ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör QóràíèÊÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí ÁîñíèéàÙårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör. Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ùàðóí Éÿùéà
ÎÕÓÚÓÉÀ -
-
-
-
-
-
Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíö äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí þç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr. Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàq. Áóíà gþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿqñÿäÿóéüóí áèëèrèê. Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr Qóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr. Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøà qÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ qÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áó êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq. Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèq åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàqäûr. Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà qåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàqäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàq. Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþrìÿòÿ äèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.
6 ÝÈÐÈØ
8
ÝÞJÄßËßÍËßÐ ÒÈÊßÍ ÊÎÐ ÒÅÐÌÈÒËßÐ
12
ÙÅJÂÀÍËÀÐÛÍ ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ ÒßÄÁÈÐËßÐÈ ÃÀÐÛØÃÀÍÛÍ ÝÞÇËßÐÈÍÄßÊÈ ÊÎÌÏÀÑ
17 22
ÃÀÐÛØÃÀ ÈËß ÃÓØÓÍ ÌÞÚÖÇßÂÈ ÈØÁÈÐËÈJÈ ÊÈ×ÈÊ ÌÖÙßÍÄÈÑ ÃÓØËÀÐ
26
31
ÃÛØ ÝÖÂßÑÈÍÄßÊÈ ÈÑÈÒÌß ÑÈÑÒÅÌÈ
34
È×ÈÍÄßÊÈËßÐ
ÀËÀÁÀËÛà JÎËÓÍÓ ÍÅÚß ÌÖßJJßÍ ÅÄÈÐ? ÁÀËÛÃËÀÐ ÑÓÄÀ ÍÅÚß JÀØÀJÛÐËÀÐ?
37 43
ÒÓÒÓÃÓØÓËÀÐ ÊÈÌJÀJÀ ÀÈÄ ÁÈËÈÊËßÐÈ ÙÀÐÀÄÀÍ ÁÈËÈÐ? ÙÞÐÖÌ×ßÊ ÒÎÐËÀÐÛÍÄÀÊÛ ÌÖÙßÍÄÈÑ ËÀJÈÙßÑÈ ÌÀÐÀÃËÛ ÁÈÐ ÚÀÍËÛ: ÍÀÓÒÈËÓÑ
50
54
ÔÈÇÈÊÀÍÛÍ ÃÀÍÓÍËÀÐÛÍÛ ÁÈËßÍ ÊßÏßÍßÊËßÐ ÝÞÇßÒ×È ÍÀÃÃÀ ÁÀËÛÜÛ
47
57
60
ÈØÛà ÑÀ×ÀÍ ÚÀÍËÛËÀÐÛÍ ÕÖÑÓÑÈJJßÒËßÐÈÍÈ ÁÈËÈÐÑÈÍÈÇÌÈ? ÈØÛà ÂÅÐßÍ ÑÓÀËÒÛ ÚÀÍËÛËÀÐ
67
ÒÓÒÓÃÓØÓ ÁÀËÛÜÛÍÛÍ JÀÒÀÃ ÞÐÒÖJÖ
70
ßÃÐßÁ ÁÀËÛÃËÀÐÛÍÛÍ ÌßÙÀÐßÒËß ÌÀÑÊÀËÀÍÌÀÑÛ ÄßÍÈÇ ÀJÜÛÐËÀÐÛÍÛÍ ÌÀÐÀÃËÛ ÕÖÑÓÑÈJJßÒËßÐÈ 79
ÝÈÇËÈ ÑÓÀËÒÛ ÑÛÜÛÍÀÚÀà ÎËÀÍ ÌßÐÚÀÍËÀÐ
82
85
ÚÅJÐÀÍËÀÐÛÍ ÕÖÑÓÑÈ ÑÎJÓÄÓÚÓ ÑÈÑÒÅÌÈ
73 76
ÚÛÐÚÛÐÀÌÀ (ÈJÍßÚß) Ó×ÓØ ÌÅÕÀÍÈÇÌÈ ÊÈÌÈ
ÑßÙÐÀÄÀÊÛ ÙßJÀÒ
62
88
7 ÀÜÀÚÄßËßÍËßÐÈÍ ÄÞÇÖÌËÖËÖJÖ
91
ÁÞJÖÊ JÀÍÀÃËÛ ÑÅÂÈÌËÈ ÑÈÍÚÀÁ
94
ÄÖÍJÀÍÛÍ ßÍ ÓÇÓÍ ÃÀÍÀÄËÛ ÃÓØÓ - ÀËÁÀÒÐÎÑ ÁßÇßÊ ÓÑÒÀÑÛ ÎËÀÍ ×ÀÐÄÀà ÃÓØÓ
96
99
ÁÀËÀËÀÐÛ Ö×ÖÍ JÓÂÀ ÃÀÇÀÍ ÃÓØËÀÐ
101
ÇÛÜ-ÇÛÜ ÃÓØÓÍÓÍ ÝÖÚËÖ JÀÄÄÀØÛ
104
ÙÅJÂÀÍËÀÐ ÀËßÌÈÍÈÍ ÇÈÐÅÙËÈ ÒÀÍÊËÀÐÛ
106
ÙßÒÒÀ ÝÅÚßÍÈÍ ÃÀÐÀÍËÛÜÛÍÄÀ ÄÀ Ó×À ÁÈËßÍ ÊÞ×ßÐÈ ÃÓØËÀÐ
ÑßÑ-ÊÖJËÖ ÚÛÐÚÛÐÀÌÀ ÑÀÍÈÒÀÐ ÃÓØËÀÐ
110 112
113
ÑÓ ÖÇßÐÈÍÄß ÝßÇßÍ ÝÞËÌß×ß ÕÈÇßÊ×ÈÑÈ JÀÏÛØÃÀÍ ÂÀÍÒÓÇ ÁÀËÛÃËÀÐÛ
ÐßÍÝÀÐßÍÝ ÂÀÜ ÃÓØËÀÐÛ
114
115
JÅÐÄß ÃÀ×ÀÍ ÃÛÐÌÛÇÛÄÎÄÀà ÁÀËÛÃ
116
117
ÁÈÐ ÀJ ÑÓÑÓÇ JÀØÀJÀ ÁÈËßÍ ÄÀËÜÀËÛ ÒÓÒÓÃÓØÓËÀÐ ÃÓØ ÒÖÊËßÐÈÍÈÍ ÃÓÐÓËÓØÓ
ÑÓJÓ ÃÀJ×Û ÊÈÌÈ ÊßÑßÍ ÑÓ ÃÓØÓ
119
121
ÃÓØËÀÐÛÍ ÙÀÂÀÄÀ ÑÖÇÌß ÒÅÕÍÈÊÀÑÛ
126 129
ÐÅÀÊÒÈ ÌÖÙßÐÐÈÊ ÊÈÌÈ ÙßÐßÊßÒ ÅÄßÍ ÌÖÐßÊÊßÁ ÁÀËÛÃËÀÐÛ ÂßÙØÈ ÁÎÇ ÃÀÇËÀÐ
134
ÌÈÑÈËÑÈÇ ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ ÑÈÑÒÅÌÈ ÍßÒÈÚß
138
È×ÈÍÄßÊÈËßÐ
ÄßÍÈÇËßÐÈÍ ÑÀÍÈÒÀÐËÀÐÛ
107
136
132
8
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÝÈÐÈØ Jåð öçöíäÿ áèçèì òàíûäûüûìûç âÿ éà òàíûìàäûüûìûç ñàéñûç-håñàáñûç úàíëû íþâö éàøàéûð. Ùÿð ýöí ãàðøûëàøäûüûìûç ïèøèê âÿ èò êèìè ñåâèìëè äîñòëàðûìûçäàí èíñàí àéàüû äÿéìÿìèø ìåøÿëÿðäÿ éàøàéàíëàðà ãÿäÿð hÿð áèð håéâàíûí þçöíÿìÿõñóñ åúàçêàð õöñóñèééÿòëÿðè, håéðÿòàìèç ãàáèëèééÿòëÿðè âàð. Ìÿñÿëÿí, àðûëàðû éàõûíäàí þéðÿíäèéèìèç çàìàí îíëàðûí áó ãÿäÿð ïÿòÿéè íåúÿ ãöñóðñóç ãóðìàñûíà, ðèéàçèééàò÷ûëàð êèìè àïàðäûãëàðû håñàáëàìàëàðà òÿÿúúöá åäèðèê. Òèìñàhëàðûí âÿ éà àñëàíëàðûí áàëàëàðûíà ãàðøû îëàí hÿäñèç èñòÿéèíè ýþðäöéöìöç çàìàí áåëÿ âÿhøè håéâàíëàðûí øÿôãÿòëè äàâðàíûøûíûí ñÿáÿáèíè äöøöíöðöê. Äàéàíìàäàí ìèí êèëîìåòðëÿðëÿ ìÿñàôÿ ãÿò åäÿðÿê êþ÷ åäÿí êè÷èê ãóøëàðûí áó ÷ÿòèí èøèí þhäÿñèíäÿí íåúÿ ýÿëìÿñè èëÿ áàüëû ñóàëûí úàâàáûíû òàïìàüà ÷àëûøûðûã. Áóíëàð hàããûíäà áèð àç äà ìöôÿññÿë ìÿëóìàòëàð àëàíäà èñÿ òÿÿúúöáöìöç äàhà äà àðòûð. Ùÿð úàíëûíûí ìöõòÿëèô áÿäÿí ãóðóëóøó âàð. Áÿçèëÿðè ó÷àðàã, áÿçèëÿðè öçÿðÿê éàøàéûð. Ìÿñÿëÿí, áàëûãëàð éàëíûç äÿíèçäÿ åhòèéàú äóéàúàüû áèð áÿäÿí ãóðóëóøóíà ìàëèêäèð. Îíëàðûí ñó àëòûíäà éàøàìàñûíà èìêàí âåðÿí úèéÿðëÿðè, ýþçëÿðè âÿ äÿðèëÿðè âàð. Ãóøëàðûí àüúèéÿðëÿðè âÿ òöêëÿðè äÿ îíëàðûí ó÷ìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê áèð ãóðóëóøäàäûð. ßëáÿòòÿ, úàíëûëàð áó ãàáèëèééÿòÿ âÿ éà ãåéðè-àäè èøëÿð áàúàðìàëàðûíû òÿ-
9
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ìèí åäÿí áÿäÿí ãóðóëóøóíà þç-þçöíÿ ñàhèá îëìàìûøëàð. Áèð-áèðèíäÿí håéðÿòàìèç èøëÿð åòìÿéè äÿðê åäÿíëÿð ÿñëèíäÿ úàíëûëàðûí þçëÿðè äåéèë. Ýþðÿúÿéè èøëÿðè òÿñàäöôÿí äÿ þéðÿíÿ áèëìÿçëÿð. Åòäèêëÿðè hÿð øåéè îíëàðà þéðÿäÿí áèðèñè îëìàñà, áöòöí áóíëàðû áèëìÿëÿðè ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, åhòèéàú äóéäóãëàðû áÿäÿí ãóðóëóøëàðûíû äà îíëàð ö÷öí ïëàíëàøäûðàí âÿ áÿäÿíëÿðèíÿ éåðëÿøäèðÿí áèðèñè îëìàëûäûð. Ñàhèá îëäóãëàðû hÿð øåéè îíëàðà âåðÿí, ÷îõ éöêñÿê àüûë âÿ ýöúÿ ìàëèê îëàí áèð âàðëûüûí ìþâúóä îëìàñû òàì áèð hÿãèãÿòäèð. Áåëÿëèêëÿ, áó ýöúÿ ìàëèê îëàí, áèçè âÿ áöòöí äèýÿð úàíëûëàðû éàðàäàí Ðÿááèìèçäèð. Ìàëèê îëäóãëàðû hÿð õöñóñèééÿòè úàíëûëàðà Àëëàh âåðèá. Áÿëêÿ äÿ ñèç áóíëàðû ÷îõ éàõøû áèëèðñèíèç, ëàêèí áÿçè èíñàíëàð áóíóí òàì ÿêñèíè èääèà åäèðëÿð. Áåëÿ èíñàíëàðûí úàíëûëàðûí áöòöí áó åúàçêàð õöñóñèééÿòëÿðÿ òÿñàäöôÿí ñàhèá îëäóãëàðûíû èääèà åòäèéèíè áèëèðäèíèçìè? Âÿ áó àüûëñûç èääèàëàðûíûí hàìûñûíà "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" àäû âåðäèêëÿðèíè hå÷ åøèòìèøäèíèçìè? Áóíäàí ÿëàâÿ, áöòöí åëì ñàhÿëÿðè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éàëàí îëäóüóíó àøêàð åòäèéè hàëäà áó èíñàíëàð áó ÿñàññûç èääèàíû ìöäàôèÿ åòìÿêäÿí éåíÿ äÿ ÿë ÷ÿêìèðëÿð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
10
Áó êèòàáäà ñèçÿ úàíëûëàðäà îëàí åúàçêàð õöñóñèééÿòëÿðè èçàh åäÿúÿéèê. Åéíè çàìàíäà òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèàëàðûíäàí íöìóíÿëÿð ýÿòèðÿðÿê îíëàðûí íÿ ãÿäÿð ìÿíòèãñèç áèð íÿçÿðèééÿéÿ èíàíäûãëàðûíû äà ýþñòÿðÿúÿéèê. Áóíëàðû îõóäóüóíóç çàìàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí ïðîôåññîðëàðûí, ìöhÿíäèñëÿðèí, áàøãà ñàhÿíèí àëèìëÿðèíèí áó ãÿäÿð éàíëûø äöøöíìÿñèíÿ òÿÿúúöáëÿíÿúÿêñèíèç (Òÿêàìöë÷öëÿðëÿ áàüëû äàhà ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàðû "Óøàãëàð, Äàðâèí ñÿhâ åòäè" êèòàáûìûçäà îõóéà áèëÿðñèíèç). Úàíëûëàðà àèä ìÿëóìàòëàð úèëäëÿðëÿ êèòàáëàðà ñûüìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ÷îõäóð. Áèç áóðàäà éàëíûç áÿçè íöìóíÿëÿðè èçàh åäÿúÿéèê. Ëàêèí áó àç ñàéäà íöìóíÿ èëÿ äÿ áèçèì ö÷öí áó ñåâèìëè âÿ ýþçÿë âàðëûãëàðû éàðàäàí Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ Îíóí áèçëÿðè íÿ ãÿäÿð ÷îõ ñåâäèéèíè äàhà éàõøû äÿðê åäÿúÿêñèíèç. Þéðÿíäèêëÿðèíèçè äàèì äöøöíÿúÿê âÿ ñÿáèðñèçëèêëÿ îíëàðû áàøãàëàðûíà äà èçàh åòìÿê èñòÿéÿúÿêñèíèç.
11
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ "Î, éàðàäàí, éîõäàí âàð åäÿí âÿ ñóðÿò âåðÿí Àëëàhäûð. ßí ýþçÿë àäëàð àíúàã Îíà ìÿõñóñäóð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îíëàðûí hàìûñû Îíó òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåéÿð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿ âÿ hèêìÿò ñàhèáèäèð!" ("Ùÿøð" ñóðÿñè, 24).
12
ÝÞJÄßËßÍËßÐ ÒÈÊßÍ ÊÎÐ ÒÅÐÌÈÒËßÐ Òåðìèòëÿð ãàðûøãà êèìè êè÷èê áþúÿêëÿðäèð, àììà áóíà áàõìàéàðàã îíëàð ÷îõ áàúàðûãëûäûð. Ìÿñÿëÿí, øÿêèë-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ëÿðäÿ ýþðäöéöíöç ãöëëÿéÿáÿíçÿð höíäöð éóâàëàðû áó êè÷èê úàíëûëàð hàçûðëàìûøëàð. Õàðèúè ýþðöíöøöíÿ áàõàðêÿí hå÷ äÿ çÿíí åòìÿéèí êè, áó éóâàëàð ñàäÿäèð. ×öíêè òåðìèòëÿð éóâàëàðûíû åéíè ëàéèhÿ ÿñàñûíäà hàçûðëàéûðëàð. Áóðàäà áàëà òåðìèòëÿð ö÷öí õöñóñè îòàãëàð, ìàíòàð hàçûðëàéàí höúðÿëÿð, àíà òåðìèòèí îòàüû âÿ ñ. îòàãëàð âàð. ßí ÿñàñ úÿhÿò èñÿ òåðìèò éóâàëàðûíäà hàâàíû äÿéèøìÿê ö÷öí õöñóñè áèð âåíòèëéàñèéà ñèñòåìèíèí îëìàñûäûð. Òåðìèòëÿðèí äÿðèñè ÷îõ èíúÿ îëäóüó ö÷öí îíëàðûí ðöòóáÿòëè hàâàéà åhòèéàúû âàð. Áóíà ýþðÿ îíëàð éóâàíûí è÷èíäÿêè hÿðàðÿòè âÿ ðöòóáÿòè ìöÿééÿí áèð òàðàçëûãäà ñàõëàìàëûäûð. ßêñ hàëäà þëÿ áèëÿðëÿð. Òåðìèòëÿð
13 hàâàíû éóâàíûí è÷èíäÿ õöñóñè êàíàëëàðëà äþâð åòäèðÿðÿê âÿ éåð àëòûíäà ãàçäûãëàðû òóíåëëÿðäÿí ýÿëÿí ñóäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê hÿðàðÿòè âÿ ðöòóáÿòè òÿíçèìëÿéèðëÿð. ëÿðèí áöòöí áóíëàðû hàçûðëàìàã ö÷öí áèð ÷îõ øåéè åéíè âàõòäà äöøöíÿðÿê ÷îõ ïëàíëû øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ äèããÿò éåòèðäèíèç, åëÿ äåéèëìè? Áóíäàí ÿëàâÿ, áóðàäà ñèçëÿðÿ ÷àòäûðäûãëàðûìûç òåðìèòëÿðèí ýþðäöéö áèð ÷îõ èøèí éàëíûç êè÷èê áèð hèññÿñèäèð. Òåðìèòëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ óçóíëóüó áÿçÿí 7 ìåòðÿ ÷àòàí éóâàëàðûíû ÷îõ éàõøû ãîðóìàëàðûäûð. Jóâàíûí äèâàðëàðûíäà áèð äÿëèê à÷ûëäûüû àíäà hÿéÿúàí ñèãíàëû âåðèëèð. Êåøèê÷èëÿð áàøëàðûíû äèâàðëàðà âóðàðàã òÿhëöêÿ éàðàíäûüûíû õÿáÿð âåðèð âÿ âÿçèééÿòè êîëîíèéàíûí áöòöí öçâëÿðèíÿ áèëäèðèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà ñöðôÿëÿð ãîðóíóð âÿ éóâàíûí äàhà òÿhëöêÿñèç éåðëÿðèíÿ àïàðûëûð. Àòà âÿ àíà òåðìèòèí îëäóüó îòàüûí ýèðèøëÿðè äÿ ñöðÿòëÿ äèâàðëàðëà þðòöëöð. Ó÷óëàí hèññÿ hÿìèí àíäà "hÿðá÷è" òåðìèòëÿð òÿðÿôèíäÿí ÿhàòÿ îëóíóð. Äèâàðûí òÿìèðè ö÷öí ëàçûì îëàí ìàòåðèàëû äàøûéàí èø÷èëÿð îíëàðû èçëÿéèð. Áèð íå÷ÿ ñààò ÿðçèíäÿ ó÷óëìóø hèññÿíèí öçÿðè áèð éûüûíëà þðòöëöð. Ñîíðà èñÿ è÷èíäÿ-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áóíóí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí áèð ïðîñåñ îëìàñûíà, òåðìèò-
14 êè hèññÿëÿðè áÿðïà åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Òåðìèòëÿð ÷îõ ïëàíëû áèð øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèð âÿ hå÷ áèð ãàðûøûãëûã éàðàòìàäàí hÿð êÿñ þç öçÿðèíÿ äöøÿí âÿ-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
çèôÿíè éåðèíÿ éåòèðèð. Ùÿì÷èíèí òåðìèòëÿðèí ÷îõ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áó èøëÿðè ýþðÿ áèëìÿñèíäÿí áèçÿ àéäûí îëóð êè, îíëàðûí àðàëàðûíäà ìöêÿììÿë áèð ÿëàãÿ âàð. Ëàêèí òåðìèòëÿðëÿ áàüëû äàhà håéðÿòàìèç áèð ìÿëóìàò äà âàð: áöòöí áó íèçàì-èíòèçàìû éàðàäàí, ýþéäÿëÿíÿ áÿíçÿð éóâàëàð òèêÿí, éóâàëàðûíû ãîðóìàã ö÷öí òÿhëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðè ýþðÿí òåðìèòëÿð ÿñëèíäÿ ÊÎÐ ÚÀÍËÛËÀÐÄÛÐ. Îíëàð áöòöí áó èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí hå÷ áèð øåé ýþðìöðëÿð. Áÿñ áó úàíëûëàðûí áó ãÿäÿð áàúàðûãëû îëìàñûíûí âÿ ïëàí ãóðìàñûíûí ñÿáÿáè íÿäèð? Òÿêàìöë÷öëÿð ìÿhç áó òèïëè ñóàëëàðà "òÿñàäöôÿí" úàâàáûíû âåðèð. Ëàêèí áó, ñÿhâ áèð úàâàáäûð. ×öíêè òåðìèòëÿðèí éóâàëàðûíäàêû ñèñòåìèí òÿêúÿ áèð hèññÿñè, ìÿñÿëÿí, îíëàðûí ãóðäóüó âåíòèëéàñèéà êàíàëëàðû áåëÿ áèð ñèñòåìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿäèéèíè òÿñäèã åòìÿê ö÷öí áèçÿ êèôàéÿòäèð. ßëáÿòòÿ, êîð òåðìèòëÿð éóâàäàêû ìöêÿììÿë íèçàì-èíòèçàìû âÿ áöòöí èøëÿðèí hå÷ áèð ãàðûøûãëûã îëìàäàí hÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíè þç-þçöíÿ òÿìèí åäÿ áèëìÿçëÿð. Ùàíñû èøëÿðè ýþðÿúÿêëÿðè îíëàðà þéðÿäèëèð.
15 Àëëàh Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ áåëÿ ìÿñÿëÿëÿð hàããûíäà äöøöíìÿéèìèç ö÷öí áÿçè håéâàíëàðäàí íöìóíÿëÿð âåðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, "Íÿhë" ñóðÿñèíäÿêè áàë àðûñû íöìóíÿ ýþñòÿðèëèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áèçèì ö÷öí áàë hàçûðëàéàí àðûëàðà íÿ åäÿúÿêëÿðèíè Ðÿááèìèçèí þéðÿòìÿñè àéÿäÿ áèëäè"Ðÿááèí áàë àðûñûíà áåëÿ âÿhé (òÿëãèí) åòäè: "Äàüëàðäà, àüàúëàðäà âÿ èíñàíëàðûí ãóðäóüó éåðëÿðäÿ (åâëÿðèí äàìûíäà, öçöìëöêëÿðäÿ) þçöíÿ éóâà òèê; ñîíðà áöòöí ìåéâÿëÿðäÿí éå âÿ Ðÿááèíèí ñÿíÿ ýþñòÿðäèéè éîëà ðàhàò, àñàíëûãëà ýåò! Î àðûëàðûí ãàðûíëàðûíäàí èíñàíëàð ö÷öí øÿôà îëàí ìöòÿëèô ðÿíýëè (àü, ñàðû, ãûðìûçû) áàë ÷ûõàð. Øöáhÿñèç êè, áóíäà äà äöøöíöá äÿðê åäÿíëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âàðäûð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 68-69). Àéÿäÿ íöìóíÿ îëàðàã âåðèëÿí àðûëàð êèìè òåðìèòëÿð äÿ Àëëàhûí îíëàðà þéðÿòäèéè, éÿíè âÿhé åòäèéè êèìè éàøàéûðëàð. Ùÿòòà ãàðøûëàðûíû äà ýþðìÿéÿí áó úàíëûëàðûí àðàñûíäà ãöñóðñóç áèð ÿëàãÿ éàðàäàí, îíëàðà íÿëÿð åäÿúÿêëÿðèíè þéðÿäÿí, éóâàäàêû ìèëéîíëàðëà òåðìèòèí hÿð áèðèíèí þç öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðìÿñèíè òÿìèí åäÿí Ðÿááèìèçäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ðèëèð. Àéÿëÿð àøàüûäàêû êèìèäèð:
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
16
"Åé èíñàíëàð! Àëëàhûí ñèçÿ îëàí íåìÿòèíè éàäà ñàëûí. Àëëàhäàí áàøãà ñèçÿ ýþéëÿðäÿí âÿ éåðäÿí ðóçè âåðÿí áèð õàëèã âàðìû?! Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Åëÿ èñÿ íåúÿ äþíäÿðèëèðñèíèç?" ("Ôàòèð" ñóðÿñè, 3).
17
ÙÅJÂÀÍËÀÐÛÍ ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ ÒßÄÁÈÐËßÐÈ Àëëàhûí òÿáèÿòäÿ éàðàòäûüû ìþúöçÿëÿðäÿí áèðè äÿ úàíëûëàðûí þçëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí ýþðäöéö òÿhëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðèäèð. Áÿçè úàíëûëàð îíëàðà ãàðøû îëàúàã çÿðÿðëÿðè òÿòáèã åòìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Ìÿñÿëÿí, áèð àç ÿââÿë hàããûíäà äàíûøäûüûìûç òåðìèòëÿð éóâàëàðûíûí äèâàðëàðûíû ó÷óðóëìàéàúàã ãÿäÿð ãàëûí âÿ ñÿðò hàçûðëàéûðëàð. Òîõóúó ãóøëàð èñÿ éóâàëàðûíûí ýèðèøèíè ÿñàñ äöøìÿíëÿðè îëàí èëàíëàðûí è÷ÿðè ýèðìÿñèíÿ ìàíå îëàúàã ôîðìàäà òèêèðëÿð. Áÿçè hþðöì÷ÿêëÿð äÿ éóâàëàðûíûí è÷èíäÿ ìöõòÿëèô höúðÿëÿð òèêèð âÿ è÷ÿðè ýèðÿí äèýÿð hÿøÿðàòëàðû áó îòàãúûãëàðäà hÿáñ åäèðëÿð. Àðûëàðûí
éóâàñû
äà õöñóñè áèð ìöäàôèÿ ñèñòåìè èëÿ ãîðóíóð. Ïÿòÿéèí êåøèéèíè ÷ÿêìÿê âÿçèôÿñèíè äàøûéàí àðûëàð ïÿòÿéÿ þç êîëîíèéàëàðûíûí
öçâëÿðèíäÿí
áàøãà hå÷ êèìè áóðàõìûð-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÿââÿëúÿäÿí äÿãèã hèññ åäèá ìöõòÿëèô ãîðóíìà âàñèòÿëÿðè
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
18
Øÿêèëëÿðäÿ ýþðäöéöíöç ãóøëàð äöøìÿíëÿðèíèí è÷ÿðè ýèðìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëàí éóâàëàð ãóðóð. Òåðìèòëÿðèí éàíäàêû ãöëëÿéÿ áÿíçÿð âÿ öñòäÿêè ìàíòàð øÿêèëëè éóâàëàðû èñÿ áèð ãàëà êèìè ìþhêÿìäèð.
19
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ãóíäóçëàð þç ÷ÿêäèêëÿðè õöñóñè áèð áÿíäëÿ ñóéóí ãàðøûñûíû êÿñÿðÿê ìöêÿììÿë áèð éóâà ãóðóëàð.
20 ëàð. Êåøèê÷è àðû þç éåðèíè òÿðê åòäèéè çàìàí èñÿ áàøãà áèð èø÷è àðû ýÿëèð âÿ ïÿòÿéèí ãàïûñûíäàêû íþâáÿíè òÿhâèë àëûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, êåøèê÷è àðûëàð áó ìöäàôèÿ öñóëóíó þç úàíëàðû áàhàñûíà hÿéàòà êå÷èðèðëÿð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ãóíäóçëàð äà éóâàëàðûíû ñóéóí àëòûíäà ãóðóð. Áó éóâàëàðà ýèðìÿê ö÷öí éàëíûç éóâàíû ãóðàí ãóíäóçóí áèëäèéè ýèçëè áèð òóíåëäÿí êå÷ìÿê ëàçûìäûð. Òóíåëèí ñîíóíäà ãóíäóçëàðûí áàëàëàðû èëÿ áèðýÿ éàøàäûüû ýèçëè áèð îòàã éåðëÿøèð. Ùÿòòà ýþñòÿðäèéèìèç áèð íå÷ÿ íöìóíÿ äÿ úàíëûëàðûí íÿ ãÿäÿð àüûëëû hÿðÿêÿòëÿð åòäèéèíè, ìöäàôèÿ îëóíìàã ö÷öí íåúÿ àüûëëû âàñèòÿëÿðäÿí éàðàðëàíäûüûíû äÿðê åòìÿéèìèç ö÷öí êèôàéÿòäèð. Áóíäàí áàøãà, ÿýÿð äèããÿò åòäèíèçñÿ, äöøìÿíëÿð ìöõòÿëèô úèíñëè úàíëûëàð äà îëà áèëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã áöòöí úàíëûëàð þç äöøìÿíëÿðèíè éàõøû òàíûéûð âÿ îíëàðà ìàíå îëà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ òÿhëöêÿñèçëèê òÿäáèðëÿðè ýþðöðëÿð. Áèð òåðìèòèí âÿ éà áèð ãóøóí - øöóðëó îëìàñà äà - áàøãà úàíëûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíè áèëìÿñè ÷îõ òÿÿúúöáëöäöð. Áóíó äàhà éàõøû äÿðê åòìÿê ö÷öí þçöíöçö äöøöíöí. Ùå÷ òàíûìàäûüûíûç, ÿââÿëëÿð hå÷ ýþðìÿäèéèíèç áèð håéâàíûí hàíñû õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó áàõàðáàõìàç áèëÿðñèíèçìè? Îíóí íÿ éåäèéèíè, íåúÿ îâ åòäèéèíè, íÿäÿí ãîðõäóüóíó áèëèðñèíèçìè? ßëáÿòòÿ êè, éîõ. Áóí-
21 ëàðû áèëìÿê ö÷öí éà ýÿðÿê áèð êèòàáû à÷ûá îíóí hàããûíäà ìÿëóìàòëàðû îõóéàñûíûç, éà äà áèð èíñàí ñèçÿ áó úàíëûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí äàíûøñûí. ßýÿð áåëÿäèðñÿ, îíäà håéâàíëàð áàøãà úàíëûëàð hàããûíäà íåúÿ ìÿëóìàò ÿëäÿ åäèðëÿð? ßââÿëúÿ äöøìÿíëÿðèíèí hàíñû håéâàí îëäóüóíó òÿìà àïàðà áèëÿðëÿðìè? Ñîíðà äà áóíà ÿñàñÿí íåúÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿðèíè äöøöíÿ áèëÿðëÿðìè? ßëáÿòòÿ êè, áóíó åäÿ áèëìÿçëÿð. Ùå÷ áèð håéâàí àðàøäûðìà àïàðìàã ö÷öí ëàçûì îëàí àüûë âÿ ãàáèëèééÿòÿ ìàëèê äåéèë. Ùåéâàíëàðûí þç äöøìÿíëÿðè hàããûíäà òÿñàäöôÿí ìÿëóìàòà ñàhèá îëäóãëàðûíû äöøöíìÿê äÿ ìÿíòèãñèç âÿ àüûëñûç èø îëàðäû. ×öíêè èëê ñûíàãëàðûíäà ìöâÿôôÿãèééÿòñèç îëìàëàðû áó úàíëûëàð ö÷öí þëöì äåìÿêäèð. Ùåéâàíëàðûí èñòèôàäÿ åòäèéè òÿhëöêÿñèçëèê ñèñòåìëÿðèíè ÿí ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ òÿéèí åäÿí âÿ îíëàðà çÿðóðè îëàíëàðû åòäèðÿí øöáhÿñèç êè, Àëëàhäûð. Jàëíûç ÿòðàôûìûçà áàõûá ýþðäöéöìöç úàíëûëàð äåéèë, hÿòòà áöòöí äöíéàäà éàøàéàí úàíëûëàðûí åéíè àüûëëû äàâðàíûøëàðû äà áèçÿ Ðÿááèìèçèí ñîíñóç àüûë âÿ ýöú ñàhèáè îëäóüóíó èñáàò åäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
éèí åäèá îíóí äàâðàíûøû âÿ îâ öñóëëàðû hàããûíäà àðàøäûð-
22
ÃÀÐÛØÃÀÍÛÍ ÝÞÇËßÐÈÍÄßÊÈ ÊÎÌÏÀÑ Jàøàäûüûìûç éåðäÿí áàøãà áèð þëêÿéÿ âÿ éà áàøãà áèð øÿhÿðÿ ýåäÿðêÿí èñòèãàìÿòèìèçè òÿìèí åäÿúÿê êþ-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ìÿê÷èëÿðÿ åhòèéàúûìûç âàð. Õöñóñèëÿ äÿ ýåòäèéèìèç éåð hå÷ òàíûìàäûüûìûç áèð éåðäèðñÿ, ìöòëÿã êîìïàñûìûç âÿ õÿðèòÿìèç îëìàëûäûð. Õÿðèòÿ èíñàíûí hàðàäà îëäóüóíó, êîìïàñ èñÿ hàðà ýåäÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Áèç áóíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê âÿ ìÿëóìàòëû èíñàíëàðëà ìÿñëÿhÿòëÿøÿðÿê éîëóìóçó òàïûð, àçìûðûã. Áÿñ äèýÿð úàíëûëàðûí þç ñÿìòèíè íå-
ãàðûøãàíûí éåì àõòàðäûüû éîë éóâà
éóâà
éóâàéà ãàéûäàí éîë Jàíäàêû êè÷èê ãàðûøãà êîìïàñäàí èñòèôàäÿ åòìÿäÿí ñÿhðàäà éîëóíó òàïûð. Jóõàðûäàêû õÿðèòÿäÿ èñÿ áó ãàðûøãàíûí ýåòäèéè éîëó ýþðöðñöíöç.
