Qlobal Masonluq

ÐßÙÌÀÍ Âß ÐßÙÈÌ ÎËÀÍ ÀËËÀÙÛÍ ÀÄÛ ÈËß

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäà àíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà Ìåìàð Ñèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá.

80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûí èääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿ äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõ ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêè ïåéüÿìáÿðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþhöð Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäà Ãóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ äèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí ÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð. Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Áðèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿð äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ, áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿðáàéúàí êèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèíäÿí ìàðàãëà èçëÿíèð. Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè

2

èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó ÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê, åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð. Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó õöñóñèééÿòëÿð Ãóðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãàçàíú ýöäöëìöð. Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû îíëàðà ýþðìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíè ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿðìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð. Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèí íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ òÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëà áèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ èíñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

3

4

ÙÀÐÓÍ ÉßÙÉÀ

ÃËÎÁÀË ÌÀÑÎÍËÓÃ I ÚÈËÄ

×åâèðÿí: Âöñàë Ìÿììÿäîâ

5

ÎÕÓÚÓÉÀ Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö äîüðóëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì 140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhà âàúèáäèð. Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê. Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà èçàh îëóíóð, èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà hå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð. Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê ôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàã ìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí îíëàðû áèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã. Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàðûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ ýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð. Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã. Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ äèããÿò éåòèðìÿéÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð ÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

6

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ ÝÈÐÈØ.................... 8 I. ÒÀÌÏËÈÉÅÐËßÐÄßÍ ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐßÚßÍ.................... 9 II. ÊÀÁÁÀËÀÍÛÍ È× ÖÇÖ.................... 29 III. ÙÓÌÀÍÈÇÌÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 44 IV. ÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 66 V. ÒßÊÀÌÖË ÒßËÈÌÈÍÈÍ ÏßÐÄßÀÐÕÀÑÛ.................... 98 VI. ÌÀÑÎÍËÀÐÛÍ ÄÈÍß ÃÀÐØÛ ÑÀÂÀØÛ.................... 128 VII. ÑÎÍ ÑÞÇ.................... 152 VII. ÃÅÉÄËßÐ.................... 154

7

ÝÈÐÈØ

ó êèòàáäà ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ ÿñàñûíäà ãóðóëàí ìþâúóä äöíéà ñèñòåìèíèí ÿí áþéöê ìåìàðû îëàí, àììà hÿìèøÿ ïÿðäÿ àðõàñûíäà ýèçëÿíÿí áèð òÿøêèëàòû - ìàñîíëàðû àðàøäûðàúàüûã. Ýþðÿúÿéèê êè, ìàñîíëóã ôÿëñÿôÿñèíèí ìàhèééÿòè íÿäèð âÿ hÿì Ãÿðá, hÿì äÿ äöíéàíûí äèýÿð ìÿäÿíèééÿòëÿðè îíóí òÿñèðèíÿ íåúÿ äöøöáëÿð. Êèòàáûí èêèíúè úèëäèíäÿ ìàñîíëàðûí ìöàñèð áåéíÿëõàëã òÿøêèëàòëàðû âÿ ôÿàëèééÿòè, ö÷öíúö úèëäèíäÿ èñÿ Òöðêèéÿäÿêè ýèçëè ÿìÿëëÿðè îðòàéà ÷ûõàðûëàúàã. Ö÷öíúö úèëääÿ hÿì÷èíèí Òöðêèéÿäÿêè "ñàáîòàæ÷û" òÿøêèëàòëàðûí ãóðóëóøó, ìàñîíëàðëà îðòàã ôÿàëèééÿòëÿðè âÿ áó ôÿàëèééÿòè hÿéàòà êå÷èðÿí ÿñàñ øÿõñëÿðèí àäëàðû äà à÷ûãëàíàúàã. ßëèíèçäÿ òóòäóüóíóç úèëääÿ ÿñàñÿí ìàñîíëóüóí äèíÿ ãàðøû ñàâàøûíûí òàðèõèíÿ íÿçÿð ñàëûíûð. Êèòàáäà Àâðîïàíû äèíäÿí óçàãëàøäûðàí, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí hàêèìèééÿòè àëòûíäà éåíè áèð ñèñòåì ãóðàí, ñîíðà äà áó ñèñòåìè áöòöí äöíéàéà éàéìàüà ÷àëûøàí ìàñîíëàðûí ýåð÷ÿê ÿìÿëëÿðè ýþñòÿðèëèð. Åéíè çàìàíäà, ìàñîíëàðûí áó ñèñòåìè ãóðìàã âÿ ãîðóìàã ö÷öí hàíñû öñóëëàðà ÿë àòäûãëàðû à÷ûãëàíûð.

Á

8

-IÒÀÌÏËÈÉÅÐËßÐÄßÍ ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐßÚßÍ Õà÷ëûëàð (Ñÿëèá÷èëÿð) àñîíëóüóí òàðèõèíè àðàøäûðàí åêñïåðòëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí ôèêðèíúÿ, îíóí êþêö Ñÿëèá éöðøëÿðèíÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð. Äöçäöð, ìàñîíëóã ðÿñìÿí 18-úè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ãóðóëóá, àììà ÿñëèíäÿ îíóí ýèçëè òÿðÿôëÿðè äåäèéèìèç êèìè, 12-úè ÿñðÿ ýåäèá ÷ûõûð. Ùÿìèí äþâðäÿ ìàñîíëóüóí éàðàíìàñûíäà "Òàìïëèéåðëÿð îðäåíè" àäëàíäûðûëàí Úÿíýàâÿðëÿð ãóðóìóíóí áþéöê ðîëó îëóá. "Éåíè Ìàñîíëóã ñèñòåìè" àäëû êèòàáûìûçäà Òàìïëèéåðëÿðèí òàðèõèíè èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð âåðìèøèê. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ ÷îõ äóðìàéàúàüûã. Áó êèòàáäà ìàñîíëóüóí ìàhèééÿòèíè, äöíéàéà ýþñòÿðäèéè òÿñèðè äàhà äÿðèíäÿí àðàøäûðàðàã, "Ãëîáàë Ìàñîíëóü"óí íÿ îëäóüóíó îðòàéà ÷ûõàðàúàüûã. Áÿëëèäèð êè, Ñÿëèá éöðöøëÿðè (âÿ éà Õà÷ëû Ñÿôÿðëÿðè) õðèñòèàíëûãëà íÿ ãÿäÿð ÿëàãÿëÿíäèðèëñÿ äÿ, îíëàðûí ÿñàñûíäà ìàääè ãàçàíú ÿëäÿ åòìÿê íèééÿòè äàéàíûðäû. Àâðîïàíûí áþéöê éîõñóëëóã âÿ ñÿôàëÿò è÷èíäÿ éàøàäûüû áèð äþâðäÿ Øÿðãèí, õöñóñèëÿ äÿ Îðòà Øÿðãäÿêè ìöñÿëìàíëàðûí ðèôàh âÿ çÿíýèíëèéè àâðîïàëûëàðû úÿëá åòìèøäè. Âÿ åëÿ áó úàçèáÿ äÿ õðèñòèàíëàðûí äèíè ñèìâîëëàðûéëà ïÿðäÿëÿ-

Ì

Ìàñîíëóüóí êþêö Ïàïà II Óðáàí äþâðöíäÿ ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû òÿøêèë îëóíàí Õà÷ Éöðöøëÿðèíÿ ãÿäÿð óçàíûð.

íÿðÿê, Õà÷ëû Ñÿôÿðëÿðèíèí ÿñàñûíû ãîéóá. Áóíà ãÿäÿð ñþçäÿ ñöëh âÿ áàðûøû òÿáëèü åäÿí Õðèñòèàí äèíè ãÿôèëäÿí ñàâàø áàéðàüûíà ÷åâðèëèð. Õà÷ëû ñÿôÿðëÿðèíè Ïàïà II Óðáàí áàøëàäûá. 1095-úè èëäÿ òîïëàäûüû Êëåðìîí Êîíôðàíñûíäà ïàïà Õðèñòèàí äèíèíèí î âàõòà ãÿäÿð ìþâúóä îëàí áàðûø äîêòðèíàñûíûí äÿéèøäèðèëäèéèíè áèëäèðäè âÿ "Ìöãÿääÿñ òîðïàãëàðû ìöñÿëìàíëàðäàí ãóðòàðìàã" ìÿãñÿäèëÿ "Ìöãÿääÿñ Ñàâàø" åëàí åòäè. Áóíóí àðäûíúà èñÿ hÿì úÿíýàâÿðëÿðäÿí, hÿì äÿ îí ìèíëÿðëÿ àäè èíñàíäàí èáàðÿò îëàí íÿhÿíý áèð "Õà÷ëû Îðäóñó" éàðàäûëäû. Òàðèõ÷èëÿðÿ ýþðÿ, ñàâàø åëàí åòìÿêäÿ Ïàïà II Óðáàíûí ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðè äÿ þç ðÿãèáèíè - ïàïàëûüà äèýÿð íàìèçÿäè ýåðèäÿ ãîéìàã îëóá. Ïàïàíûí ãÿðàðûíà hÿéàúàíëà òàáå îëàí àâðîïàëû êðàëëàð, øàhçàäÿëÿð, ÿñèëçàäÿëÿð âÿ äèýÿð èíñàíëàð ÿñàñûíäà çÿíýèíëèê hÿâÿñè äóðàí ñàâàø ÷àüûðûøûíû ãÿáóë åäèðëÿð. "Ôðàíñûç úÿíýàâàðëÿðè äàhà ÷îõ òîðïàã èñòÿéèð, Èòàëèéà òàúèðëÿðè éåíè âÿ çÿíýèí áàçàðëàð àðçóëàéûðäûëàð... ×îõëó àäè èíñàí èñÿ ñàäÿúÿ, íîðìàë éàøàìûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí ñÿôÿðÿ ÷ûõìûøäû".1 Áó èíñàíëàð éîëáîéó ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí õåéëè ìöñÿëìàíû - hÿòòà éÿhóäèíè äÿ, - éàëíûç ãûçûë âÿ ëÿë-úÿâàhèðàò òàïìàã àðçóñóéëà ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð. Õà÷ëûëàð hÿòòà þëäöðäöêëÿðè èíñàíëàðûí ãàðûíëàðûíû éûðòàðàã,

10

îíëàðûí "þëìÿçäÿí þíúÿ óääóãëàðû" ãûçûëû âÿ äàø-ãàøû àõòàðûðäûëàð. Îíëàðûí çÿíýèíëÿøìÿê hÿâÿñè î ãÿäÿð áþéöê èäè êè, VI Õà÷ëû Éöðöøöíäÿ Êîíñòàíòèíîïîëó (èíäèêè Èñòàíáóëó) éàüìàëàìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíìÿìèøäèëÿð, Àéàñîôéàäàêû õðèñòèàí ôðåñêàëàðûíûí ãûçûë ÷ÿð÷èâÿëÿðèíè äÿ ñþêöá àïàðìûøäûëàð. Áÿëè, "õà÷ëûëàð" àäëàíäûðûëàí áó ãàðàýöðóh õåéëè éåðè õàðàáà ãîéàíäàí, ìèíëÿðëÿ ìöñÿëìàíû ãûëûíúäàí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà 1099-úó èëäÿ Ãöäñÿ ÷àòäû. Òÿõìèíÿí 5 hÿôòÿ ÷ÿêÿí óçóí ìöhàñèðÿäÿí ñîíðà øÿhÿð ÷þêäö âÿ õà÷ëûëàð Ãöäñö òóòäóëàð. Áèð òàðèõ÷èíèí äèëèëÿ äåñÿê, "ðàñòëàðûíà ÷ûõàí áöòöí ÿðÿáëÿðè âÿ òöðêëÿðè þëäöðäöëÿð, êèøè-ãàäûí äåìÿäÿí hàìûíû ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð..."2 Ðåéìîí Àýèëå (Raymund of Aguiles) àäëû áèð ñÿëèá÷è áó âÿhøÿòè áåëÿ òÿñâèð åäèð: - Ìþhòÿøÿì hàäèñÿëÿð áàø âåðäè. Áèçèìêèëÿðèí ÿí ìÿðhÿìÿòëèëÿðè äöøìÿíëÿðèíèí ñàäÿúÿ áàøëàðûíû êÿñèðäè. Äèýÿðëÿðè îíëàðû äîüðàéûð, äèðè-äèðè îäà àòûá èøýÿíúÿ âåðèðäèëÿð. Øÿhÿðèí êö÷ÿëÿðè êÿñèëìèø áàøëàð, ÿëëÿð âÿ àéàãëàðëà äîëóéäó. Éîëäà îíëàðà èëèøìÿäÿí ýåòìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Àììà áöòöí áóíëàð Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíäÿ åäèëÿíëÿðèí éàíûíäà hå÷ íÿäèð. Îðàäà íÿ îëìóøäó? ßýÿð äîüðóñóíó äåñÿì, èíàíìàçñûíûç. Ñàäÿúÿ áóíó äåéèì êè, îðàäà àõàí ãàí áèçìêèëÿðèí äèçèíÿ ãÿäÿð ÷ûõûðäû.3

Õà÷ëûëàð Ãöäñäÿ áþéöê âÿhøÿò òþðÿòìèøäèëÿð. Îðòà ßñðëÿðÿ àèä áó ãðàâöðäÿ hÿìèí âÿhøÿòèí áÿçè ñÿhíÿëÿðè òÿñâèð îëóíóá.

11

Õà÷ëûëàðûí Ãöäñö ìöhàñèðÿéÿ àëìàñûíû ýþñòÿðÿí áèð áàøãà ãðàâöð.

Õà÷ëû îðäóñó èêè ýöí ÿðçèíäÿ Ãöäñäÿêè ìöñÿëìàíëàðû áó úöð âÿhøèëèêëÿðëÿ ãûðûá-÷àòäû.4 Áóíäàí ñîíðà Ãöäñö þç ïàéòàõòëàðû åëàí åòäèëÿð âÿ ñÿðhÿäëÿðè Ôÿëÿñòèíäÿí Àíòàêéàéà ãÿäÿð óçàíàí Ëàòûí Êðàëëûüûíû ãóðäóëàð. Áó òàðèõäÿí äÿ õà÷ëûëàðûí Îðòà Øÿðãäÿ ìÿñêóíëàøìà ìöáàðèçÿñè áàøëàäû. Ãóðäóãëàðû äþâëÿòè éàøàòìàã ö÷öí îíëàðûí òÿøêèëàòëàíìàëàðû ëàçûì èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ õöñóñè "hÿðáè òÿðèãÿòëÿð" éàðàäûëäû êè, ÿââÿëëÿð hå÷ âàõò îíëàðà áÿíçÿéÿí áèð ãóðóì îëìàìûøäû. Áó òÿðèãÿòëÿðèí öçâëÿðè Àâðîïàäàí Ôÿëÿñòèíÿ êþ÷ÿðÿê, îðàäà õöñóñè òÿðçäÿ ìîíàñòûð hÿéàòà éàøàéûð, åéíè çàìàíäà ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû ñàâàøìàã ö÷öí hÿðáè òÿëèì êå÷èðäèëÿð. Ùÿìèí î òÿðèãÿòëÿðäÿí áèðè äèýÿðëÿðèíäÿí òàìàì ôÿðãëè éîë òóòäó âÿ òàðèõèí èíêèøàôûíà òÿñèð ýþñòÿðÿúÿê èøëÿð ýþðäö. Áó, "òàìïëèéåðëÿð" òÿðèãÿòèéäè.

Òàìïëèéåðëÿð Òàì àäû "Èñàíûí âÿ Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí êàñûá ÿñýÿðëÿðè" îëàí Òàìïèëéåðëÿð òÿðèãÿòè (îðäåíè) 1118-úè èëäÿ, éÿíè Ãöäñöí èøüàëûíäàí òÿõìèíÿí 20 èë ñîíðà ãóðóëäó. Òÿðèãÿòè éàðàäàíëàð Ùéó äå Ïåí (Íugh des Payens) âÿ Ãîäôðè Ñåíò-Îìåð (Godfrey of St. Omer) àäëû èêè Ôðàíñûç úÿíýàâÿðèéäè. Þíúÿ 9 àäàìäàí èáàðÿò îëàí òÿðèãÿò ýåòäèêúÿ áþéöäö. Îíëàðûí àäûíûí Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèëìÿñèíèí ñÿáÿáè èñÿ áó èäè êè, þíúÿ hÿìèí ìÿáÿäèí éåðëÿøäèéè òÿïÿäÿ éóðä ñàëìûøäûëàð (Ôðàíñûçúà tamðle - "ìÿáÿä" äåìÿêäèð). Ãåéä

12

åäÿê êè, Èñëàì àëÿìèíèí ìöãÿääÿñ ìÿñúèäëÿðèíäÿí îëàí Ìÿñúèäöë-ßãñà äà îðàäà éåðëÿøèð. Òàìïëèéåðëÿð þçëÿðèíè "éîõñóë ÿñýÿðëÿð" êèìè òàíûòñàëàð äà, ãûñà ìöääÿòäÿ âàðëàíûðëàð. Àâðîïàäàí Ôÿëÿñòèíÿ ýÿëÿí õðèñòèàí õà÷ëûëàðûí ñÿôÿðëÿðè òàìàìèëÿ áó îðäåíèí íÿçàðÿòèíäÿéäè âÿ îíëàðûí ñàéÿñèíäÿ òåçëèêëÿ áþéöê ñÿðâÿò òîïëàéûðëàð. Áàíê ñèñòåìèíÿ áÿíçÿð èëê ñèñòåìè äÿ èëê äÿôÿ ìÿhç îíëàð ãóðóáëàð. Ùÿòòà BBC-íèí øÿðh÷èëÿðè Ìàéê Áåýåí (Michael Baigent) âÿ Ðè÷àðä Ëåéèí (Richard Leigh) ôèêðèíúÿ, îíëàð îðòà ÿñðëÿð êàïèòàëèçìèíÿ áÿíçÿð òÿñÿððöôàò éàðàäàðàã, ôàèçëÿ ïóë âåðèðìèøëÿð.5 Ìöñÿëìàíëàð ãàðøû òÿøêèë åäèëÿí õà÷ëû höúóìëàðûíûí âÿ ãÿòëèàìëàðûí äà ìÿñóëèééÿòè òàìïëèéåðëÿðèí öçÿðèíäÿäèð. Ìÿhç áóíà ýþðÿ 1187-úè èëäÿ Ùèääèí ñàâàøûíäà õà÷ëû îðäóëàðûíû ÿçÿðÿê, Ãöäñö àçàä åäÿí áþéöê Èñëàì êîìàíäàíû Ñÿëàhÿääèí Åééóáè õðèñòèàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè áàüûøëàñà äà, òàìïëèéåðëÿðè åäàì åòäèðìèøäè. Àììà Ãöäñö èòèðìÿëÿðèíÿ âÿ õåéëè èòêè âåðìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, òàìïëèéåðëÿð ìþâúóäëóãëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéà áèëèðëÿð. Àììà áó äÿôÿ Àâðîïàäà ýöúëÿíÿðÿê, áàøäà Ôðàíñà îëìàãëà, ÿêñÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ "äþâëÿò è÷èíäÿ äþâëÿò"ÿ ÷åâðèëèðëÿð. Áó ñèéàñè ýöú, øöáhÿñèç êè, Àâðîïàäàêû êðàëëàðû íàðàhàò åäèðäè. Àììà òàìïëèéåðëÿðèí òÿêúÿ êðàëëàðû äåéèë, äèí õàäèìëÿðèíè äÿ íàðàhàò åäÿí áàøãà áèð þçÿëëèêëÿðè äÿ âàðäû: òÿðèãÿò àðòûã Õðèñòèàí èíàíúûíäàí ãîïìóø, Ãöäñ äþâðöíäÿ áÿçè ìèñòèê õöñóñèééÿòëÿð ãàçàíìûøäû, îíëàðûí ãÿðèáÿ àéèíëÿð éåðèíÿ éåòèðìÿëÿðè hàããûíäà ñþháÿòëÿð ýÿçèðäè. Íÿhàéÿò, 1307-úè èëäÿ Ôðàíñà êðàëû Ýþçÿë Ôèëèï (Philið le Bel) âÿ Ïàïà V Êëåìåíò òÿðèãÿò öçâëÿðèíèí hÿáñ îëóíìàñûéëà áàüëû îðòàã ãÿðàð ÷ûõàðûðëàð. Òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëñÿëÿð äÿ, ÷îõó éàõàëàíûð. Àðäûíúà óçóí-óçàäû èñòèíòàã, ñîðüó-ñóàë äþíÿìè áàøëàéûð; òàìïëèéåðëÿðèí ÷îõó ýåð÷ÿêäÿí äÿ äèíäÿí ñàïäûãëàðûíû, Õðèñòèàí èíàíúûíà ãàðøû ÷ûõäûãëàðûíû, àéèíëÿðèíäÿ Ùç. Èñàéà hÿãàðÿò åòäèêëÿðèíè áîéóíëàðûíà àëûðëàð. Ñîíäà Êèëñÿíèí âÿ Êðàëûí ÿìðèëÿ 1314-úö èëäÿ áàøäà òàìïëéåðëÿðèí "áþéöê óñòàä" àäëàíäûðäûãëàðû ëèäåðëÿðè Æàê äå Ìîëå (Éacques de Molay) îëìàãëà õåéëè òÿðèãÿò÷è åäàì îëóíóð. Áèð õåéëè òàìïëèéåð èñÿ çèíäàíëàðäà ÷öðöäöëöð. Áåëÿëèêëÿ, hÿðÿêàò äàüûäûëûð âÿ ðÿñìÿí òàðèõäÿí ñèëèíèð. Àììà òÿðèãÿòèí ðÿñìÿí ëÿüâ åäèëìÿñè hå÷ äÿ îíóí ýåð÷ÿêäÿí éîõ îëìàñû äåìÿê äåéèëäè. 1307-úè èë hàäèñÿëÿðè çàìàíû òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè ãà÷ûá ýèçëÿíÿðÿê, úàíëàðûíû ãóðòàðà áèëìèøäèëÿð. ßêñÿð òàðèõè ãàéíàãëàðà ýþðÿ, òàìïëèéåðëÿðèí þíÿìëè áèð hèññÿñè 14-úö ÿñð Àâðîïàñûíäà Êàòîëèê Êèëñÿñèíèí hàêèìèééÿòèíè òàíûìàéàí éåýàíÿ äþâëÿò îëàí Øîòëàíäèéàéà ñûüûíûðëàð. Áóðàäà øîòëàíä êðàëû Ðîáåðò Áðéóñóí hèìàéÿñèëÿ éåíèäÿí òÿøêèëàòëàíûð-

13

Òàìïëèéåð úÿíýàâÿðëÿðè õðèñòèàíëûã ïÿðäÿñè àëòûíäà áöòïÿðÿñò èíàíú éàøàäûðäûëàð.

ëàð. Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ âàðëûãëàðûíû äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí éåíè êàìóôëéàæ òàïûðëàð: îðòà ÿñðëÿð Áðèòàíèéàñûíäà ÿí þíÿìëè "ñèâèë úÿìèééÿò òÿøêèëàòû" îëàí áÿííà ëîæàëàðûíà éîë à÷ûðëàð âÿ áèð ìöääÿò ñîíðà áó ëîæàëàðû òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðèðëÿð.6 Áÿííà ëîæàëàðû ìöàñèð äþâðöí áàøëàíüûúûíäà èñìèíè äÿéèøÿðÿê, "ìàñîí ëîæàëàðû" àäëàíìàüà áàøëàéûð ("Ìàñîí" êÿëìÿñèíèí àíëàìû åëÿ áÿííà äåìÿêäèð). Ìàñîíëóüóí ÿí ãÿäèì ãîëó îëàí Øîòëàíä Ðèòè (Ìÿúëèñè) èñÿ 14-úö ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Øîòëàíäèéàéà ñûüûíàí òàìïëèéåðëÿðäÿí ìèðàñ ãàëìûøäû. Ãåéä åäÿê êè, Øîòëàíä Ðèòèíèí ÿí öñò äÿðÿúÿëÿðèíÿ âåðèëÿí àäëàð ÿñðëÿð þíúÿ Òàìïëèéåð Îðäåíèíäÿ úÿíýàâÿðëÿðÿ âåðèëÿí àäëàð èäè. Áó, åëÿ èíäÿ äÿ áåëÿäèð. Ãûñàñû, òàìïëèéåðëÿð ìÿhâ îëìàìûøäûëàð, þç ôÿëñÿôÿ, èíàíú âÿ àéèíëÿðèíè ìàñîíëóã ïÿðäÿñè àëòûíäà äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Ãÿðáèí ìàñîí îëàí âÿ îëìàéàí ÿêñÿð òàðèõ÷èëÿðè áó âåðñèéàíû ñþçñöç ãÿáóë åäèðëÿð. Îíó ñöáóò åäÿí ÷îõëó òàðèõè àðãóìåíòëÿð äÿ âàð. Áó àðãóìåíòëÿð "Éåíè ìàñîí ñèñòåìè" àäëû êèòàáûìûçäà ÿòðàôëû øÿðh îëóíóð. Ìàñîíëóüóí êþêöíöí òàìïëèéåðëÿðÿ äàéàíìàñû âåðñèéàñû òöðê ìàñîíëàðûíà ìÿõñóñ îëàí æóðíàëëàðäà äà òåç-òåç áèëäèðèëèð. Ìàñîíëàð áó ìþâçóäà hå÷ íÿéè ýèçëÿòìèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, òöðê ìàñîíëðàðûíà àèä íÿøðëÿðäÿí áèðè îëàí "Ìåìàð Ñèíàí" æóðíàëûíäà òàìïëèéåðëÿð îðäåíèëÿ ìàñîíóã àðàñûíäàêû ÿëàãÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð:

14

- Ôðàíñà êðàëûíûí Êèëñÿíèí òÿçéèãèëÿ Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíè ãàïàòìàñû âÿ îíëàðûí ÿìëàêûíû Ãöäñäÿêè Ñåíò-Æàí (Saint Éean) úÿíýàâÿðëÿðèíÿ âåðìÿñèëÿ òàìïëèéåðëÿð ìÿhâ îëìàäû. Îíëàðûí áþéöê áèð ãèñìè Àâðîïàäàêû ìàñîí ëîæàëàðûíà ñûüûíäû. Òàìïëèéåðëÿðèí áàø÷ûñû Ìàáåéíà (Mabeignac) èñÿ éàõûí ÿòðàôûéëà áèðýÿ øîòëàíä áÿííàñû êèìè âÿ Ìàê Áåíàê (Mac Benach) ñàõòà àäûéëà Øîòëàíäèéàéà ñûüûíäû. Øîòëàíä êðàëû Ðîáåðò Áðéóñ îíëàðû ÷îõ éàõøû ãàðøûëàäû âÿ þëêÿñèíäÿêè ìàñîí ëîæàëàðû öçÿðèíäÿ áþéöê òÿñèðÿ ìàëèê îëìàëàðûíû òÿìèí åòäè. Íÿòèúÿäÿ Øîòëàíä ëîæàëàðû hÿì ïåøÿ, hÿì äÿ èíòåëëåêò áàõûìûíäàí õåéëè èíêèøàô åòäèëÿð. Ìàñîíëàð èíäèíèí þçöíäÿ äÿ Ìàê Áåíàê àäûíû áþéöê ñàéüûéëà ÷àüûðûðëàð. Òàìïëèéåð ìèðàñûíûí ñàhèáè îëàí Øîòëàíä ìàñîíëàðû ÷îõ èëëÿð ñîíðà éåíèäÿí Ôðàíñàéà äþíäöëÿð âÿ Øîòëàíä Ðèòèíèí òÿìÿëèíè îðàäà äà ãóðäóëàð.7 Ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç "Ìåìàð Ñèíàí" æóðíàëûíäà òàìïëèéåðëÿðëÿ Ìàñîíëóã àðàñûíäàêû ÿëàãÿ hàããûíäà ÷îõ ýåíèø áèëýè âåðèëèð. "Òàìïëèéåðëÿð âÿ àçàä ìàñîíëàð" áàøëûãëû áèð ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð êè, Òàìïëèéåð Îðäåíèíèí àéèíëÿðè ýöíöìöçäÿêè ìàñîí àéèíëÿðèíÿ ñîí äÿðÿúÿ áÿíçÿéèð.8 Åëÿ hÿìèí ìÿãàëÿäÿ äàhà ñîí-

Êèëñÿíèí òÿãèáèíäÿí ãà÷àí òàìïëèéåðëÿðè hèìàéÿñèíÿ àëàí Øîòëàíäèéà êðàëû Ðîáåðò Áðöñ.

15

Òàìïëèéåðëÿð hàããûíäà áèð êèòàá: "Äþéöø÷öëÿð âÿ áàíêèðëÿð".

ðà áèëäèðèëèð êè, Òàìïëèéåð Îðäåíèíèí öçâëÿðè áèð-áèðëÿðèíÿ åéíèëÿ ìàñîíëóãäà îëäóüó êèìè, "ãàðäàøûì" äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð.9 Éàçûíûí ñîíóíúó áþëìÿñèíäÿ èñÿ áóíëàð äåéèëèð: - Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíè âÿ ìàñîíëóã ãóðóìó áèð-áèðëÿðèíÿ ÷îõ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðèáëÿð. Ùÿòòà àéèíëÿðè äÿ àç ãàëà òàìàìèëÿ åéíèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ìàñîíëàðûí þçëÿðèíè òàìïëèéåðëÿðëÿ åéíèëÿøäèðäèêëÿðè âÿ ìàñîí åçîòåðèçìèíèí (ýèçëèëèê) è÷èíäÿ áþéöê þë÷öäÿ òàìïëèéåð ìèðàñûíûí îëäóüóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê îëàð.10 Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëàðûíûí êþêöíöí Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõäûüû âÿ ìàñîíëàðûí áó òÿðèãÿòèí ôÿëñÿôÿñèíè éàøàòäûãëàðû à÷ûã-àøêàð áèð ýåð÷ÿêëèêäèð. Áóíó îíëàð þçëÿðè äÿ åòèðàô åäèðëÿð. Àììà ÿñàñ ìÿñÿëÿ hÿìèí ôÿëñÿôÿíèí íÿ îëìàñûíäà, ìàhèééÿòèíäÿäèð. Òàìïëèéåðëÿð íÿéÿ ýþðÿ Õðèñòèàíëûãäàí ÷ûõàðàã, "éîëäàí ñàïìûø" áèð òÿðèãÿòÿ ÷åâðèëèáëÿð? Îíëàðû áóíà íÿ ìÿúáóð åäèá? Íåúÿ îëóá êè, Ãöäñäÿ áþéöê áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðàéûáëàð? Îíëàðûí ãÿáóë åòäèêëÿðè áó ôÿëñÿôÿ ìàñîíëóã âàñèòÿñèëÿ äöíéàéà hàíñû òÿñèðè ýþñòÿðèá?

Òàìïëèéåðëÿð âÿ Êàááàëà

Òöðê ìàñîíëàðûíûí þç öçâëÿðè ö÷öí íÿøð åòäèðäèêëÿðè "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñè.

Ùÿð èêèñè äÿ ìàñîí îëàí èíýèëèñ éàçû÷ûëàðû Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò Ëîìàñ (Robert Lomas) "The Íiram Key" (Ùèðàì À÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà ìàñîíëóüóí ìÿíøÿéè hàããûíäà ÷îõ þíÿìëè ýåð÷ÿêëÿðè à÷ûãëàéûáëàð. Îíëàðà ýþðÿ, ìàñîíëóüóí òàìïëèéåðëÿðèí äàâàìû îëäóüó à÷ûã áèð ýåð÷ÿêäèð, àììà ÿñàñ ìÿñÿëÿ ìÿhç òàìïëèéåðëÿðèí ìÿíøÿéèíèí íÿ îëìàñûäûð. Éàçàðëàðûí ôèêðèíúÿ, òàìïëèéåðëÿð Ãöäñäÿ îëäóãëàðû äþâðäÿ ýåð÷ÿêäÿí äÿ áþéöê áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðàéàðàã, Õðèñòèàíëûüûí éåðèíÿ áàøãà òÿ-

16

ëèìëÿðè ãÿáóë åäèáëÿð. Áóíóí äà êþêöíäÿ Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíäÿ òàïäûãëàðû áèð êèòàáÿ äàéàíûð. ßñëèíäÿ, òàìïëèéåðëÿðèí Ãöäñäÿêè ÿñë hÿäÿôëÿðè Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíèí õàðàáàëûãëàðûíû àðàøäûðìàã èäè. Îíëàðûí "Ôÿëÿñòèíÿ ýåäÿí õðèñòèàí ñÿëèá÷èëÿðèíè ãîðóìàã" éþíöíäÿêè ôÿàëèééÿòëÿðè ñàäÿúÿ áèð ïÿðäÿ èäè, ýåð÷ÿê hÿäÿôëÿðè èñÿ òàìàìèëÿ áàøãà îëóá. Êèòàáäà áóíóíëà áàüëû äåéèëèð: "Òàìïëèéåðëÿðèí õðèñòèàí ñÿëèá÷èëÿðè hàíñûñà òÿhëöêÿäÿí ãîðóìàëàðû hàããûíäà hå÷ áèð äÿëèë éîõäóð. Àììà Èðîä Ìÿäÿáèíèí (Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíèí éåðèíäÿ èíøà åäèëìèø ìÿáÿä) õàðàáàëûãëàðû àðàñûíäà úèääè àõòàðûøëàð àïàðìàëàðûíà äàèð ìþòÿáÿð ñöáóòëàð âàð".11 Þçö äÿ áóíóíëà áàüëû ñöáóòëàð òàïàí àðàøäûðìà÷ûëàð òÿêúÿ "The Íiram Key" êèòàáûíûí ìöÿëëèôëÿðè äåéèë. Ôðàíñûç òàðèõ÷èñè Ýåòàí Äåëàôîðã (Gaetan Delaforge) áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ øÿðh åäèð: "(Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíè ãóðàí) äîããóç úÿíýàâÿðèí ÿñë ìÿãñÿäè Éÿhóäèëÿðèí âÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí ýèçëè àäÿòëÿðèíÿ äàèð ôàêòëàð âÿ éàçûëàð òàïìàã èäè".12 19-úó ÿñðèí ñîíëàðûíäà Ãöäñäÿ àðõåîëîæè àðàøäûðìàëàð àïàðàí èíýèëèñ òÿäãèãàò÷ûñû ×àðëç Óèëñîí (Charles Wilson) äà hÿì÷èíèí áó ãÿíàÿòÿ ýÿëèá êè, Òàìïëèéåðëÿð Ãöäñ Ìÿáÿäèíèí õàðàáàëûãëàðûíû àðàøäûðìàã ö÷öí îðà ýåäèáëÿðìèø. Óèëñîí ìÿáÿäèí áöíþâðÿñèíäÿ ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìà èøëÿðèíèí àïàðûëäûüûíû ýþðöá âÿ ìöÿééÿíëÿøäèðÿ áèëèá êè, áóíëàðû ìÿhç òàìïëèéåðëÿð åäèáëÿð. Ãåéä åäÿê êè, Óèëñîíóí îðàäà òàïäûüû àëÿòëÿð èíäè äÿ ìàñîíëàðà àèä ÿí áþéöê àðõèâ îëàí Øîòëàíäèéàíûí Ðîáåðò Áðàéäîí (Robert Brydon) êîëëåêñèéàñûíäà ñàõëàíûëûð.13 "The Ùiram Key" êèòàáûíûí ìöÿëëèôëÿðè òàìïëèéåðëÿðèí áó àðàøäûðìàëàðûíûí íÿòèúÿñèç ãàëìàäûüûíû âÿ îíëàðûí Ãöäñäÿ "äöíéàýþðöøëÿðèíè äÿéèøäèðÿí" ÷îõ âàúèá øåéëÿð òàïäûãëàðûíû éàçûðëàð. Áó ãÿíàÿòè äåìÿê îëàð êè, áöòöí òÿäãèãàò÷ûëàð áþëöøöðëÿð. Òàìïëèéåðëÿðèí Õðèñòèàí äöíéàñûíäà äîüóëìàëàðûíà, õðèñòèàí ìÿíøÿëè îëìàëàðûíà ðÿüìÿí, òàìàì ôÿðãëè áèð èíàíúà âÿ ôÿëñÿôÿéÿ áàüëàíìàëàðû ö÷öí ìöòëÿã áèð ãàéíàã îëìàëû èäè êè, ìÿhç hÿìèí ãàéíàã äà îíëàðû ÿúàèá àéèíëÿðÿ, ãàðà ìàýèéà ðèòóàëëàðûíà éþíÿëÙèðàì À÷àðû: ìàñîíëàð, ôèðîíëàð âÿ äèá. Áàõ, hÿìèí áó ãàéíàã, ÿêñÿð òàðèõ÷èëÿðèí Þëö äÿíèç éàçûëàðû ýÿëäèéè ãÿíàÿòÿ ýþðÿ, Êàááàëàäûð. Êàááàëà êÿëìÿñè "ðÿâàéÿò" ìÿíàñûíà ýÿëèð.

17

Áèð òàìïëèéåð-ìàñîí ìÿáÿäè: Rosslyn Êàïåëëàñû Èíýèëòÿðÿíèí Åäèíáóðã øÿhÿðè éàõûíëûüûíäà "Rosslyn Êàïåëëàñû" êèìè òàíûíàí êèëñÿ òàìïëèéåðëÿðèí áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíûí ñèìâîëó êèìè ãÿáóë åäèëèð. Áó áèíàíû òàìïëèéåðëÿðèí äàâàì÷ûëàðû îëàí ìàñîíëàð âÿ ýöë-õà÷ëûëàð òèêÿðÿê, äþðä áèð òÿðÿôèíÿ þç ôÿëñÿôÿëÿðèíè èôàäÿ åäÿí ñèìâîëëàð éåðëÿøäèðèáëÿð. Òöðê ìàñîíëàðûíûí "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ êàïåëëàíûí ìàñîí ìÿíøÿéè âÿ áöòïÿðÿñò öíñöðëÿðè áåëÿ èçàh îëóíóð: - Øîòëàíäèéàäà òàìïëèéåð-ìàñîí áèðëèéèíèí ÿí ÿñàñ ñöáóòëàðûíäàí áèðè Åäèíáóðãóí 10 êì. úÿíóáóíäà éåðëÿøÿí ãÿäèì Òàìïëèéåð ìÿðêÿçè Áàëàíòðàäîõäàí 15 êì. óçàãäàêû Ìèäëîòèàíäàêû Ðîñëèí (Rosslyn) êÿíäèíäÿ éåðëÿøÿí ãàëà âÿ êàïåëëàäûð. Áþëýÿäÿ âÿ ãàëàäà õöñóñèëÿ 1312-úè èëäÿí ñîíðà Ìöãÿääÿñ Êëåð áàðîíëàðûíûí hèìàéÿñè àëòûíäà òàìïëèéåðëÿð ìÿñêóíëàøûáëàð. ...Áó êàïåëëà 1446-48 èëëÿðäÿ òÿêúÿ Øîòëàíäèéàäà éîõ, áöòöí Àâðîïàäà äþâðöí ÿí ìÿøhóð âÿ hþðìÿòëè àäàìëàðûíäàí ñàéûëàí Ñåð Óèëéàì Êëåð òÿðÿôèíäÿí èíøà åäèëèá. Áèíàíûí òèêèíòèñèíäÿ ìàñîíëàð âÿ ðîçèêðóñèéåíëÿð èøòèðàê åäèáëÿð. Ñåð Óèëéàì Êëåð Àâðîïàíûí hÿð éåðèíäÿí òàíûíìûø ìåìàðëàðû êàïåëëàíûí òèêèíòèñèíÿ äÿâÿò åäèá. Êàïåëëàíûí éàíûíäàúà éåíè åâëÿð ãóðóëóá âÿ ëîæà à÷ûëûá...

18

Êàïåëëà ïëàí âÿ äåêîðàñèéà áàõûìûíäàí ôÿðãëÿíèð. Íÿ Øîòëàíäèéàäà, íÿ äÿ Àâðîïàäà îíóí áÿíçÿðè âàð. Î, ìöÿééÿí ãÿäÿð Èðîä Ìÿáÿäèíÿ îõøàäûëûá âÿ hÿð òÿðÿôè ìàñîí ñèìâîëëàðûéëà áÿçÿäèëèá. Ñèìâîëëàðûí àðàñûíäà Ùèðàì âÿ îíóí ãàòèëèíèí áàøëàðûíûí áàðåëéåôëÿðè, hÿì÷èíèí ïÿðýàð âÿ êöíéÿ òÿñâèðëÿðè äèããÿò ÷ÿêèð. Ùÿì÷èíèí áÿçè ìàñîí ìÿðàñèìëÿðèíèí òÿñâèðëÿðè äÿ éåð àëûá. Êàïåëëàíûí Ìèñèð, Èáðàíè, Ãîòèê, Íîðìàí, Êåëò, Ñêàíäèíàâèéà, Òàìïëèéåð âÿ Ìàñîí ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí ìåìàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíè äàøûìàñûéëà éàíàøû, ÿí ìàðàãëû úÿhÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ ñöòóíëàðûí öçÿðèíäÿêè ÷åøèäëè áèòêè ôèãóðëàðûûí àðàñûíäà êàêòóñ âÿ Ìèñèð ìîòèâëÿðèíèí îëìàñûäûð... Êàïåëëàíûí è÷èíäÿ ïàãàí (áöòïÿðÿñò) áÿçÿêëÿðè î ãÿäÿð ÷îõäóð êè, 1589-úó èëäÿ Ðîññëèí áàðîíó îðàíû ìöãÿääÿñ àéèíëÿðèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ö÷öí óéüóí éåð ñàéìàéûá. 31 àâãóñò 1592-úè èëäÿ èñÿ Ðîññëèí áàðîíó Îëèâåð Êëåðÿ ýþñòÿðèëÿí òÿçéèã íÿòèúÿñèíäÿ êàïåëëàäàêû áöòïÿðÿñò íèøàíÿëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòè ëÿüâ åäèëèá. (Òàìåð Àéàí, ßí ãÿäèì ìàñîí ãóðóìó Øîòëàíäèéà Ðîéàë Îðäåð, "Ìåìàð Ñèíàí", 1998, ñàéû 110, ñÿh.18-19)

19

Åíñèêëîïåäèéàëàðäà âÿ ëöüÿòëÿðäÿ Éÿhóäè äèíèíèí ìèñòèê, åçîòåðèê (áàòèíè) áèð ãîëó êèìè òÿãäèì åäèëèð. Áó òÿðèôÿ ýþðÿ, Êàááàëà Òþâðàòûí âÿ éÿhóäèëÿðèí äèýÿð äèíè êèòàáëàðûíûí ýèçëè ìÿíàëàðûíû àðàøäûðàí áèð êèòàáäûð. Àíúàã ìÿñÿëÿíè äàhà äÿðèíäÿí èíúÿëÿéÿíäÿ îðòàéà òàìàì áàøãà ýåð÷ÿêëÿð ÷ûõûð. Áÿëëè îëóð êè, Êàááàëà - hÿëÿ Òþâðàòäàí äà þíúÿ ìþâúóä îëàí, Òþâðàò âÿhé åäèëÿíäÿí ñîíðà éÿhóäèëÿðèí è÷èíäÿ éàéûëàí "ðagan" - éÿíè áöòïÿðÿñò ìÿíøÿëè áèð òÿëèìäèð. Òöðê ìàñîíëàðûíäàí Ìóðàä Þçýÿí Àéôÿð "Ìàñîíëóã íÿäèð âÿ íåúÿäèð" àäëû êèòàáûíäà Êàááàëà hàããûíäàêû áó ìàðàãëû ôàêòëàðû áåëÿ èçàh åäèð: "Íÿ çàìàí éàðàíäûüû âÿ íåúÿ èíêèøàô åòäèéè äÿãèã áèëèíìÿéÿí Êàááàëà Éÿhóäè äèíèëÿ áàüëû îëàí, ìåòàôèçèê õöñóñèééÿòëè, åçîòåðèê ñèñòåìëè áèð ôÿëñÿôÿíèí öìóìè àäûäûð. Îíóí ìöääÿàëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè Òþâðàòûí éàðàíäûüû âàõòäàí äàhà ãÿäèì òàðèõè êþêëÿðÿ ìàëèêäèð".14 Ôðàíñûç òàðèõ÷èñè Ãóýåíîò äó Ìóñþ (Gougenot des Mousseaux) äÿ hÿì÷èíèí, Êàááàëàíûí ÿñëèíäÿ éÿhóäèëèêäÿí äàhà ãÿäèì îëäóüóíó áèëäèðèð.15 Éÿhóäè òàðèõ÷èñè Òåîäîð Ðåéíàõ èñÿ Êàááàëàíû "Éÿhóäèëÿðèí äàìàðëàðûíà ýèðÿí âÿ îíëàðû òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè áèð çÿhÿð" àäëàíäûðûð. Îíóí hÿìêàðû Ñîëîìîí Ðåéíàõ Êàááàëàíû "Èíñàí øöóðóíóí ÿí ïèñ ôÿñàäëàðûíäàí áèðè" håñàá åäèð.16 Êàááàëàíûí "Èíñàí øöóðóíóí ÿí ïèñ ôÿñàäëàðûíäàí áèðè" êèìè ýþðöëìÿñèíèí ñÿáÿáè ÿñàñÿí îíóí òÿëèì åòäèéè ñåhðáàçëûãëà áàüëûäûð. Êàááàëà ìèíëÿðëÿ èëäèð êè, úöðáÿúöð ñåhðáàçëûã àéèíëÿðèíèí àíà êèòàáûäûð. Êàááàëàéëà ìÿøüóë îëàí hàhàìëàðûí ñåhðáàç îëäóãëàðû áèëäèðèëèð. Éÿhóäè îëìàéàí ìèíëÿðëÿ èíñàí äà Êàááàëàíûí òÿñèðè àëòûíà äöøöá, áó òÿëèìè þéðÿíÿðÿê, ñåhðáàçëûãëà ìÿøüóë îëóá. Îðòà ÿñðëÿðèí ñîíëàðûíà äîüðó Àâðîïàíû áöðöéÿí, õöñóñèëÿ äÿ ÿëêèìéà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëÿí áàòèíè (åçîòåðèê) ôÿàëèééÿòèí êþêöíäÿ äÿ Êàááàëà äóðóðäó. Èøèí ãÿðèáÿ òÿðÿôè äÿ åëÿ áóðàäàäûð: Éÿhóäèëèê Òþâðàòûí Ùç.Ìóñàéà âÿhé åäèëìÿñèëÿ ìåéäàíà ýÿëÿí èëàhè áèð äèíäèð. Àììà áó äèíèí äàõèëèíäÿ äèí òÿðÿôèíäÿí éàñàãëàíàí ñåhðáàçëûüû ÿñàñ ýþòöðÿí Êàááàëà (êàááàëèñòèêà) àäëû áèð òÿëèì ìþâúóääóð. Áó, áèð äàhà îíó ýþñòÿðèð êè, Êàááàëà éÿhóäèëèê äèíèíÿ êÿíàðäàí ýÿòèðèëèá. Àììà êÿíàðäàí - éÿíè hàðàäàí? Êàááàëàíûí ìÿíáÿéè íÿäèð? Éÿhóäè òàðèõ÷èñè Ôàáð Ä`Îëèâåò (Fabre d'Olivet) áó ñóàëà "Ãÿäèì Ìèñèð" úàâàáûíû âåðèð. Îíóí ôèêðèíúÿ, Êàááàëàíûí êþêëÿðè ìÿhç Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá ÷ûõûð. Éÿíè Êàááàëà - èñðàèëîüóëëàðûíûí áÿçè áàø÷ûëàðûíûí Ãÿäèì Ìèñèðäÿí þéðÿíäèêëÿðè, ñîíðà äà íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðäöêëÿðè øèôàhè áèð òÿëèìäèð.17 Äåìÿê, áó êèòàáäà àðàøäûðàúàüûìûç Êàááàëà-òàìïëèéåðëÿð-Ìàñîíëóã çÿíúèðèíèí hàðäàí áàøëàäûüûíû òàïìàã ö÷öí Ãÿäèì Ìèñèðÿ áàõìàüûìûç ýÿðÿêäèð.

