðîýåí âÿ îêñèýåí àòîìëàðûíûí íèñáè êöòëÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, ñó ìîëåêóëëàðûíûí îêñèýåí òÿðÿôè àçúà ìÿíôè, hèäðîýåí òÿðÿôè èñÿ àçúà ìöñáÿò éöêëöäöð. Áèðäÿí ÷îõ ñó ìîëåêóëó åéíè àðàéà ýÿëÿíäÿ hÿìèí úöçè ìöñáÿò âÿ ìÿíôè éöêëÿð áèð-áèðëÿðèíè úÿçá åäÿðÿê, "hèäðîýåí ðàáèòÿñè" àäëàíàí ÷îõ þçÿë áèð ñó ÿëàãÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð. Ùèäðîýåí ðàáèòÿìîëåêóëó ñè ÷îõ çÿèô áèð ÿëàãÿäèð âÿ þìðö äÿ ñîí äÿðÿúÿ ãûñàäûð - òÿõìèíÿí éöç ìèëéàðääà áèð ñàíèéÿ! Àììà hÿìèí ÿëàãÿëÿðèí áèðè ãûðûëàíäà äÿðhàë äèýÿðè éàðàíûð. Áåëÿúÿ, ñó îêñèýåí hèäðîýåí

hèäðîýåí H2O

ìîëåêóëëàðû áèð-áèðèëÿ áàüëàíûðëàð, àììà åéíè çàìàíäà, hÿìèí áàüëàð ÷îõ çÿèô îëäóüóíäàí, ñó àõûúû øÿêèë àëûð. Ùèäðîýåí ðàáèòÿñèíèí ñóéà ãàçàíäûðäûüû áàøãà áèð þçÿëëèê èñÿ áó ìàéåíèí òåìïåðàòóð äÿéèøìÿëÿðèíÿ ðåàêñèéàñûäûð. Ùàâàíûí òåìïåðàòóðó äÿðhàë àðòñà äà, ñó éàâàø-éàâàø èñèíèð âÿ ýåú äÿ ñîéóéóð. Ñóéóí áó õàññÿñè úàíëû àëÿì ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëèäèð. Ìÿñÿëÿí, åëÿ áèçèì þç âöúóäóìóçäà õåéëè ñó âàð. ßýÿð î, hàâàíûí òåìïåðàòóðóíóí äÿéèøìÿñèíÿ àíè ðåàêñèéà âåðñÿéäè, áèçèì áÿäÿíèìèçèí hÿðàðÿòè äÿ òåç-òåç âÿ ÷îõ ñöðÿòëÿ ýàh åíÿð, ýàh äà ãàëõàðäû. Òÿñÿââöð åäèðñèíèçìè, áó çàìàí íÿëÿð áàø âåðÿðäè? Áàøãà òÿðÿôäÿí, ñóéóí áóõàðëàíìàñû ö÷öí áþéöê èñòèëèê åíåðæèñèíÿ åhòèéàú âàð. Íÿòèúÿäÿ, ñó áóõàðëàíàðêÿí, õåéëè ìèãäàðäà åíåðæè ñÿðô åòäèéèíÿ ýþðÿ, òåìïåðàòóðó àøàüû äöøöð. Áó, èíñàí îðãàíèçìè ö÷öí ÷îõ áþéöê þíÿìÿ ìàëèê îëàí áèð õàññÿäèð. Áåëÿ êè, áÿäÿíèìèçèí íîðìàë òåìïåðàòóðó 36,6 0 C-äèð âÿ áèç ìàêñèìóì 42 0 C-éÿ äþçÿ áèëÿðèê. Öìóìèééÿòëÿ, èíñàí îðãàíèçìè úÿìèñè 60C-ëèê áèð äèàïàçîíäà éàøàéà áèëèð êè, áó äà ÷îõ àçäûð. Ìÿñÿëÿí, Ýöíÿøèí àëòûíäà áèð íå÷ÿ ñààò èøëÿìÿê èíñàí îðãàíèçìèíèí òåìïåðàòóðóíó êðèòèê hÿääÿ ÷àòäûðà áèëÿð. Àììà áÿäÿíèìèç òÿðëÿéÿðÿê, éÿíè äàõèëèíäÿêè ñóéó áóõàðëàíäûðàðàã, åíåðæèñèíèí áþéöê áèð hèññÿñèíè õÿðúëÿéèð âÿ áó éîëëà äà òåìïåðàòóðóíó àøàüû ñàëûð. Âöúóäóìóç àâòîìàòèê îëàðàã hÿðàðÿòèíè òÿíçèìëÿéÿí áåëÿ áèð ìåõàíèçìÿ ñàhèá îëìàñàéäû, Ýöíÿøèí àëòûíäà áèð íå÷ÿ ñààò èøëÿìÿê hÿòòà áèçè þëäöðÿ áèëÿðäè! Ùèäðîýåí ÿëàãÿñèíèí ñóéà ãàçàíäûðäûüû áèð áàøãà þçÿëëèê èñÿ, îíóí ìàéå hàëûíäà îëàðêÿí áÿðê hàëà íèñáÿòÿí äàhà ñûõ îëìàñûäûð. Ùàëáóêè, Éåð öçöíäÿêè ìàääÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè áÿðê îëàðêÿí ñûõëûüû ìàéå hàëà íèñáÿòÿí äàhà éöêñÿê îëóð. Áó áàõûìäàí ñó îíëàðûí hàìûñûíäàí ôÿðãëÿíèð. Îíà ýþðÿ êè, hèäðîýåí ðàáèòÿñè ñó ìîëåêóëëàðûíû áèð-áèðëÿðèíÿ òàì ñûõ áàüëàìûð âÿ àðàäà ìöÿééÿí áîøëóãëàð ãàëûð. Ñó ìàéå hàëûíäà îëàíäà hèäðîýåí áàüëàðû ãûðûëäûüûíäàí, îêñèýåí àòîìëàðû áèð-áèðëÿðèíÿ éàõûíëàøûð âÿ íÿòèúÿäÿ ñûõëûã äàhà äà àðòûð. Áó äóðóì, åéíè çàìàíäà, áóçóí ñóäàí äàhà éöíýöë îëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Íîðìàë hàëäà hàíñûñà áèð ìåòàëû ÿðèäèá, è÷èíÿ åéíè ìåòàëûí ïàð÷àëàðûíû àòñàíûç, îíëàð äÿðhàë äèáÿ ÷þêÿúÿê. Ñóéóí

ßýÿð ñóéóí éóõàðûäàí äîíìàã þçÿëëèéè îëìàñàéäû, äÿíèçëÿðèí áþéöê áèð hèññÿñè èë ÿðçèíäÿ äîíìóø ãàëàúàã âÿ îðàäàêû úàíëûëàðûí hÿéàòû òÿhëöêÿéÿ äöøÿúÿêäè.

äóðóìó èñÿ ôÿðãëèäèð. Îí ìèíëÿðëÿ òîí àüûðëûüûíäà îëàí íÿhÿíý àéñáåðãëÿð ìàíòàð êèìè ñóéóí ñÿòhèíäÿ öçöðëÿð. Áÿñ ñóéóí áó õàññÿñèíèí íÿ ôàéäàñû âàð? Ñóàëû úàâàáëàíäûðìàã ö÷öí ÷àéëàðû éàäà ñàëàã. Ùàâàëàð ÷îõ ñîéóã îëàíäà ÷àéëàðûí áöòöíö éîõ, éàëíûç ñÿòhè äîíóð. Ñó +4 0 Ú-äÿ ÿí àüûð ùàëûíäàäûð. Áó äÿðÿúÿéÿ ýÿëèá ÷àòàí ñó òåç äèáÿ ÷þêöð. Ñóéóí öñò òÿáÿãÿñèíäÿ èñÿ áóç òÿáÿãÿñè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó òÿáÿãÿíèí àëòûíäà ãàëàí ñó àõìàüà äàâàì åäèð. +4 0 Ú úàíëûëàðûí éàøàéà áèëÿúÿéè èñòèëèê îëäóüó ö÷öí àøàüû Äîíìóø ñóéóí ñûõëûüû ìàéå hàëûíäàãàòäàêû úàíëûëàð èñÿ hÿéàòëàðûíû íîðìàë øÿêûíäàí àç îëäóüó ö÷öí, áóçëàð ñóéóí ñÿòhèíäÿ öçöðëÿð. êèëäÿ ñöðäöðöðëÿð. Àëëàhûí ñóéà âåðäèéè áó áÿíçÿðñèç þçÿëëèêëÿð Éåð öçöíäÿ úàíëû hÿéàòûí ìþâúóäëóüóíó òÿìèí åäèð. Áó áþéöê íåìÿòèí þíÿìè Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûá: "Ñèçèí ö÷öí ýþéäÿí ñó åíäèðÿí Îäóð. Î ñóäàí ñèç äÿ, è÷èíäÿ îòàðäûüûíûç àüàúëàð âÿ îòëàð äà è÷ÿð. Àëëàh î ñó èëÿ ñèçèí ö÷öí ÿêèí, çåéòóí, õóðìà àüàúëàðû âÿ áöòöí ìåéâÿëÿðäÿí éåòèøäèðèð. Äöøöíöáäàøûíàíëàð ö÷öí áóíäà äÿëèëëÿð âàðäûð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 10-11).

Ñóéóí ãÿðèáÿ þçÿëëèéè Ùàìûìûçûí áèëäèéè êèìè, ñó 1000 C èñòèëèêäÿ ãàéíàéûð âÿ 00 C ñîéóãäà äîíóð. Àíúàã íîðìàë hàëäà ñóéóí 1000 C äåéèë, 1800 C-äÿ ãàéíàìàñû ýÿðÿêèðäè. Íèéÿ? Èçàh åäÿê. Êèìéÿâè åëåìåíòëÿðèí äþâðè úÿäâÿëèíäÿ åëåìåíòëÿð éöíýöëäÿí àüûðà äîüðó äöçöëöáëÿð. Áó äöçÿí þçöíö hèäðîýåíèí áèðëÿøìÿëÿðèíäÿ äàhà ãàáàðûã ýþñòÿðèð. Äþâðè úÿäâÿëäÿ îêñèýåíèí ãðóïóíäà éåðëÿøÿí åëåìåíòëÿðèí hèäðîýåíëÿ áèðëÿøìÿëÿðè "hèäðèä" àäëàíäûðûëûð. Ñóéóí àäû ÿñëèíäÿ "îêñèýåí hèäðèäè"äèð. Áó ãðóïäàêû äèýÿð åëåìåíòëÿðèí hèäðèäëÿðè äÿ ñóéëà åéíè ìîëåêóë ãóðóëóøóíà ìàëèêäèðëÿð. Áó áèðëÿøìÿëÿðèí ãàéíàìà íþãòÿëÿðè

êöêöðääÿí áàøëàéàðàã, äàhà àüûð îëàíëàðà äîüðó ãàíóíàóéüóí øÿêèëäÿ äöçöëöðëÿð. Àììà hå÷ ýþçëÿíèëìÿéÿí hàëäà, ñóéóí ãàéíàìà íþãòÿñè èñòèñíà òÿøêèë åäèð. Ñó (îêñèýåí hèäðèäè) ãàíóíàóéüóí øÿêèëäÿ îëìàñû ýÿðÿêÿí òåìïåðàòóðäàí 80 äÿðÿúÿ àøàüûäà ãàéíàéûð. Äèýÿð ãÿðèáÿ áèð ìÿãàì èñÿ ñóéóí äîíìà íþãòÿñèëÿ áàüëûäûð. Éåíÿ äÿ äþâðè ñèñòåìäÿêè äöçÿíÿ ýþðÿ, ñóéóí 1000 C èñòèëèêäÿ ãàòûëàøìàñû ýÿðÿêèðäè. Àíúàã ñó áó ãàéäàíû äà ïîçóð âÿ äöç 100 0 C äÿðÿúÿ àøàüû íþãòÿäÿ ãàòûëàøûð, éÿíè áóç hàëûíà ýÿëèð. Ñóàë îëóíóð: íèéÿ áàøãà hèäðèä éîõ, ìÿhç ñó áó õàññÿéÿ ñàhèáäèð? Èñòÿð ôèçèêà, èñòÿð êèìéà ãàíóíëàðû, èñòÿðñÿ äÿ "ãàíóí" àäû âåðäèéèìèç äèýÿð íÿëÿð âàðñà, hàìûñû èíñàíëàðûí êàèíàòäàêû ôþâãÿëàäÿ éàðàäûëûøûí äåòàëëàðûíû à÷ûãëàìàã úÿhäëÿðèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. Õöñóñèëÿ äÿ XX ÿñðäÿ áó éþíäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð êàèíàòäàêû áöòöí ýþñòÿðèúèëÿðèí èíñàíëàðûí éàøàìûíà ÿí óéüóí øÿêèëäÿ håñàáëàíäûüûíû îðòàéà ãîéóá. Àðàøäûðìàëàð êàèíàòäàêû áöòöí ôèçèêè, áèîëîæè, êèìéÿâè âÿ ñ. ãàíóíëàðûí, àòìîñôåðèí, Ýöíÿøèí, àòîìëàðûí, ìîëåêóëëàðûí ìÿhç èíñàíûí éàøàìû ö÷öí óéüóíëàøäûðûëäûüûíû ýþñòÿðèá. Ñó äà hÿì÷èíèí hå÷ áèð áàøãà ìàéåéëÿ ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã ãÿäÿð èíñàí éàøàìûíà óéüóíäóð âÿ äöíéàíûí áþéöê áèð hèññÿñè hÿéàò ö÷öí ëàçûì îëàí ìèãäàðäà ñóéëà äîëäóðóëóá. Áöòöí áóíëàðûí ÿñëà òÿñàäöô îëà áèëìÿéÿúÿéè âÿ îðòàäà ìþhòÿøÿì áèð ïëàíëàøäûðìàíûí âàðëûüû ýþç þíöíäÿäèð.

Ìàéåíèí ñÿòhèíäÿêè ìîëåêóëëàð è÷ÿðèéÿ äîüðó ýÿðèëÿí òîð êèìèäèðëÿð. Áó äà ìàéåëÿðèí ñÿòhè ýÿðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Ùÿìèí ýÿðèëìÿíèí ñàéÿñèíäÿ ìîëåêóëëàð áèð-áèðëÿðèíÿ éàõûíëàøûðëàð êè, áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç àüúàãàíàäûí àéàãëàðû ñóéóí è÷èíÿ áàòìûð. Öóìèééÿòëÿ, ñóéóí ñÿòh ýÿðèëìÿñè þçÿëëèéè áèð ÷îõ ñèñòåìëÿð ö÷öí hÿéàòè ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.

“Ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí, ýþéäÿí éàüìóð åíäèðÿí, î éàüìóðëà ñèçèí ö÷öí ðóçè îëàðàã (úöðáÿúöð) ìåéâÿëÿð éåòèøäèðÿí, ÿìðè èëÿ äÿíèçäÿ öçìÿê ö÷öí ýÿìèëÿðè ñèçÿ òàáå âÿ ÷àéëàðû ñèçÿ ðàì åäÿí Àëëàùäûð! Ñåéð åäÿí Ýöíÿøè âÿ Àéû, ùÿì÷èíèí ýåúÿíè âÿ ýöíäöçö ñèçèí èõòèéàðûíûçà âåðÿí Îäóð. Ñèçÿ èñòÿäèéèíèç øåéëÿðèí ùàìûñûíäàí âåðìèøäèð. ßýÿð Àëëàùûí íåìÿòëÿðèíè ñàéàúàã îëñàíûç, ñàéûá ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàí ÷îõ çàëèì, ùÿì äÿ ÷îõ íàíêîðäóð ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 32-34).

Ñóéóí èíñàíû håéðÿòÿ ñàëàí ôèçèêè-êèìéÿâè þçÿëëèêëÿðè áó ìàéåíèí ìÿhç áÿøÿðèééÿò ö÷öí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðèð. Àëëàh ñó èëÿ èíñàíëàðà hÿéàò âåðèá âÿ îíëàðûí éàøàìàëàðû ö÷öí ëàçûì îëàí hÿð øåéè ñó èëÿ òîðïàãäàí áèòèðèá. Âÿ óúà Ðÿááèìèç Ãóðàíäà èíñàíëàðû áóíóí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ ÷àüûðûð: "Ýþéäÿí ñó åíäèðÿí Îäóð. Áèç î ñó èëÿ hÿð áèð áèòêèíè éåòèøäèðäèê, éàøûë ôèäàíëàð ýþéÿðòäèê, îíëàðäàí áèð-áèðèíÿ ñàðìàøìûø äÿíÿëÿð ÷ûõàðòäûã. Áèç õóðìà àüàúûíäàí, îíóí òóìóðúóüóíäàí áèð-áèðèíÿ ñàðìàøìûø ñàëõûìëàð éåòèøäèðäèê. Öçöì áàüëàðû, áèð-áèðèíÿ áÿíçÿéÿí âÿ áÿíçÿìÿéÿí çåéòóí âÿ íàð éåòèøäèðäèê. Áàð âåðäèéè âàõò ìåéâÿñèíÿ âÿ îíóí éåòèøìÿñèíÿ áàõûí. Øöáhÿñèç êè, áóíäà èìàí ýÿòèðÿí áèð úàìààò ö÷öí äÿëèëëÿð âàðäûð" ("ßíàì" ñóðÿñè, 99).