23 úÿ òàïäûãëàðûíû hå÷ ôèêèðëÿøìèñèíèçìè? Ìÿñÿëÿí, áèð ÷þëäÿ ãèäà àõòàðàí ãàðûøãàíûí hÿð äÿôÿ þç éóâàñûíà íåúÿ äþíäöéöíö hå÷ ôèêèðëÿøìèñèíèçìè? Òóíèñèí Àðàëûã äÿíèçè ñàhèëëÿðèíäÿ éàøàéàí ãàðà ñÿhðà ãàðûøãàñû (éàí ðÿñìäÿ ýþðäöéöíöç) ÷þëäÿ éóâà ãóâÿ õÿðèòÿíèí êþìÿéè îëìàäàí óúñóç-áóúàãñûç ñÿhðàäà ñÿìòèíè äàèì ñÿhâñèç òÿéèí åäÿ âÿ éóâàñûíà ýåðè ãàéûäà áèëèð. Ñÿhÿð ýöíÿøèí ÷ûõìàñû èëÿ ñÿhðàäà èñòèëèê 70 äÿðÿúÿéÿ ãÿäÿð éöêñÿëèð. Ãàðûøãà äà ñÿhðà ãóìóíóí áåëÿ äÿhøÿòëè èñòèñèíäÿ ãèäà àõòàðìàã ö÷öí éóâàñûíäàí ÷ûõûð. Jóâàñûíäàí áàøëàéàðàã 200 ìåòðëèê áèð ñàhÿäÿ òåç-òåç äàéàíûð âÿ îëäóüó éåðäÿ hÿðëÿíÿðÿê çèãçàãâàðè, äîëàíáàú éîë ñàëûð. Áó éîëó õÿðèòÿäÿ ýþðÿ áèëÿðñèíèç. Ëàêèí hå÷ äÿ ôèêèðëÿøìÿéèí êè, ãàðûøãà áó äîëàíáàú éîëëàðäà àçàúàã. ×öíêè ãàðûøãà ãèäàñûíû òàïäûüû çàìàí äöç õÿòò øÿêëèíäÿ áèð éîëó òÿãèá åäÿðÿê hÿìèí àíäà éóâàñûíà ýåðè ãàéûäûð. Ãàðûøãàíûí ñÿéàhÿòèíè îíóí þë÷öëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòñÿê, áó, áèð èíñàíûí ñÿhðàäà 35-40 êì ýåòäèêäÿí ñîíðà ÷ûõäûüû íþãòÿéÿ äöç éîëëà ýåðè ãàéûòìàñûíà
áÿðàáÿðäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ðàí úàíëûëàðäàí áèðèäèð. Áó ãàðûøãà íþâö hå÷ áèð êîìïàñ
24 Åëÿ èñÿ áèð èíñàí ö÷öí ãåéðè-ìöìêöí îëàí áó èøè ãàðûøãà íåúÿ áàúàðûð? Ãàðûøãà ÿòðàôûíäàêû úèñìëÿðÿ áàõàðàã èñòèãàìÿò òÿéèí åäÿ áèëìÿç. Ùÿì äÿ ñÿhðàäà èñòèãàìÿò ö÷öí àüàú, ãàéà, àõàð ñó âÿ éà ýþë êèìè ÿëàìÿòëÿð éîõ äåéèëÿúÿê ãÿäÿð àçäûð. Ùÿð òÿðÿôäÿ éàëíûç ãóì âàð êè, áóíëàðûí äà îëìàñû hå÷ íÿéè äÿéèøìèð, ÷öíêè ãàðûøãàíûí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
áóíëàðû éàäûíäà ñàõëàéûá, éåðèíè ÿçáÿðëÿéèá îíäàí èñòèãàìÿò òÿéèí åòìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿñè ãåéðè-ìöìêöíäöð. Áåëÿ äöøöíäöéöìöç çàìàí ãàðûøãàíûí áàúàðäûüû èøèí ÿhÿìèééÿòè äàhà àéäûí îëàúàã. Ãàðûøãà áó ÷ÿòèí èøè îíà âåðèëìèø õöñóñè áÿäÿí ãóðóëóøó ñàéÿñèíäÿ áàúàðûð. Ãàðûøãàíûí ýþçëÿðèíäÿ õöñóñè áèð ñÿìò òÿéèí åäÿí ñèñòåì âàð. Àëëàhûí îíóí ýþçëÿðèíÿ éåðëÿøäèðäèéè áó ñèñòåì áöòöí èñòèãàìÿòè òÿéèí åäÿí âàñèòÿëÿðäÿí öñòöíäöð. ×öíêè áèçèì ýþðìÿäèéèìèç áÿçè øöàëàðû ýþðÿ áèëÿí ãàðûø-
"Ìöøðèêëÿð Àëëàhû ãîéóá ýþéëÿðäÿí âÿ éåðäÿí îíëàðà âåðÿúÿê hå÷ áèð ðóçèñè îëìàéàí âÿ áóíà ýöúëÿðè äÿ ÷àòìàéàí áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèðëÿð. Îíóí éàðàòäûãëàðûíû Àëëàhà áÿíçÿòìÿéèí. Àëëàh áèëèð, ñèç èñÿ áèëìèðñèíèç!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 73-74).
25 ãà áóíëàðäàí èñòèôàäÿ åòäèéè çàìàí ÿòðàôûíà áàõûá èñòèãàìÿòè, øèìàëû âÿ úÿíóáó ìöÿééÿí åäÿ áèëèð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ éóâàñûíûí hàðàäà îëäóüóíó åhòèìàë åäÿí håéâàí ýåðèéÿ ãàéûäàðêÿí hå÷ áèð ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèð. Èøûüûí õöñóñèééÿòëÿðè èíñàíëàðà éàõûí äþâðäÿ ìÿëóì éÿòèíè äöíéàéà ýÿëäèéè àíäàí åòèáàðÿí áèëèð âÿ îíäàí èñòèôàäÿ åäèð. Øöáhÿñèç êè, áó ãàðûøãà íþâöíöí ýþçëÿðè êèìè ãöñóðñóç áèð ãóðóëóø hÿð hàíñû áèð òÿñàäöôëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿç. Ãàðûøãà éàðàíäûüû èëê äþâðäÿí åòèáàðÿí áó õöñóñèééÿòëè ýþçëÿðÿ ñàhèá îëìàëûäûð. Jîõñà ñÿhðàíûí èñòèñèíäÿ ýåðè ãàéûäà áèëìÿéÿúÿéè ö÷öí éàøàìàñû äà ìöìêöí îëìàéàúàã. Áöòöí ñÿhðà ãàðûøãàëàðû hÿéàòà ýÿëäèêëÿðè èëê ýöíäÿí åòèáàðÿí hàçûðêè ýþçëÿðÿ ìàëèêäèð. Áó ýþçëÿðè îíëàð ö÷öí öñòöí åëì ñàhèáè îëàí Àëëàh éàðàòìûøäûð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
îëóá. Ëàêèí ãàðûøãà èíñàíëàðûí áèëìÿäèéè èøûüûí õöñóñèé-
26
ÃÀÐÛØÃÀ ÈËß ÃÓØÓÍ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÌÞÚÖÇßÂÈ ÈØÁÈÐËÈJÈ Jàøàäûüûìûç hÿð éåðäÿ ñÿhhÿòèìèç ö÷öí òÿhëöêÿ éàðàäàí âÿ áèçè õÿñòÿëÿíäèðÿí ìèêðîáëàð âàð. Áó ìèêðîáëàð áèçèìëÿ éàíàøû áàøãà úàíëûëàð ö÷öí äÿ òÿhëöêÿ éàðàäûð. Áó ñÿáÿáäÿí úàíëûëàð äà áèçèì êèìè þçëÿðèíè ãîðóìàëûäûð. ßñëèíäÿ úàíëûëàðû äÿðèíäÿí þéðÿíäèéèìèç çàìàí îíëàðûí ìèêðîáëàðäàí ãîðóíìàã ö÷öí áÿçè âàñèòÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòäèéèíè ýþðöðöê. Ìÿñÿëÿí, ãàðûøãàëàð þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí òÿðêèáèíäÿ òóðøó îëàí ìöÿééÿí ìàääÿ hàçûðëàéûð. Áó ìàääÿ ìèêðîáëàðû çÿðÿðñèçëÿøäèðèð. Ñîíðà äà òÿðêèáèíäÿ òóðøó îëàí áó ìàääÿíè þç áÿäÿíëÿðèíÿ âÿ éóâàëàðûíûí äèâàðëàðûíà ñöðòöðëÿð. Jÿíè éàëíûç þçëÿðèíèí äåéèë, éàøàäûãëàðû éóâàíûí äà ìèêðîáëàðäàí òÿìèçëÿíìÿëè îëäóüóíó éàõøû áèëèðëÿð. Ýþðÿñÿí êè÷èê áèð ãàðûøãà áöòöí áóíëàðû íåúÿ äöøöíöð? Øöáhÿñèç êè, áó, îíóí àüëûíûí âÿ ýöúöíöí ÷àòàúàüû áèð øåé äåéèë. Áèð ãàðûøãà ìèêðîáóí íÿ îëäóüóíó áèëìÿäèéè êèìè îíäàí ìöäàôèÿ îëóíìàã ëàçûì îëäóüóíó äà áèëìÿç. ßýÿð áåëÿ äöøöíñÿê, ãàðûøãà ÿââÿëúÿ ìèêðîáó þéðÿíìÿëè, ñîíðà äà îíó çÿðÿðñèçëÿøäèðÿúÿê ìàääÿíè òàïìàëûäûð. Áÿñ ãàðûøãà áó ìàääÿíè íåúÿ ìöÿééÿí åäÿ áèëèð?
27
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ Êè÷èê úàíëûëàð îëàí áó ãàðûøãàëàð ìèêðîáëàðûí îíëàðûí çÿðÿð âåðÿúÿéèíè áèëèá áóíà óéüóí òÿäáèð ýþðöðëÿð. Ìöÿééÿí áèð òóðøó hàñèë åäèð âÿ ìèêðîáëàðû çÿðÿðñèçëÿøäèðèðëÿð. Áöòöí áóíëàðû åòìÿéè ãàðûøãàéà èëhàì åäÿí Àëëàhäûð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
28 Áèðëèêäÿ äöøöíÿê. Èíñàíëàð áÿçè ìèêðîáëàðäàí ìöäàôèÿ îëóíìàã ö÷öí ïåéâÿíä îëóíóð, àììà áó ïåéâÿíäëÿð ëàáîðàòîðèéàëàðäà áèð ÷îõ òÿäãèãàò âÿ ñûíàãëàðäàí ñîíðà èñòåhñàë åäèëèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áöòöí áóíëàðû ìöòÿõÿññèñëÿð hÿéàòà êå÷èðèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ïåéâÿíä hå÷ áèð èøÿ éàðàìàç, hÿòòà çÿðÿðëè äÿ îëà áèëÿð. Ãàðûøãàëàðûí èñÿ íÿ áèëèéè, íÿ äÿ áó ìþâçóäà òÿhñèëè éîõäóð. Îíëàðûí hÿð hàíñû áèð ëàáîðàòîðèéàäà àðàøäûðìà àïàðìàñû äà ìöìêöí äåéèë. Ùÿòòà áóíó äöøöíìÿê äÿ ìÿíòèãñèçëèê îëàðäû. Ãàðûøãàëàðûí äöíéàéà ýÿëäèéè çàìàí àðòûã áöòöí áóíëàðû áèëäèéè hàìûéà ìÿëóìäóð. Ãàðûøãàéà áó ìÿëóìàòëàðû éöêñÿê áèð ãöââÿ ñàhèáè þéðÿäèð. Àëÿìëÿðèí Ðÿááè âÿ éàðàäûúûñû îëàí Àëëàh ãàðûø-
29
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ãàéà ìèêðîáëàðäàí ìöäàôèÿ îëóíìàüû èëhàì åäèð, éÿíè þéðÿäèð. Ìèêðîáëàðäàí ìöäàôèÿ îëóíìàëû îëàí úàíëûëàðà áàøãà áèð íöìóíÿ êèìè ãóøëàðû ýþòöðÿê. Ìèêðîáëàð ãóøëàðû äà íàðàhàò åäèð, ëàêèí îíëàðûí áÿäÿíèíäÿ ãàðûøãàëàðäà îëäóüó êèìè ãîðóéóúó ìàääÿëÿð hàçûðëàéàí ñèñòåì éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ãóøëàð áó ìèêðîá ïðîáëåìèíèí ôÿðãëè âÿ ÷îõ äöøöíöëìöø hÿëëèíè òàïûáëàð. Îíëàð ãàðûøãàëàðûí éóâàñûíà ýåäèð âÿ éóâàíûí öçÿðèíÿ óçàíàðàã ãàðûøãàëàðûí îíëàðûí òöêëÿðèíèí àðàñûíà ýèðìÿñèíè ýþçëÿéèð. Jåìÿê àõòàðàí ãàðûøãàëàð ãóøóí òöêëÿðè àðàñûíäà ýÿçèðëÿð âÿ áó âàõò ìèêðîáëàðû þëäöðÿí ìàääÿ äÿ ãóøóí òöêëÿðèíÿ áóëàøûð. Áåëÿëèêëÿ, ãóø áó ìàääÿíèí êþìÿéè èëÿ ìèêðîáëàðäàí òÿìèçëÿíèð. Áÿñ ãóøëàð ãàðûøãàëàðûí áåëÿ áèð ìàääÿ hàçûðëàäûüûíû âÿ áó ìàääÿíèí îíëàðûí áÿäÿíèíäÿêè ìèêðîáëàðû éîõ åòäèéèíè íåúÿ áèëèðëÿð? Èíñàíëàð áèð ÷îõ àðàøäûðìàäàí ñîíðà ãàðûøãàëàðûí áåëÿ áèð ìöäàôèÿ ñèñòåìèíèí îëäóüóíó êÿøô åòìèøëÿð.
30
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
"Ñèçèí éàðàäûëûøûíûçäà âÿ éàéûá ñÿïÿëÿäèéè úàíëûëàðäà òàì éÿãèíëèêëÿ èíàíàíëàð ö÷öí ÿëàìÿòëÿð âàðäûð" ("Úàñèéÿ" ñóðÿñè, 4).
Âÿ çîîëîãëàðäàí ñàâàéû áèð ÷îõ èíñàí áó ìÿëóìàòäàí hÿëÿ äÿ õÿáÿðñèçäèð. Jÿãèí êè, ñèç äÿ hÿìèí ìÿëóìàòû áó êèòàáû îõóäóãäàí ñîíðà þéðÿíìèñèíèç. Ëàêèí ãóøëàð ãàðûøãàëàðûí áó õöñóñèééÿòèíè äöíéàéà ýÿëäèêëÿðè àíäàí áèëèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áóíó îíëàðà þéðÿäÿí áèðèñè îëìàñà äà åhòèéàú äóéäóãëàðû çàìàí ãàðûøãàëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê þçëÿðèíè ìèêðîáëàðäàí òÿìèçëÿéèðëÿð. Ãàðûøãàíûí áÿäÿíèíäÿ hàçûðëàíàí áèð ìàääÿíè ãóøëàðûí òàíûìàñû âÿ áóíäàí íåúÿ èñòèôàäÿ îëóíìàñûíû áèëìÿñè áèçè éåýàíÿ áèð hÿãèãÿòÿ àïàðûð. Áó áèëèéè hÿð èêè úàíëûéà þéðÿäÿí Àëëàhäûð. Àëëàh hÿð úàíëûíûí Îíóí ÿìðèíäÿ îëäóüóíó áèð àéÿäÿ áåëÿ áóéóðìóøäóð: "...Áÿëè, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Îíà ìÿõñóñäóð, hàìûñû Îíóí èòàÿòèíäÿäèð!" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 116).
31
ÊÈ×ÈÊ ÌÖÙßÍÄÈÑ ÃÓØËÀÐ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Àüàúëàðûí öñòöíäÿ âÿ éà ýþâäÿñèíäÿ, áÿçÿí äÿ åéâàíûíûçûí áèð êöíúöíäÿ ãóðóëàí ãóø éóâàëàðûíû éÿãèí êè, ÷îõ ýþðìöñöíöç. Áóíëàð éàëíûç ñèçèí áèëäèéèíèç áèð íå÷ÿ ãóø íþâëÿðèíèí éóâàñûäûð. Àììà éåð öçÿðèíäÿ î ãÿäÿð ãóø íþâö éàøàéûð âÿ îíëàð î ãÿäÿð ìöõòÿëèô éóâàëàð ãóðóð êè, áó, àðòûã öçÿðèíäÿ äöøöíöëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð ìþâçóäóð. ßñàñÿí áöòöí ãóøëàð éóâàëàðûíû éàøàäûãëàðû ìöhèòèí òÿáèè øÿðòëÿðèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ ãóðóð. Ìÿñÿëÿí, äÿíèç êÿíàðûíäà éàøàéàí ãóøëàðû äöøöíÿê. Áåëÿ ãóøëàð éóâàëàðûíû ñóéóí öçÿðèíäÿ âÿ îíëàðûí áàòìàéàúàüû øÿêèëäÿ ãóðóð. Îíëàðûí èñòèôàäÿ åòäèéè ìàòåðèàë, éóâàéà âåðäèéè ôîðìà õöñóñè îëàðàã ïëàíëàøäûðûëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, ñó éöêñÿëäèéè çàìàí éóâà âÿ è÷èíäÿêè ãóøóí áàëàëàðû áóíäàí çÿðÿð ÷ÿêìèð. Áó úàíëûëàð äîüóëäóãëàðû àíäàí åòèáàðÿí hå÷ áèð òÿhñèë àëìàäàí áó éóâàëàðû ãóðà áèëìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ áèð èøè ìöÿééÿí âàõò ÿðçèíäÿ þéðÿíìÿëÿðè äÿ ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè ñûíàãäàí êå÷èðìÿê ìÿãñÿäèëÿ åòñÿëÿð, ñóéóí ãàëõìàñû èëÿ áàòà áèëÿðëÿð. Öìóìèééÿòëÿ èñÿ áåëÿ áèð ôèêèð äîüðó äåéèë, ÷öíêè äîüóëäóãëàðû ýöíäÿí åòèáàðÿí äÿíèç êÿíàðûíäà éàøàéàí ãóøëàðûí hÿð áèðè éóâàëàðûíû åéíè øÿêèëäÿ hàçûðëàéûð. Ãàìûøëûã ÿðàçèëÿðäÿ éàøàéàí áÿçè ãóøëàð èñÿ éó-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
32 ìóðòàëàðûíûí êöëÿéèí òÿñèðè èëÿ éóâàäàí éåðÿ äöøìÿìÿñè ö÷öí éóâàëàðûíûí äèâàðëàðûíû höíäöð hàçûðëàéûðëàð. Jóìóðòàñûíû áåëÿ äèããÿòëÿ ãîðóéàí áó ãóø éóìóðòàíûí äöøöá ñûíìà òÿhëöêÿñèíè íåúÿ äÿðê åäèð? Áóðàäà ãóøóí ñîí äÿðÿúÿ äöøöíöëìöø âÿ åhòèéàòëû äàâðàíäûüûíû ýþðöðöê. Ãóðàãëûã ÿðàçèëÿðäÿ éàøàéàí áàøãà áèð ãóø íþâö èñÿ éóâàñûíû òîðïàã öçÿðèíäÿ äåéèë, òèêàíëûãäà ãóðóð. ×öíêè áóðàäàêû èñòèëèê òîðïàãäà îëàí èñòèëèéÿ íèñáÿòÿí 10 äÿðÿúÿ àçäûð. Èíñàíëàðûí ÷îõó òîðïàüûí âÿ òèêàíëûãëàðûí íÿ ãÿäÿð èñèíäèéèíè âÿ áóíëàðûí àðàñûíäà áèð èñòèëèê ôÿðãè îëäóüóíó áèëìèð. Àììà áó ãóøëàð áóíó áèëèð âÿ ÿí ñÿðèí éåðäÿ éó-
Ãóøëàð éóâàëàðûíû ÷îõ ñàüëàì áèð øÿêèëäÿ âÿ õöñóñè îëàðàã ñå÷äèêëÿðè òÿhëöêÿñèç éåðëÿðäÿ ãóðóðëàð.
33
"Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Îíóíäóð. Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh åhòèéàúñûçäûð âÿ hÿð úöð øöêðÿ, òÿðèôÿ ëàéèãäèð!" ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 64).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
âà ãóðàðàã þçëÿðèíè âÿ áàëàëàðûíû éàíäûðûúû èñòèäÿí ãîðóéóðëàð. Ùå÷ ôèêèðëÿøäèíèçìè, äöøöíúÿñè âÿ øöóðó îëìàéàí ãóøëàð áåëÿ èíúÿ ìÿãàìëàðû íåúÿ håñàáëàéûðëàð? Ãóøëàðûí áó äàâðàíûøû áó ñàhÿäÿ èëëÿðëÿ òÿhñèë àëàí ìöhÿíäèñëÿðèí äàâðàíûøûíà áÿíçÿéèð. Áèð åâ òèêèëäèéè çàìàí ìöhÿíäèñëÿð òÿðÿôèíäÿí îíóí ìþhêÿìëèéè, ìàòåðèàëû âÿ òèêèëÿúÿéè éåðèí òÿéèí åäèëìÿñè êèìè òÿôñèëàòëàð äèããÿòëÿ håñàáëàíûð âÿ éàëíûç áóíäàí ñîíðà èíøààòà áàøëàíûëûð. Áóðàäà âåðäèéèìèç áèð-èêè íöìóíÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, ãóøëàð éóâàëàðûíû ìöÿééÿí áèð ïëàíà ÿñàñÿí ãóðóð, ëàêèí hå÷ áèð âàñèòÿéÿ, ìàòåðèàëà âÿ òÿhñèëÿ åhòèéàú äóéìóðëàð. Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè èëhàìëà hÿðÿêÿò åäÿðÿê áöòöí áóíëàðû àñàíëûãëà hàçûðëàéûðëàð. Áó ãóøëàð âÿ îíëàðûí ýþðäöéö èøëÿð Àëëàhûí ãöñóðñóç éàðàòìàñûíûí áèð äÿëèëèäèð. Øöáhÿñèç êè, îíëàðà ýþðäöêëÿðè hÿð áèð èøè âÿ äàâðàíûøû èëhàì åäÿí ãöââÿ hÿð øåéè áèëÿí Àëëàhäûð.
34
ÃÛØ ÝÖÂßÑÈÍÄßÊÈ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÈÑÈÒÌß ÑÈÑÒÅÌÈ Ãûø ôÿñëè ýÿëÿíäÿ äöíéàíûí ñîéóã áþëýÿëÿðèíäÿ éàøàéàí áèð ÷îõ hÿøÿðàò íþâö ñîéóã âÿ éà ãèäà ÷àòûøìàìàçëûüû ñÿáÿáèëÿ ìÿhâ îëóð. ×öíêè hÿøÿðàòëàð çÿðèô úàíëûëàðäûð, ëàêèí áó ìþâçóäà áÿçè èñòèñíàëàð äà âàð. Ìÿñÿëÿí, Êóêóìàâ ýöâÿëÿðè êÿïÿíÿêëÿðÿ áÿíçÿð, èëê áàõûøäà ÷îõ çÿðèô ýþðöíÿí úàíëûëàðäûð. Ëàêèí îíëàð ÿñëèíäÿ ÿí ÷ÿòèí ãûø øÿðàèòèíäÿ äÿ éàøàìàüà äþçöìëö îëàí áÿäÿí ãóðóëóøóíà ìàëèêäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó ýöâÿëÿð "ãûø ýöâÿëÿðè" àäëàíäûðûëûð. Ãûø ýöâÿëÿðèíèí äÿ êÿïÿíÿêëÿð êèìè èêè ãàíàäû âÿ áó ãàíàäëàðû áèðëÿøäèðÿí áèð ýþâäÿñè âàð. Áó ýöâÿ íþâöíöí ó÷à áèëìÿñè ö÷öí ãàíàäëàðûíûí éåðëÿøäèéè ñèíÿ hèññÿñèíäÿ 30 äÿðÿúÿ èñòèëèê îëìàëûäûð. Ùàëáóêè éàøàäûãëàðû éåðäÿ èñòèëèê ÿñàñÿí 0 äÿðÿúÿ, hÿòòà áóíäàí äà àøàüûäûð. Áÿñ ãûø ýöâÿëÿðè áåëÿ ñîéóã áèð éåðäÿ íåúÿ éàøàéà áèëèðëÿð? Ùÿðÿêÿòñèç îëäóãëàðû çàìàí áó úàíëûëàðûí ñîéóãäàí äîíìàñûíà ìàíå îëàí, ñîéóãäà ó÷ìàëàðûíà èìêàí âåðÿí íÿäèð? Áó ýöâÿ íþâö ãûøäà éàøàìàñûíû òÿìèí åäÿí õöñóñè áèð èñèòìÿ ñèñòåìè èëÿ áèðëèêäÿ éàðàäûëûá. Áó ñèñòåì áèð-áèðèíè òàìàìëàéàí ìöõ-
35
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
òÿëèô õöñóñèééÿòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ãûø ýöâÿëÿðè ó÷ìàçäàí ÿââÿë èëê úÿhäëÿðèíäÿ ãàíàäëàðûíà áàüëû îëàí ÿñàñ ÿçÿëÿëÿðèíè ôàñèëÿñèç áöêöá-à÷àðàã ãàíàäëàðûíû òèòðÿäèðëÿð. Ãàíàäëàðûíû ñöðÿòëÿ ÷ûðïìàñû hÿøÿðàòûí äþø hèññÿñèíäÿ èñòèëèéèíèí àðòìàñûíû òÿìèí åäèð. Ùÿðàðÿòèí áåëÿ àðòûìû íÿòèúÿñèíäÿ äþø hèññÿñèíèí òåìïåðàòóðó 0 äÿðÿúÿäÿí 30 äÿðÿúÿéÿ, hÿòòà äàhà äà éöêñÿê hÿääÿ ÷àòûð. Áó, ýöâÿíèí éàøàìàñû ö÷öí ëàçûì îëàí õöñóñèééÿòëÿðäÿí éàëíûç áèðèäèð. Ãûø ýöâÿñèíèí áÿäÿíèíèí èñòèëèéèíè éöêñÿëòìÿñè ó÷óø ö÷öí òàì êèôàéÿò äåéèë. ×öíêè ó÷óø çàìàíû áÿäÿí òåìïåðàòóðó èëÿ hàâà òåìïåðàòóðó àðàñûíäàêû ôÿðã èñòèëèéèí èòèðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã. Áèð ñòÿêàíûí è÷èíäÿêè èñòè ÷àé áèð ìöääÿò ñîíðà ñîéóäóüó êèìè ýöâÿíèí áÿäÿíè äÿ ñîéóéàúàã. Ùÿì÷èíèí ýöâÿíèí ãàíàäëàðûíû ÷ûðïìàñû ëöçóìñóç îëàúàã. Ãûø ýöâÿñèíèí ó÷ìàñû, äàhà äîüðóñó, éàøàìàñû ö÷öí èñòèëèéè ãîðóéóá ñàõëàéà áèëÿúÿéè áàøãà áèð öñóëà åhòèéàúû âàð. Áåëÿëèêëÿ, ýöâÿíèí áó åhòèéàúû äà Àëëàhûí îíóí áÿäÿíèíäÿ éàðàòäûüû õöñóñè áèð ãóðóëóøëà òÿìèí åäèëèá. Ýöâÿëÿð èñòèëèê èòêèñèíè àçàëäàí ñûõ ïóëúóãëàðëà ÿhàòÿ îëóíóá. Àëèìëÿðèí àïàðäûüû òÿäãèãàò íÿòèúÿñèíäÿ ìÿëóì îëóá êè, ïóëúóãëàðû îëìàéàí ýöâÿíèí áÿäÿíè ïóëúóãëàðû îëàí ýöâÿéÿ íèñáÿòÿí 2 äÿôÿ òåç ñîéóéóð. Áóíëàð ãûø ýöâÿëÿðèíäÿêè ñîéóãäàí ìöäàôèÿ ìåõàíèçëÿðèíäÿí áèð íå÷ÿñèäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
36 Ñàéäûüûìûç õöñóñèééÿòëÿð áó ýöâÿ íþâöíäÿ îíóí éàðàíäûüû èëê àíäàí åòèáàðÿí ìþâúóä îëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. ßêñ hàëäà ýöâÿ ñîéóãäàí þëÿúÿê âÿ íÿñëè êÿñèëÿúÿê. Áàøãà ýöâÿ íþâëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëàðàã ñîéóã áþëýÿëÿðäÿ éàøàéàí ýöâÿ íþâëÿðèíäÿ áó õöñóñèééÿòèí òÿñàäöôè îëìàäûüûíû äÿðê åòìÿê ö÷öí óçóí ìöääÿò äöøöíìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð. Àëëàh áó úàíëûëàðûí ñîéóãäà éàøàìàñû ö÷öí ýþðäöéö hÿð áèð òÿäáèðëÿ Þçöíö áèçëÿðÿ òàíûäûð. Àëëàh áöòöí úàíëûëàðûí îëäóüó éåðè áèëäèéèíè áèçÿ áèð àéÿñèíäÿ àøàüûäàêû êèìè áèëäèðèð: "Jåð öçöíäÿ éàøàéàí åëÿ áèð úàíëû éîõäóð êè, Àëëàh îíóí ðóçèñèíè âåðìÿñèí. Àëëàh îíëàðûí ñûüûíàúàãëàðûíû äà, ÿìàíÿò ãîéóëàúàã éåðëÿðèíè äÿ áèëèð. Áóíëàðûí hàìûñû à÷ûã-àøêàð êèòàáäàäûð" ("Ùóä" ñóðÿñè, 6). Úàíëûëàðäàêû áåëÿ õöñóñèééÿòëÿð Àëëàhûí ýöúöíö âÿ éàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòèíè éàõøû äÿðê åòìÿéèìèçè, Ðÿááèìèçÿ îëàí èìàí âÿ ñåâýèìèçèí àðòìàñûíû òÿìèí åäèð. Ñèç äÿ îõóäóüóíóç áó ìàðàãëû ìÿëóìàòëàðû áàøãàëàðûíà äàíûøìàãëà îíëàðûí äà Àëëàhà îëàí èìàíëàðûíû àðòûðà áèëÿðñèíèç.
37
ÀËÀÁÀËÛà JÎËÓÍÓ ÍÅÚß ÌÖßJJßÍ ÅÄÈÐ? Êþ÷ åòìÿéèí éàëíûç ãóøëàðà õàñ îëäóüóíó ýöìàí åòìÿêëÿ ñÿhâÿ éîë âåðèðñèíèç. Áó áþëöìäÿ ñèçÿ êþ÷ åäÿí äÿíèç úàíëûëàðûíäàí àëàáàëûãëàðûí ìàúÿðàëàðûíäàí áÿhñ Àëàáàëûãëàð òàìàìèëÿ ÷àéëàðäà, àíàëàðûíûí òþêäöéö êöðöëÿðäÿí ÷ûõàðàã äöíéàéà ýÿëèð. Äöíéàéà ýÿëäèêëÿðè áó éåðäÿ áèð íå÷ÿ hÿôòÿ ÿðçèíäÿ îâ åòìÿêëÿ áþéöéöðëÿð. Ñîíðà èñÿ hÿìèí ÷àéûí àõûíû èëÿ èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Äÿíèçÿ äîüðó áó ñÿôÿðëÿðè çàìàíû áÿíäëÿðëÿ âÿ ÷èðêëè ñóëàðëà ãàðøûëàøûð, îíëàðû îâëàìàã èñòÿéÿí áþéöê áàëûãëàð êèìè ìöõòÿëèô òÿhëöêÿëÿðäÿí êå÷ìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áöòöí áó ìàíåÿëÿðè êå÷ÿðÿê äÿíèçÿ ÷àòûá áóðàäà áèð íå÷ÿ èë ãàëûðëàð. Êèôàéÿò ãÿäÿð èíêèøàô åäèá òþðÿìÿ éåòêèíëèéèíÿ ÷àòàíäà èñÿ ýåðè äþíìÿê ö÷öí éåíèäÿí éîëà ÷ûõûðëàð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
åäÿúÿéèê.