20

Éÿhóäè ìÿäÿíèééÿòè è÷èíäÿ éåðëÿøÿðÿê èíêèøàô åäÿí Êàááàëà ÿñëèíäÿ éÿhóäèëèêäÿí êÿíàð ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíûð. Êàááàëà Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ìåñàïàòîìèéàäàêû áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíäàí äîüóëóá.

Êàááàëàíûí ãàðàíëûã äöíéàñû

Éÿhóäè òàðèõ÷è Òåîäîð Ðåéíàõ Êàááàëàíû "Éÿhóäèëèéèí äàìàðëàðûíà ýèðÿí âÿ îíó òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè áèð çÿhÿð" àäëàíäûðûð. Ñîëîìîí Ðåéíàõ èñÿ Êàááàëàíû "Èíñàí çåhíèíèí ÿí ïèñ ñàïìàëàðûíäàí áèðè" ñàéûð. Ìöàñèð êàááàëèñòèê ÷àëûøìàëàðà àèä îëàí áó ðÿñìëÿð Êàááàëàíûí ãàðàíëûã äöíéàñûíû ÿêñ åòäèðèð.

Ãÿäèì Ìèñèðèí ñåhðáàçëàðû Ôèðîíëàð þëêÿñè îëàí Ãÿäèì Ìèñèð äöíéà òàðèõèíèí ÿí ãÿäèì ñèâèëèçàñèéà îúàãëàðûíäàí áèðèäèð. Ãóëäàðëûã äþâëÿòè îëàí Ãÿäèì Ìèñèð åéíè çàìàíäà äöíéà òàðèõèíÿ ÿí ãÿääàð ñèâèëèçàñèéàëàðäàí áèðè êèìè äöøöá. Ãÿäèì Ìèñèðèí ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòàí àáèäÿëÿðè - ïèðàìèäàëàð, ñôèíêñëÿð, åhðàìëàð âÿ ñ.éöç ìèíëÿðëÿ êþëÿíèí èëëÿð óçóíó çîðëà èøëÿäèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ èíøà åäèëìèøäè. Ìèñèðèí ìöòëÿã hàêèìëÿðè îëàí ôèðîíëàð þçëÿðèíè Àëëàh êèìè òÿãäèì åòìèø âÿ òÿáÿÿëÿðèíè îíëàðà òàïûíìàñûíû èñòÿìèøäè. Ãÿäèì Ìèñèð hàããûíäà ÿñàñ áèëýè ãàéíàãëàðûíû áèðè âÿ áèðèíúèñè, ÿëáÿòòÿ êè, Ãÿäèì Ìèñèð éàçûëàðûäûð. XIX ÿñðäÿ òàïûëàí áó éàçûëàð óçóí ÷àëûøìàëàðäàí ñîíðà Ìèñèð ÿëèôáàñûíûí ñèððèíèí à÷ûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ îõóíìóø âÿ Ãÿäèì Ìèñèð hàããûíäà õåéëè áèëýè âåðìèøäè. Àììà áó éàçûëàð Ìèñèðèí ðÿñìè ìèðçÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüû ö÷öí ÿñàñÿí ôèðîíëàðûí øÿíèíÿ òÿðèôëÿ äîëóäóð. Ãÿäèì Ìèñèð hàããûíäà ÿí äîëüóí áèëýè ãàéíàüû èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, Ãóðàíè-Êÿðèìäèð. Àëëàh Ãóðàíûí Ùç. Ìóñà èëÿ áàüëû ãèññÿëÿðèíäÿ Ìèñèðäÿêè ñèñòåì hàããûíäà äà þíÿìëè áèëýèëÿð âåðèð. Àéÿëÿðäÿ äåéèëèð êè, Ìèñèðäÿ èêè ÿñàñ ýöú ìÿðêÿçè îëóá: ôèðîí âÿ ÿéàíëàð. ×îõ çàìàí ÿéàíëàð hÿòòà ôèðîíóí þçöíö äÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéûáëàð. Ôèðîí ÿêñÿð hàëëàðäà ìÿhç îíëàðûí èñòÿäèéè êèìè hÿðÿêÿò åäèá. Àøàüûäàêû àéÿëÿð îíëàðûí ôèðîíóí öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè áåëÿ èçàh åäèð:

Ãÿäèì Ìèñèðäÿ òàïûëàí håðîãëèô éàçûñû

24

"Ìóñà äåäè: "Åé ôèðîí! Ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì. Ìÿí Àëëàh áàðÿñèíäÿ éàëíûç hàããû äåìÿéÿ áîðúëóéàì. Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí áèð ìþúöçÿéëÿ ýÿëìèøÿì. Èíäè Èñðàèë îüóëëàðûíû ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿð". Äåäè: "ßýÿð ìþúöçÿéëÿ ýÿëìèñÿíñÿ âÿ äîüðó äàíûøàíëàðäàíñàíñà, îíó ýÿòèð ýþñòÿð!" Ìóñà ÿñàñûíû éåðÿ àòäû âÿ î, äÿðhàë àøêàð ýþðöíÿí áèð ÿæäàhà îëäó. ßëèíè ãîëòóüóíóí àëòûíäàí ÷ûõàðòäû âÿ î, áèð àíäà áàõàíëàðà íóð êÿñèëäè. Ôèðîí òàéôàñûíûí ÿéàíëàðû äåäèëÿð: "Øöáhÿñèç êè, áó, ÷îõ áèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð. Î, ñèçè éóðäóíóçäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿéèð!" "Åëÿ èñÿ, òÿäáèðèíèç íÿäèð?" - äåéÿ ñîðóøäó. Îíëàð äåäèëÿð: "Ìóñàíû ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿhÿðëÿðÿ éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð êè, íÿ ãÿäÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñûíû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!" («ßðàô» ñóðÿñè, 104-112). Äèããÿò éåòèðñÿíèç, àéÿëÿðäÿ Ôèðîíà àüûë âåðÿí, îíó Ùç. Ìóñàéà ãàðøû ãàëäûðàí ÿéàíëàðäàí ñþháÿò ýåäèð. Ìèñèð òàðèõèíè àðàøäûðàíäà áÿëëè îëóð êè, áó ÿéàíëàð ÿñàñÿí èêè ãèñìäÿí èáàðÿòäèð: îðäó âÿ êàhèíëÿð. Îðäóíóí íÿéÿ ýþðÿ þíÿìëè îëäóüóíó èçàh åòìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð; ôèðîí ðåæèìèíèí ÿñàñ ýöúö ìÿhç îðäó èäè. Àíúàã êàhèíëÿðëÿ áàüëû ìÿñÿëÿíè áèð àç äÿðèíäÿí èíúÿëÿìÿê ýÿðÿêäèð.

Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ôèðîí ðåæèìèíèí ÿí ÿñàñ äàéàüû ðàhèáëÿð (ñåhðáàçëàð) ñèíôèéäè. Îíëàðûí òÿëèìëÿðè äàhà ñîíðà Êàááàëàíûí êþêëÿðèíè ôîðìàëàøäûðäû âÿ îðàäàí äà ìàñîíëàðà êå÷äè.

25

Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè êàhèíëÿð (âÿ éà ðàhèáëÿð) Ãóðàíäà "ñåhðáàçëàð" êèìè òÿãäèì åäèëÿí ñèíèôäèð. Ôèðîí ðåæèìèíèí "èäåîëîæè ÿñàñëàðûíû" îíëàð éàðàäûðäûëàð. Îíëàðäà õöñóñè áèð ýöú âÿ ýèçëè åëì îëäóüóíà èíàíûáëàð, êàhèíëÿð äÿ ìÿhç áó éîëëà Ìèñèð õàëãûíà òÿñèð ýþñòÿðèá âÿ îíëàðû ôèðîíà áîéóí ÿéìÿéÿ ñþâã åäèá. Ìèñèð ãàéíàãëàðûíäà "Àìîí êàhèíëÿðè" êèìè òÿãäèì åäèëÿí áó ñèíèô àñòðîíîìèéà, ðèéàçèééàò, hÿíäÿñÿ êèìè åëìëÿðëÿ éàíàøû, ñåhðáàçëûã êèìè áàòèë èøëÿðäÿ äÿ ìàhèð îëóá. Îíëàð ýèçëè áèð åëìÿ ñàhèá îëäóãëàðû äöøöíöëÿí òÿðèãÿòäèðëÿð, áåëÿ òÿøêèëàòëàð "åçîòåðèê òÿøêèëàòëàð" àäëàíûð. Òöðê ìàñîíëàðûíûí íÿøðëÿðèíèí áèðè îëàí Ìàñîí æóðíàëûíäà ìàñîíëóüóí êþêöíöí áåëÿ åêçîòèê òÿøêèëàòëàð îëäóüó áèëäèðèëèð âÿ áó çàìàí õöñóñèëÿ Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíäÿí ñþç à÷ûëûð: - Èíñàíëàðûí øöóðó èíêèøàô åòäèêúÿ åëìëÿðè àðòûá, åëì àðòäûãúà äà åçîòåðèê ñèñòåìèí è÷èíäÿ ñàõëàíûëàí ìþâçóëàð ýåíèøëÿíìèøäèð. Áó èíêèøàô çàìàíû ÿñëèíäÿ Øÿðãäÿ ×èí âÿ Òèáåòäÿí áàøëàéûá, Ùèíäèñòàí âàñèòÿñèëÿ Ìåñàïàòîìèéà âÿ Ìèñèðÿ ÷àòàí åçîòåðèê òÿëèìëÿð îðàëàðäà ìèíëÿðëÿ èë äàâàì åäÿðÿê, õöñóñèëÿ Ìèñèðäÿ ÿñàñ ýöú ñàhèáëÿðèíäÿí îëàí êàhèíëÿðèí áèëèêëÿðèíèí ÿñàñûíà äþíöá.18 Éàõøû, áÿñ Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí åçîòåðèê ôÿëñÿôÿñèíèí ýöíöìöçöí ìàñîíëàðûéëà íÿ ÿëàãÿñè îëà áèëÿð? Ìèíëÿðëÿ èë þíúÿ äàüûëàí - âÿ Ãóðàíäà èíêàðà äàéàíàí áèð ñèñòåìèí êëàññèê ìîäåëè êèìè òÿñâèð åäèëÿí,- Ãÿäèì Ìèñèðèí ýöíöìöçäÿêè ïðîñåñëÿðÿ áèð òÿñèðè âàðìû? Áó ñóàëà úàâàá âåðìÿê ö÷öí Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí êàèíàòûí âÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû ôèêèðëÿðèíÿ áàõìàã ëàçûìäûð.

Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìàòåðèàëèñò êàèíàò èíàíúû Èíýèëèñ ìàñîí éàçàðëàðûíäàí Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò Ëîìàñ (Robert Lomas) àðòûã hàããûíäà äàíûøäûüûìûç "The Íiram Key" (Ùèðàì À÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàñîíëóüóí ìÿíøÿéèíäÿ ÷îõ áþéöê áèð éåð òóòäóüóíó àíëàäûðëàð. Îíëàðûí ôèêðèíúÿ, Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ÷àüäàø ìàñîíëàðà ìèðàñ ãàëàí ÿí þíÿìëè äöøöíúÿ "òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ þçö-þçöíÿ éàðàíàí êàèíàò" ôèêðèäèð. Áåëÿ êè, ãÿäèì ìèñèðëèëÿð êàèíàòûí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäóüóíà èíàíûðäûëàð. Îíëàð ö÷öí áèð Éàðàäûúûíûí íÿéèñÿ éîõäàí âàð åòìÿñè ìÿíòèãäÿí êÿíàð ñàéûëûðäû. Ùåñàá åäèðäèëÿð êè, äöíéà õàîñóí è÷èíäÿí äöçÿíèí äîüìàñûéëà éàðàíûá. Áó õàîñ "Íóí" àäëàíäûðûëûðäû; åéíèëÿ Øóìåðëÿðäÿ îëäóüó êèìè, ìèñèðëèëÿð äÿ hÿìèí õàîñó ãàðàíëûã, Ýöíÿøñèç, ñóëó áèð äÿðèíëèê êèìè òÿñÿââöð åäèðäèëÿð; áó äÿðèíëèéèí þç è÷èíäÿ áèð ýöúö âàðäû, áó éàðàäûúû ýöú

26

Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí äöíéàýþðöøö áó úöð håéêÿëëÿðëÿ äþâðöìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àòûá. Àììà áó èøäÿ ÿí ÿñàñ ðîëó þçëÿðèíè Ãÿäèì Ìèñèðèí âàðèñëÿðè håñàá åäÿí äÿðíÿêëÿð îéíàéûáëàð.

þç-þçöíÿ äöçÿíèí áàøëàìàñûíû ÿìð åòìèøäè; õàîñóí è÷èíäÿ éåðëÿøÿí áó ýèçëè ýöú þç âàðëûüûíû äÿðê åòìèðäè, î, ãàðûøûãëûüûí òÿñàäöôëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøìûø áèð ïîòåíñèàë èäè.19 ßýÿð äèããÿò éåòèðñÿíèç, áó èíàíú ýöíöìöçöí ìàòåðèàëèñò ôèëîñîôëàðûíûí "êàèíàò íÿçÿðèééÿñè", "õàîñ íÿçÿðèééÿñè", "ìàääÿíèí þçö-þçöíö éàðàòìàñû" êèìè ôèêèðëÿðèëÿ ñîí äÿðÿúÿ óéüóí ýÿëèð. Áóíó ãåéä åäÿí Íàéò âÿ Ëîìàñ äàhà ñîíðà éàçûðëàð: "Ãÿðèáÿäèð êè, áó éàðàäûëûø òÿñÿââöðëÿðè ýöíöìöçäÿêè ÷àüäàø åëì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ýþðöøëÿ, õöñóñèëÿ äÿ ãàðûøûã àëÿìëÿðèí ðèéàçè øÿêèëäÿ þçö-þçöíö ìîäåëëÿøäèðèá, òÿêðàðëàéàðàã, íèçàì âÿ ñèñòåì éàðàòìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòàí "õàîñ íÿçÿðèééÿñè"ëÿ òàì öñò-öñòÿ äöøöð".20 Íàéò âÿ Ëîìàñ Ãÿäèì Ìèñèð èíàíúëàðûíûí "÷àüäàø åëì" èëÿ óéüóí ýÿëäèéèíè èääèà åòñÿëÿð äÿ, ÿñëèíäÿ ñþháÿò "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" âÿ "õàîñ íÿçÿðèééÿñè" êèìè ìàòåðèàëèñò òÿëèìëÿðäÿí ýåäèð. Áó íÿçÿðèééÿëÿðèí hå÷ áèð åëìè ÿñàñëàðû îëìàñà äà, ñîí èêè ÿñð ÿðçèíäÿ çîðëà åëìëÿ èìïðîâèçàñèéà åäèëèð, åëìè ýþðöøëÿð êèìè ÷àòäûðûëûðëàð (Áó èøèí êèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ýþðöëäöéöíö èñÿ ñîíðàêû áþëöìëÿðäÿ èíúÿëÿéÿúÿéèê). Êèòàáûí áó éåðèíäÿ àðòûã þíÿìëè áèð ìÿãàìà éåòèøìèøèê. Ýþðÿê, áóðà ãÿäÿð þéðÿíäèêëÿðèìèç íÿëÿðäèð: 1) Ìþâçóéà ìàñîíëóüóí òÿìÿëè ñàéûëàí Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíèíäÿí áàøëàäûã. Äÿãèãëÿøäèðäèê êè, òàìïëèéåðëÿð áèð õðèñòèàí òÿðèãÿòè êèìè ãóðóëñàëàð äà, Ãöäñäÿ þéðÿíäèêëÿðè ýèçëè òÿëèìëÿð îíëàðà áþéöê òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê, Õðèñòèàíëûãäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøäûðûá, ñàïãûí àéèíëÿð hÿéàòà êå÷èðÿí ìèñòèê òÿøêèëàò hàëûíà ýÿòèðèá.

27

2) Òàìïëèéåðëÿðÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí òÿëèìèí íÿ îëäóüóíó ñîðóøàíäà èñÿ Êàááàëà èëÿ ðàñòëàøäûã.

3) Êàááàëàéà äèããÿò éåòèðÿíäÿ áÿëëè îëäó êè, áó òÿëèì íÿ ãÿäÿð Éÿhóäè ìèòñòèêàñû êèìè ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ Éÿhóäèëèêäÿí äàhà ãÿäèìÿ - áöòïÿðÿñòëèéÿ ýåäèá ÷ûõàí áèð òàðèõÿ ìàëèêäèð. Î, Éÿhóäèëèéÿ ñîíðàäàí ýÿëèá, êþêëÿðèíè èñÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýþòöðöð.

4) Ôèðîí ðåæèìèëÿ èäàðÿ åäèëÿí âÿ òèïèê áèð "èíêàð÷û ñèñòåì" îëàí Ãÿäèì Ìèñèðäÿ èñÿ ýöíöìöçöí ìàòåðèàëèñòëÿðèíèí ÿñàñ ôÿëñÿôÿñè îëàí "þçö-þçöíÿ éàðàíàí âÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøàí êàèíàò" ôèêðèëÿ ãàðøûëàøäûã. Øöáhÿñèç êè, áöòöí áóíëàð òÿñàäöôè äåéèë âÿ ìÿíàëû áèð ïàíîðàì ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Ãÿäèì Ìèñèð ñåhðáàçëàðûíûí ôÿëñÿôÿñèíèí hÿëÿ äÿ úàíëû îëìàñû âÿ áó èøäÿ áþéöê ðîë îéíàìûø áèð çÿíúèðèí (Êàááàëà-Òàìïëèéåðëÿð-Ìàñîíëóã) âàðëûüû äåäèéèìèç ôèêðè òÿñäèãëÿéèð. ...Àììà hÿð áèð hàëäà, äîüðóäàíìû, 18-úè ÿñðäÿí áó éàíà äöíéà òàðèõèíÿ äàìüàñûíû âóðàí, ôÿëñÿôÿëÿð, èíãèëàáëàð, ñèñòåìëÿð ãóðàí ìàñîíëóã Ãÿäèì Ìèñèð ñåhðáàçëàðûíûí ìèðàñûäûð?! Áó ñóàëûí úàâàáûíûí äàhà äà à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìàñû ö÷öí áóðà ãÿäÿð ãûñàúà èçëÿäèéèìèç òàðèõè ïðîñåñëÿðè áèð àç äÿðèíäÿí àðàøäûðìàëûéûã.

28

-II-

ÊÀÁÁÀËÀÍÛÍ È× ÖÇÖ þâðàòûí 2 êèòàáûíûí áàøëûüû îëàí "Exodus" êÿëìÿñè òÿðúöìÿäÿ "÷ûõûø" àíëàìûíà ýÿëèð. Áó êèòàáäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ùç. Ìóñàíûí þíäÿðëèéèëÿ Ìèñèðäÿí ÷ûõàðàã, ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòóëìàëàðûíäàí ñþháÿò ýåäèð. Ôèðîí ãóë êèìè èøëÿòäèéè Èñðàèë îüóëëàðûíû àçàä åòìÿê èñòÿìÿñÿ äÿ, Àëëàhûí Ùç. Ìóñàéà âåðäèéè ìþúöçÿëÿð âÿ Ôèðîíóí ãþâìöíÿ ýþíäÿðäèéè ôÿëàêÿòëÿð ãàðøûñûíäà àúèç ãàëìûøäû. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ Èñðàèë îüóëëàðû áèð ýåúÿäÿ Ìèñèðäÿí ýèçëèíúÿ êþ÷ÿ áèëìèøäèëÿð. Ôèðîí îíëàðûí àðäûíúà äöøñÿ äÿ, Àëëàhûí Ùç. Ìóñàéà âåðäèéè ìþúöçÿëÿð Èñðàèë îüóëëàðûíû áÿëàäàí ãóðòàðìûøäû. Àíúàã áó âàãèÿíè áèçÿ äàhà äöçýöí ÷àòäûðàí ãàéíàã Ãóðàíè-Êÿðèìäèð, ÷öíêè Ùç. Ìóñàéà âÿhé îëóíàí Òþâðàò áó ýöíÿ ãÿäÿð õåéëè òÿhðèô åäèëèá. Òþâðàòûí áåø êèòàáû (Òÿêâèí, ×ûõûø, Ëåâèëèëÿð, Ñàéëàð âÿ Òÿñíèéÿ) àðàñûíäà õåéëè úèääè çèääèééÿòëÿðèí îëìàñû äà áóíà ñöáóòäóð. Áó áåø êèòàáäàí àõûðûíúûñû îëàí Òÿñíèéÿíèí ñîíëàðûíäà Ùç. Ìóñàíûí þëöìöíöí âÿ äÿôíèíèí òÿñâèð îëóíìàñû äà hÿì÷èíèí à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð êè, î, ïåéüÿìáÿðèí þëöìöíäÿí ñîíðà éàçûëûá, éÿíè îíà ýÿëÿí âÿhé äåéèë. Ãóðàí èñÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿí íåúÿ ÷ûõìàëàðûíû áöòöí äèýÿð ãèññÿëÿð êèìè, hå÷ áèð çèääèééÿòñèç-ôèëàíñûç, àüëà âÿ ìÿíòèãÿ òàìàìèëÿ óéüóí øÿêèëäÿ ÷àòäûðûð. Öñòÿëèê, Àëëàh Ãóðàíûí äèýÿð ãèññÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áóðàäà äà hàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòìÿñèëÿ ÷îõ áþéöê

Ò

hèêìÿò âÿ ñèðð àøûëàéûð. Îíà ýþðÿ äÿ, àüûë âÿ hèêìÿò ýþçöéëÿ áàõàíäà áó ãèññÿëÿðäÿí áþéöê èáðÿò ýþòöðìÿê ìöìêöíäöð.

Áþéöðÿí áóçîâ håéêÿëè Ãóðàíäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿí ÷ûõûøû hàããûíäà àíëàäûëàí ýåð÷ÿêëÿðäÿí áèðè äÿ îíëàðûí Ùç. Ìóñà âàñèòÿñèëÿ Ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòóëìàëàðûíà ðÿüìÿí, éåíÿ äÿ Àëëàhà âÿ äèíèíÿ ãàðøû öñéàí åòìÿëÿðèäèð. Èñðàèë îüóëëàðû Ùç. Ìóñàíûí òÿáëèü åòäèéè òþâhèä äèíèíè hå÷ úöð ãÿáóë åòìÿéÿðÿê, áöòïÿðÿñòëèêäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèáëÿð. Áó îëàé Ãóðàíäà áåëÿ ÷àòäûðûëûð: Éÿhóäèëÿðèí hàãã äèíäÿí ñàïàðàã, åòèãàä "Áèç Èñðàèë îüóëëàðûíû äÿíèçäÿí êå÷èðòåòäèêëÿðè áóçîâ håéêÿëè, ÿêñÿð àðàøäûðìà÷ûäèê, [ñîíðà] îíëàð þç áöòëÿðèíÿ òàïûíàí ëàðà ýþðÿ, Ãÿäèì Ìèñèð äèíèíäÿêè Aðhis áèð òàéôàéà óüðàäûëàð. Èñðàèë îüóëëàðû äåàäëû ãûçûëäàí éàïûëìûø èíÿéÿ áÿíçÿð áöòëÿðèí áÿíçÿðèéäè. äèëÿð: "Éà Ìóñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áöò äöçÿëò!" Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ñèç, äîüðóäàí äà, úàhèë áèð òàéôàñûíûç! Øöáhÿñèç êè, áóíëàðûí òàïûíäûãëàðû áöòëÿð ìÿhâÿ ìÿhêóìäóð, åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿð èñÿ ïó÷äóð!" (ßðàô 138139) Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó ñàïãûí ìåéëè Ùç. Ìóñàíûí õÿáÿðäàðëûüûíà ðÿüìÿí äÿ äàâàì åäèá, ïåéüÿìáÿð îíëàðäàí àéðûëàðàã, òÿêáàøûíà Òóð äàüûíà ýåäÿíäÿ èñÿ à÷ûãúà îðòàéà ÷ûõûá. Ùç. Ìóñàíûí éîõëóüóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí Ñàìèðè àäëû áèð íÿôÿð Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöòïÿðÿñòëèê ìåéëëÿðèíè êþðöêëÿéèá ãûçûøäûðûá, áèð áóçîâ håéêÿëè éàïàðàã, ãþâìöíö îíà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðûá: "Ìóñà ãÿçÿáëè âÿ êÿäÿðëè hàëäà úàìààòûíûí éàíûíà ãàéûäûá äåäè: "Åé öììÿòèì! Ìÿýÿð Ðÿááèíèç [Òþâðàòû íàçèë åòìÿê, êå÷ìèø ýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàìàã, ýþéäÿí ãöäðÿò hàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí åíäèðìÿê hàããûíäà] ñèçÿ ýþçÿë áèð âÿä âåðìÿìèøäèìè? Éîõñà [ìÿíèì ñèçäÿí àéðûëìàüûìäàí] óçóí áèð ìöääÿò êå÷äè? [Íÿ òåç hÿð øåéè óíóäóá, íàíêîð îëäóíóç?] Éàõóä, Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð ãÿçÿá ýÿëìÿñèíè èñòÿéèá, ìÿíÿ âåðäèéèíèç âÿäÿ õèëàô ÷ûõäûíûç?"

30

Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç ñÿíÿ âåðäèéèìèç âÿäÿ þç èõòèéàðûìûçëà õèëàô ÷ûõìàäûã. Àììà áèç [Ôèðîí] òàéôàñûíûí [áèð áàéðàì ýöíö ÿìàíÿò îëàðàã àëäûüûìûç] çèíÿòëÿðèäÿí èáàðÿò àüûð áèð éöêëÿ éöêëÿíìèøäèê. Îíëàðû [ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò hàðàìäûð äåéÿðÿê ýöíàhäàí ãóðòóëìàã ìÿãñÿäèëÿ îäà] àòäûã. Ñàìèðè äÿ áèçèì êèìè [þçöíäÿ îëàí áÿçÿê øåéëÿðèíè îäà] àòäû. [Îäà àòûëìûø ãûçûë-ýöìöø ÿðèäèêäÿí ñîíðà] Ñàìèðè [÷óõóðóí è÷èíäÿí] îíëàðà áþéöðÿí áèð áóçîâ håéêÿëè [äöçÿëäèá] ÷ûõàðòäû. [Ñàìèðè âÿ îíóí éîëäàí ÷ûõàðäûüû áèð íå÷ÿ êèøè] äåäèëÿð: "[Åé Èñðàèë îüóëëàðû!] Áó ñèçèí òàíðûíûçäûð. Ìóñàíûí äà òàíðûñû áóäóð, ëàêèí óíóòìóøäóð". (Òà Ùà 86-88) Ìàðàãëûäûð, íÿéÿ ýþðÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöò äöçÿëäèá, îíà èáàäÿò åòìÿê êèìè ÿúàèá áèð àäÿòëÿðè âàð? Áóíóí êþêö hàðàëàðà ýåäèá ÷ûõûð? Àéäûí ìÿñÿëÿäèð êè, ÿââÿëúÿäÿí áöòïÿðÿñò îëìàéàí áèð õàëã ãÿôèëäÿí áöò äöçÿëäÿðÿê, îíà èáàäÿòÿ áàøëàéà áèëìÿç. Áóíó àíúàã áöòïÿðÿñòëèéè òÿáèè ãàðøûëàéàí, áó ñÿôåh èíàíúû ìÿíèìñÿìèø èíñàíëàð åäÿ áèëÿðëÿð. Ùàëáóêè, Èñðàèë

Ãÿäèì Ìèñèðÿ àèä äèýÿð áèð áöò: ãûçûë áóçîâ Íathor.

31

îüóëëàðû áàáàëàðû Ùç. Èáðàhèìäÿí ñîíðà òÿê Òàíðûéà èáàäÿò åòìèø áèð ãþâì èäè. "Èñðàèë îüóëëàðû" èôàäÿñè Ùç. Èáðàhèìèí íÿâÿñè îëàí Ùç. Éàãóáóí îüóëëàðûíû âÿ îíëàðäàí ýÿëÿí ñîéó íÿçÿðäÿ òóòóð. Èñðàèë îüóëëàðû þç áàáàëàðû Ùç. Èáðàhèì, Ùç. Èñhàã âÿ Ùç. Éàãóáäàí òÿê Àëëàhà èìàí åòìÿêëÿ áàüëû òþâhèä èíàíúûíû ìèðàñ àëìûø âÿ ãîðóìóøäóëàð. Ùç. Éóñèôëÿ áèðëèêäÿ Ìèñèðÿ ýåäèáëÿð, îðàäà óçóí çàìàí éàøàéûáëàð, àììà áöòïÿðÿñò ìèñèðëèëÿðèí àðàñûíäà þç òþâhèä èíàíúëàðûíû ãîðóéóá ñàõëàéûáëàð. Ãóðàí ãèññÿëÿðèäÿí àíëàøûëûð êè, Ùç. Ìóñà ýþíäÿðèëÿíäÿ äÿ Èñðàèë îüóëëàðû òÿê Àëëàhà èìàí åäÿí áèð ãþâì èìèøëÿð. Éàõøû, áÿñ íåúÿ Ãÿäèì Ìèñèðÿ àèä äàhà áèð Íathor håéêÿ- îëäó êè, îíëàð hÿì áöòöí áóíëàðäàí, hÿì ëè. äÿ Ùç. Ìóñà òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿí ÷îõëó ìþúöçÿëÿðäÿí ñîíðà ãÿôèëäÿí àñàíëûãëà áöòïÿðÿñòëèéÿ äîüðó éþíÿëèðëÿð? Áóíóí ñÿáÿáè íÿ îëà áèëÿð? Éåýàíÿ èçàh áóäóð êè, Èñðàèë îüóëëàðû òþâhèä äèíèëÿ éàøàéàí áèð òîïëóì îëñàëàð äà, ÿòðàôëàðûíäàêû áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí òÿñèðèíÿ äöøÿðÿê, Àëëàhûí ýþíäÿðèéè äèíèí ÿâÿçèíÿ áöòëÿðÿ öç òóòóáëàð. Òÿáèè êè, áó òÿñèðè ýþñòÿðÿí îíëàðûí óçóí ìöääÿò éàøàäûãëàðû Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàñû îëóá. Áóíà àèä ÷îõ ãöââÿòëè áèð ñöáóò äà âàð - ôèêèð âåðèí: Ùç. Ìóñà Òóð äàüûíäàéêÿí Èñðàèë îüóëëàðûíûí hàãã éîëäàí ñàïàðàã, èáàäÿò åòäèêëÿðè "áþéöðÿí áóçîâ håéêÿëè" ÿñëèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè Àòîð âÿ Àôèñ àäëû áöòëÿðèí àíîëîãóäóð! Õðèñòèàí àðàøäûðìà÷ûñû Ðè÷àðä Ðàéâñ (Richard Rives) "Too Long in the Sun" (Óçóí ìöääÿò Ýöíÿøèí àëòûíäà) àäëû êèòàáûíäà éàçûð: - Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áóüà âÿ èíÿê òàíðûëàðû, éÿíè Àòîð âÿ Àôèñ Ýöíÿøÿ òàïûíìàíûí ñèìâîëëàðûäûð. Áó áöòëÿðÿ èáàäÿò Ãÿäèì Ìèñèðäÿ Ýöíÿøÿ òàïûíìàíûí óçóí òàðèõèíèí ñàäÿúÿ êè÷èê áèð ïàð÷àñûäûð. Ñèíà äàüûíäàêû (Èñðàèë îüóëëàðûíûí òàïûíäûüû) ãûçûë áóçîâ èñÿ îðàäà êå÷èðèëÿí áàéðàìûí Ýöíÿøÿ èáàäÿòëÿ áàüëû îëäóüóíó ýþñòÿðèð. (21) Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò äèíèíèí Èñðàèë îüóëëàðûíà òÿñèðè ÷îõ ìöõòÿëèô ìÿðhÿëÿëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðèá. Ìÿñÿëÿí, áèð àç ÿââÿë äÿ äåäèéèìèç êèìè, îíëàð ñÿ-

32

ôÿðëÿðè çàìàíû áöòïÿðÿñò áèð ãþâìëÿ ðàñòëàøàíäà áó ñàïãûí èíàíúà ìåéë åäÿðÿê, "Éà Ìóñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áöò äöçÿëò!" ñþéëÿìèøäèëÿð. (ßðàô 138-139) Ùÿì÷èíèí, ïåéüÿìáÿðÿ äåäèêëÿðè "Éà Ìóñà, Àëëàhû àøêàð ñóðÿòäÿ ýþðìÿéèíúÿ, hå÷ âàõò ñÿíÿ èíàíìàéàúàüûã!" (Áÿãÿðÿ 55) ñþçëÿðè äÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò äèíèíäÿ îëäóüó êèìè, "ýþçëÿ ýþðöíÿí", éÿíè ìàääè âàðëûãëàðà (áöòëÿðÿ) òàïûíìàã èñòÿéèíäÿí õÿáÿð âåðèð. Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó úÿhÿòè ñîí äÿðÿúÿ âàúèáäèð âÿ áèçÿ Òþâðàòûí òÿhðèôè, áèð äÿ Êàááàëàíûí ìÿíøÿéèëÿ áàüëû þíÿìëè áàõûø áóúàüû à÷ûð. Áó èêè ìÿñÿëÿíè äÿðèíäÿí èíúÿëÿéÿíäÿ, îíëàðûí êþêëÿðèíèí ýåäèá Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò âÿ ìàòåðèàëèñò èíàíúûíà äàéàíäûüûíû ýþðöðöê.

Ãÿäèì Ìèñèðäÿí Êàááàëàéà Ùÿëÿ Ùç. Ìóñà hÿéàòäà îëà-îëà Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ýþðäöêëÿðè áöòëÿðè éàïûá, îíëàðà èáàäÿòÿ ãàëõàí Èñðàèë îüóëëàðû ïåéüÿìáÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà hàãã éîëóíäàí òàìàìèëÿ ñàïäûëàð. Øöáhÿñèç êè, åéíè ôèêðè áöòöí éÿhóäèëÿðèí hàããûíäà ñþéëÿìÿê äîüðó îëìàç, àììà îíëàðûí áÿçèëÿðè Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàñûíû éàøàäàðàã, áó ôÿëñÿôÿíèí òÿìÿëè îëàí Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí (Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû) òÿëèìèíè äàâàì åäèáëÿð, öñòÿëèê, îíó þç õàëãëàðû àðàñûíäà äà éàéûáëàð. Ãÿäèì Ìèñèðäÿí éÿhóäèëÿðÿ ìèðàñ ãàëàí áó òÿëèì èñÿ Êàááàëàäûð. Êàááàëà äà åéíÿí Ìèñèð êàhèíëÿðèíèí ñèñòåìè êèìè åçîòåðèê òÿëèì øÿêëèíäÿ éàéûëûá âÿ ìàýèéà èëÿ áàüëû îëóá. Êàááàëàíûí äèããÿò ÷ÿêÿí áèð úÿhÿòè äÿ îäóð êè, éàðàäûëûøû Òþâðàòäà îëäóüóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëè øÿêèëäÿ èçàh åäèð, Ãÿäèì Ìèñèð èíàíúûíûí ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëìàñûíà äàèð ìàòåðèàëèñò ýþðöøöíö ÿñàñ òóòóð. Òöðê ìàñîíëàðûíäàí îëàí Ìóðàä Þçýÿí Àéôÿð áóíóíëà áàüëû éàçûð: - Êàááàëàíûí Òþâðàòäàí ÷îõ-÷îõ ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõäûüû áÿëëèäèð. Þíóí ÿñàñ áþëìÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ êàèíàòûí éàðàäûëûøûéëà áàüëûäûð. Áó ìöääÿàëàð òåèñò äèíëÿðäÿêè éàðàäûëûø òÿñÿââöðëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèð. Êàááàëàéà ýþðÿ, éàðàäûëûøûí áàøëàíüûúûíäà "äàèðÿëÿð", éàõóä, "îðáèòëÿð" àíëàìûíà ýÿëÿí âÿ ÑÅÔÈÐÎÒ àäëàíàí ìàääè-ìÿíÿâè ìàhèééÿòëè âàðëûãëàð îðòàéà ÷ûõûá. Îíëàðûí òîïëàì ñàéû 32-äèð; èëê 10-ó Ýöíÿø ñèñòåìèíè, äèýÿðëÿðè èñÿ ôÿçàäàêû äèýÿð óëäóç òîïàëàðûíû òÿìñèë åäèð. Êàááàëàíûí áó úÿhÿòè îíóí ãÿäèì àñòðîëîæè èíàíú ñèñòåìëÿðèëÿ áàüëû îëäóüóíó îðòàéà ãîéóð. Áåëÿëèêëÿ, Êàááàëà Éÿhóäè äèíèíäÿí õåéëè óçàãëàøûð âÿ Øÿðãèí ãÿäèì ìèñòèê èíàíú ñèñòåìëÿðèëÿ äàhà ÷îõ óçëàøûð. (22)

33

Ñåôèðîò Êàááàëàíûí áöòïÿðÿñò òÿëèìèíèí ÿí à÷ûã èôàäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó êàááàëèñòèê ãðàâöðäÿêè äàèðÿëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ñÿìà ñåôèðîòäóð. Êàááàëà÷ûëàð éàðàäûëûøû ñåôèðîòëà èçàh åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Èëàhè êèòàáëàðäà áèëäèðèëÿí ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ òàìàìèëÿ çèää îëàí áó ññåíàðè áöòïÿðÿñòëèê õóðàôàòûíäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë.

Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàòåðèàëèñò, ìàýèéàéà ÿñàñëàíàí åçîòåðèê òÿëèìëÿðèíè þéðÿíÿí éÿhóäèëÿð Òþâðàòûí áóíóíëà áàüëû éàñàãëàðûíû òàìàìèëÿ áèð êÿíàðà àòàðàã, äèýÿð áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ñåhðáàçëûã àéèíëÿðèíè äÿ ìÿíèìñÿéèáëÿð âÿ áåëÿëèêëÿ, Êàááàëà éÿhóäèëÿðèí è÷èíäÿ, àììà Òþâðàòà ìöõàëèô áèð òÿëèì êèìè èíêèøàô åäèá. Èíýèëèñ éàçàðû Íåñòà Ù. Âåáñòåð (Nesta Í. Webster) "Ancient Secret Tradition" (Ãÿäèì ñèðëè àäÿò) àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ ìÿñÿëÿíè áåëÿ à÷ûãëàéûð: - Áèëäèéèìèç êèìè, Èñðàèë îüóëëàðû Ôÿëÿñòèíè òóòìàçäàí ÿââÿë ñåhðáàçëûã Êÿíàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí åäèëèðäè. Ìèñèð, Ùèíäèñòàí âÿ Éóíàíûñòàíûí äà þç êàhèíëÿðè âàðäû. Òþâðàòäà ñåhðáàçëûüûí ëÿíÿòëÿíìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, éÿhóäèëÿð áó ãàäàüàéà ôèêèð âåðìÿäèëÿð âÿ ìöãÿääÿñ òÿëèìè äèýÿð ãþâìëÿðäÿí ýþòöðäöêëÿðè ìàýèéà èëÿ ãàðûøäûðäûëàð. Åéíè çàìàíäà, éÿhóäèëÿðèí Êàááàëàñû ïàðôèéàëûëàðûí ñåhðáàçëûüûíûí, íåîïëàòîíèçìèí âÿ ïèôàãîð÷óëóüóí òÿñèðèíÿ äöøäö. Éÿíè Êàááàëàíûí òÿìèç éÿhóäè ìÿíøÿëè îëìàìàñû hàããûíäà äåéèëÿí ôèêèðëÿðèí ÿñàñû âàð. (23) Èñðàèë îüóëëàðûíûí þç äèíëÿðè õàðèúèíäÿêè ìÿíáÿëÿðäÿí øåéòàíè òÿëèìëÿðè ýþòöðìÿëÿðèíÿ äàèð Àëëàh Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ áóíëàðû äåéèð:

34

Éÿhóäèëÿðèí áèð ãèñìè Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ìåñàïàòîìèéàäàêû ïàãàí (áöòïÿðÿñò) úÿìèééÿòëÿðèí òÿñèðè àëòûíà äöøÿðÿê, Àëëàhûí îíëàðà áÿëÿä÷è êèìè ýþíäÿðäèéè Òþâðàòäàí öç ÷åâèðäèëÿð âÿ ìöõòÿëèô ìàääè âàðëûãëàðà òàïûíìàüà áàøëàäûëàð. Áó øÿêèëäÿ áöòïÿðÿñò úÿìèééÿòëÿðÿ àèä áèð ìÿáÿäè ýþðöðñöíöç.

- Éÿhóäèëÿð Ñöëåéìàíûí ñÿëòÿíÿòèíÿ [øàhëûüûíà] äàèð øåéòàíëàðûí îõóäóãëàðûíà [ñåhð êèòàáëàðûíà] óéäóëàð. Ñöëåéìàí [áó êèòàáëàðà óéìàäûüû ö÷öí] êàôèð îëìàäû, ëàêèí øåéòàíëàð [áèëäèêëÿðè] ñåhðè âÿ Áàáèëäÿ Ùàðóò âÿ Ìàðóò àäëû èêè ìÿëÿéÿ íàçèë îëàíëàðû õàëãà þéðÿäÿðÿê êàôèð îëäóëàð. Ùàëáóêè, î èêè ìÿëÿê: "Áèç [Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø] èìòàhàíûã [ñûíàüûã], ñÿí ýÿë êàôèð îëìà!"- äåìÿìèø hå÷ êÿñÿ [ñåhð] þéðÿòìèðäèëÿð. [Áóíóíëà áåëÿ] éÿhóäèëÿð éåíÿ äÿ ÿð-àðâàä àðàñûíäà íèôàã ñàëàí èøëÿðè îíëàðäàí þéðÿíèðäèëÿð. Ëàêèí îíëàð [ñåhðáàçëàð] Àëëàhûí èçíè îëìàäàí hå÷ êÿñÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿçëÿð. Îíëàð [éÿhóäèëÿð] àíúàã þçëÿðèíÿ ôàéäàñû îëìàéàí, çÿðÿð âåðÿí øåéëÿðè þéðÿíèðäèëÿð. Ùÿãèãÿòÿí, îíëàð [éÿhóäèëÿð] áåëÿ øåéëÿðè ñàòûí àëàíëàðûí [Àëëàhûí êèòàáûíû øåéòàí ÿìÿëëÿðèëÿ ìöáàäèëÿ åäÿíëÿðèí] àõèðÿòäÿ ïàéû îëìàäûüûíû éàõøû áèëèðëÿð. Êàø êè îíëàð þçëÿðèíè íÿ ãÿäÿð éàðàìàç áèð øåéÿ ñàòäûãëàðûíû áèëÿéäèëÿð. (Áÿãÿðÿ 102)

35

Àéÿäÿ áÿçè éÿhóäèëÿðèí àõèðÿòäÿ çèéàí ÷ÿêÿúÿêëÿðèíè áèëÿ-áèëÿ ñåhð þéðÿíäèêëÿðè âÿ ñåhðáàçëûã åòäèêëÿðè õÿáÿð âåðèëèð. Áóíóíëà äà îíëàð Àëëàhûí ãîéäóüó øÿðèÿòäÿí àçûá, áöòïÿðÿñòëÿðèí òÿñèðèíÿ äöøÿðÿê, èìàíû òÿðê åäèáëÿð. Áó àéÿäÿ õÿáÿð âåðèëÿí ýåð÷ÿê Éÿhóäè òàðèõèíäÿêè þíÿìëè áèð ìöáàðèçÿíèí àíà õÿòòèíè ýþñòÿðèð. Áó ìöáàðèçÿ Àëëàhûí éÿhóäèëÿðÿ ýþíäÿðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿð âÿ îíëàðà èòàÿò åäÿí ìþìèí éÿhóäèëÿðëÿ Àëëàhà ãàðøû öñéàí åäÿí, áöòïÿðÿñòëèéÿ öç òóòàðàã, éîëëàðûíäàí àçìûø éÿhóäèëÿðèí àðàñûíäàäûð.