Ãîðóéóúó òàâàí: Îçîí Íÿôÿñ àëäûüûìûç hàâà, éÿíè àòìîñôåðèí àøàüû òÿáÿãÿñè ÿñàñÿí îêñèýåí ãàçûíäàí (O2) èáàðÿòäèð. Ôîðìóëóíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, îêñèýåí ãàçûíûí ìîëåêóëëàðû 2 àòîìäàí éàðàíûá. Àíúàã îêñèýåí ìîëåêóëëàðû áÿçÿí ö÷ àòîìäàí äà (O3) èáàðÿò îëà áèëèð. Áó çàìàí hÿìèí ìîëåêóë àðòûã îêñèýåí äåéèë, "îçîí" àäëàíûð. Åéíè àòîìëàðäàí îëóøñàëàð äà, îêñèýåíëÿ îçîíóí àðàñûíäà ÷îõ áþéöê ôÿðãëÿð âàð. Áó éåðäÿ âàúèá áèð ìÿãàìà äèããÿò éåòèðÿê: ÿýÿð èêè îêñèýåí àòîìó áèðëÿøÿðÿê, îêñèýåí ãàçû ÿìÿëÿ ýÿòèðèðñÿ, îíäà ö÷ îêñèýåí àòîì áèðëÿøÿíäÿ íèéÿ òàìàì ôÿðãëè áèð ãàç - îçîí éàðàíûð? Ñàé ôÿðãëè îëñà äà, áèðëÿøÿíëÿð

hÿð áèð hàëäà, îêñèýåí àòîìëàðûäûð àõû. Áÿñ íèéÿ ìåéäàíà èêè àéðû-àéðû ãàç ÷ûõûð? Ñóàëû úàâàáëàíäûðìàçäàí þíúÿ, áó èêè ãàçûí àðàñûíäà hàíñû ôÿðãëÿðèí îëäóüóíó äÿãèãëÿøäèðÿê. Îêñèýåí ãàçû (O2) àòìîñôåðèí àøàüû òÿáÿãÿëÿðèíäÿ áóëóíóð âÿ Éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàð îíóíëà íÿôÿñ àëûðëàð. Îçîí (O3) èñÿ çÿhÿðëè âÿ ÷îõ ïèñ èéëè áèð ãàçäûð, àòìîñôåðèí ÿí öñò òÿáÿãÿëÿðèíäÿ îëóð. ßýÿð îêñèýåíëÿ éîõ, îçîíëà íÿôÿñ àëñàéäûã, èíäè hå÷ áèðèìèç éàøàéà áèëìÿçäèê. O3

õëîð O2

Õëîð îçîíà íåúÿ çÿðÿð âåðèð? Õëîð 3 îêñèýåí àòîìóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí Îçîí ìîëåêóëóíó ïàð÷àëàéûð. Àéðûëàí èêè îêñèýåí àòîìó îêñèýåí ìîëåêóëóíó (Î2) ÿìÿëÿ ýÿòèðèð, òÿê ãàëàí îêñèýåí àòîìó èñÿ õëîðëà áèðëÿøèð âÿ hèïîõëîðèä éàðàíûð. Ùèïîõëîðèä ñÿðáÿñò ãàëàí áèð îêñèýåí àòîìóéëà áèðëÿøèá, éåíèäÿí îêñèýåí ìîëåêóëó ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Âÿ õëîð àòîìó éåíÿ äÿ ñÿðáÿñò ãàëûð. Áó ÷åâðèëìÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Îçîíóí (O3) ãóðóëóøó òàìàìèëÿ ïîçóëóð.33

Àììà àòìîñôåðèí éóõàðû ãàòëàðûíäà éåðëÿøÿí Îçîí äà äöíéàäàêû úàíëûëàðûí hÿéàòûíäà ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè áèð ðîë îéíàéûð. Áó ãàç òÿõìèíÿí 20 êì. ãàëûíëûüû îëàí áèð òÿáÿãÿ øÿêëèíäÿ áöòöí Éåð Êöðÿñèíè ÿhàòÿ åäèð. Áåëÿúÿ, Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí úàíëû îðãàíèçìëÿð ö÷öí çÿðÿðëè ñïåêòðëÿðèíèí Éåðÿ ÷àòìàñûíû ÿíýÿëëÿéèð. Ýöíÿø èøûüûíûí ãûðìûçûäàí î òÿðÿôäÿ éåðëÿøÿí ñïåêòðèíäÿêè øöàëàíìà ÿýÿð îëäóüó êèìè Éåðÿ ÷àòàðñà, ïëàíåòäÿêè hÿéàòû hÿòòà éîõ îëìàã òÿhëöêÿñèëÿ öç-öçÿ ãîéà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ, Îçîí òÿáÿãÿñè Éåð ö÷öí áèð íþâ ãîðóéóúó çèðåh ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Éåð öçöíäÿ hÿéàòûí äàâàì åòìÿñè ö÷öí áöòöí úàíëûëàðûí íÿôÿñ àëìàëàðû âÿ Ýöíÿøèí çÿðÿðëè øöàëàðûíäàí ãîðóíìàëàðû ëàçûìäûð. Áó ñèñòåìè ãóðàí èñÿ àíúàã âÿ àíúàã hÿð àòîìà, hÿð ìîëåêóëà hàêèì îëàí Àëëàhäûð. Àëëàhûí èçíè îëìàäàí hå÷ áèð ýöú áó àòîìëàðû îêñèýåí âÿ éà îçîí ìîëåêóëëàðû éàðàòñûíëàð äåéÿ, áèð àðàéà ýÿòèðÿ áèëìÿçäè.

Äàääûüûìûç âÿ èéëÿäèéèìèç ìîëåêóëëàð Äàä âÿ èé áèëìÿ èíñàíûí äöíéàñûíû ýþçÿëëÿøäèðÿí äóéüóëàðäûð. Áó äóéüóëàðäàí àëûíàí çþâã hÿëÿ ëàï ãÿäèì çàìàíëàðäàí èíñàíûí ìàðàüûíû âÿ äèããÿòèíè ÷ÿêñÿ äÿ, îíëàðûí ÿñëèíäÿ ìîëåêóëëàðûí òÿñèðèëÿ éàðàíäûüû ëàï áó éàõûíëàðäà áÿëëè îëóá. "Äàä" âÿ "ãîõó" äåäèéèìèç àíëàéûøëàð ÿñëèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè ìîëåêóëëàðûí äóéüó îðãàíëàðûìûçà òÿñèðèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. Ìÿñÿëÿí, éåìÿêëÿðèí, è÷êèëÿðèí, ÿòðàôäà ýþðäöéöìöç ìöõòÿëèô ìåéâÿ âÿ ÷è÷ÿêëÿðèí ãîõóëàðû ÿñëèíäÿ, ó÷óúó ìîëåêóëëàðäàí èáàðÿòäèð. Àòîìëàð úàíëû âÿ úàíñûç âàðëûãëàðû éàðàòìàãëà éàíàøû, ìàääÿéÿ ëÿççÿò âÿ ýþçÿëëèê äÿ ãàòûðëàð. Áÿñ áó, íåúÿ áàø âåðèð? Âàíèë ãîõóñó, ýöë ÿòðè êèìè ó÷óúó ìîëåêóëëàð áóðíóí "åïèòåëè" àäëàíäûðûëàí hèññÿñèíäÿêè òèòðÿê òöêúöêëÿðäÿ éåðëÿøÿí ðåñåïòîðëàðà ÷àòûð âÿ îíëàðà òÿñèð ýþñòÿðèðëÿð. Áåéíèìèç áó òÿñèðè ãîõó êèìè ãàâðàéûð. 2-3 cm2ëèê ñàhÿñè îëàí ãîõó ðåñåïòîðëàðûíûí áó ýöíÿ ãÿäÿð 7 úöð ôÿðãëè íþâö àøêàðëàíûá. Îíëàðûí hÿðÿñè áèð ÿñàñ ãîõó íþâöíö òóòà áèëèð. Åéíè øÿêèëäÿ, èíñàí äèëèíèí þí òÿðÿôèíäÿ äÿ äþðä úöð ôÿðãëè êèìéÿâè ðåñåïòîð âàð. Îíëàð øîð, øèðèí, òóðø âÿ àúû äàäëàðû äóéà áèëèðëÿð. Áåéíèìèç èñÿ ðåñåïòîðëàðûí óéüóí ñèãíàëëàðûíû äàä âÿ ãîõó êèìè äÿðê åäèð.

Piperin Áó, òðîïèê Piperin nigrum-óí ("ãàðà áèáÿð") àêòèâ åëåìåíòèäèð. Ãàðà áèáÿð õàì ìåéâÿíèí ôåðìåíòàñèéà îëóíàíäàí ñîíðà ãóðóäóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëèð. Àü áèáÿð èñÿ éåòèøìèø ìåéâÿíèí ãàáûüûíûí âÿ ëÿòèíèí àéðûëìàñû, òîõóìëàðûíûí ãóðóäóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ àëûíûð.34

Para-HYDROXYPHENOL-2-BUTANON âÿ IONON Áó èêè ìîëåêóë áèð éåðäÿ ÷îõ õîø áèð ÿòðèí éàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëóðëàð. Ìÿñÿëÿí, ÷èéÿëÿê ÿòðèíèí "ñÿáÿáêàðû" áóòàíîí-äóð. Òÿçÿúÿ äÿðèëÿí ìåéâÿíèí, hÿì÷èíèí ÷ÿìÿíëèéèí ÿòðè èñÿ èîíîí-äàí ýÿëèð.35

Ôåðèëìåòàíåòèîë Áó ìîëåêóë ãÿhâÿ ÿòðèíè éàðàäûð. Ãÿhâÿíèí ÿñàñ òÿðêèá hèññÿñè êîôåèíäÿí èáàðÿòäèð. Ãÿhâÿíèí ðÿíýè òÿðêèáèíÿ àçîò äàõèë îëàí öçâè ìàääÿëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Äàä âÿ ÿòèð äÿ åëÿ îíëàðäàí ýÿëèð.36

Êàðîòèí Êàðîòèí èïÿê ãóðäëàðû âÿ hþðöì÷ÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëàí ÷îõ äÿéÿðëè, ãàòû áèð ìàéåäèð. Áèð-áèðèíÿ èïÿê ïîëèïåïòèä çÿíúèðèëÿ áàüëàíìûø àìèíòóðøóëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Çÿíúèðëÿð áèð-áèðèíÿ hèäðîýåí áàüëàðûéëà áàüëûäûðëàð âÿ åéíèëÿ hþðöì÷ÿê òîðóíó õàòûðëàäûðëàð.37

Ùàçûðäà äàä âÿ ãîõóíóí íåúÿ ìåéäàíà ÷ûõìàñû áÿëëè îëñà äà, åëì àäàìëàðû íèéÿ áÿçè ìàääÿëÿðèí ÷îõ, áÿçèëÿðèíèíñÿ àç ãîõóäóüó, áÿçèëÿðèíèí éàõøû, áÿçèëÿðèíèíñÿ ïèñ äàääûüûíû äÿãèã èçàh åäÿ áèëìèðëÿð. Ýÿëèí äöøöíÿê: áèç hå÷ áèð ãîõóíóí âÿ äàäûí ìþâúóä îëìàäûüû äöíéàäà äà éàøàéà áèëÿðäèê. Ùàëáóêè, ãÿhâÿéè ðÿíýëè âÿ þçöíÿõàñ ãîõóñó îëàí òîðïàãäàí ìèíëÿðëÿ õîø ÿòèðëè âÿ ëÿççÿòè ìåéâÿ, ÷åøèäëè ðÿíýëÿðäÿ, ôîðìà âÿ ÿòèðëÿðäÿ ÷è÷ÿêëÿð ÷ûõûð. ßýÿð ëÿççÿò âÿ ãîõóíóí íÿ îëäóüóíó áèëìÿñÿéäèê, áöòöí áó ýþçÿëëèêëÿðÿ ñàhèá îëìàã âÿ îíëàðäàí çþâã àëìàã hå÷ àüëûìûçà äà ýÿëìÿçäè. Åëÿ èñÿ, àòîìëàð áèð éàíäàí ìàääÿíè îëóøäóðìàã ö÷öí ôþâãÿëàäÿ øÿêèëäÿ áèð àðàéà ýÿëÿðêÿí, íÿéÿ ýþðÿ äèýÿð éàíäàí äà äàä âÿ ãîõó éàðàòìàüûí ãåéäèíÿ ãàëûðëàð? Àõû äàä âÿ ãîõóíóí îëìàñû èíñàíëàð ö÷öí ëàï âàúèá äåéèë. Àììà áóíà áàõìàéàðàã, ìþhòÿøÿì áèð ñÿíÿò ÿñÿðè îëàí äöíéàìûç ÷îõ ýþçÿë éàðàäûëûá. ßýÿð ìöãàéèñÿ àïàðñàã, Éåð öçöíäÿêè áÿçè úàíëûëàð ñàäÿúÿ îò éåéèð, áÿçèëÿðè èñÿ ìöõòÿëèô ìàääÿëÿðëÿ ãèäàëàíûðëàð. Øöáhÿñèç êè, hÿìèí ãèäàëàðûí íÿ õîø ÿòèðëÿðè, íÿ äÿ ëÿççÿòëÿðè âàð; hÿòòà îëñàéäû áåëÿ, øöóðñóç úàíëûëàð îíñóç äà ôÿðãèíÿ âàðìàéàúàãäûëàð. Áèçëÿð äÿ òÿáèè îëàðàã, îíëàð êèìè ãèäàëà áèëÿðäèê. Àììà þìðöìöçöí ñîíóíà ãÿäÿð òÿêúÿ áèð íþâ éå-

Éóõàðûäàêû øÿêèëäÿ ïèñ, ñîëäàêû øÿêèëäÿ èñÿ éàõøû áèð ãîõóíóí ìîëåêóëó ýþðöíöð. Ýþðöíäöéö êèìè, ýþçÿë ãîõóéëà ïèñ ãîõó áèð-áèðèíäÿí ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí àëÿìäÿêè êè÷èê áèð ôÿðãëÿ àéðûëûð.

ìÿê éåéÿðÿê âÿ éàëíûç ñó è÷ÿðÿê éàøàéàúàüûìûç hÿéàò íÿ ãÿäÿð áÿñèò âÿ ëÿççÿòñèç îëàðäû, åëÿ äåéèëìè? Áóíà ýþðÿ, ñîíñóç ëöòô âÿ èêðàì ñàhèáè îëàí Àëëàh áöòöí áàøãà íåìÿòëÿðëÿ éàíàøû, áèçÿ ðÿíý âÿ ÿòèð êèìè ýþçÿëëèêëÿðè äÿ áÿõø åäèá. Ñàäÿúÿ áó èêè äóéüóíóí îëìàìàñû èíñàí hÿéàòûíû õåéëè äÿðÿúÿäÿ ìàðàãñûçëàøäûðàð âÿ áàéàüûëàøäûðàðäû. Áöòöí áó ãÿäÿð ýþçÿë íåìÿòëÿðèí ÿâÿçèíäÿ èñÿ èíñàí éàëíûç Ðÿááèíÿ îíóí èñòÿäèéè êèìè áèð ãóë îëìàüà ÷àëûøìàëûäûð. ßýÿð áåëÿ åäÿðñÿ, Ðÿááè îíà ÿáÿäè ýþçÿë áèð hÿéàò âÿ áó äöíéàäàêûíäàí ãàò-ãàò öñòöí íåìÿòëÿð áÿõø åäÿúÿê. Éîõ, ÿýÿð ÿêñè îëàðñà, éÿíè èíñàí Àëëàhûí áó ãÿäÿð íåìÿòëÿðèíÿ ãàðøû íàíêîðëóã åäÿðñÿ, øöáhÿñèç êè, áó äàâðàíûøûíà ëàéèã úÿçà àëàúàã. Ðÿááèìèç áåëÿ áóéóðóá: "Éàäûíûçà ñàëûí êè, î çàìàí Ðÿááèíèç áóíó áèëäèðìèøäè: "ßýÿð øöêð åòñÿíèç, ñèçÿ îëàí íåìÿòèìè àðòûðàúàüàì. Éîõ ÿýÿð íàíêîðëóã åòñÿíèç, Ìÿíèì ÿçàáûì hÿãèãÿòÿí, øèääÿòëèäèð" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 7).