38 Àëàáàëûãëàðûí ýåðè äþíÿí çàìàí ÿñàñ ìÿãñÿäè êöðö øÿêëèíäÿ èëê éàðàíäûãëàðû éåðÿ ÷àòìàãäûð. Ëàêèí áóíó ãûñà
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ìÿñàôÿ ñàéìàéûí. Áÿçÿí áàëûüûí ýåðè äþíÿðêÿí ãÿò åäÿúÿéè ìÿñàôÿ 1500 êì-ÿ ÷àòûð. Áó èñÿ àéëàðëà äàâàì åäÿí éîðóúó áèð ñÿôÿð äåìÿêäèð. Áàëûüûí áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ äÿô åäÿúÿéè áèð ÷îõ ìàíåÿëÿð âàð. Áàëûüûí hÿëë åòìÿñè ëàçûì îëàí èëê, áÿëêÿ äÿ ÿí ÿñàñ ïðîáëåì êöðöäÿí éåíèúÿ éàðàíäûãäàí áèð ìöääÿò ñîíðà èëê ñÿôÿðèíäÿ è÷èíäÿ öçäöéö ÷àéûí äÿíèçÿ òþêöëäöéö éåðè òàïìàãäûð. ×öíêè áàëûã ýåðèéÿ ñÿôÿðèíäÿ òÿãèá åòäèéè èñòèãàìÿòè áóíà ýþðÿ òÿéèí åäÿúÿê. Ùå÷ áèð àëàáàëûã áó ìÿñÿëÿäÿ ñÿhâ åòìèð. Äÿíèçÿ ÷ûõäûüû ÷àéûí ìÿúðàñûíû èëê úÿhääÿúÿ òàïûð. Áóíäàí ñîíðà òàïäûüû ÷àéà àòûëàðàã áþéöê ãÿòèééÿòëÿ ñó àõûíûíà ãàðøû öçìÿéÿ áàøëàéûð. Îíóí èøè áó äÿôÿ äàhà ÷ÿòèíäèð, ÷öíêè àëàáàëûã èëê ñÿôÿðèíäÿ àõûíûí êþìÿéè èëÿ ðàhàòëûãëà êå÷äèéè øÿëàëÿëÿðè èíäè àðòûã ÿêñ èñòèãàìÿòäÿ, éÿíè öçöéóõàðû êå÷ìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Øÿêèëëÿðäÿ ýþðäöéöíöç àëàáàëûãëàðûí øÿëàëÿéÿ äîüðó òóëëàíìàñûíäà ìÿãñÿä èëê éàðàíäûãëàðû éåðÿ ÷àòìàãäûð. Áó ñÿôÿð ÿñíàñûíäà àëàáàëûã öçÿðêÿí öñò öçýÿúè ñóäàí êÿíàðäà ãàëàúàã øÿêèëäÿ äàéàç ñóëàðäàí êå÷ìÿëè îëóð. Áó äàéàç ñó-
39 ëàðäà èñÿ îíëàðû îâëàìàã ö÷öí ôöðñÿò àõòàðàí ÷îõëó àéû âÿ áèð ÷îõ âÿhøè håéâàíëàð âàð. Àëàáàëûãëàðûí ãàòëàíàúàüû ÿçèééÿò éàëíûç áóíëàðëà äà áèòìèð. ßýÿð õàòûðëàéûðñûíûçñà, áó áàëûã ãóðóíóí îðòàñûíäà, áèð ÷àéûí hÿð hàíñû áèð ãîëóíäà äöíéàéà ýÿëìèøäèð. ðûëäûüû éåðëÿðäÿ äîüðó òÿðÿôÿ ýåòìÿëèäèð. Àëàáàëûãëàð áó ñå÷èìëÿðèíäÿ äÿ ñÿhâÿ éîë âåðìÿéÿðÿê hÿð ñÿôÿðèíäÿ äîüðó ÷àéû òàïûðëàð. Èíäè èñÿ ôèêðèíèçäÿ áåëÿ áèð ñÿhíÿíè úàíëàíäûðûí. Áèð øÿhÿðäÿêû hÿð hàíñû áèð åâäÿ äöíéàéà ýÿëèá áóðàäà áþéöéöðñöíöç. Áèð àç áþéöäöêäÿí ñîíðà äÿ åâè òÿðê åäèá ýöíëÿðëÿ éîë ýåäÿðÿê áóðàäàí 1500 êì-ÿ ãÿäÿð óçàüà ýåäèðñèíèç. Àðàäàí èëëÿð êå÷äèêäÿí ñîíðà èñÿ ýåðè - äîüóë-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Èíäè hÿìèí éåðÿ ÷àòà áèëìÿê ö÷öí ÷àéûí éåíè ãîëëàðà àé-
40 äóüóíóç åâÿ ãàéûòìàã èñòÿéèðñèíèç. Ñèçúÿ, éàëíûç áèð äÿôÿ êå÷äèéèíèç êö÷ÿëÿðè áèð-áèð éàäà ñàëûá åâÿ äþíÿ áèëìÿéèíèç ìöìêöíäöðìö? Àëàáàëûãëàð hå÷ áèð èíñàíûí åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áó ÷ÿòèí èøè áàúàðûð âÿ èñòèãàìÿòè äÿ hÿð äÿôÿ äîüðó òÿéèí åäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Àëàáàëûãëàðûí áó håéðÿòàìèç ñÿôÿðè íåúÿ hÿéàòà êå÷èðäèéèíè þéðÿíìÿê ìÿãñÿäèëÿ ìöõòÿëèô àðàøäûðìàëàð àïàðûëûá. Áó àðàøäûðìàëàðäàí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, àëàáàëûã þç éîëóíó "ãîõóëàéàðàã" òàïûð. Àëàáàëûãëàð õöñóñè ãóðóëóøëó áóðóíëàðû ñàéÿñèíäÿ ñóéóí è÷èíäÿêè ãîõóëàðû åéíèëÿ áèð îâ èòè êèìè äÿãèã ìöÿééÿí åäèðëÿð. Ùÿð àõûíûí þçöíÿìÿõñóñ ãîõóñó âàð. Êþðïÿ àëàáàëûã èëê ñÿôÿðÿ ÷ûõàíäàí áÿðè áó ãîõóëàðû áèð-áèð éàäûíäà ñàõëàéûð. Ýåðè äþíÿðêÿí éàääàøûíäàêû áó ãîõóëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äîüóëäóüó éåðÿ ýÿëèð. Áó ãåéðè-àäè hàäèñÿ íåúÿ áàø âåðèð? Äîüóëàí hÿð àëàáàëûã þç éîëóíó ñÿhâñèç íåúÿ òÿéèí åäèð? Íÿ ö÷öí áöòöí àëàáàëûãëàð þç hÿéàòûíû òÿhëöêÿéÿ àòàðàã, øÿëàëÿëÿð êå÷èá âÿhøè håéâàíëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðàðàã äîüóëäóãëàðû éåðÿ äþíìÿéÿ úàí àòûðëàð? Ùÿì äÿ áóíó þçëÿðèíÿ ýþðÿ äåéèë, éàëíûç êöðöëÿðèíè áó ñóëàðà òþêìÿêäÿí þòðö åäèðëÿð.
41 Áöòöí áó ñóàëëàðûí òÿê áèð úàâàáû âàð: àëàáàëûãëàðû âÿ îíëàðûí èñòèãàìÿòè ìöÿééÿí åòìÿñèíÿ èìêàí âåðÿí ñèñòåìëÿðè éàðàäàí ñîíñóç åëì ñàhèáè îëàí Àëëàhäûð. Àëàáàëûãëàð äà áöòöí äèýÿð úàíëûëàð êèìè Àëëàhäàí àëäûãëàðû èëhàìëà hÿðÿêÿò åäèð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ Ðÿááèìèçèí éöêñÿê Àëàáàëûãëàðûí êöðö òþêìÿê ö÷öí hÿéàòûíû òÿhëöêÿéÿ àòàðàã ìèí êèëîìåòðëÿðëÿ éîë ýåòìÿñè, åéíè çàìàíäà - ñèçÿ hàããûíäà êèòàáûí ÿââÿëèíäÿ äÿ áÿhñ åòäèéèìèç - òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêçèá åäÿí äÿëèëëÿðäÿí áèðèäèð. Òÿêàìöë÷öëÿð òÿáèÿòäÿêè úàíëûëàðûí äàèì áèð-áèðè èëÿ ìöáàðèçÿ àïàðäûüûíû âÿ áó ìöáàðèçÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿí ýöúëö îëàíëàðûí äà hÿéàòëàðûíû äàâàì åòäèðäèéèíè èääèà åäèð-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Jàðàäûúû îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèðëÿð.
42 ëÿð. Ëàêèí òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã úàíëûëàð àðàñûíäà äàèìè éàðäûìëàøìà âàð. Àíà âÿ àòà håéâàíëàð áàëàëàðû ö÷öí þç hÿéàòûíû òÿhëöêÿéÿ àòûð. Ùÿòòà ãàðøûäàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ âåðèëÿúÿê íöìóíÿëÿðäÿ äÿ ýþðÿúÿéèíèç
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
êèìè, áèðýÿ éàøàéàí âÿ áèð-áèðèíÿ ôàéäà âåðÿí, ëàêèí ìöõòÿëèô íþâëÿðäÿ îëàí úàíëûëàð âàð. Àëàáàëûãëàð äà áàëàëàðû ö÷öí ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðÿí úàíëûëàðäàí éàëíûç áèðèäèð. Êöðö òþêìÿê ö÷öí éåðèíè äÿéèøÿí âÿ äîüóëäóãëàðû éåðÿ ãàéûäà áèëÿí ÷îõ àç ñàéäà àëàáàëûã êöðö òþêäöêäÿí ñîíðà þëöð. Áóíà áàõìàéàðàã îíëàð þç ñÿôÿðëÿðèíäÿí ÿñëà ãàëìûð. Áåëÿëèêëÿ, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè àëàáàëûãëàðäà ýþðäöéöìöç ôÿäàêàð äàâðàíûøû hå÷ úöð èçàh åäÿ áèëìÿç. Ùàëáóêè hÿãèãÿò ýþç ãàáàüûíäàäûð. Àëàáàëûãëàðû éàðàäàí Àëëàhäûð âÿ áó úàíëûëàð äà Ðÿááèìèçèí îíëàðà èëhàì åòäèéè äàâðàíûøû hÿéàòà êå÷èðìÿêäÿäèð. Äöøöíÿí èíñàíëàð håéâàíëàðûí áåëÿ äàâðàíûøûíäàí èáðÿò àëûð. Áóíó Àëëàh áèçÿ áèð àéÿäÿ áåëÿ èçàh åäèð: "Øöáhÿñèç êè, äàâàðäà (ñàüìàë håéâàíëàðäà) äà ñèçèí ö÷öí áèð èáðÿò âàðäûð..." ("Íÿhë" ñóðÿñè, 66).
43
ÁÀËÛÃËÀÐ ÑÓÄÀ ÍÅÚß JÀØÀJÛÐËÀÐ? êÿòëÿðèíÿ øàhèäñèíèç. Áàëûüûí öçìÿñè ö÷öí ãåéðè-àäè áèð hÿðÿêÿòÿ åhòèéàú éîõäóð, áóíóí ö÷öí îíóí ãóéðóüóíó ñóäà ñàüà-ñîëà hÿðÿêÿò åòäèðìÿñè êèôàéÿòäèð. Áåëÿëèêëÿ, áàëûãëàðûí ñóäà áó ðàhàò hÿðÿêÿòè ìöòÿhÿððèê îíóðüàëàðû âÿ áÿäÿíëÿðèíäÿêè áÿçè ñèñòåìëÿð ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Áàëûãëàð öçÿðêÿí ÷îõ áþéöê åíåðæè ñÿðô åäèð. Áóíóí ñÿáÿáè ñóäà óçóí ìöääÿò éöêñÿê ñöðÿòëÿ öçìÿëÿðè äåéèë. Áàëûãëàð ñàêèò âÿçèééÿòäÿ èêÿí áèðäÿí éöêñÿê ñöðÿò òîïëàìàã ö÷öí áþéöê åíåðæè ñÿðô åòìÿëèäèð. Áèðäÿí ñöðÿòëÿíìÿê îíëàð ö÷öí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð, ÷öíêè îâ÷óëàðäàí ãà÷à áèëìÿê ö÷öí áóíà åhòèéàúëàðû âàð. Ùÿì÷èíèí áàëûãëàð ñóäà ÿêñÿð âàõòëàðäà ñóéóí àõûíûíà ãàðøû hÿðÿêÿò åäèð. Ñèç þçöíöçöí ñóäà îëäó-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ùàìûíûç áàëûãëàðûí ñóäà ÷îõ ÷åâèê âÿ ñöðÿòëè hÿðÿ-
üóíóç çàìàí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí, éîëäà îëäóüóíóç çàìàí èñÿ íÿ ãÿäÿð àñàí hÿðÿêÿò åòäèéèíèçè äöøöíöí. Âÿ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
áó øÿêèëäÿ ñóéóí è÷èíäÿ éàøàìàãëà éåð öçÿðèíäÿ éàøàìàã àðàñûíäàêû ôÿðãè ìöãàéèñÿ åäèí. Áàëûãäà áåëÿ áèð ýöúöí îðòàéà ÷ûõìàñûíû òÿìèí åäÿí àìèë îíóí îíóðüàñûíûí âÿ ÿçÿëÿëÿðèíèí õöñóñè ãóðóëóøóäóð. Îíóðüà áàëûüûí hÿì áÿäÿíèíèí äöç äàéàíìàñûíû, hÿì äÿ öçýÿúëÿðèí âÿ ÿçÿëÿëÿðèí îíà áàüëàíìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. ßýÿð áåëÿ îëìàñàéäû, áàëûãëàðûí ñóäà hÿðÿêÿò åòìÿñè ìöìêöí îëìàçäû. Ëàêèí éàëíûç îíóðüàñûíûí õöñóñè ôîðìàäà îëìàñû áèð áàëûüûí öçÿ áèëìÿñè ö÷öí êèôàéÿò äåéèë. ×öíêè áàëûüûí ñóäàêû hÿðÿêÿòè éàëíûç èðÿëè-ýåðè ýåòìÿê äåéèë, áèð áàëûã ñóäà àøàüû-éóõàðû hÿðÿêÿò åäÿ áèë-
"Ùÿãèãÿòÿí ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñûíäà, ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñèíäÿ, è÷ÿðèñèíäÿ èíñàíëàð ö÷öí ìÿíôÿÿòëè øåéëÿð îëàí ýÿìèëÿðèí äÿíèçëÿðèíäÿ öçìÿñèíäÿ, ãóðóéàí éåð öçöíö Àëëàhûí ýþéäÿí éàüìóð éàüäûðàðàã éåíèäÿí äèðèëòìÿñèíäÿ, úèíñ-úèíñ håéâàíëàðû îíóí hÿð òÿðÿôèíÿ éàéìàñûíäà, êöëÿéèí áèð ñÿìòäÿí áàøãà áèð ñÿìòÿ ÿñìÿñèíäÿ, ýþéëÿ éåð àðàñûíäà òàáå áóëóäëàðûí hÿðÿêÿòèíäÿ àüûë âÿ äöøöíúÿ ñàhèáè îëàí èíñàíëàð ö÷öí ÿëàìÿòëÿð âàðäûð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 164).
45 ìÿñÿ, éàøàéà áèëìÿç. Áàëûã áó hÿðÿêÿòè äÿ áàøãà áèð îðãàíèçì ñèñòåìèíèí ñàéÿñèíäÿ áàúàðûð. Áàëûãëàðûí áÿäÿíèíäÿ hàâà êèñÿëÿðè âàð. Áàëûãëàð áó êèñÿëÿðè hàâà èëÿ äîëäóðàðàã äÿðèíëèéÿ åíÿ âÿ éà hàâàíû áóðàõàðàã ñó ñÿòhèíÿ äîüðó ÷ûõà áèëèðëÿð. íÿ ö÷öí çÿðÿð ýþðìÿäèêëÿðèíè hå÷ äöøöíäöíöçìö? Áèç ñóäà ìöÿééÿí áèð ìöääÿò ãàëäûãäàí ñîíðà äÿðèìèç áóíäàí òÿñèðëÿíìÿéÿ áàøëàéûð, äàhà áèð àç äà ãàëñàã, äÿðèìèç çèéàí ÷ÿêèð. Ùàëáóêè áàëûãëàðäà áó, áàø âåðìèð. ×öíêè áàëûãëàðûí äÿðèñèíèí öçÿðèíäÿ ñÿðò ïàðëàã òÿáÿãÿ âàð. Áó òÿ-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áÿñ áàëûãëàðûí äàèì ñó è÷èíäÿ îëìàñûíà áàõìàéàðàã
46 áÿãÿ ñóéóí áÿäÿíÿ äàõèë îëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëûð. ßýÿð áó òÿáÿãÿ îëìàñàéäû, áàëûüûí áÿäÿíè çÿðÿð ÷ÿêÿð, hÿòòà è÷ÿðè ñó ýèðìÿñè ñÿáÿáèëÿ ìöâàçèíÿòè ïîçóëàð âÿ áàëûã äà
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
þëÿðäè. Ëàêèí áöòöí áóíëàðûí hå÷ áèðè áàø âåðìèð âÿ áàëûãëàð éàøàìàüà äàâàì åäèðëÿð. Jåð öçöíäÿêè áöòöí áàëûã íþâëÿðè áó õöñóñèééÿòëÿðèí hàìûñûíà ãöñóðñóç îëàðàã ñàhèáäèð. Áó õöñóñèééÿòëÿð ãÿäèì äþâðëÿðäÿ éàøàìûø áàëûãëàðäà äà ìþâúóä îëóá. Áàëûãëàð ìèëéîí èëëÿð ÿðçèíäÿ hå÷ äÿéèøìÿìèø, áó ýöí äÿ ñàhèá îëäóãëàðû ãóðóëóøäà îëìóøëàð. Áóíó ìèëéîíëàðëà èë áóíäàí ÿââÿë éàøàìûø áàëûãëàðûí áó ýöí áèçÿ ýÿëèá ÷àòàí ãàëûãëàðûíäàí äà ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Áó äàøëàøìûø ãàëûãëàðäàí àéäûí îëóð êè, êå÷ìèøäÿ äÿ áàëûãëàð áó ýöíêöíöí åéíè îëìóø, hå÷ äÿéèøìÿìèøëÿð. Áó hàë áèçÿ áàëûãëàðûí éàðàíäûãëàðû àíäàí áó õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Jÿíè áàëûãëàð éàðàäûëìûøäûð. Áàëûãëàðûí ñàhèá îëäóüó áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè îíëàðà âåðÿí ãöââÿ èñÿ êàèíàòäàêû hÿð øåéè éàðàäàí Àëëàhäûð. Àëëàh áöòöí úàíëûëàðûí åhòèéàúëàðûíäàí õÿáÿðäàð îëàíäûð. Ñîëäà ýþðäöéöíöç øÿêèë ÷îõ ãÿäèìäÿ éàøàìûø áèð áàëûüûí ãàëûüû, éÿíè äàøëàøìûø ôîðìàñûäûð. Îíäàí àëòäàêû øÿêèë èñÿ áó äàøëàøìûø ôîðìàíûí áó ýöí éàøàéàí áèð íöìóíÿñèäèð. Ýþðäöéöíöç êèìè, àðàëàðûíäà hå÷ ôÿðã éîõäóð.
47
ÒÓÒÓÃÓØÓËÀÐ ÊÈÌJÀJÀ ÀÈÄ ÁÈËÈÊËßÐÈ ÙÀÐÀÄÀÍ ÁÈËÈÐ?
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áÿçè áèòêèëÿðèí òîõóìëàðû çÿhÿðëèäèð. Áó äà îíëàðû éåìÿéÿ ÷àëûøàí äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû áèð ìöäàôèÿ öñóëóäóð. Ëàêèí Àìåðèêàäà éàøàéàí áèð òóòóãóøó íþâö áó òîõóìëàðûí çÿhÿðëè îëìàñûíà áàõìàéàðàã îíëàðëà ãèäàëàíà áèëèð. Òóòóãóøóíóí áó hÿðÿêÿòè ÷îõ òÿÿúúöáëöäöð. ×öíêè äèýÿð úàíëûëàð áó òîõóìëàðà éàõûíëàøà áèëìÿäèéè hàëäà èñðàðëà òîõóìëàðû éåéÿí áó ãóøëàðà hå÷ áèð øåé îëìóð. Áó òÿÿúúöáëö hàäèñÿíèí íåúÿ áàø âåðäèéè èëÿ ñèç äÿ ìàðàãëàíäûíûç, åëÿ äåéèëìè? Ìàêàó àäëû áó òóòóãóøó íþâöíöí çÿhÿðëÿíìÿìÿñèíèí ñÿáÿáè àëèìëÿðèí äÿ äèããÿòèíè ÷ÿêìèøäèð. Ãóøëàðû ìöøàhèäÿ åäÿí àëèìëÿð ÷îõ ìàðàãëû áèð hàäèñÿíèí øàhèäè îëóáëàð. Ìàêàóëàð ãèäàëûëûüû éöêñÿê îëàí áó çÿhÿðëè òîõóìëàðû éåäèêäÿí äÿðhàë ñîíðà áèð ãàéàëûüà äîüðó ó÷óðëàð. Ùÿìèí éåðÿ ÷àòäûãëàðû çàìàí áóðàäà îëàí áÿçè ýèëëè ãàéà ïàð÷àëàðûíû ýÿìèðèá óäóðëàð. Áó, òÿñàäöôè áèð hàäèñÿ äåéèë. Ýèëëè ãàéà ïàð÷àëàðûíûí ÿñàñ õöñóñèééÿòè òîõóìëàðûí è÷èíäÿêè çÿhÿðè ÷ÿêìÿñèäèð. Áåëÿëèêëÿ, ãóø áóíóí ñàéÿñèíäÿ hÿð hàíñû íàðàhàò÷ûëûã hèññ åòìÿäÿí òîõóìëàðû hÿçì åäÿ áèëèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
48
Ìàêàó äåéèëÿí òóòóãóøó úèíñèíèí øÿêèëäÿ ýþðöíäöéö êèìè ýèëëè ãàéàëàð éåäèéèíè áó êèòàáäàí îõóäóíóç. ßýÿð áó øÿêëè êèòàáû îõóìàçäàí ÿââÿë ýþðñÿéäèíèç, ãóøëàðûí äàâðàíûøû ñèçè ÷îõ håéðÿòëÿíäèðÿð, hÿòòà íÿ åòäèêëÿðèíè äÿ áàøà äöøìÿçäèíèç. Ëàêèí èíäè ìàêàóëàðûí íÿ ö÷öí ýèë éåäèéèíè áèëèðñèíèç. ßí ÿñàñû èñÿ áó hÿðÿêÿòëÿðè îíëàðà Àëëàhûí þéðÿòäèéèíè àðòûã áèëèðñèíèç. Áó þéðÿíäèêëÿðèíèçè áàøãàëàðûíà äà ÷àòäûðûí âÿ îíëàðûí äà Àëëàhà îëàí èìàíëàðûíû àðòûðûí.
49
"Ìÿýÿð îíëàð þç-þçëöêëÿðèíäÿ Àëëàhûí ýþéëÿðè, éåðè âÿ îíëàðûí àðàñûíäàêûëàðû àíúàã hàãã-ÿäàëÿòëÿ âÿ ìöÿééÿí áèð ìöääÿò ö÷öí éàðàòäûüûíû äöøöíìöðëÿðìè? Ùÿãèãÿòÿí èíñàíëàðûí ÷îõó Ðÿááè èëÿ ãàðøûëàøàúàüûíû èíêàð åäèð" ("Ðóì" ñóðÿñè, 8).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áó håéâàí òîõóìóí çÿhÿðëÿéèúè òÿñèðèíè ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åòìÿê êèìè áèð òèááè áèëèéè íåúÿ ÿëäÿ åòìèøäèð? Áÿñ áó òÿñèðè íåúÿ àðàäàí ãàëäûðàúàüûíû hàðàäàí áèëèð? Çÿhÿðè çÿðÿðñèçëÿøäèðÿúÿê áèð ìàääÿíèí ýèëëè ãàéàëàðûí è÷èíäÿ îëäóüóíó áèëìÿñè ö÷öí hÿð hàíñû ÿúçà÷ûëûã òÿhñèëè àëà áèëÿðìè? ßëáÿòòÿ êè, áóíëàðûí hå÷ áèðè ìöìêöí äåéèë. Áèð èíñàí òîõóìëàðûí çÿhÿðëè îëóá-îëìàäûüûíû êÿíàðäàí áàõàðàã ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿç. Òîõóìóí çÿhÿðèíè íåúÿ çÿðÿðñèçëÿøäèðÿúÿéÿíè èñÿ òÿõìèí åäÿ áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ éà áèð òÿhñèë àëìàëû, éà äà áó hàãäà áèð øåé áèëÿí áèð íÿôÿðëÿ ìÿñëÿhÿòëÿøìÿëèäèð. Áåëÿ îëäóüó hàëäà hå÷ áèð àüëû âÿ äöøöíúÿñè îëìàéàí áèð ãóøóí óçóíìöääÿòëè êèìéÿâè òÿhëèë âÿ òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ áåëÿ áèð øåéè êÿøô åòäèéèíè äÿ äåìÿê îëìàç. Ìàêàóëàðûí èíñàíëàðûí óçóí ñöðÿí èõòèñàñ òÿhñèëèíäÿí ñîíðà ÿëäÿ îëóíàí áèëýèëÿðÿ òÿñàäöôÿí íàèë îëìàñû ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ìàêàóëàðà áó áèëèéè hÿð øåéè ãöñóðñóç éàðàäàí âÿ hÿð øåéè áèëÿí Àëëàh þéðÿòìèøäèð.
50
ÙÞÐÖÌ×ßÊ ÒÎÐËÀÐÛÍÄÀÊÛ ÌÖÙßÍÄÈÑ ËÀJÈÙßÑÈ ×îõ éåðäÿ ýþðÿ áèëÿúÿéèìèç hþðöì÷ÿê
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
òîðëàðûíûí ôîðìàñûíà hå÷ äèããÿò åòìèñèíèçìè? Ñàïëàðûíûí îíëàðûí þçö òÿðÿôèíäÿí hàçûðëàíäûüûíû âÿ áó ñàïëàðûí ÷îõ ãÿðèáÿ õöñóñèééÿòèíèí îëäóüóíó áèëèðñèíèçìè? Âÿ éà áàü÷à hþðöì÷ÿéèíèí ãóðäóüó òîðäà èñòèôàäÿ åòäèéè òåõíèêàíûí èíøààò ìöhÿíäèñëÿðèíèí èñòèôàäÿ åòäèéè ÿí ñîí òåõíèêàéà ÷îõ áÿíçÿäèéèíè åøèòìèøäèíèçìè? Ùþðöì÷ÿêëÿð òîðëàðûíû ãóðìàã ö÷öí èêè ìöõòÿëèô éåðÿ åhòèéàú hèññ åäèðëÿð. Òîðëàð ÿñàñÿí èêè äèâàðûí áèðëÿøäèéè êöíú âÿ éà èêè áóäàã àðàñûíäà ãóðóëóð. Ëàêèí áÿçè hþðöì÷ÿêëÿð éàëíûç áèð òÿðÿôäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äÿ òîðëàðûíû ãóðìàã áàúàðûüûíà ìàëèêäèð. Ùþðöì÷ÿéèí þç òîðóíó ãóðìàñû èñÿ ÷îõ éöêñÿê áèð ãàáèëèééÿòäèð. Èíäè ñèçëÿðÿ äàíûøàúàãëàðûìûçû ýþçöíöçöí þíöíäÿ úàíëàíäûðìàüà ÷àëûøûí. Ùþðöì÷ÿê òîðóíó ãóðìàã ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð óçóí, åëàñòèê áèð áóäàüû ñå÷ÿðÿê èøÿ áàøëàéûð. ßââÿëúÿ ñàïû áóäàüûí óúóíà ìþhêÿì éàïûøäûðûð. Áèð òÿðÿôäÿí, áóäàüûí àøàüû òÿðÿôèíÿ äîüðó ýåäèð, äèýÿð òÿ-
52 ðÿôäÿí èñÿ àüçûíäàí ñàï èôðàç åäèð. Ìöÿééÿí áèð ìÿñàôÿéÿ ýÿëäèéè çàìàí äàéàíûð âÿ ñàï èôðàçûíû ñàõëàéûð. Èôðàç åòäèéè ñàïû ãöââÿòëè øÿêèë-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
äÿ þçöíÿ ñàðû ÷ÿêìÿéÿ áàøëàéûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ áóäàã éàé ôîðìàñûíäà áöêöëöð. Ùþðöì÷ÿê áó éàéäàêû áèð òåë êèìè äöç âÿçèééÿòäÿ îëàí ñàïûí äèýÿð óúóíó þçöíöí îëäóüó éåðÿ ìþhêÿì éàïûøäûðûð. Áóíäàí ñîíðà èñÿ áó éàéûí è÷èíäÿ þç òîðëàðûíû hþðìÿéÿ áàøëàéûð. Èíäè äöøöíöí. Àðàëàðûíäàêû ìÿñàôÿ 2 ìåòð îëàí èêè äèâàð àðàñûíà 2,5 ìåòð óçóíëóüóíäà áèð èïè òàðûì ÷ÿêìÿê ëàçûì îëñàéäû, íÿ åäÿðäèíèç? Ñèç áóíó äöøöíìÿêäÿ îëóí, áèç èñÿ ñèçÿ áàü÷à hþðöì÷ÿéèíèí áó ïðîáëåìè íåúÿ hÿëë åòìÿñèíäÿí äàíûøàã. Áàü÷à hþðöì÷ÿéè áÿçÿí òîðóíó áèð-áèðèíäÿí ÷îõ àðàëû îëàí èêè áóäàã àðàñûíäà ãóðóð. Áåëÿ òîðëàð ÷îõ áþéöê îëäóüó ö÷öí îíëàðûí îâ îâëàìàã ãàáèëèééÿòè äÿ áþéöêäöð. Ëàêèí òîðóí áþéöêëöéö ñàïëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áîøàëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áó äà îâóí àçàëìàñû äåìÿêäèð. Áåëÿ hàëäà hþðöì÷ÿê âÿçèééÿòäÿí ÷ûõûø éîëó àõòàðìàëûäûð. Òîð áîøàëäûãäà hþðöì÷ÿéèí éåíè áèð òîð ãóðàúàüûíû äöøöíÿ áèëÿðñèíèç. Ëàêèí éîõ, hþðöì÷ÿê òîðó òÿçÿëÿìÿê ÿâÿçèíÿ áàøãà
53 áèð håéðÿòàìèç öñóëà ÿë àòûð: òîðóí ìÿðêÿçèíÿ ýÿëÿðÿê áóðàäàí éåðÿ äîüðó áèð èïëèê ÷ÿêèð. Èïëèéèí éåðÿ éàõûí óúóíà äà êè÷èê áèð äàø áèòèøäèðèð. Jåíèäÿí òîðà ãàéûäûð âÿ èïëèéè ÷ÿêÿðÿê äàøû éåðäÿí éóõàðû ëàíìûø èïëèéè éåíèäÿí òîðóí îðòàñûíà ìþhêÿìúÿ áèòèøäèðèð. Íÿòèúÿäÿ òîð îðòàñûíäàí ñàëëàíàí áó äàøûí òÿñèðè èëÿ òàðûì ÷ÿêèëèð. Jÿãèí êè, áåëÿ áèð öñóë ñèçèí àüëûíûçà ýÿëÿ áèëìÿçäè. Jàëíûç ñèçèí äåéèë, èíøààòäàí àíëàéûøû îëìàéàí áèð ÷îõ èíñàíûí äà àüëûíà áåëÿ áèð ÷ûõûø éîëó ýÿëÿ áèëìÿçäè. Ëàêèí hþðöì÷ÿêëÿð áó öñóëó áèëèð âÿ òÿòáèã åäèðëÿð. Áÿñ hþðöì÷ÿê áåëÿ áèð àüûëëû áèð öñóëó hàðàäàí áèëèð âÿ îíäàí íåúÿ óüóðëà èñòèôàäÿ åäèð? Ùÿëÿ öñòÿëèê ìèëéîí èëëÿðäèð áöòöí hþðöì÷ÿêëÿð åéíè öñóëëà þç òîðëàðíû ãóðóðëàð. Ùþðöì÷ÿéèí áåëÿ áèð öñóëó òÿòáèã åòìÿñè ö÷öí áóíó îíà èëhàì âåðÿúÿê áèð "èðàäÿ ñàhèáèíÿ" åhòèéàú äóéóëóð. ×öíêè áó èðàäÿ ãöââÿñè hþðöì÷ÿéèí þçöíÿ àèä äåéèë. Áó èðàäÿíèí ñàhèáè hÿð øåéèí ñàhèáè îëàí, hÿð øåéÿ ãöââÿñè ÷àòàí, áöòöí úàíëûëàðû èäàðÿ åäÿí, ýþðÿúÿêëÿðè èøëÿðè îíëàðà èëhàì åäÿí Àëëàhäûð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ãàëäûðûð. Ùþðöì÷ÿê äàø hàâàäà îëäóüó çàìàí îíà áàü-
54
ÌÀÐÀÃËÛ ÁÈÐ ÚÀÍËÛ:
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÍÀÓÒÈËÓÑ Jÿãèí êè, hàìûíûç ñóàëòû ýÿìèëÿðè òåëåâèçîðëàðäà, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà ýþðìöñöíöç. Îëäóãúà äÿðèíëèêëÿðÿ åíÿðÿê hèññ îëóíìàäàí hÿðÿêÿò åäÿ áèëÿí áó òåõíîëîæè ìåõàíèçìëÿðäÿí þëêÿëÿðèí òÿhëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿêäÿ âÿ áÿçè åëìè àðàøäûðìàëàðäà èñòèôàäÿ îëóíóð. Ñóàëòû ýÿìèëÿðèí èøëÿìÿ ñèñòåìè èñÿ àøàüûäàêû êèìèäèð. Ñóàëòû ýÿìèëÿðäÿ ìþâúóä îëàí õöñóñè äàëìà ñèñòåðíëÿðè ñó èëÿ äîëäóãäà ýÿìè ñóäàí äàhà àüûð îëóð âÿ äèáÿ äàëûð. ßýÿð ñèñòåðíäÿêè ñó òÿçéèãëè hàâà èëÿ áîøàëäûëñà, ñóàëòû ýÿìè éåíèäÿí ñóéóí öçöíÿ ÷ûõûð. Èíäè èñÿ ñèçè ñóàëòû ýÿìèëÿðäÿ îëàí áó ñèñòåìäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê hÿðÿêÿò åäÿí ÷îõ ìàðàãëû áèð úàíëû èëÿ òàíûø åäÿúÿéèê. Áó úàíëû íàóòèëóñäóð. Íàóòèëóñ õèòèí þðòöêëö áèð äÿíèç håéâàíû îëóá ñóàëòû ýÿìèëÿð êèìè ñóéà äàëûð. Øÿêèëäÿ äÿ ýþðäöéöíöç êèìè, íàóòèëóñóí áÿäÿíèíäÿ 19 ñì þë÷öñöíäÿ èëáèçèí õèòèí þðòöéöíÿ áÿíçÿð áèð îðãàí âàð. Áó îðãàíäà áèð-áèðè èëÿ áàüëû îëàí 28 ÿäÿä "äàëìà höúåéðÿëÿðè" âàð. Áó äàëìà höúåéðÿëÿðè ñóàëòû ýÿìèäÿ îëäóüó êèìè åéíè ìÿíòèãëÿ èøëÿéèð, éÿíè íàóòèëóñóí òÿçéèãëè hàâàéà åhòèéàúû âàð. Áó hàâà ñóàëòû ýÿìèëÿðäÿ õöñóñè áèð ñèñòåì ãóðóëìàñû èëÿ òÿìèí åäèëèð âÿ ìöhÿíäèñëÿð áó ñèñòåìè ñóàëòû ýÿìèíèí ìöÿééÿí hèññÿëÿðèíäÿ éåðëÿøäèðèðëÿð.