Òþâðàòà ñàëûíàí áöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðè Ìàðàãëûäûð êè, éîëëàðûíû àçìûø éÿhóäèëÿðèí ýöíàhû Éÿhóäè äèíèíèí ìöãÿääÿñ êèòàáû îëàí ßhäè-ßòèãäÿ äÿ ÿêñ îëóíóá. ßhäè-ßòèãèí òàðèõè îëàéëàðû àíëàäàí "Íèhåìèéà" àäëû áþëìÿñèíäÿ éÿhóäèëÿðèí þç ñó÷ëàðûíû åòèðàô åòìÿëÿðè áåëÿ òÿñâèð îëóíóð: "Èñðàèë çöððèééÿòè áöòöí ÿúíÿáèëÿðäÿí àéðûëäûëàð âÿ äóðóá àòà-áàáàëàðûíûí ñó÷ëàðûíû, ôÿñàäëàðûíû åòèðàô åòäèëÿð. Îëäóãëàðû éåðäÿ àéàüà ãàëõäûëàð âÿ ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Àëëàhëàðû ÐßÁÁÈÍ øÿðèÿò êèòàáûíû îõóäóëàð; ñó÷ëàðûíû åòèðàô åäèá, Àëëàhëàðû Ðÿááÿ ñÿúäÿ ãûëäûëàð. Éåñóà âÿ Áàíè, Êàäìèåë Ñåáàíéà, Áóííè, Ñåðåáéà, Êÿíàíè, Ëåâèëëÿð ïèëëÿëÿðèëÿ àéàüà ãàëõûá, éöêñÿê ñÿñëÿ Àëëàhëàðû Ðÿááÿ ôÿðéàä åòäèëÿð. (Äåäèëÿð êè): Àòàëàðûìûç... èòàÿòñèçëèê åòäèëÿð âÿ Ñÿíÿ ãàðøû àñè îëäóëàð, ñÿíèí øÿðèÿòèíÿ àðõà ÷åâèðèá, îíëàðû Ñÿíÿ ãàéòàðìàã ö÷öí øÿhàäÿò åäÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèíè þëäöðìÿêëÿ áþéöê êöôð åòäèëÿð. Ñÿí îíëàðû äöøìÿíëÿðèíèí ÿëèíÿ âåðäèí âÿ ÿçàá ÷ÿêäèëÿð. ßçàá ÷ÿêÿðêÿí Ñÿíÿ ôÿðéàä åòäèëÿð; Ñÿí ýþéëÿðäÿ îíëàðûí ôÿðéàäûíû åøèäÿðÿê, õèëàñêàðëàð ýþíäÿðäèí, îíëàð äà äöøìÿíëÿðèí ÿëèíäÿí ãóðòàðäûëàð. Ôÿãÿò ðàhàòëàøàíäàí ñîíðà éåíÿ äÿ Ñÿíÿ ãàðøû ïèñëèê åòäèëÿð, áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðû òÿçÿäÿí äöøìÿí ÿñàðÿòèíÿ âåðäèí. Îíëàð Ñÿíÿ ôÿðéàä åäèíúÿ, ýþéëÿðäÿ áóíó åøèòäèí; ðÿhì åäÿðÿê äÿôÿëÿðëÿ îíëàðû ÷ÿòèíëèêäÿí ãóðòàðäûí, ñÿíèí øÿðèÿòèíÿ äþíñöíëÿð äåéÿ, îíëàðà ãàðøû øÿhàäÿò åòäèí. Ôÿãÿò àçüûíëûã åòäèëÿð âÿ ñÿíèí ÿìðëÿðèíè äèíëÿìÿäèëÿð, hþêìëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõäûëàð - î hþêìëÿðÿ êè, èíñàíëàð îíëàðà ÿìÿë åòìÿêëÿ éàøàéàð. Âÿ ÷èéèíëÿðèíè éöêäÿí ãà÷ûðûá, ïåéñÿðëÿðèíè éîüóíëàòäûëàð, Ñÿíè äèíëÿìÿäèëÿð... Àììà áþéöê ìÿðhÿìÿòèíäÿí äîëàéû îíëàðû òàìàìèëÿ ìÿhâ åòìÿäèí âÿ àòìàäûí; ÷öíêè ñÿí ëöòô åäÿí âÿ ðÿhìëè Àëëàhñàí. Âÿ èíäè åé Àëëàhûìûç, ÿhäè, èíàéÿòè ãîðóéàí áþéöê, ãöäðÿòëè âÿ håéáÿòëè Àëëàh... Ñÿí áàøûìûçà ýÿòèðäèéèí hÿð èøäÿ àäèëñÿí, ÷öíêè hàã äàâðàíäûí, áèç

36

èñÿ ïèñëèê åòäèê. Áèçèì êðàëëàðûìûç, ðÿèñëÿðèìèç, êàhèíëÿðèìèç âÿ àòàëàðûìûç ñÿíèí øÿðèÿòèíè òóòìàäûëàð, ÿìðëÿðèíè âÿ øÿhàäÿòëÿðèíè äèíëÿìÿäèëÿð. Âÿ þç þëêÿëÿðèíäÿ, îíëàðà âåðäèéèí áîë éàõøûëûã è÷èíäÿ, ýåíèø, ñÿìÿðÿëè äèéàðäà Ñÿíÿ ãóëëóã åòìÿäèëÿð, ïèñ èøëÿðäÿí äþíìÿäèëÿð. (Íèhåìèéà, 9, 1-35) Áó èôàäÿ éÿhóäèëÿðèí òÿçÿäÿí Àëëàhûí äèíèíÿ äþíìÿñèíè èñòÿéÿí áèð äöøöíúÿíèí ìÿhñóëóäóð. Àììà Éÿhóäè òàðèõè áîéóíúà äèýÿð òÿðÿô öñòöíëöê ãàçàíûá, Éÿhóäè òîïëóìóíà hàêèì îëóá, ñîíðà äà éÿhóäëèéè òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿðÿê, òÿhðèô åäèá. Áóíà ýþðÿ äÿ Òþâðàòäà âÿ ßhäè-ßòèãèí äèýÿð êèòàáëàðûíäà hàã äèíÿ ìåéëè ÿêñ åòäèðÿí áó úöð ôèêèðëÿðëÿ éàíàøû, áöòïÿðÿñòëèêäÿí äîüàí ñàïãûí éàíàøìàëàð äà âàð. Ìÿñÿëÿí: * Òþâðàòûí èëê êèòàáûíäà Àëëàhûí áöòöí êàèíàòû 6 ýöíäÿ éàðàòäûüû àíëàäûëûð. Áó, âÿhéäÿí ãàéíàãëàíàí äîüðó õÿáÿðäèð. Àììà åëÿ áóíóí àðäûíúà Àëëàhûí 7-úè ýöíäÿ "äèíúÿëäèéè" hàãäà áîø âÿ ìÿíàñûç ôèêèð îðòàéà àòûëûð. Àëëàhà èíñàíè ñèôÿò "éàïûøäûðìàüà" éþíÿëìèø áó ñàïãûí ôèêèð áöòïÿðÿñò øöóðóíóí ìÿhñóëóäóð. * Òþâðàòûí áÿçè ãèñìëÿðèíäÿ Àëëàhà ãàðøû ñàéüûñûç öñëóá âàð, õöñóñèëÿ äÿ èíñàíà àèä îëàí áÿçè çÿèô úÿhÿòëÿðè Àëëàhà àèä åòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðèëèð. Áó óéäóðìàëàð áöòïÿðÿñò ãþâëÿðèí þç ñàõòà òàíðûëàðûíû èíñàíè õöñóñèééÿòëÿðëÿ òÿñÿââöð åòìÿñèíÿ áÿíçÿéèð. * Àëëàhà ãàðøû óéäóðóëàí èôòèðàëàðûí áèðè äÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí áàáàñû îëàí Ùç. Éàãóáóí "Àëëàh èëÿ ýöëÿøèá, îíó éûõìàñû" êèìè ñîí äÿðÿúÿ ñÿôåh áèð ôèêèðäèð. Èñðàèë îüóëëàðûíà "öñòöí èðã" èìèúè ãàçàíäûðìàã ö÷öí óéäóðóëäóüó øöáhÿñèç îëàí áó èääèà áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ÿôñàíÿëÿðèíè ÷îõ õàòûðëàäûð. * ßhäè-ßòèãäÿ Àëëàhûí éàëíûç Èñðàèë îüóëëàðûíûí èëàhû êèìè òÿãäèì îëóíìàñû ìåéëè âàð. Ùàëáóêè, Àëëàh, øöáhÿñèç áöòöí àëÿìëÿðèí âÿ õàëãëàðûí Èëàhû âÿ Ðÿááèäèð. ßhäè-ßòèãäÿêè áó "ìèëëè äèí" ôèêðè hÿð ãÿáèëÿíèí éàëíûç þç áöòöíÿ òàïûíìàñû àäÿòèíÿ ýåäèá ÷ûõûð. * ßhäè-ßòèãèí áÿçè êèòàáëàðûíäà (ìÿñÿëÿí, "Éåøó"äà), Éÿhóäè îëìàéàí ãþâìëÿðÿ ãàðøû áþéöê âÿhøÿò áóéðóãëàðû âåðèëèð. Ãàäûí, óøàã âÿ ãîúàéà ôÿðã ãîéóëìàäàí êöòëÿâè ãÿòëèàì òþðÿòìÿê ÿìð åäèëèð. Àëëàhûí ÿäàëÿòèíÿ òàìàìèëÿ éàä îëàí áó ãÿääàðëûã õÿéàëè "ñàâàø òàíðû"ëàðûíà èíàíàí áàðáàð áöòïÿðÿñòëÿðèí âÿhøè ìÿäÿíèééÿòèíè àíäûðûð. Øöáhÿñèç êè, Òþâðàòà ÿëàâÿ îëóíàí áó áöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðèí áèð ìÿíáÿéè âàð. Éÿhóäèëÿðèí Òþâðàòäàí êÿíàðäà åòèáàð åòäèêëÿðè, ìÿíèìñÿäèêëÿðè âÿ ãîðóäóã-

37

ëàðû áèð àäÿò-ÿíÿíÿ îëìàëûäûð êè, îðàäàêû ñàïãûí ôèêèðëÿðè Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè êèòàáà ñàëàðàã, îíó äÿéèøäèðñèíëÿð. Áàõ, hÿìèí î àäÿò-ÿíÿíÿ êþêëÿðè Ãÿäèì Ìèñèðèí êàhèíëÿðèíÿ (Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðûíà) ýåäèá ÷ûõàí âÿ áÿçè éÿhóäèëÿð òÿðÿôèíäÿí îðàäàí ìÿíèìñÿíèëÿðÿê, ãîðóíàí Êàááàëàäûð. Îíóí âàñèòÿñèëÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí âÿ ñîíðà äà äèýÿð áöòïÿðÿñò ìÿäÿíèééÿòëÿðèí öíñöðëÿðè éÿhóäèëèéèí è÷èíÿ éîë òàïàðàã, ìöãÿääÿñ êèòàá Òþâðàò äà äàõèë îëìàãëà, hÿð øåéè òÿhðèôÿ óüðàäûáëàð. Êàááàëà÷ûëàð ÿñëèíäÿ Êàááàëàíûí ýóéà "Òþâðàòûí ýèçëè ñèðëÿðèíè à÷àí áèð òÿëèì" îëäóüóíó èääèà åòñÿëÿð äÿ, ýåð÷ÿêäÿ éÿhóäè òàðèõ÷èñè Òåîäîð Ðåéíàõûí (Theodore Reinach) äåäèéè êèìè, Êàááàëà "Éÿhóäèëèéèí äàìàðëàðûíà ýèðÿí âÿ îíó òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè áèð çÿhÿðäèð". (24) ßí àçûíäàí, Êàááàëàäà Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàòåðèàëèñò äöíéà ýþðöøöíöí à÷ûã èçëÿðèíè ñåçìÿê ìöìêöíäöð.

Êàááàëàíûí éàðàäûëûø òÿëèìè Àëëàh Òþâðàòûí hàãã áèð êèòàá îëäóüóíó, èíñàíëàðà hèäàéÿò âÿ íóð ýÿòèðäèéèíè Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàéûð: - Øöáhÿñèç êè, Òþâðàòû áèç íàçèë åòäèê. Îíäà hàãã éîë âÿ íóð âàðäûð. [Àëëàhà] òÿñëèì îëàí ïåéüÿìáÿðëÿð éÿhóäèëÿð àðàñûíäà îíóíëà, äèí àëèìëÿðè âÿ ôÿãèhëÿð èñÿ Êèòàáäàí ãîðóíóá ñàõëàíûëàíëàðëà [Òþâðàòäàí ÿëÿ ýÿëèá ÷àòàí àéÿëÿðëÿ] hþêì åäÿðäèëÿð. Îíëàð [ïåéüÿìáÿðëÿð, äèí àäàìëàðû âÿ ôÿãèhëÿð] îíà [Òþâðàòûí èëàhè áèð êèòàá îëìàñûíà] øàhèääèðëÿð. [Åé éÿhóäè àëèìëÿðè âÿ ðÿèñëÿðè] èíñàíëàðäàí ãîðõìàéûí, Ìÿíäÿí ãîðõóí. Ìÿíèì àéÿëÿðèìè óúóç ãèéìÿòÿ ñàòìàéûí. Àëëàhûí íàçèë åòäèéè [êèòàá âÿ øÿðèÿò] èëÿ hþêì åòìÿéÿíëÿð, ÿëáÿòòÿ, êàôèðäèðëÿð! (Ìàèäÿ 44) Äîëàéûñûéëà, Òþâðàò Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè, ñèôÿòëÿðè, äèýÿð ìÿõëóãëàðû âÿ èíñàíû éàðàòìàñû, èíñàíûí éàðàäûëûøûíûí ìÿãñÿäè, Àëëàhûí èíñàíà ãîéäóüó ÿõëàã êèìè ìÿñÿëÿëÿðäÿ Ãóðàíà òàìàìèëÿ ïàðàëåë áèëýèëÿð âÿ hþêìëÿð ÷àòäûðàí áèð êèòàáäûð. (Àììà òÿÿññöô êè, hàããûíäà äàíûøûëàí ýåð÷ÿê Òþâðàò áó ýöí ÿëèìèçäÿ éîõäóð, ìþâúóä Òþâðàò èñÿ èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿãñÿäÿóéüóí øÿêèëäÿ òÿhðèô åäèëìèø áèð êèòàáäûð.) Ýåð÷ÿê Òþâðàòäà Ãóðàíëà öñò-öñòÿ äöøÿí ÷îõ þíÿìëè áèð ìÿñÿëÿ âàð - Àëëàhûí "Éàðàäàí" ñèôÿòèíÿ ìàëèê îëäóüó áèëäèðèëèð. Àëëàh ÿçÿëäÿí ìþâúóä îëàí éåýàíÿ ìöòëÿã âàðëûãäûð. Àëëàhäàí áàøãà hÿð øåé Îíóí éîõëóãäàí éàðàòäûüû ìÿõëóãëàðäûð. Àëëàh áöòöí êàèíàòû, îíóí è÷èíäÿêè ýþé úèñìëÿðèíè, úàíñûç ìàä-

38

Êàááàëàíûí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà òÿëèìè èëàhè êèòàáëàðäà äåéèëÿí ýåð÷ÿêëÿðÿ òàìàìèëÿ çèää ýÿëÿí, õóðàôàòëà äîëó áèð ÿôñàíÿäèð.

äÿëÿðè, úàíëûëàðû âÿ ÿí íÿhàéÿò, èíñàíû éàðàäàðàã, ìöÿééÿí áèð øÿêëÿ ñàëûá. Àëëàh òÿêäèð âÿ hå÷ áèð øÿðèêè éîõäóð. Ýåð÷ÿêëèê áó îëà-îëà, "Éÿhóäèëÿðèí äàìàðûíà ýèðÿí âÿ îíëàðû ÿëÿ êå÷èðÿí ýèçëè çÿhÿð" - éÿíè Êàááàëà òàìàì áàøãà øåéëÿðè áèëäèðèð. Êàááàëàíûí Àëëàh âÿ éàðàäûëûø hàããûíäàêû òÿëèìè Ãóðàíäà âÿ ýåð÷ÿê Òþâðàòäà äåéèëÿíëÿðëÿ ãÿòèééÿí äöç ýÿëìèð. Àìåðèêàëû àðàøäûðìà÷û Ëàíñ Ñ. Îóåíñ (Lance S. Owens) Êàááàëûíûí éàðàäûëûø òÿëèìèíè áåëÿ à÷ûãëàéûð:

39

- Êàááàëèñòèê ôèêèðëÿðèí ÷îõó öìóìè ãÿáóë åäèëÿí ýþðöøëÿðäÿí õåéëè óçàãëàøûá. Èñðàèë èíàíúûíûí ÿí òÿìÿë äàøû ÿñëèíäÿ "Òàíðûìûç áèðäèð" øÿêëèíäÿ îëóá. Àììà Êàááàëà Òàíðûíûí òÿêëèéèí âÿ äÿðêîëóíìàçëûüûí ÿí éöêñÿê ôîðìàñûíäà âàð îëäóüóíó ãÿáóë åòñÿ äÿ (Êàááàëà äèëèíäÿ áó, Ein Sof, éÿíè "ñîíñóçëóã" àäëàíûð), áó äÿðêåäèëìÿç òÿêëèéèí ÷îõëó òàíðûëàðà ÷åâðèëäèéèíè áèëäèðèð. Êàááàëèñòëÿð áó òàíðûëàðû "Sefirot" àäëàíäûðûðëàð êè, áó äà òàíðûíûí "öçëÿðè" âÿ éà "ãàïûëàðû" àíëàìûíà ýÿëèð. Òàíðûíûí àíëàøûëìàç òÿêëèêäÿí ÷îõëóüà ýåäèøè êàááàëèñòëÿðèí ìåäèòàñèéà âÿ ñïåêóëéàñèéàëàðûíà ñÿáÿá îëìóø áèð ñèððäèð. Áó ÷îõ öçëö òàíðû òÿñÿââöðö ÷îõàëëàhëûëûã èòòèhàìëàðûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûá. Êàááàëèñòëÿð áóíà åòèðàç åòñÿëÿð äÿ, ìÿñÿëÿéÿ hå÷ áèð àéäûíëûã ýÿòèðÿ áèëìÿéèáëÿð. Êàááàëèñòèê òåîëîýèéàäà åéíè çàìàíäà òàíðûíûí åðêÿê âÿ äèøè ôîðìàëàðäà îëäóüóíà èíàíûëûð. Áóíëàð ìöãÿääÿñ Àòà âÿ Àíàäûð êè, êàááàëà äèëèíäÿ "Ùîõìàh" âÿ "Áèíàh" àäëàíûðëàð. Îíëàðûí éåíè ôîðìàëàðû íåúÿ éàðàòäûãëàðûíû èçàh åòìÿê ö÷öí êàááàëèñòëÿð à÷ûã-àøêàð ñåêñóàë èôàäÿëÿð èøëÿäèðëÿð.

(25) Êàááàëàíûí áàøäàí-àéàüà õóðàôàò îëàí áó òÿëèìè åéíè çàìàíäà èíñàíû éàðàäûëìûø áèð ìÿõëóã ñàéìûð, îíà èëàhè ñèôÿò âåðèð. Ëàíñ Ñ. Îóåíñ (Lance S. Owens) áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ à÷ûãëàéûð: - Êàááàëàíûí ìöðÿêêÿá âÿ ãàðûøûã òàíðû òÿñÿââöðö åéíè çàìàíäà àíòðîïîìîðôèê (Àëëàhà èíñàíè ñèôÿòëÿð àèä åäÿí) ñÿúèééÿ äàøûéûð. Êàááàëèñòèê òÿñÿââöðëÿðäÿí áèðèíÿ ýþðÿ, Òàíðû "Àäàì Êàäìî"äóð - éÿíè èëê âÿ þðíÿê èíñàí. Áó èíàíúà ýþðÿ, èíñàí òàíðû èëÿ îíóí þçöíäÿí ýÿëÿí éàðàäûëìàìûø áèð ãûüûëúûì âÿ êîìïëåêñÿ, åéíè öçâè ôîðìàéà ìàëèêäèð. Àäàì (àäÿì) èëÿ Òàíðû àðàñûíäàêû áó ãÿðèáÿ êàááàëèñòèê ïàðàëåë åéíè çàìàíäà áèð øèôðëÿ äÿñòÿêëÿíèð; áåëÿ êè, Èáðàíè äèëèíäÿ "Àäÿì" âÿ "Éÿhîâà" êÿëìÿëÿðèíäÿêè hÿðôëÿðèí ñàéû äà åéíèäèð. Äîëàéûñûéëà, êàááàëèñòèê éîçóìäà Éÿhîâà Àäÿìÿ áÿðàáÿð ñàéûëûð. Áó èääèà èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ áöòöí èíñàíëàðûí ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿñèíèí Àëëàhëûã îëäóüóíà ýÿëèá ÷ûõûðäû. (26) Áöòïÿðÿñò äèíëÿðèí õöðàôàòûíäàí äîüàí áó óéäóðìà ôèêèðëÿð Éÿhóäèëèéèí äåýåíåðàñèéàñûíà ñÿáÿá îëóá. Èíñàíû "àëëàhëàøäûðìàã" ãÿäÿð ìÿíàñûç èääèàëàðà äöøÿí éÿhóäè êàááàëèñòëÿð åéíè çàìàíäà hÿìèí èíñàíûí éàëíûç éÿhóäèëÿð îëäóüóíó, äèýÿð èðãëÿðèí èíñàí ñàéûëìàäûüûíû äåéèðäèëÿð. Íÿòèúÿäÿ Àëëàhà èòàÿò âÿ ãóëëóã öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø áèð èëàhè äèíèí éåðèíäÿ éÿhóäè åãîèçìèíè òÿ-

40

ìèí åäÿí ñàïãûí áèð òÿëèì èíêèøàô åòìÿéÿ áàøëàäû. Âÿ êàááàëèñòëÿð áèð ìöääÿò ñîíðà Òþâðàòû äà òÿhðèô åäÿðÿê, þç èäåéàëàðûíû îíà êþ÷öðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Êàááàëàäà Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò òÿëèìëÿðèëÿ ïàðàëåëëÿð äÿ à÷ûã-àøêàðäûð. Ãÿäèì Ìèñèðëèëÿð, àðòûã äåäèéèìèç êèìè, ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäóüóíà èíàíûð, âàðëûüûí éîõäàí éàðàäûëìàñûíû ôèêðèíè ðÿää åäèðäèëÿð. Êàááàëà èñÿ åéíè éàíàøìàíû èíñàíà òÿòáèã åäèð, èíñàíûí éàðàäûëìàäûüûíû, þç âàðëûüûíûí ñàhèáè âÿ èäàðÿåäèúèúèñè îëäóüóíó áèëäèðèðäè. ßýÿð ìöàñèð òåðìèíëÿðëÿ äàíûøñàã, Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè òÿëèìèí àäû ìàòåðèàëèçì èäè. Êàááàëà òÿëèìè èñÿ "ñåêéóëàð (äèíñèç) hóìàíèçì". ×îõ ìàðàãëûäûð êè, ñîí èêè ÿñðäÿ áó èêè àíëàéûø áöòöí äöíéàéà hàêèì îëàí ìÿäÿíèééÿòè ôîðìàëàøäûðûð. Áÿñ Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Êàááàëà òÿëèìëÿðèíè òàðèõèí äÿðèíëèêëÿðèäÿí ýöíöìöçÿ ãÿäÿð ýÿòèðÿí êèìäèð?

Òàìïëèéåðëÿðäÿí ìàñîíëàðà Òàìïëèéåðëÿðäÿí äàíûøàðêÿí áó ãÿðèáÿ ñÿëèá÷è òÿøêèëàòûí Ãöäñäÿ òàïäûüû ýèçëè òÿëèìäÿí éàðàðëàíäûüûíû áèëäèðìèøäèê. Îíëàðûí ìÿhç áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ õðèñòèàíëûüû òÿðê åäÿðÿê, ìàýèéà àéèíëÿðè hÿéàòà êå÷èðäèêëÿðèíè äÿ äåìèøäèê. Îêóëòèçì (ýèçëè åëìëÿð) òàðèõèíèí öíëö åêñïåðòëÿðèíäÿí îëàí ôðàíñûç éàçàðû Åëèàñ Ëóè (Elias Lui) "Íistoire de la Magie" (Ìàýèéà Òàðèõè) àäëû êèòàáûíäà òàìïëèéåðëÿðèí Êàááàëà äîêòðèíàñûéëà ýèçëè òÿëèì ýþðäöêëÿðèíè òóòàðëû àðãóìåíòëÿðëÿ ÿñàñëàíäûðûð. (27) Êàááàëà èñÿ, àðòûã áèëäèéèíèç êèìè, êþêëÿðè Ãÿäèì Ìèñèð êàhèíëÿðèíÿ ãÿäÿð óçàíàí, ìàýèéàéà äàéàíàí áöòïÿðÿñò áèð òÿëèìäèð. Éÿhóäèëÿðèí Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìÿíèìñÿäèêëÿðè áó òÿëèìè Îðòà Øÿðãäÿêè áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí ìèñòèê èíàíúëàðûéëà äà ãàðûøäûðûëàðàã (Ãóðàíûí Áÿãÿðÿ ñóðÿñèíèí 102-úè àéÿñèíäÿ Ùàðóò âÿ Ìàðóòëà áàüëû õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè), áèð ñèñòåì hàëûíäà ãîðóéóáëàð âÿ Òþâðàòû äà îíà óéüóí îëàðàã òÿhðèô åäèáëÿð. Áåëÿúÿ, Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýÿëÿí òÿëèì Êàááàëà âàñèòÿñèëÿ òàìïëèéåðëÿðÿ éåòèøèá. Ìÿøhóð èòàëèéàëû éàçàð Óìáåðòî Åêî "Ôóêî ðÿããàñû" ðîìàíûíäà áó ýåð÷ÿêëÿðäÿí áÿhñ åäèá. Åêî ðîìàíûíäàêû îáðàçëàðûí äèëèëÿ òàìïëèéåðëÿðèí Êàááàëàíûí òÿñèðèíÿ äöøäöêëÿðèíè âÿ êàááàëèñòëÿðèí Ãÿäèì Ìèñèð äþâðöíäÿêè ôèðîíëàðà ýåäèá ÷ûõàí áèð ñèððÿ ìàëèê îëäóãëàðûíû áèëäèðèð. Åêîéà ýþðÿ, Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí áÿçè ìèñòèê àäÿòëÿðè éÿhóäèëÿðèí ëèäåðëÿðè òÿðÿôèíäÿí þéðÿíèëèá âÿ ßhäè-ßòèãèí èëê áåø êèòàáûíà ñàëûíûá. Àíúàã åëÿ öñòöþðòöëö øÿêèëäÿ ñàëûíûá êè, îíó

41

Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí ìàêåòè. Òàìïëèéåðëÿð âÿ ìàñîíëàð Ùç.Ñöëåéìàíëà áàüëû áèð ôèêèðëÿðèíÿ ýþðÿ áó ìÿáÿääÿ ýóéà áöòïÿðÿñò ìÿäÿíèééÿòëÿðèí hàíñûñà "ñèðð"èíèí ýèçëÿíäèéèíÿ èíàíìûøäûëàð. Ìàñîí ÿäÿáèééàòûíäà Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíÿ úèääè äèããÿò àéðûëìàñûíûí ñÿáÿáè áóäóð.

àíúàã êàááàëèñòëÿð àíëàéà áèëèð (Ãåéä åäÿê êè, ñîíðàëàð Èñïàíèéàäà éàçûëàí âÿ Êàááàëàíûí ÿñàñû hàëûíà ýÿëÿí Çþhàð áó áåø êèòàáûí ñèðëÿðè hàããûíäàäûð. Óìáåðòî Åêî êàááàëèñòëÿðèí Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ìÿíèìñÿäèêëÿðè áó ìèñòèê áèëýèëÿðèí Ñöëåéìàí Ìÿáÿäèíèí hÿíäÿñè ãóðóëóøóíäàí âÿ þë÷öëÿðèíäÿí äÿ þéðÿíèëäèéèíè éàçûð. Åéíè çàìàíäà ãåéä åäèð êè, òàìïëèéåðëÿð áó ñèðëÿðè hÿì äÿ "...î çàìàí Ãöäñäÿ ãàëàí áèð îâóú êàááàëèñò hàhàìäàí þéðÿíèáëÿð". (28) Òàìïëèéåðëÿð Ãÿäèì Ìèñèð-Êàááàëà òÿëèìèíè ìÿíèìñÿìÿêëÿ òÿáèè êè, Àâðîïàäà hàêèì äèí îëàí õðèñòèàíëûüà ãàðøû ÷ûõûðäûëàð. Áó èøäÿ îíëàðëà áèð ñûðàäà äóðàí äèýÿð ãöââÿ èñÿ éÿhóäèëÿð èäè. 1307-úè èëäÿ Ôðàíñà êðàëû âÿ Ïàïàíûí áèðýÿ ãÿðàðûéëà òàìïëèéåðëÿðèí äàðìàäàüûí åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà õðèñòèàíëûüà ãàðøû ÷ûõàí ãöââÿëÿð ôÿàëèééÿòëÿðèíè öñòöþðòöëö âÿ äàhà ðàäèêàë øÿêèëäÿ äàâàì åòäèðèáëÿð. Þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, òàìïëèéåðëÿðèí áèð ãèñìè hÿáñäÿí âÿ åäàìëàðäàí ãóðòóëàðàã, î âàõòêû Àâðîïàäà Ïàïàíûí ÿëèíèí ÷àòìàäûüû éåýàíÿ äþâëÿòäÿ - Øîòëàíäèéà êðàëëûüûíäà ýèçëÿíèáëÿð. Øîòëàíäèéàäà áÿííà áèðëèêëÿðèíÿ (ëîæàëàðûíà) éîë òàïûáëàð, òÿäðèúÿí îíëàðû òàìàìèëÿ ÿëÿ êå÷èðèáëÿð âÿ áåëÿëèêëÿ, ìàñîíëàð áó þëêÿäÿ êþê àòûá. Ùÿòòà èíäè äÿ ìàñîíëóüóí ÿñàñ òÿìÿëëÿðèíäÿí áèðè Øîòëàíäèéà Ðèòèäèð. "Éåíè ìàñîíëóã äöçÿíè" àäëû êèòàáûìûçäà èíúÿëÿäèéèìèç êèìè, 14-úö ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã, Àâðîïà òàðèõèíèí ÿí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíäà òàìïëèéåð-

42

ëÿðèí âÿ îíëàðëà ÿëàãÿäÿ îëàí éÿhóäèëÿðèí èçëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Áó ìÿñÿëÿëÿðÿ áèð äàhà ãûñàúà íÿçÿð ñàëàã: * Ôðàíñàäàêû Ïðîâàíñ ÿéàëÿòè òàìïëèéåðëÿðèí ÿí ÿñàñ ñûüûíàúàãëàðûíäàí áèðè èäè. Ùÿáñëÿð çàìàíû îíëàðûí ÷îõó áóðàäà ýèçëÿíìèøäèëÿð. Áó áþëýÿ hÿì äÿ Àâðîïàíûí ñàìáàëëû Êàááàëà ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðèéäè. Î âàõòà ãÿäÿð øèôàhè hàëäà éàøàäûëàí Êàááàëà ìÿhç Ïðîâàíñäà êèòàá hàëûíà ñàëûíûá. * Òàðèõ÷èëÿðèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, 1381-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ áàøëàéàí êÿíäëè ãèéàìû hàíñûñà áèð "ýèçëè òÿøêèëàò" òÿðÿôèíäÿí êþðöêëÿíìèøäè. Ùÿìèí "ýèçëè òÿøêèëàò" èñÿ ÷îõ áþéöê åhòèìàëëà, Òàìïëèéåðëÿð Îðäåíè îëóá. Ãèéàì ñîñèàë ïàðòëàéûøûí Êàòîëèê êèëñÿñèíÿ òÿðÿô éþíÿëäèëìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. * Áó ãèéàìäàí éàðûì ÿñð ñîíðà èíäèêè ×åõèéàíûí Áîhåìà áþëýÿñèíäÿ Úîí Ùàññ (Éohn Íuss) àäëû áèð äèí õàäèìèíèí Êàòîëèê êèëñÿñèíÿ ãàðøû áàøëàòäûüû hÿðÿêàòûí äà àðõàñûíäà òàìïëèéåðëÿð äóðìóøäóëàð. Ùàññ Êàááàëà èëÿ éàõûíäàí òàíûø èäè. Þç ôèêèðëÿðèíè Àâèãäîð Áåí Èñààê Êàðà (Avigdor Ben Isaac Kara) àäëû áèð íÿôÿðèí òÿñèðèëÿ ôîðìàëàøäûðìûøäû êè, hÿìèí øÿõñ äÿ Ïðàãàäàêû éÿhóäè èúìàñûíûí hàhàìëàðûíäàí áèðè âÿ òàíûíìûø êàááàëèñò èäè. Áó ìèñàëëàð (îíëàðûí ñàéûíû õåéëè àðòûðìàã äà îëàð) ýþñòÿðèð êè, òàìïëèéåðëÿðëÿ êàááàëà÷ûëàðûí èòòèôàãû Àâðîïà òàðèõèíÿ âÿ ñîñèàë ñèñòåìèíÿ úèääè òÿñèð ýþñòÿðèá. Îíëàð Õðèñòèàíëûã öçÿðèíäÿ ãóðóëàí Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòèíè äÿéèøäèðìÿéÿ, Êàááàëàéà ÿñàñëàíàí ìÿäÿíèééÿòëÿ ÿâÿçëÿìÿéÿ ÷àëûøûáëàð. Áóíóí àðäûíúà èñÿ ñèéàñè äÿéèøìÿëÿð ýÿëÿúÿêäè - Ôðàíñà âÿ Èòàëèéà èíãèëàáëàðû êèìè... Ãàðøûäàêû áþëöìëÿðäÿ Àâðîïà òàðèõèíèí áÿçè âàúèá ìÿðhÿëÿëÿðèíè àðàøäûðàúàüûã. Âÿ hÿð äÿôÿ øàhèä îëàúàüûã êè, Àâðîïàäà äèíè ñàðñûòìàüà, îíóí ÿâÿçèíäÿ äèíñèç áèð ñèñòåì ãóðìàüà ÷àëûøàí úèääè áèð ãöââÿ âàð. Áó ãöââÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿí Êàááàëàéà ãÿäÿð ýÿëÿí òÿëèìè Àâðîïàéà ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûá. Ùÿìèí òÿëèìèí ÿñàñûíäà èñÿ, þíúÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, èêè àíëàéûø þí ïëàíà ÷ûõûð: hóìàíèçì âÿ ìàòåðèàëèçì. Ýÿëèí, ÿââÿëúÿ hóìàíèçìèí íÿ îëäóüóíó àðàøäûðàã.

43

-IIIÙÓÌÀÍÈÇÌÈÍ ÏßÐÄß ÀÐÕÀÑÛ ×îõëàðû hóìàíèçì àíëàéûøûíû "èíñàí ñåâýèñè", "áàðûø", "äîñòëóã", "ãàðäàøëûã" êèìè áàøà äöøöð. Àíúàã ôÿëñÿôè áàõûìäàí hóìàíèçìèí äàhà âàúèá áèð ìÿíàñû âàð: Ùóìàíèçì - "èíñàíëûã" àíëàéûøûíû èíñàíëàðûí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíÿ ÷åâèðÿí áèð äöøöíúÿäèð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, èíñàíû Éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäàí öç ÷åâèðìÿéÿ, ñàäÿúÿ þç âàðëûüû âÿ øÿõñèééÿòèëÿ ìàðàãëàíìàüà ÷àüûðûð. Áó ñþçöí Ãÿðá äèëëÿðèíäÿêè ìÿíàñû hÿìèí àíëàìû äàhà ãàáàðûã âåðèð - ìÿñÿëÿí, Èíýèëèñ ëöüÿòëÿðèíäÿ "Ùóìàíèçì" êÿëìÿñè áåëÿ à÷ûãëàíûð: "ßí éöêñÿê äÿéÿð, õàðàêòåð âÿ äàâðàíûøëàðûí hàíñûñà ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿäÿ éîõ, èíñàíäà îëäóüóíà èíàíàí äöøöíúÿ ñèñòåìè". (29) Ùóìàíèçìèí ÿí à÷ûã òÿðèôèíè èñÿ áó ôÿëñÿôÿéÿ èíàíàíëàð âåðèáëÿð. Ìöàñèð äþâðöí òàíûíìûø hóìàíèñò éàçàðëàðûíäàí îëàí Êîðëèññ Ëàìîíò (Corliss Lamont) "The Philoso hy of Íumanism" (Ùóìàíèçì Ôÿëñÿôÿñè) àäëû êèòàáûíäà áåëÿ éàçûð: - Ùóìàíèçì áöòöí ýåð÷ÿêëÿðèí ìÿhç òÿáèÿòèí þçöíäÿí èáàðÿò îëäóüóíà èíàíûð, ãÿáóë åäèð êè, êàèíàòûí ÿñàñû øöóð äåéèë, ìàòåðèéàäûð... Òÿáèÿòèí ôþâãöíäÿ hå÷ íÿ éîõäóð. Èíñàíëàð ôþâãÿëòÿáèè âÿ þëöìñöç ðóhëàðà ñàhèá äåéèëëÿð. Êàèíàòûí ôþâãöíäÿ äóðàí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè áèð Éàðàäûúû ìþâúóä äåéèë. (30)

Ýþðöíäöéö êèìè, ÿñëèíäÿ hóìàíèçìèí òÿìÿëè àòåèçìÿ äàéàíûð. Ùóìàíèñòëÿð áóíó à÷ûã åòèðàô åäèðëÿð. Þòÿí ÿñðäÿ hóìàíèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí èêè þíÿìëè ìàíèôåñò - éÿíè áÿéàííàìÿ éàéûëûá. 1933-úö èëäÿ éàéûëàí áèðèíúè ìàíèôåñòÿ î äþâðöí áÿçè ìÿøhóð øÿõñëÿðè èìçà àòûáëàð. 40 èë ñîíðà - éÿíè 1973-úö èëäÿ éàéûëàí èêèíúè Ùóìàíèçì Ìàíèôåñòè èñÿ ÿñëèíäÿ áÿçè ÿëàâÿëÿðëÿ åëÿ áèðèíúèíèí òÿêðàðû îëóá. Èêèíúè Ùóìàíèçì Ìàíèôåñòèíè ìèíëÿðëÿ àëèì, ôèêèð àäàìû, éàçàð âÿ ñ. èìçàëàéûá. Àìåðèêà Ùóìàíèçì Àññîñèàñèéàñû hÿëÿ äÿ áó ñÿíÿääÿí àêòèâ èñòèôàäÿ åäèð. Ìàíèôåñòëÿðè òÿhëèë åäÿíäÿ Äþâðöìöçäÿ hóìàíèçì àòåèçìèí áàøãà áÿëëè îëóð êè, èêèñè äÿ êàèíàòûí âÿ èíñàíûí àäûäûð. Àìåðèêàäà ÷ûõàí "The Íumanist" Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàäûüûíû, þç-þçö- äÿðýèñèíèí Äàðâèíè håéðàíëûãëà òÿáëèü åòìÿíÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû, èíñàíûí þçöíäÿí áàø- ñè äÿ áóíó ýþñòÿðèð. ãà hå÷ áèð âàðëûüûí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûìàäûüûíû, Àëëàhà èíàìûí èíñàíû âÿ úÿìèééÿòè ýåðèäÿ ãîéìàñûíû áÿéàí åäèð, éÿíè áàøäàí-àéàüà àòåèñò ñÿíÿäëÿðèäèð. Ìÿñÿëÿí, Ùóìàíèçìèí 1-úè ìàíèôåñòèíèí èëê àëòû ìàääÿñè áåëÿäèð: "Áèç àøàüûäàêû ôèêèðëÿðèìèçè åëàí åäèðèê: 1. Ùóìàíèñòëÿð Êàèíàòûí þç-þçöíÿ âàð îëäóüóíó âÿ éàðàäûëìàäûüûíû ãÿáóë åäèðëÿð.

2. Ùóìàíèçì èíñàíûí òÿáèÿòèí áèð ïàð÷àñû îëäóüóíà âÿ ìöÿééÿí ïðîñåñëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíà èíàíûð.

3. Ùÿéàòûí öçâè ìÿíøÿéè hàããûíäàêû ôèêèðëÿððÿ ðàçûëàøàí hóìàíèñòëÿð øöóð âÿ áÿäÿí àðàñûíäàêû öìóìè äóàëèçìè ðÿää åäèðëÿð.

4. Ùóìàíèçì èíñàíûí ìÿäÿíè, àíòðîïîëîæè, òàðèõè âÿ ñîñèàë àìèëëÿðèí ãàðøûëûãëû òÿñèðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ïèëëÿ-ïèëëÿ ôîðìàëàøäûüûíû ãÿáóë åäèð. Ìöÿééÿí ìÿäÿíè äþâðäÿ äîüóëàí ôÿðä ÿñàñÿí hÿìèí ìÿäÿíèééÿòèí òÿñèðèëÿ ôîðìàëàøûð.

5. Ùóìàíèçìÿ ýþðÿ, êàèíàòûí ìöàñèð åëì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ãóðóëóøó âÿ îðàäà ýåäÿí ïðîñåñëÿð hå÷ áèð ôþâãÿëàäÿ ãöââÿíèí íÿçàðÿòèíäÿ äåéèë.