Ìàääÿíè íåúÿ äóéóðóã? Áóðà ãÿäÿð îõóäóãëàðûìûç "ìàääÿ" àäëàíäûðäûüûìûç øåéèí hå÷ äÿ çÿíí åòäèéèìèç êèìè ìöÿééÿí áèð ðÿíýÿ, ãîõóéà, øÿêëÿ ñàhèá áèð áöòöí îëìàäûüûíû îðòàéà ãîéäó. Ìàääÿ ñàéäûìûç øåéëÿð - éÿíè þç áÿäÿíèìèç, îòàüûìûç, åâèìèç, hÿòòà äöíéà âÿ áöòöí êàèíàò ýåð÷ÿêäÿ áèð åíåðæè éóìàüûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. Åëÿ èñÿ, ÿòðàôûìûçäàêû áó ãÿäÿð øåéè ýþçëÿ ýþðöëöá, ÿëëÿ òóòóëàí hàëà ñàëàí íÿäèð? ßòðàôûìûçäàêûëàðû ìàääÿ îëàðàã äóéìàüûìûçûí ñÿáÿáè àòîìëàðûí îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí ôîòîíëàðëà òîããóøìàëàðû, àòîìëàðûí áèð-áèðëÿðèíè èòÿëÿìÿëÿðè âÿ éà úÿçá åòìÿëèðèäèð. Áó àíäà ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóçó ñàíäûüûíûç êèòàáà ÿñëèíäÿ hå÷ òîõóíìóðñóíóç äà... ßñëèíäÿ, ÿëèíèçèí àòîìëàðû êèòàáûí àòîìëàðûíû èòÿëÿéèð âÿ áó èòÿëÿìÿíèí èíòåíñèâëèéèíÿ ýþðÿ äÿ ñèçäÿ òîõóíìà hèññè éàðàíûð. ×öíêè àòîìëàðûí ãóðóëóøóíäàí áÿhñ åäÿðêÿí äåäèéèìèç êèìè, àòîìëàð áèð-áèðëÿðèíÿ ìàêñèìóì àðàäà áèð àòîì áîéäà ìÿñàôÿ ãàëàíà ãÿäÿð éàõûíëàøà áèëèðëÿð. Öñòÿëèê, áèð-áèðëÿðèíÿ áó ãÿäÿð éàõûíëàøà áèëÿíëÿð äÿ àíúàã ðåàêñèéàéà ýèðÿí àòîìëàðäûð. Äåìÿê, hÿòòà åéíè ìàääÿíèí àòîìëàðû äà áèð-áèðëÿðèíÿ òîõóíà áèëìèðëÿðñÿ, áèç ÿëèìèç-

äÿ òóòäóüóìóç ìàääÿéÿ hå÷ éåðëè-äèáëè òîõóíà áèëìÿðèê. Ùÿòòà îíà ìàêñèìóì éàõûíëàøìàüûìûç ìöìêöí îëñàéäû áåëÿ, î çàìàí hÿìèí ìàääÿéëÿ êèìéÿâè ðåàêñèéàéà ýèðÿðäèê. Áó ñèòóàñèéàäà äà èíñàíûí âÿ éà áàøãà úàíëûëàðûí þç hÿéàòëàðûíû ñöðäöðìÿëÿðè ìöìêöíñöç îëàðäû. ßýÿð úàíëûëàð òîõóíäóüó, àéàã áàñäûüû, öçÿðèíäÿ îòóðäóüó ìàääÿëÿðëÿ ðåàêñèéàéà ýèðñÿéäèëÿð, ÷îõ ÿúàèá áèð âàðëûüà äþíÿðäèëÿð... Èíäè èñÿ äöøöíÿê: äåìÿê, ÿñëèíäÿ áèç 99,95%-è áîøëóãäàí èáàðÿò îëàí âÿ hàðàäàñà áèð åíåðæè òîïàñûíû õàòûðëàäàí àòîìëàðäàí èáàðÿò äöíéàäà éàøàéûðûã. 38 "Òîõóíóðóã âÿ òóòóðóã" äåäèéèìèç øåéëÿðÿ äÿ hå÷ âàõò òîõóíìóðóã áåëÿ. Áÿñ ýþðäöéöìöç, äóéäóüóìóç âÿ éà ãîõóëàäûüûìûç ìàääÿëÿðè íÿ äÿðÿúÿäÿ äÿðê åäèðèê? Îíëàð, äîüðóäàíìû áèçèì ýþðäöéöìöç, äóéäóüóìóç êèìèäèðëÿð? Éîõ âÿ ãÿòèééÿí éîõ! Åëåêòðîíëàðäàí âÿ ìîëåêóëëàðäàí áÿhñ åäÿðêÿí áó ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìûøäûã. Áèð äÿ éàäà ñàëàã: "âàð" äåäèéèìèç âÿ ýþðäöéöìöç ìàääÿíè ÿñëèíäÿ, äîüðóäàí ýþðìÿéèìèç ìöìêöí äåéèë. ×öíêè "ýþðöðöê" äåäèéèìèç ïðîñåñ ÿñëèíäÿ Ýöíÿøäÿí âÿ éà áàøãà áèð èøûã ãàéíàüûíäàí ýÿëÿí èøûã hèññÿúèêëÿðèíèí (ôîòîíëàðûí) ìàääÿéÿ ÷àðïìàñû, áó ìàääÿíèí äÿ hÿìèí èøûüûí áèð ãèñìèíè óäìàñû, ãàëàíûíû äà ýåðè ãàéòàðìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿêñ îëóíàðàã, ýþçöìöçÿ ÷àòàí ôîòîíëàðûí áåéíèìèçäÿ ìöÿééÿí îáðàçëàð éàðàòìàñûäûð. Éÿíè ýþðäöéöìöç ìàääÿ, ÿñëèíäÿ éàëíûç ÿêñ îëóíàðàã, áèçèì ýþçöìöçÿ ÷àòàí ôîòîíëàðûí äàøûäûüû èíôîðìàñèéàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áÿñ áó ôîòîíëàð ìàääÿéëÿ áàüëû èíôîðìàñèéàíûí íÿ ãÿäÿðèíè áèçÿ ÷àòäûðûð? Áóíó hå÷ êèì áèëìèð...

4-úö ÁÞËÖÌ ÚÀÍËÀÍÀÍ ÀÒÎÌËÀÐ

óðà ãÿäÿð ìàääÿíèí íåúÿ éîõäàí âàð îëìàñûíäàí âÿ îíó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àòîìëàðäàí äàíûøäûã. Âÿ äåäèê êè, úàíëû-úàíñûç íÿ âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí èáàðÿòäèð. Àòîìëàð þçëÿðè úàíñûç âàðëûã îëäóãëàðû ö÷öí, úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðìÿëÿðè ñîí äÿðÿúÿ håéðÿòàìèçäèð. Òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åäÿí àëèìëÿð áóíó èçàh åòìÿêäÿ hÿìèøÿ àúèç ãàëûðëàð. Áèð àðàéà ýÿëÿí äàø ïàð÷àëàðûíûí úàíëû âàðëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿëÿðè àáñóðä îëäóüó êèìè, úàíñûç àòîìëàðûí áèðëÿøÿðÿê, þç-þçöíÿ úàíëû âàðëûãëàð éàðàòìàëàðû äà ìöìêöíñöçäöð. Áèð äàø ïàð÷àñûíû âÿ êÿïÿíÿéè ýþçöíöç þíöíäÿ úàíëàíäûðûí. Áèðè úàíñûçäûð, äèýÿðè úàíëû. Àììà ãóðóëóøóíà, òÿìÿëèíÿ áàõàíäà, hÿð èêèñè "àòîì" àäëàíàí åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí éàðàíûá. Úàíñûç ìàääÿíèí þç-þçöíÿ úàíëûéà äþíìÿéÿúÿéèëÿ áàüëû áåëÿ áèð ìèñàë äà ÷ÿêìÿê îëàð. Àëöìèíóì ó÷à áèëÿðìè? Òÿáèè êè, õåéð. Áÿñ àëöìèíóìó ïëàñòèê ìàääÿ âÿ áåíçèíëÿ ãàðûøäûðñàã íåúÿ, ó÷àðìû? Éåíÿ äÿ éîõ. Àíúàã ÿýÿð áó ìàääÿëÿðäÿí áèð òÿééàðÿ äöçÿëòñÿê, î çàìàí ó÷à áèëÿð. Áÿñ hÿìèí òÿééàðÿíèí ó÷ìàñû íÿéèí ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëäó? Ãàíàäëàðûíìû? Ìöhÿððèêèíìè? Ïèëîòóíìó? Õåéð, ÷öíêè îíëàðûí hå÷ áèðè þçáàøûíà ó÷à áèëìÿçëÿð. Òÿééàðÿ ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè îëìàéàí àéðû-àéðû hèññÿëÿðèí ìöÿééÿí ïëàí âÿ ëàéèhÿ èëÿ õöñóñè ôîðìàäà áèðëÿøäèðèëìÿñèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ó÷óð! Ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè íÿ àëöìèíèóìäàí, íÿ ïëàñòèêäÿí, íÿ äÿ áåíçèíäÿí ýÿëèð. Äöçäöð, áó ìàääÿëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðè âàúèáäèð, àíúàã ìÿhç ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè îíëàðûí õöñóñè ëàéèhÿ íÿòèúÿñèíäÿ áèð àðàéà ýÿòèðèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ ãàçàíûëûð. Úàíëû ñèñòåìëÿð äÿ åéíÿí áó úöðäöðëÿð. Áèð úàíëû höúåéðÿñè äÿ úàíñûç àòîìëàðûí õöñóñè øÿêèëäÿ áèð àðàéà ýÿòèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Úàíëû höúåéðÿëÿðèí áþéöìÿ, ÷îõàëìà âÿ áóíà áÿíçÿð äèýÿð þçÿëëèêëÿðè ìîëåêóëëàðûí õöñóñèééÿòèíäÿí äåéèë, îíëàðûí ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Áó èñÿ Àëëàhûí þëöäÿí äèðèíè éàðàòìàñûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë: "Øöáhÿñèç êè, òîõóìó äà, ÷ÿéèðäÿéè äÿ úöúÿðäèá ÷àòëàäàí, þëöäÿí äèðè, äèðèäÿí äÿ þëö ÷ûõàðäàí Àëëàhäûð. Áóäóð Àëëàh! Àõû Ñèç îíäàí íÿ úöð öç äþíäÿðèðñèíèç?" ("ßíàì" ñóðÿñè, 95).

Éóõàðûäà ýþðäöéöíöç ïëàñòèê, àëöìèíèóì, ïîëàä êèìè ìàääÿëÿð ó÷à áèëÿðëÿðìè? Õåéð. Îíëàðû áèð àðàéà ýÿòèðñÿíèç, éåíÿ äÿ ó÷à áèëìÿçëÿð. Òÿééàðÿ èñÿ áó ìÿääÿëÿðèí õöñóñè øÿêèëäÿ, åëìëè áèð ëàéèhÿ âÿ ïëàí ÿñàñûíäà áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí éàðàäûëûá. Ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè íÿ ïëàñòèêäÿí, íÿ àëöìèíèóìäàí, íÿ äÿ ïîëàääàí ýÿëèð. Îíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíèí hÿð áèðè þçëöéöíäÿ ÷îõ þíÿìëèäèðëÿð, àììà ìÿhç ó÷ìàã ö÷öí îíëàð åëìëè áèð ëàéèhÿ âÿ ïëàí ÿñàñûíäà áèðëÿøäèðèëìÿëèäèðëÿð. Úàíëû ñèñòåìëÿð äÿ åéíÿí áåëÿäèð - úàíëû höúåéðÿ úàíñûç àòîìëàðûí åëìëè øÿêèëäÿ âÿ õöñóñè áèð ëàéèhÿéëÿ áèðëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûá.

Úàíñûç áèð ìàääÿ úàíëû âàðëûüà àíúàã öñòöí ýöú âÿ àüûë ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí äþíäÿðèëÿ áèëÿð; éÿíè áèð úàíëû àíúàã éàðàäûëà áèëÿð. Úàíëû ñèñòåìëÿð åëÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøà ñàhèáäèðëÿð êè, áó ýöíöí òåõíîëîæè èìêàíëàðûíà ðÿüìÿí, hÿëÿ äÿ íåúÿ èøëÿäèêëÿðè òàì àíëàøûëìàéûá. Ôÿãÿò XX ÿñðäÿ áàøýèúÿëëÿíäèðèúè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿí åëì âÿ òåõíîëîýèéà áèð ýåð÷ÿéè àøêàðà ÷ûõàðûá: úàíëûëàð ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøà ñàhèáäèðëÿð. XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäà Òÿêàìöë òÿëèìè îðòàéà àòûëàíäà èáòèäàè ìèêðîñêîïëàðëà àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð höúåéðÿíèí ñàäÿúÿ áÿñèò áèð ëÿêÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. XX ÿñðèí ìöêÿììÿë òåõíîëîæè âàñèòÿëÿðè, åëåêòðîí ìèêðîñêîïëàð èñÿ ñöáóò åòäè êè, úàíëû âàðëûãëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí hö-

úåéðÿëÿð õåéëè ìöðÿêêÿá, êîìïëåêñ áèð îðãàíèçìäèðëÿð âÿ àíúàã ìöêÿììÿë ëàéèhÿ ÿñàñûíäà éàðàäûëà áèëÿðëÿð. ßí ÿñàñû, áó àðàøäûðìàëàð úàíñûç ìàääÿëÿðèí ãÿòèééÿí þç-þçöíÿ úàíëû âàðëûã éàðàäà áèëìÿéÿúÿéèíè îðòàéà ãîéäó. Úàíëû àíúàã úàíëûäàí éàðàíà áèëÿð. Áó, òÿúðöáÿ éîëóéëà äà èñáàòëàíûá.39 Òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åäÿíëÿðèí áó ñóàëëàðûí ãàðøûñûíäà òÿñëèì îëìàãäàí áàøãà éîëëàðû éîõäóð. Áóíà ýþðÿ hÿìèí äÿñòÿäÿí îëàí ìÿøhóð àëèìëÿð åëìè ôèêèð éöðöòìÿê ÿâÿçèíÿ, áîø-áîø íàüûëëàðëà ýþçäÿí ïÿðäÿ àñìàüà ÷àëûøûðëàð. Ìÿñÿëÿí, ìàääÿíèí þçöíöí øöóðó, ãàáèëèééÿòè, èðàäÿñè îëìàñû hàãäà ãåéðè-åëìè âÿ ãåéðè-úèääè èääèàëàð èðÿëè ñöðöðëÿð. ßñëèíäÿ èñÿ áó ñÿôåhëÿìÿëÿðÿ hå÷ þçëÿðè äÿ èíàíìûð âÿ úàâàá âåðèëìÿñè ýÿðÿêÿí åëìè ñóàëëàðûí ãàðøûñûíäà àúèç ãàëäûãëàðûíû åòèðàô åäèðëÿð: “Ùÿéàò éàðàíìàìûøäàí þíúÿ Éåð êöðÿñè áîø âÿ êèìñÿñèç èäè. Èíäèñÿ Éåðäÿ hÿéàò ãàéíàøûð. Áó, íåúÿ îëäó? Êàðáîí ÿñàñûíäà éàðàíàí öçâè ìîëåêóëëàð íåúÿ úàíëàíäûëàð? Èëê úàíëû îðãàíèçìëÿð íåúÿ éàðàíäûëàð? Ùÿéàò íåúÿ òÿêàìöë êå÷äè êè, ÷àüäàø èíñàíëàð êèìè ìöðÿêêÿá âÿ ìöêÿììÿë úàíëûëàð ìåéäàíà ÷ûõäû?”40 “Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÷þçÿ áèëìÿäèéè ÷îõ úèääè ìÿñÿëÿëÿð âàð: ìàääÿ hàðàäàí éàðàíäû? Êàèíàò âÿ äöíéà èíäèêè øÿêëèíè íåúÿ ãàçàíäû? Úàíñûç ìàääÿ þç-þçöíÿ êîìïëåêñ úàíëû ìîëåêóëëàðà íåúÿ ÷åâðèëäè?”41 Ñèòàòëàðû ýÿòèðèëÿí òÿêàìöë÷ö àëèìëÿðèí äÿ åòèðàô åòäèêëÿðè êèìè, Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñ âÿ éåýàíÿ ìÿãñÿäè úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû äàíìàãäûð. Àíúàã êàèíàòûí hÿð íþãòÿñèíäÿ Éàðàäûëûø Ýåð÷ÿéè ñîí äÿðÿúÿ à÷ûã áèð øÿêèëäÿ ýþðöíäöéö ö÷öí, îíóí hÿð áèð äåòàëû ãÿòèééÿí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíà áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð “Àëëàùû íåúÿ èíêàð åäèðñèíèç êè, ñèç ìöêÿììÿë îëäóüó ö÷öí òÿþëö èäèíèç, Î ñèçè äèðèëòäè. Î ñèçè éåíÿ êàìöë÷öëÿð áîø-áîø þëäöðÿúÿê, ñîíðà éåíÿ äÿ äèðèëäÿúÿê èääèàëàðäàí áàøãà îðòàéà hå÷ âÿ äàùà ñîíðà ñèç Îíà òÿðÿô íÿ ãîéà áèëìèðëÿð. ãàéòàðûëàúàãñûíûç.” Ýöíöìöçöí ÿí ÷ûëüûí òÿ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 28). êàìöë÷ö àëèìëÿðèíäÿí áèðè îëàí Ðè÷àðä Äîóêèíñ (Richard