55
×îõ-÷îõ èëëÿð áóíäàí ÿââÿë éàøàìûø áèð äàøëàøìûø íàóòèëóñ (àøàüûäà) âÿ áóýöíêö íàóòèëóñ àðàñûíäà hå÷ áèð ôÿðã îëìàäûüûíà äèããÿò åòäèíèçìè?
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áÿñ îíäà íàóòèëóñ ñóéó áîøàëòìàã ö÷öí ëàçûì îëàí áó ñûõûëìûø hàâàíû hàðàäàí àëûð? Áåëÿëèêëÿ, áó ñóàëûí úàâàáû éåíÿ äÿ áèçè Àëëàhûí éàðàòäûüû ãåéðè-àäè õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè èëÿ òàíûø åäèð. Íàóòèëóñóí áÿäÿíèíäÿ õöñóñè áèð ãàç ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó ãàç ãàí äþâðàíû âàñèòÿñèëÿ höúåéðÿëÿðÿ ÷àòäûðûëàðàã höúåéðÿëÿðäÿí ñóéóí ÷ûõìàñûíû òÿìèí åäèð. Íàóòèëóñ îâëàíìàã òÿhëöêÿñè èëÿ ãàðøûëàøàíäà äöøìÿíëÿðèíäÿí ãà÷ìàã ö÷öí áó øÿêèëäÿ ñóéóí äèáèíÿ åíÿ âÿ éà öçÿ ÷ûõà áèëèð. Ùÿòòà íàóòèëóñóí äàëìà ãàáèëèééÿòè ñóàëòû ýÿìèëÿðëÿ ìöãàéèñÿéÿ ýÿëìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ éöêñÿêäèð. Áèð ñóàëòû ýÿìè éàëíûç 400 ìåòð äÿðèíëèéÿ åíÿ áèëäèéè hàëäà íàóòèëóñ ö÷öí 4000 ìåòð äÿðèíëèéÿ åíìÿê ÷îõ àñàíäûð. Áó ìàðàãëû äÿíèç úàíëûñûíäà éàðàäûëìûø õöñóñè ñèñòåì áèçèì äöøöíìÿéèìèç ö÷öíäöð. Èíäè áèðëèêäÿ äöøöíÿê. Íàóòèëóñ áó ñèñòåìÿ òÿñàäöôÿí ñàhèá îëà áèëÿðìè? Ãàç hàçûðëàíìàñûíû òÿìèí åäÿí áÿäÿí ãóðóëóøóíó òÿêáà-
56
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
"...Ðÿááèì hÿð øåéè þç åëìè èëÿ åhòèâà åòìèøäèð. Ìÿýÿð äöøöíöá þéöä-íÿñèhÿò ãÿáóë åòìèðñèíèç?" ("ßíàì" ñóðÿñè, 80).
øûíà ÿëäÿ åäÿ áèëÿðìè? Ùÿì äÿ íàóòèëóñóí ãÿðèáÿ õöñóñèééÿòè áóíóíëà áèëìèð. Äÿíèç àëòûíäà ÷îõ áþéöê áèð òÿçéèã âàð. Äÿðèíëèéÿ åíäèéèíèç çàìàí ãóëàãëàðûíûçäà hèññ åòäèéèíèç òóòóëìà âÿ òÿçéèãèí ñÿáÿáè äÿ áó òÿçéèãäèð. Ëàêèí ñèçÿ òÿñèð åäÿí ÷îõ àøàüû áèð òÿçéèãäèð, äÿðèíÿ åíäèêúÿ áàñãû àðòûð âÿ ìöÿééÿí äÿðèíëèêäÿí ñîíðà úàíëûëàðà þëäöðöúö òÿñèð ýþñòÿðèð. Íàóòèëóñ èñÿ ÷îõ êè÷èê îëìàñûíà âÿ îíó ãîðóéàí éàëíûç áèð õèòèí òÿáÿãÿñè îëäóüóíà áàõìàéàðàã áÿçÿí òîíëàðëà éöê àüûðëûüûíäà îëà áèëÿí áó òÿçéèã îíà òÿñèð åòìèð. Àéäûí ýþðöíöð êè, íàóòèëóñäàêû áöòöí êåéôèééÿòëÿð õöñóñè îëàðàã éàðàäûëìûøäûð. Áó úàíëûíûí äÿíèç àëòûíäàêû òîíëàðëà éöêÿ äàâàì ýÿòèðÿí áÿäÿíèíè þçö-þçöíÿ ïëàíëàøäûðìàñû ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áåëÿ áèð éöêñÿê áÿäÿí ãóðóëóøó éàëíûç hÿð øåéè hå÷ íÿäÿí íöìóíÿ ýþòöðìÿéÿðÿê ãöñóðñóç éàðàäàí Àëëàhûí éàðàòäûüû âàðëûãäà îëà áèëÿð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ èíñàíëàðà àøàüûäàêû êèìè äöøöíìÿéè áóéóðóð: "Ùå÷ Jàðàäàí éàðàòìàéàíà áÿíçÿéÿðìè?!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 17).
57
ÔÈÇÈÊÀÍÛÍ ÃÀÍÓÍËÀÐÛÍÛ ÁÈËßÍ ÊßÏßÍßÊËßÐ Êÿïÿíÿêëÿðèí áÿçÿêëè õàðèúè ýþðöíöøö hÿð êÿñèí ÷îõ õîøóíà ýÿëèð. Ðÿíýëè ãàíàäëàðû, çÿðèô ó÷óøëàðû èëÿ òÿáèè áèð ýþçÿëëèê îëàí áó úàíëûëàð Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàõöñóñèééÿòëÿðè éàëíûç áÿçÿêëè îëìàëàðûíäàí èáàðÿò äåéèë. Îëäóãúà ãûñà þìöð ñöðìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã áó úàíëûëàð áÿçÿí áèð ìöòÿõÿññèñ êèìè håñàáëàìà àïàðûð. Ìÿñÿëÿí, ó÷ìàã ö÷öí - äàhà ÿââÿë äÿ ýöâÿëÿðëÿ áàüëû ãåéä åòäèéèìèç êèìè - êÿïÿíÿêëÿðèí áÿäÿíè ìöÿééÿí áèð òåìïåðàòóðäà îëìàëûäûð. Áóíóí ö÷öí êÿïÿíÿêëÿðèí íÿëÿð åòäèêëÿðèíè áèðëèêäÿ òÿhëèë åäÿê. Colias êÿïÿíÿéè àäëàíäûðûëàí áèð íþâ áÿäÿí òåìïåðàòóðó 28 äÿðÿúÿäÿí àøàüû îëñà, ó÷à áèëìÿç. Áåëÿ hàëäà êÿïÿíÿê äÿðhàë ãàíàäëàðûíû à÷ûð âÿ àðõàñû Ýöíÿøÿ äîüðó, øöàëàðû øàãóëè àëàúàã øÿêèëäÿ äàéàíûð. Êÿïÿíÿê êèôàéÿò ãÿäÿð èñèíèá áÿäÿí òåìïåðàòóðóíó 40 äÿðÿúÿéÿ ÷àòäûðàíäà þç ÿòðàôûíäà 90 äÿðÿúÿ äþíöð. Áåëÿëèêëÿ, Ýöíÿø øöàëàðûíû öôöãè ôîðìàäà äà àëûð. Áó hÿðÿêÿòëÿ Ýöíÿø øöàëàðûíû èñèäèúè òÿñèðè ìèíè-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ðàòäûüû ýþçÿëëèêëÿðäÿí áèðèäèð. ßëáÿòòÿ êè, êÿïÿíÿêëÿðèí
58
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ìóìà åíäèðèëèð. Ùÿì÷èíèí êÿïÿíÿéèí áÿäÿí òåìïåðàòóðó åíìÿéÿ áàøëàéûð. Áóíäàí áàøãà, áó úèíñ êÿïÿíÿêëÿðèí ãàíàäëàðûíäà êè÷èê ãàðà ëÿêÿëÿð îëóð. Áó ëÿêÿëÿð äÿ òåìïåðàòóðó êÿïÿíÿéèí áÿäÿíèíäÿ òîïëàìàã ôóíêñèéàñûíû äàøûéûð. Ëàêèí áó ëÿêÿëÿð äÿ òÿñàäöôè éåðëÿðäÿ äåéèë. Áóíëàð áÿäÿíèí èñèíìÿéÿ ÿí ÷îõ åhòèéàúû îëàí hèññÿëÿðäÿ éåðëÿøäèðèëèá. Áó ãóðóëóø ñàéÿñèíäÿ ãàíàäëàðäàêû òåç èñèíÿí êè÷èê ëÿêÿëÿðäÿí áàøãà hèññÿëÿðÿ èñòèëèéèí íÿãëè àñàíëàøûð. ×öíêè èñòèëèéè þòöðìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí ìÿñàôÿ ãûñàëìûøäûð. Áàøãà áèð êÿïÿíÿê úèíñè äÿ áÿäÿíèíèí òåìïåðàòóðóíó àðòûðìàã ö÷öí áóíà áÿíçÿð öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèð. Ëèíçàëàð hàããûíäà hàìûíûçûí ìÿëóìàòû âàð. Îíëàðûí áÿçèëÿðèíäÿí úèñèìëÿðè áþéöòìÿê, äèýÿðëÿðèíäÿí èñÿ êè÷èëòìÿê
59 ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, åéíÿê øöøÿëÿðè áèð ëèíçàäûð. Ýöíÿø èøûüûíûí ãàðøûñûíà òóòóëàí ëèíçà èñÿ èñòèëèéè ìöÿééÿí áèð íþãòÿäÿ òîïëàéà áèëèð. Ùÿòòà áó öñóëëà îä éàíäûðìàã äà ìöìêöíäöð. Pieris íþâöíäÿí îëàí êÿïÿíÿê èñÿ ãàíàäëàðûíû åëÿ ëàðû áÿäÿíèíèí ÿí ÷îõ èñèíìÿñè ëàçûì îëàí éåðëÿðèíäÿ òîïëàéà áèëèð. Øöáhÿñèç êè, áó êÿïÿíÿêëÿð hÿéàòëàðûíûí hå÷ áèð äþâðöíäÿ ôèçèêà âÿ áàøãà ìþâçóëàðäà òÿhñèë àëìàìûøëàð. Ëèíçàíûí õöñóñèééÿòëÿðèíè äÿ áèëìèðëÿð. Ýöíÿø øöàëàðûíûí hàíñû âÿçèééÿòäÿ äàhà àðòûã àëûíìàñûíäàí äà õÿáÿðñèçäèðëÿð. Êÿïÿíÿêëÿðÿ ÿí ÿëâåðèøëè øÿêèëäÿ èñèíìÿê ö÷öí íÿëÿðè åäÿúÿêëÿðèíè èëhàì åäÿí, hÿð øåéè ãîðóéàí âÿ íÿçàðÿò åäÿí Àëëàhäûð. Àëëàh áèð àéÿäÿ áåëÿ áóéóðóð: "...Àëëàh hÿð øåéÿ íÿçàðÿò åäÿíäèð" ("ßhçàá" ñóðÿñè, 52).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
áèð âÿçèééÿòäÿ ñàõëàéûð êè, åéíèëÿ ëèíçà êèìè áöòöí øöà-
60
ÝÞÇßÒ×È ÍÀÃÃÀ ÁÀËÛÜÛ Áàëûãëàðûí éóâà ãóðìàñû âÿ áàëàëàðûíû äàèì ãîðóìàñû î ãÿäÿð äÿ áèëèíìÿç. Áó éóâàëàð ÿñàñÿí õûðäà äàøëà-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ðûí âÿ éà ãóìëàðûí è÷èíäÿ à÷ûëàí ÷óõóð øÿêëèíäÿäèð. Êöðöëÿð áèð ìöääÿò áó à÷ûã ÷óõóðëàðûí è÷èíäÿ èíêèøàô åäèð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ àòà âÿ àíà áàëûãëàð þç áàëàëàðûíû äöøìÿíëÿðäÿí ãîðóìàã ö÷öí íþâáÿ ÷ÿêèðëÿð. Íàããà áàëûãëàðû äà áàëàëàðûíû õöñóñè áèð ìöhàôèçÿ è÷èíäÿ ñàõëàéàí úàíëûëàðäûð. Äèøè íàããà áàëûãëàðû þç êöðöëÿðèíè äàéàç ñóëàðäàêû áèòêèëÿðèí âÿ ãàìûøëàðûí äèáèíäÿ òþêöð. Êöðöëÿð áèòêè êþêëÿðèíÿ éàïûøûá ãàëûð. Áèð ìöääÿò ñîíðà äèøè áàëûã êöðöëÿðèíäÿí óçàãëàøûð. Áóíäàí ñîíðà
61 êöðöëÿðè àðòûã åðêÿê áàëûã ãîðóìàëûäûð. Åðêÿê áàëûüûí âÿçèôÿñè êöðöëÿðèí éàíûíäà êåøèê ÷ÿêìÿêäèð. Áó íþâáÿò÷èëèê 40-50 ýöí, éÿíè áàäàâàì åäèð. Áóíäàí áàøãà, åðêÿê áàëûã ãÿëñÿìÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ ìûðûëòûéà áÿíçÿð áèð ñÿñ ÷ûõàðàðàã êöðöëÿðÿ çÿðÿð âåðìÿê èñòÿéÿí äèýÿð áàëûãëàðû îðàäàí ãîâóð. Áó ñÿñèí áàøãà áàëûãëàðû ãîðõóäàúàüûíû âÿ áó ñÿñÿ ýþðÿ îðàäàí àéðûëàúàãëàðûíû áèëèð. Åðêÿê íàããà áàëûãëàðûíà áàëàëàðûíû áó øÿêèëäÿ ãîðóìàüû ÿìð åäÿí Àëëàhäûð. Áó áàëûã äà áàøãà áöòöí úàíëûëàð êèìè éàëíûç Àëëàhûí èëhàìû èëÿ hÿðÿêÿò åäèð âÿ íÿñèëëÿðèíè äÿ äàâàì åòäèðèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ëàëàð òàì áþéöéÿíÿ ãÿäÿð
62
ÈØÛà ÑÀ×ÀÍ ÚÀÍËÛËÀÐÛÍ ÕÖÑÓÑÈJJßÒËßÐÈÍÈ ÁÈËÈÐÑÈÍÈÇÌÈ?
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ýåúÿëÿð àüàúëàðûí öçÿðèíäÿ hÿðÿêÿò åäÿí èøûãëàðû hå÷ ýþðìöñöíöçìö? Áÿçÿí áèð àüàúû àç ãàëà þðòÿúÿê ãÿäÿð ÷îõ îëàí áó èøûãëàð èøûëäàãóøëàðäûð. Èøûëäàãóøëàð èøûã ñà÷àí úàíëûëàðûí ÿí ÿñàñëàðûäûð. Ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà àüàúëàðû èøûãëàíäûðàí èøûëäàãóøëàð àëèìëÿðèí öçÿðèíäÿ ÿí ÷îõ òÿäãèãàò àïàðäûüû úàíëûëàðäàí áèðèäèð. Áóíóí ñÿáÿáèíè áèð àç ñîíðà ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ èçàh åäÿúÿéèê. Ëàêèí ÿñàñÿí áó úàíëûëàðûí íåúÿ èøûã ñà÷ìàñûíäàí áÿhñ åäÿê. Èøûëäàãóøëàð
áÿäÿíëÿðèíèí
è÷èíäÿ éàøûë-ñàðû èøûãëàð èñòåhñàë åäèðëÿð. Èøûã èøûëäàãóøëàð ö÷öí áèð ðàáèòÿ, õÿáÿðëÿøìÿ âàñèòÿñèäèð. Îíëàð ñà÷äûãëàðû èøûãëàðëà éà áèð-áèðèíÿ úöòëÿøìÿ ìåñàæû âåðèð, éà äà äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû ìöäàôèÿ îëóíìàüûí âàúèáëèéèíè áèëäèðèðëÿð. Äöøìÿíëÿðè èøûëäàãóøëàðûí äàäûíûí ïèñ îëäóüóíó èøûãëàðäàí áèëèð âÿ îíëàðû éåìÿêäÿí èìòèíà åäèðëÿð.
63
Àëèìëÿð íå÷ÿ èëëÿðäèð èøûëäàãóøëàðûí ñà÷äûüû èøûüû òÿãëèä åòìÿê ö÷öí ÷àëûøûð, ëàêèí áóíà ìöâÿôôÿã îëà áèëìèðëÿð. Áó hàë áèçÿ Àëëàhûí èøûëäàãóøëàðû ãöñóðñóç øÿêèëäÿ éàðàòäûüûíû ýþñòÿðÿí äÿëèëëÿðäÿí áèðèäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
64 Áó áþúÿêëÿðèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè èñÿ èøûãäàí äàhà ÷îõ ñÿìÿðÿ ÿëäÿ åòìÿñè âÿ äåìÿê îëàð êè, åíåðæè èòèðìÿìÿñèäèð. Èøûëäàãóøëàð áó õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ èëëÿðëÿ àëèìëÿð ö÷öí àðàøäûðìà ìþâçóñó îëóá. Ëàêèí áöòöí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
àðàøäûðìà âÿ ÷àëûøìàëàðà áàõìàéàðàã èíñàíëàð hÿëÿ äÿ èøûëäàãóøëàðûí ñà÷äûüû êèìè ñÿìÿðÿëè áèð èøûã êÿøô åäÿ áèëìÿéèáëÿð. Áèð úàíëûíûí èøûã ñà÷à áèëìÿñè, åéíè çàìàíäà äà áó èøûüûí îíëàðà hå÷ áèð òÿñèð åòìÿìÿñè håéðÿòàìèç ìÿñÿëÿäèð. Áóíóí ñÿáÿáèíè áåëÿ èçàh åäÿ áèëÿðèê. Jàíàí ëàìïàëàðûí èøûãëà áèðëèêäÿ èñòèëèê äÿ âåðäèéèíè ñèçëÿð äÿ hèññ åòìèñèíèç. Ìÿñÿëÿí, áèð åëåêòðèê ëàìïàñûíà ÿë âóðñàíûç, ÿëèíèçèí éàíäûüûíû hèññ åäÿúÿêñèíèç. Áó hàëäà àüëûíûçà èøûëäàãóøëàðûí áó èñòèëèêäÿí íèéÿ çèéàí ýþðìÿìÿñè êèìè áèð ñóàë ýÿëÿ áèëÿð. Òÿÿúúáëö îëàí äà åëÿ áóäóð. Èøûã ñà÷àí úàíëûëàð þçëÿðèíèí ñà÷äûüû èøûãäàí hå÷ áèð çèéàí ýþðìöðëÿð. ×öíêè úàíëûëàðûí ñà÷äûüû èøûã áèçèì èøûãëàíäûðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèéèìèç èøûãäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð. Áó èøûüà ñîéóã èøûã äåéèëèð âÿ áó úöð èøûã èñòåhñàëû çàìàíû ÿòðàôà èñòèëèê âåðèëìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áåëÿ hàñèë îëàí èøûã ÷îõ ñÿìÿðÿëèäèð. Àëèìëÿð áó èøûã íþâöíö òÿãëèä åòìÿê ö÷öí èëëÿðäèð êè, ÷àëûøûð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Øÿêèëëÿðäÿ ýþðäöéöíöç áó úàíëûëàð ÷îõ äÿðèí îëàí äÿíèçëÿðäÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè èøûãñà÷ìà õöñóñèééÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ hÿéàòëàðûíû ñöðäöðöðëÿð.
66 Èøûëäàãóøëàðëà éàíàøû äÿíèçäÿ éàøàéàí ìöõòÿëèô úàíëûëàð, áþúÿêëÿð âÿ áàøãà áèð ÷îõ úàíëû íþâö äÿ ñà÷äûãëàðû èøûüû þçëÿðè hàñèë åäèðëÿð. Ùÿð áèð èøûüûí hàñèë îëìà ôîðìàñû, èñòèôàäÿ ñàhÿëÿðè, ìöääÿòè âÿ hàñèë åäèëÿí èøûüûí úèíñè
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
êèìè õöñóñèééÿòëÿðè ÷îõ ôÿðãëèäèð. Âÿ áóíëàðûí hÿð áèðè ìþúöçÿäèð. Áó úàíëûëàðà èøûã hàñèë åäÿ áèëÿúÿê ñèñòåìè âåðÿí, áó ñèñòåìëÿðèí äàèìè îëìàñûíû òÿìèí åäÿí èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, úàíëûëàðûí þçëÿðè äåéèë. Òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èøûã ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí áèð ñèñòåìèí úàíëûíûí áÿäÿíèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, þçöíäÿí èøûã âåðÿí úàíëûéà hå÷ áèð çÿðÿðèí äÿéìÿìÿñè êèìè ìöêÿììÿë áèð ãóðóëóøóí îðòàéà ÷ûõìàñû äà ìöìêöí äåéèë. Èøûã ñà÷àí áöòöí úàíëûëàð Àëëàhûí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ éàðàòìàñûíûí äÿëèëëÿðèíäÿíäèð. Àëëàh ñîíñóç åëì, àüûë âÿ ãöäðÿòèíèí äÿëèëëÿðèíè áèçÿ éàðàòäûüû úàíëûëàð âàñèòÿñèëÿ ýþñòÿðèð. Åéíè çàìàíäà áöòöí áóíëàð Ðÿááèìèçèí äèëÿìÿñèíäÿí ñàâàéû èíñàíëàðûí íÿ ãÿäÿð ÷àëûøñà äà òÿáèÿòäÿêè ãöñóðñóç ìåõàíèçìëÿðè éàðàòìàüà ýöúëÿðèíèí éåòìÿéÿúÿéèíè õàòûðëàäûð.
67
ÈØÛà ÂÅÐßÍ ÑÓÀËÒÛ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Øÿêèëëÿðäÿ ýþðäöéöíöçÿ áÿíçÿéÿí áèð ÷îõ ñóàëòû úàíëû äà èøûëäàãóøëàð êèìè èøûã âåðÿí ñèñòåìëÿðÿ ìàëèêäèð. Îíëàð èøûãëàðûíäàí ÿñàñÿí äöøìÿíëÿðèíè àçäûðìàã âÿ éà ãîðõóòìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áó úàíëûëàðûí äåìÿê îëàð êè, hàìûñûíûí àðõàñûíäà åéíèëÿ ïàð÷àäàêû òèêèø éåðèíÿ áÿíçÿéÿí ëåíòøÿêèëëè éåðëÿøäèðèëìèø, èøûã âåðÿ áèëÿí höúåéðÿëÿð âàð. Èíäè áó úàíëûëàðûí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ òàíûø îëàã. Áóíëàðûí áèð íþâö õàðèúè ýþðöíöøúÿ àóðåëèéàëàðà (àóðèòà) áÿíçÿéÿí úàíëûëàðäûð. Îíëàð ÿñàñÿí ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí áèòêèëÿð âÿ êè÷èê äÿíèç håéâàíëàðû èëÿ ãèäàëàíûð. Áÿçèëÿðè îâëàðûíû åéíèëÿ áàëûã òèëîâóíà áÿíçÿð ñóäà hÿðÿêÿò åäÿí éàïûøãàí úàéíàãëàðû èëÿ òóòóð. Áàøãà áèðèñèíèí èñÿ ÷îõ ýåíèø øÿêèëäÿ à÷ûëà âÿ áèð ÷îõ úàíëûíû óäà áèëÿí àüçû âàð. Áÿäÿíèíäÿ ñûðà øÿêëèíäÿ èíúÿ òöêëÿð îëóð âÿ håéâàí áó òöêëÿðèíäÿí ñóäà þçöíö èðÿëèéÿ hÿðÿêÿò åòäèðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèð. Èøûã ñà÷àí úàíëû íþâëÿðèíèí äÿ þç äàõèëèíäÿ ãÿðèáÿ õöñóñèééÿòëÿðè âàð. Ìÿñÿëÿí, ãûðìûçû òöêëÿðèíÿ òîõóíàí çàìàí îíëàð ïàðëàéûð. Ùÿì÷èíèí ñóéà ïàðûëäàéàí, èøûãëû äÿíÿúèêëÿð áóðàõà áèëèð. Áó, äöøìÿíëÿðäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí áèð àçäûðìà âàñèòÿñèäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
68 Äÿíèç óëäóçëàðû, äÿíèç êèðïèëÿðè (Echinus), òöêëö óëäóçëàð êèìè úàíëûëàð èñÿ "òèêàíëû håéâàíëàð" àäëàíäûðûëûð. Áó håéâàíëàðûí áèð ÷îõóíóí äÿðèñè ìöäàôèÿ ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè êÿñêèí òèêàíëàðëà þðòöëöäöð. Îíëàð äÿíèç ñàhèëëÿðèíäÿ, ìÿðúàí ãàéàëûãëàðûíäà âÿ äÿíèç ëàéëàðûíäà éàøàéûð. Áó úàíëûëàð äà äöøìÿíëÿðèíäÿí ãîðóíìàã ö÷öí þç èøûãëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèð. Ïàðëàã ÿòðàôëàðà âÿ éà îíóðüàéà ìàëèê îëàí áó úàíëûëàð áèð höúóìà ìÿðóç ãàëäûãëàðû çàìàí ñóäà èøûã áóëóäëàðû éàðàäûðëàð. Èøûã ñà÷àí ñóàëòû úàíëûëàðûí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè èñÿ îíëàðûí þç èøûãëàðûíäàí àëäàäûúû ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ åòìÿñèäèð. Áóíà íöìóíÿ êèìè áèð äÿíèç óëäóçó íþâöíö ýþñòÿðÿ áèëÿðèê. Áó äÿíèç óëäóçó äÿíèçèí òÿãðèáÿí 1000 ìåòð äÿðèíëèéèíäÿ éàøàéûð. ßòðàôëàðûíûí óúóíäàí ïàðëàã éàøûëìàâè èøûãëàð ñà÷ûð. Èøûã õÿáÿðäàðëûüû äöøìÿíëÿðèíÿ ÷îõ ïèñ áèð äàäûíûí îëäóüóíó áèëäèðìÿê ö÷öíäöð. Áàøãà áèð äÿíèç óëäóçó íþâö èñÿ îíà höúóì åäèëäèéè çàìàí ïàðûëäàìàüà áàøëàéûð âÿ äöøìÿíè óçàãëàøäûðìàã ö÷öí ãîëëàðûíäàí áè"Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ êèì âàðñà Îíóíäóð. Ùàìûñû Îíà áîéóí ÿéÿð! Ìÿõëóãàòû ÿââÿëúÿäÿí éîõäàí âàð åäÿí, ñîíðà äà éåíèäÿí äèðèëäÿúÿê Îäóð. Áó Îíóí ö÷öí àñàíäûð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàí ÿí éöêñÿê ñèôÿò éàëíûç Îíà ìÿõñóñäóð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿ âÿ Ùèêìÿò ñàhèáèäèð!" ("Ðóì" ñóðÿñè, 26-27).
69
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ðèíè äöøìÿíÿ òÿðÿô àòûð. Ãîïìóø ÿòðàô àü èøûã ñà÷ìàüà áàøëàéûð âÿ äöøìÿíèí äèããÿòè ÿòðàôà éþíÿëèð. Äÿíèç óëäóçó äà áó çàìàí ãà÷à áèëìÿê ö÷öí âàõò ÿëäÿ åòìèø îëóð. Áóðàäà âåðäèéèìèç áèð íå÷ÿ ìèñàëäàí äà àéäûí îëäóüó êèìè, úàíëûëàðäàêû èøûã ñà÷ìà ìåõàíèçìè Àëëàhûí éàðàòäûãëàðûíûí ìþhòÿøÿìëèéèíè áèçÿ ýþñòÿðèð. Áóðàäà hàããûíäà äàíûøäûüûìûç úàíëûëàð ñóéóí àëòûíäà éàøàéàí, ÿêñÿð âàõòëàðäà äà áÿäÿíëÿðèíèí ÷îõó ñóäàí èáàðÿò îëàí, áèð àüûë âÿ äöøöíúÿéÿ ñàhèá îëìàñû ìöìêöí îëìàéàí úàíëûëàðäûð. Ëàêèí îíëàðûí hÿð áèðè îõóúóëàðû håéðÿòëÿíäèðÿúÿê åúàçêàð õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áó äà áèð äàhà ñöáóò åäèð êè, Àëëàh hå÷ áèð íöìóíÿíè ÿñàñ ýþòöðìÿäÿí éàðàäàíäûð. Áó ìèñàëëàð Àëëàhäàí áàøãà Òàíðûíûí îëìàäûüûíû, Àëëàhûí hÿð øåéèí Jàðàäûúûñû îëäóüóíó äÿðê åòìÿéèìèç ö÷öíäöð. Áó hÿãèãÿòè äÿðê åäÿí hÿð áèð èíñàí Àëëàhûí ñîíñóç ýöúöíö äÿ äÿðê åäÿúÿê âÿ hÿéàòûíû éàëíûç Àëëàhû ðàçû ñàëàúàã øÿêèëäÿ éàøàìàüà ÷àëûøàúàã. Óíóòìàéûí êè, Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ Îíäàí áàøãà òàíðû ãÿáóë åäÿíëÿðèí òÿíhà ãàëàúàüûíû áèëäèðèð âÿ áåëÿ áóéóðóð: "Àëëàhëà éàíàøû áàøãà òàíðû ãÿáóë åòìÿ. Jîõñà õàð îëàð, çÿëèë âÿçèééÿòÿ äöøÿðñÿí!" ("Èñðà" ñóðÿñè, 22).