6. Áèçèì ãÿíàÿòèìèçÿ ýþðÿ, òåèçì, äåèçì, ìîäåðíèçì âÿ äèýÿð "éåíè äöøöíúÿ"ëÿðèí çàìàíû ÷îõäàí êå÷èá. (31)

45

Áó ìöääÿàëàð ìàòåðèàëèçì, äàðâèíèçì, àòåèçì âÿ àãíîñòèçì êèìè àäëàð àëòûíäà îðòàéà ÷ûõàí âàhèä ôÿëñÿôÿíèí èôàäÿñèäèð. Áèðèíúè ìàääÿäÿ êàèíàòûí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëìàñû êèìè ìàòåðèàëèñò åhêàì èðÿëè ñöðöëöð. Èêèíúè ìàääÿ èíñàíûí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí äåäèéè êèìè, þç-þçöíÿ éàðàíìàñû èääèàñûäûð. Ö÷öíúö ìàääÿ ðóhóí âàðëûüûíû ðÿää åäÿðÿê, èíñàíûí éàëíûç ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó èðÿëè ñöðöð. Äþðäöíúö ìàääÿ "ìÿäÿíè èíãèëàá" òåçèñèíè ÿñàñ ýþòöðöá, èíñàí ôèòðÿòèíèí (éàðàäûëûøäàí ýÿëÿí þçÿëëèêëÿðèí) âàðëûüûíû ðÿää åäèð. Áåøèíúè ìàääÿ Àëëàhûí èíñàí âÿ êàèíàò öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿòèíè êÿíàðà àòûð. Àëòûíúû ìàääÿ èñÿ Òåèçìèí, éÿíè Àëëàh èíàíúûíûí ëàçûìñûç îëäóüóíó áèëäèðèð. ßýÿð äèããÿò éåòèðñÿíèç, ýþðÿðñèíèç êè, áó èääèàëàð hàãã äèíëÿðÿ äöøìÿí îëàí äàèðÿëÿðèí hÿð çàìàí èøëÿòäèêëÿðè ôèêèðëÿðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. ×öíêè áöòöí äèí äöøìÿíëÿðè hóìàíèçì òàâàíûíûí àëòûíäà òîïëàøûáëàð. Î ñÿáÿáÿ ýþðÿ êè, hóìàíèçì - òàðèõ áîéóíúà Àëëàhû èíêàðûí ÿí áþéöê ÷ûõûø íþãòÿñè îëàí ìöääÿàëàðûí öçÿðèíÿ ãóðóëóá. Àëëàh áóíóíëà áàüëû Ãóðàíäà áåëÿ áóéóðóð: - Ìÿýÿð èíñàí åëÿ ýöìàí åäèð êè, î, áàøëû-áàøûíà [úÿçàñûç] áóðàõûëàúàã? Ìÿýÿð î, [àòà áåëèíäÿí àíà áÿòíèíÿ] òþêöëÿí áèð ãÿòðÿ íöòôÿ äåéèëäèìè? Ñîíðà ëàõòàëàíìûø ãàí îëäó âÿ Àëëàh îíó éàðàäûá ñóðÿò âåðäè [èíñàí øÿêëèíÿ ñàëäû]. Ñîíðà äà îíäàí áèðè êèøè, áèðè ãàäûí îëìàãëà èêè úèôò [hÿìòàé] éàðàòäû. Åëÿ èñÿ î Àëëàh þëöëÿðè äèðèëòìÿéÿ ãàäèð äåéèëäèðìè?! [ßëáÿòòÿ, ãàäèðäèð!] (ßë-Ãèéàìÿ 36-40) Àëëàh èíñàíà þçáàøûíà âÿ ìÿñóëèééÿòñèç îëìàäûüûíû áèëäèðèð âÿ îíà íåúÿ éàðàäûëäûüûíû õàòûðëàäûð. ×öíêè èíñàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ãàâðàéàíäà Ðÿááè ãàðøûñûíäàêû ìÿñóëèééÿòèíè äÿ äÿðê åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ hóìàíèçì èíñàíûí hå÷ êèì òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàäûüû èääèàñûíû þç ôÿëñÿôÿñèíèí òÿìÿë äîêòðèíàñû hàëûíà ýÿòèðèá. Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòèíèí èëê èêè ìàääÿñè áóíó à÷ûãàøêàð ýþñòÿðèð. Þçö äÿ îíëàð ÿëëÿðèíäÿ ýóéà "åëìè ÿñàñëàðûí" îëäóüóíó äåéèðëÿð. Àììà ñîí äÿðÿúÿ éàíûëûðëàð. Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòè éàéûëàíäàí áó éàíà áó ôÿëñÿôÿíèí "åëìè ýåð÷ÿê" êèìè ýþñòÿðèëÿí èêè ÿñàñû - éÿíè êàèíàòûí ñîíñóç îëìàñû ôèêðè âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè,- åëì òÿðÿôèíäÿí áó úöð äàðìàäàüûí åäèëèá: 1) Êàèíàòûí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëìàñû (éÿíè éàðàäûëìàìàñû) ôèêðè åëÿ Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòè éàçûëàí äþâðäÿ áèð ñûðà àñòðîíîìèê êÿøôëÿðëÿ ÷öðöäöëöá. Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè, êîñìèê ðàäèàñèéà ôîíó, hèäðîýåí-håëèóì íèñáÿòèíèí håñàáëàíìàñû êèìè ôàêòëàð êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû îëäóüóíó âÿ òÿõìèíÿí 15-

46

17 ìèëéàðä èë þíúÿ "Áþéöê Ïàðòëàìà" (Big Bang) àäû âåðèëÿí íÿhÿíý áèð ïàðòëàéûøëà éîõäàí âàð åäèëäèéèíè ýþñòÿðèð. "Big Bang" íÿçÿðèééÿñè óçóí ìöääÿò "hóìàíèñòëÿð" âÿ äèýÿð ìàòåðèàëèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìÿñÿ äÿ, ñîíäà îíëàðûí äà òÿñëèì îëìàãäàí áàøãà éîëëàðû ãàëìàéûá. Ùàçûðäà áöòöí åëì àëÿìè "Big Bang"û ãÿáóë åäèð êè, áó äà hóìàíèñòëÿðè äàëàíà äèðÿéèá. Àòåèñò àëèì Åíòîíè Ôëóíóí (Anthony Flew) èôàäÿñèíúÿ, "Big Bang ìîäåëè àòåèñò ö÷öí îëäóãúà àüðûëûäûð. ×öíêè åëì äèíèí èðÿëè ñöðäöéö áèð èääèàíû - êàèíàòûí áàøëàíüûúû îëìàñû ôèêðèíè ñöáóòà éåòèðèá". (32) (ßòðàôëû áèëýè ö÷öí áàõûí: Ùàðóí Éÿhéà, "Êàèíàòûí éàðàäûëìàñû", 1999) 2) Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòèíèí äèýÿð "åëìè äàéàüû" îëàí òÿêàìöë òÿëèìè äÿ ñÿíÿäèí ãÿáóë åäèëìÿñèíäÿí ñîíðàêû îí èëëÿð ÿðçèíäÿ ÷þêìÿéÿ áàøëàéûá.

1930-úó èëëÿðäÿ Îïàðèí âÿ Ùàëäàí (Oðarin ve Íaldane) êèìè àòåèñò (âÿ hóìàíèñò) àëèìëÿðèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èðÿëè ñöðäöéö òÿêàìöë÷ö ôèêèðëÿð òÿäðèúÿí åëì òÿðÿôèíäÿí òàìàìèëÿ òÿêçèá åäèëäè. Àðõåîëîæè ãàëûãëàð úàíëûëàðûí òÿêàìöë ïðîñåñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿäèêëÿðèíè, ôÿðãëè ãóðóëóøëàðûéëà éåð öçöíäÿ áèðäÿí éàðàíäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë÷ö ïàëåîíòîëîãëàð 70-úè èëëÿðäÿí ñîíðà áóíó à÷ûã èôàäÿ åòìÿêäÿäèðëÿð. ×àüäàø áèîëîýèéà úàíëûëàðûí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí äåäèéè êèìè òÿáèÿò ãàíóíëàðûíûí âÿ òÿñàäöôëÿðèí íÿòèúÿñè éàðàíìàäûüûíû, hÿð îðãàíèçìäÿ éàðàäûëûøû ñöáóò åäÿí "åëìè ëàéèhÿ" ÿëàìÿòëÿðèíèí îëäóüóíó ýþñòÿðèð. (ßòðàôëû áèëýè ö÷öí áàõûí: Ùàðóí Éÿhéà, "Ùÿéàòûí Ýåð÷ÿê Ìÿíøÿéè") Ùóìàíèñòëÿðèí I Ìàíèôåñòèíäÿ äèíè èíàíúëàðûí ýóéà úÿìèééÿòè ýåðèäÿ ãîéìàñû hàããûíäà äåéèëÿí ôèêèðëÿðèí ÿñààñûç îëäóüóíó èñÿ òàðèõè òÿúðöáÿ ýþñòÿðèá. Ùóìàíèñòëÿð äèíè èíàíúëàð ëÿüâ åäèëÿíäÿ áÿøÿðèééÿòèí ðàhàòëûã âÿ ÿìèí-àìàíëûã è÷èíäÿ éàøàéàúàüûíû äåñÿëÿð äÿ, áóíóí òàì ÿêñèíèí øàhèäè îëóáëàð. Ìàíèôåñòèí éàéûëìàñûíäàí 6 èë ñîíðà áàøëàéàí II Äöíéà Ìöhàðèáÿñè òàìàìèëÿ äèíñèç èäåîëîýèéàíûí - ôàøèçìèí áÿhðÿñè èäè. Ùóìàíèñò èäåîëîýèéà îëàí êîììóíèçì þíúÿ Ñîâåòëÿð Áèðëèéè, àðäûíúà äà ×èí, Êàìáîúà, Âéåòíàì, Øèìàëè Êîðåéà, Êóáà, ÷åøèäëè Àôðèêà âÿ Ëàòûí Àìåðèêàñû þëêÿëÿðèíäÿ èíñàíëàðà õåéëè áÿëàëàð éàøàòäû, òîïëàì 120 ìèëéîí íÿôÿðèí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëäó. Ãÿðá òèïëè hóìàíèçìèí (êàïèòàëèñò ñèñòåìëÿðèí) äÿ äöíéàéà áàðûø âÿ õîøáÿõòëèê ýÿòèðìÿäèéèíè ñöáóò åòìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð. Ãûñàñû, hóìàíèçìèí hÿì åëìè äàéàãëàðû ÷öðöêäöð, hÿì äÿ äåäèêëÿðè áîøäóð. Àììà áóíóí àøêàðëàíìàñûíà áàõìàéàðàã, hóìàíèñòëÿð ôÿëñÿôÿëÿðèíäÿí íÿèíêè âàç êå÷ìÿéèáëÿð, hÿòòà îíó êöòëÿâè òÿáëèüàò éîëóéëà áöòöí äöíéàéà

47

éàéìàüà ÷àëûøûáëàð. Õöñóñèëÿ äÿ II Äöíéà Ìöhàðèáÿñèíäÿí ñîíðàêû äþâðäÿ åëì, ôÿëñÿôÿ, ìóñèãè, ÿäÿáèééàò, ðÿñì, êèíî êèìè ñàhÿëÿðäÿ ýöúëö áèð hóìàíèñò òÿáëèüàòû äèããÿòè ÷ÿêèð. Îíëàðûí öñòö áÿçÿê, àëòû òÿçÿê ìåñàæëàðû úÿìèééÿòÿ èìïðîâèçàñèéà åäèëèá. Ìÿñÿëÿí, áöòöí äþâðëÿðèí ÿí ïîïóëéàð ìóñèãè ãðóïëàðûíäàí ñàéûëàí "Áèòëç"èí ñîëèñòè Úîí Ëåííîíóí (Éohn Lennon) ìÿøhóð "Imagine" (Õÿéàë åò) àäëû øÿðãèñèíèí ñþçëÿðèíÿ ôèêèð âåðÿê: Õÿéàë åò êè, Úÿííÿò éîõäóðÁóíäàí àñàí äàhà íÿ âàð? Àëòûìûçäà Úÿhÿííÿì éîõ, Öñòöìöçäÿ òÿê ñÿìà âàð ßòðàôûíäà èíñàíëàð âàð Õÿéàë åò êè, áöòöí îíëàð Áó ýöí ö÷öí éàøàéûðëàð Õÿéàë åò êè, íÿ âÿòÿí âàð, Íÿ óüðóíäà þëÿúÿê âÿ éà þëäöðöëÿúÿê áèð øåé... Íÿ äÿ áèð äèí Áóíäàí àñàí äàhà íÿ âàð? Ìÿí õÿéàëïÿðâÿð äåéèëÿì Áóíó äåéÿíëÿð åøèòñèí: Áó éîëäà ìÿí òÿê äåéèëÿì Äóð ýÿë, ñÿí äÿ áèçÿ ãîøóë Áöòöí äöíéà ãîé áèð îëñóí. Áó øÿðãè 1999-úó èëäÿ êå÷èðèëÿí ìöõòÿëèô "ÿñðèí ìàhíûñû" ìöñàáèãÿëÿðèíäÿ áèðèíúè éåðè òóòìóøäó. Áó, åëìè ÿñàñëàðû îëìàéàí hóìàíèçìèí êöòëÿ øöóðóíà íåúÿ éåðèäèëäèéèíè, íåúÿ èìïðîâèçàñèéà îëóíäóüóíó à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð. Äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí hóìàíèçì èíñàíëàðà àíúàã áåëÿ äóéüóñàë âàñèòÿëÿðëÿ òÿñèð åòìÿéÿ ÷àëûøûð.

1933-úö èëäÿ éàéûëàí Ùóìàíèñòëÿðèí 1-úè Ìàíèôåñòèíèí âÿäëÿðè áîøà ÷ûõàíäàí 40 èë ñîíðà 2-úè Ìàíèôåñò ãÿëÿìÿ àëûíäû. Ùóìàíèñòëÿðèí 2-úè Ìàíèôåñòè àäëàíäûðûëàí áó ñÿíÿäèí áàøëàíüûúûíäà 1-úè Ìàíèôåñòèí âÿäëÿðèíèí íèéÿ

48

Ìÿøhóð "áèòë" Úîí Ëåííîí "Õÿéàë åò êè, hå÷ áèð äèí éîõ" ñþçëÿðèëÿ XX ÿñðäÿ hóìàíèñò ôÿëñÿôÿíèí ÿñàñ òÿáëèüàò÷ûëàðûíäàí áèðèéäè.

áîøà ÷ûõìàñûíà àéäûíëûã ýÿòèðèëìÿéÿ ÷àëûøûëûð. Àììà áóíà î ãÿäÿð äÿ íàèë îëóíìàéûá. Ãåéä åäÿê êè, 2-úè Ìàíèôåñòäÿ äÿ 1-úèäÿ îëäóüó êèìè, äèíÿ ãàðøû ôèêèðëÿð îëäóüó êèìè ãàëûá. Ùóìàíèñòëÿð éåíÿ äÿ òåèçìèí, õöñóñèëÿ äÿ äóàëàðû åøèäÿí, èíñàíëàðà íÿçÿð éåòèðÿí Òàíðûéà èíàíúûí àðãóìåíòñèç âÿ çàìàíû êå÷ìèø ïó÷ áèð ôèêèð îëäóüóíó áèëäèðèðäèëÿð: "Áèç âÿhé, òàíðû, èáàäÿò âÿ éà èíàíú àíëàéûøëàðûíûí áÿøÿðèééÿòÿ çÿðÿð âåðäèéèíÿ èíàíûðûã... Àòåèñò îëàðàã Òàíðûéëà éîõ, èíñàíëàðëà, ìöãÿääÿñëèêëÿ äåéèë, òÿáèÿòëÿ èøÿ áàøëàéûðûã". (33) Áóíëàð ñîí äÿðÿúÿ ñÿòhè èçàhëàðäûð. Äèíè àíëàìàã ö÷öí äÿðèí áèð àüûë âÿ ãàâðàéûø ëàçûìäûð, îíëàðûí áàøëàíüûúû èñÿ ñÿìèìèééÿò âÿ ãÿðÿçñèçëèêäèð. Ùóìàíèçì èñÿ åëÿ áàøëàíüûúäàí Àëëàhà ãàðøû ÷ûõàí âÿ áó ãÿðÿçèíè åëìè ïÿðäÿ-

49

éÿ áöðöéÿðÿê, úÿìèééÿòÿ ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷àëûøàíëàðûí úÿhäëÿðèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Îíëàðûí Àëëàh èíàíúûíû âÿ Èëàhè äèíëÿðè "ñöáóòñóç âÿ çàìàíû êå÷ìèø ôèêèð" àäëàíäûðìàëàðû èñÿ ÿñëèíäÿ éåíè áèð øåé äåéèë, èíêàð÷ûëàðûí ìèíëÿðëÿ èë ÿðçèíäÿ äåäèêëÿðèíèí òÿêðàðûäûð. Àëëàh èíêàð÷û äöøöíúÿíè Ãóðàíäà áåëÿ òàíûäûð: - Ñèçèí òàíðûíûç áèð îëàí Àëëàhäûð. Àõèðÿòÿ èíàíìàéàíëàðûí ãÿëáëÿðè èñÿ [Àëëàhûí ãöäðÿò âÿ ÿçÿìÿòèíè, âÿhäàíèééÿòèíè] èíêàð åäÿð. Îíëàð [hàããà áîéóí ãîéìàüû, Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéè] þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàçëàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh îíëàðûí ýèçëÿòäèêëÿðèíè äÿ áèëèð, àøêàð åòäèêëÿðèíè äÿ. Àëëàh òÿêÿááöð åäÿíëÿðè ñåâìÿç! Ìöøðèêëÿðäÿí: "Ðÿááèíèç [Ìóhÿì-

50

ìÿäÿ] íÿ íàçèë åòìèøäèð?"- äåéÿ ñîðóøäóãäà, îíëàð: "Ãÿäèìëÿðèí ÿôñàíÿëÿðèíè!"- äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. (Íÿhë 22-24) Àéÿëÿðäÿ èíêàð÷ûëàðûí äèíè äàèì "êþhíÿ íàüûë" àäëàíäûðäûãëàðû âÿ áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáèíèí ãÿëáëÿðäÿêè ëîâüàëûã hèññè (êèáð) îëäóüó ñþéëÿíèëèð. Ùóìàíèçì èñÿ ñàäÿúÿ îëàðàã, àéÿäÿ òÿñâèð îëóíàí äöøöíúÿ òÿðçèíèí ìöàñèð ôîðìàñûäûð. Éÿíè hóìàíèçì ãÿòèééÿí "éåíè äöøöíúÿ òÿðçè" äåéèë, ãÿäèìäÿí áÿðè èíêàð÷ûëàðûí äöíéà ýþðöøöíöí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí éàíëûøëûãäûð. Ùóìàíèçìèí Àâðîïà òàðèõèíäÿêè éåðèíè èíúÿëÿéÿíäÿ áó ìþâçóäà ÷îõ ìàðàãëû ýåð÷ÿêëÿð îðòàéà ÷ûõûð.

Ùóìàíèñò ôÿëñÿôÿíèí âÿäëÿðèíèí ÿêñèíÿ, àòåèçì âÿ äèíñèçëèê XX ÿñðäÿ äöíéàéà ñàäÿúÿ ñàâàø, òîããóøìà, àúû âÿ çöëì ýÿòèðèá.

51

Ùóìàíèçìèí êàááàëèñòèê ìÿíøÿéè Êàááàëàíûí Àëëàhûí Èñðàèë îüóëëàðûíà ýþíäÿðäèéè hàãã äèíèí è÷èíÿ ýèðÿí, îíó äÿéèøäèðÿí, þç êþêëÿðè èñÿ Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëäóüóíó àðòûã áèëèðèê. Îíó äà hÿì÷èíèí áèëèðèê êè, áó òÿëèìèí ÿñàñûíäà èíñàíûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàìûø, ÿçÿëäÿí ìþâúóä îëàí âàðëûã îëìàñû ôèêðè äàéàíûð. Àâðîïàíûí hóìàíèçìè äÿ áó ãàéíàãäàí ýÿëèá. Õðèñòèàíëûãäà Àëëàhûí âàðëûüûíà âÿ áöòöí èíñàíëàðûí îíóí àúèç ãóëëàðû îëäóüóíà èíàì ÿñàñ éåðè òóòóð. Àììà òàìïëèéåðëÿðèí ÿëèëÿ Àâðîïàéà éàéûëàí Êàááàëà ÿêñÿð ôèêèð àäàìëàðûíû þç òÿñèðè àëòûíà ñàëäû. Áåëÿúÿ, 15-úè ÿñðäÿí Àâðîïà ôèêèð äöíéàñûíà "hóìàíèçì" àõûíû áàøëàäû. Ùóìàíèçì èëÿ Êàááàëà àðàñûíäàêû áó áàüëàíòû òàðèõè ïðîñåñëÿðèí ïÿðäÿ àðõàñûíûí àðàøäûðûëìàñûíà hÿñð îëóíìóø ÿêñÿð ãàéíàãëàðäà âóðüóëàíûð. Áó ãàéíàãëàðäàí áèðè äÿ Ìöãÿääÿñ Âàòèêàí Êèòàá Èíñòèòóòóíäà òàðèõ ïðîôåññîðó, öíëö éàçàð Ìàëàêè Ìàðòèíèí (Malachi Martin) "The Keys of This Blood" (Áó ãàíûí à÷àðëàðû) àäëû êèòàáûäûð. Ïðîô. Ìàðòèí Êàááàëàíûí hóìàíèñòëÿðÿ à÷ûã-àøêàð hèññ îëóíàí òÿñèðèíè áåëÿ èçàh åäèð: - Ðåíåñàíñ Èòàëèéàñûíûí åðêÿí äþíÿìëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ãåéðè-ÿíÿíÿâè öñéàí÷ûëûã àòìîñôåðèíäÿ ìþâúóä ñèñòåìèí íÿçàðÿòèíè íåéòðàëëàøäûðìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéàí hóìàíèñò äÿðíÿêëÿð ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Îíëàð, òÿáèè êè, ýèçëèí ÷àëûøûðäûëàð. Áó hóìàíèñò ãðóïëàð hÿì Èíúèëÿ, hÿì äÿ Êèëñÿíèí èúòèìàè-ñèéàñè ñàhÿëÿðäÿ ãóðäóüó ôÿëñÿôè âÿ äèíè ìöíàñèáÿòëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûðäûëàð. Îíëàð Ìöãÿääÿñ Êèòàáû òàìàì ôÿðãëè øÿêèëäÿ éîçóð âÿ òÿôñèð åäèðäèëÿð. Ùÿìèí éîçóìëàðûí êþêö èñÿ ýåäèá Øèìàëè Àôðèêàäàêû, õöñóñèëÿ äÿ Ìèñèðäÿêè áÿçè ìÿçhÿáëÿðÿ ÷ûõûðäû. Áèð ìöääÿò ñîíðà Èòàëèéà hóìàíèñòëÿðè äàhà äà èðÿëè ýåäÿðÿê, Êàááàëàíû áèð éîë ýþñòÿðÿí êèìè ãÿáóë åòäèëÿð. Ãíîñòèê (Õðèñòèàíëûüûí Âàòèêàí Óíèâåðñèòåòèíèí òàðèõ÷èñè Ìàëàõè èëê âàõòëàðûíäà éàðàíìûø âÿ Êàááàëà èëÿ Ìàðòèí (Malachi Martin) áèëäèðèð êè, Àâðîïàäà hóìàíèçìèí îðòàéà ÷ûõìàñûéëà ÿëàãÿñè îëàí ìåòàôèçèê òÿëèì) òÿôÿêêöðö éåÊàááàëà àðàñûíäà ÷îõ ñûõ áèð ÿëàãÿ âàð. íèäÿí äèð÷ÿëòäèëÿð. Âÿ hÿìèí òÿëèìè áèð

52

äöíéà ìÿðêÿçè hàëûíà ýÿòèðäèëÿð. Îíëàðûí ìÿãñÿäè Êàááàëàäàí éàðàðëàíàðàã, òÿáèÿòèí ýèçëè ãöââÿëÿðèíè ñîñèàë ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èøëÿòìÿê èäè. (34) Ãûñàñû, î äþíÿìäÿ ãóðóëàí hóìàíèñò äÿðíÿêëÿðè Àâðîïàéà hàêèì îëàí êàòîëèê ìÿäÿíèééÿòèíèí éåðèíäÿ êþêëÿðè Êàááàëàäàí ýÿëÿí éåíè áèð ìÿäÿíèééÿò ãóðìàã, áó ìÿãñÿäëÿ "ñîñèàë ÷åâðèëèø" åòìÿê íèééÿòèíäÿ èäèëÿð. Áó ìÿäÿíèééÿòèí Ãÿäèì Ìèñèð òÿëèìëÿðèíÿ ÿñàñëàíìàñûíû ïðîô. Ìàðòèí áåëÿ òÿñâèð åäèð: "Ùÿìèí hóìàíèñò úÿìèééÿòëÿðèí öçâëÿðè "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðûíû" àðàäûãëàðûíû âÿ þçëÿðèíè îíà hÿñð åòäèêëÿðèíè äåéèðäèëÿð. "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èáðàíèúÿ äþðä ìöãÿääÿñ hÿðôëÿ, éÿíè ÖÍWÍ èëÿ èøàðÿëÿíèðäè. Áóíóíëà éàíàøû, hóìàíèñòëÿð Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíøÿëè îëàí ïèðàìèäà âÿ ýþç òÿñâèðëÿðè ñèìâîëëàðûíû äà ñå÷ìèøäèëÿð..."(35) Ãåéä åäÿê êè, hóìàíèñòëÿðèí "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èôàäÿñè hÿëÿ äÿ ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí èøëÿäèëèð. Áó äà þç íþâáÿñèíäÿ, hóìàíèñòëÿðëÿ ìàñîíëàðûí àðàñûíäà áàüëûëûã îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ïðîô. Ìàðòèíèí éàçäûüû êèìè: - Àâðîïàíûí äèýÿð øèìàë áþëýÿëÿðèíäÿ hóìàíèñòëÿðëÿ ïàðàëåë äàhà áèð áèðëèê éàðàíäû. Þíÿìèíè hå÷ êèìèí ãàâðàìàäûüû áèð áèðëèê... XIV ÿñðäÿ êàááàëèñò-hóìàíèñò úÿìèééÿòëÿð òÿçÿúÿ ôîðìàëàøìàüà áàøëàéàíäà Èíýèëòÿðÿ, Øîòëàíäèéà âÿ Ôðàíñàäà îðòà ÿñð áÿííà ëîæàëàðû ìþâúóä èäè. Îíëàð éàâàøéàâàø ìàñîí ëîæàëàðûíà ÷åâðèëäèëÿð. Î âàõòëàð hå÷ êèì ìàñîíëàðëà èòàëéàí hóìàíèñòëÿðè àðàñûíäà ôèêèð áèðëèéèíèí îëäóüóíó òÿõìèí åäÿ áèëìÿçäè. Ùÿð÷ÿíä, îíëàðûí hÿð èêèñè êàòîëèê êèëñÿñèíäÿí òàìàìèëÿ óçàã, ìÿõôè òÿøêèëàòëàð èäè. Ùÿð èêèñè "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èíàíúûíû ãÿáóë åäèðäè. Áó "Óëó Ìåìàð" (Êàòîëèê èíàíúûíäàí ôÿðãëè îëàðàã) ìàääè êàèíàòûí áèð ïàð÷àñû, "àéäûíëàøìûø äöøöíúÿ"íèí áèð öíñöðö èäè. Ùóìàíèñòëÿðèí âÿ ìàñîíëàðûí ãÿáóë åòäèéè áó éåíè èíàíú õðèñòèàíëûãëà ãÿòèééÿí óéüóí ýÿëìèðäè, ýöíàh, úÿhÿííÿì, úÿííÿò, ïåéüÿìáÿðëÿð, ìÿëÿêëÿð, ðàhèáëÿð âÿ ïàïà êèìè ÿêñÿð àíëàéûøëàðû ðÿää åäèðäè. (36) Ãûñàñû, XIV ÿñðäÿ Àâðîïàäà êþêëÿðè Êàááàëàéà äàéàíàí hóìàíèñò-ìàñîí òÿøêèëàòëàíìàñû ïðîñåñè ýåäèðäè. Þçö äÿ áó òÿøêèëàò Éÿhóäèëèêäÿ, Õðèñòèàíëûãäà âÿ Èñëàìäà îëäóüóíà ðÿüìÿí, Àëëàhû áöòöí êàèíàòûí éàðàäûúûñû, hàêèìè, úÿìè èíñàíëàðûí Ðÿááè êèìè ãÿáóë åòìèðäè. Áóíóí éåðèíÿ "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" êèìè ôÿðãëè áèð àíëàéûøäàí èñòèôàäÿ åäèðäè âÿ îíëàðà ýþðÿ, hÿìèí âàðëûã ìàääè êàèíàòûí áèð ïàð÷àñû èäè... Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, XIV ÿñð Àâðîïàñûíäà éàðàíàí áó ýèçëè òÿøêèëàò þðòöëö øÿêèëäÿ Àëëàhû èíêàð åäèð, ìàääè òÿáèÿòÿ òàïûíûðäû.

53

Áó ÿúàèá èíàíúûí áàøãà áèð òÿðÿôèíè ýþðìÿê ö÷öí ýÿëèí éåíèäÿí XX ÿñðÿ äþíÿê âÿ ÷àüäàø ìàñîíëàðûí íÿøðëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëàã. ßí ìÿøhóð Òöðê ìàñîíëàðûíäàí îëàí Ñÿëàìè Èøûíäàüûí ýÿíú ìàñîíëàðà òÿëèì ìÿãñÿäèëÿ éàçäûüû âÿ 1977-úè èëäÿ éàëíûç ìàñîíëàðûí àðàñûíäà éàéûëàí "Masonluktan Esinlenmeler" àäëû êèòàáûíäà "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" èíàíúû áåëÿ àíëàäûëûð: - Ìàñîíëóã òàíðûñûç äåéèë. Àììà îíóí ìÿíèìñÿäèéè Òàíðû àíëàéûøû äèíëÿðäÿêèíÿ áÿíçÿìèð. Ìàñîíëóãäà òàíðû ÿí óúà áèð ïðèíñèïäèð. Êàíèíàòûí ñîí ïèëëÿñè, ñÿðhÿäèäèð. Þç âàðëûüûìûçû òÿíãèä åäÿðÿê, þçöìöçö òàíûéàðàã, åëì, àüûë âÿ èðàäÿ éîëóíäà ýåòäèêúÿ, îíóíëà àðàìûçäàêû ìÿñàôÿ àçàëà áèëÿð. Îíäà èíñàíëàðûí éàõøû âÿ éà ïèñ úÿhÿòëÿðè éîõäóð. Î, øÿõñëÿíäèðèëìÿéèá. Òÿáèÿòèí âÿ áÿøÿðèééÿòèí èäàðÿ åäèúèñè ñàéûëà áèëìÿç. Êàèíàòäàêû áþéöê âÿ óúà ÷àëûøìàíûí, áèðëèéèí, hàðìîíèéàíûí Ìåìàðûäûð. Êàèíàòäàêû áöòöí âàðëûãëàðûí úÿìèäèð. Ùÿð øåéè ýþðÿí âÿ ÿhàòÿ åäÿí òîòàë ýþçäöð, åíåðæèäèð. Àììà áöòöí áóíëàðëà áåëÿ, îíóí áèð áàøëàíüûú îëäóüó äåéèëÿ áèëìÿç. Î, áþéöê áèð ñèððäèð. (37) Éåíÿ äÿ åéíè ãàéíàãäà ìàñîíëàðûí "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" äåéÿðêÿí ÿñëèíäÿ òÿáèÿòè íÿçÿðäÿ òóòäóãëàðû, éÿíè òÿáèÿòÿ òàïûíäûãëàðû áåëÿ èôàäÿ åäèëèð: "Òÿáèÿòäÿí êÿíàðäà áèçè éþíÿëäÿí, hÿðÿêÿòëÿðèìèçÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéàí áèð ýöú îëà áèëìÿç. Ìàñîí òÿëèìëÿðè ÿñàñûíäà åëì âÿ àüûë äàéàíàí ýåð÷ÿêëÿðäèð. Òàíðû åëÿ êàèíàòûí þçö âÿ îíó ÿhàòÿéÿ àëàí ýöú, åíåðæèäèð". (38) Òöðê ìàñîíëàðûíûí þçÿë íÿøðëÿðèíäÿí îëàí "Ìåìàð Ñèíàí" æóðíàëûíäà èñÿ åéíè ôÿëñÿôÿ áó úöð à÷ûãëàíûð: "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû ñîíñóçëóüà äîüðó ìåéëëÿíìÿê äåìÿêäèð. Ñîíñóçëóãäàêû ìöòëÿãëèéè, òàìëûüû, ìöêÿììÿëëèéè àðàìàã âÿ äþíÿ-äþíÿ àðàìàã ýÿðÿêäèð. Áóíó äöøöíÿí ìàñîíëà éàøàíàí àí àðàñûíäà áèð ìÿñàôÿ éàðàíûð".

(39) Áÿëè, ìàñîíëàðûí "áèç Àëëàhà èíàíûðûã, àðàìûçäà ãÿòèééÿí àòåèñò éîõäóð" äåéÿðêÿí íÿçÿðäÿ òóòäóãëàðû "Àëëàh èíàíúû" áóäóð. Ìàñîíëóã ÿñëèíäÿ Àëëàhà äåéèë, þç äàõèëè ôÿëñÿôÿñèíäÿ èëàhèëÿøäèðäèéè "òÿáèÿò", "êàèíàò", "èíñàíëûã" êèìè hóìàíèñò âÿ íàòóðàëèñò àíëàéûøëàðà òàïûíûð. Ìàñîí ÿäÿáèééàòûíû èíúÿëÿéÿíäÿ áó ãóðóìóí ÿñëèíäÿ "òÿøêèëàòëàíìûø hóìàíèçì"äÿí áàøãà áèð øåé îëìàäûüû âÿ áöòöí äöíéàäà äèíñèç úÿìèééÿò ãóðìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéäóüó àíëàøûëûð.

XIV ÿñð Àâðîïàñûíûí hóìàíèñò äÿðíÿêëÿðèíäÿ éàðàíàí ôèêèðëÿð ìöàñèð ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí äÿ åéíè øÿêèëäÿ ãîðóíóð âÿ ãÿáóë åäèëèð.

54

Áÿçè ìàñîí ñèìâîëëàðû

Ìàñîíëóã hóìàíèçìè: èíñàíà òàïûíìà Ìàñîíëàð þç ÿáÿäèééàòëàðûíäà hóìàíèñò ôÿëñÿôÿëÿðèíè âÿ Èëàhè äèíëÿðÿ ãàðøû ÷ûõìàëàðûíû äåòàëëàðûíà ãÿäÿð èíúÿëÿéèðëÿð. Îíëàðûí íÿøðëÿðèíäÿ áó ìþâçóäà õåéëè à÷ûãëàìà, èçàh, øÿðh âÿ ñèìâîëëàð âàð. Àðòûã äåäèéèìèç êèìè, hóìàíèçì èíñàíûí Éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhà àðõà ÷åâèðìÿñè âÿ þçöíö êàèíàòûí "ÿí óúà âàðëûüû" êèìè ýþðìÿñèäèð. Áó, ÿñëèíäÿ åëÿ èíñàíà åòèãàääûð. Ùÿìèí àüûëñûç èíàíú 14 âÿ 15-úè ÿñðëÿðèí êàááàëèñò hóìàíèñòëÿðèíäÿí ýöíöìöçöí ìàñîíëàðûíà ãÿäÿð äàâàì åòäèðèëèð.

14-úö ÿñðèí ÿí ìÿøhóð êàááàëèñò hóìàíèñòëÿðèíäÿí áèðè Ïèêî Äåëëà Ìèðàíäîëàäûð (Pico Della Mirandola). Îíóí "Conclusiones" àäëû ÿñÿðè Ïàïà VIII Èííîêåíòè òÿðÿôèíäÿí "êàôèð âÿ õÿñòÿ àüëûí ñàéûãëàìàñû" àäëàíäûðûëàðàã, 1489-úû èëäÿ ëÿíÿòëÿíìèøäè. ×öíêè Ìèðàíäîëà ÿñÿðèíäÿ "äöíéàäà hå÷ áèð øåé èíñàíà håéðàí îëìàãäàí äàhà öñòöí äåéèë" éàçìûøäû. Êèëñÿ äÿ ÿñëèíäÿ èíñàíà òàïûíìàäàí áàøãà áèð øåé îëìàéàí áó äöøöíúÿíè êöôð êèìè äÿéÿðëÿíäèðìèøäè. Ùÿìèí äöøöíúÿ ýåð÷ÿêäÿí äÿ êöôðäöð, hàããû èíêàðäûð, ÷öíêè ÿñèë håéðàí îëóíàúàã âàðëûã Àëëàhäûð. Èíñàí àíúàí Îíóí ÿñÿðè, èòàÿòêàð ãóëó îëàðàã äÿéÿðÿ ìàëèêäèð. Ýöíöìöçöí ìàñîíëàðû èñÿ Ìèðàíäîëàíûí ãàïàëû øÿêèëäÿ èôàäÿ åòäèéè èíñàíà òàïûíìàíû à÷ûã-àøêàð îðòàéà ãîéóðëàð: "Èáòèäàè úÿìèééÿòëÿð àúèç èäèëÿð, äîëàéûñûéëà, ÿòðàôëàðûíäàêû ãöââÿëÿðè âÿ hàäèñÿëÿðè èëàhèëÿøäèðèðäèëÿð. Ìàñîíëóã èñÿ èíñàíû èëàhèëÿøäèðäè". (40) Ìàñîí éàçàð Ìåíëè Ï.Ùîëë (Manly P. Íall) òÿðÿôèíäÿí ãÿëÿìÿ àëûíàí "The Lost Keys of Freemasonry" (Ìàñîíëóüóí èòìèø à÷àðëàðû) àäëû êèòàáäà èñÿ ìàñîíëóüóí hóìàíèñò äîêòðèíàñûíûí êþêëÿðèíèí Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá ÷ûõäûüû áåëÿ à÷ûãëàíûð: - Ìèñèðèí ìèñòèê ÿôñàíÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, èíñàí áèð òàíðûäûð. Ùÿð øåéè ãîðóìàüà ãàäèð èøûüû ïàðëàéàíäà èñÿ ö÷ëö òàíðûëûã òàúû ãàçàíûð âÿ óñòàä ìàñîíëàðûí úÿðýÿñèíÿ ãîøóëóð. Îíëàð ìàâè-ãûçûëû ðÿíýëè úöááÿëÿðèíèí è÷èíäÿ ìàñîí ëîæàñûíûí ö÷ëö èøûüû èëÿ ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíû àéäûíëàòìàüû hÿäÿôÿ Ìÿøhóð êàááàëèñò hóìàíèñòëÿðäÿí áèðè: Ïèàëûáëàð. (41) êî Äåëëà Ìèðàíäîëà

56

Éÿíè ìàñîíëàðûí áàòèë èíàíúûíà ýþðÿ, èíñàí áèð èëàhèäèð, àíúàã éàëíûç óñòàä ìàñîí îëàíäà ýåð÷ÿêäÿí áó çèðâÿéÿ éåòèøèð. Óñòàä ìàñîí îëìàüûí éîëó èñÿ Àëëàhà èíàíìàãäàí âÿ Îíóí ãóëó îëìàã øöóðóíäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøìàãäàí êå÷èð. Áó ýåð÷ÿê äèýÿð àðàøäûðìà÷û Ú.Ä.Áàêûí (É.D.Buck) "Mystic Masonry" (Ìèñòèê Ìàñîíëóã) àäëû êèòàáûíäà áåëÿ âóðüóëàíûð: "Ìàñîíëóüóí ãÿáóë åòäèéè éåýàíÿ òàíðû èíñàíëûüûí þçöäöð. Äîëàéûñûéëà, èíñàíëûã ãàâðàìû ìàñîíëóãäàêû òÿê òàíðûäûð". (42) Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã áèð íþâ äèíäèð; àììà èëàhè äèí äåéèë, hóìàíèñò âÿ äîëàéûñûéëà, áàòèë áèð äèíäèð. Àëëàhà äåéèë, ìÿhç èíñàíëûüà òàïûíûð. Ìàñîíëóüóí ãàéíàãëàðû áóíó èñðàðëà âóðüóëàéûðëàð. Òöðê Ìàñîí äÿðýèñèíäÿêè áèð éàçûäà "...Äàèì òÿãäèð åäèðèê êè, ìàñîíëóüóí éöêñÿê èäåàëû Ùóìàíèçì äîêòðèíàñûíäàäûð",- äåéÿ áèëäèðèëèð. (43) Áó äîêòðèíàíûí þçëöéöíäÿ äèí îëäóüó èñÿ éåíÿ äÿ Òöðê ìàñîíëàðûíà àèä áèð ãàéíàãäà áåëÿ âóðüóëàíûð: "Ãÿòè øÿêèëäÿ áÿéàí åäèëìèø äèíè åhêàìëàðäàí óçàã, ôÿãÿò hÿãèãè áèð äèí, áåëÿúÿ äÿ hÿéàòûí ìÿíàñû îëàí hóìàíèçì ýÿíúëÿðèí áöòöí àðçóëàðûíû hÿéàòà êå÷èðÿúÿê". (44) Áÿñ ìàñîíëàð èíàíäûãëàðû áó áàòèë äèíÿ íåúÿ õèäìÿò åäèðëÿð? Áóíó ýþðìÿê ö÷öí ìàñîíëàðûí úÿìèééÿòÿ âåðäèêëÿðè ìåñàæëàðûí àíëàìûíû áèð àç äà äÿðèíäÿí èíúÿëÿìÿê ýÿðÿêäèð.

Ùóìàíèñò ÿõëàã íÿçÿðèééÿñè Ùàçûðäà áöòöí äöíéàäà ìàñîíëàð þçëÿðèíè úÿìèééÿòÿ òàíûòìàã âÿ ãÿáóë åòäèðìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Ìÿòáóàò êîíôðàíñëàðû, èíòåðíåò ñàéòëàðû, hÿòòà ãÿçåò åëàíëàðû âàñèòÿñèëÿ "ÿñëèíäÿ ñàäÿúÿ úÿìèééÿòèí õåéðè ö÷öí ÷àëûøàí" áèð òÿøêèëàò îëäóãëàðûíû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áÿçè þëêÿëÿðäÿ ìàñîíëàð hÿòòà ÷åøèäëè õåéðèééÿ ôîíäëàðû äà éàðàäûáëàð. Ìàñîíëàðûí íèñáÿòÿí ëèáåðàë âÿ ñÿðáÿñò ãàíàäëàðû îëàí Ðîòàðè âÿ Ëèîí êëóáëàðû hàããûíäà äà åéíè ôèêèðëÿðè äåìÿê îëàð. Áöòöí áó òÿøêèëàòëàð "úÿìèééÿòèí õåéðè ö÷öí ÷àëûøäûãëàðûíû" äþíÿ-äþíÿ âóðüóëàéûðëàð. Øöáhÿñèç êè, "úÿìèééÿòèí õåéðè ö÷öí ÷àëûøìàã" ãÿòèééÿí ïèñ íèééÿò äåéèë âÿ áèç äÿ áóíà åòèðàç åäÿ áèëìÿðèê. Àíúàã áó äåéèìèí àëòûíäà ýèçëè âÿ ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè áèð ìÿãñÿä éàòûð. Ìàñîíëàð "èíñàíëàðûí äèíñèç äÿ ÿõëàãëû îëà, ÿõëàãëû äöíéà ãóðà áèëÿúÿéèíè" úÿìèééÿòÿ ÷àòäûðìàã èñòÿéèðëÿð âÿ áöòöí "õåéðèééÿ÷èëèê"ëÿðè äÿ áó ôèêðè éåðèòìÿê ìÿãñÿäè äàøûéûð. Ùÿìèí "äèíñèç ÿõëàã" àíëàéûøû ìàñîíëàðûí èíòåðíåò-ñàéòëàðûíäà áó úöð èçàh îëóíóð: "Èíñàí íÿäèð? Ùàðäàí ýÿëèá, hàðà ýåäèð? Èíñàí íåúÿ éàøàéûð? ßñëèíäÿ íåúÿ éàøàìàñû ëàçûì-

57

äûð? Äèíëÿð áó ñóàëëàðà ãóðäóãëàðû ÿõëàã ïðèíñèïëÿðèëÿ úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ôÿãÿò hÿìèí ïðèíèñïëÿðè Àëëàh, úÿííÿò, úÿhÿííÿì, èáàäÿò êèìè ìåòàôèçèê àíëàéûøëàðëà áàüëàéûðëàð. Èíñàíëàðà èñÿ àíëàìàäàí èíàíìàëàðû ëàçûì ýÿëÿí ìåòèôèçèê ïðîáëåìëÿðÿ ýåòìÿäÿí, hÿéàò ïðèíñèïëÿðèíè òàïìàëàðû ëàçûìäûð. Ìàñîíëóã áó ïðèíñèïëÿðè, àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê, ãàðäàøëûã, çÿhìÿòêåøëèê, áàðûø, ñåâýè, äåìîêðàòèéà âÿ ñ. èäåéàëàðû ÿñðëÿðäÿí áÿðè áÿéàí åòìÿêäÿäèð. Áóíëàð èíñàíà áèð hÿéàò ôÿëñÿôÿñè âåðèð, îíóí êþêëÿðè èñÿ ìåòàôèçèê àíëàéûøëàðäà äåéèë, äöíéàäà éàøàéàí êàìèë èíñàíûí þçöíäÿäèð". (45) Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã èíñàíûí Àëëàhà èíàíàðàã, Îíóí ðèçàñû ö÷öí õåéèð èøëÿð ýþðìÿñèíÿ ãàðøûäûð. Îíëàðà ýþðÿ hÿð øåé ñàäÿúÿ "èíñàíëûã" ö÷öí åäèëìÿëèäèð. Ìàñîí äÿðíÿêëÿðèíèí íÿøð åòäèðäèéè, õöñóñè "ö÷öíúö äÿðÿúÿ" àéèíèíèí èíúÿëÿíìÿñèíÿ àèä êèòàáäà áó ôèêèð à÷ûã-àøêàð ýþðöíöð: - Ìàñîí ÿõëàãû hÿð øåéäÿí þíúÿ èíñàíëûã ñåâýèñèíÿ äàéàíûð. Áèð èíñàíäàí, äèíè éà ñèéàñè ãóðóìäàí, íàìÿëóì ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðäÿí ãîðõàðàã ìÿíôÿÿò, ìöêàôàò, úÿííÿò... íàìèíÿ éàõøû îëìàüû ãÿòèééÿí ãÿáóë åòìèð. Àììà áöòöí éàõøûëûãëàðû àèëÿ, éóðä, èíñàí âÿ èíñàëûã ñåâýèñèëÿ åäÿíëÿðè, éàëíûç áó äóéüóëàðëà éàõøû îëàíëàðû óúàëäûð. Ìàñîí òÿêàìöëöíöí ÿí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðèíäÿí áèðè áóäóð. Èíñàíëàðû ñåâìÿê âÿ hå÷ íÿ óììàäàí éàõøû îëìàã, áó ìÿðhÿëÿéÿ ÷àòìàã ÷îõ áþéöê áèð òÿêàìöëäöð. (46) Áó ñèòàòäàêû èääèàëàð ñîí äÿðÿúÿ àëäàäûúûäûð. Äèí ÿõëàãû îëìàéàí áèð éåðäÿ ìèëëÿò, éóðä, àèëÿ ñåâýèñè êèìè àíëàéûøëàð ôîðìàëàøà áèëìÿç. Ôîðìàëàøäûüû

Ìàñîíëàðûí "hóìàíèñò ÿõëàã" ôèêèðëÿðè ñîí äÿðÿúÿ àëäàäûúûäûð. Òàðèõ äèíèí îðòàäàí ãàëõäûüû úÿìèééÿòëÿðäÿ ÿõëàãûí äà éîõ îëäóüóíó, òîããóøìà âÿ õàîñóí hþêì ñöðäöéöíö ýþñòÿðèð. Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûíûí âÿhøÿòèíè ýþñòÿðÿí áó ðÿñì hóìàíèçìèí ýåð÷ÿê íÿòèúÿëÿðèíè òÿñâèð åäèð.