Dawkins) èñÿ áó ñþçëÿðèëÿ ìÿãñÿäñèç òÿñàäöôëÿðèí íÿéèñÿ éàðàäà áèëÿúÿéèíèí ìöìêöíñöçëöéöíö âÿ áó ìöìêöíñöçëöéÿ ãàðøû éåýàíÿ àëòåðíàòèâèí òÿáèÿòäÿí öñòöí áèð ãöââÿ îëäóüóíó åòèðàô åäèá: "Áèð øåéèí éàðàäûëûøûíûí ìöðÿêêÿáëèéè âÿ êîìïëåêñëèéè îðòàéà ÷ûõäûãúà, îíóí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàñûíà èíàì äà àçàëûð. Âÿ ÿýÿð òÿñàäöô éîõäóðñà, îíóí éåýàíÿ àëòåðíàòèâè Àüûëëû áèð Ãóðóúóíóí âàðëûüûäûð".42 Àììà òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð áó ýåð÷ÿéè ãÿáóë åòìÿêäÿíñÿ, úàíñûç ìàääÿíèí þç-þçöíö úàíà ýÿòèðäèéèíè äåìÿêëÿ ýöëöíú âÿçèééÿòÿ äöøöðëÿð. Àòîìëàðûí þçáàøûíà áèðëÿøÿðÿê, úàíëû âàðëûã éàðàòìàëàðû hàãäà áöòöí ôèêèðëÿðèí òÿáèè êè, hå÷ áèð åëìè ÿñàñû éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. Áó íàüûëëàðûí íÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí áèð ìèñàë ÷ÿêÿê. Äåìÿê, òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí éàðàíìàñûíû áåëÿ èçàh åäèðëÿð: Áþéöê Ïàðòëàìäàí ñîíðà íåúÿ îëóáñà, àòîìëàð éàðàíûáëàð. Þçö äÿ ÷îõ èíúÿ håñàáëà, ÷îõ hÿññàñ òàðàçëûãëàðû ýþçëÿìÿêëÿ... Ñîíðà îíëàðûí áèð ãèñìè ôÿçàäàêû óëäóçëàðû, ãàëàêòèêàëàðû, áèð ãèñìè äÿ Éåðè ÿìÿëÿ ýÿòèðèá. Éåðè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àòîìëàðûí áèð ãèñìè äàøû, òîðïàüû ôîðìàëàøäûðàðêÿí, áèðäÿíáèðÿ úàíëû âàðëûã éàðàòìàüà ãÿðàð âåðèáëÿð. Þíúÿ îíëàð ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøó îëàí höúåéðÿëÿðè ãóðóáëàð, ñîíðà äà îíëàðû èêèéÿ áþëÿðÿê ÷îõàëäûáëàð. Ëàï àõûðäà èñÿ åøèòìÿéÿ, äàíûøìàüà áàøëàéûáëàð. Âàõò

Áó øÿêèëèí íÿ ãÿäÿð àíëàìñûç îëäóüó ýþç þíöíäÿäèð. Ýöíöìöçäÿ hÿð êÿñ òÿáèÿòäÿêè äàø ïàð÷àëàðûíûí ãóðáàüà âÿ éà áàëûüà äþíìÿñèíèí ìöìêöíñöçëöéöíö áèëèð. ßëáÿòòÿ êè, úàíñûç ìàääÿäÿí úàíëûíûí éàðàíìàñû ìöìêöí äåéèë. Úàíëû àíúàã úàíëûäàí òþðÿéèð. Áó èñÿ úàíëû âàðëûãëàðûí ýóéà úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí éàðàíäûüûíû èääèà åäÿí òÿêàìöë òÿëèìèíè äàðìàäàüûí åäèð.

Àòîìëàð àòîìëàðû àðàøäûðûð

Òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèàëàðûíà ýþðÿ, òÿñàäöôÿí éàðàíàí àòîìëàð òÿñàäöôÿí óíèâåðñèòåò ïðîôåññîðóíó éàðàäûáëàð âÿ èíäè äÿ åëåêòðîí ìèêðîñêîïó àëòûíäà þçëÿðèíè àðàøäûðàðàã, òÿñàäöôÿí éàðàíäûãëàðûíû áÿéàí åäèáëÿð. Øöáhÿñèç êè, áåëÿ íàüûëëàðëà hå÷ óøàãëàðûí äà áàøûíû ãàòìàã îëìàç.

ýÿëèá, áó àòîìëàð óíèâåðñèòåò ïðîôåññîðóíà äþíÿðÿê, þçëÿðè-þçëÿðèíè ìèêðîñêîï àëòûíäà àðàøäûðûá, òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûãëàðûíû èääèà åäèáëÿð. Àòîìëàðûí áÿçèëÿðè êþðïöëÿð, ýþéäÿëÿíëÿð èíøà åäÿí ìöhÿíäèñëÿðè, áÿçèëÿðè òÿééàðÿëÿðè, ñöíè ïåéêëÿðè ãóðàí êîíñòðóêòîðëàðû éàðàäûáëàð, áèð hèññÿñè äÿ êèìéà âÿ ôèçèêà öçðÿ èõòèñàñëàøûá. Êàðáîí, ìàãíåçèóì, ôîñôîð, äÿìèð âÿ ñ. êèìè àòîìëàð èñÿ áèð àðàéà ýÿëÿðÿê, ôþâãÿëàäÿ âÿ hÿëÿ äÿ ñîíàäÿê êÿøô åäèëìÿìèø áèð îðãàíû - åéíè ôîðìàëàøäûðûáëàð. Áó áåéèíëÿð hÿòòà ÷àüäàø òåõíèêà ö÷öí äÿ ÿë÷àòìàç îëàí þçÿëëèêëÿðÿ, ö÷ þë÷öëö ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá îëóáëàð. Àòîìëàðûí áèð hèññÿñè àêòéîðëàðû, áèð hèññÿñè áÿñòÿêàðëàðû âÿ äèýÿð ñÿíÿò÷èëÿðè éàðàäûáëàð. Áó ìèñàëëàðû áèð àç äà óçàò-

ìàã îëàð, àììà áåëÿ áèð øåéèí hå÷ âàõò áàø òóòìàéàúàüûíû äàhà àøêàð ýþñòÿðìÿê ö÷öí õöñóñè òÿúðöáÿ êå÷èðÿê: úàíëû îðãàíèçìè éàðàòìàã ö÷öí ýÿðÿêÿí áöòöí ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíû áèð ôèíúàíûí è÷èíÿ éûüàã. Òÿêà-

ìöë÷öëÿð áó àòîìëàðûí áèðëÿøÿðÿê úàíëû ìàääÿëÿð éàðàòìàñû ö÷öí íÿéè âàúèá ñàéûðëàðñà, îíëàðû äà ÿëàâÿ åäÿê. Ëàï 100 èë, 1000 èë, 1000000 èë äÿ ýþçëÿíèëñÿ, ýöíëÿðèí áèðèíäÿ áó ôèíúàíäàí ïðîôåññîð ÷ûõà áèëÿðìè? ßëáÿò-

òÿ, éîõ! Îðàäàí íÿèíêè ïðîôåññîð, öìóìèééÿòëÿ, hå÷ áèð úàíëû âàðëûã ÷ûõìàç. Íÿèíêè ãóøëàð, áàëûãëàð, êÿïÿíÿêëÿð, àëìàëàð, ôèëëÿð, ýöëëÿð, àüàúëàð, ãàðûøãàëàð, ÷èéÿëÿêëÿð, ïîðòàüàëëàð, hå÷ áèð ìèë÷ÿê áåëÿ ÷ûõìàç. ×öíêè úàíñûç ìàääÿëÿðèí ìèëéîíó äà áèð àðàéà ýÿëñÿ, úàíëû éàðàäà áèëìÿç. Ýÿëèí ýþðÿê, øöóðñóç àòîìëàð hÿéàòûí þçöëö îëàí ÄÍÒ ìîëåêóëóíó âÿ çöëëàëëàðû íåúÿ éàðàäà áèëÿðäèëÿð? ÄÍÒ (Äåçîêñèðèáîíóêëåèí òóðøóñó) höúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿðÿê, èíñàí îðãàíèçìèíÿ àèä áöòöí èíôîðìàñèéàíû þçöíäÿ ñàõëàéûð. Áó èíôîðìàñèéà î ãÿäÿð ìöðÿêêÿá øÿêèëäÿ øèôðÿëÿíèá êè, àíúàã 1940-úû èëëÿðäÿí ñîíðà åëì àäàìëàðû îíäàí ìöÿééÿí ãÿäÿð áàø ÷ûõàðà áèëèáëÿð. ÄÍÒ àèä îëäóüó úàíëûéà äàèð áöòöí èíôîðìàñèéàëàðû äàøûìàãëà éàíàøû, þçö-þçöíö ÷îõàëäà áèëèð. ßýÿð àòîìëàð ñàäÿúÿ áèð àðàéà ýÿëÿðÿê ìîëåêóëëàðû éàðàäûáëàðñà, îíäà ÄÍÒ ìîëåêóëó áó áèëýèëÿðè hàðàäàí þéðÿíèá âÿ íåúÿ äàøûéûð, öñòÿëèê, hÿëÿ ÷îõàëäûð äà? Áó ñóàëà úàâàá âåðÿí éîõäóð. Çöëàëëàð èñÿ úàíëûëàðûí éàðàíäûüû ÿñàñ "ìàòåðèàë" îëìàãëà éàíàøû, îðãàíèçìèí hÿéàòè ôóíêñèéàëàðûíûí ÷îõóíäà àïàðûúû ðîë îéíàéûðëàð. Ìÿñÿëÿí, ãàíûí òÿðêèáèíäÿêè håìîãëîáèí çöëàëû îðãàíèçìèí hÿð éåðèíÿ îêñèýåí äàøûéûð, èììóí ñèñòåìèìèçäÿêè çöëëàëëàð îðãàíèçìÿ

Úàíëû höúåéðÿëÿðÿ àèä áöòöí áèëýèëÿðè ãöñóðñóç áèð øèôðÿ ñèñòåìèëÿ þçöíäÿ äàøûéàí ÄÍÒ ìîëåêóëó ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøà ñàhèáäèð. Áó ìîëåêóëóí ìöêÿììÿë éàðàäûëûøû îíóí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè hàããûíäà èääèàëàðû ïó÷à ÷ûõàðûð.

100

ýèðÿí ìèêðîáëàðû çÿðÿðñèçëÿøäè“Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, ðèð, áèð áàøãà íþâ çöëàëëàð èñÿ Àëëàùû òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿðèôéåäèêëÿðèìèçèí hÿçì îëóíìàñûíû ëÿð äåìÿêäÿäèð. Î, éåíèëìÿç òÿìèí åäèð... ÄÍÒ-ìèçäÿ òÿõìèãöââÿò, ùèêìÿò ñàùèáèäèð! Ýþéíÿí 50 ìèí ôÿðãëè çöëàëûí íåúÿ ëÿðèí âÿ éåðèí ùþêìö Îíóí éàðàäûëìàñûíà äàèð ïðîãðàìëàðû ÿëèíäÿäèð. Äèðèëäÿí äÿ, þëäöðÿí âàð. Çöëàëëàð, äåäèéèìèç êèìè, äÿ Îäóð. Î, ùÿð øåéÿ úàíëûëàðûí éàøàìàñû ö÷öí ÷îõ áþãàäèðäèð!” éöê þíÿìÿ ñàhèáäèðëÿð âÿ ("Ùÿäèä" ñóðÿñè, 1-2). îíëàðäàí òÿêúÿ áèðèíèí îëìàìàñû îðãàíèçìèí éàøàìàñûíû ìöìêöíñöç åäÿð. Èðè ìîëåêóëëàð îëàí ÄÍÒ-íèí þç-þçöíÿ, òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàñû èñÿ, åëì äÿ ýþñòÿðèð êè, áàø òóòà áèëìÿç. ÄÍÒ õöñóñè øÿêèëäÿ áèðëÿøÿí íóêëåîòèäëÿð, öìóìèëèêäÿ çöëàëëàð èñÿ éåíÿ äÿ õöñóñè øÿêèëäÿ áèðëÿøÿí àìèíòóðøóëàð ñèëñèëÿñèäèðëÿð. Ùÿð øåé áèð ãûðàüà, àììà úàíëûëàðûí éàøàìûíûí òÿìÿë äàøû îëàí ÄÍÒ âÿ çöëàëëàðûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ áåëÿ äöçÿíëÿíìÿëÿðè ðèéàçè îëàðàã ìöìêöí äåéèë. Ùåñàáëàìàëàð ýþñòÿðèð êè, hÿòòà ÿí áÿñèò çöëàë ìîëåêóëóíóí äà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàñû åhòèìàëû ñûôûðà áÿðàáÿðäèð (áó áàðÿäÿ äàhà ýåíèø áèëýè ö÷öí Ùàðóí Éÿhéàíûí "Òÿêàìöë éàëàíû" êèòàáûíà áàõûí). Áó ðèéàçè èìêàíñûçëûãëà éàíàøû, hÿìèí ìîëåêóëëàðûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû êèìéÿâè úÿhÿòäÿí äÿ áàø òóòà áèëìÿç: ÿýÿð ÄÍÒ âÿ çöëàëëàðûí éàðàíìàñû ïðîñåñè çàìàí âÿ òÿáèè øÿðàèò áàõûìûíäàí òÿíçèìëÿíìÿñÿéäè, îíëàð ñàäÿúÿ îëàðàã áèð-áèðëÿðèëÿ ðåàêñèéàéà ýèðÿð (÷öíêè áó èêè ìàääÿ þç àðàëàðûíäà ðåàêñèéàéà ýèðìÿéÿ ÷îõ ìåéèëëèäèðëÿð) âÿ hå÷ áèðè èíäèêè øÿêëèíäÿ ìþâúóä îëìàçäû. Íÿòèúÿäÿ ÄÍÒ âÿ çöëàëëàð úàíëû âàðëûãëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê éåðèíÿ ìöõòÿëèô ìàääÿëÿð îðòàéà ÷ûõàðàðäûëàð. Éÿíè áó èêèñèíèí ýèðÿ áèëÿúÿéè ÁÖÒÖÍ ðåàêñèéàëàð úàíëû àëÿìè îðòàéà ÷ûõàðìàéàí, ÉÀÍËÛØ ðåàêñèéàëàðäûð. ßýÿð çàìàíà âÿ òÿñàäöôÿ ãàëñàéäû, úàíëû àëÿìè éàðàòìàã hÿëÿ áèð éàíà äóðñóí, ÄÍÒ èëÿ çöëàëëàð îíó éîõ åäÿúÿê áèð ðåàêñèéàéà ýèðÿ áèëÿðäèëÿð.43

101

Ýþðöíäöéö êèìè, íÿ ÄÍÒíèí âÿ çöëàëëàðûí éàðàíìàñû, íÿ “Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàí úàíëûäÿ îíëàðûí úàíëû àëÿìè éàðàòìàã ëàð, ùÿòòà ìÿëÿêëÿð áåëÿ ùå÷ áèð ö÷öí ãàòûëäûãëàðûí ïðîñåñëÿðèí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿäÿí Àëëàùà ñîíðàêû èíêèøàôû òÿñàäöô íÿòèúÿñÿúäÿ åäÿðëÿð! Îíëàð þç öñòöíäÿ ñèíäÿ hå÷ âàõò óüóðëó ýåäÿ îëàí Ðÿááèíäÿí ãîðõàð âÿ þçëÿáèëìÿçäè. Ýöíöìöçöí öíëö àëèìðèíÿ áóéóðóëàíëàðû åäÿðëÿð!” ëÿðèíäÿí îëàí Æàí Ãóòòîí (Éean ("Íÿhë" ñóðÿñè, 49-50). Guitton) "Òàíðû âÿ Åëì" àäëû êèòàáûíäà áó ìÿñÿëÿíèí ìöìêöíñöçëöéöíö áåëÿ âóðüóëàéûð: “Ùàíñû òÿñàäöô ñîíóúóíäà áÿçè àòîìëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ðàñòëàøàðàã, àìèí òóðøóëàðûíûí ìîëåêóëëàðûíû éàðàäà áèëÿðäèëÿð? Ùàíñû òÿñàäöô hÿìèí ìîëåêóëëàðû áèð àðàéà ýÿòèðèá, ÄÍÒ êèìè ìöðÿêêÿá ñèñòåìè îðòàéà ÷ûõàðà áèëÿðäè? Áèîëîýèéà àëèìè Ôðàíñóà Éàêîáóí (Francois Éacob) âåðäèéè ñóàëû ìÿí äÿ òÿêðàðëàéûðàì: èëê úàíëû höúåéðÿíèí éàðàíìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê èëê èíôîðìàñèéàíû âåðÿí èëê ÄÍÒ ìîëåêóëóíóí ïëàíûíû êèì hàçûðëàéûá? ßýÿð òÿñàäöôëÿðÿ äàéàíñàã, íÿ áó, íÿ äÿ áàøãà ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðìàã ìöìêöí îëàúàã. Áóíà ýþðÿ äÿ, ñîí èëëÿð áèîëîýèéà áèëýèíëÿðè ôèêèðëÿðèíè äÿéèøìÿéÿ áàøëàéûáëàð. ×îõëàðû Äàðâèíèí äåäèêëÿðèíèí ìÿíàñûç îëäóüóíó à÷ûã-àøêàð àíëàìàüà áàøëàéûá. Âÿ áàøà äöøöáëÿð êè, ìÿñÿëÿéÿ ìàääÿäÿí öñòöí, îíó äöçÿíëÿéÿí áèð ãöââÿ ãàðûøìàñàéäû, èø êå÷ìÿçäè".44 Æàí Ãóòòîíóí äà äåäèéè êèìè, XX ÿñðäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð âÿ åëìè êÿøôëÿðèí èøûüûíäà àëèìëÿð Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð êÿñÿðèíèí îëìàäûüûíû ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðèáäÿð. Àìåðèêàëû áèîëîã Ìàéêë Áåé (Michael Behe) "Äàðâèíèí ãàðà ãóòóñó" àäëû êèòàáûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûð: “Åëì hÿéàòûí êèìéàñûíûí íåúÿ ôîðìàëàøäûüûíû àíëàìàã ö÷öí ÷îõ úÿhäëÿð åäèá. Ôÿãÿò áèîëîæè ñèñòåìëÿðèí ìîëåêóëëàð ñÿâèééÿñèíäÿêè hÿñ-