70
ÒÓÒÓÃÓØÓ ÁÀËÛÜÛÍÛÍ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
JÀÒÀà ÞÐÒÖJÖ Øÿêèëäÿêè áàëûüûí àäû - àðòûã ñèçèí äÿ áèëäèéèíèç êèìè òóòóãóøóéà áÿíçÿäèéèíÿ ýþðÿ - òóòóãóøó áàëûüûäûð. Ðÿíýàðÿíý áèð ýþðöíöøö îëàí áó áàëûã äöøìÿíëÿðèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíìàã ö÷öí ìöÿééÿí áèð öñóëäàí èñòèôàäÿ åäèð. Õöñóñèëÿ ýåúÿëÿð áöòöí áÿäÿíèíè þçö hàñèë åòäèéè æåëàòèíÿ (íàçèê âÿ øÿôôàô ïëàñòèíêà øÿêëèíäÿ éàïûøãàí ìàääÿéÿ) áÿíçÿð áèð ìàääÿ èëÿ þðòöð. Àüëûíûçà ýÿëÿí "íÿ ö÷öí" ñóàëûíûí úàâàáûíäàí ÿââÿë áó ìàääÿíèí íåúÿ hàçûðëàíäûüûíà âÿ îíäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëäèéèíÿ äèããÿò éåòèðÿê. Òóòóãóøó áàëûüûíûí þðòöéö áàëûüûí ãÿëñÿìÿ áîøëóüóíóí öñò êÿíàðûíäà îëàí áèð éåðäÿí àéðûëûð. Áàëûã áó hÿðÿêÿòè íÿôÿñ àëûá-âåðÿðêÿí åäèð. Áèð ìöääÿò ñîíðà áó þðòöê áàëûüûí áöòöí áÿäÿíèíè þðòöð. Áóíóí âàñèòÿñèëÿ áàëûã þçöíö áèð íþâ þðòöéöí è÷èíÿ ñàëûð âÿ ýåúÿ îëäóüó çàìàí þçöíö õàðèúè òÿñèðëÿðäÿí ãîðóéóð. Áó ìàääÿ åéíè çàìàíäà áàëûüûí ìàñêàëàíàðàã ðÿíýèíè äÿéèøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ýèçëÿíìÿñèíè äÿ òÿìèí åäèð. Øÿôôàô éàòàã þðòöéöíöí ÿí ÿñàñ ôóíêñèéàñû äà áàëûüû ÿí áþéöê äöøìÿíè îëàí ìöðÿí áàëûãëàðûíäàí ãîðóìàãäûð. Ìöðÿíëÿð ãåéðè-àäè hÿññàñ ãîõóáèëìÿ hèññèééàòûíà ìàëèêäèð âÿ îâëàðûíû áó ãàáèëèééÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ òàïûðëàð. Ëàêèí òóòóãóøó áàëûüûíûí ãîðóéóúó þðòöéö íÿòèúÿñèíäÿ ìöðÿí áàëûüû îíóí ãîõóñóíó àë-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Àøàüûäàêû øÿêèëäÿ òóòóãóøó áàëûüûíû ãîðóéàí éàòàã þðòöéöíö ýþðöðñöíöç.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
72 ìûð. Ùÿòòà éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí þðòöê è÷èíäÿêè áàëûüà òîõóíñà äà îíó hèññ åòìèð. Áó hàëäà áåëÿ äöøöíìÿê ëàçûìäûð: òóòóãóøó áàëûãëàðû ýåúÿ èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè áó ãîðóéóúó þðòöéö íåúÿ ÿëäÿ åòìèøëÿð? Ãàòû äöøìÿíëÿðè îëàí ìöðÿí áàëûãëàðûíûí ãîõó âàñèòÿñèëÿ îâ åòäèêëÿðèíè hàðàäàí áèëèðëÿð? Ìöðåíëÿðèí ýöúëö ãîõó àëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëàúàã âÿ ýåúÿíè ðàhàò êå÷èðìÿëÿðèíè òÿìèí åäÿúÿê áó ÿhÿìèééÿòëè ìàääÿíè íåúÿ êÿøô åòìèøëÿð? ßëáÿòòÿ êè, áàëûüûí êèìéÿâè ìàääÿíè þç áÿäÿíèíäÿ hàñèë åäèá ñîíðà äà áó ìàääÿ èëÿ áöòöí áÿäÿíèíè þðòìÿéè äöøöíäöéöíö, ïëàí ãóðäóüóíó ýöìàí åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòèí ìöÿééÿí ìöääÿò è÷èíäÿ þçþçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè äÿ ìöìêöí äåéèë. Øÿêèëäÿêè òóòóãóøó áàëûãëàðû áó ýöí áó ìàääÿíè þç äöøöíúÿëÿðè èëÿ ïëàíëàøäûðûá áÿäÿíëÿðèíäÿêè áåëÿ áèð ñèñòåìè þç èñòÿêëÿðè èëÿ éàðàòìàäûãëàðû êèìè 1.000 èë âÿ éà 10.000 èë áóíäàí ÿââÿë éàøàìûø òóòóãóøó áàëûãëàðû äà áóíó áàúàðà áèëìÿçäè. Áàëûüûí þç äöøìÿíÿ ãàðøû áÿäÿíèíè ÷îõ óéüóí áèð æåëàòèíëÿ þðòìÿñè ÷îõ èäåàë áèð ìàñêàëàíìà öñóëóäóð. Ùÿì÷èíèí àéäûí îëóð êè, áåëÿ õöñóñèééÿò éàëíûç äöøöíöëìöø áèð ïëàí íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöíäöð. Áó äöøöíúÿ äÿ áàëûüà âÿ éà áàøãà áèð âàðëûüà äåéèë, áöòöí áóíëàðû Jàðàäûá òÿíçèìëÿéÿí Àëëàhà ìÿõñóñäóð.
73
ßÃÐßÁ ÁÀËÛÃËÀÐÛÍÛÍ ÌßÙÀÐßÒËß ÌÀÑÊÀËÀÍÌÀÑÛ ßãðÿá áàëûãëàðû ñîí äÿðÿúÿ ðÿíýëè áèð ýþðöíöøÿ ìàëèêäèð. Îíëàðûí ðÿíýè éàøàäûãëàðû ìÿðúàíëàðëà åéíèäèð. Øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç êèìè, ÿãðÿá áàëûüûíûí àü-ãûðìûçû çîëàãìÿñèíÿ, éÿíè ýþðöíìÿçëèéèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó äà îíëàðûí îâëàíìàã òÿhëöêÿñèíè àçàëäûð. Åéíè çàìàíäà þç îâóíà äà àñàíëûãëà éàõûíëàøìàñûíà èìêàí âåðèð. Àøàüûäàêû âÿ ÿââÿëêè ñÿhèôÿäÿ îëàí ÿãðÿá áàëûãëàðûíûí øÿêèëëÿðèíÿ äèããÿòëÿ áàõûí, þçöíöç äÿ hèññ åäÿúÿêñèíèç êè, îíëàðû îëäóãëàðû øÿðàèòäÿí ñå÷ìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð. ßãðÿá áàëûãëàðû êèìè ñóàëòû úàíëûëàðûí äà áèð ÷îõóíó éàøàäûãëàðû ìöhèòäÿ ñå÷ìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó úàíëûëàð
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ëàðû åéíèëÿ áó ðÿíýäÿ îëàí ìÿðúàíëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿí-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
74
ßãðÿá áàëûãëàðû õöñóñè ðÿíýëÿðè ñàéÿñèíäÿ ãàéàëûãëàðäà àñàíëûãëà ýèçëÿíèðëÿð.
75 éàëíûç hÿðÿêÿò åòäèéè çàìàí áèëèíèð. Ñó àëòûíäà ãöñóðñóç îëàðàã àäàïòàñèéà âÿ ìàñêàëàíìà ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí úàíëûëàð áó ðÿíýëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îâ îâëàéûð, àðòûá òþðÿéèð, ÿòðàôûíäàêû úàíëûëàðà ìöÿééÿí ìÿëóìàòëàð ÷àòäûðûðëàð. áàëûüûí áÿäÿíèíè éàøàäûüû ãàéà èëÿ åéíè ðÿíýäÿ, hÿòòà ãàéà êèìè ÷ûõûíòûëû ýþðöíöøäÿ åäÿí êèìäèð? Òÿñàäöôëÿðèí âÿ éà hÿð hàíñû áàøãà áàëûüûí úàíëûëàðà éàøàäûãëàðû ìöhèòèí ðÿíýèíè âåðìÿñè ìöìêöí äåéèë. Áèð áàëûüûí, éåíýÿúèí âÿ éà áèð õÿð÷ÿíýèí ðÿíýëÿðè òÿéèí åòìÿñè âÿ þçöíäÿ ðÿíý äÿéèøäèðÿí ñèñòåìëÿð hàñèë åäÿ áèëìÿñè äÿ ãåéðè-ìöìêöíäöð. Áåëÿ áèð ñèñòåìèí ïëàíëàøäûðûëìàñû, úàíëûëàðäà áó ñèñòåìèí éàðàäûëìàñû éàëíûç ÷îõ éöêñÿê áèð ýöú ñàhèáè òÿðÿôèíäÿí âåðèëÿ áèëÿð. Áó öñòöí ýöúöí ñàhèáè Àëëàhäûð. Áöòöí úàíëûëàðû ìàëèê îëäóãëàðû õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ âÿ éàøàäûãëàðû ìöhèòÿ óéüóí îëàðàã Jàðàäàí Àëëàhäûð. Àëëàh éàðàòäûüû áöòöí úàíëûëàðäàí õÿáÿðäàð îëäóüóíó áèçÿ àéÿëÿðèíäÿ áåëÿ áèëäèðèð: "Ìÿýÿð éàðàäàí áèëìÿçìè?! Àëëàh èíúÿëèéèíÿ ãÿäÿð áèëÿíäèð, õÿáÿðäàðäûð! Jåðè ñèçÿ ðàì åäÿí Îäóð. Îíóí ãîéíóíäà ýÿçèí, Àëëàhûí ðóçèñèíäÿí éåéèí. Àõûð äþíöø äÿ Îíàäûð" ("Ìöëê" ñóðÿñè, 1415).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Åëÿ èñÿ áó óéüóíëàøìà íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð? Áèð
76
ÄßÍÈÇ ÀJÜÛÐËÀÐÛÍÛÍ ÌÀÐÀÃËÛ ÕÖÑÓÑÈJJßÒËßÐÈ Äÿíèç àéüûðëàðûíû òåëåâèçîðäà âÿ éà êèòàáëàðäà ýþðÿ áèëÿðñèíèç. Îíëàðûí àòà áÿíçÿéÿí ãåéðè-àäè õàðèúè ýþðöíö-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
øö âÿ éûðüàëàíàðàã hÿðÿêÿò åòìÿñè éÿãèí êè, ñèçèí äÿ äèããÿòèíèçè ÷ÿêìèøäèð. Áÿñ áó úàíëûëàðûí òÿñÿââöð åäèëÿíäÿí äÿ êè÷èê îëäóãëàðûíû áèëèðäèíèçìè? Äÿíèç àéüûðëàðûíûí áîéó 4-30 ñì àðàñûíäà îëóð âÿ îíëàð ÿñàñÿí äÿíèç ñàhèëëÿðèíäÿ, éîñóí âÿ áèòêèëÿðèí àðàñûíäà éàøàéûðëàð. Áÿäÿíëÿðèíè þðòÿí ñöìöéÿáÿíçÿð çèðåh áó håéâàíëàðû òÿhëöêÿäÿí ãîðóéóð. Áó çèðåh î ãÿäÿð
ìþhêÿìäèð
êè, hÿòòà þëìöø ãóðó áèð äÿíèç àéüûðûíûí çèðåhèíè
ãûðìàã
ìöìêöí äåéèë. Äÿíèç àéüûðûíûí áàøû áÿäÿíèíÿ äöç áóúàã àëòûíäà áèðëÿøèð. Áàøãà hå÷ áèð áàëûãäà áåëÿ õöñóñèééÿò
éîõäóð.
Åðêÿê äÿíèç àòû âÿ áàëàëàðû.
77 Áóíà ýþðÿ äÿ äÿíèç àéüûðëàðû ñóäà áÿäÿíëÿðè äöç (øàãóëè) âÿçèééÿòäÿ îëìàã øÿðòèëÿ öçöð âÿ îíëàð áàøëàðûíû éóõàðû âÿ àøàüû hÿðÿêÿò åòäèðÿ áèëèðëÿð. Ëàêèí áàøëàðûíû ñàüà-ñîëà hÿðÿêÿò åòäèðìèðëÿð. Èíäè èñÿ áèðîëñà, áàøëàðûíû ñàüà-ñîëà ÷åâèðÿ áèëìÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ îíëàð ö÷öí òÿhëöêÿ éàðàíà áèëÿð. Ëàêèí äÿíèç àéüûðëàðû áåëÿ áèð áÿäÿí ãóðóëóøó ñàéÿñèíäÿ hå÷ áèð ïðîáëåìëÿ öçëÿøìèðëÿð. Äÿíèç àéüûðëàðûíûí ýþçëÿðè áèð-áèðèíäÿí àéðû, hÿð òÿðÿôÿ ñÿðáÿñò hÿðÿêÿò åäÿ áèëÿúÿê âÿ äþíäöéö çàìàí hÿð òÿðÿôè ýþðÿ áèëÿúÿê øÿêèëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Áó ñÿáÿáäÿí áàøëàðûíû ñàüà-ñîëà ÷åâèðÿ áèëìÿñÿëÿð äÿ ÿòðàôëàðûíû ðàhàò ýþðöðëÿð. Áó úàíëûíûí ñóäàêû hÿðÿêÿòëÿðè äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð âÿ îíëàðûí öçìÿñè äÿ õöñóñè áèð ñèñòåì ñàéÿñèíäÿ áàø âåðèð. Äÿíèç àéüûðëàðûíûí öçìÿ êèñÿëÿðè âàð âÿ áó êèñÿäÿ îëàí hàâàíûí ìèãäàðûíû äÿéèøìÿêëÿ ñóäà
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ëèêäÿ äöøöíÿê. Áó õöñóñèééÿò áàøãà úàíëûëàðäà
78 åíèá-ãàëõûðëàð. ßýÿð áó hàâà êèñÿñè çÿðÿð ýþðÿðñÿ âÿ éà àç äà îëñà ãàç èòèðÿðñÿ, äÿíèç àéüûðû äÿíèçèí äèáèíÿ ÷þêÿð. Áó âÿçèééÿò èñÿ äÿíèç àéüûðû ö÷öí þëöì äåìÿêäèð. Áóðàäà äèããÿòè ÷ÿêÿí áèð ìÿãàì äà âàð. Öçìÿ êèñÿñèíäÿêè
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
hàâàíûí ìèãäàðû ÷îõ hÿññàñ øÿêèëäÿ ìöÿééÿí åäèëèá. Áåëÿëèêëÿ, hÿð hàíñû áèð äÿéèøèêëèê håéâàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áó hÿññàñ ïëàíûí áèçÿ ýþñòÿðäèéè hÿãèãÿò èñÿ ÷îõ ìöhöìäöð. ßýÿð äÿíèç àéüûðëàðû áó hÿññàñ ïëàíëà éàøàéà áèëèðñÿ, áó hàë îíëàðûí èëê éàðàíäûãëàðû çàìàí åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Jÿíè äÿíèç àéüûðëàðû òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, áó õöñóñèééÿòëÿðè ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ ãàçàíìàéûáëàð. Îíëàð áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ, áèð àíäà éîõäàí éàðàäûëûáëàð. Êàèíàòäàêû hÿð áèð úàíëû êèìè äÿíèç àéüûðëàðûíû äà áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ãöñóðñóç øÿêèëäÿ Àëëàh éàðàòìûøäûð. Ñó àëòûíäà éàøàéàí úàíëû íþâëÿðèíäÿí éàëíûç áèðè îëàí äÿíèç àéüûðëàðûíäàêû ïëàíëû éàðàäûëûø Àëëàhûí ñîíñóç ýöúöíöí, ñîíñóç åëìèíèí ýþñòÿðèúèñèäèð.
79
ÚÛÐÚÛÐÀÌÀ (ÈJÍßÚß) Ó×ÓØ ÌÅÕÀÍÈÇÌÈ ÊÈÌÈ ëÿðäÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð. ßýÿð áó hÿøÿðàòû òàíûéûðñûíûçñà, îíóí íÿ ãÿäÿð áþéöê ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åòìÿñèíèí âÿ àíè ìàíåâðëÿð åòìÿñèíèí øàhèäè îëìóñóíóç. Áèëìÿéÿíëÿðÿ èéíÿúÿäÿí áèð àç áÿhñ åäÿê. Èéíÿúÿëÿð õàðèúè ýþðöíöø áàõûìûíäàí âåðòîëéîòà áÿíçÿéèð. Áó hÿøÿðàò hàíñû ñöðÿòëÿ âÿ hàíñû òÿðÿôÿ hÿðÿêÿò åäèðñÿ åòñèí, àíè îëàðàã ÷åâðèëèá àðõàéà ó÷à áèëìÿê êèìè ãöñóðñóç áèð ó÷óø ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áåëÿ êè, îâóíà höúóì åòìÿê ö÷öí hàâàäà hÿðÿêÿòñèç äàéàíà âÿ ìöâàôèã âÿçèééÿòäÿ ýþçëÿéÿ áèëèð. Î, áóíó ÷îõ ñöðÿòëÿ ÷ûðïäûüû ãàíàäëàðû ñàéÿñèíäÿ áàúàðûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó âÿçèééÿòäÿ úÿëä áèð hÿðÿêÿòëÿ îâóíà òÿðÿô äþíÿ áèëèð. Áóíëàð èéíÿúÿíèí áóýöíêö èíêèøàô åòìèø òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí âåðòîëéîòëàð ö÷öí ëàéèhÿ òÿøêèë åäÿúÿê ìàíåâð ãàáèëèééÿòëÿðèíäÿí éàëíûç áèðèäèð. Èéíÿúÿíèí áÿäÿíè ìåòàë òÿáÿãÿ èëÿ þðòöëìöø òÿñèðè áàüûøëàéàí hÿëãÿâè ãóðóëóøà ìàëèêäèð. À÷ûã ìàâèäÿí òöíä ãûðìûçûéà ãÿäÿð ìöõòÿëèô ðÿíýëÿ-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Úûðúûðàìàíû (èéíÿúÿíè) ñó îëàí áèð ÷îõ éåð-
80 ðÿ ìàëèê îëàí èéíÿúÿíèí öñò hèññÿñèíäÿ áèðè þíäÿ, äèýÿðè àðõàäà
îëìàãëà
èêè úöò ãàíàä âàð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Èéíÿúÿ ó÷àðêÿí áó ãàíàäëàðäàí þíäÿêè èêè ãàíàä îíóí éóõàðû ãàëäûðûð, àðõàäàêû èêè ãàíàä èñÿ àøàüû åíäèðèð. Èéíÿúÿíèí áó ãàíàä ôîðìàñûíûí íöìóíÿ ýþòöðöëìÿñè âÿ ìöàñèð òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè éîëó èëÿ Ñêîðñêè àäëû âåðòîëéîòëàð èñòåhñàë åäèëèá. ßââÿëúÿ èéíÿúÿíèí øÿêëè áèð êîìïöòåðÿ éöêëÿíèá. Êîìïöòåðäÿ èéíÿúÿíèí hàâàäàêû hÿðÿêÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëûíàðàã 2000 ÿäÿä õöñóñè øÿêèë ÷ÿêèëèá. Àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð íÿòèúÿñèíäÿ Ñêîðñêèíèí ÿñýÿð âÿ ñóðñàò äàøûìàã ö÷öí èñòåhñàë åòäèéè ÷îõ ìþhêÿì âÿ éöêñÿê hÿðÿêÿò ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí éåíè áèð ìîäåëè îðòàéà ÷ûõìûøäûð.
81 Èéíÿúÿíèí ýþçëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðäèíèçìè? ×îõ éöêñÿê ñöðÿòëÿ ó÷àðêÿí àíè hÿðÿêÿòëÿð åäÿ áèëÿí èéíÿúÿíèí ýþðìÿ ãàáèëèééÿòè äÿ ãöñóðñóçäóð. Èéíÿúÿíèí ýþçö àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí äöíéàäà ÿí ìöêÿììÿë hÿøÿðàò ýþçö êèìè ãÿáóë åäèëèð. Èéíÿúÿ hÿð áèðèíäÿ 30.000-ÿ éàõûí ìöõòÿëèô çÿéÿí âÿ áàøûíûí éàðûñû áþéöêëöéöíäÿ îëàí áó ýþçëÿð hÿøÿðàò ö÷öí ÷îõ ýåíèø áèð ýþðìÿ ñàhÿñè éàðàäûð. Èéíÿúÿ áó ýåíèø ýþçëÿðè èëÿ äåìÿê îëàð êè, àðõàñûíäà îëàíëàðû äà ýþðöð. Áóíëàð èéíÿúÿíèí ìàëèê îëäóüó õöñóñèééÿòëÿðäÿí éàëíûç áèð íå÷ÿñèäèð âÿ áóðàäà îíóí hàããûíäà ÷îõ ãûñà øÿêèëäÿ áÿhñ åäèëèð. Åëÿ èñÿ áó õöñóñèééÿòëÿðäÿí hÿð hàíñû áèðè, ìÿñÿëÿí, ãàíàäëàðû îëìàñàéäû, áó hÿøÿðàò àíè hÿðÿêÿòëÿð åäèá îâ îâëàéà áèëÿðäèìè? Âÿ éà hÿð òÿðÿôèíè ýþðÿí ýþçëÿðè îëìàñàéäû, äöøìÿíëÿðèíäÿí ìöäàôèÿ îëóíìàüû áàúàðàðäûìû? ßýÿð èéíÿúÿäÿ îëàí ñèñòåìëÿðèí hÿð hàíñû áèðèíäÿ êè÷èê áèð ÷àòûøìàçëûã îëñàéäû, áó ãöñóð îíóí áàøãà ñèñòåìëÿðèíèí äÿ èøëÿìÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàãäû. Ëàêèí èéíÿúÿ áöòöí áó õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ãöñóðñóç îëàðàã éàðàäûëìûøäûð. Àëëàh äèýÿð úàíëûëàð êèìè èéíÿúÿíè äà ãöñóðñóç éàðàòìûøäûð. Âÿ î äà hÿéàòûíû áóíóí ñàéÿñèíäÿ ðàhàòëûãëà äàâàì åòäèðèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ëèíçàëàð îëàí áèð úöò ýþçÿ ìàëèêäèð. Èêè éàðûìêöðÿéÿ áÿí-
82
ÝÈÇËÈ ÑÓÀËÒÛ ÑÛÜÛÍÀÚÀÃ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÎËÀÍ ÌßÐÚÀÍËÀÐ Ìÿðúàíëàðû èëê äÿôÿ ýþðäöéöíöç çàìàí îíëàðû ðÿíýëè äàø éûüûíû çÿíí åäÿ áèëÿðñèíèç. Ëàêèí áó, éàíëûø áèð åhòèìàëäûð. ×öíêè ìÿðúàíëàð úàíëûäûð. Ìèëéàðäëàðëà ìÿðúàí áèð éåðäÿ éàøàéûð, õöñóñè èôðàçàò ìàääÿëÿðè èëÿ áèð-áèðèíÿ áèðëÿøèð âÿ áó äàø ýþðöíöøëö ãóðóëóøó ìåéäàíà ýÿòèðèð. Ìÿðúàíëàð þëäöêäÿí ñîíðà ãàëûãëàðû äàøëàøûð âÿ áó ãàëûãëàð ìöÿééÿí ìöääÿò ÿðçèíäÿ áèð ÷îõ úàíëûíûí áèðëèêäÿ éàøàäûüû ìÿðúàí éóâàëàðûíà ÷åâðèëèð. Áóðàäà éàøàéàí áàëûãëàðûí þçöíÿ õàñ õöñóñèééÿòëÿðè âàð. Ìÿñÿëÿí, ìÿëÿê áàëûüû êèìè ýöíäöçëÿð îâ åäÿí áàëûãëàð Ýöíÿø áàòäûãäàí ñîíðà ìÿðúàí ðèôëÿðèíäÿêè ýèçëè éåðëÿðäÿ âÿ éàðûãëàðûí è÷èíäÿ ýèçëÿíèðëÿð. Ìÿðúàíëàðäà éàøàéàí áàëûãëàðûí ÿñàñ äàâðàíûøû äà áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Ìÿñÿëÿí, áèð àç ÿââÿë hàããûíäà äàíûøäûüûìûç òóòóãóøó áàëûüû êèìè áÿçè áàëûãëàð ýåúÿëÿð éàòàã þðòöéö è÷èíäÿ äÿðèí áèð éóõóéà äàëûðëàð. Òèêàíëû áàëûã êèìè áÿçè íþâëÿð èñÿ éàðûîéàã øÿêèëäÿ äèíúÿëèðëÿð. Êå-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
84 ÷è áàëûüû âÿ äèýÿð áÿçè áàëûãëàð ýöíäöç ÷îõ ïàðëàã ðÿíýëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèð, ýåúÿëÿð èñÿ àäÿòÿí áó áàëûãëàðûí äÿðèñè äÿéèøèð, ðÿíýëÿðè äàhà ñîëüóí îëóð. Ñöíýÿðëÿð, ìÿðúàíëàð âÿ êöðö òþêÿí áÿçè áàëûãëàð äà þëö ìÿðúàí ãàëûãëàðûíäà éàøàéàí úàíëûëàðäûð. Áóíäàí áàøãà, êè÷èê éåíýÿúëÿð âÿ êðåâåòëÿð äÿ ìèêðîñêîïèê áèòêèëÿðëÿ, håéâàíëàðëà ãèäàëàíìàã ö÷öí ìÿðúàí ãàéàëàðûíà äîüðó ýåäèð. Ìÿðúàí ãàéàëàðûíäà éàøàéàí êþïÿê áàëûãëàðû âÿ ìöðåí áàëûãëàðû èñÿ ãàðàíëûãäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ÷îõ ýöúëö îëàí ãîõó îðãàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Àëëàhûí ñó àëòûíäà éàðàòäûüû ìöõòÿëèô úàíëûëàð, Îíóí áó úàíëûëàðû þðíÿêñèç éàðàòìàñû, åúàçêàð õöñóñèééÿòëÿðè áèçÿ Ðÿááèìèçèí ÷îõ éöêñÿê éàðàäûúûëûã ãàáèëèééÿòèíè âÿ ãöñóðñóç åëìèíè òàíûäûð. "Íÿhë" ñóðÿñèíäÿêè àéÿëÿðäÿ Àëëàh éàðàòäûüû úàíëûëàðäàí áÿçè þðíÿêëÿð âåðèð. Áóíäàí áàøãà, èíñàíëàðûí áöòöí áóíëàðà øöêð åòìÿëè îëäóüó áåëÿ áèëäèðèð: "Àëëàh éåð öçöíäÿ éàðàòäûüû úöðáÿúöð øåéëÿðè äÿ ñèçèí èõòèéàðûíûçà âåðäè. Þéöä-íÿñèhÿò ãÿáóë åäÿíëÿð ö÷öí ñþçñöç êè, áóíäà äà ÿëàìÿòëÿð âàðäûð! Òÿçÿ ÿò éåìÿéèíèç, òàõäûüûíûç áÿçÿê øåéëÿðèíè ÷ûõàðòìàüûíûç ö÷öí äÿíèçè äÿ ñèçÿ ðàì åäÿí Îäóð. Àëëàhûí íåìÿòèíäÿí ñèçèí ðóçè àõòàðìàüûíûç ö÷öí ñÿí ýÿìèëÿðèí îíó éàðà-éàðà öçöá ýåòäèéèíè ýþðöðñÿí. Áÿëêÿ øöêð åäÿñèíèç" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 13-14).
85
ÑßÙÐÀÄÀÊÛ ÙßJÀÒ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ýöíäöç 50-60 äÿðÿúÿéÿ ÷àòàí hÿäñèç èñòè, ýåúÿ èñÿ äîíäóðóúó ñîéóã, hÿôòÿëÿðëÿ, hÿòòà àéëàðëà ñöðÿí ãóðàãëûã âÿ ÷îõ àç ãèäà... Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ hÿéàò ñöðìÿéèí ìöìêöí îëìàäûüûíû äöøöíÿ áèëÿðñèíèç. Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç áó ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ áîë îëàí éåð ñÿhðàëàðäûð âÿ äöøöíäöéöíöçöí ÿêñèíÿ îëàðàã áóðàäà áèð ÷îõ úàíëûëàð éàøàéûð. Áåëÿëèêëÿ, ñÿhðàäà éàøàéàí úàíëûëàðà äàèð áèð íå÷ÿ þðíÿê âåðÿê. Ñÿhðà úàíëûëàðûíäàí áèðè òöëêöëÿðèí ÿí êè÷èéè îëàí à÷ûã ñàðû ðÿíýëè òöëêöäöð (éàí ñÿhèôÿäÿ). Áó òöëêö úèíñèíèí ãóëàãëàðû áàøãàëàðûíà íèñáÿòÿí ÷îõ áþéöêäöð. Áó ýåíèø ãóëàãëàð Àôðèêà âÿ ßðÿáèñòàíûí ãóìëó ñÿhðàëàðûíäà éàøàéàí òöëêöíöí èøèíÿ ÷îõ éàðàéûð. Ìÿñÿëÿí, òöëêö îâóíóí éåðèíè þç hÿññàñ ãóëàãëàðû èëÿ äÿðhàë ìöÿééÿí åäèð. Åéíè çàìàíäà ãóëàãëàð hÿäñèç ãûçìàüûí ãàðøûñûíû àëàðàã håéâàíûí áÿäÿíèíèí ñÿðèí ãàëìàñûíû òÿìèí åäèð. Ñÿhðàëàðäà éàøàéàí áàøãà áèð úàíëû èñÿ êöðÿêáóðóí êÿðòÿíêÿëÿäèð (àëòäà). Áó úàíëû äà ãóéðóüóíó âÿ àéàãëàðûíû ñÿðèíëÿòìÿê ö÷öí èñòè ãóìóí öçÿðèí-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
86 äÿ ðÿãñ åäèð. Ñîíðà äà ãóéðóüóíóí êþìÿéè èëÿ ÷àðïàç øÿêèëäÿ ÿââÿëúÿ þí àéàüûíû, ñîíðà èñÿ àðõà àéàüûíû hàâàéà ãàëäûðûð. Áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ ñîíðà àéàãëàðûíûí éåðèíè äÿéèøèð. Êÿðòÿíêÿëÿ õöñóñè ãóðóëóøëó áóðíó âÿ áÿäÿíè ñàéÿñèíäÿ ãóì òÿïÿëÿðèíèí öçÿðèíäÿ öçìÿéÿ áÿíçÿð hÿðÿêÿòëÿð åäèð. Áþéöê àéàãëàðû äà îíà ãóì öçÿðèíäÿ ÷îõ ñöðÿòëè øÿêèëäÿ, èñòèäÿí çÿðÿð ýþðìÿäÿí ãà÷ìàã èìêàíû âåðèð. Àâñòðàëèéàäà éàøàéàí ñÿhðà ãóðáàüàëàðû èñÿ ñàíêè áèð ñó àíáàðûäûð. Îíëàð áÿäÿíëÿðèíäÿêè êèñÿëÿðèíè éàüûø éàüàíäà ñó èëÿ äîëäóðóð. Äàhà ñîíðà þçëÿðèíè ãóìà áàñäûðûð âÿ éàüûøëàðûí éàüìàñûíû ýþçëÿéèðëÿð. Áó êèñÿëÿðäÿ ýèçëÿäèêëÿðè ñó ñàéÿñèíäÿ ñÿhðàäà ÷îõ àñàíëûãëà hÿéàò ñöðöðëÿð. Áóðàäà âåðäèéèìèç áèð íå÷ÿ þðíÿêäÿí ñÿhðà úàíëûëàðûíûí îðòàã õöñóñèééÿòëÿðèíÿ äèããÿò éåòèðäèíèç, åëÿ äåéèëìè? Áöòöí håéâàíëàðûí áÿäÿí ãóðóëóøëàðû ñÿhðàäà éàøàìàüà ÷îõ óéüóíäóð âÿ îíëàðûí áàøãà úàíëûëàðäàí ôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðè âàð. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó úàíëûëàð ñÿhðàíûí èñòèñèíäÿí íåúÿ ãîðóíàúàãëàðûíû, ñóñóçëóüà íåúÿ äþçÿúÿêëÿðèíè äÿ ÷îõ éàõøû áèëèð. Áÿñ áèð ãóðáàüà âÿ éà áèð êÿðòÿíêÿëÿ áöòöí áóíëàðû íåúÿ áèëèð? ßëáÿòòÿ êè, úàíëûëàðûí áóíó þç-þçöíÿ áèëìÿñè, áÿäÿíëÿðèíäÿ ñó àíáàðëàðû éàðàòìàñû âÿ éà þçëÿðèíè èñòèäÿí
87
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ãîðóéàí áþéöê ãóëàãëàðà ñàhèá îëìàñû ìöìêöí äåéèë. Áó úàíëûëàð ñÿhðàäà éàøàéà áèëìÿê ö÷öí áöòöí áó õöñóñèééÿòëÿðÿ éàðàíäûãëàðû àíäàí ñàhèá îëìàëûäûð. ßêñ hàëäà èñòèäÿí, ñóñóçëóãäàí âÿ éà àúëûãäàí ãûñà ìöääÿòäÿ þëÿ áèëÿðëÿð. Ëàêèí áó, áàø âåðìèð. Áóíäàí áàøãà, äöíéàäà éàøàéàí áöòöí ñÿhðà úàíëûëàðû áó äþçöìëöëöéÿ ìàëèêäèð. Ùÿð áèðèíèí ñÿhðàäà éàøàìàñûíû òÿìèí åäÿí ìöõòÿëèô õöñóñèééÿòëÿðè âàð. Áöòöí áóíëàð áèçè òÿê áèð hÿãèãÿòÿ àïàðûð. Ñÿhðà úàíëûëàðûíû ñàhèá îëäóüó õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ áèð àíäà Jàðàäàí Àëëàhäûð. Àëëàh äèëÿäèéèíè hÿð àí éàðàòìàüà ãàäèðäèð. Áèð Ãóðàí àéÿñèíäÿ Àëëàh hÿð øåéè éàðàòìàüûí Îíóí ö÷öí ÷îõ àñàí îëäóüóíó áèçÿ áåëÿ áèëäèðèð: "Ýþéëÿðè âÿ Jåðè éîõäàí éàðàäàí Îäóð. Áèð èøèí éàðàíìàñûíû èñòÿäèéè çàìàí îíà éàëíûç: "Îë!" äåéÿð, î äà îëàð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 117).