58

ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ, ñàõòà îëàúàã. Äèí ÿõëàãûíû éàøàìàéàí èíñàíëàð Àëëàh ãîðõóñó äà îëìàéàí èíñàíëàðäûð, Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí éåðäÿ èñÿ èíñàíëàð éàëíûç þç ìàðàã âÿ ìÿíôÿÿòëÿðèíè äöøöíöðëÿð. Áåëÿ èíñàíëàðûí øÿõñè ìàðàã âÿ ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ hàíñûñà çèéàí äÿéÿðñÿ, îíëàð áèð àíäà ñåâýèíè äÿ, ñÿäàãÿòè äÿ êÿíàðà àòàðëàð. Àíúàã ôàéäà ýþòöðÿ áèëÿúÿêëÿðè øÿõñëÿðÿ ñåâýè âÿ ñàéüû áÿñëÿéÿðëÿð. ×öíêè þç éàíëûø èíàíúëàðûíà ýþðÿ äöíéàéà úÿìèñè áèð äÿôÿ ýÿëèáëÿð, îíà ýþðÿ äÿ, áóðàäà íÿ ãÿäÿð ÷îõ ôàéäà ýþðñÿëÿð, áèð î ãÿäÿð ãÿíèìÿòäèð, öñòÿëèê, äöíéàäà åòäèêëÿðè hå÷ áèð ïèñëèéèí äÿ úÿçàñûíû ÷ÿêìÿéÿúÿêëÿð. Ìàñîí ÿäÿáèééàòû áó ýåð÷ÿéè þðò-áàñäûð åëÿìÿéÿ ÷àëûøàí ãîíäàðìà "ÿõëàã äÿðñëÿðè"ëÿ äîëóäóð. Àììà òàðèõ äÿ ñöáóò åäèð êè, äèíèí èíñàí ðóhóíà âåðäèéè hÿãèãè òÿðáèéÿ âÿ Àëëàhûí éîë ýþñòÿðÿí hþêìëÿðè îëìàñà, ýåð÷ÿê ÿõëàã hå÷ áèð hàëäà ãóðóëà áèëìÿç. Áóíà ÿí ïàðëàã ìèñàë 1789-úó èëèí Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûäûð. Èíãèëàáû hàçûðëàéàí ìàñîíëàð "Àçàäëûã, Ãàðäàøëûã, Áÿðàáÿðëèê" êèìè èëê áàõûøäàí ÿõëàãëû ýþðöíÿí øöàðëàðëà îðòàéà ÷ûõñàëàð äà, ñîíðàäàí îí ìèíëÿðëÿ èíñàíû ýöíàhñûç éåðÿ ýèëéîòèíÿ ýþíäÿðäèëÿð, þëêÿíè ãàí ýþëöíÿ ÷åâèðäèëÿð. Ùÿòòà èíãèëàáûí þç ëèäåðëÿðè äÿ áó âÿhøÿòäÿí ãóðòóëà áèëìÿìèø, áèð-áèðèíèí àðäûíúà áîéóíëàðû âóðóëìóøäó.

19-úó ÿñðäÿ éåíÿ äÿ "äèíñèç ÿõëàã" äöøöíúÿñèëÿ éîëà ÷ûõàí ñîñèàëèçì èñÿ äàhà äÿhøÿòëè íÿòèúÿëÿð âåðäè. Ñþçäÿ ÿäàëÿòè, áÿðàáÿðëèéè, èñòèñìàðñûç úÿìèééÿòè äÿñòÿêëÿéÿí âÿ áóíóí ö÷öí äÿ äèíèí éîõ åäèëìÿñèíè âàúèá ñàéàí ñîñèàëèçì XX ÿñðäÿ Ñîâåòëÿð Áèðëèéè, Øÿðã Áëîêó, ×èí, Ùèíä-×èí, Àôðèêà, Ìÿðêÿçè Àìåðèêà êèìè áþëýÿëÿðäÿ ìèëéîíëàðëà èíñàíëàðà ãîðõóíú àúûëàð éàøàäûá. Öñò-öñòÿ 120 ìèëéîí èíñàí (!) êîììóíèñò ðåæèìëÿðèíèí ãóðáàíû îëóá. (47) Áóíäàí áàøãà, êîììóíèñò ðåæèìëÿðèíäÿ hå÷ âàõò äåäèêëÿðè êèìè ÿäàëÿò âÿ áÿðàáÿðëèê ãóðóëìàéûá, ðÿháÿðëÿð àéðûúà áèð èñòèñìàð÷û ñèíèô êèìè ôîðìàëàøûáëàð. (Éóãîñëàâ ôèêèð Ôðàíñûç Èíãèëàáûíûí ãÿòëèàì âàñèòÿñè: Ýèëéîòèí.

59

Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí áèð áàøãà âÿhøÿò ìÿíçÿðÿñè.

àäàìû Ìèëîâàí Äúèëàñ (Milovan Déilas) "Éåíè Ñèíèô" àäëû êëàññèê êèòàáûíäà "íîìåíêëàòóðà" àäëàíäûðûëàí êîììóíèñò êàäðëàðûí ñîñèàëèçì èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ ÿêñèíÿ, "èìòèéàçëû ñèíèô" îëäóãëàðûíû ÷îõ éàõøû èçàh åäèð.) Ìöàñèð äþâðäÿ äÿ þçëÿðèíè "úÿìèééÿòèí õåéðèíÿ ÷àëûøàí", "èíñàíëûã ö÷öí ôÿäàêàðëûã ýþñòÿðÿí" òÿøêèëàò êèìè òàíûòìàüà ÷àëûøàí ìàñîíëàðûí ÷îõ äÿhøÿòëè áèð è÷è öçö âàð. ßêñÿð þëêÿëÿðäÿ ìàñîíëóã ýèçëè ýÿëèðëÿð ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí âàñèòÿäèð.

1980-úè èëëÿðäÿ Èòàëèéàíû ñèëêÿëÿéÿí "Ï2 Ìàñîí Ëîæàñû" ñêàíäàëû áó þëêÿäÿ ìàñîíëóüóí ìàôèéà èëÿ ÿëàãÿñèíè, ëîæà ðÿháÿðëÿðèíèí ñèëàh ãà÷àãìàë÷ûëûüû, íàðêîòèê òèúàðÿòè, ãàðà ïóëëàðûí éóéóëìàñûéëà ìÿøüóë îëäóüóíó, ðÿãèáëÿðèíÿ âÿ éà þçëÿðèíÿ "õÿéàíÿò" åäÿíëÿðÿ ãàðøû ñóè-ãÿñäëÿð òÿøêèë åòäèêëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðäû.

1992-úè èëäÿ Ôðàíñàäà ýöíäÿìÿ ýÿëÿí "Áþéöê øÿðã ëîæàñû" ñêàíäàëûíäà, 1995-úè èëäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ìåäèàéà éîë òàïàí "Èíýèëèñ òÿìèç ÿëëÿðè" ÿìÿëèééàòûíäà ìàñîí ëîæàëàðûíûí ãàðàíëûã ÿìÿëëÿðè öçÿ ÷ûõäû. Âÿ áÿëëè îëäó êè, ìàñîíëàðûí "hóìàíèñò ÿõëàã" àíëàéûøû ñàäÿúÿ, ñþçäÿäèð. Áàøãà úöð ìöìêöí äÿ äåéèë, ÷öíêè àðòûã äåäèéèìèç êèìè, úÿìèééÿòäÿ ÿõëàã ñàäÿúÿ Èëàhè äèíèí éàøàíìàñû ñàéÿñèíäÿ ãóðóëóð. ßõëàãûí òÿìÿëèíäÿ èíñàíûí åãîèçìäÿí âÿ êèáðäÿí ãóðòóëìàñû äàéàíûð. Áóíóí ö÷öí èñÿ èíñàí àíúàã Àëëàhà ãàðøûñûíäàêû àúèçëèéèíè âÿ ìÿñóëèééÿòèíè äÿðê åòìÿëèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí ôÿäàêàðëûüûíû àíëàòäûãäàí ñîíðà, "Íÿôñèíèí õÿñèñëèéèíäÿí, òàìàhûíäàí ãîðóíóá ñàõëàíûëàí êèìñÿëÿð - ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð" (Ùÿøð 9),- áóéóðàðàã, ýåð÷ÿê ÿõëàãûí íÿ îëäóüóíó õÿáÿð âåðèð. Ãóðàíûí Ôöðãàí ñóðÿñèíäÿ èñÿ àíúàã Ðÿhìàíûí ãóëëàðûíûí ñàhèá îëäóãëàðû ÿõëàãûí õöñóñèééÿòëÿðè áåëÿ òÿñâèð îëóíóð: - Ðÿhìàíûí [ÿñèë] áÿíäÿëÿðè î êÿñëÿðäèð êè, îíëàð éåð öçöíäÿ òÿìêèíëÿ, òÿâàçþêàðëûãëà ýÿçÿð, úàhèëëÿð îíëàðà ñþç àòäûãëàðû çàìàí îíëàðëà ýþçÿë, éóìøàã äàíûøàðëàð. Îíëàð ýåúÿíè Ðÿááè ö÷öí ñÿúäÿ âÿ ãèéàì [íàìàç] è÷èíäÿ êå÷èðÿð. Âÿ áåëÿ äåéÿðëÿð: "Ïÿðâÿðäèýàðà! Úÿhÿííÿì ÿçàáûíû áèçäÿí ñîâóøäóð. Øöáhÿñèç êè, îíóí ÿçàáû hÿìèøÿëèêäèð". Äîüðóäàí äà î, íÿ ïèñ ìÿñêÿí, íÿ ïèñ éåðäèð. Îíëàð [ìàëëàðûíû] õÿðúëÿäèêäÿ íÿ èñðàô÷ûëûã, íÿ äÿ õÿñèñëèê åäÿð, áó èêèñèíèí àðàñûíäà îðòàã áèð éîë òóòàðëàð. Îíëàð Àëëàhëà éàíàøû áàøãà áèð òàíðûéà èáàäÿò åòìÿç, Àëëàhûí hàðàì áóéóðäóüó úàíà íàhàã éåðÿ ãÿñä åòìÿç, çèíà åòìÿçëÿð. Ùÿð êÿñ áóíó [áó èøëÿðè] åòñÿ, úÿçàñûíû ÷ÿêÿð. Ãèéàìÿò ýöíö îíóí ÿçàáû

61

ãàò-ãàò îëàð âÿ î ÿçàá è÷èíäÿ çÿëèë îëóá äàèì ãàëàð. Àíúàã òþâáÿ åäèá èìàí ýÿòèðÿí âÿ éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðäÿí áàøãà! Àëëàh îíëàðûí ïèñ ÿìÿëëÿðèíè éàõøû ÿìÿëëÿðÿ ÷åâèðÿð. Àëëàh áàüûøëàéàí âÿ ðÿhì åäÿíäèð. Ùÿð êÿñ òþâáÿ åäèá, éàõøû èø ýþðñÿ, î, øöáhÿñèç êè, Àëëàhà òÿðÿô éàõøû áèð äþíöøëÿ [Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìûø hàëäà] äþíÿð. (Ôöðãàí 63-73) Àëëàhûí àéÿëÿðè îõóíàðêÿí îíà ãàðøû ëàë-êàð îëìàìàã, éÿíè Àëëàhà hþðìÿò ãàðûøûã ãîðõó âÿ ñÿäàãÿò hèññëÿðè áÿñëÿìÿê ìþìèíèí ÿñàñ âÿçèôÿñäèð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ èíñàí åãîèçìäÿí, ãÿðÿçäÿí, þçöíö áàøãàëàðûíäàí öñòöí òóòìàã ìÿðÿçèíäÿí ãóðòóëóð âÿ éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ òÿñâèð îëóíàí ÿõëàãà ãîâóøóð. Îíà ýþðÿ äÿ, Àëëàhà èíàìûí âÿ Àëëàh ãîðõóñóíóí îëìàäûüû áèð úÿìèééÿòäÿ ÿõëàã äà îëìàç. Ùå÷ íÿéèí ìöòëÿã ìåéàðëàðû îëìàäûüûíà ýþðÿ, èíñàíëàð "äîüðó" âÿ "éàëàí" àíëàéûøëàðûíû þç ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ óéüóí ìöÿééÿíëÿøäèðèð âÿ òÿòáèã åäèðëÿð. Ìàñîíëóüóí âÿ àòåèñò hóìàíèçìèí ìÿãñÿäè äÿ åëÿ "ÿõëàãëû äöíéà ãóðìàã" äåéèë, äèíñèç äöíéà ãóðìàãäûð. Áàøãà úöð äåñÿê, ìàñîíëàð ÿõëàãà þíÿì âåðäèêëÿðè ö÷öí éîõ, úÿìèééÿòÿ "äèíèí ëàçûìñûç îëäóüóíó" ýþñòÿðìÿê ö÷öí hóìàíèñò ôÿëñÿôÿéÿ ÿë àòûáëàð. Ùàëáóêè íÿ hóìàíèçì, íÿ äÿ áàøãà áèð áàòèë äöøöíúÿ èíñàíëàðà ýþçÿë ÿõëàã éàøàäà áèëìÿç. Àíúàã Àëëàhäàí ýÿðÿéèíúÿ ãîðõàí èíñàíëàð ýþçÿë ÿõëàã ñàhèáè îëà áèëÿðëÿð.

Ìàñîíëóüóí hÿäÿôè: hóìàíèñò äöíéà ãóðìàã Àðòûã áèëèðèê êè, ìàñîíëàð hóìàíèñò ôÿëñÿôÿñèíÿ áþéöê þíÿì âåðèðëÿð. Áó ôÿëñÿôÿ èñÿ Àëëàhà èìàíû ðÿää åäèð âÿ èíñàíà òàïûíìàüû ëàçûì áèëèð. Àììà ÿñàñ ìÿñÿëÿ î äåéèë, áóäóð êè, ìàñîíëàð áó èíàìû þçëÿðè ö÷öí ãóðàøäûðûáëàð, éîõñà áöòöí èíñàíëàðà ãÿáóë åòäèðìÿê èñòÿéèðëÿð? Ìàñîíëóüóí ìÿíáÿëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëàíäà úàâàáû à÷ûãúà ýþðìÿê ìöìêöíäöð: áó òÿøêèëàò hóìàíèñò ôÿëñÿôÿíè áöòöí äöíéàéà éàéìàã âÿ íÿòèúÿäÿ Èëàhè äèíëÿðè (Èñëàìû, õðèñòèàíëûüû âÿ hÿòòà éÿhóäèëèéè) òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðìàã íèééÿòèíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ Ìîèç Áåðêåð (Moiz Berker) èìçàëû ìöÿëëèô éàçûð: "Ìàñîíëóã ïèñëèê, éàõøûëûã, äöçýöíëöê, ÿäàëÿò àíëàéûøëàðûíûí êþêöíö ôþâãÿëòÿáèè àëÿìäÿ àðàìûð, èíñàíëàð àðàñûíäàêû ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿðäÿí äîüäóüóíà èíàíûð. Âÿ ìàñîíëóã áó òåçèñè áöòöí äöíéàéà éàéìàüà ÷àëûøûð". (48) ßí áþéöê òöðê ìàñîíëàðûíäàí áèðè - Ñÿëàìè Èøûíäàü èñÿ "Masonluktan Esinlenmeler" àäëû êèòàáûíäà áåëÿ éàçûð:

62

"Ìàñîíëóüà ýþðÿ, èíñàíëàðû ôþâãÿëòÿáèè, èëàhè òÿìÿëëÿðÿ äàéàíìûø áèð ÿõëàãäàí ãóðòàðàðàã, èíñàíè ÿõëàã, éÿíè èíñàíèééÿòÿ äàéàíàí ÿõëàãè ñèñòåì ãóðìàã ýÿðÿêäèð. Ìàñîíëóã áöòöí úÿìèééÿòëÿðäÿ áóíó åòìÿéè ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéóá". (49) Áöòöí áóíëàð áàøãà ñþçëÿ, áöòöí èíñàíëàðû äèíñèçëÿøäèðìÿê äåìÿêäèð. Èøûíäàü åéíè êèòàáäà áó hÿäÿôè "éöêñÿê ñèâèëèçàñèéàíûí ãóðóëìàñû éîëëàðû" àäû àëòûíäà áåëÿ à÷ûãëàéûð: "Ìàñîíëóüóí òÿêëèô åòäèéè âàñèòÿëÿð èíêèøàô åòìèø ñèâèëèçàñèéàíûí ãóðóëìàñû ö÷öí éåòÿðëèäèð. Áóíóí ö÷öí: - Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû àíëàéûøûíûí ìÿíèìñÿíèëìÿñè; - Âÿhéÿ èíàíìàìàã; - Ðàñèîíàë hóìàíèçìÿ äàéàíàí ÿìÿê ñèñòåìèíè éàéìàã ëàçûìäûð". Ýþðöíäöéö êèìè, áó ö÷ ìàääÿäÿí èêèñè à÷ûã-àøêàð Àëëàhûí âàðëûüûíû ðÿää åäèð. Èêèíúè ìàääÿ åéíè çàìàíäà hÿì äÿ âÿhé ÿñàñûíäà ãóðóëàí äèíëÿðÿ ãàðøûäûð. Ìàñîíëóã ìÿhç áó ö÷ ìöääÿà èëÿ éàéûëìàüà ÷àëûøûð. Ìàñîíëóã äèíè ôèêèðëÿðÿ ãàëèá ýÿëìÿê ö÷öí êöòëÿâè òÿëãèí ìåòîäëàðûíäàí äà éàðàëàíìàüà ÷àëûøûð. Áó áàõûìäàí, Èøûíäàüûí êèòàáûíäàêû àøàüûäàêû ôèêèðëÿð ìàðàã äîüóðóð: "...Ùÿòòà äèêòàòîð ðåæèìëÿðè áåëÿ, äèíè ãóðóëóøëàðû ëÿüâ åòìÿéè áàúàðìàéûáëàð. Ùÿìèí ðåæèìëÿðèí çîðëà ãàïàòìàã èñòÿäèêëÿðè èáàäÿò éåðëÿðèíÿ áó ýöí äàhà ÷îõ àäàì àõûøûð, éàñàãëàíàí äèíè èíàíúëàð äàhà ÷îõ òÿðÿôäàð òîïëàéûð. Áó úöð ìÿñÿëÿëÿðäÿ çîð òÿòáèã åòìÿéèí hå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð. Èíñàíëàðû ãàðàíëûãäàí àéäûíëûüà ÷ûõàðàúàã òÿê éîë åëì âÿ àüûë ïðèíñèïëÿðèäèð. Èíñàíëàðà áó éîëëà òÿëèì âåðèëñÿ, îíëàð äèíëÿðèí áîø èíàíú âÿ åhêàìëàðûíäàí úàíëàðûíû ãóðòàðàð, hóìàíèçìÿ ñàéüû äóéàðëàð. (50) Áóðàäà ìÿãñÿäèí íÿ îëäóüóíó éàõøû-éàõøû àðàøäûðìàã ýÿðÿêäèð. Èøûíäàü ýþñòÿðèð êè, äèíÿ ãàðøû òÿçéèã îíó äàhà äà ýöúëÿíäèðÿúÿê, áóíà ýþðÿ äÿ, äèíè éîõ åòìÿê ö÷öí áàøãà ïðèíñèïëÿðÿ ÿë àòûëìàëûäûð. Îíóí "åëì âÿ àüûë" äåäèéè ïðèíñèïëÿð ÿñëèíäÿ, ÿëáÿòòÿ êè, åëì âÿ àüûë äåéèë, áó ñþçëÿðëÿ ïÿðäÿëÿíìèø hóìàíèñò ôÿëñÿôÿäèð, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñäèð. Èøûíäàü êèòàáûíäà èçàh åäèð êè, áó òÿëèìëÿð úÿìèééÿòÿ éàéûëàðñà, èíñàíëàð Èëàhè äèíëÿðèí ñàäÿúÿ hóìàíèñò ôÿëñÿôÿéëÿ öñò-öñòÿ äöøÿí òÿðÿôëÿðèíè ãÿáóë åäÿúÿêëÿð. Íÿòèúÿäÿ Èëàhè äèíëÿðèí áöíþâðÿñè ñàðñûëàúàã, òÿäðèúÿí èñÿ ñûðàäàí ÷ûõàúàãëàð. Áöòöí äèíëÿðèí áöíþâðÿñè èñÿ, áÿëëèäèð êè, èíñàíûí Àëëàhûí ãóëó îëäóüóíà òÿìÿë èíàíúäûð.

63

Lessing âÿ Renan. Ìàñîíëàð áó èêè àòåèñò ôèëîñîôóí àðçóëàðûíû ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê, éÿíè "éåð öçöíäÿ äèíè òàìàìèëÿ ëÿüâ åòìÿê" ö÷öí ÷àëûøûðëàð.

Ãûñàñû, ìàñîíëàð äèíèí þçÿéè îëàí èìàí ÿñàñëàðûíû (éÿíè Àëëàhûí âàðëûüûíà, áèðëèéèíÿ, hÿð øåéè Îíóí éàðàòìàñûíà, èíñàíûí Àëëàh ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò ãàçàíìàñûíà èíàíúû) àðàäàí ãàëäûðìàã íèééÿòèíäÿäèðëÿð. Îíóí éåðèíÿ èñÿ "åëì âÿ àüûë" àäûéëà ïÿðäÿëÿäèêëÿðè àòåèçìè èðÿëè ñöðöðëÿð. Éåíÿ äÿ Èøûíäàüûí ìàñîíëàðûí äÿðýèñèíäÿ éåð àëàí áèð ìÿãàëÿñèíäÿ äåéèëèð: "Ùàìûìûçûí ÿí ÿñàñ âÿçèôÿñè åëì âÿ àüûëäàí ÿë ÷ÿêìÿìÿê, îíóí êàèíàòäà éåýàíÿ âÿ ÿí éàõøû éîë îëäóüóíó áàøà äöøìÿê, áó èíàíúûìûçû èíñàíëàð àðàñûíäà éàéìàã, áàøãàëàðûíà ãÿáóë åòäèðìÿêäèð. Åðíåñò Ðåíàíûí áó ôèêðè ÷îõ þíÿìëèäèð: õàëã ÿýÿð àüûë âÿ åëìëÿ òÿëèì ýþðÿðñÿ, äèíëÿðèí áîø áèð øåé îëäóüóíó àíëàéàúàã. Ëåññèíãèí ñþçëÿðè äÿ hÿì÷èíèí éåðèíÿ äöøöð: Èíñàíëàð åëì âÿ àüûë éîëóíó òóòàðëàðñà, áèð ýöí äèíëÿðÿ ýÿðÿê ãàëìàéàúàã". (51) Áÿëè, ìàñîíëóüóí hÿäÿôè áóäóð: äèíëÿðè òàìàìèëÿ éîõ åäÿðÿê, èíñàíû ìöãÿääÿñëÿøäèðÿí áèð hóìàíèñò äöíéà ãóðìàã. Éÿíè èíñàíëàðûí îíëàðû éàðàäàí Àëëàhû èíêàð åäÿðÿê, þçëÿðèíè èëàh çÿíí åòäèêëÿðè áèð úÿhàëÿò ñèñòåìè ôîðìàëàøäûðìàã. Ìàñîíëóã ìÿhç áó hÿäÿôÿ ÷àòìàã ö÷öí éàðàäûëûá. "Àéíà" àäëû ìàñîí æóðíàëûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûëûá: "Ìöàñèð ìàñîíëóüóí ìÿäÿáëÿðè áèð íþâ "èäåîëîýèéà ìÿäÿáëÿðè" ãóðìàãäûð... Áó, ìàñîí èäåîëîýèéàñûíûí éàéûëûá ìþhêÿìëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áèð àðàéà ýÿëÿí èíñàíëàðûí Éåð öçöíäÿ ÷îõàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê". (52)

64

Ìàñîíëàð áó ìÿãñÿäÿ éåòèøìÿê ö÷öí äöíéàíûí áèð ñûðà þëêÿëÿðèíäÿ âàð ýöúëÿðèëÿ ÷àëûøûðëàð. Óíèâåðñèòåòëÿðäÿ, äèýÿð òÿhñèë îúàãëàðûíäà, ìåäèàäà, ñÿíÿò âÿ ôèêèð äöíéàñûíäà þç òÿñèðèíè ýþñòÿðÿí ìàñîíëóã äàèì hóìàíèñò ôÿëñÿôÿíè úÿìèééÿòÿ éàéìàüà, äèíèí òÿìÿëè îëàí èìàí ÿñàñëàðûíû ìÿhâ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Êèòàáûí ñîíðàêû áþëöìëÿðèíäÿ äÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, òÿêàìöë òÿëèìè ìàñîíëàðûí áèð íþìðÿëè òÿáëèüàò êàðòûäûð. Îíëàð äèíèí éåðèíÿ Àëëàhû ãÿáóë åòìÿéÿí, ñàäÿúÿ èíñàí åìîñèéàëàðûíà äàéàíàí áèð ñèâèëèçàñèéà ãóðìàã èñòÿéèðëÿð. Áó, Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí Ìÿäéÿí ãþâìö êèìè "Àëëàhà àðõà ÷åâèðìèø" èíñàíëàðûí ìÿäÿíèééÿòèäèð. (Ùóä 92) Áó úàhèëèééÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿ Àëëàh ãîðõóñó, Àëëàh ñåâýèñè, Àëëàh ðèçàñû, èáàäÿò, àõèðÿò êèìè àíëàéûøëàðà éåð éîõäóð. Þçö äÿ íÿèíêè éîõäóð, hÿòòà áó àíëàéûøëàðûí "ýåðèäÿ ãàëìûø, ñàâàäñûç èíñàíàëàðà àèä ôèêèðëÿð" îëäóüó èääèà åäèëèð. Ôèëìëÿðäÿ, êàðèêàòóðàëàðäà, ðîìàíëàðäà hÿìèøÿ áóíà èøàðÿ åäèëèð. Áó èñòèãàìÿòäÿ ìàñîíëàð hÿìèøÿ ëèäåðäèðëÿð. Àíúàã îíëàðëà áèð ñûðàäà äóðàí áÿçè ãðóïëàð âÿ ôÿðäëÿð äÿ âàð. Ìàñîíëàð îíëàðû "ôÿõðè ìàñîí" êèìè ãÿáóë åäèð âÿ þçëÿðèíÿ ëèäåð ñàéûðëàð. ×öíêè åéíè hóìàíèñò ôÿëñÿôÿäÿ áèðëÿøèðëÿð. Éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèìèç Ñÿëàìè Èøûíäàü áóíóíëà áàüëû éàçûð: "Åëÿ èíñàíëàð äà âàð êè, ìàñîí îëìàäûãëàðû hàëäà, ìàñîíëóã èäåîëîýèéàñûíû ÷îõ éàõøû ìÿíèìñÿéèáëÿð. ×öíêè áó èäåîëîýèéà áöòöí èíñàíëàðà âÿ èíñàíëûüà àèääèð". (53) Äèíÿ ãàðøû éöðöäöëÿí áó óçóí ñàâàøûí èêè òÿìÿë äàéàüû âàð: Ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ âÿ Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè. Ãàðøûäàêû èêè áþëöìäÿ áèç áó äàéàãëàðûí êþêëÿðèíè âÿ ìàñîíëóãëà ÿëàãÿëÿðèíè àðàøäûðàúàüûã. Âÿ XIX ÿñðäÿí öçöáÿðè äöíéàíû ñàðàí, èíñàíëàðà "àüûë âÿ åëì" ïÿðäÿñè àëòûíäà òÿãäèì îëóíàí ôèêèðëÿðèí è÷ öçöíÿ äàhà éàõûíäàí áÿëÿä îëàúàüûã.

65

-IVÌÀÒÅÐÈÀËÈÇÌÈÍ ÏßÐÄß ÀÐÕÀÑÛ èòàáûí èëê áþëöìöíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ôèðîí ðåæèìèíäÿí ñþç à÷ìûø âÿ áó ðåæèìèí ôÿëñÿôè äàéàãëàðûíûí ÿí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíà òîõóíìóøäóã. Àðòûã áèëèðèê êè, Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìàòåðèàëèñò äöíéà ýþðöøö hàêèì èäè, éÿíè îíëàð ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäóüóíà, éàðàäûëìàäûüûíà èíàíûðäûëàð. Áóíóíëà áàüëû ìàñîí éàçàðëàðû Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò Ëîìàñûí (Robert Lomas) "The Íiram Key" (Ùèðàì À÷àðëàðû) àäëû êèòàáûíäàí ýÿòèðäèéèìèç ñèòàòû éåíèäÿí õàòûðëàäàã: "Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìàääÿíèí ÿáÿäè îëäóüóíà èíàíûðäûëàð. Áèð Éàðàäûúûíûí hå÷ëèêäÿí hÿð øåé éàðàòäûüûíû äöøöíìÿê îíëàðà ìÿíòèãñèç ýþðöíöðäö. Îíëàðûí ôèêðèíúÿ, äöíéà õàîñóí è÷èíäÿí äöçÿíèí äîüìàñûéëà éàðàíìûøäû. Áó õàîñó îíëàð äà øóìåðëÿð êèìè "Íóí" àäëàíäûðûðäûëàð. Íóí - ãàðàíëûã, ñó äîëó áèð äÿðèíëèêäè, áó äÿðèíëèéèí þç è÷èíäÿ áèð ýöúö âàðäû âÿ áó éàðàäûúû ýöú äöçÿíèí ôîðìàëàøìàñûíû ÿìð åòìèøäè... Õàîñóí è÷èíäÿêè hÿìèí ýöú þç âàðëûüûíûí ôÿðãèíäÿ äåéèëäè. Î, ãàðûøûãëûüûí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè áèð ïîòåíñèàë èäè..." (54) Áÿëè, Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áó ìÿíòèãñèç ôèêèðëÿðëÿ äþâðöìöçöí ìàòåðèàëèñò íÿçÿðèééÿëÿðè àðàñûíäà õåéëè áÿíçÿðëèê âàð. Áóíóí ýèçëè, àììà ÷îõ þíÿìëè áèð

Ê

ñÿáÿáè èñÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí èíàíúëàðûíû ìÿíèìñÿéÿí âÿ áó ýöíöìöçÿ ãÿäÿð éàøàäàí, áóíäàí ñîíðà äà éàøàòìàã èñòÿéÿí áèð òÿøêèëàòëà áàüëûäûð - ìàñîíëàðëà...

Ìàñîíëàð âÿ Ãÿäèì Ìèñèð Ãÿäèì Ìèñèð ñèâèëèçàñèéàñû îðòàäàí ãàëõàíäàí ñîíðà äà îíëàðûí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿñè éàøàìàãäà äàâàì åòäè. Áÿçè éÿhóäèëÿð áó ôÿëñÿôÿíè Êàááàëà òÿëèìèíèí è÷èíäÿ éàøàòäûëàð. Áàøãà òÿðÿôäÿí, áÿçè éóíàí ôèëîñîôëàðû äà áó äöøöíúÿíè ÿñàñ ýþòöðäöëÿð âÿ "Ùåðìåòèçì" àäëàíàí ãÿäèì éóíàí òÿëèìèíäÿ ãîðóìàãäà äàâàì åòäèëÿð. Ùåðìåòèçì àíëàéûøû Ãÿäèì Ìèñèð èíàíúûíäàêû õÿéàëè òàíðûëàðäàí áèðè îëàí "Ñîò"óí Éóíàíûñòàíäàêû àëòåðíàòèâè Ùåðìåñèí àäûíäàí ýÿëèð. Áàøãà úöð äåñÿê, Ùåðìåòèçì - Ãÿäèì Ìèñèð ôÿëñÿôÿñèíèí Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäàêû àëòåðíàòèâèäèð. Àðòûã òàíûäûüûìûç óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü áó ôÿëñÿôÿíèí ìÿíøÿéèíè áåëÿ èçàh åäèð: - Ãÿäèì Ìèñèðäÿ Ùåðìåòèçìèí èíàíú ñèñòåìèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí áèð òÿðèãÿò âàðäû. Ìàñîíëóüóí äà îíà áÿíçÿð òÿðÿôëÿðè ìþâúóääóð. Ìÿñÿëÿí, ìöÿééÿí ñÿâèééÿéÿ ÷àòìûø èíñàíëàð ýèçëè òîïëàíòûëàðäà õöñóñè àéèíëÿð éåðèíÿ éåòèðèð, þç ôèêèðëÿðèíè à÷ûãëàéûð, äàhà àøàüû äÿðÿúÿëè öçâëÿðèíè þéðÿäèðëÿð. Éóíàíûñòàí håðìåòèêëÿðè äÿ áåëÿ èäèëÿð âÿ îíëàðûí áàøûíäà áþéöê àëèì-ôèëîñîô Ïèôàãîð äóðóðäó. Êþêëÿðè Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá ÷ûõàí Èñêÿíäÿðèééÿ ìÿêòÿáè âÿ Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäàêû Íåîïëàòîíèçì êèìè òÿøêèëàòëàðûí äà ãóðóëóøó âÿ äàâðàíûøëàðû äà hÿì÷èíèí ìàñîí ðèòëÿðèíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð. (55)

Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäóüó, êàèíàòäàêû äöçÿíèí þçþçöíÿ éàðàíäûüû êèìè õóðàôàòëàðà èíàíûðäûëàð.

67

Èøûíäàü ìàñîíëóüóí ìÿíøÿéèíäÿêè Ãÿäèì Ìèñèð ôàêòîðóíóí òÿñèðèíè äàhà à÷ûã øÿêèëäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèð: "Ôðàíìàñîíëóã èúòèìàè âÿ èäåîëîæè áèð ãóðóëóøäóð. Êþêëÿðè äÿ Ãÿäèì Ìèñèðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõûð". (56) Äèýÿð ìàñîí íöôóçëóëàðû äà ìàñîíëóüóí êþêëÿðèíèí Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ãÿäèì Éóíàíûñòàí êèìè áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàëàðûí ýèçëè äÿðíÿêëÿðèíÿ ãÿäÿð óçàíäûüûíû áèëäèðèðëÿð. Òöðê ìàñîíëàðûíûí áþéöêëÿðèíäÿí îëàí Úÿëèë Ëàéèãòåç "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ äÿðú îëóíàí "Ìàñîíëóüóí ñèððè íÿäèð, íÿ äåéèëäèð?" ñÿðëþâhÿëè ìÿãàëÿñèíäÿ áåëÿ éàçûð: - Ãÿäèì Ìèñèð, Éóíàí âÿ Ðîìà ñèâèëèçàñèéàëàðûíäà ìöÿééÿí áèð åëì, "ãíîñ" âÿ éà ýèçëè ìÿêòÿáëÿðäÿ þéðÿäèëÿí áèëèêëÿð ñèñòåìè îëóðäó. Áó ýèçëè ìÿêòÿáëÿðèí òÿëÿáÿëÿðè àíúàã óçóí àðàøäûðìàëàðäàí ñîíðà ãÿáóë åäèëèðäèëÿð. Ùÿìèí òÿäðèñ îúàãëàðûíûí àðàñûíäà áèðèíúè îëàí "Îñèðèñ" ìÿêòÿáè Îñèðèñèí äîüóëóøó, éåíèòìÿëèê èëëÿðè, ãàðàíëûüà ãàðøû ìöáàðèçÿñè, íÿhàéÿò, þëöìö âÿ òÿêðàð äîüóëóøóíó þéðÿäèðäè. Áó ìþâçóëàð hÿì÷èíèí ìÿðàñèì òàìàøàëàðû øÿêëèíäÿ êàhèíëÿð òÿðÿôèíäÿí îéíàíûëûð âÿ áåëÿëèêëÿ, ÷åøèäëè ðÿìç âÿ ðèòóàëëàðûí òÿñèðè äàhà äà àðòûðûëûðäû. Áöòöí áóíëàð èëëÿð ñîíðà "ìàñîíëóã" àäû àëòûíäà äàâàì åäÿúÿê áèð ãàðäàøëûã ñèñòåìèíèí èëê hàëãàëàðû èäè. Áåëÿ ãàðäàøëûãëàð äàèì åéíè èäåàëëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ ãóðóëóáëàð, òÿçéèãëÿð àëòûíäà þç âàðëûãëàðûíû ýèçëèíúÿ ãîðóéóáëàð, àäëàðûíû, øÿêèëëÿðèíè äÿéèøäèðÿ-äÿéèøäèðÿ, àíúàã ãÿäèì ðÿìçëÿðÿ ñàäèã ãàëà-ãàëà ìöàñèð äþâðÿ ýÿëèá éåòèøèáëÿð. Îíëàð úÿhëèí ãÿçÿáèíäÿí ãóðòóëà áèëìÿê ö÷öí áèðëÿøèá, ñèñòåìëÿøèáëÿð, þç ìÿñëÿê ãàéäàëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðÿí Îïåðàòèâ Ìàñîíëóüà ñûüûíàðàã, îíóí èäåîëîæè ÿñàñûíû ãîéóáëàð âÿ áåëÿúÿ, ìöàñèð Ñïåêóëéàòèâ Ìàñîíëóüóí ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðèáëÿð. (57) Ëàéèãòåç áó ñþçëÿðëÿ ãÿäèì ìàñîíëàðûí ìÿõôè ôÿàëèééÿòÿ êå÷ìÿêëÿ ýóéà "úÿhë ãàðøûñûíäà" ýèçëÿíäèêëÿðèíè ýþñòÿðèð. Áó òÿðÿôëè èçàhëàð áèð êÿíàðà ãîéóëàðñà, ýÿòèðäèéèìèç ñèòàòäàí ìàñîíëàðûí Ãÿäèì Ìèñèð, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí âÿ Ðîìà êèìè áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàëàðäà ãóðóëàí äÿðíÿêëÿðèí äþâðöìöçÿ ýÿëèá ÷ûõàí íöìàéÿíäÿëÿðè îëäóãëàðû àíëàøûëûð. Áó ö÷ ñèâèëèçàñèéàíûí àðàñûíäà ÿí ãÿäèìè âÿ äèýÿðëÿðèíÿ þíúöëëöê åäÿíè, òÿáèè êè, Ìèñèðäèð. Áóíà ýþðÿ, ìàñîíëóüóí ÿñàñû äà åëÿ îðàäàí áàøëàéûð (Ùÿìèí áöòïÿðÿñò àäÿòëÿðëÿ ìöàñèð äþâðöìöç àðàñûíäàêû ÿñàñ áàüûí òàìïëèéåðëÿð îëäóüóíó àðòûã áèëèðèê). Áó éåðäÿ áèð äàhà òÿêðàðëàéàã êè, Àëëàh Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ãóðóëóøó "èíêàð ñèñòåìè" àäëàíäûðûð. Õöñóñèëÿ äÿ Ìèñèðèí hàêèìëÿðè îëàí ôèðîíëàð âÿ îíëàðûí éàõûí ÿòðàôû áèð ÷îõ àéÿëÿðäÿ çàëûì, ÿäàëÿòñèç, àçüûí èíñàíëàð êèìè òàíûäûëûðëàð. Ìèñèð õàëãû äà áó ñèñòåìè ãÿáóë åòìèø, ôèðîíó âÿ äèýÿð ñàõòà "èëàhè"ëÿðû ìÿ-

68

íèìñÿìèø éîëóíäàí àçìûø áèð ãþâìäöð. Àììà áó ýåð÷ÿéèí ãàðøûëûüûíäà ìàñîíëàð hÿì þç êþêëÿðèíèí Ãÿäèì Ìèñèðäÿí îëäóüóíó äåéèð, hÿì äÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí òÿãäèðÿëàéèã úÿìèééÿò ìîäåëè îëäóüóíó áèëäèðèðëÿð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýñèíäÿêè áèð ìÿãàëÿäÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áöòïÿðÿñò èàíúëàðûíûí òÿãäèð îëóíìàñû âÿ åéíè çàìàíäà "ìàñîí ìÿñëÿéèíèí ìÿíøÿéè" êèìè òÿãäèì åäèëìÿñè äèããÿò ÷ÿêèúèäèð: "...Ìèñèðëèëÿð Ùåëèîïîëèñ (Ýöíÿø øÿhÿðè) âÿ Ìåìôèñ øÿhÿðëÿðèíè ãóðìóøäóëàð. Ìàñîí ÿôñàíÿëÿðèíÿ ýþðÿ, áó èêè øÿhÿð åëìèí, éÿíè ìàñîí òÿáèðèíÿ ýþðÿ, íóðó-çèéàíûí ãàéíàüû îëóá. Ùåëèîïîëèñè çèéàðÿò åäÿí Ïèôàãîð îðàäàêû ìÿáÿääÿí óñòàëûãëà äàíûøûð. Ìåìôèñ ìÿáÿäè èñÿ òàðèõè ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð. Òåá øÿhÿðèíäÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè ìÿêòÿáëÿð âàðäû. Ïèôàãîð, Ïëàòîí âÿ Ñèñåðîí ìàñîí ìÿñëÿéèíÿ áó øÿhÿðëÿðäÿ ãîâóøìóøäóëàð. (58) Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà Ãÿäèì Ìèñèðèí çàëûì áàø÷ûëàðû îëàí ôèðîíëàðà äà òÿãäèðëÿ éàíàøûëûð. Ìÿñÿëÿí, åëÿ hÿìèí "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíàí äèýÿð áèð ìÿãàëÿäÿ áåëÿ éàçûëûá: "Ôèðîíóí áàøëûúà âÿçèôÿñè ÍÓÐó àðàìàãäûð. Ýèçëè Íóðó äàhà úàíëû âÿ äàhà ãöââÿòëè áèð ñóðÿòäÿ óúàëòìàãäûð. Íåúÿ êè, áèç ìàñîíëàð Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíè èíøà åòìÿéÿ ÷àëûøûðûã, åëÿúÿ äÿ ãÿäèì ìèñèðëèëÿð åhðàìû, éÿíè Íóð Åâèíè òèêìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Ãÿäèì Ìèñèð ìÿáÿäëÿðèíäÿ éåðèíÿ éåòèðèëÿí àéèíëÿð ìöÿééÿí äÿðÿúÿëÿðÿ àéðûëûðäû. Îíëàð ÿñàñÿí èêè ãèñìÿ áþëöíöð êè÷èê âÿ áþéöê äÿðÿúÿëÿð. Êè÷èê äÿðÿúÿëÿð áèð-èêè-ö÷ äåéÿ àéðûëìûøäû, áóíäàí ñîíðà èñÿ áþéöê äÿðÿúÿëÿð ýÿëèð. (59) Áóðàäàí àíëàøûëûð êè, Ãÿäèì Ìèñèð ôèðîíëàðûéëà ìàñîíëàðûí àðàäûãëàðû âÿ "íóð" äåäèêëÿðè íÿñíÿ åéíèäèð. Áàøãà úöð äåñÿê, ìàñîíëóã - ôèðîí äþâðöíäÿêè ôÿëñÿôÿíèí ÷àüäàø òÿìñèë÷èñèäèð. Áó ôÿëñÿôÿíèí íÿ îëäóüóíó èñÿ Àëëàh Ãóðàíäà Ôèðîí âÿ ãþâìö ö÷öí èøëÿòäèéè "Ýåð÷ÿêäÿí äÿ, îíëàð éîëóíó àçìûø áèð ãþâìäöðëÿð" (Íÿìë 12) èôàäÿñèëÿ ýþñòÿðèð. Äèýÿð àéÿëÿðäÿ èñÿ Ìèñèðèí èíêàð÷û ñèñòåìè áåëÿ àíëàäûëûð: - Ôèðîí þç ãþâìöíÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð Ìèñèð ñÿëòÿíÿòè, [ñàðàéëàðûìûí] àëòûíäàí àõàí áó ÷àéëàð ìÿíèì äåéèëìè? Ìÿýÿð ìÿíèì ãöäðÿòèìè ýþðìöðñöíöçìö? Áåëÿëèêëÿ, [Ôèðîí] þç ãþâìöíö éåëáåéèí, éöíýöë éåðèíÿ ãîéäó, îíëàð äà èòàÿò åòäèëÿð [Àíëàìàäûëàð êè, ïàäøàhëûã àëëàhëûüà äÿëàëÿò åòìÿç âÿ éîõñóëëóã äà ïåéüÿìáÿðëèéÿ ìàíå îëà áèëìÿç]. Ùÿãèãÿòÿí, îíëàð [Àëëàhûí èòàÿòèíäÿí ÷ûõìûø] ôàñèã áèð ãþâì èäèëÿð. (Çöõðóô 51-54)

69

Ëîæàäàêû ôèðîí

Äþâðöìöçäÿêè ìàñîíëóã Ãÿäèì Ìèñèð ôÿëñÿôÿñèíè éàøàäûð âÿ áóíó ñèìâîëëàðûéëà èôàäÿ åäèð. Öñòäÿêè ëîæà ðÿñìèíäÿ ýþðöíÿí ôèðîí òÿñâèðè (ìàñàíûí àøàüûñûíäà) áó ñèìâîëèçìÿ áèð ìèñàëäûð.