102

ñàñ äöçÿí âÿ ìöðÿêêÿáëèéèíèí êþêëÿðèíè à÷ûãëàìàã ìÿãàìû éåòèøÿíäÿ åëì èôëèú îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ, áèîìîëåêóëéàð ñèñòåìëÿðèí hàíñûñà áèðèíèí áàøëàíüûúûíû àðàøäûðìàãëà áàüëû hå÷ áèð úÿhä ýþñòÿðèëìÿéèá. Áÿçè àëèìëÿð þçëÿðèíÿ ýöâÿíÿðÿê, áóíóí ñÿáÿáèíè ýóéà ÷îõäàí áèëäèêëÿðèíè äåéèáëÿð. Ôÿãÿò áó ñþçëÿð ïðîôåññèîíàë åëìè ÿäÿáèééàòäà hå÷ âàõò úèääè ãàðøûëàíìàéûá. ßí ÿñàñû, áó ñèñòåìëÿðèí ãóðóëóøóíó èíúÿëÿéÿíäÿ, áÿëëè îëóð êè, îíëàðûí éàøàì ìåõàíèçìëÿðè äàðâèí÷è éàíàøìàíûí hå÷ éàíûíäàí äà êå÷ìèð”45. Áöòöí êàèíàò êèìè, úàíëû âàðëûãëàð äà éîõäàí éàðàäûëûáëàð. Ùå÷ áèð øåé îëìàéàíäà òÿñàäöôëÿð äÿ éîõ èäè âÿ áóíà ýþðÿ, þëö ìàääÿëÿð "òÿñàäöôÿí" áèðëÿøèá, úàíëû âàðëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäèëÿð. Áóíà àíúàã âÿ àíúàã ñîíñóç ãöäðÿò, ñîíñóç àüûë âÿ ñîíñóç åëè ñàhèáè îëàí Àëëàh ãàäèðäèð:

103

5-úè áþëöì ÀÒÎÌÓÍ ÝÖÚÖ

öòöí êàèíàòûí, úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí ÿñàñû îëàí àòîìëàðûí ìàääÿíè íåúÿ ôþâãÿëàäÿ áèð øÿêèëäÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðäèêëÿðèíè àðòûã áèëèðèê. Ñîí äÿðÿúÿ êè÷èê îëàí áó hèññÿúèêëÿð áóðà ãÿäÿð ýþðäöéöìöç êèìè, þç äàõèëëÿðèíäÿ ÷îõ ìöêÿììÿë áèð ãóðóëóøà ñàhèáäèðëÿð. Àíúàã àòîìóí ìþúöçÿâè úÿhÿòëÿðè áóíóíëà áèòìèð; àòîì åéíè çàìàíäà, è÷èíäÿ ÷îõ ìþhòÿøÿì áèð åíåðæèíè äÿ ñàõëàéûð. Àòîìóí äàõèëèíäÿ ýèçëÿíÿí áó ýöú î ãÿäÿð áþéöêäöð êè, îíóí êÿøôèëÿ áÿøÿðèééÿò îêåàíëàðû áèðëÿøäèðÿí íÿhÿíý êàíàëëàð à÷à, äàüëàðû äÿëÿ, ñöíè èãëèìëÿð éàðàäà âÿ äàhà íÿëÿð-íÿëÿð åäÿ áèëèð. Àíúàã îíó äà âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, àòîìóí è÷èíäÿ ýèçëÿíÿí áó ýöú áèð éàíäàí èíñàíëàðà õèäìÿò åòñÿ äÿ, äèýÿð éàíäàí áÿøÿðèééÿò ö÷öí ÷îõ áþéöê òÿhëöêÿ äàøûéûð. Ìÿñÿëÿí, áó ýöúöí ïèñ ìÿãñÿäëÿ èøëÿäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ II Úàhàí Ñàâàøû çàìàíû Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèäÿ îí ìèíëÿðëÿ èíñàí áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿ ìÿhâ îëäó. Âÿ éà, 1986-úû èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-íèí ×åðíîáûë Àòîì Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñûíäà áàø âåðÿí ãÿçà ÷îõëó èíñàíûí þëöìö âÿ øèêÿñò îëìàñûéëà ñîíóúëàíäû. Àììà áó ìÿñÿëÿëÿðèí òÿôÿððöàòûíà êå÷ìÿçäÿí þíúÿ, ýÿëèí, àòîìóí ýöúöíöí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó âÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû þéðÿíÿê.

Íöâÿäÿ ýèçëÿíÿí ýöú Êàèíàòäàêû òÿìÿë ãöââÿëÿðäÿí áÿhñ åäÿðêÿí àòîì íöâÿñèíèí è÷èíäÿêè ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè"íäÿí äàíûøìûøäûã. "Íöâÿ åíåðæèñè" äåéèëÿí ìþhòÿøÿì ýöú íöâÿäÿêè áó ãöââÿíèí à÷ûüà ÷ûõìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Áó åíåðæèíèí áþéöêëöéö êèìéÿâè åëåìåíòèí íþâöíÿ ýþðÿ äÿéèøèð. ×öíêè åëåìåíòëÿðèí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðûí ñàéû ôÿðãëèäèð. Íöâÿ áþéöäöêúÿ âÿ îíäàêû ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðûí ñàéû àðòäûãúà áó hèññÿúèêëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ãöââÿ äÿ øèääÿòëÿíèð. Áþéöê áèð íöâÿäÿêè ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí áó ãöââÿíè à÷ûüà ÷ûõàðìàã ñîí äÿðÿúÿ ÷ÿòèíäèð. ×öíêè hèññÿúèêëÿðè áèð-áèðèíäÿí àéûðäûãúà, îíëàð ýÿðèëìèø éàé êèìè äàhà äà áþéöê ãöââÿòëÿ éàõûíëàøìàüà ÷àëûøûðëàð.

105

nötron

óðàí 235

Áó ãöââÿíèí òÿôÿððöàòëàðûíû èíúÿëÿìÿçäÿí þíúÿ áèð ìÿãàìûí öçÿðèíäÿ õöñóñèëÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: íåúÿ îëóð êè, î ãÿäÿð áþéöê áèð ãöââÿ ñîí äÿðÿúÿ êè÷èê ìÿêàíà ñûüûøûð? Áó, åëÿ áèð ãöââÿäèð êè, ìèíëÿðëÿ àëèì èëëÿðëÿ óçóí-óçàäû àðàøäûðìàëàð àïàðàíäàí ñîíðà îíó òàïà áèëèáëÿð. Îíó "îéàòìàéàíäà" áó ãöââÿíèí êèìñÿéÿ çÿðÿðè éîõäóð, àììà èíñàíûí ìöäàõèëÿñè çàìàíû ìèëéîíëàðû ìÿhâ åäÿí áèð ýöúÿ ÷åâèðèëÿð. Àòîìóí íöâÿñèäÿ éåðëÿøÿí âÿ ìèëéîíëàðëà èíñàíûí hÿéàòûíû òÿhëöêÿ àëòûíà àëà áèëÿúÿê áó ãöââÿ "ôèñèîí" (íöâÿ ïàð÷àëàíìàñû) âÿ "ôóçèîí" (íöâÿ áèðëÿøìÿñè) àäëàíäûðûëàí èêè òåõíèêè öñóëëà à÷ûüà ÷ûõàðûëà áèëèð. Èëê áàõûøäà îíëàðûí ñàäÿúÿ àòîìóí íöâÿñèíÿ òÿñèð åòäèêëÿðè àüëà ýÿëñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ áó ïðîñåñäÿ àòîìóí áöòöí hèññÿúèêëÿðè ðîë îéíàéûð. Áèðèíúè ðåàêñèéàäà àòîìóí íöâÿñè ïàð÷àëàíûð, èêèíúèäÿ èñÿ èêè íöâÿ áèðëÿøäèðèëèð; hÿð èêè ðåàêñèéà çàìàíû ÷îõ íÿhÿíý ìèãäàðäà åíåðæè àéðûëûð.

Íöâÿ ïàð÷àëàíìàñû (Ôèñèîí) Áó ðåàêñèéà êàèíàòäàêû ÿí øèääÿòëè ãöââÿ îëàí "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè"íèí áöòþâ ñàõëàäûüû àòîì íöâÿñèíè ïàð÷àëàìàã ö÷öí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëèð. Áó çàìàí àäÿòÿí óðàíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð, ÷öíêè óðàí àòîìó ÿí àüûð àòîìëàðäàí áèðèäèð, áàøãà ñþçëÿ, íöâÿñèíäÿ áþéöê ìèãäàðäà ïðîòîí âÿ íåéòðîí îëóð.

106

áîðèóì 14

nötron

êðèïòîí 91

nötron

Ôèçèîí - àòîì íöâÿñèíèí ïàð÷àëàíìàñûäûð. Øÿêèëäÿ äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áèð íåéòðîíëà òîããóøäóðóëàí óðàí 235 àòîìó ïàð÷àëàíàðàã, êðèïòîí 91 âÿ áîðèóì 142 àòîìëàðûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áó ÷àðïûøìà íÿòèúÿñèíäÿ åíåðæè êèìè ãàììà-øöàëàð àéðûëûð.

Òÿúðöáÿëÿð çàìàíû àëèìëÿð óðàí íöâÿñèíèí öçÿðèíÿ ÷îõ áþéöê ñöðÿòëÿ íåéòðîí ýþíäÿðèáëÿð âÿ îðòàéà îëäóãúà ìàðàãëû íÿòèúÿëÿð ÷ûõûá. Óðàíûí íöâÿñè Ùÿìèí íåéòðîíó óääóãäàí ñîíðà ÷îõ äàéàíûãñûç hàëà äöøöá. Áåëÿ êè, íöâÿäÿêè íåéòðîíëàðëà ïðîòîíëàðûí ñàéëàðûíäà ôÿðã éàðàíäûüûíäàí, îíóí äàõèëè òàðàçëûüû ïîçóëóá. Íÿòèúÿäÿ íöâÿ òàðàçëûüû áÿðïà åòìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ìèãäàðäà åíåðæè áóðàõàðàã, hèññÿëÿðÿ àéðûëìàüà áàøëàéûð. Ùÿìèí åíåðæèíèí òÿñèðèëÿ è÷èíäÿêè hèññÿúèêëÿðè áþéöê ñöðÿòëÿ ÿòðàôà "òóëëàéûð".

107

Òÿúðöáÿ çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áó íÿòèúÿëÿðäÿí ñîíðà "ðåàêòîð" àäëàíäûðûëàí õöñóñè ãóðüóëàðäà íåéòðîíëàð ñöðÿòëÿíäèðèëÿðÿê óðàíûí öçÿðèíÿ ýþíäÿðèëèð. Þçö äÿ òÿáèè êè, íåúÿ ýÿëäè éîõ, ÷îõ èíúÿ håñàáëàðëà, þë÷öëöáè÷èëè øÿêèëäÿ. ×öíêè hÿìèí íåéòðîíóí óðàíà ëàçûìû íþãòÿäÿí âÿ òÿëÿá îëóíàí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ òîõóíìàñû ýÿðÿêäèð. Óðàíûí êöòëÿñè, îíóí öçÿðèíÿ ýþíäÿðèëÿí íåéòðîí òîïàñûíûí hÿúìè, áó íåéòðîíëàðûí óðàíû hàíñû ñöðÿòëÿ âÿ íÿ ãÿäÿð "áîìáàðäìàí" åäÿúÿêëÿðè êèìè ìÿñÿëÿëÿð ñîí äÿðÿúÿ äÿãèã håñàáëàíûð. Áöòöí áó èøëÿð ýþðöëÿíäÿí âÿ óéüóí ìöhèò hàçûðëàíàíäàí ñîíðà hÿðÿêÿò åäÿí íåéòðîíëàð íöâÿéÿ äöøÿúÿê øÿêèëäÿ óðàíûí öçÿðèíÿ ýþíäÿðèëèð; îíëàðûí úÿìèñè áèð àòîìóí íöâÿñèíè èêèéÿ áþëìÿëÿðè êèôàéÿòäèð. ×öíêè áþëöíìÿ çàìàíû íöâÿäÿí èêè âÿ éà ö÷ íåéòðîí ÷ûõûð, îíëàð èñÿ ÿòðàôäàêû äèýÿð àòîìëàðûí íöâÿëÿðèíÿ ÷àðïûëûðëàð, hÿð éåíè áþëöíÿí íöâÿ äÿ áèðèíúè íöâÿ êèìè äàâðàíûð âÿ áåëÿúÿ, çÿíúèðâàðè ðåàêñèéà áàøëàéûð. Íÿòèúÿäÿ ÷îõëó óðàí íöâÿñè ïàð÷àëàíäûüû ö÷öí îðòàéà ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöê åíåðæè ÷ûõûð. Áàõ, îí ìèíëÿðëÿ èíñàíûí þëöìöíÿ éîë à÷àí Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêè ôÿëàêÿòëÿðèíÿ áó íöâÿ áþëöíìÿñè ñÿáÿá îëìóøäó. II Úàhàí Ñàâàøûíûí ýåäèøèíäÿ, 1945-úè èëäÿ Àìåðèêàíûí Ùèðîñèìàéà àòäûüû àòîì áîìáàñûíûí ïàðòëàìàñû âÿ ñîíðàêû ôÿñàäëàðû íÿòèúÿñèíäÿ òÿõìèíÿí 40000 èíñàí ìÿhâ îëóá. Àììà íöâÿäÿí àéðûëàí áó åíåðæè òÿêúÿ èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëìóð, î, hÿì áþéöê áèð ÿðàçèíè õàðàáà ãîéóð, hÿì äÿ ñîí äÿðÿúÿ çÿðÿðëè ðàäèàñèéà éàéûð; áó ðàäèñàñèéàíûí ôÿñàäëàðû èñÿ íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿðÿê, ýåíåòèê âÿ ôèçèîëîæè õÿñòÿëèêëÿð, ñàïûíòûëàð ìåéäàíà ÷ûõàðûð. Áÿñ áöòöí äöíéàìûç, áöòöí àòìîñôåð, ÿòðàôûìûçäàêû úàíëû-úàíñûç hÿð íÿ âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí èáàðÿòäèðëÿðñÿ, áó úöð íöâÿ ðåàêñèéàëàðû íèéÿ áàø âåðìèð? ×öíêè íåéòðîíëàð åëÿ éàðàäûëûáëàð êè, ÿýÿð òÿáèÿòäÿ ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ - éÿíè hå÷ áèð àòîìóí íöâÿñèíÿ áàüëû îëìàäàí,- äîëàøàíäà "áåòà ïîçóëìàñû" àäëàíàí ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ ìÿhâ îëóðëàð, áóíà ýþðÿ äÿ, òÿáèÿòäÿ ñÿðáÿñò íåéòðîíëàðà ðàñò ýÿëèíìèð. Íöâÿ ðåàêñèéàñû éàðàòìàã ö÷öí ýÿðÿêÿí íåéòðîíëàð èñÿ õöñóñè òÿúðöáÿëÿð éîëóéëà ÿëäÿ åäèëèð. Âÿ áó-

108

ðàäàí äà áèð äàhà ýþðöíöð êè, áöòöí êàèíàòûí Éàðàäûúû îëàí Àëëàh hÿð øåéè ÷îõ èíúÿ áèð håñàáëà âàð åäèá. ×öíêè ÿýÿð íåéòðîíëàð ñÿðáÿñò ãàëàí êèìè ìÿhâ îëìàñàéäûëàð, äöíéàìûç áàøäàí-áàøà íöâÿ ðåàêñèéàëàðûíûí ýåòäèéè áèð êöðÿäÿí èáàðÿò îëàðäû. Àëëàh àòîìó è÷èíäÿêè áó àçìàí ýöúëÿ áèðýÿ éàðàòìàãëà éàíàøû, hÿìèí ýöúö äÿ ñîí äÿðÿúÿ ôþâãÿëàäÿ øÿêèëäÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéûð.