88
ÚÅJÐÀÍËÀÐÛÍ ÕÖÑÓÑÈ ÑÎJÓÄÓÚÓ ÑÈÑÒÅÌÈ Êîíäèíñèîíåðëÿð áèçè ãûøäà ñîéóãäàí, éàéäà èñÿ èñòèäÿí ãîðóéóð. Ëàêèí ñîéóäóúó ñèñòåìëÿðè èëê äÿôÿ èíñàí-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ëàð êÿøô åòìÿéèá. ßñëèíäÿ áèð ÷îõ úàíëûíûí áÿäÿíèíäÿ êîíäèíñèîíåðÿ áÿíçÿð ñîéóäóúó ñèñòåìëÿð âàð. Áóíà Àôðèêàäà éàøàéàí âÿ ÷îõ ñöðÿòëè ãà÷àí úåéðàíû ìèñàë ýþñòÿðÿ áèëÿðèê. Áó úàíëû áèð ÷îõ áàøãà úàíëûëàð êèìè áàøãà ìöäàôèÿ âàñèòÿñè îëìàäûüûíäàí hÿéàòûíû äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí äöøìÿíëÿðèíäÿí ãà÷ìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. Ëàêèí áó ñöðÿòëè ãà÷ûø úåéðàíûí áÿäÿí òåìïåðàòóðóíó éöêñÿëäèð. Áó hàë úåéðàí ö÷öí ÷îõ òÿhëöêÿëèäèð, ÷öíêè áÿäÿí òåìïåðàòóðó àðòäûãúà úåéðàíûí áåéèí òåìïåðàòóðó äà àðòà áèëÿð. Àììà úåéðàíûí éàøàìàñû ö÷öí áåéíè áÿäÿíèíäÿí ñÿðèí îëìàëûäûð. Áåëÿ hàëäà àüëûíûçà "áó hàëäà úåéðàíëàð íÿ ö÷öí þëìöð" ñóàëû ýÿëÿúÿê. Áó ñóàë áèçè áèð éàðàäûëûøûí hÿãèãÿòèíÿ àïàðûð. Úåéðàíëàðûí áåéíèíè áàøëàðûíûí ñàü òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøÿí õöñóñè ñîéóäóúó ñèñòåì ñîéóäóð. Áóíäàí ÿëàâÿ, úåéðàíëàðûí âÿ áàøãà ñöðÿòëè ãà÷àí håéâàíëàðûí òÿíÿôôöñ éîëëàðû âàð. Áó éîëëàðûí àðõàñûíäà óçàíàí áþéöê ãàí éûüûíëàðû àðàñûíäà äà éöçëÿðëÿ êè÷èê ãàí äàìàðëàðû óçàíûð. Úåé-
89 ðàíûí íÿôÿñ àëäûüû hàâàíûí áó éåðè ñîéóòìàñû íÿòèúÿñèíäÿ êè÷èê ãàí äàìàðëàðûíûí è÷ÿðèñèíäÿí êå÷ÿí ãàí äà ñîéóìóø îëóð. Ñîíðà êè÷èê äàìàðëàð ãàíû áåéèíÿ äàøûéàí òÿê áèð ãàí äàìàðûíäà áèðëÿøèð. Áó ñèñòåì ñàéÿñèíäÿ úåéðàí ãà÷àðêÿí ñöðÿòëÿ àðòàí áÿäÿí òåìïåðàòóðó îíà òÿñèð åòìèð. ìöÿééÿí çàìàí è÷èíäÿ þç-þçöíÿ îðòàéà ÷ûõà áèëìÿç. ×öíêè áåéíèí ñîéóìàñû ö÷öí ëàçûì ýÿëÿí áó ñèñòåì îëìàñà, úåéðàí èëê ãà÷ûøûíäàúà þëÿ áèëÿð. Úåéðàíëàðäà îëàí ñîéóäóúó ñèñòåìèí íöìóíÿñèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, úàíëûëàðäà îëàí áó ïëàíëàøäûðìà èäåàë ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Jÿíè áèð úàíëûíûí áÿäÿí ñèñòåìëÿ-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Àðòûã ñèç äÿ àíëàäûíûç êè, áåëÿ áèð ãöñóðñóç ñèñòåì
90 ðèíèí âÿ îðãàíëàðûíûí òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, ìöÿééÿí äþâð ÿðçèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè ìöìêöí äåéèë. Áöòöí úàíëûëàðûí úåéðàíëàðäà îëàí ñîéóäóúó ñèñòåì êèìè èäåàë ñèñòåìëÿðëÿ òÿúhèç åäèëìèø áÿäÿíè âàð. ßýÿð áó
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ñèñòåìëÿðäÿí òÿêúÿ áèðèíäÿ hÿð hàíñû ÷àòûøìàçëûã îëñà, îíëàðûí hå÷ áèðè èøÿ éàðàìàç. Áó äà òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèà åòäèéè êèìè, úàíëûëàðûí òÿñàäöôè îëàðàã ìöÿééÿí äþâð è÷èíäÿ éàðàíìàäûüûíû, ÿêñèíÿ, áöòöí úàíëûëàðû éàðàäàíûí Àëëàh îëäóüóíó èñáàò åäèð. Áó, äöøöíÿí âÿ àüëëû èíñàíëàð ö÷öí à÷ûã áèð äÿëèëäèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ áåëÿ áóéóðóð: "Ìóñà äåäè: "ßýÿð àüûëëû-áàøëû äöøöíÿ áèëèðñèíèçñÿ, Î, øÿðãèí, ãÿðáèí âÿ îíëàðûí èêèñèíèí àðàñûíäà îëàí hÿð øåéèí Ðÿááèäèð!" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 28).
91
ÀÜÀÚÄßËßÍËßÐÈÍ ÄÞÇÖÌËÖËÖJÖ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Àüàúäÿëÿíëÿð äèìäèêëÿðè èëÿ àüàúëàðû äÿëÿðÿê þçëÿðèíÿ éóâà âÿ ãèäà àíáàðû éàðàäûðëàð. Áèð àüàúäÿëÿíèí àüàúû äÿëìÿ ñöðÿòè ñààòäà òÿãðèáÿí 40 êì-äèð. Áó, ãåéðè-àäè áèð ñöðÿòäèð âÿ àüàúäÿëÿíÿ ÿñëèíäÿ çÿðÿð âåðìÿëè èäè. Ëàêèí ãóøóí äèìäèéèíèí óúóíäà õöñóñè áèð êèëèä ñèñòåìè îëäóüó ö÷öí ãóø hå÷ áèð çÿðÿð ÷ÿêìèð. ßýÿð áåëÿ äèìäèê ãóðóëóøó îëìàñàéäû, áåëÿ ñöðÿò íÿòèúÿñèíäÿ àüàúäÿëÿíèí äèìäèéè ñûíà áèëÿðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ, ÿýÿð àüàúäÿëÿíèí âóðäóüó äèìäèéèí òÿñèðè áèðáàøà îíóí áåéíèíÿ ýåòñÿéäè, áó hàëäà ãóøóí áåéíè çÿäÿëÿíÿðäè. Àììà Àëëàh àüàúäÿëÿíè áöòöí ëàçûìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ñàhèá îëàðàã éàðàòäûüû ö÷öí áåëÿ áèð hàë áàø âåðìèð. Ìÿñÿëÿí, ãóøóí áåéíè äèìäèéè ñÿâèééÿñèíäÿ éåðëÿøìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, àüàúäÿëÿíèí äèìäèéèíèí àëò hèññÿñèíäÿêè ÿçÿëÿëÿðèí äÿ "çÿðáÿ òÿñèðèíè àçàëäàí" õöñóñèééÿòè âàð. Áó ñÿáÿáäÿí ãóø àüàúû äÿëÿðêÿí ìåéäàíà ýÿëÿí çÿðáÿíèí òÿñèðèíèí ãàðøûñû àëûíûð. Áóðà ãÿäÿð ñèçÿ äàíûøäûãëàðûìûç àüàúäÿëÿíëÿðèí ÿñàñ õöñóñèééÿòëÿðäÿí éàëíûç áèð íå÷ÿñèäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, hÿð àüàúäÿëÿí íþ-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
92 âöíöí þçöíÿ õàñ áèð ÷îõ ìàðàãëû õöñóñèééÿòëÿðè âàð. Áóíà ìèñàë îëàðàã ïàëûä ãîçàëàðûíû àüàú îéóãëàðûíäà ýèçëÿäÿí áèð àüàúäÿëÿí íþâöíö ýþòöðÿê. Ïàëûä ãîçàñû èëÿ ãèäàëàíàí àüàúäÿëÿí éàç áîéóíúà þëö áèð àüàú êþòöéö öçÿðèíäÿ äàâàìëû îëàðàã "îéóãëàð" à÷ûð. ×öíêè éàéûí ñîíóíäà áó îéóãëàðû ãûøäà éåéÿúÿéè ïàëûä ãîçàëàðû èëÿ äîëäóðàúàã. Ïàëûä ãîçàëàðûíû hÿð îéóüà áèðáèð, ñàíêè ÷ÿêèúëÿ âóðóðìóø êèìè éåðëÿøäèðèð. Ëàêèí áó ïðîñåñ àüàúäÿëÿí ö÷öí îëäóãúà óçóí ÷ÿêèð. ×öíêè ÿââÿëúÿäÿí hàçûðëàäûüû îéóãëàðûí þë÷öñöíÿ óéüóí îëàí ãîçàíû òàïûá éåðëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. ßýÿð îéóã áþéöê, ãîçà èñÿ êè÷èê îëñà, éóâàäàí àñàíëûãëà ÷ûõà áèëÿí ãîçàíû áàøãà ãóøëàð ðàhàòëûãëà ýþòöðÿ áèëÿðëÿð. Òàì ÿêñèíÿ, ÿýÿð îéóã êè÷èê îëóá, ãîçàíû çîðëà îéóüà ñàëìàã èñòÿñÿ, áó âàõò äà ãîçà çÿäÿëÿíÿ áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó öñóëëà þçö ö÷öí ãèäà ýèçëÿòìÿê àüàúäÿëÿí ö÷öí ÷îõ óçóí ñöðöð. Àüàúäÿëÿíèí èøè áóíóíëà äà áèòìèð. Âàõò êå÷äèêúÿ ãîçàëàð ãóðóäóüó ö÷öí êè÷èëèð. Áó èñÿ àüàúäÿëÿíèí ãóðóéàí ãîçàëàðû ÷ûõàðûá éåíèëÿðè èëÿ ÿâÿç åòìÿñè äåìÿêäèð. Ùÿì äÿ àüàúäÿëÿíëÿð áóíó 5-10 ãîçàäàí þòðö åòìÿçëÿð.
93
Ïàëûä àüàúûíäàêû îéóãëàðäà ïàëûä ãîçàëàðûíû ýèçëÿäÿí àüàúäÿëÿí (éóõàðû òÿðÿôäÿ ñîëäà) âÿ áàøãà áèð àüàúäÿëÿí íþâö (ñàüäà).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Àüàúäÿëÿíëÿð áþéöê áèð àüàúäà 50 ìèíÿ éàõûí ãîçàíû åhòèéàòà òîïëàéà áèëèð. Áó ìàðàãëû õöñóñèééÿòëÿðÿ ôèêèð âåðäèéèìèç çàìàí àüàúäÿëÿíëÿðÿ áöòöí áóíëàðû þéðÿäÿí ÷îõ èëàhè áèð ãöââÿíèí îëäóüóíó äÿðê åäèðèê. Áó èëàhè ãöââÿíèí ñàhèáè Àëëàhäûð. Àëëàh àüàúäÿëÿíëÿðèí äèìäèêëÿðèíè àüàúëàðû îéà áèëÿúÿê ìþhêÿìëèêäÿ éàðàòìûøäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, åòäèêëÿðè áöòöí áó èøëÿðè îíëàðà þéðÿäÿí äÿ Àëëàhäûð. Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû, hå÷ áèð éàðàäûúû éîõäóð. Àëëàh hÿð øåéèí Þçö òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû áèçÿ àøàüûäàêû êèìè áèëäèðèð: "Î Àëëàh Ðÿááèíèçäèð! Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Ùÿð øåéè éàðàäàí Îäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ Îíà èáàäÿò åäèí. Î, hÿð øåéÿ âÿêèëäèð!" ("ßíàì" ñóðÿñè, 102).
94
ÁÞJÖÊ JÀÍÀÃËÛ ÑÅÂÈÌËÈ ÑÈÍÚÀÁ Àøàüûäàêû øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç ñåâèìëè úàíëûíûí àäû êèñÿ éàíàãëû ñèíúàáäûð. Áó ñèíúàá íþâöíö äèýÿð ñèíúàáëàðäàí àéûðàí õöñóñèééÿò éåìÿäèéè ãèäàñûíû éàíàãëàðûíäà-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
êû êèñÿëÿðäÿ ñàõëàìàñûäûð. Ñèíúàá äàhà ñîíðà áóíëàðäàí ãèäà åhòèéàòû êèìè èñòèôàäÿ åäèð. Jàíàüûíäàêû êèñÿëÿð ÿñëèíäÿ ÷îõ åëàñòèê ãóðóëóøà ìàëèê äÿðè ãûðûøëàðûäûð. Áóíëàðûí è÷ÿðè hèññÿñè áîø îëñà äà ðöòóáÿòëè äåéèë, éÿíè ãèäà îðàäà õàðàá îëìàäàí óçóí ìöääÿò ãàëûð. Áó êèñÿëÿð àüûçûí hÿð èêè òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøèð.
95
Ñèíúàá êèñÿëÿðèíè äîëäóðìàã ö÷öí áèð ãîçó ïÿíúÿëÿðèíèí àðàñûíäà òóòàðàã áóíóí hÿð èêè óúóíäàêû èòè hèññÿëÿðè äöçãîïàðûð. Ñîíðà ãîçó êèñÿëÿðèíäÿí áèðèíèí è÷èíÿ ãîéóð. Îíäàí ñîíðàêû ãîçó èñÿ äèýÿð êèñÿéÿ éåðëÿøäèðèð.
Êèñÿëÿð
áó
ìèíâàëëà äîëäóðóëóð. Ùåéâàí hÿð êèñÿéÿ äþðä ãîç ãîéà áèëèð. Áåëÿëèêëÿ, ñèíúàáûí öçö ìàðàãëû âÿ ñåâèìëì hàëûíû àëûð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ýöí øÿêèëäÿ äèøëÿéèá
96
ÄÖÍJÀÍÛÍ ßÍ ÓÇÓÍ ÃÀÍÀÄËÛ ÃÓØÓ - ÀËÁÀÒÐÎÑ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Àëáàòðîñëàð ÷îõ áþéöê - 3,5 ìåòðÿ éàõûí - ãàíàäëàðû îëàí äÿíèç ãóøëàðûäûð. Ùÿéàòëàðûíûí 92 ôàèçèíè à÷ûã äÿíèçëÿðäÿ êå÷èðèð âÿ ãóðó ñàhÿñèíÿ äåìÿê îëàð êè, åíìèðëÿð. Áó ãóø íþâöíöí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè îíóí äàéàíìàäàí óçóí ìöääÿò ó÷à áèëìÿñèäèð. Áó ÷ÿòèí èøè èñÿ àëáàòðîñ õöñóñè ó÷óø òÿðçè ñàéÿñèíäÿ áàúàðûð. Àëáàòðîñóí ó÷ìàñû ö÷öí ãàíàäëàðûíû êöëÿéÿ ãàðøû òàì à÷àðàã hàâàäà äàéàíìàñû êèôàéÿòäèð. Áó øÿêèëäÿ ãàíàä ÷àëìàäàí ñààòëàðëà ó÷à áèëèð. Ãóø áóíó ãàíàäëàðûíû
Íÿhÿíý ãàíàäëàðû îëàí àëáàòðîñ äèýÿð ãóøëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ó÷ìàã ö÷öí áèð ìöääÿò éåðäÿ ãà÷ìàëûäûð.
97 ìöìêöí ãÿäÿð ýåíèø à÷àðàã éåðèíÿ éåòèðèð âÿ áó hàëäà ãóøóí ãàíàäëàðûíûí óçóíëóüó 3,5 ìåòðÿ ÷àòûð. Áó, ãóøëàð íàä óçóíëóüóäóð. Àëáàòðîñ éóõàðû ãàëõàí hàâà àõûíëàðûíäàí âÿ êöëÿêäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áóíëàðûí èñòèãàìÿòèíäÿ ó÷óð. Êöëÿéèí è÷èíäÿ çèãçàãâàðè øÿêèëäÿ õÿòëÿð úûçàðàã âÿ àõûíäàí-àõûíà êå÷ÿðÿê hÿðÿêÿò åäèð. Àëáàòðîñ áó øÿêèëäÿ hå÷ áèð ãàíàä ÷àëìàäàí ñààòëàðëà ñó öçÿðèíäÿ ó÷à áèëèð. Áÿñ àëáàòðîñëàð íÿéèí ñàéÿñèíäÿ áó ÷ÿòèí èøè áàúàðûð? Áó ãóøóí áåëÿ õöñóñèééÿòÿ ìàëèê îëìàñûíûí ñÿáÿáè íÿäèð? Õöñóñÿí äÿ 3,5 ìåòðëèê áó íÿhÿíý ãàíàäëàðû ñàáèò øÿêèëäÿ à÷ûã ñàõëàìàã ö÷öí ÷îõ áþéöê ýöú òÿëÿá îëóíóð. Àëáàòðîñëàðûí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí áèð èøè éåðèíÿ éåòèðäèéèíè àíëàìàã ö÷öí àëáàòðîñó áèð èíñàíëà ìöãàéèñÿ åäÿê. Áèð èíñàí ãîëëàðûíû hÿòòà àç ìöääÿò äÿ îëñà hàâàäà ñàõëàìàüà ÷àëûøàíäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ÿçÿëÿëÿðè àüðûìàüà áàøëàéûð âÿ ãîëëàðûíû àøàüû ñàëìàüà ìÿúáóð îëóð. Ùàëáóêè àëáàòðîñëàð ãàíàäëàðûíû ñààòëàðëà hàâàäà à÷ûã ñàõëàéà áèëèðëÿð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
àðàñûíäà ÿí áþéöê ãà-
98 Àëáàòðîñëàðûí ãàíàä ñöìöêëÿðèíäÿ ãàíàäëàðûíû à÷ûã âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìàüà èìêàí âåðÿí ìöÿééÿí êèëèä ñèñòåìè âàð. Ìÿhç áó êèëèä ñèñòåìè ñàéÿñèíäÿ îíëàð ÿçÿëÿ ýöúöíäÿí èñòèôàäÿ åòìèð. Áó äà ó÷óøó õåéëè àñàíëàøäûðûð. Áó
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
õöñóñè ñèñòåì ñàéÿñèíäÿ ýöíëÿðëÿ, hÿôòÿëÿðëÿ, hÿòòà àéëàðëà ÿí àç åíåðæè èòèðÿðÿê hå÷ äàéàíìàäàí ó÷óðëàð. Áèð àí áóíó äöøöíìÿê àëáàòðîñëàðäàêû áö õöñóñèééÿòëÿðèí òÿñàäöôÿí éàðàíìàäûüûíû àíëàìàã ö÷öí êèôàéÿòäèð. Äÿíèçëÿðèí öçÿðèíäÿ óçóí ìöääÿò ó÷àðàã éàøàéàí áó ãóøëàðûí öçÿðèíäÿ Àëëàhûí øÿôãÿò âÿ ðÿhìÿòèíè ýþðöðöê. Àëáàòðîñëàðûí hÿéàòûíû òÿìèí åäÿí áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè îíëàðà âåðÿí Àëëàhäûð. Ùÿð øåéÿ ãàäèð îëàí Ðÿááèìèç áàøãà úàíëûëàð êèìè áó úàíëûëàðû äà ãîðóéóð âÿ åhòèéàúûíû òàì þäÿéèð. Áèð àéÿäÿ Àëëàh ãóøëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ áåëÿ íÿçÿð éåòèðèð: "Ìÿýÿð ìöøðèêëÿð éåðëÿ-ýþé àðàñûíäà ðàì îëóíìóø ãóøëàðû ýþðìöðëÿð?! Îíëàðû éàëíûç Àëëàh ñàõëàéûð. Ùÿãèãÿòÿí áóíäà ìþìèíëÿð ö÷öí èáðÿòëÿð âàðäûð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 79).
99
ÁßÇßÊ ÓÑÒÀÑÛ ÎËÀÍ ×ÀÐÄÀà ÃÓØÓ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Jóâàëàðûíû áÿçÿéÿí ãóøëàðûí îëäóüóíó áèëèðäèíèçìè? Åéíèëÿ áèð èíñàíûí þç éàøàäûüû éåðè áÿçÿäèéè êèìè áÿçè ãóø íþâëÿðè äÿ éóâàëàðûíû áÿçÿéèð. Áÿçÿí òîïëàäûãëàðû áÿçÿê ÿøéàëàðû èëÿ éóâàëàðûíäà äåêîðàñèéà èøëÿðè àïàðàí, áÿçÿí äÿ ÷ÿhðàéû ðÿíýëè ìåéâÿëÿðëÿ éóâàëàðûíûí äèâàðëàðûíû ðÿíýëÿéÿí áó ãóøëàðûí äàâðàíûøû ÿëáÿòòÿ êè, èíñàíû håéðÿòëÿíäèðèð... Jóâàñûíû ðÿíýëÿéÿí ãóøëàðäàí áèðè îëàí ïàðûëòûëû ÷àðäàã ãóøó ÿñë "ìåìàð"äûð. Åðêÿê ÷àðäàã ãóøó áèð ýþéÿð÷èí áîéäà îëóð. Jóâà ãóðàðêÿí ÿòðàôäàí òîïëàäûüû éöçëÿðëÿ èíúÿ áóäàüû øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç êèìè ãàðøûëûãëû îëìàãëà èêè ñûðà ñàíúûð. Áåëÿëèêëÿ äÿ áèð ÷àðäàã ãóðóð. ×àðäàüûí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
100 ãàðøûñûíà èñÿ ÿòðàôäàí òîïëàäûüû áöòöí ÿøéàëàðû éûüûð. Áó ÿøéàëàð áèð êÿïÿíÿê ãàíàäû, ãóø òöêö, àâòîìîáèë à÷àðû âÿ éà ñàðüû êàüûçû äà îëà áèëÿð. Ãóøóí ÿñàñÿí ìàâè ðÿíýëè úèñèìëÿðÿ ãàðøû õöñóñè áèð ìàðàüû âàð. Øÿêèëäÿ äÿ ýþðäöéöíöç êèìè, ìàâè ðÿíýäÿ hÿð øåéè éóâàñûíà òîïëàéûð. Ãóøóí áþéöê áèð äèããÿòëÿ éàðàòäûüû äåêîðàñèéà áóíëàðëà áèòìèð. ×àðäàã ãóøó éóâàñûíûí äèâàðëàðûíû äà ðÿíýëÿéèð. Ùÿì äÿ áîéàíû þçö ÿëäÿ åäèð. Íåúÿ? Ìöõòÿëèô ðÿíýëè áèòêèëÿðäÿí âÿ îíëàðûí ñóéóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê éóâàñûíûí äèâàðëàðûíû ðÿíýëÿéèð. Áÿçÿí äÿ ðÿíýëÿìÿ ïðîñåñè ö÷öí àüçûíäàí èôðàç åòäèéè ñó èëÿ êþìöðäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ, àüçûíäà ÷åéíÿäèéè áèð ïàð÷à àüàú ãàáûüû èëÿ äÿ áóäàãëàðäàí òÿøêèë îëóíàí éóâà äèâàðëàðûíû ðÿíýëÿéèð. ×àðäàã ãóøó êèìè hå÷ ýþðìÿäèéèìèç âÿ éà ýþéÿð÷èíëÿð, ãàüàéûëàð êèìè äàèì ýþðäöéöìöç áöòöí ãóø íþâëÿðèíè éàðàäàí Àëëàhäûð. Êè÷èê áèð ãóøà íåúÿ éóâà ãóðàúàüûíû, áó éóâàíû íåúÿ áÿçÿéÿúÿéèíè þéðÿäÿí óúà Àëëàhäûð. Áèçèì âÿçèôÿìèç èñÿ Àëëàhûí ýöúöíöí ñîíñóç îëäóüóíó äàhà éàõøû àíëàìàã ö÷öí håéâàíëàðûí áåëÿ õöñóñèééÿòëÿðè öçÿðèíäÿ èíúÿëèéèíÿ ãÿäÿð äöøöíìÿêäèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ áåëÿ áóéóðóð: "Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñûíû þç òÿðÿôèíäÿí ñèçèí èõòèéàðûíûçà ãîéàí äà Îäóð. Ùÿãèãÿòÿí áóíäà äöøöíÿí áèð ãþâì ö÷öí èáðÿòëÿð âàðäûð!" ("Úàñèéÿ" ñóðÿñè, 13).
101
ÁÀËÀËÀÐÛ Ö×ÖÍ JÓÂÀ ÃÀÇÀÍ ÃÓØËÀÐ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ìåãàïîä ãóøëàðû Àâñòðàëèéàäà éàøàéûð âÿ áàëàëàðûíû áþéöòìÿê ö÷öí õöñóñè éóâàëàð ãóðóð. ßââÿëúÿ åðêÿê ìåãàïîä áþéöê áèð ÷óõóð ãàçûð, äàhà ñîíðà áó ÷óõóðó ÷öðöìÿêäÿ îëàí íÿì îò âÿ éàðïàãëàðëà äîëäóðóð. Áóíóí äà ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè áèð ñÿáÿáè âàð. ×öðöéÿí áèòêèëÿðäÿ îëàí áàêòåðèéàëàð éöêñÿê èñòèëèê éàðàäàúàã âÿ éóâàíû ãûçäûðàúàã. Åðêÿê ãóø áó èñòèëèéè ñàáèò ñàõëàìàãäàí þòðö hàâàíûí äÿéèøìÿñè ö÷öí äåøèê à÷ûð âÿ äèìäèéèíè áó äåøèêëÿðäÿí è÷ÿðè ñîõàðàã éóâàíûí èñòèëèéèíÿ ìöòÿìàäè îëàðàã íÿçàðÿò åäèð. Ùÿì÷èíèí áèòêè éûüûíûíûí öçÿðèíäÿ ÿëàâÿ áèð äÿ ãûôà áÿíçÿð äÿëèê à÷ûð. Áó äÿëèê ãûø áîéóíúà éàüûøûí è÷ÿðè ñûçìàñûíû âÿ áèòêè éûüûíûíûí íÿìëè ãàëìàñûíû òÿìèí åäèð. Jóâà hàçûð îëäóãäàí ñîíðà äèøè ãóø éóâàéà ýÿëÿðÿê éóìóðòà ãîéóð. Ëàêèí éàéûí èñòèñèíäÿ éóâàäàêû èñòèëèê ýåò-ýåäÿ àðòäûüûíäàí åðêÿê ìåãàïîä ãóøó éóâàñûíû ãóìëà þðòöð. Áó øÿêèëäÿ èñòèëèéèí éóâàéà äàõèë îëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëûð. Èíäè ñèçÿ áèð ñóàë âåðÿê. Áó éàçûíû îõóìàìûøäàí ÿââÿë áèòêèëÿðèí ÷öðöäöêäÿí ñîíðà èñòèëèê âåðäèéèíè áèëèðäèíèçìè? ßýÿð áó ìþâçó èëÿ áàüëû áèð êèòàá îõóìàñàéäûíûç, áóíó áèëìÿìÿéèíèç ÷îõ òÿáèè ýþðöíÿðäè âÿ ñèçèí êèìè áèð ÷îõ èíñàí äà áóíó áèëìèð. Ëàêèí ìåãàïîä ãóøó
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
102
áóíó ÷îõ éàõøû áèëèð, hÿì äÿ áó áèëèéèíäÿí áàëàëàðûíûí õåéðèíÿ èñòèôàäÿ åäèð. Áÿñ áó ãóø áåëÿ èíúÿ håñàáëàìàíû âÿ hÿññàñ þë÷ìÿëÿðè íåúÿ àïàðûð? Äàhà ñîíðà áó þë÷ìÿëÿðäÿí ÿëäÿ åòäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ýþðÿ íåúÿ òåõíèêè òÿäáèðëÿð ýþðÿ áèëèð? Íÿ ö÷öí áàëàëàðû ö÷öí áåëÿ áèð çÿhìÿòÿ ãàòëàøûðëàð?
103
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áöòöí áóíëàðû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿñè ö÷öí ãóø ìöhÿíäèñ êèìè òåõíèêè áèð áèëèéÿ âÿ ñàüëàì áèð èíñàí àüëûíà ñàhèá îëìàëûäûð. ßëáÿòòÿ êè, ãóøóí çÿêàëû âÿ áèëèêëè áèð èíñàí êèìè äàâðàíà áèëÿúÿê àüëû âÿ áåéíè éîõäóð. Áöòöí áó àüûë òÿëÿá åäÿí èøëÿðè ìåãàïîä ãóøóíà hÿð àí åòäèðÿí, éÿíè èëhàì âåðÿí âÿ áó ãóøó èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí áèð ãöââÿ âàð. Áó ãöââÿ hÿð øåéè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éàðàäàí Àëëàhà àèääèð. Ñèç áóðàäà ãåéä îëóíàíëàðû îõóäóüóíóç çàìàí äÿðhàë áöòöí áóíëàðû åäÿíëÿðèí ÿñëèíäÿ úàíëûëàð äåéèë, áöòöí úàíëûëàðû éàðàäàí Àëëàh îëäóüóíó äÿðê åäèðñèíèç. Ëàêèí äÿðhàë àíëàäûüûíûç áó hÿãèãÿòè ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí èíàä åäÿí áÿçè èíñàíëàð äà âàð. Àëëàh áåëÿ èíñàíëàðà Ãóðàíäà äà èøàðÿ åäèá. Àëëàh "Ðÿä" ñóðÿñèíäÿ áó èíñàíëàðëà áàüëû áåëÿ áóéóðóð: "Äå êè: "Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááè êèìäèð?" Äå êè: "Àëëàhäûð!" Äå êè: "Áåëÿ îëäóãäà þçëÿðèíÿ íÿ áèð õåéèð, íÿ äÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëÿí þçöíöçÿ äîñòìó, hàìèìè åäèðñèíèç?" Äå êè: "Ùå÷ êîðëà ýþðÿí âÿ éà çöëìÿòëÿ íóð åéíè îëà áèëÿðìè?! Jîõñà ìöøðèêëÿð îíà ýþðÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøäóëàð êè, áöòëÿð äÿ Àëëàhûí éàðàòäûüû êèìè éàðàòäûëàð âÿ îíëàðûí íÿçÿðèíäÿ Àëëàhûí éàðàòäûüû îõøàäû?!" Äå êè: "Àëëàh hÿð øåéèí õàëèãèäèð. Î, hÿð øåéÿ ãàëèá îëàí òÿê áèð Òàíðûäûð!" ("Ðÿä" ñóðÿñè, 16).