Âàøèíãòîíäàêû Áþéöê Ìàñîí Ëîæàñûíûí ýèðèøèíäÿ èêè Ãÿäèì Ìèñèð Ñôèíêñè éåð àëûð.

Òèïèê ìàñîí ìÿáÿäëÿðè

Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ÿôñàíÿâè Ìåìôèñ øÿhÿðèíÿ àèä áèð òÿñâèð. Ìàñîíëàð áöòïÿðÿñò ìÿáÿäëÿðèëÿ äîëó îëàí áó øÿhÿðè "íóðóí ìÿíáÿéè" êèìè ãÿáóë åäèðëÿð.

Ìàñîí ëîæàëàðûíäàêû Ãÿäèì Ìèñèð ñèìâîëëàðû Ãÿäèì Ìèñèð èëÿ ìàñîíëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè îðòàéà ÷ûõàðàí þíÿìëè ôàêòëàðäàí áèðè äÿ ìàñîíëóüóí ñèìâîëëàðûäûð. Ñèìâîëëàð ìàñîíëóãäà ÷îõ áþéöê ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèêäèðëÿð. Ìàñîíëàð ôÿëñÿôÿëÿðèíè ìÿíàñûíû àíúàã þç öçâëÿðèíÿ à÷äûãëàðû ñèìâîëëàðëà èôàäÿ åäèðëÿð. 33 äÿðÿúÿëèê ìàñîíëóã èéåðàðõèéàñûíäà ïèëëÿ-ïèëëÿ éöêñÿëÿí ìàñîí hÿð äÿðÿúÿäÿ ñèìâîëëàðûí éåíè àíëàìëàðûíû þéðÿíèð. Âÿ áåëÿëèêëÿ, ìàñîí ôÿëñÿôÿñèíèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ ãîâóøóð. Áó `ìÿñÿëÿ "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð: "Ùàìûìûç áèëèðèê êè, ìàñîíëóã ôèêèð âÿ èäåàëëàðûíû áÿçè ñèìâîëëàð âÿ håêàéÿëÿðëÿ, éÿíè áèð íþâ àëëåãîðèéàëàðëà èôàäÿ åäèð. Áó håêàéÿëÿðèí êþêö òàðèõèí ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðèíÿ ýåäèá ÷ûõûð. Îíà ýþðÿ äÿ ìàñîíëóüóí ÷îõ çÿíýèí áèð ñèìâîëëàð ñèñòåìè âàð".

(60) Ìàñîíëóüóí "ãÿäèì òàðèõè äþâðëÿðÿ" óçàíàí ñèìâîë âÿ ÿôñàíÿëÿðèíèí àðàñûíäà, òÿáèè êè, Ãÿäèì Ìèñèð îáðàçëàðû áèðèíúè éåðè òóòóð. Ùÿì ìàñîí ëîæàëàðûíäà, hÿì äÿ ìàñîí íÿøðëÿðèíäÿ ÷îõ òåç-òåç Ãÿäèì Ìèñèð ñèìâîëëàðûíà - ïèðàìèäàëàðà, ñôèíêñëÿðÿ, håðîãëèôëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè áèð éàçûäà "ìàñîíëóüóí ÿí ãÿäèì ìÿíøÿéè" hàããûíäà áóíëàð ñþéëÿíèð: "ßí ãÿäèì ãàéíàã êèìè Ìèñèðè ýþòöðñÿê, éÿãèí êè, éàíûëìàðûã. Áóíäàí áàøãà, ìàñîíëóüà ÿí éàõûí âÿ îõøàð ìÿðàñèìëÿðèí Ãÿäèì Ìèñèðäÿ îëìàñû äà äèããÿò÷ÿêèúèäèð". (61) Éåíÿ äÿ åéíè äÿðýèäÿ éåð àëàí "Ìàñîíëóüóí ñîñèàë ãàéíàãëàðû âÿ ìÿãñÿäëÿðè" àäëû éàçûäà èñÿ áóíëàð áèëäèðèëèð: "Ãÿäèì âàõòëàðäà Ìèñèðäÿ Ìåìôèñ ìÿáÿäèíäÿ áþéöê åhòèøàìëà éåðèíÿ éåòèðÿí ìÿðàñèìëÿ ÷àüäàø ìàñîí ìÿðàñèìëÿðè àðàñûíäà õåéëè áÿíçÿðëèê âàð". (62) Ãÿäèì Ìèñèð - ìàñîíëóã ÿëàãÿñèíÿ äàèð áÿçè ìèñàëëàðû ñûðàéëà àðàøäûðàã:

Ýþçöí àëòûíäàêû ïèðàìèäà Äöíéàäàêû ÿí ìÿøhóð ìàñîíëóã ñèìâîëó, hå÷ ñþçñöç, 1 äîëëàðëûã ÀÁØ ÿñêèíàñûíûí öçÿðèíäÿ éåð àëàí ìþhöðäöð. Ìþhöðäÿ êÿñèê ïèðàìèäà âÿ îíóí òÿïÿñèíäÿêè ö÷áóúàüûí è÷èíäÿ ýþç ñèìâîëó òÿñâèð îëóíóá. Ö÷áóúàã è÷èíäÿêè ýþç ìàñîí ëîæàëàðûíûí äÿéèøìÿç ñèìâîëóäóð âÿ àäÿòÿí, ìàñîíëóüóí áèð íþìðÿëè èøàðÿñè ñàéûëûð. Ö÷áóúàüûí àëòûíäàêû ïèðàìèäà èñÿ íèñáÿòÿí äàhà àç äèããÿò ÷ÿêèð. Ùàëáóêè, ìàñîíëóã ôÿëñÿôÿñè áàõûìûíäàí îíóí äà ÷îõ úèääè ìÿíàñû âàð. Ùÿìèí ÀÁØ ìþhöðö hàããûíäà äîêòîðëóã èøè éàçàí àìåðèêàëû àêàäåìèê Ðîáåðò Èéåðåíèìóñ (Robert Íieronimus) áóíóíëà áàüëû ÷îõ ìàðàãëû íÿòèúÿëÿðÿ

73

Ýþç âÿ ïèðàìèäà Ìàñîíëàðûí ÿí ìÿøhóð ñèìâîëëàðûíäàí îëàí ö÷áóúàã è÷èíäÿêè ýþç âÿ ïèðàìèäà Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýþòöðöëöá. ÀÁØ-ûí Áþéöê Ìþhöðöíäÿ òÿñâèð îëóíàí ïèðàìèäà ôèðîí Õåîïñóí àäûíà ãóðóëàí ïèðàìèäàäûð (àøàüûäà). Ýþç øÿêëèíÿ èñÿ Ãÿäèì Ìèñèð òÿñâèðëÿðèíäÿ òåç-òåç ðàñ ýÿëèíèð (ÿí àëòäà).

ýÿëèá. Îíóí áó hàãäà éàçäûüû ìÿãàëÿ "Áþéöê Àìåðèêà ìþhöðöíöí àðõà öçöíöí òàðèõè àíàëèçè âÿ hóìàíèñò ïñèõîëîýèéàéëà ÿëàãÿñè" àäëàíûð. Ìÿãàëÿäÿ áèëäèðèëèð êè, ÀÁØ-ûí ÿñàñûíû ãîéàí øÿõñëÿð ìàñîí îëäóãëàðûíà âÿ hóìàíèñò ôÿëñÿôÿéÿ åòèãàä åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, áóíëàðû hÿìèí ìþhöðäÿ äÿ èôàäÿ åäèáëÿð. Ìþhöðöí ìÿðêÿçèíäÿêè ïèðàìèäà èñÿ áèðáàøà Ãÿäèì Ìèñèðëÿ ÿëàãÿéÿ èøàðÿäèð. Áó, Ìèñèðäÿêè ÿí áþéöê ïèðàìèäàíûí - Õåîïñ åhðàìûíûí òÿñâèðèäèð. (63)

Àëòûýóøÿëè óëäóçóí ìàñîíëóã ìÿíàñû Ìàñîíëóüóí äèýÿð áèð ìÿøhóð ñèìâîëó èñÿ è÷-è÷ÿ êå÷ìèø èêè ö÷áóúàãäàí èáàðÿò àëòûýóøÿëè óëäóçäóð. Åéíè çàìàíäà éÿhóäèëÿðèí öìóìè ñèìâîëó îëàí áó ôèãóð Èñðàèë äþâëÿòèíèí áàéðàüûíäà äà òÿñâèð îëóíóá. Ùÿìèí ìþhöðöí èëê äÿôÿ Ùç.Ñöëåéìàí òÿðÿôèíäÿí èøëÿäèëäèéè ãÿáóë åäèëèð. Äîëàéûñûéëà, àëòûýóøÿëè óëäóçóí áèð "ïåéüÿìáÿð èøàðÿñè" îëäóüó áèëäèðèëèð. Àíúàã ìàñîíëàðûí áóíóíëà áàüëû ôèêèðëÿðè áàøãàäûð. Îíëàð àëòûýóøÿëè óëäóçó Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí ìþhöðö êèìè äåéèë, Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàñûíûí ðÿìçè êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíàí "Àéèíëÿðèìèçäÿêè àëëåãîðèéà âÿ ðÿìçëÿð" àäëû áèð ìÿãàëÿäÿ hÿìèí ìÿñÿëÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð: "Áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã ö÷ íþãòÿíè åéíè óçàãëûãëàðäà ñàõëàéàðàã, áó äÿéÿðëÿðèí áÿðàáÿð îëäóüóíà èøàðÿ åäèð. Ìàñîíëóüóí ãÿáóë åòäèéè âÿ "Äàâóäóí óëäóçó" êèìè òàíûíàí è÷-è÷ÿ êå÷ìèø èêè áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàã, éÿíè håêñîãðàì áó ýöí éÿhóäèëÿðèí ñèìâîëó êèìè ãÿáóë åäèëèð âÿ Èñðàèëèí áàéðàüûíäà éåð àëûð. Àììà ÿñëèíäÿ áó ñèìâîëëàðûí áàøëàíüûúû Ãÿäèì Ìèñèðäèð. Ùÿìèí åìáëåì èëê äÿôÿ Òàìïëèéåð úÿíýàâÿðëÿðèíèí òèêäèðäèêëÿðè êèëñÿëÿðäÿ õöñóñè ìÿíà äàøûéàí äèâàð áÿçÿéè êèìè èøëÿäèëèá. Òàìïëèéåðëÿðÿ äèâàí òóòóëàíäàí ñîíðà áó åìáëåì èëê äÿôÿ ñèíàãîãëàðäà èøëÿäèëäè. Àììà ìàñîíëóãäà áèç, øöáhÿñèç êè, îíó Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè Ìàñîíëóüóí ÿí ìÿøhóð ñèìâîëëàðûíäàí îëàí àëòûýóøÿëè óëìÿíàñûíäà ãÿáóë åäèðèê. Áó äóç

75

Áèð ïåéüÿìáÿð ìþhöðö îëàí àëòûýóøÿëè óëäóç ÿñëèíäÿ Ðÿhìàíè ñèìâîëäóð. Ùàëáóêè, ìàñîíëàð îíó Ãÿäèì Ìèñèðèí áöòïÿðÿñò èíàíúûíà óéüóí øÿêèëäÿ èøëÿäèðëÿð.

76

ìÿíàäà äà èêè âàúèá ãöââÿíè áèð-áèðèíÿ áèðëÿøäèðèðèê. Ùÿìèí èêè áÿðàáÿðòÿðÿôëè ö÷áóúàüûí àëò âÿ öñò òàáàíëàðûíû ñèëñÿíèç, ãàðøûíûçäà ÷îõ éàõøû òàíûäûüûíûç áèð ñÿhëÿá ÷è÷ÿéè ñèìâîëó ýþðÿðñèíèç. (64) ßñëèíäÿ, ìàñîíëàðûí Ùç. Ñöëåéìàí ìÿáÿäèëÿ áàüëû áöòöí ðÿìçëÿðèíè áó ìÿíòèãëÿ øÿðh åòìÿê ýÿðÿêäèð. Ùç.Ñöëåéìàí, Ãóðàíäà äà áèëäèðèëäèéè êèìè, hàããûíäà õåéëè èôòèðàëàð óéäóðóëìóø, ýóéà èíêàð éîëóíó ñå÷äèéè ýþñòÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Àëëàh áèð àéÿäÿ "...Âÿ îíëàð Ñöëåéìàíûí ìöëêö hàããûíäà øåéòàíûí äåäèêëÿðèíÿ àëäàíäûëàð. Ñöëåéìàí èíêàð åòìÿäè, àíúàí øåéòàí èíêàð åòäè",- äåéÿ áóéóðóð. (Áÿãÿðÿ 102). Ìàñîíëàð èñÿ Ùç.Ñöëåéìàíëà áàüëû éàíëûø ôèêðÿ äöøÿðÿê âÿ îíó Ãÿäèì Ìèñèðäÿí ýÿëÿí áöòïÿðÿñò èíàíúûí òÿìñèë÷èñè ñàéàðàã, þç òÿëèìëÿðèíäÿ îíà áþéöê éåð àéûðûáëàð. Àìåðèêàëû òàðèõ÷è Ìàéêë Ùîâàðä (Michael Íoward) "The Occult Consðiracy" (Ýèçëè îêêóëòèçì) àäëû êèòàáûíäà îðòà ÿñðëÿðäÿí áó éàíà Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàíêè áèð úàäóýÿð êèìè òÿãäèì îëóíäóüóíó, áÿçè áöòïÿðÿñò äöøöíúÿëè éÿhóäèëÿðèí îíó ãÿáóë åòäèêëÿðèíè éàçûð. (65) Ùîâàðä ìÿhç åëÿ áó ñÿáÿáäÿí ìàñîíëàðûí Ùç.Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíè áèð áöòïÿðÿñò ìÿáÿäè ñàéäûãëàðûíû áèëäèðèð. (66) ßñëèíäÿ èñÿ Àëëàhûí ñîí äÿðÿúÿ ñàäèã, èòàÿòêàð ãóëó âÿ ïåéüÿìáÿðè îëàí Ùç.Ñöëåéìàí hàããûíäà éàðàäûëìûø áó ñàõòà îáðàç ñàäÿúÿ, ìàñîíëóüóí è÷ öçöíö âÿ ýåð÷ÿê ìÿíøÿéèíè ýþñòÿðìÿê áàõûìûíäàí þíÿìëèäèð.

Úöò ñöòóíëàð Ìàñîí ëîæàëàðûíûí äÿéèøìÿç äåêîðàñèéàëàðûíäàí áèðè äÿ ëîæàíûí ýèðèøèíäÿ éåð àëàí úöò ñöòóíëàðäûð. Öçÿðëÿðèíäÿ "Éakin" âÿ "Boaz" êÿëìÿëÿðè hÿêê åäèëìèø îëàí áó ñöòóíëàð Ùç.Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí ýèðèøèíäÿêè ñöòóíëàðûí ñóðÿòèäèð. Òÿáèè êè, áó ñèìâîëó ñå÷ìÿêäÿ ìàñîíëàðûí ãÿñäè Ùç.Ñöëåéìàíû áèð ïåéüÿìáÿð êèìè àíìàã äåéèë, îíà àòûëàí èôòèðàëàðû éàøàòìàãëà, èëhàì àëäûãëàðû áöòïÿðÿñò èíàíúëàðû èôàäÿ åòìÿêäèð. Áó ñöòóíëàðûí ìÿíøÿéè äÿ hÿ÷èíèí, Ãÿäèì Ìèñèðÿ ýåäèá ÷ûõûð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ ÷àï îëóíàí "Àéèíëÿðèìèçäÿêè àëëåãîðèéà âÿ ðÿìçëÿð" áàøëûãëû ìÿãàëÿäÿ áóíóíëà áàüëû äåéèëèð: "...Ìèñèðäÿ Õîðóç âÿ Ñóò ýþéëÿðèí èêèëè ìåìàðû âÿ äàéàüû èäè. Ùÿòòà Òÿáàäàêû Áàêêóñ (Baccus) äà áåëÿéäè. Ëîæàëàðûìûçäàêû úöò ñöòóí äà Ãÿäèì Ìèñèð ÿëàìÿòëÿðèäèð. Ìèñèðäÿêè áó ñöòóíëàðûí áèðè úÿíóáäà Çåá øÿhÿðèíäÿ, äèýÿðè èñÿ øèìàëäà, Ùåëèîïîëèñäÿäèð. Ìèñèðèí áàø Àëëàhû Ïòàõà ìÿõñóñ Àìåíòà ìÿáÿäèíèí âÿ Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí ýèðèøèíäÿ äÿ èêè ñöòóí âàð. Ýöíÿøëÿ áàüëû ÿí ãÿäèì ìèô-

77

Úöò ñöòóí, ýþç, ïÿðýàð-êöíéÿ êèìè ÷åøèäëè ìàñîí ñèìâîëëàðû áèð àðàäà.

78

ëÿðäÿ äÿ hÿì÷èíèí ñîíñóçëóüóí äàðâàçàëàðû þíöíäÿ èêè ñöòóíóí îëäóüó ðÿâàéÿò åäèëèð. (67)

Ëîæàëàðäàêû Ìèñèð äèëè Èíýèëèñ ìàñîí éàçàðëàðû Êðèñòîôåð Íàéò (Christoðher Knight) âÿ Ðîáåðò Ëîìàñ (Robert Lomas) "The Íiram Key" (Ùèðàì à÷àðû) àäëû êèòàáëàðûíäà ìàñîíëóüóí Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíøÿéèíÿ äèããÿò ÷ÿêèðëÿð. Îíëàðûí áó ìþâçóäà âåðäèêëÿðè ÿí ìàðàãëû èíôîðìàñèéàëàðäàí áèðè äÿ óñòàä ìàñîí ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëÿí ìàñîíëàð ö÷öí êå÷èðèëÿí õöñóñè ìÿðàñèìäÿ èøëÿäèëÿí êÿëìÿëÿðäèð. Ùÿìèí êÿëìÿëÿð áåëÿäèð: "Ìà'àò-íåá-ìåí-àà, Ìà'àò-áà" (68). Íàéò âÿ Ëîìàñ áó êÿëìÿëÿðèí ÷îõ âàõò áàøà äöøöëìÿäÿí èøëÿäèëäèéèíè, àíúàã ÿñëèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿ îëäóãëàðûíû âÿ áó àíëàìà ýÿëäèêëÿðèíè áèëäèðèðëÿð: "Áÿííàëàð óëóäóð, áÿííàëàðûí ðóhó óëóäóð" (69). Ìöÿëëèôëÿð Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿêè "Ìà'àò" êÿëìÿñèíèí "áÿííà" àíëàìû âåðäèéèíè âÿ ÿí óéüóí òÿðúöìÿñèíèí äÿ "ìàñîí" îëäóüóíó éàçûðëàð. Áó èñÿ îíó ýþñòÿðèð êè, ìèíëÿðëÿ èë þíúÿ þëìöø îëàí Ãÿäèì Ìèñèð äèëè ýöíöìöçöí ìàñîí ëîæàëàðûíäà hÿëÿ äÿ èøëÿäèëèð.

Ìîòñàðòûí "ñåhðëè ôëåéòà"ñû Ìàñîíëàðûí òàðèõèíäÿêè ìàðàãëû ÿhâàëàòëàðäàí áèðè äÿ ìÿøhóð áÿñòÿêàð Âîëôãàíã Àìàäåé Ìîòñàðòûí "Ñåhðëè Ôëåéòà" îïåðàñûéëà áàüëûäûð. Þçö ìàñîí îëàí Ìîòñàðò áó ÿñÿðèíèí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ ìàñîíëóüà àèä ìåñàæëàð âåðèá. ßí ìàðàãëûñû èñÿ îäóð êè, hÿìèí ìåñàæëàð Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè áöòïÿðÿñò èíàíúëàðëà ñûõ áàüëûäûð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñè áóíóíëà áàüëû áåëÿ éàçûð: "Áÿëëèäèð êè, ìàñîí àéèíëÿðèëÿ Ãÿäèì Ìèñèð ðèòóàëëàðû àðàñûíäà ñûõ ÿëàãÿ âàð. Ñåhðëè Ôëåéòàäà ÷àëûíàíëàðûí äà "Óçàã Øÿðãëÿ áàüëû íàüûëëàð" îëäóüóíóí äåéèëìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, îðàäà Ìèñèð ðèòóàëëàðûíûí õåéëè ÿëàìÿòëÿðè ìþâúóääóð. Ìèñèð ìÿáÿäëÿðèíäÿêè òàíðûëàð âÿ òàíðû÷àëàð Ñåhðëè Ôëåéòàíûí éàðàíìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðèáëÿð". (70) Âîëôãàíã Àìàäåé Ìîòñàðò.

79

Îáåëèñêëÿð Ìàñîíëàðûí þíÿì âåðäèêëÿðè ñèìâîëëàðäàí áèðè äÿ Ãÿäèì Ìèñèð ìåìàðëûüûíûí åëåìåíòëÿðèíäÿí îëàí îáåëèñêëÿðäèð. Îáåëèñê - òÿïÿñè ïèðàìèäà øÿêëèíäÿ îëàí äèê âÿ óçóí áèð ñöòóíäóð. Áåëÿ ñöòóíëàð éÿãèí êè, îõóúóëàðûí ÷îõóíà òàíûøäûð. Ìÿñÿëÿí, Èñòàíáóëóí Ñóëòàí ßhìÿä ìåéäàíûíäà éåðëÿøÿí âÿ òóðèñòëÿðèí áþéöê äèãÿòèíè ÷ÿêÿí "äèêèëèäàø" áèð îáåëèñêäèð. (Áàêûäà äà áåëÿ îáåëèñêëÿðÿ ðàñòëàìàã ìöìêöíäöð - òÿðú.) Öçÿðëÿðèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèðèí håðîãëèôèê éàçûëàðû îëàí îáåëèñêëÿð ÿñðëÿð áîéó òîðïàüûí àëòûíäà ýèçëè ãàëàíäàí ñîíðà 19-úó ÿñðäÿ àøêàðëàíûá âÿ Íéó-Éîðê, Ëîíäîí, Ïàðèñ êèìè øÿhÿðëÿðÿ àïàðûëûá. Îáåëèñêëÿðèí ÿí áþéöéö èñÿ ìàñîíëàðûí ÿëèëÿ ÀÁØ-à ýþíäÿðèëèá. ×öíêè ìàñîíëàðû îáåëèñêëÿðè âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿêè Ãÿäèì Ìèñèð éàçûëàðûíû þç ñèìâîëëàðû êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñè Íéó-Éîðêäàêû 21 ìåòð höíäöðëöéö îëàí áþéöê îáåëèñê hàããûíäà áóíëàðû éàçûð: "Ìåìàðëûã àáèäÿëÿðèíèí ðÿìç êèìè èøëÿäèëìÿñèíÿ ÿí úàíëû ìèñàë 1878-úè èëäÿ Ìèñèð ÿìèðè Èñìàéûë òÿðÿôèíäÿí ÀÁØ-à hÿäèééÿ åäèëÿí âÿ "Êëåîïàòðàíûí èéíÿñè" àäëàíäûðûëàí ñöòóíäóð. Áó àáèäÿ hàçûäà Íéó-Éîðêäàêû Ìÿðêÿçè Ïàðêäà (Central Park) éåðëÿøèð. Ñöòóíóí öçÿðè ìàñîí åìáëåìëÿðèëÿ äîëóäóð. Ùÿìèí îáåëèñê ãÿäèìäÿ - åðàìûçäàí 1500 èë ÿââÿë Ùåëèîïîëèñäÿ Ýöíÿø-òàíðû ìÿáÿäèíèí ýèðèøèíäÿ éåðëÿøèðäè". (71)

Èñèñ ÿôñàíÿñè - äóë ãàäûí Ìàñîíëàðûí ñèìâîëëàðû àðàñûíäà "äóë ãàäûí" òÿñâèðè âÿ àíëàéûøû äà þíÿìëè éåð òóòóð. Ìàñîíëàð þçëÿðèíè "äóë ãàäûíûí óøàãëàðû" àäëàíäûðûð âÿ äóë ãàäûí òÿñâèðëÿðèíè òåçòåç èøëÿäèðëÿð. Áÿñ áó ðÿìçèí êþêëÿðè hàðà ýåäèá ÷ûõûð? ßñëèíäÿ "Äóë ãàäûí" êèìäèð? Ìàñîí ìÿíáÿëÿðèíè àðàøäûðàíäà äóë ãàäûí ñèìâîëóíóí äà Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíøÿëè áèð ÿôñàíÿ îëäóüó îðòàéà ÷ûõûð. Áó, Ãÿäèì Ìèñèðèí ÿí ìÿøhóð ìèôëÿðèíäÿí îëàí "Îñèðèñ-Èñèñ" ðÿâàéÿòèäèð. Îñèðèñ - Ãÿäèì Ìèñèðëèëÿðèí "áÿðÿêÿò òàíðûñû" håñàá åòäèêëÿðè õÿÍéó-Éîðê Ìÿðêÿçè Ïàðêûíäà éåðëÿøÿí öçÿðè ìàñîí åìáëåìëÿðèëÿ äîëó îáåëèñê

80

Ãÿäèì Ìèñèðèí ýöíöìöçÿ ýÿëèá ÷àòàí àáèäÿëÿðèíäÿí áèðè: Êðàëëàð Âàäèñèíäÿêè áþéöê Ôèðîí håéêÿëëÿðè âÿ îíëàðûí þíöíäÿêè îáåëèñê.

81

éàëè áèð êèøè òàíðûäûð. Èñèñ äÿ Îñèðèñèí àðâàäûäûð. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, Îñèðèñ ãûñãàíúëûãäàí äîüàí áèð úèíàéÿòèí ãóðáàíû îëóá âÿ Èñèñ äóë ãàëûá. Ìàñîíëàðûí "äóë ãàäûí"û äà hÿìÿí áó Èñèñäèð. Ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç ìþâçó ìàñîíëàðûí "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð: - Ùàããûíäà ÷îõëó äàíûøûëàí Îñèðèñ-Èñèñ ðÿâàéÿòè Ãÿäèì Ìèñèðèí ìàñîíëóüà ÿí éàõûí îëàí ìèôèäèð. Ìàñîíëàð ö÷öí ÿí âàúèá hàäèñÿëÿðäÿí áèðè Èñèñ ìÿáÿäèíèí ðàhèáëÿðè àðàñûíà ãÿáóë îëóíìàã ö÷öí êå÷èðèëÿí èìòàhàíäûð. Áó ðÿâàéÿòäÿ èøûã (íóð) ÿí þíÿìëè öíñöðëÿðäÿí áèðèäèð: Øÿðãèí ãàðàíëûãëàðûíà (çöëìÿò) ýþìöëìÿê ö÷öí ýöíîðòàäàí ñîíðà àøàüû åíìÿéÿ áàøëàéàí ñàáàh ýöíÿøè òàíðû Îñèðèñèí âÿçèôÿñèíè hÿð ýöí éåðèíÿ éåòèðèð. Åéíèëÿ þëäöðöëÿí àòàñûíûí éåðèíÿ äàhà ïàðëàã øÿêèëäÿ êå÷ÿí Ùîð (Íorus) êèìè. Âÿ íÿhàéÿò, þâëàäû îëäóüóìóç äóë ãàäûí Îñèðèñèí àðâàäû Èñèñäÿí áàøãàñû äåéèë. (72) Ýþðöíäöéö êèìè, ýóéà "àüûë âÿ åëì éîëóéëà ýåòäèéèíè" ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàí ìàñîíëóã ÿñëèíäÿ áàòèë èíàíúëà äîëó áèð õóðàôàòäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë.

Ãÿäèì Ìèñèðÿ àäè Isis ïîðòðåòè

82

Ïÿðýàð âÿ êöíéÿ Ìàñîí ðÿìçëÿðè àðàñûíäà ÿí ÷îõ òàíûíàíû è÷-è÷ÿ êå÷ìèø áèð ïÿðýàðëà êöíéÿ êîìïîçèñèéàñûäûð. Ìàñîíëàð þçëÿðè áó ðÿìçèí åëì, hÿíäÿñÿ, þë÷ö-áè÷è êèìè ãàâðàíûëäûüûíû äåéèðëÿð. Ùàëáóêè, ïÿðýàðëà êöíéÿíèí òàìàì áàøãà áèð ìÿíàñû âàð. Áóíó áöòöí çàìàíëàðûí ÿí áþéöê ìàñîí óñòàäëàðûíäàí áèðè ñàéûëàí Àëáåðò Ïàéêûí (Albert Pike) "Morals and Dogma" (ßõëàã âÿ Åhêàì) êèòàáûíäàí îõóìàã ìöìêöíäöð. Ùÿìèí êèòàáûí 839-úó ñÿhèôÿñèíäÿ ïÿðýàð âÿ êöíôÿ ñèìâîëó hàããûíäà áóíëàð éàçûëûá: "Áðÿhìàí âÿ éà Ìàééà, éàõóä Îñèðèñ âÿ éà Èñèñ ÿôñàíÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, ìöãÿääÿñëèéèí èêèëè òÿáèÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ìÿñÿëÿí, Ýöíÿø åðêÿê, Àé èñÿ äèøè áèð òÿáèÿòÿ ñàhèáäèðëÿð". (73) Áó èñÿ, ìàñîíëàðûí ÿí ìÿøhóð ñèìâîëó îëàí ïÿðýàð âÿ êöíéÿíèí ÿñëèíäÿ éåíÿ äÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿí âÿ éà öìóìèééÿòëÿ, áöòïÿðÿñò (ïàãàí) èíàíúëàðäàí ýÿëäèéèíè ýþñòÿðèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, Àé âÿ Ýöíÿø äÿ hÿì÷èíèí ìàñîí ëîæàëàðûíûí þíÿìëè ðÿìçëÿðèíäÿíäèð âÿ ýþé úèñèìëÿðèíÿ òàïûíàí àíòèê áöòïÿðÿñò èúìàëàðûíûí áàòèë èíàíúëàðûíûí èôàäÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë.

83

Àëáåðò Ïàéê âÿ îíóí õàòèðÿñèíÿ hàçûðëàíàí ìàñîí ìåäàëéîíó

Ìàñîíëóüóí áöòïÿðÿñòëèê ôÿëñÿôÿñè Áóðà ãÿäÿð þéðÿíäèêëÿðèìèçäÿí àðòûã áèëèðèê êè, ìàñîíëóã - êþêëÿðè Ãÿäèì Ìèñèðÿ óçàíàí ïàãàí (áöòïÿðÿñò) áèð òÿëèìèí ìèðàñûäûð, îíóí áöòöí ñèìâîë âÿ àíëàéûøëàðû äà åëÿ áóðàäà ýèçëÿíèð. Î ñÿáÿáäÿí, ìàñîíëóã èëàhè äèíëÿðëÿ äöøìÿíäèð, hóìàíèçìè, ìàòåðèàëèçìè âÿ òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åäèð. Àìåðèêàëû òàðèõ÷è Ìàéêë Ùîâàðä ìàñîíëóüóí àíúàã öñò äÿðÿúÿëÿðèíäÿ à÷ûãëàíàí áó ñèððè áåëÿ èôàäÿ åäèð: "Íÿéÿ ýþðÿ õðèñòèàíëàð ìàñîíëóüà áó ãÿäÿð ñÿðò éàíàøûðëàð? Ñóàëûí úàâàáû ìàñîíóüóí "ñèðð"ëÿðèíäÿäèð. ßýÿð áó ñèðëÿð úÿìèééÿòÿ à÷ûã áèëäèðèëñÿéäè, îêóëòèçì âÿ àíòèê äèíëÿðäÿí áàø ÷ûõàðìàéàíëàðûí îíëàðû àíëàìàñû ñîí äÿðÿúÿ ÷ÿòèí îëàðäû. ßñëèíäÿ, hå÷ ñûðàâè ìàñîíëàðûí ÷îõó äà hÿìèí ñèððëÿðÿ âàãèô äåéèë. Àíúàã ìàñîíëóüóí äàhà éóõàðû äÿðÿúÿëÿðèíÿ ÷àòàíëàð àðàñûíäà áó èøëÿðÿí áàø ÷ûõàðàíëàð âàðäûð". (74) Òöðê ìàñîíëàðûíûí ãàéíàãëàðûíû àðàøäûðàíäà äà éóõàðû ìÿðòÿáÿëÿðäÿêè ìàñîíëàðûí áÿçè òÿëèìëÿðè äèýÿð "ãàðäàø"ëàðûíäàí ýèçëè ñàõëàäûãëàðû áÿëëè îëóð. Óñòàä ìàñîí Íåúäÿò Åýåðàíûí ãÿëÿìÿ àëäûüû áèð éàçûäà éöêñÿê äÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûí áóíóíëà áàüëû äöøöíúÿëÿðè áåëÿ èôàäÿ îëóíóð: "Ùÿòòà áÿçè ìàñîíëàð áåëÿ, ìàñîíëóüó éàðû äèí, éàðû éàðäûìñåâÿð, ýþçÿë ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð ãóðàí áèð äîñòëóã èíñòèòóòó êèìè òàíûéûð âÿ áóíà óéüóí äà hÿðÿêÿò åäèð. Áÿçèëÿðè èñÿ håñàá åäèð êè, ìàñîíëóüóí ìÿãñÿäè éàõøû

84

Êöíéÿ-ïÿðýàð ñèìâîëóíó Ãÿäèì Ìèñèðèí ìÿøhóð ðÿìçëÿðèíäÿí áèðè îëàí ãàðòàëëà áèðëèêäÿí òÿñâèð åäÿí ìàñîí ìàêåòè.

àäàìëàðû äàhà éàõøû åòìÿêäèð. Äèýÿð áèð ãèñì ìàñîí äöøöíöðëÿð êè, ìàñîíëóã - õàðàêòåð ôîðìàëàøäûðìàã ö÷öíäöð. Õöëàñÿ, ìàñîíëóüóí ìöãÿääÿñ äèëèíè, ñèìâîë âÿ àëëåãîðèéàëàðûíû áèëìÿéÿíëÿð áåëÿ ôèêèðëÿðÿ äöøöðëÿð. Áèð ãÿäÿð äÿðèíÿ åíÿ áèëÿí ìàñîíëàð ö÷öí èñÿ ìàñîíëóã âÿ îíóí ãàéÿñè, ìÿãñÿäëÿðè áàìáàøãàäûð. Ìàñîíëóã áèð âàñèòÿ÷èëèê, èíèñèàñèéà, åëìèäèð. Áó, áàøëàíüûú äåìÿêäèð. Ìàñîíëóã - êþhíÿ éàøàéûø òÿðçèíäÿí ÿë ÷ÿêèá, éåíè âÿ äàhà ýþçÿë áèð hÿéàòà ýèðèø äåìÿêäèð. Ìàñîíëóüóí ÷îõ åëåìåíòàð âÿ áÿñèò ñèìâîëèçìèíèí àðõàñûíäà âàðëûüûìûçûí ñèððëÿðèíè þéðÿíÿ áèëÿúÿéèìèç äàhà éöêñÿê áèð è÷ hÿéàòà ýèðìÿéèìèçÿ éàðäûì åäÿí âàñèòÿ÷èëèê ñèëñèëÿñè ìþâúóääóð. Ùÿìèí áó è÷ hÿéàòäà âÿ îíóí ýèðèøèíäÿ òÿðÿããè âÿ òÿêàìöëöí øÿðòëÿðèíè þéðÿíìÿê ìöìêöí îëóð". (75) Ñèòàòäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, áÿçè àøàüû ñÿâèééÿëè ìàñîíëàð áó òÿøêèëàòû "éàðäûìñåâÿðëèê âÿ ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð èíñòèòóòó" çÿíí åòñÿëÿð äÿ, ìàñîíëóã ÿñëèíäÿ "èíñàíûí âàðëûüûíûí ñèððëÿðè"ëÿ áàüëûäûð. Éÿíè ìàñîíëóüóí "éàðäûìñåâÿðëèê âÿ ñîñèàë ìöíàñèáÿòëÿð èíñòèòóòó" ýþðöíòöñö ÿñëèíäÿ áó òÿøêèëàòûí ýåð÷ÿê ôÿëñÿôÿñèíè ïÿðäÿëÿéÿí âÿ åéíè çàìàíäà ñèìâîëèê øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿí êàìóôëéàæäûð. Ìàñîíëóã - ìöÿééÿí êîíêðåò ôÿëñÿôÿíè þç öçâëÿðèíÿ âÿ úÿìèééÿòÿ òÿëãèí åòìÿê ö÷öí ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ÷àëûøàí áèð òÿøêèëàòäûð. Âÿ îíóí áàøäà Ãÿäèì Ìèñèð îëìàãëà áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàëàðäàí ÿõç åòäèéè hÿìèí ôÿëñÿôèíèí ÿñàñ öíñöðö äÿ ìàòåðèàëèçìäèð.

85

Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà ìàòåðèàëèçì I. Ìöòëÿã ìàääÿ èíàíúû Äþâðöìöçöí ìàñîíëàðû åéíèëÿ Ãÿäèì Ìèñèðäÿêè ôèðîíëàð, ðàhèáëÿð âÿ äèýÿð çöìðÿëÿð êèìè ìàääÿíèí ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëäóüóíà, ñîíñóçëóüóíà, éàðàäûëìàäûüûíà âÿ úàíëûëàðûí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ úàíñûç ìàääÿäÿí òþðÿäèéèíÿ èíàíûðëàð. Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà áó éàíàøìàëàðëà òÿôÿððöàòëàðûíà ãÿäÿð òàíûø îëìàã ìöìêöíäöð. Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàüûí "Ìàñîíëóãäàí ÿñèíëÿíìÿëÿð" àäëû êèòàáûíäà áó ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð: "Áöòöí ôÿçà, àòìîñôåð, óëäóçëàð, òÿáèÿò, úàíëû âÿ úàíñûç íÿ âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá. Èíñàí äà òÿáèÿòäÿêè ìöõòÿëèô àòîìëàðûí úÿìèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëûëàðûí hÿéàòû àòîìëàð àðàñûíäà åëåêòðèê úÿðÿéàíûíûí ìöÿééÿí òàðàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Áó òàðàçëûã ïîçóëàíäà þëöá, òîðïàüà äþíöð, éåíèäÿí àòîìëàðà ïàð÷àëàíûðûã. Éÿíè åíåðæèäÿí éàðàíìûøûã, åíåðæèéÿ äÿ äþíöðöê. Àòîìëàðûìûçäàí áèòêèëÿð, äèýÿð úàíëûëàð âÿ éåíÿ äÿ áèçëÿð éàðàíûðûã. Äåìÿê, hÿð øåé áÿðàáÿð õÿìèðäÿí éàïûëûá. Àíúàã ÿí éöêñÿê òÿêàìöë åòìèø håéâàí îëàí áèçëÿðèí áåéíè õåéëè èíêèøàô åòäèéèíäÿí, øöóð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Òÿúðöáÿëÿð çàìàíû àëûíàí íÿòèúÿëÿðè éàäà ñàëñàã, áåéíèí ñèíèð höúåéðÿëÿðè âÿ hîðìîíëàðûí hÿéàòà êå÷èðäèéè ôóíêñèéàëàðûí ñàéÿñèíäÿ èøëÿéèð. Êàìèë àüûë âÿ åëì hå÷ íÿéèí éîõäàí âàð åäèëìÿäèéèíè âÿ éîõà ÷ûõìàäûüûíû äÿðê åäèá. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàí hå÷ áèð ýöúÿ ìèííÿòäàð âÿ áîðúëó äåéèë. Êàèíàò áèð òîòàë åíåðæèäèð, áàøëàíüûúû âÿ ñîíó áèëèíìèð. Ùÿð øåé áó òîòàë åíåðæèäÿí éàðàíûð, òÿêàìöë åäèð, þëöð, àììà áöòþâëöêäÿ éîõà ÷ûõìûð. Äÿéèøèð âÿ ÷åâðèëèð. Ùÿãèãè þëöì âÿ éîõëóã ìþâúóä äåéèë. Äàèìè äÿéèøìÿ âÿ ÷åâðèëìÿ âàð. Àììà áó íÿhÿíý ñèððè åëìè ãàíóíëàðëà ÷þçìÿê ìöìêöí äåéèë. Åëìäÿí õàðèú à÷ûãëàìàëàð èñÿ åhêàìäûð, áîø èíàíúäûð. Êàìèë àüëà âÿ åëìÿ ýþðÿ, áÿäÿíäÿí õàðèú ðóh éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. (76) Åéíè ôèêèðëÿðè Ìàðêñ, Åíýåëñ, Ëåíèí, Ïóëèòñåð, Ñàãàí âÿ áàøãà ìàòåðèàëèñò ôèëîñîôëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ îõóìàã ìöìêöíäöð. Îíëàð êàèíàòûí ñîíñóçëóãäàí áÿðè âàð îëäóüóíó, ìàääÿíèí âàhèäëèéèíè âÿ ìöòëÿãëèéèíè, èíñàíûí éàëíûç ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó âÿ hå÷ áèð ðóh äàøûìàäûüûíû, ìàääÿíèí þç-þçöíÿ òÿêàìöë åäÿðÿê, úàíëàíäûüûíû áèëäèðèðëÿð. Áöòöí áóíëàð õóðàôàòäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë, ÷öíêè "êàìèë àüûë âÿ åëì", Èøûíäàüûí äåäèéèíèí òàìàìèëÿ ÿêñèíÿ îëàðàã, ñöáóò åäèð êè, ìàòåðèàëèñò ôèêèðëÿð áàøäàí-àéàüà ÷öðöêäöð. XX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà áó ñöáóòëàðûí ñàéû õöñóñèëÿ àðòäû. Ìÿñÿëÿí, áó ýöí åëìè äàèðÿëÿð-

86

äÿ áèðìÿíàëû îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí "Big Bang" íÿçÿðèééÿñè êàèíàòûí ìèëéàðäëàðëà èë þíúÿ éîõäàí âàð åäèëäèéèíè ñöáóòà éåòèðèá. Òåðìîäèíàìèêà ãàíóíëàðû ìàääÿíèí þç-þçöíö íèçàìëàìàã ãàáèëèééÿòèíèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð, áó èñÿ äîëàéûñûéëà î äåìÿêäèð êè, êàèíàòäàêû íèçàì-èíòèçàìû éàðàäàí áèð ãöââÿ âàð. Úàíëû îðãàíèçìëÿðäÿêè ôþâãÿëàäÿ ñèñòåìëÿð äÿ hÿì÷èíèí îíëàðûí áèð éàðàäûúûñûíûí îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèð. (Ìÿñÿëÿíèí èíúÿëèêëÿðèíÿ âàðìàã ö÷öí Ùàðóí Éÿhéàíûí "Êàèíàòûí éàðàäûëûøû", "Ìàòåðèàëèçìèí ñîíó", "Ùÿéàòûí ÿñë ìÿíøÿéè", "Òÿêàìöë éàëàíû" êèòàáëàðûíà áàõûí.) Èøûíäàü äàhà ñîíðà éàçûð êè, ÿñëèíäÿ ìàòåðèàëèñò (âÿ äîëàéûñûéëà àòåèñò) îëàí ìàñîíëàð "Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû" àíëàéûøûíû áåëÿ ãàâðàéûðëàð: "Ìàñîíëóüà ýþðÿ, hÿéàò òÿê höúåéðÿäÿí áàøëàéûð, òÿêàìöë éîëóéëà èíñàíà ãÿäÿð ýÿëèð. Áàøëàíüûúûí þçö, ìàhèééÿòè, ñÿáÿáè âÿ ìÿãñÿäè áèëèíìèð. Ùÿéàò ìàääÿ âÿ åíåðæèäÿí áàøëàéûá, îíà äà äþíÿúÿê. Êàèíàòûí Óëó Ìåìàðû àíúàã óúà áèð ïðèíñèï, éàõøûëûã âÿ ýþçÿëëèêëÿðèí ñîíñóç öôöãö, òÿêàìöëöí óñòàäû, ÿí éöêñÿê ïèëëÿñè îëàðàã ãÿáóë åäèëÿðñÿ, øÿõñëÿíäèðèëìÿçñÿ, äîãìàòèçìäÿí ãóðòóëìàã ìöìêöíäöð". (77)

Ìàñîí ìÿòíëÿðèíäÿêè ññåíàðèëÿð Ìàðêñ, Åíýåëñ âÿ éà Ëåíèí êèìè ìàòåðèàëèñò èäåîëîãëàðûí éàçäûãëàðûíäàí ôÿðãëÿíìèð.

87

Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã ôÿëñÿôÿñèíäÿ ìàääÿäÿí ýÿëèá, ìàääÿéÿ äþíìÿê ÿí ÿñàñ ïðèíñèïëÿðäÿí áèðèäèð. Þçö äÿ ìàñîíëàð áó èäåîëîýèéàíû òÿêúÿ þçëÿðè ö÷öí éàøàòìûðëàð, îíó áöòöí úÿìèééÿòÿ ãÿáóë åòäèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, åëÿ hÿìèí Èøûíäàü éóõàðûäàêû ôèêèðëÿðèíèí àðäûíúà éàçûð: "Áó ôèêèðëÿðëÿ éåòêèíëÿøÿí ìàñîí èíñàíëàðà òÿëèì âåðìÿéÿ, îíëàðû åëì âÿ àüûëëà èíêèøàô åòäèðìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, ìàñîíëóã èíñàíëàð, õàëã ö÷öíäöð, îíëàðà ýþðÿ ÷àëûøûð. Ùÿòòà õàëã áóíó èñòÿìÿñÿ áåëÿ". (78) Éÿíè ìàñîíëóüóí úÿìèééÿòëÿ áàüëû èêè ïëàíû âàð: 1) Ìàñîíëóã èíàíäûüû ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè (áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, Ãÿäèì Ìèñèð õóðàôàòûíû) "êàìèë åëì âÿ àüûë" àäûéëà úÿìèééÿòÿ òÿëãèí åòìÿéÿ ÷àëûøûð.