Íöâÿ áèðëÿøìÿñè (Ôèçèîí) Áó ðåàêñèéà èñÿ ïàð÷àëàíìàíûí ÿêñèíÿ îëàðàã, èêè éöíýöë íöâÿíèí áèðëÿøÿðÿê äàhà àüûð íöâÿ éàðàòìàñûíäàí âÿ áó çàìàí áþéöê ìèãäàðäà åíåðæèíèí àéðûëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Àíúàã áó åêñïåðèìåíòè êå÷èðìÿê ñîí äÿðÿúÿ ÷ÿòèíäèð. ×öíêè íöâÿëÿð ìöñáÿò åëåêòðèê éöêö äàøûäûüûíäàí, áèðáèðëÿðèíè øèääÿòëè øÿêèëäÿ èòÿëÿéèðëÿð. Îíëàðûí áèðëÿøìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí hÿìèí èòÿëÿìÿíè öñòÿëÿéÿúÿê áèð ãöââÿéëÿ éàõûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Áó çàìàí òÿëÿá îëóíàí êèíåòèê åíåðæè (hÿðÿêÿò åíåðæèñè) 20-30 ìèëéîí äÿðÿúÿëèê èñòèëèéÿ áÿðàáÿð äÿéÿðäÿäèð.46 Áó, î ãÿäÿð ãåéðè-àäè áèð òåìïåðàòóðäóð êè, áèðëÿøìÿ ðåàêñèéàñûíà ýèðÿí hå÷ áèð ìàääÿ îíà äþçÿ áèëìÿç. Àììà hÿìèí ðåàêñèéà Ýöíÿøäÿ hÿð àí òÿáèè øÿêèëäÿ áàø âåðèð. Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èñòè âÿ èøûã hèäðîýåí íöâÿëÿðèíèí áèðëÿøÿðÿê håëèóìà äþíìÿñè çàìàíû àéðûëàí åíåðæèíèí ñàéÿñèíäÿ éàðàíûð. Áåëÿ êè, áèðëÿøìÿ ÿñíàñûíäà éîõà ÷ûõàí ìàääÿíèí éåðèíÿ åíåðæè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ýöíÿø ñàíèéÿäÿ 564 ìèëéîí òîí hèäðîýåíè 560 ìèëéîí òîí håëèóìà ÷åâèðèð. Ãàëàí 4 ìèëéîí òîí ãàç èñÿ åíåðæèéÿ äþíöð. Äöíéàäà úàíëû àëÿìèí âàðëûüû ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ áþéöê þíÿìÿ ñàhèá îëàí Ýöíÿø åíåðæèñè ìèëéîíëàðëà èëäèð êè, áó úöð ìåéäàíà ýÿëèð. Áó éåðäÿ îðòàéà áåëÿ áèð ñóàë ÷ûõûð: ÿýÿð Ýöíÿø ñàíèéÿäÿ 4 ìèëéîí òîíà ãÿäÿð áþéöê ìèãäàðäà ìàääÿíè èòèðèðñÿ, î, íÿ çàìàí ÿðèéèá ãóðòàðàúàã? Äÿãèãÿäÿ 240 ìèëéîí òîí "àðûãëàéàí" Ýöíÿøèí 3 ìèëéàðä èëäÿí áÿðè áó ñöðÿòëÿ ÿðèäèéèíè íÿçÿðÿ àëñàã, îíóí èíäèéÿúÿí èòèðäèéè ìàääÿíèí ìèãäàðû 400000 äÿôÿ ìèëéîí òîí îëàúàã êè, áó äà Ýöíÿøèí èíäèêè êöòëÿñèíèí

109

Íöâÿ áèðëÿøìÿñè èñÿ, ïàð÷àëàíìàíûí ÿêñèíÿ, èêè éöíýöë àòîì íöâÿñèíè áèðëÿøäèðÿðÿê, äàhà àüûð áèð àòîì íöâÿñè éàðàòìàüû âÿ áó çàìàí àéðûëàí åíåðæèäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóð. Óëäóçëàðûí äàõèëèíäÿ ìÿhç áó ïðîñåñ ýåäèð. Áåëÿúÿ, éåíè íöâÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð âÿ îðòàéà åíåðæè øÿêèëèíäÿ íåéòðèíî, ïîçèòðîí, íåéòðîí, ïðîòîí âÿ äèýÿð hèññÿúèêëÿð ÷ûõûð. Óëäóçëàðûí åíåðæè ãàéíàüû ìÿhç áó íöâÿ ðåàêñèéàëàðûäûð.

110

Øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëÿí ö÷ ôÿðãëè íöâÿ ðåàêñèéàñû åíåðæè âÿ hèññÿúèêëÿðèí éàðàíìàñûéëà ñîíóúëàíûð.

âóð-òóò 5000-äÿ áèðè ãÿäÿðäèð. Áó, 5 êã.-ëûã áèð äàøûí 3 ìèëéàðä èëäÿ 1 ãðàì àçàëìàñû êèìèäèð. Äåìÿê, Ýöíÿøèí êöòëÿñè î ãÿäÿð áþéöêäöð êè, îíóí òöêÿíìÿñè ö÷öí îëäóãúà ÷îõ çàìàí ýÿðÿêäèð. Èíñàíëàð Ýöíÿøèí ãóðóëóøóíó âÿ è÷èíäÿ ýåäÿí ïðîñåñëÿðè àíúàã XX ÿñðäÿ áàøà äöøÿ áèëèáëÿð. Áóíäàí þíúÿ êèìñÿíèí íöâÿ ïàðòëàéûøû, íöâÿ åíåðæèñè êèìè ïðîñåñëÿð hàããûíäà àíëàéûøû éîõ èäè. Ýöíÿøèí åíåðæèíè íåúÿ éàðàòäûüûíû êèìñÿ áèëìèðäè. Àíúàã áÿøÿðèééÿò áöòöí áóíëàðäàí õÿáÿñèç îëàíäà äà Ýöíÿø ìèëéîíëàðëà èë ÿðçèíäÿ Éåð öçöíÿ èøûã âÿ èñòèëèê ýþíäÿðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè. Áó éåðäÿ áåëÿ áèð ýåð÷ÿéÿ äèããÿò ÷ÿêÿê: Äöíéàìûç íÿhÿíý áèð åíåðæè ãàéíàüû îëàí Ýöíÿøäÿí ìÿhç åëÿ óçàãëûãäà éåðëÿøäèðèëèá êè, íÿ îíóí éàíäûðûúû âÿ çÿðÿðëè òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëûð, íÿ äÿ ôàéäàëû úÿhÿòëÿðèíè èòèðèð. Åéíè øÿêèëäÿ, áó äÿðÿúÿäÿ ãîðõóíú áèð ýöúÿ âÿ åíåðæèéÿ ñàhèá îëàí Ýöíÿø äÿ áàøäà èíñàí îëìàãëà éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàðäàí îíëàð ö÷öí ôàéäàëû îëàúàã ìÿñàôÿäÿ, ýöú âÿ áþéöêëöêäÿ éàðàäûëûá. Îíà ýþðÿ äÿ Ýöíÿøèí è÷èíäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿí àüûë àëìàç íöâÿ ðåàêñèéàëàðû ìèëéîíëàðëà èëäèð Éåð öçöíäÿ hÿéàòûí äàâàìûíû ÿí óéüóí øÿêèëäÿ òÿìèí åäèð. Áóíóí íÿ ãÿäÿð ãåéðè-àäè, íèçàìëû âÿ òàðàç áèð ñèñòåì îëäóüóíó àíëàìàã ö÷öí ôèêèðëÿøèí êè, èíñàí ãóðäóüó áÿñèò áèð Àòîì Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñûíà äà òàìàìèëÿ íÿçàðÿò åòìÿéè áàúàðìûð. Ìÿñÿëÿí, 1986-úû èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-

111

äÿêè ×åðíîáûë íöâÿ ðåàêòîðóíäà ìåéäàíà ýÿëÿí ãÿçàíû hå÷ áèð àëèì, hå÷ áèð òåõíîëîæè ãóðüó ÿíýÿëëÿéÿ áèëìÿìèøäè. Ùÿìèí ãÿçàíûí òÿñèðèíèí hÿëÿ 30-40 èë äÿ äàâàì åäÿúÿéè áèëäèðèëèð. Òåõíîëîãëàð áóíó ÿíýÿëëÿìÿê ö÷öí ãÿçà ÿðàçèñèíè íÿhÿíý áåòîí äèâàðëàðëà ÿhàòÿéÿ àëñàëàð äà, hå÷ áèð õåéðè îëìàìûø, ðàäèàñèéà áåòîí äèâàðëàðäàí ñûçàðàã, î òàéà êå÷ìèøäè. Íÿèíêè íöâÿ ïàðòëàéûøû, hÿòòà ðàäèàñèéà ñûçûíòûñû äà èíñàí éàøàìû ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ òÿhëöêÿëèäèð âÿ åëì áó òÿhëöêÿíèí ãàðøûñûíäà àúèçäèð. Áó éåðäÿ Àëëàhûí ñîíñóç ýöúö âÿ êàèíàòäàêû hÿð áèð çÿððÿ (àòîì), hÿì÷èíèí áó çÿððÿíèí è÷èíäÿêè hèññÿúèêëÿð (ïðîòîí, íåéòðîí...) öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿòèëÿ ãàðøûëàøûðûã. Àëëàhûí éàðàòäûãëàðû öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿòè Ãóðàíäà áåëÿ òÿñâèð îëóíóð:

Àòîìóí íöâÿñèíäÿ ýèçëÿíÿí áó àçìàí ýöúöí îðòàéà ÷ûõìàñûéëà áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿ éöç ìèíëÿðëÿ èíñàí ìÿhâ îëóá

112

Ïàðòëàéûø þçöíäÿí ñîíðà ãàëûúû èçëÿð áóðàõûð. 1986-úû èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿêè ×åðíîáûë Àòîì Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñûíäà áàø âåðÿí ãÿçà òÿêúÿ èíñàíëàðà éîõ, hÿì äÿ áöòöí äèýÿð úàíëûëàðà âÿ áèòêèëÿðÿ úèääè, åéíè çàìàíäà óçóíìöääÿòëè òÿñèð ýþñòÿðèá. Àëèìëÿð áó òÿñèðèí hÿëÿ 30-40 èë äÿ ÷ÿêÿúÿéèíè äåéèðëÿð. Ðàäèàñèéà ñûçûíòûñûíûí ÿíýÿëëÿíìÿñè ö÷öí ýþðöëÿí òÿäáèðëÿð hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéèá âÿ hÿëÿ èíäè äÿ îíóí ìÿíôè íÿòèúÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðûëìàñû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð äàâàì åäèð.

"Ñÿí íÿ èø ýþðñÿí, Ãóðàíäàí íÿ îõóñàí, [öììÿòèíëÿ áèðëèêäÿ] íÿ èø ýþðñÿíèç, îíëàðà äàëäûüûíûç [îíëàðû åòäèéèíèç] çàìàí Áèç ñèçÿ øàhèä îëàðûã. Éåðäÿ âÿ ýþéäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð øåé Àëëàhäàí ýèçëè ãàëìàç. Îíäàí äàhà áþéöê âÿ äàhà êè÷èê åëÿ áèð øåé äÿ éîõäóð êè, à÷ûã-àéäûí êèòàáäà îëìàñûí". (“Éóíóñ” ñóðÿñè, / 61)

Àòîì áîìáàñûíûí òÿñèðè: Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêè II Úàhàí Ñàâàøûíûí ñîíóíúó èëèíäÿ äöíéà àòîì áîìáàñûíû òàíûéàðàã, àòîìóí è÷èíäÿ íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ýöú îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðäö. Áó øÿhÿðëÿðÿ àòûëàí hÿð èêè áîìáà éöç ìèíëÿðëÿ èíñàíûí ìÿhâèíÿ âÿ þìöðëÿðè áîéóíúà ñàüàëìàéàúàã õÿñòÿëèìêëÿðÿ òóòóëìàñûíà éîë à÷äû. Ýÿëèí, áóíóí àíáààí íåúÿ áàø âåðäèéèíè èçëÿéÿê:

- Ïàðòëàìà àíû... Ùåñàá åäÿê êè, áèð àòîì áîìáàñû åéíÿí Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèäÿ îëäóüó êèìè, 2000 ì. éöêñÿêëèêäÿ ïàðòëàäû. Ïàðòëàéûúû êöòëÿíèí öçÿðèíÿ ýþíäÿðèëÿí âÿ îðàäà èëê íöâÿíè ïàð÷àëàéàí åëåêòðîí, þíúÿ äÿ èçàh åòäèéèìèç êèìè, çÿíúèâàðè ðåàêñèéàíûí áàøëàìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Éÿíè èëê ïàð÷àëàíàí íöâÿäÿí õàðèúÿ äàüûëàí íåéòðîíëàð äèýÿð íöâÿëÿðÿ ÷àðïûëàðàã,

113

Ùèðîñèìàéà àòûëàí áîìáàäàí ñîíðà úàíëû àëÿì òàìàìèëÿ ìÿhâ îëìóø, éåðèíäÿ áþéöê áèð õàðàáàëûã ãàëìûøäû.

îíëàðû äà ïàð÷àëàéûðëàð. Áåëÿúÿ, áöòöí íöâÿëÿð ÷îõ ñöðÿòëÿ ïàð÷àëàíûð âÿ ïàðòëàìà áàø âåðèð. Íåéòðîíëàð î ãÿäÿð ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð êè, áîìáà ñàíèéÿíèí ìèëéîíäà áèðè ÿðçèíäÿ òÿõìèíÿí 1000 ìèëéàðä êèëîòîíëóã åíåðæè áóðàõûð. Áîìáàíûí ÷åâðèëäèéè ãàç êöòëÿñèíèí òåìïåðàòóðó áèð íå÷ÿ ìèëéîí äÿðÿúÿéÿ, ãàçûí òÿçéèãè èñÿ áèð ìèëéîí àòìîñôåðÿ ÷àòûð.

- Ïàðòëàìàäàí ñàíèéÿíèí ìèíäÿ áèðè ãÿäÿð ñîíðà... Éàðàíàí ãàç êöòëÿñèíèí hÿúìè ñöðÿòëÿ áþéöéöð âÿ ÿòðàôà ìöõòÿëèô øöàëàð éàéûëûð. Áó øöàëàð ïàðòëàìàíûí "èëêèí ïàðûëòû"ñûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ùÿìèí ïàðûëòû îíëàðëà êèëîìåòð ÿòðàôäà éåðëÿøÿí hÿð êÿñè òàìàìèëÿ êîð åäÿ áèëÿð. Áåëÿ êè, éàðàíàí èøûüûí ýöúö Ýöíÿøèí ñÿòhèíäÿí ýÿëÿí èøûãäàí éöç äÿôÿëÿðëÿ áþéöêäöð. Ïàðòëàìàéëà èøûüûí éàðàíìàñû àðàñûíäà î ãÿäÿð àç âàõò êå÷èð êè, éàõûíëûãäà éåðëÿøÿí àäàìëàð hå÷ ýþçëÿðèíè äÿ éóììàüà ìàúàë òàïà áèëìèðëÿð. Ïàðòëàìà äàëüàñû áöòöí àüûð ãàïûëàðû âÿ hàñàðëàðû àøûá êå÷èð. Ïàðòëàìàíûí éàõûíëûüûíäàêû áþéöê áèð ñàhÿäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû òîçà ÷åâðèëèð.

- Ïàðòëàìàäàí 2 ñàíèéÿ ñîíðà... Ïàðòëàéàí êöòëÿ âÿ ÿòðàôûíäàêû hàâà áèð àëîâ òîïàñûíà ÷åâðèëèð. Ñÿòhè ñîí äÿðÿúÿ èñòè âÿ Ýöíÿøèíêè ãÿäÿð, hÿòòà äàhà àðòûã ïàðëàã îëàí áó òîïàäàí éàéûëàí øöà âÿ èñòèëèê 4-5 êì. ÿòðàôäà éàíà áèëÿí íÿ âàðñà, hàìûñûíû éàíäûðìàüà ãàäèðäèð. Îíóí ïàðëàãëûüû èñÿ àäàìû äÿðhàë êîð åäÿð. Àëîâ òî-

114

Ïàðòëàéûøäàí ñîíðà éàðàíàí íöâÿ êöëÿéè ðàäèàñèéàíû hÿð éàíà éàéàðàã, ÿòðàôû êöë òÿáÿãÿñèíèí àëòûíäà ãîéóá.

ïàñûíûí ÿòðàôûíäà øîê (çÿðáÿ) äàëüàñû éàéûëìàãäà äàâàì åäèð.

- Ïàðòëàìàäàí 6 ñàíèéÿ ñîíðà... Áó àíäà øîê äàëüàñû Éåð ñÿòhèíÿ ÷àðïûëûð âÿ èëê ìåõàíèêè çÿðÿðëÿðÿ ñÿáÿá îëóð. Äàëüà øèääÿòëè áèð òÿçéèã éàðàäûð; ïàðòëàéûø ìÿðêÿçèíäÿí óçàãëàøäûãúà òÿçéèãèí øèääÿòè àçàëûð. Ùÿìèí íþãòÿäÿí òÿõìèíÿí 1,5 êì. óçàãäà òÿçéèã íîðìàë àòìîñôåð òÿçéèãèíèí òÿõìèíÿí èêè ãàòû ãÿäÿð îëóð. Áó òÿçéèãäÿ èíñàíëàðûí ñàü ãàëìà øàíñû úÿìèñè 1%-ÿ áÿðàáÿðäèð.