104
ÇÛÜ-ÇÛÜ ÃÓØÓÍÓÍ ÝÖÚËÖ JÀÄÄÀØÛ Çûü-çûüëàð òîïëàäûãëàðû ãîçàëàðû äàhà ñîíðà èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí òîðïàüà áàñäûðûð. Áÿçè hàëëàðäà ýöíäÿ 1000
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÿäÿä ãîçà áàñäûðûðëàð. Ìåøÿäÿ hÿð éåð áèð-áèðèíÿ áÿíçÿéèð. Áó ñÿáÿáäÿí hÿòòà èíñàí äà ìåøÿäÿ áèð éåðè ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ òàïûð. Áÿñ çûü-çûüëàð ãîçàëàðû ýèçëÿäèêëÿðè éåðè íåúÿ òàïûðëàð? ×îõ àüûëëû áèð öñóëëà áó éåðëÿðÿ èøàðÿ ãîéóð. Áóíóí ö÷öí áÿçÿí àüàú áóäàãëàðûíäàí, áÿçÿí äÿ äàø ïàð÷àëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. ßñëèíäÿ éåíÿ äÿ óúñóç-áóúàãñûç ìåøÿäÿ òîðïàüûí àëòûíäà áèð éåðè òàïìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí àïàðûëàí ñûíàãëàðäà áó ãóøëàðûí hÿòòà 9 àé êå÷äèêäÿí ñîíðà äà hÿìèí ãîçàëàðû òàïäûüû ìÿëóì îëìóøäóð. Ãóøóí áó ãÿäÿð ýöúëö éàääàøà ìàëèê îëìàñû, ãèäà ýèçëÿòäèéè éåðè èøàðÿ åòìÿñè âÿ äàhà ñîíðà áóíëàðûí éåðèíè õàòûðëàìàñû áèð éàðàäûëûø ìþúöçÿñèäèð. Ùå÷ áèð àüëû âÿ øöóðó îëìàéàí çûü-çûüëàðûí ãîçàëàðû òîðïàüà áàñäûðàðàã ýèçëÿòìÿéè äöøöíìÿñè, ãîçà áàñäûðäûãëàðû éåðëÿðè éåíèäÿí òàïìàã ö÷öí èøàðÿ åòìÿñè ÿëáÿòòÿ êè, òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿç. 1000 ÿäÿä ãîçàíû áàñäûðìàã âÿ hàìûñûíû äàøëàðëà âÿ éà áóäàãëàðëà èøàðÿ åòìÿê âÿ áóíó íèçàìëû áèð øÿêèëäÿ åòìÿê ãÿòèééÿí ãóøóí åäÿ áèëÿúÿéè áèð èø äåéèë. Òàï-
105 äûüû ãîçàíû áèð ãóøóí éåìÿñè ÷îõ òÿáèèäèð. Ëàêèí ýÿëÿúÿê ö÷öí ýèçëÿòìÿê êèìè áèð äàâðàíûø, éåðëÿðèíè òÿéèí åòìÿê ö÷öí èøàðÿëÿìÿê, äàhà ñîíðà èñÿ áó èøàðÿ åäèëìèø éåðëÿðè òàíûìàã éàëíûç àüûëëû èíñàíûí åäÿ áèëÿúÿéè áèð èøäèð. Áèð ãóø áóíëàðûí hå÷ áèðèíè þçöíäÿí åäÿ áèëìÿç. Áó äèð îëàí ñîíñóç àüûë ñàhèáèíèí îëäóüóíó äÿðê åäèðèê... Áåëÿëèêëÿ, áó éöêñÿê àüûë hÿð øåéè ìöÿééÿí áèð íèçàì è÷èíäÿ ãöñóðñóç éàðàäàí âÿ hÿð øåéèí hàêèìè îëàí Àëëàhà àèääèð. Àëëàh äèëÿäèéè ö÷öí áó ãóø ãèäàñûíû ýèçëÿéèð âÿ éåíÿ äÿ Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ îíó òàïà áèëèð. Jàðàäûëàí hÿð øåéäÿ îëäóüó êèìè áó ãóøäà äà Àëëàhûí éàðàòìà ýöúöíöí äÿëèëëÿðèíÿ íöìóíÿëÿð ýþðöðöê.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
hàëäà áöòöí áóíëàðû çûü-çûü ãóøóíà åòäèðÿíèí hÿð øåéÿ ãà-
106
ÙÅJÂÀÍËÀÐ ÀËßÌÈÍÈÍ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÇÈÐÅÙËÈ ÒÀÍÊËÀÐÛ Úÿíóáè Àìåðèêàäà éàøàéàí âÿ "àðìàäèë" àäëàíàí áó úàíëûëàð áöòöí áÿäÿíëÿðèíè þðòÿí çèðåhëÿðè èëÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð ýþðöíöøÿ ìàëèêäèð. Áþúÿêëÿðëÿ ãèäàëàíàí áó úàíëûëàð ãèäàëàðûíû ÿñàñÿí òîðïàüû ãàçàðàã àõòàðûðëàð. Àðìàäèëëÿð ÷îõ éöêñÿê ãîõóáèëìÿ hèññèééàòûíà ìàëèêäèð. Ãèäàíûí ãîõóñóíó äÿðhàë hèññ åäÿí àðìàäèë áóðíóíó òîðïàüà äàéàéàðàã îíó åëÿ hÿéÿúàíëà ãàçûð êè, ñàíêè èéè èòèðìÿêäÿí ãîðõóð. Àðìàäèëëÿðè áó âÿçèééÿòäÿ ýþðÿíëÿð håéâàíûí íåúÿ íÿôÿñ àëäûüûíà òÿÿúúöá åäÿ áèëÿð. Ùàëáóêè àðìàäèëëÿð áó âÿçèééÿòäÿ íÿôÿñ àëìûðëàð. ×öíêè îíëàð àëòû äÿãèãÿéÿ éàõûí íÿôÿñëÿðèíè ñàõëàìà ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Áó èñÿ òîðïàüû ãàçäûãëàðû çàìàí áîüóëìàëàðûíûí ãàðøûñûíû àëûð. Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íÿôÿñëÿðèíè óçóí ìöääÿò ñàõëàéà áèëìÿê ãàáèëèééÿòè ñàéÿñèíäÿ àðìàäèëëÿð òîðïàüû ãàçûá ãèäà òàïûðëàð. Áó íöìóíÿ áèçÿ Àëëàhûí úàíëûëàð öçÿðèíäÿêè øÿôãÿò âÿ ìÿðhÿìÿòèíè ýþñòÿðèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ Þçöíö áèçÿ áåëÿ òàíûäûð: "Ùÿãèãÿòÿí Ðÿááèí éåíèëìÿç ãöââÿ âÿ ìÿðhÿìÿò ñàhèáèäèð!" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 9).
107
ÙßÒÒÀ ÝÅÚßÍÈÍ ÃÀÐÀÍËÛÜÛÍÄÀ ÄÀ Ó×À ÁÈËßÍ ÊÞ×ßÐÈ ÃÓØËÀÐ Áèð ÷îõ ãóø íþâö hÿð èë éàõøû ãèäà ìÿíáÿëÿðèíÿ, éóýåòìÿê ö÷öí ìèíëÿðëÿ êèëîìåòð ó÷óð. Àëëàh ãóøëàðûí ó÷óøóíà áèð àéÿñèíäÿ àøàüûäàêû êèìè äèããÿò ÷ÿêèð: "Ìÿýÿð îíëàð áàøëàðûíûí öñòöíäÿ ãàíàä à÷ûá ó÷àí, ñîíðà äà ãàíàäëàðûíû éûüàí ãóøëàðû ýþðìöðëÿðìè? Îíëàðû hàâàäà ñàõëàéàí àíúàã Ðÿhìàíäûð. Ùÿãèãÿòÿí Î, hÿð øåéè ýþðÿíäèð!" ("Ìöëê" ñóðÿñè, 19). Áÿçè ñó ãóøëàðû óçóí ìÿñàôÿëÿðÿ ó÷óøëàðû óüóðëà éåðèíÿ éåòèðèð. Áó óüóðó ìþhêÿì ãóðóëóøëàðû âÿ àðàëàðûíäàÝþé öçöíäÿ ãàòàð-ãàòàð ó÷àí ãóøëàð Àëëàhûí Ãóðàíäà áèçÿ áèëäèðäèéè âÿ öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéèìèçè èñòÿäèéè àéÿëÿðäÿí éàëíûç áèðèäèð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ìóðòà ãîéàúàã âÿ áàëàëàðûíû áþéöäÿúÿê óéüóí áþëýÿëÿðÿ
108
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
êû ÿëàãÿ èëÿ ÿëäÿ åäèðëÿð. Ñó ãóøëàðû ó÷àðêÿí åéíè çàìàíäà îõóéàðàã âÿ ìöõòÿëèô ñÿñëÿð ÷ûõàðàðàã áèð-áèðè èëÿ äàíûøûðëàð. Áó, íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëñàëàð äà hÿòòà ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäà äà ñöðöíöí áöòöí öçâëÿðèíè áèð éåðäÿ òîïëàìàüà èìêàí âåðèð. Ñöðöíöí hÿð áèð öçâö äèýÿðëÿðèíèí îëäóüó éåðè áèëèð. Êþ÷ÿðè ñó ãóøëàðûíûí hàðàäà îëäóãëàðûíû áèëìÿê ö÷öí Ýöíÿøäÿí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè åhòèìàë îëóíóð. Ãóøëàð ýåäÿúÿêëÿðè éåðÿ éàõûíëàøäûãëàðû çàìàí þçëÿðè ö÷öí ìöÿééÿí åòäèêëÿðè áÿçè õöñóñè èøàðÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áó, ñèçèí þç åâèíèçèí éîëóíó òàïìàã ö÷öí ïðîñïåêò âÿ áèíàëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿéèíèçÿ áÿíçÿéèð. Áó ïðîñåñ ö÷öí ñó ãóøëàðû ÷àéëàðû, äàüëàðû âÿ äèýÿð òÿáèè èøàðÿëÿðè èçëÿéèðëÿð. Áÿçè ñó ãóøó íþâëÿðè êþ÷ åòäèêëÿðè çàìàí ýåúÿ-ýöíäöç äàéàíìàäàí ó÷óðëàð. Èñòèãàìÿòè òàïìàã ãàáèëèééÿòè àüûë âÿ çÿêà ñàhèáè îëàí èíñàíëàðà õàñäûð. Èíñàí ìöõòÿëèô òåõíèêè âàñèòÿëÿðäÿí âÿ éà ýþé öçöíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê èñòèãàìÿòè òÿéèí åäèð. Áÿñ ãóøëàð èñòèãàìÿòëÿðèíè íåúÿ òàïûðëàð? Ýöíÿøèí âÿçèééÿòèíäÿí âÿ äèýÿð èøàðÿëÿðäÿí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèðëÿð?
109
õöñóñè áèð ÿëàãÿ ñèñòåìè éàðàäàí óúà Àëëàhäûð. Àëëàh úàíëûëàðäà éàðàòäûüû áöòöí õöñóñèééÿòëÿðëÿ áèçÿ éàðàäûúûëûüûíäàí íöìóíÿëÿð âåðèð. "Ìÿýÿð îíëàð áàøëàðûíûí öñòöíäÿ ãàíàä à÷ûá ó÷àí, ñîíðà äà ãàíàäëàðûíû éóìàí ãóøëàðû ýþðìöðëÿð?" àéÿñèíäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, ãóøëàðûí ó÷óøóíà äèããÿò ÷ÿêèð. Ãóøëàðà âåðäèéè ãàáèëèééÿò áàðÿäÿ äöøöíìÿéèìèçè èñòÿéèð. Áó øÿêèëäÿ äöøöíäöéöìöç çàìàí ãàðøûìûçà hÿð äÿôÿ úàíëûëàðûí þçëÿðèíèí åäÿ áèëìÿéÿúÿéè ÷îõ àüûëëû äàâðàíûøëàð âÿ èäåàë áÿäÿí ãóðóëóøëàðû ÷ûõûð. Áèç äÿ áöòöí áóíëàðû äöøöíÿðÿê åòäèêëÿðè èøëÿðè îíëàðà þéðÿäÿí áèðèíèí îëäóüóíó äÿðê åäèðèê. Ñèç äÿ îõóäóüóíóç áó ìÿëóìàòëàð öçÿðèíäÿ ôèêèðëÿøèí âÿ ôèêðèíèçè ÿòðàôûíûçäàêû èíñàíëàðà þéðÿäèí. Åëÿ þéðÿäèí êè, Àëëàhûí óúàëûüûíû, hÿð øåéè éàðàäûíûí Ðÿááèìèç îëäóüóíó àíëàñûíëàð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áó håéðÿòàìèç ãàáèëèééÿòè ãóøëàðà âåðÿí, àðàëàðûíäà
110
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÄßÍÈÇËßÐÈÍ ÑÀÍÈÒÀÐËÀÐÛ Áþéöê áèð áàëûüûí àüçûíà ýèðÿí êè÷èê áàëûã ýþðäöéöíöç çàìàí àüëûíûçà hÿð øåéäÿí ÿââÿë íÿ ýÿëèð? Áó âàõò áþéöê áàëûüûí êè÷èê áàëûüû áèð hÿìëÿäÿ éåéÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèð âÿ êè÷èê áàëûüûí îíà íÿ ö÷öí áó ãÿäÿð éàõûíëàøäûüû hàããûíäà äöøöíöðñöíöç. Áþéöê áàëûüûí êè÷èê áàëûüûí îíóí ÿòðàôûíäà hÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðìÿñè âÿ îíà hå÷ òîõóíìàìàñû, àüçûíäà âÿ ãÿëñÿìÿëÿðèíäÿ öçìÿñèíÿ ðåàêñèéà âåðìÿìÿñè èñÿ âÿðäèø åòìÿäèéèìèç áèð ýþðöíòöäöð. Ëàêèí îêåàíäà áåëÿ ýþðöíòöëÿðÿ ÷îõ òåç-òåç ðàñò ýÿëìÿê îëàð. Áþéöê áàëûãëàðûí éàíûíäà éàëíûç êè÷èê áàëûãëàð öçìöð. Áÿçè hàëëàðäà êðåâåòëÿðè äÿ áþéöê áàëûãëàðûí àüçûíûí êÿíàðûíäà ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Áóíëàð áþéöê áàëûãëàðû òÿìèçëÿìÿê âÿçèôÿñèíè äàøûéàí êðåâåò âÿ áàëûãëàðäûð.
111
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áèð íå÷ÿ òÿìèçëÿéèúè êðåâåò íþâö âàð. Ìÿñÿëÿí, øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç êðåâåò áóíëàðäàí áèðèäèð. Êðåâåòèí ãûðìûçû âÿ àü çîëàãëàðû äÿíèç ôÿíÿðè êèìè hÿðÿêÿò åäÿðÿê òÿìèçëÿíìÿéÿ åhòèéàúû îëàí áàëûüûí êðåâåòè òàïìàñûíà êþìÿê åäèð. Èêè óçóí àü àíòåííàñû îëàí êðåâåò áàëûüûí öçÿðèíÿ éåðëÿøÿðéåðëÿøìÿç áàëûã ñÿáðëÿ äÿðèñèíèí âÿ éà éàðàñûíûí öçÿðèíäÿêè ïàðàçèòëÿðäÿí õèëàñ îëìàñûíû ýþçëÿéèð. Ñàíèòàð ðîëóíó îéíàéàí êðåâåò çÿðÿðâåðèúè ïàðàçèòëÿðè òÿìèçëÿìÿê ö÷öí hÿòòà áàëûüûí àüçûíà äà ýèðÿ áèëèð. Áåëÿëèêëÿ, þçö äÿ ãèäàñûíû ÿëäÿ åòìèø îëóð. Êðåâåò áàëûüûí òàìàìèëÿ òÿìèçëÿíìÿñèíÿ ÿìèí îëàíà ãÿäÿð âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðèð. Èøèíè ãóðòàðäûüû çàìàí èñÿ áþéöê áàëûã îíà ÷îõ éàõøû áèð íàhàð éåìÿéè îëà áèëÿúÿê êðåâåòÿ hå÷ áèð çÿðÿð âåðìèð. Êðåâåò äÿ áàëûüûí îíà çÿðÿð âåðìÿñèíäÿí ÷ÿêèíìÿéÿðÿê hÿðÿêÿò åäèð. Àðõà ñÿhèôÿäÿ îëàí øÿêèëäÿ äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áó èêè úàíëû þç àðàëàðûíäà ÷îõ ýþçÿë ÿëàãÿ éàðàäûð. ßñàñÿí àüûë âÿ çÿêà ñàhèáè îëàí èíñàíëàðà õàñ îëàí "áèð-áèðèíè àíëàìàã", "áèð-áèðèíÿ ÿìèí îëìàã" êèìè àíëàéûøëàð ÿëáÿòòÿ êè, áó úàíëûëàðûí hàããûíäà äöøöíöëÿ áèëìÿç. Ëàêèí hÿð øåé öçÿðèíäÿ íÿçàðÿò âÿ hàêèìèééÿòè Þçöíäÿ ñàõëàéàí Àëëàh áó úàíëûëàðà áåëÿ äàâðàíìàüû âÿ áèð-áèðèíÿ ýöâÿíèá êþìÿê åòìÿéè þéðÿòìèøäèð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ îíëàð hÿéàòëàðûíû ðàhàòëûãëà äàâàì åòäèðèðëÿð.
112
ÑßÑ-ÊÖJËÖ ÚÛÐÚÛÐÀÌÀ Úûðúûðàìà ñÿñ-êöéëö áèð hÿøÿðàòäûð. Ùÿøÿðàò áó ñÿñêöéö áÿäÿíèíäÿêè éöêñÿê áèð ñèñòåì âàñèòÿñèëÿ ÷ûõàðûð. Ýþâäÿñèíèí àðõà hèññÿñèíäÿêè hàâà êèñÿúèêëÿðè öçÿðèíäÿ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ñàü âÿ ñîë òÿðÿôäÿ éåðëÿøìèø èêè ëþâhÿ âàð. Úûðúûðàìà äàø êèìè ñÿðòëÿøìèø áó ëþâhÿëÿðè áèð-áèðèíÿ âóðàðàã hÿìèí ñÿñè ÷ûõàðûð. Ëþâhÿ áàüëû îëäóüó ÿçÿëÿ òÿðÿôèíäÿí äàðòûëûááóðàõûëäûüû çàìàí áîø òÿíÿêÿ ãóòóíóí ÷ûõàðäûüû ñÿñÿ áÿíçÿð áèð ñÿñ éàðàíûð. Ùÿøÿðàòûí åòäèéè äàðòûá-áóðàõìà hÿðÿêÿòè ñàíèéÿäÿ 500 äÿôÿ òÿêðàð îëóíóð. Ñàíèéÿíè áèð ýþç ãûðïûìû ãÿäÿð áèð ìöääÿò êèìè äöøöíñÿê, îíóí áó hÿðÿêÿòè áèð ñàíèéÿäÿ 500 äÿôÿ åòìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëäóüóíó äÿðhàë àíëàéàðûã. Áþúÿéèí äþø hèññÿñèíèí àëò òÿðÿôèíäÿ îëàí ÷ûõûíòûíûí à÷ûëûá-áàüëàíìàñû èëÿ ñÿñ éöêñÿëèð âÿ éà àë÷àëûð. Èíñàí ãóëàüû ñàíèéÿíèí îíäà áèðèíäÿí äÿ ãûñà ìöääÿòäÿ à÷ûëûááàüëàíìàíû, éÿíè ãûðûã ñÿñëÿðè ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿç. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ áèç úûðúûðàìàíûí ôûøûëòûñûíûí äàèìè îëäóüóíó çÿíí åäèðèê.
113
ÑÀÍÈÒÀÐ ÃÓØËÀÐ Øÿêèëëÿðäÿ ýþðäöéöíöç ãóøëàð îõïåúêåð àäëàíàí ñàíèòàð ãóøëàðäûð. Áó ãóøëàð êÿðýÿäàí, ôèë, çåáðà êèìè håéâàíëàðûí äÿðèñèíèí öçÿðèíäÿêè ïàäÿ hÿìèí håéâàíëàð ãóøëàðûí îíëàðûí öçÿðèíäÿ
ýÿçèøìÿñèíÿ,
hÿòòà áàøëàðûíà ãîíìàñûíà äà hå÷ áèð ðåàêñèéà âåðìèð. Áó ÿëàãÿ hÿð èêè òÿðÿôÿ ãàðøûëûãëû ôàéäà âåðèð. Áåëÿëèêëÿ, håéâàíëàð hÿì çÿðÿðâåðèúè ïàðàçèòëÿðäÿí õèëàñ îëóð, hÿì äÿ hÿð hàíñû áèð òÿhëöêÿ çàìàíû ãóøëàð ñÿñ-êöé ñàëàðàã îíëàðû õÿáÿðäàð åäèðëÿð. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ãóøëàð äà ãèäà âÿ hÿòòà éóâàëàðûíûí è÷èíè þðòìÿê ö÷öí òöê ÿëäÿ åäèð. Ùåéâàíëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû ôàéäàéà ÿñàñëàíàí áó ÿëàãÿíè éàðàäàí óúà Ðÿááèìèçäèð. Àëëàh éàðàòäûüû áó úàíëûëàðûí hàìûñûíû åhòèéàúëàðûíû
þäÿéÿúÿêëÿðè
úàíëûëàðëà áèðëèêäÿ éàðàòìûøäûð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ðàçèò úàíëûëàðëà ãèäàëàíûð. Áóíà ýþðÿ
114
ÑÓ ÖÇßÐÈÍÄß ÝßÇßÍ ÝÞËÌß×ß ÕÈÇßÊ×ÈÑÈ Ñó öçÿðèíäÿ ýÿçìÿê èíñàíëàð ö÷öí ãåéðè-ìöìêöí èøäèð. Ùàëáóêè áèð ÷îõ úàíëû Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè õöñó-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ñè áÿäÿí ãóðóëóøó ñàéÿñèíäÿ áó èøè àñàíëûãëà éåðèíÿ éåòèðèð. Ìÿñÿëÿí, ýþëìÿ÷ÿ õèçÿê÷èñè àäëàíàí hÿøÿðàò íþâö óçóí, èíúÿ àéàãëàðû èëÿ ñóéóí öçÿðèíäÿ ýÿçèð. Ùÿøÿðàòûí àéàãëàðû ñóéó èòÿëÿäèéè çàìàí ñóéóí ñÿòhèíäÿ êè÷èê áèð ÷óõóð ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áåëÿëèêëÿ, hÿøÿðàò áÿäÿí àüûðëûüûíû ÷îõ ýåíèø áèð ñàhÿéÿ éàéìûø îëóð. Àïàðûëàí ìöøàhèäÿ âÿ òÿäãèãàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ ìÿëóì îëóá êè, ýþëìÿ÷ÿ õèçÿê÷èñèíèí àéàãëàðû ñóéóí öñò òÿáÿãÿñèíè éàðìûð. Jÿíè hÿøÿðàòûí àéàãëàðû ñóéóí è÷èíÿ ýèðìèð. Ýþëìÿ÷ÿ õèçÿê÷èñè áóíóí ñàéÿñèíäÿ äèýÿð úàíëûëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ñó öçÿðèíäÿ ýÿçÿ áèëèð.
115
Âàíòóç áàëûüûíûí àëò òÿðÿôäÿí ýþðöíöøö.
JÀÏÛØÃÀÍ ÂÀÍÒÓÇ Âàíòóç áàëûãëàðûíûí ÿñàñ õöñóñèééÿòè îíëàðûí îêåàíäà hÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí âàñèòÿ àõòàðìàñûäûð. Áóíóí ö÷öí îíëàð àêóëàëàðäàí âÿ éà ýÿìèëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Áàëûüûí àðõà öçýÿúè îâàëøÿêèëëè âàíòóç ôîðìàñûíäàäûð. Öñòöíÿ éàïûøäûüû áöòöí úàíëû-úàíñûç úèñèìëÿðëÿ áèðëèêäÿ hÿðÿêÿò åäÿ áèëèðëÿð. Öçÿðèíÿ éàïûøäûüû úàíëû íÿ åòñÿ äÿ, íÿ ãÿäÿð ñöðÿòëÿ öçñÿ äÿ âàíòóç áàëûüû éåðèíäÿí ãîïìàéàðàã ãàëûð. Jóõàðûäàêû øÿêèëäÿ àêóëàíûí àøàüû hèññÿñèíÿ éàïûøìûø âàíòóç áàëûãëàðûíû ýþðöðñöíöç. Àëëàh hÿð áèð úàíëûíûí hàðàäà îëäóüóíó âÿ íÿ åòäèéèíè áèëèð. Áèð àéÿäÿ Àëëàh áåëÿ áóéóðóð: "Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Àëëàh hÿð øåéè åhòèâà åòìèøäèð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 126).
JÅÐÄß ÃÀ×ÀÍ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÁÀËÛÃËÀÐÛ
116
ÃÛÐÌÛÇÛÄÎÄÀÃ ÁÀËÛÃ Ãûðìûçûäîäàã éàðàñà áàëûüû äöíéàäà äþðä öçýÿúè öçÿðèíäÿ hÿðÿêÿò åäÿí éåýàíÿ áàëûãäûð. Ùÿðÿêÿò åòìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø öçýÿúëÿðè, ýöëöíú ýþðöíöøëö áóð-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
íó âÿ áþéöê ãûðìûçû äîäàãëàðû áàëûüà ÷îõ ìàðàãëû õàðèúè ýþðöíöø âåðèð. Jàðàñà áàëûãëàðûíûí ãóìóí öçÿðèíäÿ áèð èíñàí êèìè ýÿçìÿñèíè òÿìèí åäÿí îðãàíëàðû äþø öçýÿúëÿðèäèð. Áó öçýÿúëÿðèíèí âàñèòÿñèëÿ éàðàñà áàëûãëàðû îêåàí ìöhèòèíäÿ àñàíëûãëà äàéàíà âÿ öçýÿú óúëàðûíûí öçÿðèíäÿ öçÿ áèëèðëÿð. Ãûðìûçûäîäàã éàðàñà áàëûüûíûí áàøãà ìàðàãëû áèð õöñóñèééÿòè äÿ âàð. Áóðóíëàðûíûí àëòûíäà áàøãà áàëûãëàðû àëäàòìàã ö÷öí ãàðìàã êèìè èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè êè÷èê äÿðè ïàð÷àëàðû âàð. Jàðàñà áàëûãëàðû éûðòûúû håéâàíëàðäûð. Áó ãàðìàã âàñèòÿñèëÿ äèýÿð áàëûãëàðû, éåíýÿúëÿðè, ñöðôÿëÿðè âÿ äÿíèç ãÿëñÿìÿëèëÿðèíè äÿ îâëàéûðëàð. Äÿíèçèí äèáèíäÿ éàøàéàí áó êè÷èê áàëûãäàêû èíúÿ ãóðóëóø áèçÿ Àëëàhûí éàðàäûúûëûã íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèíè ýþñòÿðèð.
117
ÐßÍÝÀÐßÍÝ ÂÀÜ ÃÓØËÀÐÛ Âàü ãóøëàðû hÿð éåðäÿ ýþðöíÿ áèëÿí ãóøëàðäàíäûð. Øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç áþéöê ìàâè âàü Øèìàëè Àìåðèêàäà ÿí óçóí áîéëó âÿhøè ãóøäóð. Ðÿíýëÿðè èëÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí ìàâè âàüëàð éóâà ãóðäóãëàðû âàõòû íÿçÿðÿ àëìàñàã, Âàü ãóøëàðûíûí úÿì øÿêëèíäÿ îëàí éóâàëàðûíà ÿñàñÿí èíñàíëàðäàí óçàã âÿ ýèçëè îëàí áþëýÿëÿðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Âàü ãóøëàðûíûí áàøãà áèð íþâö îëàí hàíê âàüëàðû èñÿ éàç ôÿñëè ýÿëÿíäÿ ÷îõ ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðÿ áöðöíöðëÿð. Jåòêèí âàü ãóøëàðûíûí ðÿíýëè äèìäèêëÿðèíèí ÿòðàôûíäà éàëíûç éóâà ãóðìà çàìàíû ÿìÿëÿ ýÿëÿí ðÿíýëè hèññÿëÿð îëóð. Àëëàh áöòöí ãóøëàðû ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðäÿ éàðàòìûøäûð. Ãóø òöêëÿðèíäÿêè âàëåhåäèúè ðÿíýëÿðè ñåéð åòìÿê ÷îõ õî-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
òÿê-òÿíhà éàøàéàí ãóøëàðäûð.
118 øóìóçà ýÿëèð. Ãóøëàðäàêû áó ðÿíý ìöòÿëèôëèéè Àëëàhûí éöêñÿê éàðàäûúû
îëìàñûíûí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
äÿëèëëÿðèíäÿí éàëíûç áèðèäèð. Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ Àëëàh ðÿíýëÿðè éàðàäàíûí Þçö îëäóüóíäàí
áåëÿ
áÿhñ
åäèð: "Ìÿýÿð
Àëëàhûí
ýþéäÿí áèð éàüìóð éàüäûðäûüûíû ýþðìöðñÿíìè?! Ñîíðà Áèç îíóíëà íþâáÿíþâ ìåéâÿëÿð éåòèøäèðäèê âÿ äàüëàðäà ìöõòÿëèô ðÿíýëè - àü, ãûðìûçû, òöíä ãàðà éîëëàð ïåéäà åòäèê. Èíñàíëàðûí, håéâàíëàðûí âÿ äàâàðëàðûí äà áó úöð ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðè âàðäûð. Àëëàhäàí þç áÿíäÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ àíúàã àëèìëÿð ãîðõàð. Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh hÿð øåéÿ ãàëèá îëàí âÿ áàüûøëàéàíäûð!" ("Ôàòèð" ñóðÿñè, 27-28).
119
ÁÈÐ ÀJ ÑÓÑÓÇ JÀØÀJÀ ÁÈËßÍ ÄÀËÜÀËÛ ÒÓÒÓÃÓØÓËÀÐ Âÿhøè
äàëüàëû
òóòóãóøóëàð
(Meloðsittacus undulatus) Àâñòðàëèéàíûí î ãÿäÿð äÿ éàüûíòû îëàí òÿëÿáàòëàðûíû éåäèêëÿðè òîõóìëàðûí òÿðêèáè èëÿ þäÿäèêëÿðè ö÷öí áó ãóøëàð hàâàíûí ÷îõ èñòè îëäóüó âàõòëàðäà 1 àé ìöääÿòèíäÿ hå÷ ñó è÷ìÿäÿí àñàíëûãëà éàøàéà áèëèðëÿð. Âÿhøè äàëüàëû òóòóãóøóëàðûí hÿéàòûíäà ñóéóí ÿhÿìèééÿòè îëäóãúà áþéöêäöð. Áóíà ýþðÿ äÿ áöòöí hÿéàòëàðûíû èãëèì øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ òÿíçèìëÿéÿ áèëèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, êèôàéÿò ìèãäàðäà ñó òàïìàäûãëàðû çàìàí éóìóðòà ãîéìàüû äàéàíäûðûð âÿ ñó ö÷öí éåíè éåðëÿð àõòàðìàãëà ìÿøüóë îëóðëàð. Êèôàéÿò ãÿäÿð áþéöê áèð ñó éûüûíû òàïàíäà èñÿ éóìóðòà ãîéìàüà áàøëàéûðëàð. Äàëüàëû òóòóãóøóëàðûí hÿéàòëàðûíû èãëèì øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ òÿíçèìëÿìÿñè äÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè èëhàì íÿòèúÿñèíäÿ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
îëìàéàí ÷þëëöê ÿðàçèëÿðèíäÿ éàøàéûðëàð. Ñóéà
120 ìöìêöí îëàí äàâðàíûøäûð. Íÿñëèíèí äàâàìû ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí ðèñêÿ éîë âåðìèð âÿ éóìóðòà ãîéìàüû òàìàìèëÿ äàéàíäûðûðëàð. Áåëÿ àüûëëû áèð
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
hÿðÿêÿò åäÿðÿê ýþçëÿìÿëÿðèíè äàëüàëû òóòóãóøóëàðà èëhàì åäÿí hÿð øåéè áèëÿí, éàðàòäûüû áöòöí úàíëûëàðäàí õÿáÿðäàð îëàí Ðÿááèìèçäèð. Áèð àéÿäÿ áåëÿ áóéðóëóð: "Jåääè ýþé, éåð âÿ îíëàðäà îëàí áöòöí ìÿõëóãàò Àëëàhû òÿãäèñ åäèð. Åëÿ áèð øåé éîõäóð êè, Àëëàhà òÿðèô äåéèá Îíà øöêð åòìÿñèí, ëàêèí ñèç îíëàðûí òÿãäèñèíè àíëàìàçñûíûç. Àëëàh hÿãèãÿòÿí hÿëèì âÿ áàüûøëàéàíäûð!" ("Èñðà" ñóðÿñè, 44).