2) Áóíó "hÿòòà õàëã èñòÿìÿñÿ áåëÿ", åòìÿéÿ íèééÿòëèäèð. Éÿíè áèð úÿìèééÿò Àëëàhà èíàíñà, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿñÿ, ìàñîíëóã áó ìÿñÿëÿäÿ èñðàðëû äàâðàíàúàã, õàëãûí èðàäÿñèíÿ ðÿüìÿí, îíóí äöíéàýþðöøöíö äÿéèøäèðìÿê ö÷öí ÷àëûøàúàã. Áóðàäà ìàñîíëóüóí èñòôàäÿ åòäèéè òåðìèíîëîýèéàíûí àëäàäûúû îëäóüóíà ìöòëÿã äèããÿò éåòèðèí. Îíëàð þç ôÿëñÿôÿëÿðèíè îëäóãúà ìÿñóì, åëìè âÿ õîø íèééÿòëè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áó, éóõàðûäàêû ñèòàòëàðäàí äà àøêàð ýþðöíöð. ßñëèíäÿ èñÿ ìàñîíëóã ôÿëñÿôÿñèíèí "êàìèë àüûë âÿ åëìëÿ" hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Áó, åëìÿ òàìàìèëÿ çèää îëàí ãÿäèì áèð õóðàôàòäûð. Ìàñîíëóüóí "èíñàíëûüû èíêèøàô åòäèðìÿê" ìÿãñÿäè äÿ éîõäóð. Îíëàð áó àäëà ñàäÿúÿ, þç ôÿëñÿôÿëÿðèíè úÿìèééÿòÿ ñûðûìàã èñòÿéèðëÿð. Áóíó "õàëã èñòÿìÿñÿ áåëÿ" åòìÿê ìÿãñÿäëÿðè èñÿ îíó ýþñòÿðèð êè, íèééÿòëÿðè ãÿòèééÿí õîø äåéèë, îíëàð òîòàëèòàð áèð äöíéà ýþðöøöíÿ ñàhèáäèðëÿð.

II. Ðóhóí âÿ àõèðÿòèí èíêàðû Ìàñîíëàð ìàòåðèàëèçì èíàíúûíà óéüóí îëàðàã, èíñàí ðóhóíóí âÿ àõèðÿòèí âàðëûüûíû äà ãÿòè øÿêèëäÿ ðÿää åäèðëÿð. Ùÿð÷ÿíä, áàõìàéàðàã êè, áÿçÿí ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà þëöëÿð ö÷öí "ÿáÿäèééÿòÿ ãîâóøìàãäàí" ñþç åäèëèð âÿ éà áóíà áÿíçÿð ìÿíÿâè àíëàéûøëàð èøëÿäèëèð. ßñëèíäÿ áóðàäà hå÷ áèð çèääèééÿò éîõäóð, ÷öíêè ìàñîíëàðûí ðóhóí þëöìñöçëöéöíÿ äàèð áöòöí ôèêðëÿðè ñèìâîëèê ìÿíà äàøûéûð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ "Ìàñîíëóãäà þëöì ñîíðàñû" áàøëûãëû áèð ìÿãàëÿäÿ ìÿñÿëÿ áåëÿ èçàh åäèëèð: - Ìàñîíëàð Óñòàä Ùèðàì ÿôñàíÿñèíäÿ þëöìäÿí ñîíðà äèðèëèøè ðÿìçè ìÿíàäà ãÿáóë åäèðëÿð. Áó äèðèëèø hÿãèãÿòèí äàèì éàëàíà âÿ ãàðàíëûüà öñòöí ýÿëÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Ìàñîíëóã áÿäÿíäÿí àéðû áèð ðóhóí ìþâúóä îëäóüóíó

88

ãÿáóë åòìèð. Èíñàíû ÿáÿäèëÿøäèðÿí îíóí ÿìÿëëÿðèäèð. Óçóí ýþðöíñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ õåéëè ãûñà îëàí èíñàí þìðö ÿðçèíäÿ ýþðöëÿí èøëÿðëÿ þëöìñöçëöéÿ ãîâóøìàã îëàð. Àäëàðû þëöìñöçëÿøÿíëÿð áöòöí ñÿéëÿðèíè èíñàíëàðû õîøáÿõò åòìÿéÿ, îíëàð ö÷öí äàhà ýþçÿë áèð äöíéà éàðàòìàüà éþíÿëäèáëÿð. Ìÿãñÿäëÿðè èíñàíè äóéüóëàðû éöêñÿëòìÿê îëóá... Äåìÿê, ÿñðëÿð áîéóíúà þëöìñöçëöéö àðàìûø èíñàí îüëó ýþðäöéö èøëÿðëÿ áóíà ãîâóøàúàã âÿ hÿéàòûíà ìÿíà ãàçàíäûðàúàã. Íÿòèúÿäÿ, Òîëñòîéóí éàçäûüû êèìè, "Úÿííÿò áóðàäà, Éåð öçöíäÿ ãóðóëàúàã âÿ èíñàíëàð ÿí áþéöê ýþçÿëèééÿ ãîâóøàúàãëàð". (79) Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü èñÿ åéíè ìÿñÿëÿéëÿ áàüëû áóíëàðû éàçûá: - Åíåðæèíè, ìàääÿíè hÿð øåéèí úþâhÿðè ãÿáóë åäÿí ìàñîíëóã âàðëûüûí ïèëëÿ-ïèëëÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ óüðàéàðàã, èíêèøàô åäÿúÿéèíè ñþéëÿéèð êè, áó äà åëìè ìÿíàäà þëöìö òàíûìàìàãäûð. Áó hàëäà ìàñîíëóã ðóhóí áÿäÿíäÿí àéðû îëäóüóíó, hå÷ âàõò þëìÿäèéèíè, ðóhëàð àëÿìèíÿ êþ÷äöéöíö, îðàäà éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìèð. Ìàñîíëóüà ýþðÿ, þëöìöíöçäÿí ñîíðà ñèçäÿí àíúàã õàòèðÿëÿð âÿ ÿìÿëëÿðèíèç ãàëàúàã. Áó ôèêèð åëìÿ âÿ ìÿíòèãÿ ÿñàñëàíûð, ðóhóí þëöìñöçëöéö hàãäà äåéèëÿíëÿð èñÿ åëì âÿ ìÿíòèã ïðèíñèïëÿðèëÿ áèð àðàéà ñûüìûð. Ìàñîíëóã ïîçèòèâèñò âÿ ðàñèîíàëèñò ôÿëñÿôÿíè ÿñàñ ýþòöðöð. (80)

Ìàòåðèàëèçìÿ èíàíàí ìàñîíëàð þëöìäÿí ñîíðà hÿéàòûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìèðëÿð. Äöçäöð, áÿçÿí ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà "þëöìäÿí ñîíðàêû hÿéàò" êèìè èôàäÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèíèð, àììà áó çàìàí øÿêèëäÿêè Ùèðàì ÿôñàíÿñèíäÿ îëäóüó êèìè, èíñàíûí äöíéàäà þçöíäÿí ñîíðà àäûíûí éàøàäûëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

89

Þëöìäÿí ñîíðà äèðèëìÿíè ðÿää åòìÿê, þëöìñöçëöéö àíúàã "ãîéóá ýåòäèéèí ÿìÿëëÿðäÿ ýþðìÿê"... Áó äöøöíúÿ ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí "ìöàñèð åëìèí èääèàñû" êèìè ýþñòÿðèëñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ ãÿäèì âÿ ìÿíàñûç õöðàôàòäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Ãóðàíäà Àëëàhû èíêàð åäÿíëÿðèí "ÿáÿäè éàøàìàã öìèäèëÿ òèêèá-ãóðìàëàðû" hàããûíäà áèëýè âåðèëèð. Ìöãÿääÿñ êèòàáà ýþðÿ, Ùóä ïåéüÿìáÿð êàôèð Àä ãþâìöíöí áó úàhèë äöøÿíúÿñèíÿ ãàðøû áåëÿ äåéèá: - Î çàìàí êè ãàðäàøëàðû Ùóä îíëàðà äåäè: "Ìÿýÿð [êöôð åòìÿéèíèçÿ, ïåéüÿìáÿðëÿðè éàëàí÷û ñàéìàüûíûçà ýþðÿ Àëëàhûí ÿçàáûíäàí] ãîðõìóðñóíóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû, áåë áàüëàíûëàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Ìÿí áóíóí [äèíè, ðèñàëÿòè òÿáëèü åòìÿéèí] ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä, ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ àèääèð! Äîüðóäàíìû, ñèç hÿð òÿïÿäÿ áèð êþøê ãóðóá [ýÿëèá-ýåäÿíëÿðè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéàðàã], ÿéëÿíèðñèíèç? Ñàíêè [äöíéàäà] ÿáÿäè ãàëàúàãñûíûç äåéÿ, ãÿñðëÿð [ãàëàëàð, éàõóä éåðàëòû ñó hþâçÿëÿðè] òèêèðñèíèç! Âÿ [áèðèíè] éàõàëàäûãäà äà çàëèìëÿð êèìè éàõàëàéûðñûíûç! [Îíó âÿhøèúÿñèíÿ äþéöá þëäöðöðñöíöç!] Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! (Øöÿðà 124131) Áóðàäà èíêàð÷ûëàðûí éàíûëäûüû íþãòÿ ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàòìàã äåéèë. Ìöñÿëìàíëàð äà ñÿíÿòÿ þíÿì âåðèð âÿ áó éîëëà äöíéàíû ýþçÿëëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Àðàäàêû ôÿðã - íèééÿòäÿäèð. Ìöñÿëìàí Àëëàhûí èíñàíà âåðäèéè ýþçÿëëèê âÿ åñòåòèê äóéüóëàðû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ñÿíÿòëÿ ìàðàãëàíûð. Èíêàð÷ûëàð èñÿ ñÿíÿòè "þëöìñöçëöê éîëó" çÿíí åäèð âÿ éàíûëûðëàð.

Ðóhó èíêàðûí åëìè çèääèééÿòè Ìàñîíëàðûí ðóhóí âàðëûüûíû èíêàð åòìÿëÿðè, èíñàíû ñàäÿúÿ ìàääÿäÿí èáàðÿò ñàéìàëàðû äà äåäèêëÿðè êèìè, éàëíûç "åëìèí èääèàñû" äåéèë. ßêñèíÿ, ýöíöìöçäÿêè åëìè êÿøôëÿð áóíóí òàì ÿêñèíè ýþñòÿðèð. ×àüäàø àëèìëÿðÿ ýþðÿ, èíñàíûí äöøöíìÿê ãàáèëèééÿòè áåéèíäÿêè íåéòðîíëàðëà, îíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ìîëåêóë âÿ àòîìëàðëà äåéèë, òàìàì êÿíàð, àíëàøûëìàç áèð ñóáñòàíñèéà èëÿ, ãàéíàãëà áàüëûäûð. Ìÿñÿëÿí, ìÿøhóð àðàøäûðìà÷û Óèëäåð Ïåíôèëä (Wilder Penfield) óçóí èëëÿð àïàðäûüû òÿòãèãàòëàðäàí ñîíðà ðóhóí âàðëûüûíûí èíêàðåäèëìÿç hÿãèãÿò îëäóüóíó áèëäèðèð: "Àüëû ñàäÿúÿ áåéíèí ôóíêñèéàñû êèìè èçàh åòìÿê ö÷öí èëëÿðëÿ ÷àëûøàíäàí ñîíðà áàøà äöøöðñÿí êè, âàðëûüûìûçûí èêè öíñöðäÿí èáàðÿò îëìàñû hàããûíäà

90

äåéèëÿíëÿðëÿ ðàçûëàøìàãäàí áàøãà éîë éîõäóð. Àüëû éàëíûç áåéèíäÿ áàø âåðÿí ôèçèêè-êèìéÿâè ïðîñåñëÿðëÿ èçàh åòìÿê ìöìêöíñöçäöð. Äåìÿê, âàðëûüûìûç èêè öíñöðäÿí - ìàääÿ âÿ ðóhäàí èáàðÿòäèð". (81) Åëì àäàìëàðûíû áó ãÿíàÿòÿ ýÿòèðÿí ñÿáÿá øöóðóí hå÷ áèð hàëäà ìàääè àìèëëÿðëÿ èçàh îëóíìàìàñûäûð. Èíñàí áåéíè 5 äóéüóìóçóí òîïëàíäûüû âÿ àíàëèç åäèëäèéè ìþhòÿøÿì êîìïöòåð êèìèäèð. Àììà áó êîìïöòåðèí "ìÿíëèê" äóéüóñóíà ñàhèá îëìàñû, hèññ åòìÿñè, äöøöíìÿñè ìöìêöí äåéèë. Öíëö èíýèëèñ ôèçèêè Ðîúåð Ïåíðîóç (Roger Penrose) "The Emðeror's New Mind" (Èìïåðàòîðóí éåíè ôèêðè) àäëû êèòàáûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûð: - Êîíêðåò èíñàíà îíóí øÿõñèééÿò äóéüóñóíó âåðÿí íÿäèð? Âöúóäó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àòîìëàðìû? Èíñàíûí êèìëèéè àòîìëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí åëåêòðîí, ïðîòîí âÿ äèýÿð hèññÿúèêëÿðèí ñå÷èìèíäÿíìè àñûëûäûð? Áóíóí áåëÿ îëìàäûüûíû ýþñòÿðÿí àçû èêè ñÿáÿá âàð. Áèðèíúèñè, hÿð áèð úàíëûíûí áÿäÿíè äóðìàäàí äÿéèøèð. Äîüóëäóüóìóç àíäàí áÿðè âöúóäóìóçóí áöòöí höúåéðÿëÿðè äÿôÿëÿðëÿ äÿéèøèëèá, éåíèëÿðèëÿ ÿâÿç îëóíóá. Èêèíúè ñÿáÿá êâàíò ôèçèêàñûéëà áàüëûäûð. ßýÿð áèð êèìñÿíèí áåéíèíäÿêè hàíñûñà åëåêòðîí áàøãà ìàääÿäÿ îëàí åëåêòðîíëà ÿâÿçëÿíñÿéäè, hå÷ áèð ôÿðã îðòàéà ÷ûõìàçäû. Ñèñòåì åéíèëÿ ÿââÿëêè êèìè ÷àëûøàðäû. Åéíè ôèêèð ïðîòîíëàðà âÿ äèýÿð áöòöí hèññÿúèêëÿðÿ äÿ àèääèð. ßýÿð áèð èíñàíûí áÿäÿíèíäÿêè áöòöí ìàääÿ áèð åâèí óéüóí ìàääÿñèëÿ äÿéèøäèðèëñÿéäè, ñþçöí hÿãèãè ìÿíàñûíäà hå÷ áèð ôÿðã îðòàéà ÷ûõìàçäû". (82) Åéíè øåéè áåéíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ìàääÿ hàããûíäà äà äåìÿê îëàð. Äåìÿê, èíñàíû èíñàí åäÿí íÿñíÿ ìàääÿ äåéèë, îíóí òàìàìèëÿ ôþâãöíäÿ îëàí áèð øåéäèð. Ïåíðîóç êèòàáûíûí íÿòèúÿ áþëìÿñèíäÿ áóíóíëà áàüëû áèëäèðèð: "...Øöóð åëÿ áèð âàðëûãäûð êè, îíóí hàíñûñà òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíà hå÷ âàõò èíàíà áèëìÿðÿì. Áèç áöòöí êàèíàòû, îíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè Ïðîôåññîð Ïåíðîóç ìàòåðèàëèçìèí èíñàí çåhíèíè øöóð íÿòèúÿñèíäÿ àíëàéà áèëèðèê". (83) hå÷ âàõò à÷ûãëàéà áèëìÿéÿúÿéè ãÿíàÿòèíäÿäèð.

91

Éàõøû, áÿñ áóíóí ãàðøûëûüûíäà ìàòåðèàëèçì íÿ äåéèð? Ìàòåðèàëèñòëÿð èíñàíûí ñàäÿúÿ ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó, úàíñûç àòîìëàðûí òÿñàäöôÿí éàí-éàíà ýÿëèá, èíñàí êèìè àüëû, äóéüóëàðû, äöøöíúÿëÿðè, õàòèðÿëÿðè îëàí áèð âàðëûüû ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéèíè áèëäèðèðëÿð. Áÿñ áó çàìàí íÿéÿ ÿñàñëàíûðëàð? Áó ñóàë áöòöí ìàòåðèàëèñòëÿðè ìàðàãëàíäûðûð, àììà ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà îíóíëà áàüëû äàhà ìàðàãëû ôèêèðëÿð âàð. Ùÿìèí ãàéíàãëàðà áàõàíäà ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿñèíèí àðõàñûíäàêû õóðàôàò äàhà àøêàð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûð.

Ìàñîí ìàòåðèàëèçìè: Ìàääÿíèí èëàhèëÿøäèðèëìÿñè Ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí íÿ îëäóüóíó äàhà éàõøû áàøà äöøìÿê ö÷öí òÿñÿââöð åäèí êè, îíó ãÿáóë åäÿíëÿð êàèíàòäàêû ìþhòÿøÿì ñèñòåì âÿ òàðàçëûüûí, äöíéàäàêû ìèíëÿðëÿ ôÿðãëè úàíëû íþâöíöí âÿ áèç èíñàíëàðûí éàëíûç âÿ éàëíûç àòîìëàðûí òÿñàäöôÿí áèðëÿøìÿñè íÿèúÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíà èíàíûðëàð. Áàøãà úöð äåñÿê, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàðûí "éàðàäûúû" îëäóüóíó äöøöíöðëÿð. Áó ôèêèð íÿ ãÿäÿð ìîäåðí ýþñòÿðèëìÿéÿ ÷àëûøûëñà äà, ÿñëèíäÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áÿðè ìþâúóä îëàí áöòïÿðÿñòëèéèí òÿêðàðûíäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë. Áöòëÿðÿ òàïûíàíëàð ñèòàéèø åòäèêëÿðè håéêÿëëÿðèí, òîòåìëÿðèí áèð ðóhó, ãöäðÿòè îëäóüóíà èíàíûáëàð, éÿíè úàíñûç âÿ øöóðñóç ìàääÿéÿ éöêñÿê õöñóñèééÿòëÿð ãàçàíäûðûáëàð. Áó, øöáhÿñèç êè, ñîí äÿðÿúÿ ñÿôåh áèð èíàíúäûð. Àëëàh Ãóðàíäà áöòïÿðÿñòëÿðèí áó ñÿôåh èíàíúûíà äèããÿò éåòèðèð. Ïåéüÿìáÿð ãèññÿëÿðèíäÿ áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðèí èíàíúûíûí ìÿíàñûç îëäóüó äàèì âóðüóëàíûð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Èáðàhèì àòàñûíà "Àòà, åøèòìÿéÿí, ýþðìÿéÿí âÿ ñÿíÿ hå÷ íÿäÿ êþìÿê åòìÿéÿí øåéëÿðÿ íåúÿ èíàíûðñàí",- äåéÿ ñóàë åäèð. (Ìÿðéÿì 42) Ìàòåðèàëèñòëÿð èñÿ äþâðöìöçöí áöòïÿðÿñòëÿðèäèð. Îíëàð äàøäàí, òàõòàäàí håéêÿëëÿðÿ îëìàñà äà, áóíëàðû âÿ áöòöí äèýÿð úèñìëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí "ìàääÿ" ìÿôhóìóíà èíàíûð, áó ìàääÿíèí ñîíñóç ýöú, àüûë âÿ åëì ñàhèáè îëà áèëÿúÿéèíè äöøöíöðëÿð. Ìàñîí ãàéíàãëàðûíäà áóíóíëà áàüëû ÷îõ ìàðàãëû ôèêèðëÿð âàð. ×öíêè ìàñîíëàð ìàòåðèàëèçìäÿêè áöòïÿðÿñò èíàíúû à÷ûã åòèðàô åäèðëÿð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè áèð ìÿãàëÿäÿ îëäóüó êèìè: "Àòîìëàð hàíñûñà ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí þç-þçöíÿ ìöÿééÿí áèð ñèñòåìëÿ òÿøêèëàòëàíûðëàð. Áóíó hÿéàòà êå÷èðÿí ýöú hÿð áèð àòîìóí ìàëèê îëäóüó ðóhäóð. Ùÿð áèð ðóh åëì îëäóüóíà ýþðÿ, hÿð áèð ìÿõëóã äàhèäèð. Þçö äÿ áÿðàáÿð ñÿâèééÿäÿ - áèð èíñàí, áèð håéâàí, áèð áàêòåðèéà, áèð ìîëåêóë åéíè äÿðÿúÿäÿ äàhèäèðëÿð". (84)

92

Ýþðöíäöéö êèìè, áóðàäà hÿð áèð àòîìóí àüëà âÿ åëìÿ ñàhèá îëäóüó èääèà åäèëèð. Áóíó éàçàí ìàñîí ìöÿëëèô hÿð âàðëûüûí èáàðÿò îëäóüó àòîìëàðûí ñàéÿñèíäÿ øöóðà ñàhèá îëäóüóíó áèëäèðäèéèíÿ âÿ èíñàí ðóhóíóí âàðëûüûíû ðÿää åòäèéèíÿ ýþðÿ, èíñàíû äà håéâàíëàð âÿ éà úàíñûç ìîëåêóëëàð êèìè áèð àòîì éûüûíû håñàá åäèð. ßñëèíäÿ èñÿ ýåð÷ÿê áóäóð: úàíñûç ìàääÿíèí (éÿíè àòîìëàðûí) áèð ðóhó, øöóðó, àüëû éîõäóð. Áó, ñöáóò îëóíìóø ôàêòäûð. Øöóð àíúàã úàíëûëàðäà âàð êè, áóíó äà îíëàðà Àëëàh âåðèá. Èíñàí èñÿ úàíëûëàð àðàñûíäà ÿí öñòöí øöóðà ñàhèáäèð, ÷öíêè Àëëàhûí âåðäèéè ðóhó äàøûìàãäàäûð. Áàøãà ñþçëÿðëÿ äåñÿê, øöóð úàíñûç ìàääÿäÿ äåéèë, àíúàã ðóhó îëàí âàðëûãëàðäàäûð. Ìàñîíëàð èñÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí àòîìëàðà ðóh "éàïûøäûðàúàã" ñÿâèééÿäÿ ñÿôåh áèð èíàíúà öç òóòóðëàð. Ìàñîíëàðûí ãÿáóë âÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè áó èíàíú, ÿñëèíäÿ "àíèìèçì" àäëàíàí âÿ òÿáèÿòäÿêè áöòöí âàðëûãëàðûí (äàüëàðûí, äàøëàðûí, êöëÿéèí, ñóéóí) ðóhó âÿ øöóðó îëäóüóíó håñàá åäÿí ÿñêè ïàãàí (áöòïÿðÿñò) åòèãàäûí éåíè èôàäÿñèäèð. Áó èíàíú ìàòåðèàëèçìÿ àíòèê éóíàí ôèëîñîôó Àðèñòîòåë òÿðÿôèíäÿí ýÿòèðèëèá âÿ ñîíðàäàí àéðûúà úÿðÿéàí êèìè ôîðìàëàøûá. Ìàñîí íÿøðëÿðè áó ìþâçóäà ìàðàãëû èçàhëàðëà äîëóäóð. Ìÿñÿëÿí, "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè "Ýåð÷ÿéèí éîëó" áàøëûãëû ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð: "Àíèìèñò éàíàøìàéëà àòîìäà ðóhóí âàðëûüûíû ãÿáóë åòñÿê, èéåðàðõèê èíêèøàôëà àòîì ðóhúóãëàðûíû éþíÿëäÿí ìîëåêóë, ìîëåêóë ðóhúóãëàðûíû éþíÿëäÿí höúåéðÿ, höúåéðÿ ðóhúóãëàðûíû éþíÿëäÿí îðãàí âÿ hàìûñûíûí öçÿðèíäÿ äóðàí, áöòöí áÿäÿíè éþíÿëäÿí àíà ðóh áöòöí ðóhëàðûí òàíðûñû äåéèëìè?" (85) Áó áàòèë âÿ èáòèäàè èíàíú ìàñîíëàðû êàèíàòäàêû òàðàçëûã âÿ ñèñòåìèí úàíñûç ìàääÿëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿìèí îëóíìàñû ôèêðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Éåíÿ äÿ "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ äöíéàíûí èäåîëîæè èíêèøàôû hàããûíäàêû áèð ìÿãàëÿäÿ áåëÿ éàçûëûð: "Áó ïðîñåñëÿð åëÿ èíúÿ håñàáëàðëà ýåð÷ÿêëÿøäèðèëèá êè, áèðáàøà äåéÿ áèëÿðèê: úàíëû éàøàìûí áó ýöíêö hàëà äöøìÿñè ìàãìàíûí ýþðöíìÿç çÿêàñû ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóá. Éîõñà ñóëàð ÷óõóðëàðäà òîïëàíìàç, Éåð öçö áàøäàíáàøà áèð ñó êöðÿñè hàëûíà ýÿëÿðäè". (86) Åéíè æóðíàëäàêû áèð áàøãà ìÿãàëÿäÿ èñÿ èëê úàíëû höúåéðÿíèí âÿ îíäàí òþðÿéÿí äèýÿð höúåéðÿëÿðèí øöóðëó îëäóãëàðû, ïëàí òóòóá, îíó òÿòáèã åòäèêëÿðè èääèà îëóíóð: "Äöíéàäà hÿéàòûí áàøëàíüûúû áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñèëÿ éàðàíûá. Áó òÿê höúåéðÿ äÿðhàë hÿðÿêÿòÿ ýÿëÿðÿê, ñàíêè öñéàíêàðúàñûíà èêèéÿ áþ-

93

Ìàòåðèàëèçì úàíñûç âÿ øöóðñóç ìàääÿíè "éàðàäûúû" êèìè ãÿáóë åäèð. Áàøãà úöð äåñÿê, ìàääÿíè áöòëÿøäèðèð. Àòîìëàðäà ðóh îëäóüóíà èíàíàí ìàñîíëàð áó áàòèë èíàíúû à÷ûã èôàäÿ åäèðëÿð.

ëöíöá ÷îõàëìàãëà hÿéàòû äàâàì åòäèðèá. Áþëöíìÿäÿí éàðàíàí éåíè höúåéðÿëÿð áîø-áîøóíà äîëàíìàüûí ìÿíàñûç îëäóüóíó äÿðê åäÿðÿê, hÿéàòû ãîðóìàã ö÷öí ïëàíëû øÿêèëäÿ äèýÿð höúåéðÿëÿðëÿ áèðëÿøèáëÿð". (87) Àéäûíäûð êè, hå÷ áèð höúåéðÿíèí ïëàí ãóðóá, òÿòáèã åäÿúÿê ãÿäÿð øöóðó éîõäóð. Áóíà èíàíìàã éóìøàã äåñÿê, ñÿôåhëèêäèð. Áóðàäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ éàðàòìà ñèôÿòèíè ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí àòîìëàðà, ìîëåêóëëàðà, höúåéðÿëÿðÿ àüûë, ôÿäàêàðëûã âÿ ñ. ýöëöíú ñèôÿòëÿð "éàïûøäûðûðëàð". Òÿñÿââöð åäèí êè, áèð òàáëîíóí íåúÿ ÷ÿêèëäèéèíè ñèçÿ áåëÿ èçàh åäèðëÿð: áîéàëàð ïëàíëû øÿêèëäÿ áèð-áèðèíÿ õÿáÿð éîëëàéàðàã, áèðýÿ ÷àëûøûáëàð, hàìûñû êÿòàíäàêû éåðèíè àëûá âÿ øÿêèë éàðàíûá. Èíàíàðñûíûçìû? ßëáÿòòÿ, éîõ. Áàõ, ìàñîíëàðûí äåäèêëÿðè äÿ åëÿ áóíà áÿíçÿéèð. Ìàñîíëàðûí âÿ äèýÿð ìàòåðèàëèñòëÿðèí áàòèë èíàíúûíûí ýöíäÿëèê hÿéàòäà òåçòåç ãàðøûëàøäûüûìûç áèð èôàäÿñè äÿ "Àíà Òÿáèÿò" àíëàéûøûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí ñÿíÿäëè ôèëìëÿðäÿ, êèòàáëàðäà, æóðíàëëàðäà, hÿòòà ðåêëàìëàðäà áåëÿ ãàðøûìûçà ÷ûõàí "Àíà Òÿáèÿò" èôàäÿñè òÿáèÿòäÿêè úàíñûç ìàääÿëÿðèí (àçîò, îêñèýåí, hèäðîýåí, êàðáîí êèìè åëåìåíòëÿð, îíëàðûí ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéè òîðïàã, ñó, hàâà âÿ ñ.) øöóðà âÿ ýöúÿ ñàhèá îëäóüóíó, èíñàíëàð äà äàõèë îëìàãëà áöòöí úàíëûëàðû éàðàòäûüûíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí èøëÿäèëèð. Ùå÷ áèð ìÿíòèãÿ âÿ ñàâàäëû àíàëèçÿ ÿñàñëàíìàéàí áó õóðàôàò ñàäÿúÿ òÿëãèí éîëóéëà áÿçè ôèêèðëÿðè èíñàíëàðûí áåéíèíÿ éåðèòìÿê íèééÿòè äàøûéûð. Ìÿãñÿäñÿ îäóð êè, èíñàí-

94

Ãÿäèì äþâðëÿðäÿêè áöòïÿðÿñòëÿð äàøäàí äöçÿëäèëÿí áöòÿ èíàíûðäûëàð. Ýöíöìöçöí áöòïÿðÿñòëÿðè èñÿ "ìàääÿ" àíëàéûøûíû áöòëÿøäèðèðëÿð.

ëàð ýåð÷ÿê éàðàäûúûëàðû îëàí Àëëàhû óíóäóá, ÿâÿçèíäÿ òÿáèÿòÿ òàïûíìàã êèìè áöòïÿðÿñò èíàíúûí àðõàñûíúà ýåòñèíëÿð. Ìàñîíëóüóí áöòöí ñÿéëÿðè ìÿhç áóíà éþíÿëèá. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèëÿ áàüëû éàéûìëàíàí áèð ìÿãàëÿäÿ "Àíà òÿáèÿòèí ãóðäóüó ñèðëè óéüóíëóãäàí" ñþç à÷ûëûð, áó äöøöíúÿíèí ìàñîíëóüóí hóìàíèñò ôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñû îëäóüó âóðüóëàíûð âÿ ìàñîíëóã òÿðÿôèíäÿí òàì äÿñòÿêëÿíäèéè áèëäèðèëèð: "Úàíëûëàð àëÿìèíèí hÿéàòûíäà ìàääÿëÿð ìöáàäèëÿñè áàõûìûíäàí éåð öçöíäÿ âÿ è÷èìèçäÿ éàøàéàí éàðàðëû ìèê-

95

Ìåñàïàòîìèéàäàêû áöòïÿðÿñò ãþâìëÿðÿ àèä áèð áàðåëéåô.

ðîáëàðûí, áöòöí áèòêèëÿðëÿ håéâàíëàðûí âÿ "àíà òÿáèÿò"èí ãóðäóüó ñèðëè àhÿíý è÷èíäÿ éàøàìàñû ìàñîíëóüóí áàðûø, ýöâÿí, õîøáÿòëèê èäåéàëàðûéëà òàì öñò-öñòÿ äöøöð". (88) Ìàñîíëóüóí þç èäåîëîýèéàñûíû éåðèòìÿê ö÷öí ÿë àòäûüû âàñèòÿëÿðèí ÿí þíÿìëèñè èñÿ ìàòåðèàëèçìèí âÿ hóìàíèçìèí "åëìè äàéàüû" îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèäèð. Ãàðøûäàêû ôÿñèëäÿ Äàðâèíèí hÿéàòûíäàí äþâðöìöçäÿêè òÿêàìöë òÿáëèüàòûíà ãÿäÿð îëàí ïðîñåñëÿðèí è÷ öçöíö à÷àúàã âÿ áöòöí äþâðëÿðèí ÿí áþéöê åëìè éàëàíûíûí ìàñîíëóãëà ýèçëè ÿëàãÿñèíè îðòàéà ÷ûõàðàúàüûã.

97

-VÒßÊÀÌÖË ÒßËÈÌÈÍÈÍ ÏßÐÄß ÀÐÕÀÑÛ 1832-úè èë. "Áèãë" ýÿìèñè Àòëàíòèê îêåàíûí äÿðèí ñóëàðûíäà ñöðÿòëÿ èðÿëèëÿéèðäè. Êÿíàðäàí áàõàíäà î, àäè áèð éöê âÿ éà ñÿðíèøèí ýÿìèñèíÿ áÿíçÿñÿ äÿ, ñÿôÿðèíèí ìÿãñÿäè òàìàì áàøãàéäû. Áó ýÿìè Èíýèëòÿðÿäÿí éîëà ÷ûõàíäàí ñîíðà áöòöí îêåàíû ãÿò åäÿúÿê âÿ Ýöíåé Àìåðèêà ñàhèëëÿðèíÿ ÷àòàúàãäû. Î çàìàíëàð hå÷ êèì ö÷öí áþéöê þíÿì äàøûìàéàí "Áèãë" ýÿìèñèíèí 5 èëëèê ñÿéàhÿòè áàøëàéûðäû... Ñîíðàëàð ýÿìèíè õåéëè ìÿøhóðëàøäûðàúàã àìèë èñÿ îíóí è÷èíäÿêè áèð ñÿðíèøèí èäè - ×àðëç Ðîáåðò Äàðâèí àäëû 22 éàøëû ýÿíú òÿäãèãàò÷û. ßñëèíäÿ áèîëîæè äåéèë, äèíè òÿhñèë àëìûø, Êåìáðèú Óíèâåðñèòåòèíèí òåîëîýèéà ôàêöëòÿñèíè áèòèðìèø Äàðâèí. Î, óçóí-óçàäû äèíè òÿhñèë àëñà äà, éàøàäûüû ÿñðèí ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿëÿðèíäÿí õåéëè òÿñèðëÿíìèøäè. Ùÿòòà "Áèãë"äà ñÿôÿðÿ ÷ûõìàçäàí áèð èë ãàáàã Õðèñòèàí äèíèíèí ÿñàñëàðûíû ðÿää åòìèøäè. Ýÿíú Äàðâèí áó äöøöíúÿëÿð è÷èíäÿ ÷ûõäûüû ñÿôÿð áîéóíúà áöòöí êÿøôëÿðè-

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè Äàðâèíèí þç ôèêðè, êÿøôè äåéèëäè. Î, ÿââÿëúÿäÿí hàçûðëàíìûø áèð ôÿëñÿôÿíè òÿáèÿòÿ òÿòáèã åòìÿêäÿí áàøãà áèð èø ýþðìÿäè.

íè ìàòåðèàëèñò ýþçöéëÿ øÿðh åòäè. Àðàøäûðäûüû úàíëûëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ éàðàäûëûø õàðèúèíäÿ à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøäû. Ñîíðàêû èëëÿðäÿ áó ôèêèðëÿðèíè äàhà äà èíêèøàô åòäèðäè, òÿñíèôàòà ñàëäû âÿ áèð íÿçÿðèééÿ îëàðàã îðòàéà ÷ûõàðäû. Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ ÷àï îëóíàí "Íþâëÿðèí Ìÿíøÿéè" àäëû êèòàáûíäà èðÿëè ñöðäöéö áó íÿçÿðèééÿ XIX ÿñðèí ôèêèð äöíéàñûíà ýþðöíìÿìèø òÿñèð åòäè, àòåèçìèí ÿñðëÿðäèð àðàäûüû "åëìè ÿñàñ"à ÷åâðèëäè. Éàõøû, áÿñ "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" Äàðâèíèí þç ôèêðèéäèìè? Äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíëàðûíäàí áèðè îëàí íÿçÿðèééÿ þç-þçöíÿìè îðòàéà ÷ûõìûøäû? Áèðàçäàí þçöíöç äÿ øàhèä îëàúàãñûíûç êè, ÿñëèíäÿ, Äàðâèí òÿìÿë àðãóìåíòëÿðè ÿââÿëúÿäÿí hàçûðëàíàí ôèêðèí îðà-áóðàñûíû áÿçÿéèá éåíèäÿí èðÿëè ñöðìÿêäÿí áàøãà hå÷ áèð èø ýþðìÿìèøäè.

99

Ìàòåðèàëèñò òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûí áöòïÿðÿñò ôèëîñîôëàðû òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëèá.

Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäàí Éåíè äþâð Àâðîïàéà ãÿäÿð "òÿêàìöë" õóðàôàòû Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿäÿí þç-þçöíÿ úàíëû éàðàíûá, ñîíðà äà òÿáèè øÿðòëÿð âÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìöõòÿëèô íþâëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèá. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, òÿêàìöë òÿëèìè òÿáèÿòèí ãàïàëû áèð ñèñòåì îëäóüóíó, þç-þçöíÿ éàðàíäûüûíû âÿ éàðàòäûüûíû èääèà åäèð. Áó äöøöíúÿ òÿðçè "íàòóðàëèçì" àäëàíûð. Íàòóðàëèçì áèð êèòàáõàíàíûí hå÷ áèð éàçû÷û îëìàäàí þç-þçöíÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû èääèà åòìÿê ãÿäÿð ñÿôåh äöíéàýþðöøöäöð. Àììà áóíà áàõìàéàðàã, òà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áÿðè áÿçè ñèâèëèçàñèéàëàð âÿ ôèëîñîôëàð îíó ãÿáóë åäèáëÿð. Òàðèõÿí íàòóðàëèçì Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Ãÿäèì Éóíàíûñòàí êèìè áöòïÿðÿñò úÿìèééÿòëÿðäÿ éàðàíûá âÿ èíêèøàô åäèá. Ñîíðàäàí õðèñòèàíëûã äöíéàéà éàéûëäûãúà áó äöøöíúÿ ÿñàñÿí àðõà ïëàíà êå÷èá âÿ îðòàäàí ãàëõûá, Ãÿðáäÿ áöòöí òÿáèÿòèí âÿ êàèíàòûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû ôèêðè hàêèì îëóá. Åéíè çàìàíäà, Èñëàì äèíèíèí Øÿðãäÿ éàéûëìàñûéëà ïàðàëåë îëàðàã, çÿðäöøòèëèê, áöòïÿðÿñòëèê, øàìàíèçì êèìè ïàãàí (áöòïÿðÿñò) èíàíúëàðëà éàíàøû, íàòóðàëèñò ôèêèðëÿð äÿ àðàäàí ÷ûõûá, éàðàäûëûø ýåð÷ÿéè øöóðëàðäà hàêèì îëóá. Ôÿãÿò íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿ ýèçëèíúÿ hÿéàòûíû äàâàì åòäèðèá, ìÿõôè äÿðíÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí éàøàäûëûá âÿ óéüóí çÿìèí ôîðìàëàøàíäà éåíèäÿí ìåéäàíà ÷ûõûá. Õðèñòèàí äöíéàñûíäà íàòóðàëèçìè éàøàäàíëàð àðòûã äåäèéèìèç êèìè, ìàñîíëàð âÿ îíëàðûí ñÿëÿôè îëàí îõøàð ýèçëè äÿðíÿêëÿð îëóá. Òöðê ìàñîíëàðûíà ìÿõñóñ "Ìàñîí äÿðýèñè"íäÿ áóíóíëà áàüëû áèëäèðèëèð: "Àëëàhëàðäàí õàðèú, òÿáèÿò hàäèñÿëÿðèíè àðàøäûðàí âÿ éåíè-éåíè êÿøôëÿð åäÿí øÿõñëÿð áóíëàðû ýèçëè ñàõëàìàã çîðóíäà ãàëäûëàð. Áó èñÿ úöðáÿúöð èøàðÿëÿðèí âÿ øèôðëÿðèí îðòàéà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëóðäó". (89) Áóðàäà "éåíè êÿøôëÿð" ñþçö "íàòóðàëèçìÿ óéüóí åëì" àíëàéûøûíû èôàäÿ åäèð. Áåëÿ òÿëèìëÿð äèíäàð úÿìèééÿòëÿðäÿ ýèçëèíúÿ èíêèøàô åòäèðèëèá, õöñóñè èøàðÿ øèôðëÿð ñèñòåìè ôîðìàëàøäûðûëûá, áåëÿúÿ äÿ ìàñîíëóüóí êþêëÿðè ìþhêÿìëÿíèá.

101

Áó úöð ýèçëè äÿðíÿêëÿðäÿí áèðè Òàìïëèéåðëÿðëÿ ìàñîíëàð àðàñûíäà áèð íþâ "êå÷èä ìÿðhÿëÿñè" îëàí Ýöë-Õà÷ (Rose-Croix) äÿðíÿéèäèð. Àäû XV ÿñðäÿ åøèäèëìÿéÿ áàøëàéàí áó òÿøêèëàò Àâðîïàäà õöñóñèëÿ ÿëêèìéà ñàhÿñèíäÿ õåéëè ìÿøhóð îëóá, hàìû äÿðíÿéèí öçâëÿðèíèí êèìéàýÿðëèéèí ýèçëè ñèðëÿðèíÿ âàãèô îëäóüóíà èíàíûá. Àíúàã "Ýöë-Õà÷"äàí ãàëàí ÿí ÿñàñ ìèðàñ íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿ âÿ îíóí àéðûëìàç hèññÿñè îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèäèð. "Ìàñîí äÿðýèñè"íäÿ Òàìïëèéåðëÿðèí "Ýöë-Õà÷"ëà ÿëàãÿñè èçàh îëóíóð, àðäûíúà èñÿ áèëäèðèëèð êè, "Èñòÿð ñïåêóëéàòèâ, èñòÿðñÿ äÿ ÷àüäàø ìàñîíëóüóí òÿøêèëàòëàíìàñû "îïåðàòèâ ìàñîíëóã" ÿñðëÿðèíäÿêè òÿøêèëàòëàðûí õèäìÿòèäèð. Ôÿãÿò ÿí áþéöê õèäìÿòè ãÿäèì åçîòåðèê áèëýèëÿðè þéðÿíèá éàøàäàí áÿçè ãóðóìëàð ýþñòÿðèáëÿð. Îíëàðûí äà ÿí ÿñàñû Òàìïëèéåðëÿð (Temðliers) âÿ Ðîçêðóà (Rose-croix) òÿðèãÿòëÿðèäèð. Ðîçêðóà òÿðèãÿòèíèí hàðàäà âÿ íåúÿ éàðàäûëäûüû äÿãèã áèëèíìèð. Îíóí èçëÿðèíÿ èëê äÿôÿ Àâðîïàäà XV ÿñðäÿ ðàñò ýÿëèíèð. Ôÿãÿò òÿðèãÿòèí äàhà ãÿäèì îëäóüó áÿëëèäèð. Òàìïëèéåðëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Ðîçêðóà ÿñàñÿí åëì ñàhÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá. Îíóí öçâëÿðè ÿëêèìéà èëÿ úèääè ìÿøüóë îëóáëàð. Îíëàð hÿð áèð âàðëûãäà òÿêàìöë èçëÿðèíèí îëìàñûíà èíàíäûãëàðûíäàí, ôÿëñÿôè ôèêèðëÿðè ÿñàñÿí íàòóðàëèçì öçÿðèíÿ ãóðóëóá. Áóíà ýþðÿ äÿ Ðîçêðóà òÿðèãÿòè Øÿðãäÿ "Òÿáèééóí" (íàòóðàëèñòëÿð) àäûéëà òàíûíûá". (90) Òÿêàìöë ôèêðèíè èíêèøàô åòäèðÿí äèýÿð áèð ìàñîí òÿøêèëàòû èñÿ Ãÿðáäÿ äåéèë, Øÿðãäÿ éàðàíûá. Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü "Ãóðóëóøäàí áó ýöíÿ ìàñîíëóã âÿ áèçëÿð" áàøëûãëû ìÿãàëÿñèíäÿ éàçûð: - Èñëàì äöíéàñûíäà ìàñîíëóüóí àíîëîãó îëàí "Èhâàíöññÿôà" äÿðíÿéè âàðäû. Àááàñèëÿð õèëàôÿòè äþâðöíäÿ Áÿñðÿäÿ ãóðóëàí áó ýèçëè äÿðíÿê 52 áþéöê úèëääÿí èáàðÿò áèð åíñèêëîïåäèéà hàçûðëàéûá éàéìûøäû. Ùÿìèí úèëäëÿðèí 17-ñè òÿáèÿò åëìëÿðèíÿ àèä èäè. Î êèòàáëàðäà ìöàñèð äàðâèíèçìÿ õåéëè áÿíçÿéÿí à÷ûãëàìàëàð âàð. Áó êèòàáëàð Èñïàíèéàéà ãÿäÿð éàéûëàðàã, Ãÿðáäÿ ôèêèð àäàìëàðûíà úèääè òÿñèð ýþñòÿðèá. (91) Èñëàì äöíéàñûíûí èíêèøàô åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, Èñëàìûí òÿìÿëëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõàí áó äÿðíÿê Ãÿäèì Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíäÿí áÿhðÿëÿíèá âÿ îíó ýèçëè ðÿìçëÿðëÿ èôàäÿ åäèá. Áóíóíëà áàüëû éóõàðûäà ýÿòèðäèéèìèç ñèòàòäà äàhà ñîíðà áåëÿ äåéèëèð: - Èñìàèëèééÿ ìÿçhÿáèíäÿí ãàéíàãëàíàí áó ýèçëè äÿðíÿéèí ÿñàñ ìÿãñÿäè äèíè åhêàìëàðûí øèôðëÿð âÿ ñèìâîëëàðëà à÷ûãëàíìàñû èäè. Äÿðíÿê áó éîëäà Ïèôàãîð âÿ ßôëàòóíäàí (Ïëàòîí) òÿñèðëÿíìèøäè. Áó ýèçëè äÿðíÿéÿ ýèðìÿê ö÷öí èíñàí þíúÿ ìèñòèê àéèíëÿðëÿ hÿéÿúàíëàíäûðûëûð, ñîíðà ìÿíàñûç äèíè ôèêèð âÿ åhêàìëàðäàí òÿìèçëÿíäèðèëèðäè. Äàhà ñîíðà îíà ôÿëñÿôè âÿ ðÿìçè ôè-

102

Éåíè äþâð Àâðîïàñûíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè èëê ìöäàôèÿ åäÿíëÿð ìàñîí Ýöë-Õà÷ (Rosecroix) äÿðíÿéèíèí öçâëÿðèéäè. Éóõàðûäàêû øÿêèëäÿ áèð Ýöë-Õà÷ ñèìâîëóíó ýþðöðñöíöç.