- Ïàðòëàìàäàí 13 ñàíèéÿ ñîíðà... Øîê äàëüàñû Éåðèí ñÿòhèíÿ éàéûëûð, àðäûíúà èñÿ hàâà òÿçéèãèíèí éàðàòäûüû äàëüà ýÿëèð. Ïàðòëàéûø ñàíèéÿäÿ 300-400 êì/ñààò ñöðÿòëÿ éàéûëûð. Áó çàìàí àëîâ òîïàñû íèñáÿòÿí ñîéóéóá âÿ hÿúìè êè÷èëèá. Ùàâàäàí éöíýöë îëäóüóíà ýþðÿ éóõàðû ãàëõìàüà áàøëàéûð. Íÿòèúÿäÿ êöëÿéèí ñÿìòè äÿéèøèð - þíúÿ ïàðòàéûøûí ìÿðêÿçèíäÿí õàðèúÿ äîüðó ÿñÿí øèääÿòëè êöëÿê èíäè òÿðñèíÿ - éÿíè ïàðòëàéûø ìÿðêÿçèíÿ äîüðó éþí àëûð.

- Ïàðòëàìàäàí 30 ñàíèéÿ ñîíðà... Àëîâ òîïàñû éöêñÿëäèêúÿ êöðÿ ôîðìàñûíû èòèðèð âÿ íÿhÿíý ýþáÿëÿê øÿêëè àëûð.

115

Ðàäèàñèéà åëåêòðîíó èòèðèð, ìöñáÿò èîí ìÿíôè èîí åëåêòðîíó ãàçàíûð Ðàäèàñèéà àòîìóí õàðèúè îðáèòèíäÿêè åëåêòðîíëàðëà ÷àðïûøàðàã, ìöñáÿò èîíëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿêëÿ úèääè çÿðÿð âåðÿ áèëÿð. Åëåêòðîíëàð äèýÿð íåéòðàë àòîìëàðà áàüëàíàðàã, ìÿíôè èîíëàð éàðàäûðëàð.

- Ïàðòëàìàäàí 2 äÿãèãÿ ñîíðà... Ýþáÿëÿê øÿêèëëè áóëóä 12000 ìåòð höíäöðÿ, éÿíè àòìîñôåðèí ñòðàòîñôåð ãàòûíûí àëò òÿáÿãÿñèíÿ ÷àòûð. Áó höíäöðëöêäÿ ÿñÿí êöëÿêëÿð ýþáÿëÿê øÿêèëëè áóëóäó éàâàø-éàâàø äàüûäûð âÿ îíóí èáàðÿò îëäóüó ÷îõ çÿðÿðëè ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿð àòìîñôåðÿ éàéûëûð. Îíëàð ÷îõ êè÷èê äÿíÿúèêëÿð øÿêëèíäÿ îëäóãëàðûíäàí, àòîìîñôåðèí äàhà éöêñÿê ãàòëàðûíà äà ãàëõà áèëÿðëÿð. Ùÿìèí ìàääÿëÿð Éåð öçöíÿ äöøìÿçäÿí þíúÿ êöëÿêëÿ äöíéàíûí ÿòðàôûíäà áèð íå÷ÿ äþâðÿ âóðìàëàðû ìöìêöíäöð. Áåëÿúÿ, ðàäèàñèéà ãàëûãëàðû ïëàíåòèí hÿð òÿðÿôèíÿ éàéûëà áèëÿð. Àòîìäàí ÷ûõàí ðàäèàñèéà

Ðàäèàñèéà ôÿçàäà ñàíèéÿäÿ 200000 êì. êèìè ÷îõ éöêñÿê ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿí ãàììà-øöàëàð, íåéòðîíëàð, åëåêòðîíëàð âÿ áèð íå÷ÿ äèýÿð àòîì hèññÿúèêëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó hèññÿúèêëÿð èíñàí âöúóäóíà ÷îõ àñàíëûãëà òÿñèð åäèð âÿ höúåéðÿëÿðÿ áþéöê çÿðÿð âåðèðëÿð. Áó çèéàí þëöìúöë õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíèí îðòàéà ÷ûõìàñûíà âÿ éà ÷îõ ïèñ ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí, ðàäèàñèéà èíñàí îðãàíèçìè ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ ãîðõóëóäóð. Àòîì áîìáàñû ïàðòëàéàðêÿí îðòàéà ÷ûõàí øöàëàð úàíëûëàðà éà áèðáàøà, éà äà äîëàéû éîëëà òÿñèð ýþñòÿðèðëÿð. Áåëÿ êè, éóõàðûäà ñàäàëàäûüûìûç hèññÿúèê âÿ éà øöàëàð ñöðÿòëÿ ìàääÿíèí è÷èíÿ äîüðó éþíÿëÿðêÿí ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí àòîì âÿ éà ìîëåêóëëàðëà ÷îõ øèääÿòëÿ ÷àðïûøûðëàð. Áó ÷àðïûøìà höúåéðÿíèí hÿññàñ ãóðóëóøó ö÷öí ÿñë ôÿëàêÿòäèð. Îíóí íÿòèúÿñèíäÿ höúåéðÿ éà äÿðhàë þëöð, éà äà ñàü ãàëñà áåëÿ, "õÿð÷ÿíý" àäû âåðèëÿí áÿäõàññÿëè øèøëÿðÿ ÷åâðèëèð.

116

“Èíêàð åäÿíëÿð: "Ãèéàìÿò áèçÿ ýÿëìÿéÿúÿêäèð!" -äåäèëÿð. Äå: "Õåéð, ãåéáè áèëÿí Ðÿááèìÿ àíä îëñóí êè, ãèéàìÿò ñèçÿ ýÿëÿúÿêäèð. Íÿ ýþéëÿðäÿ, íÿ äÿ éåðäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð øåé Îíäàí ýèçëè ãàëìàç. Áóíäàí êè÷èê, éàõóä áþéöê åëÿ áèð øåé äÿ éîõäóð êè, à÷ûã-àéäûí êèòàáäà (ëþâùè-ìÿùôóçäà) îëìàñûí!"” ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 3).

Ìÿðêÿçè ïàðòëàìà íþãòÿñèíèí 1000 ìåòð ÿòðàôûíäàêû ÿðàçèäÿ ðàäèàñèéà ÷îõ ñûõ îëóð. Áó çàìàí äèýÿð þëäöðöúö òÿñèðëÿðäÿí ãóðòàðàíëàð îëñà áåëÿ, ãàí úèñìëÿðèíèí àç ãàëà hàìûñû ìÿhâ îëóð, äÿðèëÿðèíäÿ éàðàëàð ÿìÿëÿ ýÿëèð âÿ óçàüû áèð íå÷ÿ ýöíäÿí èêè hÿôòÿéÿ ãÿäÿð éàøàéûðëàð. Ïàðòëàìà íþãòÿñèíäÿí íèñáÿòÿí óçàãäà îëàíëàðà èñÿ ðàäèàñèéà ìöõòÿëèô úöð òÿñèð ýþñòÿðèð. Àëîâ òîïàñûíäàí éàéûëàí áó çÿðÿðëè øöàëàðëà ãàðøû-ãàðøûéà ãàëàí èíñàíëàð îíäàí 13, 16 âÿ 22 êì. óçàãäà éåðëÿøìÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, áèðèíúè, èêèíúè âÿ ö÷öíúö äÿðÿúÿëè éàíûã õÿñòÿëèêëÿðèíÿ òóòóëóðëàð. Þíúÿ hÿçì ïîçóíòóëàðû âÿ ãàíàõìàëàð éàðàíñà äà, ñîíðàäàí äàhà àüûð ôÿñàäëàð þçöíö ýþñòÿðèð. Ñà÷ òþêöëìÿëÿðè, äÿðè éàíûãëàðû, ãàíñûçëûã, ãûñûðëûã, øèêÿñò óøàãëàðûí äöíéàéà ýÿëìÿñè... Áöòöí áóíëàðû hÿìèí ôÿñàäëàðûí ñûðàñûíà àèä åòìÿê îëàð. Þçö äÿ áöòöí áó hàëëàð çàìàíû îí ýöíäÿí ö÷ àéà ãÿäÿð îëàí çàìàí ÿðçèíäÿ þëöì áàø âåðèð. Èëëÿð êå÷ñÿ áåëÿ, ýþç õÿñòÿëèêëÿðè, ãàí õÿð÷ÿíýè âÿ øöà õÿð÷ÿíýè hÿð àí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿð. Ùèäðîýåí áîìáàñû ïàðòëàéàíäà ÿí áþéöê òÿhëöêÿëÿðäÿí áèðè ðàäèîàêòèâ òîçëàðûí íÿôÿñ, hÿçì âÿ äÿðè êàíàëëàðûéëà îðãàíèçìÿ êå÷ìÿñèäèð. Áó òîçëàð äà hÿì÷èíèí éóõàðûäà ñàäàëàäûüûìûç ôÿñàäëàðà ñÿáÿá îëà áèëÿðëÿð. Áöòöí áóíëàðûí ñÿáÿáè èñÿ ýþçëÿ ýþðÿ áèëìÿäèéèìèç àòîìëàðäàäûð. Ëàçûì îëàíäà hÿéàòû éàðàäàí àòîìëàð ëàçûì îëàíäà îíó éîõ äà åäÿ áèëÿðëÿð. Àòîìóí áó þçÿëëèéè áèçëÿðÿ íÿ ãÿäÿð àúèç îëäóüóìóçó âÿ Àëëàhûí áþéöê öñòöíëöéöíö à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

117

ÍßÒÈÚß Áèçëÿð àòîìëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí áèð âöúóäëà éàøàéûð, hàâàäàêû àòîìëàðëà íÿôÿñ àëûð, ãèäàäàêû àòîìëàðû éåéèð, ñó àòîìëàðûíû è÷èðèê. Ýþðäöêëÿðèìèç èñÿ ýþçöìöçäÿêè àòîìëàðûí åëåêòðîíëàðûíûí ôîòîíëàðëà ÷àðïûøìàñûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Òîõóíàðàã hèññ åòäèéèìèç íÿ âàðñà, îíëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ, äÿðèìèçäÿêè àòîìëàðûí ÿøéàëàðûí àòîìëàðûíû èòÿëÿìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð... ßëáÿòòÿ, áó ýöí èíñàíëàðûí ÷îõó áÿäÿíëÿðèíèí, äöíéàíûí, ãûñàñû, hÿð øåéèí àòîìëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó áèëèðëÿð. Àììà áÿëêÿ äÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð "àòîì" àäëàíäûðäûüûìûç íÿñíÿíèí íåúÿ áèð ñèñòåìÿ âÿ ãóðóëóøà ñàhèá îëäóüóíó äöøöíìÿéèáëÿð. Äöøöíÿíäÿ èñÿ áó ôþâãÿëàäÿ ñèñòåìèí èíúÿëèêëÿðèíÿ ýåòìÿéèáëÿð, ôèêèðëÿøèáëÿð êè, áó, ôèçèêëÿðèí èøèäèð. Ùàëáóêè, èíñàí hÿéàòû áîéóíúà áó ãöñóðñóç ñèñòåìëÿ è÷-è÷ÿ éàøàéûð. Þçö äÿ áó, åëÿ áèð ñèñòåìäèð êè, òÿêúÿ îòóðäóüóíóç ñòóëó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òðèëéîíëàðëà àòîìóí hÿð áèðè hàããûíäà êèòàá éàçûëúàã ãÿäÿð ìöðÿêêÿá ãóðóëóøà ñàhèáäèð. Òÿêúÿ áèð àòîìóí éàðàíìàñûíû, ñèñòåìèíè, ýöúöíö èçàh åòìÿê ö÷öí áþéöê-áþéöê êèòàáëàð éàçûëìàëûäûð. Òåõíîëîýèéà èíêèøàô åòäèêúÿ âÿ êàèíàò hàããûíäàêû áèëýèëÿðèìèç àðòäûãúà, áó êèòàáëàðûí ñàéû äàhà äà ÷îõàëûð... Éàõøû, áÿñ áöòöí áó ñèñòåìëÿð íåúÿ éàðàíûá? Áþéöê Ïàðòëàìàíûí àðäûíúà ÿòðàôà ñÿïÿëÿíÿí hèññÿúèêëÿð àòîì éàðàäà, ñîíðà äà òÿñàäöôÿí óéüóí øÿðàèò éàðàíà âÿ áó àòîìëàð ìàääÿéÿ äþíÿ áèëìÿçäèëÿð. Áó äÿðÿúÿäÿ ìöêÿììÿë ñèñòåìè øöáhÿñèç êè, hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åòìÿê îëìàç. ×öíêè ÿòðàôûìûçäà ýþðäöéöìöç âÿ ýþðìÿäèéèìèç íÿëÿð âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí èáàðÿòäèð âÿ áó àòîìëàð ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áÿñ áó hÿðÿêÿòè êèì éþíÿëäèð? Âöúóäóìóçóí ñàäÿúÿ àòîìëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó äöøöíñÿê, îíëàðäàí hàíñû hàíñûíû èäàðÿ åäèð? Äèýÿð àòîìëàðäàí ôÿðãëÿíìÿéÿí áåéíèíèçèí àòîìëàðûìû? ßýÿð áåéèí

118

àòîìëàðûíûí äèýÿðëÿðèíè èäàðÿ åòäèéèíè äåñÿê, îíäà áó ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðìàã ýÿðÿêäèð: - ßýÿð áåéèí àòîìëàðûíûí hàìûñû èäàðÿåäèúèäèðñÿ, þç àðàëàðûíäà íåúÿ âÿ íÿéÿ ÿñàñÿí ãÿðàð âåðèðëÿð? - Áåéíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òðèëéîíëàðëà àòîì þç àðàëàðûíäà íåúÿ èøáèðëèéè ãóðóðëàð? - Íÿéÿ ýþðÿ òðèëéîíëàðëà àòîìäàí hå÷ áèðè áó ãÿðàðà åòèðàç åòìèð? - Àòîìëàð àðàñûíäà ðàáèòÿ íåúÿ éàðàíûð? Áó ñóàëëàðûí ãàðøûëûüûíäà áåéíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òðèëéîíëàðëà àòîìóí hàìûñûíûí áèðäÿí èäàðÿåäèúè îëäóüóíó ñþéëÿìÿéèí íÿ ãÿäÿð ìÿíòèãñèç ýþðöíÿúÿéè àéäûíäûð. Éàõøû, áÿñ áó òðèëéîíëà àòîìóí ñàäÿúÿ áèðèíèí áàø÷û îëìàñû, ãàëàíëàðûíûí èñÿ îíóí ÿìðëÿðèíÿ óéüóí hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè íåúÿ àüëà áàòûðìû? Áó çàìàí èñÿ îðòàéà äàhà ãÿëèç ñóàëëàð ÷ûõûð: - Ìÿhç hàíñû àòîì èäàðÿ÷èäèð âÿ îíó êèì, íÿéÿ ýþðÿ áó âÿçèôÿéÿ ñå÷èá? - Áó àòîì áåéíèí hàðàñûíäà éåðëÿøèð? - Îíóí äèýÿðëÿðèíäÿí ôÿðãè íÿäèð? - Íÿéÿ ýþðÿ ãàëàí àòîìëàð øÿðòñèç-ôèëàíñûç îíóí ÿìðëÿðèíÿ óéüóí hÿðÿêÿò åäèðëÿð? Áó ñóàëëàðûí úàâàáûíà êå÷ìÿçäÿí þíúÿ, ãåéä åäÿê êè, hàããûíäà äàíûøäûüûìûç "èäàðÿ÷è" àòîì äà áàøãàëàðû êèìè, åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí éàðàíûá. Áó hèññÿúèêëÿð íÿ ö÷öí âÿ íÿéÿ ýþðÿ "èäàðÿ÷è" àòîìó éàðàòìàã ìÿãñÿäèëÿ áèð àðàéà ýÿëèáëÿð? Ùÿìèí hèññÿúèêëÿðèí þçöíö êèì èäàðÿ åäèð? Âÿ ÿýÿð îíëàðû áàøãà áèð ãöââÿ éþíÿëäèðñÿ, éàðàòäûãëàðû àòîìóí "èäàðÿåäèúè" îëäóüóíó äåìÿê íÿ äÿðÿúÿäÿ äöçäöð? Áàõ, áó ñóàëëàð à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð êè, áåéíèìèçäÿêè àòîìëàðûí hàíñûíûícà èäàðÿåäèúè îëäóüóíó äåìÿê àáñóðääóð. Èíñàíëàð, håéâàíëàð, áèòêèëÿð, äàø-òîðïàã, hàâà, ñó, ÿøéàëàð, ïëàíåòëÿð - hÿð øåé àòîìäàí éàðàíûáñà, êàèíàòäàêû áó ñîíñóç ñàéäàêû àòîìëàð áèð-áèðèëÿ íåúÿ óéüóíëàøûð âÿ ñàáèò ñèñòåìëÿð éàðàäûðëàð? Îíëàðûí hàìûñû åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèðëÿðñÿ, è÷ëÿðèíäÿí áèðè íåúÿ "èäàðÿåäèúè" îëà áèëÿð? Áóíó èääèà åòìÿê éà