121
ÃÓØ ÒÖÊËßÐÈÍÈÍ ÃÓÐÓËÓØÓ ßëáÿòòÿ êè, ãóøëàðû áàøãà úàíëûëàðäàí àéûðàí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿò îíëàðûí ó÷à áèëìÿñèäèð. Ùå÷ áèð úàíëûíûí áàúàðìàäûüû áó èøè ãóøëàð õöñóñè ãóðóëóøó îëàí òöêëÿðè âàÃóø òöêëÿðè ÷îõ éöíýöëäöð, ãàëäûðìà ýöúö âàð âÿ éåíèäÿí àñàíëûãëà ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíÿ ãàéûäà áèëèðëÿð. ßýÿð áèð ãóø òöêöíö ìèêðîñêîï àëòûíäà ìöøàhèäÿ åòñÿê, ãåéðè-àäè áèð ãóðóëóøëà ðàñòëàøàðûã. Òöêëÿðèí îðòàñûíäà hàìûìûçûí áèëäèéè óçóí âÿ ñÿðò áèð áîðó âàð. Áó áîðóíóí hÿð èêè òÿðÿôèíäÿí éöçëÿðëÿ òöê ÷ûõûð. Óçóíëóüó âÿ éóìøàãëûüû ìöõòÿëèô îëàí áó òöêëÿð ãóøà hàâàäà
ñöðÿòëÿ
ó÷ìàã
èìêàíû âåðèð. Ëàêèí äàhà ìàðàãëûñû îäóð êè, áó òöêëÿðèí äÿ hÿð áèðèíèí ýþçëÿ
öçÿðèíäÿ
àäè
ýþðöíìÿéÿí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ñèòÿñèëÿ åäèðëÿð.
122 äàhà êè÷èê "òöêúöê"ëÿð âàð. Áó òöêúöêëÿðèí äÿ öçÿðèíäÿ êè÷èê ãàðìàãëàð âàð. Áó ãàðìàãëàð ñàéÿñèíäÿ hÿð áèð òöêúöê áèð-áèðèíäÿí ñàíêè òîããà êèìè òóòóð. Ãàðìàãëàð áèð òîããàíûí èêè òÿðÿôè êèìè áèð-áèðèíÿ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
áÿðêèäèëìèøäèð. Áèð-áèðèíÿ ãàðìàãëàðëà áÿðêèäèëìèø òöêúöêëÿð àðàëàðûíäàí hàâà êå÷ìÿéÿúÿê ãÿäÿð ñûõ éåðëÿøèð. ßýÿð ãàðìàãëàð hÿð hàíñû áèð ôîðìàäà áèð-áèðèíäÿí àéðûëñà, ãóøóí ñèëêÿëÿíìÿñè âÿ éà äèìäèéè èëÿ òöêëÿðèíè äöçÿëòìÿñè èëÿ òöêëÿð éåíèäÿí ÿââÿëêè âÿçèééÿòÿ ýÿëèð. Ãóøëàð hÿéàòëàðûíû äàâàì åòäèðÿ áèëìÿê ö÷öí òöêëÿðèíè äàèì òÿìèçëÿìÿëè, îíëàðà ãóëëóã åòìÿëè âÿ hÿð çàìàí èñòèôàäÿ ö÷öí hàçûð ñàõëàìàëûäûð. Òöêëÿðèíÿ ãàéüû ýþñòÿðÿðêÿí ãóéðóãëàðûíûí äèáèíäÿ îëàí éàü êèñÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Äèìäèêëÿðè èëÿ áó éàüäàí ìöÿééÿí ìèãäàð ýþòöðÿðÿê òöêëÿðèíè òÿìèçëÿéèð âÿ ïàðûëäàäûðëàð. Áó
123
ßëèíèçÿ áèð ãóø òöêö àëûá áàõûí. Òöêäÿêè áèð-áèðèíèí è÷èíÿ êå÷ìèø ãàðìàüàáÿíçÿð ãóðóëóøó ñèç äÿ ýþðÿúÿêñèíèç.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
124 éàü ñóäà öçÿí ãóøëàðäà ñóéóí è÷èíäÿ âÿ éà éàüûøäà ñóéóí äÿðèéÿ êå÷ìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ãóøëàð òöêëÿðèíè ãàáàðòìàãëà ñîéóã hàâàëàðäà áÿäÿí òåìïåðàòóðëàðûíû ñàáèò ñàõëàéûð, èñòè hàâà-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
äà èñÿ òöêëÿðèíè áÿäÿíëÿðèíÿ éàïûøäûðàðàã áÿäÿíëÿðèíèí ñÿðèí ãàëìàñûíû òÿìèí åäèðëÿð. Áÿäÿíèí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ îëàí òöêëÿðèí hÿð áèðèíèí þç ôóíêñèéàñû âàð. Ãóøóí ãàðûí hèññÿñèíäÿêè òöêëÿðëÿ ãàíàä âÿ ãóéðóã hèññÿñèíäÿ îëàí òöêëÿð ìöõòÿëèô õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. ßñàñûíû áþéöê òöêëÿðèí òÿøêèë åòäèéè ãóéðóã òöêëÿðè ñöêàí âÿ ÿéëÿú ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð. Ãàíàä òöêëÿðè èñÿ ãàíàä ÷àëìà ÿñíàñûíäà à÷ûëàðàã ñàhÿíè ýåíèøëÿíäèðÿúÿê âÿ éóõàðû ãàëäûðìàã ýöúöíö àòûðàúàã ãóðóëóøäàäûð. Ãóø ãàíàäûíû àøàüûéà äîüðó hÿðÿêÿò åòäèðäèéè çàìàí òöêëÿð áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøûð âÿ hàâàíûí êå÷ìÿñèíèí ãàðøûñû àëûíûð. Jóõàðû ãàëäûðäûüû çàìàí èñÿ òöêëÿð òàì à÷ûëàðàã àðàëàðûíäàí hàâàíûí êå÷ìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Ãóøëàð ó÷ìà ãàáèëèééÿòëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí ìöÿééÿí äþâðëÿðäÿ òöêëÿðèíè òþêöðëÿð. Ôóíêñèéàñûíû àðòûã éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿéÿí êþhíÿëìèø âÿ éà ãûðûëìûø áþéöê òöêëÿð ñöðÿòëÿ éåíèëÿíèð. Òöêëÿðäÿ îëàí áöòöí áó èíúÿ ãóðóëóø hÿð ãóøäà âàð. Áöòöí ãóøëàðûí òöêëÿðè îíëàðûí ó÷ìàñûíû òÿìèí åäÿí õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áóðàäà ýþñòÿðèëÿíëÿð hàããûíäà äö-
125 øöíÿí âÿ ôèêèð éöðöäÿí áèð èíñàí ãóøëàðäà îëàí áöòöí áó ãàíóíàóéüóíëóãëàðû ýþðÿúÿê âÿ áóíóí Àëëàhà àèä îëäóüóíó äà äÿðhàë àíëàéàúàã. Jàëíûç ãóøëàðûí áó õöñóñèééÿòèíè äöøöíìÿê Àëëàhûí íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ýöúÿ ñàhèá îëäóüóíó äÿðê åòìÿê ö÷öí êèôàéÿòäèð. éàðàòäûüû úàíëûëàð hàããûíäà äöøöíìÿñèíäÿí âÿ áåëÿ äåäèêëÿðèíäÿí áÿhñ åäèëèð: "Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí hþêìö Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Àëëàh hÿð øåéÿ ãàäèðäèð! Ùÿãèãÿòÿí ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû, ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí ãÿòè äÿëèëëÿðäèð. Î êÿñëÿð êè, àéàã öñòÿ îëàíäà äà, îòóðàíäà äà, óçàíàíäà äà Àëëàhû õàòûðëàð, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû hàããûíäà äöøöíÿðëÿð: "Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí áóíëàðû áîø éåðÿ éàðàòìàìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Áèçè úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí Þçöí ãîðó!"" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 189-191).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàðûí Àëëàhûí
126
ÃÓØËÀÐÛÍ ÙÀÂÀÄÀ ÑÖÇÌß ÒÅÕÍÈÊÀÑÛ Ó÷óø ÷îõëó åíåðæè òÿëÿá åäÿí áèð ïðîñåñäèð. Ãóøëàð èñÿ êè÷èê úàíëûëàðäûð âÿ áÿäÿí-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ëÿðèíäÿ ñàõëàíàí åhòèéàò åíåðæè äÿ òöêÿíÿíäèð. Ãóøëàð åhòèéàú äóéäóãëàðû åíåðæèíèí áþéöê áèð hèññÿñèíè õöñóñè ó÷óø òåõíèêàñûíûí âàñèòÿñèëÿ ÿëäÿ åäèðëÿð. Ùàâàäà ãàíàä ÷àëìàäàí ñöçìÿê ãóøëàðûí ÿí ÷îõ èñòèôàäÿ åòäèéè òåõíèêàëàðäàí áèðèäèð. Ìÿñÿëÿí, êÿðêÿñëÿð ìöâàôèã éöêñÿêëèêäÿ ñöçÿðÿê ó÷ìàã ö÷öí èñòè hàâà àõûíëàðûíà óéüóí õöñóñè áèð öñóë òÿòáèã åäèðëÿð. Áèð èñòè hàâà àõûíûíäàí äèýÿðèíÿ ñöçÿðÿê ýöí ÿðçèíäÿ ÷îõ ýåíèø áèð ñàhÿ öçÿðèíäÿ ó÷à áèëèðëÿð. Áèð éåðäÿí áàøãà áèð éåðÿ êþ÷öá ýåäÿí ãóøëàð äà åíåðæèéÿ ãÿíàÿò åòìÿê ö÷öí ñöçìÿ òåõíèêàñûíäàí èñòèôàäÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, ëåéëÿêëÿð êþ÷ÿí çàìàí èñòè hàâà àõûíëàðûíûí âàñèòÿñèëÿ ó÷óð. Ìÿðêÿçè
Àâðîïàäà
ìÿñêóíëàøàí àü ëåéëÿê ãûøû Àôðèêàäà
êå÷èðìÿê
127 ö÷öí 7000 êì-ëèê áèð ìÿñàôÿéÿ êþ÷ åäèð. ßýÿð áöòöí éîëó ãàíàä ÷àëàðàã êå÷ñÿ, îíäà ýÿðÿê ýåòäèéè éîë áîéóíúà äþðä éåðäÿ äàéàíñûí. Ëàêèí àü ëåéëÿê áó ñÿôÿðèíè ö÷ hÿôòÿäÿ âÿ ýöíöí 6-7 ñààòûíû èñòè hàâà àõûíû àðàñûíäà ìöhÿððèêñèç ó÷àí àïàðàò êèìè ó÷àðàã âÿ åíåðæèñèíèí áþéöê áèð Ñó ãóðóäàí äàhà ýåú èñèíäèéè ö÷öí äÿíèçëÿðèí öñòöíäÿ èñòè hàâà àõûíû ÿìÿëÿ ýÿëìèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ êþ÷ÿðè ãóøëàð äÿíèç öçÿðèíäÿí óçóí ñÿôÿðÿ ÷ûõìàüû äåéèë, ãóðó ñàhÿñè öçÿðèíäÿí ó÷ìàüû öñòöí òóòóðëàð. Jÿãèí êè, hàìûíûç áÿçè ìþâñöìëÿðäÿ ýþé öçöíö þðòÿí ëåéëÿê ãàòàðëàðûíû ýþðìöñöíöç. Îíà ýþðÿ êè, ëåéëÿêëÿð äÿ ãóðó ñàhÿñè öçÿðèíäÿí êþ÷öá ýåòìÿéÿ öñòöíëöê âåðÿí ãóøëàðäàíäûð. Äÿíèçëÿðèí öçÿðèíäÿ èñòè hàâàíûí îëìàäûüûíû áèëìÿìÿéèíèç ÷îõ òÿáèèäèð, ëàêèí ëåéëÿêëÿð áóíó ÷îõ éàõøû áèëèðëÿð. Àëáàòðîñ, ãàüàéû âÿ áàøãà äÿíèç ãóøëàðû èñÿ höíäöð äàëüàëàðûí éàðàòäûüû hàâà àõûíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê åíåðæèéÿ ãÿíàÿò åäèðëÿð. Ùöíäöð äàëüàëàð öçÿðèíäÿ ó÷àí áó äÿíèç ãóøëàðû éóõàðûéà äîüðó hÿðÿêÿò åäÿí hàâàíûí ãàëäûðûúû ãöââÿñèíäÿí éàðàðëàíûðëàð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
hèññÿñèíÿ ãÿíàÿò åäÿðÿê áàøà âóðóð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áóðàäà âåðèëÿí áèð íå÷ÿ ìèñàëäàí äà àéäûí îëäó êè, áöòöí ãóøëàð hàíñû òåõíèêàäàí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðèíè, hàðà ýåòäèêëÿðèíè, hàíñû éîëó ñå÷ìÿê ëàçûì îëäóüóíó éàõøû áèëèðëÿð. Èñòè hàâà àõûíû âÿ éà äàëüàëàðûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè hàâà àõûíëàðû âàñèòÿñèëÿ ó÷àíëàð hå÷ áèð ïðîáëåìëÿ öçëÿøìèð. ×öíêè Àëëàh hÿð úàíëûéà åhòèéàú äóéäóüó ìÿëóìàòëàðû èëhàì åäèð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ äÿ îíëàð åòäèêëÿðè áöòöí hÿðÿêÿòëÿðè éàõøû áèëèðëÿð. Àëëàh Ãóðàíäà ãóøëàðûí hàâàäàêû hÿðÿêÿòèíÿ äèããÿò ÷ÿêìèø âÿ áèð àéÿäÿ áåëÿ áóéóðìóøäóð: "Ìÿýÿð ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðûí, ãàíàäëàðûíû à÷ûá ó÷àí ãóøëàðûí Àëëàhû òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåäèêëÿðèíè ýþðìöðñÿíìè? Àëëàh îíëàðäàí hÿð áèðèíèí äóàñûíû, øöêð-ñÿíàñûíû áèëèð. Àëëàh îíëàðûí íÿ åòäèêëÿðèíè áèëÿíäèð!" ("Íóð" ñóðÿñè, 41).
129
ÑÓJÓ ÃÀJ×Û ÊÈÌÈ ÊßÑßÍ ÑÓ ÃÓØÓ Áèð ÷îõ ãóøëàð ãàíàäëàðû ñóéà òîõóíäóüó çàìàí ó÷à áèëìèð, ÷öíêè ñó òöêëÿðè áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûð âÿ ãóø ãàíàäëàðûíû hÿðÿêÿò åòäèðÿ áèëìèð. Ñó ãóøëàðû èñÿ áöòöí ýöí ëåì éàðàíìûð. Áó ãåéðè-àäè âÿçèééÿòèí ñÿáÿáè èëÿ ñèç äÿ ìàðàãëàíäûíûç, åëÿ äåéèëìè? Ñó ãóøëàðûíûí ãàíàäëàðûíäà ñó èëÿ òÿìàñäà îëäóãëàðû çàìàí òöêëÿðèíèí áèð-áèðèíÿ éàïûøìàñûíûí ãàðøûñûíû àëàí éàü âàð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ ãóøëàð ñóäà âÿ ãóðóäà ðàhàò hÿðÿêÿò åäÿ áèëèðëÿð. Ñêèììåð äÿ áèð ñó ãóøóäóð, ëàêèí îíóí áÿäÿíèíäÿ áó éàüäàí éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ î, áàø-
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ÿðçèíäÿ ñóéà ýèðèá-÷ûõûðëàð, ëàêèí îíëàðäà áåëÿ áèð ïðîá-
130 ãà ñó ãóøëàðû êèìè îâ åòìÿê ö÷öí ñóéà ýèðÿ áèëìèð. Áÿñ ñóäà hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿéÿí áó ãóøëàð íåúÿ ãèäàëàíàúàãëàð? Ñîíñóç øÿôãÿò âÿ ìÿðhÿìÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh áó
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ãóøóí àëò äèìäèéèíè öñò äèìäèéèíäÿí óçóí éàðàòìûøäûð. Óçóí àëò äèìäèéèíèí óúëàðû òîõóíóøà ãàðøû ÷îõ hÿññàñäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ñó ãóøóíóí ãàíàäëàðû åëÿ áèð ãöñóðñóç ãóðóëóøà ìàëèêäèð êè, ñó öçÿðèíäÿ hå÷ áèð ãàíàä ÷àëìàäàí óçóí ìöääÿò ñöçÿ áèëèð. Àëò äèìäèéèíè ñóéà ñàëàðàã âÿ ñóéó åéíÿí ãàé÷û êèìè êÿñÿðÿê ó÷óð. Ùÿññàñ äèìäèéè áèð îâà òîõóíäóüó çàìàí ãóø hÿìèí àíäà áóíó hèññ åäèð âÿ îâóíó òóòóð. Áó ãóø Àëëàhûí áöòöí úàíëûëàðû hå÷ áèð íöìóíÿ îëìàäàí éàðàòìàñûíûí äÿëèëëÿðèíäÿíäèð.
"...Àëëàh ñóäà âÿ ãóðóäà íÿ âàðñà áèëèð. Åëÿ áèð äöøÿí éàðïàã éîõäóð êè, Àëëàh îíó áèëìÿñèí. Jåðèí çöëìÿòëÿðè è÷èíäÿ åëÿ áèð òîõóì, åëÿ áèð øåé éîõäóð êè, ìÿhç à÷ûã-àéäûí êèòàáäà îëìàñûí!" ("ßíàì" ñóðÿñè, 59).
"Î êÿñëÿð êè, ñþçö äèíëÿéèá îíóí ÿí ýþçÿëèíÿ óéàðëàð. Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Àüûë ñàhèáëÿðè äÿ åëÿ îíëàðäûð" ("Çóìÿð" ñóðÿñè, 18).
132
ÐÅÀÊÒÈ ÌÖÙßÐÐÈÊ ÊÈÌÈ ÙßÐßÊßÒ ÅÄßÍ ÌÖÐßÊÊßÁ ÁÀËÛÃËÀÐÛ
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Ìöðÿêêÿá áàëûãëàðû íÿ ãÿäÿð "áàëûã" àäëàíäûðûëñàëàð äà áÿäÿíëÿðèíäÿ ñöìöê îëìàäûüû ö÷öí áàøãà áàëûãëàðäàí ÷îõ ôÿðãëÿíèðëÿð. Jÿãèí êè, ñöìöéö îëìàéàí áó áàëûãëàðûí íåúÿ hÿðÿêÿò åòìÿñè hàããûíäà äöøöíöðñöíöç. Ìöðÿêêÿá áàëûãëàðûíûí ÷îõ håéðÿòàìèç áèð hÿðÿêÿòè âàð. Îíëàðûí éóìøàã ÿçÿëÿëÿðäÿí òÿøêèë îëóíàí áÿäÿíè ãàëûí äÿðè ãàòû èëÿ þðòöëöá. Áó äÿðè ãàòûíûí àëòûíäà éåðëÿøÿí ÿçÿëÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ áÿäÿíëÿðèíÿ ñó éûüûð, ñîíðà èñÿ áó ñóéó ãöââÿòëè áèð øÿêèëäÿ ýåðè ïöñêöðäÿðÿê öçöðëÿð. Ìöðÿêêÿá áàëûãëàðûíäàêû áåëÿ ñó ïöñêöðòìÿ ñèñòåìè ÷îõ ãàðûøûãäûð. Ùåéâàíûí áàøûíûí hÿð èêè òÿðÿôèíäÿ úèáÿ áÿíçÿéÿí à÷ûã éåð âàð. Áàëûã áó à÷ûã éåðäÿí àëäûüû ñóéó áÿäÿíèíèí è÷èíäÿêè ñèëèíäðèê áîøëóüà ÷ÿêèð. Äàhà ñîíðà èñÿ áó ñóéó áàøûíûí àðõàñûíäà îëàí íàçèê áèð áîðóäàí éöêñÿê òÿçéèãëÿ ïöñêöðöð. Ùåéâàí áóíóí ñàéÿñèíäÿ éàðàíàí òÿçéèãëÿ ÿêñ òÿðÿôÿ äîüðó ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäèð. Ùÿì÷èíèí îíó îâëàìàã èñòÿéÿí äöøìÿíëÿðèíäÿí äÿ àíè áèð hÿðÿêÿòëÿ ãà÷ûð. ßýÿð ãà÷ûø ñöðÿòè êèôàéÿò ãÿäÿð îëìàçñà, íÿëÿðèí áàø âåðÿúÿéèíè äöøöíÿ áèëÿðñèíèç. Áó âÿçèééÿòäÿ èñÿ ìöðÿêêÿá áàëûüû áÿäÿíèíäÿ hàñèë åòäèéè òöíä
133 ðÿíýëè áîéàíû áóëóä øÿêëèíäÿ äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû ïöñêöðöð. Ùÿìèí áóëóä höúóì åäÿí håéâàíû àçäûðûð. Áó áèð íå÷ÿ ñàíèéÿëèê ÷àøãûíëûã ìöðÿêêÿá áàëûüû ö÷öí êèôàéÿòäèð. Jàðàòäûüû áóëóäóí àðõàñûíäà èòÿí ìöðÿêêÿá áàëûüû ñöðÿòëÿ áó éåðäÿí óçàãëàøûð. îëàí áó õöñóñèééÿòëÿð äÿ hÿð øåéèí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhûí ÿñÿðèäèð. Àëëàh Þçöíäÿí áàøãà òàíðû îëìàäûüûíû áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèð: "Äå êè: "Åé Ìÿíèì èìàí ýÿòèðÿí áÿíäÿëÿðèì! Ðÿááèíèçäÿí ãîðõóí. Áó äöíéàäà éàõøûëûã åäÿíëÿðÿ
éàõøûëûã
âàðäûð.
Àëëàhûí éåðè ýåíèøäèð. Jàëíûç ñÿáð åäÿíëÿðÿ
ñàéñûç-
håñàáñûç ìöêàôàò âåðèëÿúÿêäèð!" ("Çóìÿð" ñóðÿñè, 10).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Áàøãà úàíëûëàðäà îëäóüó êèìè ìöðÿêêÿá áàëûüûíäà
134
ÂßÙØÈ ÁÎÇ ÃÀÇËÀÐ Âÿhøè áîç ãàçëàð 8000 ìåòð êèìè èíàíûëìàç áèð höíäöðëöêäÿ ó÷à áèëèðëÿð. Áó, ÷îõ ÷ÿòèí áèð èøäèð, áèð ÷îõ úàíëûëàð áó höíäöðëöêäÿ hÿòòà íÿôÿñ äÿ àëà áèëìÿç. Áóíóí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ñÿáÿáè àòìîñôåðäÿ éóõàðû ãàëõäûãúà hàâàäàêû îêñèýåíèí ìèãäàðûíûí àçàëìàñûäûð. Áó hàë höíäöðëöêäÿ íÿôÿñ àëìàüû ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Áèç èíñàíëàðûí äà hÿð hàíñû áèð äàüà ÷ûõäûüûìûç çàìàí ÷ÿòèí íÿôÿñ àëìàüûìûçûí ñÿáÿáè áóäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ àòìîñôåðèí áåëÿ höíäöðëöéöíäÿ ó÷àí ãóø äàhà ñöðÿòëÿ ãàíàä ÷àëìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿäèð. ×îõ ãàíàä ÷àëìàã ö÷öí äÿ ãóø äàhà ÷îõ îêñèýåí ñÿðô åòìÿëèäèð. Áó èñÿ ãóøóí èøèíè ÷îõ ÷ÿòèíëÿøäèðÿúÿê áèð hàëäûð. Ëàêèí ãóøëàð hÿòòà ìèí ìåòð höíäöðëöêäÿ äÿ ó÷ñàëàð, hå÷ âàõò ÷ÿòèíëèêëÿ öçëÿøìèðëÿð. ×öíêè áó håéâàíëàðí úèéÿðëÿðè höíäöðëöêäÿêè àç îêñèýåíäÿí ÿí ñÿìÿðÿëè èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿúÿê øÿêèëäÿ éàðàäûëìûøäûð. Îíëàðûí áàøãà úàíëûëàðäàí ôÿðãëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí àüúèéÿðè êèôàéÿò ãÿäÿð hàâà îëìàéàí áèð éåðäÿ íîðìàäàí àðòûã åíåðæè àëìàñûíû òÿìèí åäèð. Áó èñÿ áèçÿ Àëëàhûí ãöñóðñóç éàðàòìàñûíû ñöáóò åäÿí þðíÿêëÿðäÿí áèðèäèð.
"Áèëèí âÿ àýàh îëóí êè, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Àëëàhûíäûð. Î, hÿãèãÿòÿí ñèçèí íÿ ÿìÿë ñàhèáè îëäóüóíóçó âÿ ìÿõëóãàòûí Îíóí Ùöçóðóíà ãàéòàðûëàúàãëàðû ýöíö áèëèð. Àëëàh îíëàðà íÿ åòäèêëÿðèíè õÿáÿð âåðÿúÿêäèð. Àëëàh hÿð øåéè áèëÿíäèð!" ("Íóð" ñóðÿñè, 64).
136
ÌÈÑÈËÑÈÇ ÒßÙËÖÊßÑÈÇËÈÊ ÑÈÑÒÅÌÈ Ñó ñÿòhèíÿ éàõûí éàøàéàí áÿçè úàíëûëàð hÿì ñóéóí öçÿðèíäÿí, hÿì äÿ äèáäÿí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
îëà áèëÿúÿê òÿhëöêÿëÿðëÿ öç-öçÿäèð. Áó úàíëûëàð èíàíûëìàç áèð ìöäàôèÿ ñèñòåìèíÿ ìàëèêäèð, îíëàðûí ðÿíýè øÿôôàôäûð. Øÿêèëëÿðäÿ äÿ ýþðäöéöíöç êèìè, áó õöñóñèééÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ äöøìÿíëÿðè òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëÿ áèëìèðëÿð. Jåíýÿú, êðåâåò âÿ êþðïÿ áàëûãëàð áó øÿêèëäÿ øÿôôàô éàðàäûëìûøëàð. Áó êè÷èê úàíëûëàðûí éàøàäûãëàðû éåðèí øÿðàèòèíè þçëÿðèíèí òÿéèí åäèá áóíà óéüóí ðÿíý àëìàñû ìöìêöí äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó håéâàíëàð þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëäèéèíè hàðàäàí áèëèðëÿð? ßòðàôäà äöøìÿíëÿðèíèí îëäóüóíó âÿ øÿôôàô îëäóãëàðû çàìàí äöøìÿíëÿðèíèí îíëàðû ýþðìÿéÿúÿéèíè íåúÿ áèëèðëÿð? Ùÿð øåéè ãöñóðñóç éàðàäàí Àëëàh áó êè÷èê âÿ ìöäàôèÿñèç úàíëûëàðû äà ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ éàðàòìûøäûð. Àëëàh ãîðóéàí, íÿçàðÿò åäÿí âÿ ìöhàôèçÿ åäÿíäèð. Ñîíñóç øÿôãÿò ñàhèáè
137
îëàí Ðÿááèìèç áöòöí úàíëûëàð ö÷öí õöñóñè áèð ìöäàôèÿ öñóëó éàðàòìûøäàð. Áó úàíëûëàð äà øÿôôàôëûãëàðû èëÿ ãîðóíóðëàð. Àëëàh áöòöí úàíëûëàðû íþãñàíñûç éàðàäàíäûð. Ðÿááèìèç hÿð øåéè ÿí ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ éàðàòäûüûíû àéÿëÿðèíäÿ áèçÿ áåëÿ áèëäèðèð: "Jåääè ýþéö ãàò-ãàò éàðàäàí äà Îäóð. Ñÿí Ðÿhìàíûí éàðàòäûüûíäà hå÷ áèð óéüóíñóçëóã ýþðìÿçñÿí. Áèð ýþçöíö ãàëäûðûá áàõ, hå÷ îðàäà áèð éàðûã, ÷àòäàã ýþðÿ áèëÿðñÿíìè?! Ñîíðà ýþçöíö ãàëäûðûá èêè äÿôÿ áàõ. Ýþç îðàäà çÿèô, éîðüóí äöøÿðÿê éåíÿ äÿ ñÿíÿ òÿðÿô ãàéûäàúàãäûð!" ("Ìöëê" ñóðÿñè, 3-4).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
Øÿêèëëÿðäÿêè øÿôôàô éåíýÿúëÿðè ýþðÿ áèëèðñèíèçìè? Àëëàhûí øÿôôàô áÿäÿíëè éàðàòäûüû áó úàíëûëàðû äöøìÿíëÿðè äÿ ýþðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð.
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
138
ÍßÒÈÚß ßçèç óøàãëàð, ñèçèí ö÷öí hàçûðëàíàí áó êèòàáäà Àëëàhûí éàðàòäûüû åúàçêàð úàíëûëàðäàí áèð íå÷ÿ íöìóíÿéÿ éåð àéûðäûã. Ìÿãñÿäèìèç áó úàíëûëàðäàêû håéðÿòàìèç õöñóñèééÿòëÿð âÿ áÿçè äöøöíöëìöø äàâðàíûøëàð áàðÿäÿ äàíûøàðàã áöòöí áóíëàðûí òÿñàäöôÿí ìþâúóä îëìàäûüûíû, hàìûñûíûí éàðàäûúûñûíûí Àëëàh îëäóüóíó áèð äàhà ñèçëÿðÿ áèëäèðìÿêäèð. Õöñóñèëÿ ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, ñèçèí äÿ éàõøû áèëäèéèíèç êèìè, êèòàáäà îëàí íöìóíÿëÿð éåð öçöíäÿ ìþâúóä îëàí úàíëûëàðûí ÷îõ êè÷èê áèð hèññÿñèäèð. Áóíëàðäàí ÿëàâÿ ñóäà, ãóðóäà âÿ hàâàäà éàøàéàí ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâö âàð. Áó úàíëûëàðûí hàìûñû äà ìöõòÿëèô áÿäÿí ãóðóëóøóíà, ìöõòÿëèô äàâðàíûøëàðà ìàëèêäèð. Ìÿñÿëÿí, áèð ãóøóí àñëàí êèìè âÿ áèð
139
ôèëèí äÿ þðäÿê êèìè ãèäàëàíìàñû ìöìêöí äåéèë. Ïèøèêëÿòèìñàh hÿì ñóäà, hÿì äÿ ãóðóäà éàøàäûüû hàëäà ìåéìóí hÿòòà ñóéà äà ýèðìèð. Ãûñàñû, áöòöí úàíëûëàðûí õöñóñèééÿòëÿðè éàëíûç þç íþâëÿðèíÿ õàñäûð. Øöáhÿñèç êè, ñèç áöòöí áóíëàðû éàðàäàíûí, îíëàðà áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè âåðÿíèí, hÿð hÿðÿêÿòëÿðèíè îíëàðà þéðÿäÿíèí Ðÿááèìèç îëäóüóíó áèëèðñèíèç. ßýÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð áèëìèðäèíèçñÿ äÿ áó êèòàáû îõóäóãäàí ñîíðà áóíó òàì
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
ðèí õàðèúè ýþðöíöøö èëÿ çåáðàëàðûí ýþðöíöøö åéíè äåéèë, áèð
þéðÿíäèíèç. Èíäè áèëäèêëÿðèíèçè áàøãàëàðûíà äà þéðÿäèí. Áöòöí
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
úàíëûëàðû éàðàäàíûí Àëëàh îëäóüóíó, úàíëûëàðäàêû áó ãåéðè-àäè ìöõòÿëèôëèéè éàðàòìàãëà Ðÿááèìèç Þçöíöí ìèñèëñèç àüûë ñàhèáè îëäóüóíó áèçÿ áèëäèðäèéèíè ÿòðàôûíûçäàêûëàðà äà áàøà ñàëûí. Áóíëàðû éåðèíÿ éåòèðäèéèíèç çàìàí Àëëàhûí ñèçè äàhà ÷îõ ñåâÿúÿéèíè, ñèçèí ö÷öí äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ÷îõëó íåìÿòëÿð âåðÿúÿéèíè äÿ éàääàí ÷ûõàðìàéûí. Áóíó hå÷ âàõò óíóòìàéûí. Áþéöê ãöââÿ ñàhèáèíèí, hÿð øåéèí ñàhèáè îëàí Ðÿááèìèçèí ñåâäèéè èíñàí îëìàã ÷îõ àñàíäûð. Ñèç Àëëàhûí âàðëûüûíû èíñàíëàðà þéðÿäÿíäÿ âÿ ìöñáÿò ÿìÿëëÿð ýþðäöéöíöç çàìàí éàõøûëûã åòìèø îëóðñóíóç. Àëëàh éàõøûëûã åäÿí èíñàíëàðà àéÿëÿðèíäÿ áåëÿ ìöæäÿ âåðèð: "Õåéð, îíëàðûí äåäèéè êèìè äåéèë, ÿêñèíÿ, éàõøû èøëÿð ýþðöá þçëÿðèíè Àëëàhà òÿñëèì åäÿíëÿðèí Ðÿááè éàíûíäà ìöêàôàòû âàðäûð. Îíëàðûí hå÷ áèð ãîðõó-
141
ñó éîõäóð âÿ îíëàð ãÿì-ãöññÿ ýþðìÿçëÿð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 112). ãàáèëèíäÿ áèð ìöêàôàò ýþçëÿéèð. Áåëÿëÿðè î ýöíöí äÿhøÿòëè ãîðõóñóíäàí ÿìèí-àìàíëûã è÷èíäÿ îëóðëàð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 89).
ÅÚÀÇÊÀÐ ÚÀÍËÛËÀÐ
"Ùÿð êÿñ éàõøû ÿìÿëëÿ ýÿëñÿ, îíó áó ÿìÿëèí ìö-