119

èøè òÿñàäöôëÿðÿ áàüëàìàã, éà äà àëÿìëÿðè éàðàäàí Àëëàhûí âàðëûüûíû äàíìàã, Ãóðàíäà äà äåéèëäèéè êèìè, "âèúäàíëàðû ãÿáóë åòäèéè hàëäà, çöëì âÿ ëîâüàëûãäàí Ðÿááèíè èíêàð åòìÿê"äèð ("Íÿìë" ñóðÿñè, 14). Äöøöíöí êè, àòîìëàðûí ìöõòÿëèô áè÷èìëÿðäÿ áèð àðàéà ýÿëìÿñèëÿ ôîðìàëàøàí èíñàí äöíéàéà ýÿëèð, àòîìëàðëà áÿñëÿíèð, áþéöéöð. Ñîíðà àòîìëàðäàí èáàðÿò áèíàäà àòîìëàðäàí èáàðÿò êèòàáëàðû îõóéóð. Ñîíðà îíà àòîìëàðäàí îëóøàí âÿ öçÿðèíäÿ "àòîì ìöhÿíäèñè" éàçûëàí áèð äèïëîì âåðèðèëÿð. Àììà î, äóðóá "áó àòîìëàð øöóðñóçäóð, îíëàðûí ìþhòÿøÿì äöçÿíè äÿ òÿñàäöôÿí éàðàíûá" êèìè ñþçëÿð äàíûøûð. ßýÿð áåëÿäèðñÿ, îíóí þçö áóíëàðû äåìÿê ö÷öí òÿëÿá îëóíàí øöóð, èðàäÿ âÿ çÿêàíû hàðäàí àëûð? ßëèíèçäÿêè áó êèòàáûí hÿð ñÿhèôÿñèíäÿ êàèíàòäà úàíëû-úàíñûç íÿ âàðñà, hàìûñûíû éàðàäàí àòîìëàðûí þç-þçöíÿ âÿ éà òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíèí èìêàíñûçëûüûíà äþíÿ-äþíÿ ÿìèí îëäóã. Áöòöí áó äåéèëÿíëÿðÿ ðÿüìÿí, hÿëÿ äÿ êàèíàòûí òÿñàäöôÿí âÿ éà "åêñïåðèìåíòëÿð" éîëóéëà éàðàíàðàã, áó ýöíêö hàëà ýÿëäèéèíè äöøöíÿíëÿðÿ ñþéëÿäèéèìèç Ùÿçðÿòè Èáðàhèìèí èíêàð÷ûëàðà äåäèéèíäÿí àðòûã îëìàéàúàã: "Àëëàhûí âåðäèéè hþêìðàíëûã öçöíäÿí Èáðàhèìëÿ Ðÿááè áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ àïàðàí øÿõñè ýþðìÿäèíìè? Èáðàhèì "Ìÿíèì Òàíðûì hÿì þëäöðöð, hÿì äÿ äèðèëäèð", - äåäèéè çàìàí î, "ìÿí äÿ hÿì äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðöðÿì", - äåìèøäè. Èáðàhèì îíà: "Àëëàh Ýöíÿøè øÿðãäÿí äîüäóðóð, áàúàðûðñàíñà, ñÿí îíó ãÿðáäÿí äîüäóð", - äåäèêäÿ, î êàôèð äþíöá ãàëìûøäû. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh þçöíÿ çöëì åäÿíëÿðè äöç éîëà éþíÿëòìÿç!" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 258).

120

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

àðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design) ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

×àðëç Äàðâèí

123

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðûàéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð. Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû. Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû. Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿð: 1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð. 2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð. 3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

124

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð? Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàìèíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð” Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò Ôðàíñûç áèîëîã Ëóèñ Ïàñòåð

125

åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. ×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð. Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New York, 1977, s. 2.). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð

Ðóñ áèîëîã Àëåêñàíäð Îïàðèí

XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oparin, Origin of

126

Life, Dover Publications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.). Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and Life", Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasým 1982, s. 1328-1330). Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s. 7.). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth, Þubat 1998, s. 40.).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

127

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍT âÿ ÄÍT) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.). Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðèìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

128

Òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿí áþéöê ñÿùâëÿðèíäÿí áèðè äÿ éóõàðûäàêû òÿìñèëè øÿêèëäÿ ýþðöíÿí âÿ èáòèäàè äöíéà îëàðàã àäëàíäûðäûãëàðû øÿðàèòäÿ ùÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ôèêèðëÿøìÿëÿðèäèð. «Ìöëëåð òÿúðöáÿñè» êèìè ÷àëûøìàëàðëà áó èääèàëàðûíû ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Àíúàã åëìè êÿøôëÿð ãàðøûñûíäà éåíÿ ìÿüëóá îëìóøëàð. ×öíêè 1970-úè èëëÿðäÿ ÿëäÿ åäèëÿí íÿòèúÿëÿð «èáòèäàè äöíéà» àäëàíäûðûëàí äþâðäÿêè àòìîñôåðèí ùÿéàòûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ùå÷ úöðÿ óéüóí îëìàäûüûíû ñöáóò åòìèøäèð.

129

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 189). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí ôàêòëàðäàí áèðè äÿ úàíëûëûüûí èíàíûëìàéàúàã ñÿâèééÿäÿêè ìöõòÿëèô ãóðóëóøóäóð. Úàíëû ùöúåéðÿëÿðèí íöâÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí ÄÍÒ ìîëåêóëó áóíóí áèð ìèñàëûäûð. ÄÍÒ äþðä ìöõòÿëèô ìîëåêóëóí ôÿðãëè äöçöëöøöíäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí áèð íþâ ìÿëóìàò áàíêûäûð. Áó ìÿëóìàò áàíêûíäà úàíëû èëÿ áàüëû áöòöí ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðèí øèôðÿëÿðè âàð. Èíñàíûí ÄÍÒ-ñè êàüûçà éàçûëàñû îëñà, îðòàéà òÿõìèíÿí 900 úèëäëèê áèð åíñèêëîïåäèéàíûí ÷ûõàúàüû ùåñàáëàíûð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ìÿëóìàò òÿñàäöô èôàäÿñèíèí ãÿòè îëàðàã ïó÷ åäèð.

130

Ëàìàðêûí òÿñèðè Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá. Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184). Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Ëàìàðê çöðàôÿëÿðèí úåéðàíà îõøàéàí ùåéâàíëàðäàí òþðÿäèêëÿðèíÿ èíàíûðäû. Îíóí ôèêðèíúÿ, éàðïàãëàðû ãîïàðòìàüà ÷àëûøàí âÿ áîéóíëàðûíû óçàäàí áó úàíëûëàðûí çàìàí êå÷ÿíäÿí ñîíðà áîéóíëàðû óçàíìûø âÿ çöðàôÿëÿðÿ ÷åâðèëìèøëÿð. Ìåíäåëèí 1865-úè èëäÿ êÿøô åòäèéè ãàëûòûì ãàíóíëàðû ùÿéàòû ÿñíàñûíäà ãàçàíûëàí õöñöñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñèíèí ìöìêöí îëìàäûüûíû ñöáóò åòìèøäèð. Áóíóíëà äà Ëàìàðêûí çöðàôÿ íàüûëû äà òàðèõÿ ãàðûøìûøäûð.

131

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè. Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ Êèìéÿâè ñèëàùëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà îðòàéà ÷ûõàí äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð. ðàäèàñèéà ìóòàñèéàëàðà ñÿáÿá îëóð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà Øÿêèëäÿ êèìéÿâè ñèëàùûí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ìóòàñèéàéà úàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, ìÿðóç ãàëàí âéåòíàìëû óøàã ýþðñÿíèð. àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B. G.

132

Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.). Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð. Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûçhåñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò

133

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû íþâëÿðèíèí éàâàø äÿéèøèêëèêëÿðëÿ áèð-áèðèëÿðèíäÿí òÿêàìöë åòäèéèíè èääèà åäèð. Ùàëáóêè äàøëàøìûø ñöìöê ãàëûíòûëàðû áó èääèàíû òàìàìèëÿ òÿêçèá åäèð. Ìÿñÿëÿí, 530 ìèëéîí èë ÿââÿë áàøëàéàí Êàìáðèåí äþâðöíäÿ áèð-áèðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëàí îíëàðëà úàíëû íþâö áèð àíäà îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Öñòäÿêè øÿêèëäÿ òÿñâèð åäèëÿí áó úàíëûëàð ÷îõ ìöõòÿëèô ãóðóëóøëàðà ìàëèêäèð. Ýåîëîæè äèëäÿ äåñÿê, «Êàìáðèåí ïàðòëàéûøû» êèìè èôàäÿ åäèëÿí áó ùÿãèãÿò éàðàäûëûøûí à÷ûã áèð äÿëèëèäèð.

ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 179).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè Àíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð. Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, s. 133). Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èä

134

135

ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð: “Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New York, 1983, s. 197). Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð: 1. Australoïithecus 2. Ùîìî habilis 3. Ùîìî erectus 4. Ùîìî ñàïèåíñ. Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoïithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð

136

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûíû ñöáóò åäÿí ùå÷ áèð äàøëàøìûø ñöìöê ãàëûíòûëàðû éîõäóð. ßêñèíÿ, äàøëàøìûø ñöìöê ãàëûíòûëàðû èíñàíëàðëà ìåéìóíëàð àðàñûíäà êå÷èëÿ áèëìÿéÿí áèð ñÿðùÿä îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áó ùÿãèãÿò ãàðøûñûíäà òÿêàìöë÷öëÿð ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëìàéàí áÿçè øÿêèë âÿ ìàêåòëÿðÿ áåë áàüëàìûøäûëàð. Äàøëàøìûø ãàëûíûòûëàðà óéüóí ýÿëÿí ìàñêàëàðû ùàçûðëàéûð âÿ õÿéàëè éàðû ìåéìóí-éàðû èíñàí öçëÿð ìåéäàíà ýÿòèðèðëÿð.

hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature, c. 258, s. 389). Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë

137

íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralýk 1992). Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-homo ñàïèåíñ ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoïithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. baský, J. B. Lipincott Co., New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, s. 272). Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo ñàïèåíñ íåàíäåðòàë âÿ homo ñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, äåêàáð 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Steðhen Éay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð: ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð. Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoïithecus ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð

138

àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, s. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

Äàðâèí äöñòóðó! Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåé-

139

äàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò

140

îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åòñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð. Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó Ýþçö âÿ ãóëàüû êàìåðà âÿ ñÿñ ãåéä åäÿí úèùàçëàðëà ìöãàéèñÿ åäÿíäÿ áó îðãàíëàðûìûçûí ãåéä åäèëÿí òåõíîëîýèéà àëÿòëÿðèíäÿí äàùà ìöêÿììÿë, äàùà ìöâÿôôÿã âÿ ãöñóðñóç íèçàìëàð îëäóüóíó ýþðÿðèê.

141

øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð. Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç. Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà

142

ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð? Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð. Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê. Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã

143

îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð. Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð? Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð? Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð? ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

144

Ìàòåðèàëèñò èíàíú Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð. Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, "The DemonHaunted World", The New York Review of Books, 9 éàíâàð 1997, s. 28). Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí

145

áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð. Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð. Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð

146

òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç. Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð: “Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ”, 2/6-7). “...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô”, 7/179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð: “ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð”, 15/14-15). Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç

147

âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ Ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà Ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð: “(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô”, 7/116). Ýþðöíäöéö êèìè, Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà - Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô”, 7/117-119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð

148

ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43). Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿðÿ”, 2/32).

149

ÈÃÒÈÁÀÑËÀÐ 1. Stephen Hawking’in Evreni, David Filkin, BBC Books, Aksoy Yayýncýlýk, Aralýk1998, s. 90 2. Stephen Hawking, Evreni Kucaklayan Karýnca, Alkým Kitapçýlýk ve Yayýncýlýk, 1993, s. 62-63 3. Henry Margenau, Roy Abraham Vargesse. Cosmos, Bios, Theos. La Salla IL: OpeN Court Publishing, 1992, s. 241 4. H. P. Lipson, "A Physicist Looks at Evolution", Physics Bulletin, vol. 138, 1980, s. 138 5. Taþkýn Tuna, Uzayýn Sýrlarý, Boðaziçi Yayýnlarý, s.185 6. Colin A. Ronan, The Universe Explained, The Earth-Dwellers's Guide to the mysteries of Space, Henry Holtand Company, s. 178, 179 7. Taþkýn Tuna, Uzayýn Sýrlarý, Boðaziçi Yayýnlarý, s.186 8. Steven Weinberg, Ýlk Üç Dakika, (The First Three Minutes), TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý serisi, 1995, s. 84 9. Stephen Hawking, Zamanýn Kýsa Tarihi, Milliyet, s.9 10. Hugh Ross, The Creator and the Cosmos, How Greatest Scientific Discoveries of the Century Reveal God, Colorado: NavPress, revised edition, 1995, s. 76 11. Michael Denton, Nature’s Destiny:How The Laws of Biology Reveal Purpose in the Universe, The New York: The Free Press,1998, s.1213 12. Paul Davies, The Accidental Universe, Cambridge: Cambridge University Press, 1982, Önsöz. 13. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý, 1993, s. 62 14. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý, 1993, s. 62 15. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý,

1993, s. 62 16. Ümit Þimþek, Atom, Yeni Asya Yayýnlarý, s.7 17. Taþkýn Tuna, Uzayýn Ötesi, Boðaziçi Yayýnlarý, 1995, s. 53 18. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý, 1993, s. 62 19. Taþkýn Tuna, Uzayýn Ötesi, Boðaziçi Yayýnlarý, 1995, s. 52 20. Stephen Hawking'in Evreni, David Filkin, BBC Books, Aksoy Yayýncýlýk, s 142, 143 21. Richard Feynman, Fizik Yasalarý Üzerine, TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 150 22. Richard Feynman, Fizik Yasalarý Üzerine, TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 151 23. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý, s. 5 24. Stephen Hawking, Zamanýn Kýsa Tarihi, Milliyet Yayýnlarý, s. 117 25. Martin Sherwood & Christine Sulton, The Physical World, Oxford University Press, 1988, s. 81 26. Martin Sherwood & Christine Sulton, The Physical World, Oxford University Press, 1988, s. 82 27. Martin Sherwood & Christine Sulton, The Physical World, Oxford University Press, 1988, s. 79 28. Vlasov Trifonov, 107 Kimya Öyküsü, TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 117 29. Vlasov Trifonov, 107 Kimya Öyküsü, TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 118 30. David Burnie, Life, Eyewitness Science, London: Dorling Kindersley, 1996, s.8 31. Nevil V.Sidgwick, The Chemical Elements and Their Compounds, vol.1, Oxford: Oxford University Press, 1950, s.490 32. Martin Sherwood & Christine Sulton, The Physical World, Oxford University Press, 1988, s. 30 33. Structure of Matter, The Time Inc.

150

Book Company, s. 70, 1992 34. Molecules, Scientific American Library, P.W. Atkins, s. 115 35. Molecules, Scientific American Library, P.W. Atkins, s. 128 36. Molecules, Scientific American Library, P.W. Atkins, s. 130 37. Molecules, Scientific American Library, P.W. Atkins, s. 93 38. Taþkýn Tuna, Uzayýn Ötesi, Boðaziçi Yayýnlarý, 1995, s. 166 39. Henry M. Morris, Impact No. 111, Eylül 1982 40. Prof.Dr. Carl Sagan, Cosmos, s.37 41. Darlington C.D.,Evolution for Naturalists, (NY, John Wiley, 1980) s.15 42. The Necessity of Darwinism, New Scientist, Vol 94, April 15, 1982, s. 130 43. Dr. Gary Parker, Impact No: 62, Aðustos 1978 44. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, s.38 45. Michael Behe, Darwin’s Black Box, s.8 46. Théma Larousse, Tematik Ansiklopedi Bilim ve Teknoloji, Evren ve Dünya, Matematik, Fizik, Kimya, Teknoloji, s. 300 47. Hugh Ross, The Fingerprint of God, s. 50 48. Sidney Fox, Klaus Dose. Molecular Evolution and The Origin of Life, New York: Marcel Dekker, 1977. s. 2 49. Alexander I. Oparin, Origin of Life, (1936) NewYork, Dover Publications, 1953 (Reprint), s.196 50. "New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and Life", Bulletin of the American Meteorological Society, cilt 63, Kasým 1982, s. 1328-1330. 51. Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s. 7 52. Jeffrey Bada, Earth, Þubat 1998, s. 40 53. Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth",

Scientific American, Cilt 271, Ekim 1994, s. 78 54. Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 189 55. Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184. 56. B. G. Ranganathan, Origins?, Pennsylvania: The Banner Of Truth Trust, 1988. 57. Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 179 58. Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British Geological Association, cilt 87, 1976, s. 133 59. Douglas J. Futuyma, Science on Trial, New York: Pantheon Books, 1983. s. 197 60. Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, New York: Toplinger Publications, 1970, ss. 7594; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature, Cilt 258, s. 389 61. J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralýk 1992 62. Alan Walker, Science, vol. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1st ed., New York: J. B. Lipincott Co., 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, vol. 3, Cambridge: Cambridge University Press, 1971, s. 272 63. Time, Kasým 1996 64. S. J. Gould, Natural History, vol. 85, 1976, s. 30 65. Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, New York: Toplinger Publications, 1970, s. 19 66. Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World", The New York Review of Books, 9 Ocak, 1997, s. 28

151