103

Ìàñîí ëîæàëàðûíäà ðàñò ýÿëèíÿí áó ñèìâîëäà ìàñîí âÿ Ýöë-Õà÷ ðÿìçëÿðè áèð-áèðèíÿ ãîâóøóá - êöíéÿ âÿ ïÿðýàðûí è÷èíäÿ ýöë âÿ õà÷.

104

êèðëÿð òÿëãèí îëóíóðäó. Áó ìÿðhÿëÿëÿðè êå÷ÿí øÿõñ êèìéà, àñòðîëîýèéà, àðèôìåòèêà òÿëèìëÿðèíÿ áàøëàéûðäû. Àììà áöòöí áó áèëýèëÿð ýèçëè ñàõëàíûëûð âÿ éåíè öçâÿ àíúàã îíóí þéðÿíìÿëè îëäóüó øåéëÿð þéðÿäèëèðäè. Ìàñîíëóã þç êþêëÿðèíè áó úöð òÿøêèëàòëàðäàí ýþòöðöá. Ùÿìèí äÿðíÿêëÿðèí áÿçè ôèêèðëÿðè èíäèíèí þçöíäÿ äÿ ìàñîí àéèíëÿðèíäÿ ãàëìàãäàäûð. (92) Áó ñèòàòäàí ìàñîíëàðûí äèíÿ ìöíàñèáÿòè áèð äàhà àøêàð ýþðöíöð - îíëàð äèíè "áîø ôèêèðëÿð" håñàá åäèðëÿð. Ùàëáóêè ìàñîíëóüóí þç ôÿëñÿôÿñè áàøäàí-áàøà áîø èíàíúëàðäàí èáàðÿòäèð, hå÷ áèð äÿëèëÿ äàéàíìûð âÿ ñàäÿúÿ òÿáëèüàò, äàhà äîüðóñó, òÿëãèí ìÿãñÿäè äàøûéûð. Îíëàðûí ÿëèíäÿ hå÷ áèð åëìè ôàêò, òóòàðëû ñöáóò îëìàäûüûíà ýþðÿ, áó úöð éîëëàðëà ôèêèðëÿðèíè èíñàíëàðà ñûðûìàüà ÷àëûøûðëàð. Ñèòàòäàí hÿì÷èíèí àøêàð ýþðöíöð êè, ìàñîíëóüóí Èñëàì äöíéàñûíäàêû àíîëîãó îëàí "Èhâàíöññÿôà" äÿðíÿéè hàíñû èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëóá. Áó ãóðóì hàãã äèíÿ ãàðøû ÷ûõàðàã, áöòïÿðÿñò ôÿëñÿôÿíè éàéûá, îíó ìöõòÿëèô ñèìâîëëàðëà èôàäÿ åäèá, ýèçëè òÿëèìëÿðè éàâàø-éàâàø éåíè öçâëÿðèí áåéíèíÿ éåðèäèá... Èñëàì òàðèõèíäÿ áóíà áÿíçÿð ìöõòÿëèô äÿðíÿêëÿð âÿ àéðû-àéðû ôèêèð àäàìëàðû îëóá. Áþéöê Èñëàì àëèìè Èìàì Ãÿçàëèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äàðìàäàüûí åäèëÿí áó ôèêèðëÿðèí ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí éàøàäûëìàñû ÷îõ òàðèõè ìÿòëÿáëÿðÿ àéäûíëûã ýÿòèðèð. Ãÿçàëè "ßë-Ìöíêèç ìèíÿä-äÿëàë" àäëû ÿñÿðèíäÿ "Èhâàíöññÿôà"íû úèääè òÿíãèä åäèá, îíóí Ãÿäèì Éóíàí ôÿëñÿôÿñèíÿ ÿñàñëàíàí éàíëûø éîëëà ýåòäèéèíè áèëäèðèá. "Ôÿäàèh-óë-Áàòèíèééÿ" àäëû ÿñÿðèíäÿ èñÿ "Èhâàíöññÿôà"íûí äà äàõèë îëäóüó Èñìàèëèééÿ ìÿçhÿáèíèí òÿøêèëàòëàðûíûí áöòöí ïèñëèêëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèá.

"Àéäûíëàíìà" âÿ òÿêàìöë õóðàôàòûíûí à÷ûüà ÷ûõìàñû "Ýöë-Õà÷", éàõóä "Èhâàíöññÿôà" êèìè ìàñîí òÿøêèëàòëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëÿí âÿ ýèçëè øÿêèëäÿ, ÷îõ âàõò ñèìâîëëàð éîëóéëà èôàäÿ åäèëÿí ìàòåðèàëèñò-òÿêàìöë÷ö äöøöíúÿëÿð Àâðîïàäà Êàòîëèê Êèëñÿñèíèí ñîñèàë ýöúöíöí çÿèôëÿìÿñèëÿ àøêàðà ÷ûõìàüà áàøëàäû. Áåëÿúÿ, Õðèñòèàíëûã òÿðÿôèíäÿí òÿõìèíÿí òÿõìèíÿí 1000 èë áîéóíúà ñûõûøäûðûëàí äèíñèç òÿëèìëÿð ãîë-ãàíàä à÷ìàüà áàøëàäû, XVII âÿ XVIII ÿñðëÿðäÿ Àâðîïà ôèëîñîôëàðû àðàñûíäà ýåíèø éàéûëäû. Áó äþâð "àéäûíëàíìà äþâðö" àäëàíûð. Øöáhÿñèç êè, áó òåðìèíè ñå÷ÿíëÿð þçëÿðè äÿ hÿìèí äèíñèç ôèêèðëÿðèí òÿðÿôäàðû îëóáëàð. Îíëàð äàhà þíúÿêè äþíÿìè "ãàðàíëûã äþâð" êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿðÿê, áóíóí ìÿñóëèééÿòèíèí äèíèí öçÿðèíÿ äöøäöéöíö áÿéàí åäèáëÿð âÿ Àâðîïàíûí äèíäÿí óçàãëàøäûãúà "àéäûíëàíäûüûíû" áèëäèðèáëÿð. Áó ñÿôåh áþëýö èíäèíèí þçöíäÿ äÿ äèí äöøìÿíëÿðèíèí ÿëèíäÿêè ÿñàñ àðãóìåíòëÿðäÿí áèðèäèð.

105

ßñëèíäÿ èñÿ "àéäûíëàíìà" Ãÿðáÿ éàõøû hå÷ íÿ ýÿòèðìÿéèá. Îíóí ÿí ÿñàñ ìÿðhÿëÿñè Ôðàíñàäà áàø âåðèá âÿ íÿòèúÿäÿ áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáû þëêÿíè ãàí ýþëöíÿ ÷åâèðèá. Ìÿøhóð èíýèëèñ ôèëîñîôó Åäìóíä Áþðêöí (Edmund Burke) Ôðàíñà Èíãèëàáû âÿ "àéäûíëàíìà" äþâðöéëÿ áàüëû àíàëèçëÿðè îëäóãúà ìàðàãëûäûð. Î, 1790-úû èëäÿ íÿøð åòäèðäèéè "Reflections on the French Revolution" (Ôðàíñûç Èíãèëàáû hàããûíäà äöøöíúÿëÿð) àäëû ìÿøhóð ÿñÿðèíäÿ Åäìóíä Áþðê (Edmud hÿì "àéäûíëàíìàíû", hÿì äÿ îíóí ìåéâÿñè îëàí Burke) "Ôðàíñà Èíãèëàáû hàããûíäà äöøöíúÿëÿð" êèòàáûíäà Ôðàíñûç Èíãèëàáûíû êÿñêèí òÿíãèä åäèð, áó îëàéëàðûí úÿìèééÿòè áèðëÿøäèðÿí äèí, ÿõëàã, àèëÿ ãóðóëóøó êèìè áó èíãèëàáûí âÿ "àéäûíëàíìà"íûí äàüûäûúû òÿñèðèíè îðòà- òÿìÿë äÿéÿðëÿðè ìÿhâ åòäèéèíè, òåððîðà âÿ àíàðõèéàéà éà ãîéäó. çÿìèí hàçûðëàäûüûíû âóðüóëàéûð, "àéäûíëàíìà"íû "èíñàí àüëûíû ïàð÷àëàéàí hÿðÿêÿò" àäëàíäûðûð. (93) Áó ïàð÷àëàéûúû hÿðÿêÿòèí ëèäåðëÿðè èñÿ ìàñîíëàðäûð. Ôðàíñûç Èíãèëàáûíû hàçûðëàéàí Âîëòåð, Äèäðî, Ìîíòåñêéå êèìè øÿõñëÿðèí hàìûñû ìàñîí îëóá. Ôðàíñûç Èíãèëàáûíà ëèäåðëèê åäÿí éàêîáèí÷èëÿð äÿ ìàñîíëàðëà ñûõ ÿëàãÿäÿ îëóáëàð. Áåëÿ êè, áÿçè òàðèõ÷èëÿð hÿòòà éàêîáèí÷èëèêëÿ ìàñîíëóüó áèð-áèðèíäÿí àéûðìàüà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð. (Áàõ: Ùàðóí Éÿhéà, "Éåíè Ìàñîí Ñèñòåìè", 1996) Ôðàíñûç Èíãèëàáû çàìàíû äèíÿ ãàðøû ÷îõ úèääè äöøìÿí÷èëèê àïàðûëûá. Õåéëè äèí àäàìû ýèëéîòèíÿ ýþíäÿðèëèá, êèëñÿëÿð õàðàáà ãîéóëóá, Õðèñòèàíëûã òàìàìè-

Èíãèëàá Ôðàíñàíû áèð ãàí ýþëöíÿ ÷åâèðäè.

106

Àéäûíëàíìà úÿðÿéàíûíûí äèí äöøìÿíè îëàí ìàñîí ëèäåðëÿðè: Âîëòåð, Äèäðî âÿ "åíñèêëîïåäèñòëÿð".

107

ëÿ ëÿüâ åäèëÿðÿê, ÿâÿçèíäÿ "Àüûë äèíè" àäëàíäûðûëàí ñÿôåh áèð "äèí" òÿáëèü îëóíóá. Èíãèëàáà ëèäåðëèê åäÿíëÿð þçëÿðè äÿ ñîíäà áó ÷ûëüûíëûüûí ãóðáàíû îëàðàã, ìèíëÿðëÿ èíñàíû ýþíäÿðäèêëÿðè ýèëéîòèíäÿí êå÷èðèëèáëÿð. Ãåéä åäÿê êè, Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûéëà áàüëû ìöáàhèñÿëÿð áó ýöíöí þçöíäÿ äÿ äàâàì åäèð. Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí ñîíðà äèí ÿëåéhäàðëàðûíûí äàëüàñû ñöðÿòëÿ áöòöí Àâðîïàéà éàéûëûá âÿ íÿòèúÿäÿ XIX ÿñð äèí äöøìÿíëÿðèíèí ÿí àãðåññèâ äþâðö êèìè òàðèõÿ äöøöá. Âÿ åëÿ áó çàìàí äà ÿñðëÿðëÿ ýèçëèíäÿ ãàëàí ìàòåðèàëèñò-òÿêàìöë÷ö ôèêèðëÿð ìåéäàíà àòûëûá. Äèäðî, Áàðîí Ùîëáàõ êèìè ìàòåðèàëèñòëÿð äèíÿ ãàðøû áàéðàã ãàëäûðàðêÿí åëì äöíéàñûíäà Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûí òÿêàìöë ÿôñàíÿñè îðòàéà ÷ûõûá.

Åðàçì Äàðâèí Òÿêìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ãóðóúóëàðû äåéÿíäÿ þíúÿ àüëà ýÿëÿíëÿð ôðàíñûç áèîëîãó Æàí Áàòèñò Ëàìàðê âÿ èíýèëèñ áèîëîãó ×àðëç Äàðâèí îëóð. Áåëÿ ãÿáóë îëóíóá êè, èëê äÿôÿ òÿêàìöë òÿëèìèíè Ëàìàðê îðòàéà àòûá, àíúàã áóíó éàëíûç ìóòàñèéà àíëàéûøûíà áàüëàéàðàã éàíûëûá, Äàðâèí èñÿ òÿáèè ñå÷ìÿ ïðîñåñèíÿ ÿñàñëàíàí èêèíúè áèð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ôîðìàëàøäûðûá. Àììà òÿêàìöë íÿ-

Åðàçì Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñëàðûíû îðòàéà àòäûüû "Çîîíîìèéà" àäëû êèòàáû.

108

çÿðèééÿñèíèí îðòàéà ÷ûõìàñûíäà ÷îõ áþéöê ðîëó îëàí áàøãà áèð øÿõñ àðõà ïëàíà êå÷èðèëèð: Åðàçì Äàðâèí, ×àðëç Äàðâèíèí áàáàñû. Åðàçì Äàðâèí Ëàìàðêëà åéíè äþâðäÿ, XVIII ÿñðäÿ éàøàìûø áèð èíýèëèñäèð. Ôèçèê, ïñèõîëîã âÿ øàèð êèìè òàíûíàí Åðàçì Äàðâèí äþâðöíöí hþðìÿòëè àäàìëàðäàí áèðè ñàéûëûá. Ùÿòòà áèîãðàôèéàñûíû éàçàí Äåñìîí Êèíã-Ùåë (Desmon King-Íele) îíó "XVIII ÿñðèí ÿí áþéöê èíýèëèñè" êèìè òÿãäèì åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéèá. (94) Àììà áóíóíëà áåëÿ, Åðàçì Äàðâèíèí îëäóãúà ãàðàíëûã áèð hÿéàòû îëóá. (95) Åðàçì Äàðâèí áöòöí äåéèëÿíëÿðëÿ éàíàøû, Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ãàáàãúûë íàòóðàëèñòëÿðèíäÿí áèðè îëóá. Àðòûã áèëäèéèìèç êèìè, íàòóðàëèçì - ìàòåðèàëèçìèí áèð ãîëó îëàðàã, òÿáèÿòèí þç-þçöíö éàðàòäûüûíû èääèà åäèð. Îíóí òÿêàìöë òÿëèìè äÿ áàøëàíüûúûíû åëÿ áóðàäàí ýþòöðöðäö. Åðàçì Äàðâèí áöòöí úàíëûëàðûí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàã áèð àòàäàí òþðÿäèêëÿðè ôèêðèíè 1780-1790-úû èëëÿðäÿ èíêèøàô åòäèðèá êè, áó äà ñîíðàäàí òÿêàìöë òÿëèìèíèí þçöëö îëóá. Ãóðäóüó áîòàíèêà áàüûíäà àïàðäûüû àðàøäûðìàëàð çàìàíû Åðàçì Äàðâèí áó ôèêðèíÿ ñöáóòëàð àõòàðûá. Î, þç íÿçÿðèééÿñèíè "Temðle of Nature" (Òÿáèÿò ìÿáÿäè) âÿ "Zoonomia" àäëû êèòàáëàðûíäà à÷ûãëàéûá. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, 1784-úö èëäÿ áó ôèêèðëÿðèíè éàéìàã ö÷öí "Philosoðhical Society" (Ôÿëñÿôÿ äÿðíÿéè) àäëû áèð äÿðíÿê ãóðóá. Èëëÿð ñîíðà ×àðëç Äàðâèí òÿêàìöë òÿëèìèíè îðòàéà àòàðêÿí, îíà áàáàñûíäàí hÿì ôèêðè, hÿì äÿ òÿøêèëàòè èêè ìèðàñ ãàëìûøäû. Îíóí íÿçÿðèééÿñè áàáàñûíûí ãóðäóüó þçöëöí öçÿðèíäÿ òèêèëèðäè âÿ "Philosoðhical Society" áó íÿçÿðèééÿíèí ÿí ãûçüûí ìûäöàôèÿ÷èñè èäè. (96) Ãûñàñû, áó ýöí "òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè" êèìè òàíûäûüûìûç âÿ 150 èëäèð êè, áöòöí äöíéàäà òÿáëèü îëóíàí óéäóðìàíûí ÿñèë ãóðóúóñó Åðàçì Äàðâèí îëóá. Áÿñ îíóí þçö òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ôèêðèíè hàðàäàí àëìûøäû? Áó ìÿñÿëÿéÿ ìàðàüû íÿäÿí äîüìóøäó? Ñóàëûí úàâàáûíû àðàøäûðàíäà èñòÿð-èñòÿìÿç Åðàçì Äàðâèíèí ìàñîíëóüó îðòàéà ÷ûõûð. Þçö äÿ î, àäè éîõ, óñòàä ìàñîíëàðäàí áèðè îëóá. Øîòëàíäèéàíûí Åäèíáóðã øÿhÿðèíäÿêè ìÿøhóð Êàíîíýåéò Êèëóèíèíã (Canongate Kilwining) Åðàçì Äàðâèí - ×àðëç Äàðâèíèí "áþ- ëîæàñûíäà áó äÿðÿúÿéÿ ÷àòûá. (97) Î äþâðäÿ éöê óñòàä" äÿðÿúÿñèíäÿêè áàáàñû.

109

Ôðàíñà Èíãèëàáûíû òÿøêèë åäÿí éàêîáèí÷è ìàñîíëàðëà âÿ äèíÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëèéè áèð íþìðÿëè âÿçèôÿ ñàéàí "Ìàñîí èøûüû" òÿøêèëàòûéëà äà éàõûí ÿëàãÿñè îëóá.

(98) Éÿíè Åðàçì Äàðâèí Àâðîïàäà äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí ìàñîí øÿáÿêÿñèíèí ÿí ÿñàñ ñèìàëàðûíäàí áèðè îëóá. Åðàçì îüëó Ðîáåðòè äÿ (×àðëç Äàðâèíèí àòàñû) þçö êèìè éåòèøäèðèá âÿ ìàñîí ëîæàëàðûíà öçâ åäèá. (99) Áó ñÿáÿáäÿí, ×àðëç Äàðâèíÿ hÿì áàáàñû, hÿì äÿ àòàñûíäàí ìàñîíëóã ìèðàñû ãàëìûøäû. Åðàçì Äàðâèí íÿçÿðèééÿñèíèí îüëó Ðîáåðò òÿðÿôèíäÿí èíêèøàô åòäèðèëèá, éàéûëàúàüûíà öìèä áÿñëÿéèðäè. Àíúàã hÿìèí öìèäëÿðè íÿâÿñè ×àðëç äîüðóëòäó. Åðàçì Äàðâèíèí "Òÿáèÿò ìÿáÿäè" áèð àç ýåúèêñÿ äÿ, ìÿhç ×àðëç òÿðÿôèíäÿí ãóðóëäó. ×öíêè ×àðëç Äàðâèíèí òÿêàìöë òÿëèìè òÿáèÿòè éàðàäûúû ãÿáóë åäÿí íàòóðàëèñò åhêàìëàðûí èôàäÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäè.

Ìàñîíëàð âÿ íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿ Áèð ìÿñÿëÿéÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìÿê ëàçûìäûð êè, äàðâèíèçì hå÷ äÿ ×àðëç Äàðâèíèí øÿõñè èäåéàñû äåéèë. Î, êèòàáûíäà íÿ ãÿäÿð "ìÿíèì íÿçÿðèééÿì" éàçñà äà, ÿñëèíäÿ õåéëè ãÿäèì òàðèõè îëàí íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿíè äþâðöíÿ óéüóíëàøäûðìàãäàí áàøãà hå÷ áèð èø ýþðìÿéèá. Åëÿ þç áàáàñû, àðòûã äåäèéèìèç êèìè, 60 èë ÿââÿë áó íÿçÿðèééÿíè èðÿëè ñöðìöøäö. Äàðâèíèí éåýàíÿ òàïûíòûñû - òÿáèè ñå÷ìÿ ïðîñåñè èñÿ îíäàí ÿââÿëêè àëèìëÿð òÿðÿôèíäÿí äÿôÿëÿðëÿ ãåéä îëóíóá. Àììà hÿìèí àëèìëÿð òÿáèè ñå÷ìÿ ôàêòûíû éàðàäûëûøà çèää àìèë håñàá åòìÿéèáëÿð, ÿêñèíÿ, áåëÿ ôèêèðäÿ îëóáëàð êè, Éàðàäàí íþâëÿðè áÿñèòëèêäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí áó ñèñòåìè ãóðóá. Äèýÿð ìàòåðèàëèñò àëèì Êàðë Ìàðêñ èäåàëèñò Ùåýåëèí "äèàëåêòèêà" àíëàéûøûíû ýþòöðöá, þçöíöíêöëÿøäèðäèéè êèìè, Äàðâèí äÿ éàðàäûëûøà èíàíàí àëèìëÿðèí òÿáèè ñå÷ìÿ èäåéàñûíû îüóðëàéàðàã, áàøãà ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èøëÿäèá. Äåìÿê, äàðâèíèçìèí îðòàéà ÷ûõìàñûíäà Äàðâèíèí øÿõñè ðîëóíó ÷îõ äà øèøèðòìÿìÿê ëàçûìäûð. Äàðâèíèí èøëÿòäèéè áöòöí ôèêèð âÿ àíëàéûøëàð îíëàð ÿââÿëêè íàòóðàëèñò ôèëîñîôëàð òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóøäó. ßýÿð Äàðâèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè îðòàéà àòìàñàéäû, åéíè èøè áèð áàøãà àäàì ýþðÿúÿêäè. Ìÿñÿëÿí, åéíè èäåéàëàð Äàðâèíèí ìöàñèðè îëàí èíýèëèñ òÿáèÿòøöíàñû Àëôðåä Ðàññåë Óàëëàñ (Alfred Russel Wallace) òÿðÿôèíäÿí äÿ èíêèøàô åòäèðèëèá, hÿòòà Äàðâèí îíó ãàáàãëàìàã ö÷öí "Íþâëÿðèí ìÿíøÿéè" ÿñÿðèíè òÿëÿñèê ÷àïà âåðèá. Ãûñàñû, Äàðâèí Àâðîïàäà Àëëàh âÿ äèí èíàíúûíû éîõ åòìÿê, îíóí éåðèíäÿ ìàòåðèàëèñò âÿ hóìàíèñò hÿéàò ìîäåëè ãóðìàã óüðóíäà àïàðûëàí ìöáàðèçÿíèí ìöÿééÿí ìÿð-

110

Àëôðåä Ðàññåë Óàëëàñ âÿ ×àðëç Äàðâèí

hÿëÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõìûø àäàìäûð. Áó ìöáàðèçÿíè àïàðàí ÿñàñ ýöú èñÿ hàíñûñà êîíêðåò åëì àäàìû äåéèë, õåéëè àëèìè, èäåîëîãó ñèéàñè ëèäåðè è÷èíÿ àëàí ìàñîí øÿáÿêÿñèäèð. Ùÿìèí äþâðöí õðèñòèàíëàðû áóíó áàøà äöøÿðÿê, hÿéÿúàí òÿáèëè ÷àëûáëàð. Ìÿñÿëÿí, êàòîëèê äöíéàñûíûí ëèäåðè Ïàïà XIII Ëåîíóí 1884-úö èë òàðèõëè ìÿøhóð "Íumanum Genus" àäëû ôÿðìàíûíäà ìàñîíëóã âÿ îíóí ôÿàëèééÿòè hàããûíäà äåéèëèð: - Äþâðöìöçäÿ ìàñîíëóã àäëû ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø âÿ ãöäðÿòëè áèð øÿáÿêÿéÿ ñàhèá îëàí òÿøêèëàòûí äÿñòÿéè âÿ éàðäûìûéëà ãàðàíëûã ãöââÿëÿðÿ èíàíàíëàð áèð àðàéà ýÿëÿðÿê, ýöúëÿðèíè áèðëÿøäèðèáëÿð. Îíëàð àðòûã íèééÿòëÿðèíè ýèçëÿòìÿéÿ åhòèéàú áåëÿ äóéìàäàí Òàíðûíûí éöêñÿê âàðëûüûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð. Ìàñîíëàðûí èñòÿêëÿðè âÿ áöòöí úÿhäëÿðè åéíè ìÿãñÿäÿ éþíÿëèá: Õðèñòèàíëûüûí áöòöí ñîñèàë âÿ äèíè äàéàãëàðûíû éûõàðàã, éåðèíäÿ þç ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí úÿìèééÿò ãóðìàã. (100) Ïàïà XII Ëåîíóí éóõàðûäàêû ñþçëÿðè äÿ ìàñîíëóüóí hÿìèí äþâðäÿ hàíñû ýöúÿ ñàhèá îëäóüóíó à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð. Åéíè çàìàíäà îíëàðûí ìÿãñÿäè äÿ áèð äàhà áÿëëè îëóð: hå÷ áèð Èëàhè ãàíóí òàíûìàéàí, Àëëàh ãîðõóñóíäàí óçàã, ÿõëàãè úÿhÿòäÿí äåýåíåðàñèéà îëìóø úÿìèééÿò ìåéäàíà ýÿòèðìÿê. Ìàñîíëàð ìÿhç áó ìÿãñÿäëÿ äàðâèíèçìèí ýåíèø éàéûëìàñûíà úèääè ñÿéëÿð ýþñòÿðèáëÿð. Áóíóí ö÷öí hÿòòà õöñóñè òÿáëèüàò ãðóïëàðû äà ôîðìàëàøäûðûëûá, àéðû-àéðû àäàì-

111

Ïàïà XIII Ëåî

ëàð èøÿ úÿëá îëóíóá. Îíëàðûí ÿí ãàáàãúûëû èñÿ þçöíö "Äàðâèíèí ÷îáàí èòè" àäëàíäûðìàãäàí áåëÿ ÷ÿêèíìÿéÿí Òîìàñ Ùàêñëè (Thomas Íuxley) èäè. "Äàðâèíèçìèí éàéûëìàñûíäà ÿí àêòóàë àìèë" (101) ñàéûëàí Ùàêñëè 1860-úû èëäÿ Îêñôîðäëó àëèì Ñåìóåë Óèëáåðôîðñëà ýèðèøäèéè "Îêñôîðä ìöáàhèñÿñè"ëÿ áöòöí äöíéàíûí äèããÿòèíè òÿêàìöë ìþâçóñóíà ÷ÿêìèøäè. Ùàêñëèíèí þç hÿéàòûíû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè éàéìàüà hÿñð åòìÿñè îíóí ìÿíñóá îëäóüó øÿáÿêÿíèí ôîíóíäà ýþòöðöëÿíäÿ îðòàéà ìàðàãëû áèð ìÿíçÿðÿ ÷ûõûðäû: Ùàêñëè Èíýèëòÿðÿíèí

112

ÿí ÿñàñ åëì îúàãëàðûíäàí áèðè îëàí Êðàë Úÿìèééÿòèíèí (Royal Society) öçâöéäö âÿ áó ãóðóìóí àç ãàëà áöòöí öçâëÿðè êèìè, ìàñîí èäè. (102) Êðàë Úÿìèééÿòèíèí äèýÿð öçâëÿðè äÿ hÿì÷èíèí hÿì êèòàáû ÷àï îëóíìàçäàí þíúÿ, hÿì äÿ ñîíðà Äàðâèíÿ áþéöê äÿñòÿê âåðèáëÿð. (103) Áó ìàñîí ãóðóìó Äàðâèíè âÿ Äàðâèíèçìè î ãÿäÿð áþéöòäö âÿ ìÿíèìñÿäè êè, áèð ìöääÿò ñîíðà åéíèëÿ Íîáåë ìöêàôàòû êèìè, hÿð èë óüóðëó håñàá åòäèéè åëè àäàìëàðûíà "Äàðâèí ìåäàëëàðû" hÿäèééÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Ãûñàñû, Äàðâèí òÿê äåéèëäè. Î, íÿçÿðèééÿñèíè îðòàéà àòàí àíäàí åòèáàðÿí ìöòÿøÿêêèë øÿêèëäÿ äÿñòÿêëÿíèðäè. Áó äÿñòÿê èñÿ, àéäûíäûð êè, ÿñàñÿí ìàñîíëàðäàí ýÿëèðäè. Ìàðêñèñèò ôèëîñîô Àíòîí Ïàííåêîåê (Anton Pannekoek) "Ìàðêñèçì âÿ Äàðâèíèçì" (Marxism And Darwinism) àäëû êèòàáûíäà áóíäàí ñþç à÷àðàã, áóðæóàçèéàíûí, éÿíè Àâðîïàíûí çÿíýèí êàïèòàëèñò ñèíôèíèí Äàðâèíèçìè äÿñòÿêëÿäèéèíè áåëÿ èçàh åäèð: - Ìàðêñèçìèí þíÿìèíÿ âÿ ìþâãåéèíÿ ýþðÿ ñàäÿúÿ ïðîëåòàð ñèíôèí ìöáàðèçÿñèíäÿêè ðîëóíà áîðúëó îëäóüóíó hàìû áèëèð. Äàðâèíèçìèí äÿ ìàðêñèçìëÿ åéíè òÿúðöáÿíè éàøàäûüûíû ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèë. Äàðâèíèçì åëì äöíéàñû òÿðÿôèíäÿí ìöçàêèðÿ åäèëÿðÿê ãÿáóë îëóíìóø àäè áèð íÿçÿðèééÿ äåéèë. Äàðâèíèçì èëê àääûìû àòàð-àòìàç àëîâëó òÿðÿôäàðëàðû âÿ ãàòû äöøìÿíëÿðè îëóá. Äàðâèíèí àäû îíóí íÿçÿðèééÿñèíäÿí ÷îõ àç øåé àíëàéàíëàð òÿðÿôèíäÿí óúàëäûëûá. Äàðâèíèçì äÿ ñèíèôëÿðàðàñû ìöáàðèçÿäÿ áèð ðîë îéíàéûá âÿ áó ìÿhç ðîë ñàéÿñèíäÿ ñöðÿòëÿ éàéûëûá, òÿðÿôäàðëàð âÿ äöøìÿíëÿð ãàçàíûá. Äàðâèíèçì êèëñÿéÿ âÿ àðèñòîêðàòèéàéà ãàðøû ÷ûõàí áóðæóàçèéà ö÷öí áèð âàñèòÿ îëóá. Áóðæóàçèéàíûí ìÿãñÿäè ãàðøûñûíà ÷ûõàí êþhíÿ hàêèì òÿáÿãÿíè àðàäàí ãàëäûðìàã èäè. Ðàhèáëÿð äèí ñàéÿñèíäÿ áþéöê êöòëÿëÿðè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéà âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, áóðæóàçèéàíûí èñòÿêëÿðèíÿ ìàíå îëà áèëèðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿáèÿò åëìëÿðè äèíÿ ãàðøû áèð ñèëàhà ÷åâðèëèá, éåíè êÿøôëÿð èðÿëè ñöðöëöá Äàðâèíèí ôàíàòèê òÿáëèüàò÷ûñû Òîìàñ Ùàêñëè

113

âÿ áóðæóàçèéà áó ñèëàhëàðëà ñàâàøûá. Äàðâèíèçì èñÿ òàì ëàçûì îëàí àíäà ìåéäàíà ÷ûõäû; Äàðâèíèí èíñàíûí håéâàíëàðäàí òþðÿìÿñè hàãäà íÿçÿðèééÿñè Õðèñòèàíëûüûí áöòöí òÿìÿëëÿðèíè ñàðñûòäû. Ìÿhç áóíà ýþðÿ áóðæóàçèéà ÷îõ áþéöê hÿâÿñëÿ Äàðâèíÿ âÿ äàðâèíèçìÿ ñàhèá ÷ûõäû. Áó øÿðòëÿð àëòûíäà hÿòòà åëìè ìöçàêèðÿëÿð äÿ ñèíèôëÿðàðàñû ãàðøûäóðìàíûí òÿñèðèíäÿ îëóá. Äàðâèí hàããûíäà éàçûëàí éàçûëàð äàhà ÷îõ åëìè éîõ, ñîñèàë ìÿñÿëÿëÿðäèð. (104) Àíòîí Ïàííåêîåê ìàðêñèçìèí "ñèíèô àíàëèçè" òåðìèíëÿðèëÿ äöøöíäöéö ö÷öí äàðâèíèçìè éàéìàãëà äèíÿ ãàðøû ìöòÿøÿêêèë ìöáàðèçÿ àïàðàí ãöââÿíè "áóðæóàçèéà" êèìè òàíûéûð. Àíúàã òàðèõè òÿôÿððöàòëàðûí äÿðèíëèéèíÿ âàðàíäà áÿëëè îëóð êè, hÿìèí áóðæóàçèéàíûí è÷èíäÿ äèíÿ ãàðøû ñàâàøû òÿøêèë åäÿí âÿ áó ìÿãñÿäëÿ äàðâèíèçìäÿí éàðàðëàíàí õöñóñè øÿáÿêÿ âàð - ìàñîíëóã. Áó ôàêò hÿì òàðèõè ãàéíàãëàðäà, hÿì äÿ ìàñîíëóüóí þç ìÿíáÿëÿðèíäÿ åòèðàô îëóíóð. Áó ìÿíáÿëÿðäÿí áèðè äÿ óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàüûí 1962-úè èëäÿ ÷àï îëóíìóø "Òöðêèéÿ àçàä ìàñîíëàðûíûí áþéöê ëîæàñû" àäëû êèòàáûäûð. Îðàäà Èøûíäàü äèíèí èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí îðòàéà àòûëìûø áèð ÿôñàíÿ îëäóüóíó èääèà åäÿðÿê, áöòöí äèíëÿðèí àüëà âÿ åëìÿ çèää ýÿëìÿñè hàãäà êëàññèê ìàñîí ôèêðèíè òÿêðàðëàéûð. Äàhà ñîíðà äà åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà äèíÿ ãàðøû àïàðûëàí ñàâàøûí ýåð÷ÿê òÿøêèëàò÷ûñûíû áåëÿ à÷ûãëàéûð: "Áó ìöáàðèçÿéÿ äèããÿò éåòèðèëÿðñÿ, hÿð ìÿðhÿëÿäÿ ìàñîíëóüóí ñàâàøäûüû áÿëëè îëàð. ×öíêè ìàñîíëóã hÿð äþâðäÿ àüëû, åëìè, hèêìÿòè þçöíÿ ðÿháÿð ñàéûá. Éàðàíäûüû ýöíäÿí áÿðè õóðàôàòëà ñàâàøûá". (105)

Äàðâèíèí àäû íÿçÿðèééÿíè òàì àíëàìàéàí áÿçè èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿøhóðëàøäûðûëûá.

114

Ùàëáóêè, ÿñëèíäÿ õóðàôàò ìàñîíëàðûí èääèà åòäèéè êèìè, äèí äåéèë, îíëàðûí þçëÿðèíèí èíàíäûãëàðû ìàòåðèàëèñò, íàòóðàëèñò, òÿêàìöë÷ö åhêàìëàðäûð. Áóíóí ÿí ýöúëö ñöáóòó äà Ãÿäèì Ìèñèð, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí êèìè áöòïÿðÿñò ñèâèëèçàñèéàëàðûí ãàëûüû îëàí êþhíÿ äöøöíúÿëÿðèí ÷àüäàø åëì òÿðÿôèíäÿí òàìàìèëÿ ðÿää åäèëìÿñèäèð. Òÿêúÿ åëÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéèëÿ áàüëû åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðè âÿ ìàñîí èíàíúëàðûíû ãàðøû-ãàðøûéà ãîéìàãëà áóíà ÿìèí îëìàã ìöìêöíäöð.

Ìàñîíëàðûí "hÿéàòûí ìÿíøÿéè" ñåíàðèëÿðè Àðòûã äåäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëûëàðûí éàðàäûëìàäûüûíû, òÿñàäöôëÿð âÿ òÿáèÿò ãàíóíëàðû íÿòèúÿñèíäÿ þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëÿðÿê, èíêèøàô åòäèéèíè áèëäèðèð. Áó íÿçÿðèééÿíè åëìè úÿhÿòäÿí éîõëàìàã ö÷öí èääèà åòäèéè äþâðöí hÿð ìÿðhÿëÿñèíÿ áàõìàã âÿ êå÷ìèøäÿ hÿãèãÿòÿí äÿ áåëÿ áèð òÿêàìöëöí éàøàíûá-éàøàíìàäûüûíû, áóíóí ìöìêöí îëóá-îëìàäûüûíû àðàøäûðìàã ëàçûìäûð. Ùÿìèí ìÿðhÿëÿíèí èëê ïèëëÿëÿðè èñÿ úàíñûç ìàääÿäÿí þç-þçöíÿ úàíëû îðãàíèçìèí éàðàíìàñû ñåíàðèñèäèð. Áó ñåíàðèíè àðàøäûðìàçäàí þíúÿ áèîëîýèéàäà Ëóè Ïàñòåðäÿí áó éàíà ìÿøhóð îëàí áèð ôèêðè õàòûðëàòìàã ëàçûìäûð: "Úàíëû úàíëûäàí äîüóð!" Áóíó òÿáèÿòèí hÿð éåðèíäÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, ìÿìÿëè håéâàíëàðû àíàëàðû äöíéàéà ýÿòèðèð, áèòêèëÿð òîõóìëàðäàí úöúÿðèð, òÿêhöúåéðÿëè úàíëûëàð, ìÿñÿëÿí áàêòåðèéàëàð áþëöíÿðÿê ÷îõàëûðëàð âÿ ñ. Áóíäàí ãåéðè áèð hàë hå÷ âàõò hå÷ éåðäÿ ýþðöíìÿéèá. Äöíéà òàðèõè áîéóíúà hå÷ Àðèñòîòåëèí éàøàäûüû äþâðöí èáòèäàè åëìè òÿñÿââöðëÿðè ñÿáÿáèíäÿí îðòàéà àòäûüû õóðàôàòëàð hÿëÿ äÿ ìàñîí ÿäÿáèééàòûíäà úèääè ãÿáóë åäèëèð.

115

êèì úàíñûç ìàääÿëÿðèí áèð àðàéà ýÿëÿðÿê, úàíëû éàðàòäûüûíûí øàhèäè îëìàéûá. Ùÿð÷ÿíä, Ãÿäèì Ìèñèðäÿ, Ãÿäèì Éóíàíûñòàíäà, hÿòòà Îðòà ßñðëÿðäÿ áåëÿ ÿúàèá ôèêèðëÿðÿ èíàíàí èíñàíëàð îëóá; ìÿñÿëÿí, ìèñèðëèëÿð ãóðáàüàëàðûí Íèë ÷àéûíûí ïàë÷ûüûíäàí éàðàíäûüûíû çÿíí åäèðäèëÿð, Àðèñòîòåë êèìè ôèëîñîô áó èíàíúû äÿñòÿêëÿéèá, Îðòà ßñðëÿðäÿ èñÿ hÿòòà ñè÷àíëàðûí ÷èðêëè ïàëòàðëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéè äöøöíöëöá. Ùàëáóêè, òÿäðèúÿí áöòöí áóíëàðûí úÿhàëÿòäÿí áàøãà áèð øåé îëìàäûüû îðòàéà ÷ûõûá âÿ ñîíäà òàíûíìûø áèîëîã-àëèì Ëóè Ïàñòåð ìÿøhóð òÿúðöáÿëÿðèëÿ hÿòòà ÿí áÿñèò úàíëûëàð ñàéûëàí áàêòåðèéàëàðûí áåëÿ þç-þçöíÿ îðòàéà ÷ûõìàäûüûíû, éÿíè úàíñûç ìàääÿíèí úàíëû éàðàòìàäûüûíû ñöáóòà éåòèðèá. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áó áîø íàüûëëàðà åhòèéàúû âàð. ×öíêè úàíëûëàðûí hå÷ áèð éàðàäûúû ìöäàõèëÿ îëìàäàí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíè âÿ èíêèøàôûíû èääèà åäèð, áóíóí ö÷öí èñÿ ñåíàðèíèí èëê ïèëëÿñèíè, éÿíè áèðèíúè úàíëûíûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñûíû äåìÿëèäèð. Äàðâèí ÷îõ äà áÿëÿä îëìàäûüû hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó "hÿéàò êè÷èê, èñòè áèð äþëäÿ éàðàíìàëûéäû" äåéÿðÿê, áèð úöìëÿëèê èçàhëà þòöøäöðìÿéÿ ÷àëûøñà äà, îíóí äàâàì÷ûëàðû ìÿñÿëÿíèí úèääèëèéèíè àíëàéàðàã, áó éþíäÿ õöñóñè ñÿéëÿð ýþñòÿðèáëÿð. Àíúàã áöòöí XX ÿñð áîéóíúà hÿéàòûí ìÿíøÿéèíÿ äàèð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ óéüóí hå÷ áèð äÿëèë òàïìàã ìöìêöí îëìàéûá. Áöòöí àðàøäûðìàëàð ìÿñÿëÿíè äàhà äà äîëàøäûðûá âÿ äàëàíà äèðÿéèá. Úàíñûç ìàääÿíèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿúÿéèíÿ äàèð ÿí êè÷èê ôàêò òàïìàã áèð éàíà ãàëñûí, òÿêàìöë÷öëÿð áóíóí hå÷ íÿçÿðè èçàhûíû äà âåðÿ áèëìÿéèáëÿð. ×öíê ÿí êè÷èê úàíëû êèìè ãÿáóë åäèëÿí áèðhöúåéðÿëèëÿðèí ãóðóëóøó äà ñîí äÿðÿúÿ ìöêÿììÿë êîìëåêñÿ ñàhèáäèð: hÿëÿ höúåéðÿíèí ãàëàíûíû áèð ãûðàüà ãîéàã, îíóí òÿìÿë hèññÿëÿðè îëàí çöëàëëàð, ÄÍÒ âÿ éà ÐÍÒ-íèí áåëÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàñû ðèéàçè îëàðàã ìöìêöíñöçäöð. Áó èñÿ áèðáàøà îíëàðûí éàðàäûëäûüûíû ñöáóòà éåòèðèð. Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû, èíýèëèñ ðèéàçèééàò÷ûñû âÿ àñòðîíîìó Ôðåä Ùîéë (Fred Íoyle) áóíóíëà áàüëû éàçûð: - ßñëèíäÿ hÿéàòûí àüûë ñàhèáè îëàí áèð âàðëûã òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû î ãÿäÿð àøêàðäûð êè, áöòöí èíñàíëàðûí áó ýåð÷ÿêëèéè íèéÿ ãÿáóë åòìÿäèêëÿðè ñàäÿúÿ, òÿÿúúöáëöäöð. Áóíóí (ãÿáóë åäèëìÿìÿñèíèí) ñÿáÿáè åëìè äåéèë, ïñèõîëîæèäèð". (106) Ùîéëóí ñþç à÷äûüû ïñèõîëîæè ñÿáÿá òÿêàìöë÷öëÿðèí Àëëàhûí âàðëûüûíà äÿëàëÿò åäÿí áöòöí ÿëàìÿòëÿðè ÿââÿëúÿäÿí ðÿää åòìÿëÿðèëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Îíëàð þçëÿðè äÿ áóíó äÿôÿëÿðëÿ åòèðàô åäèáëÿð êè, ñàäÿúÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí êîð-êîðóíà àüëàñûüìàç ñåíàðèëÿðÿ èíàíûðëàð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ àèä êèòàáëàðûìûçäà áó ìÿñÿëÿíè ýåíèø àðàøäûðìûøûã. Èíäèñÿ äèããÿòèìèçè ìàñîí ëîæàëàðûíà ÷åâèðÿðÿê, îíëàðûí ìÿñÿëÿéëÿ áàüëû ôèêèðëÿðèíÿ áàõàúàüûã. Áèð

116

hàëäà êè, "ÿñëèíäÿ hÿéàòûí àüûë ñàhèáè îëàí áèð âàðëûã òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû áó ãÿäÿð àøêàðäûð", ìàñîíëàð íèéÿ àéðû úöð ôèêèðëÿøèðëÿð? Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü "Òÿêàìöë Éîëó" àäëû êèòàáûíäà áóíó áåëÿ èçàh åäèð: - ßõëàã ìÿêòÿáèìèçèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè åëì âÿ àüûëäàí àéðûëìàìàã, Òåèçìèí ìÿúhóëëóüóíà, ýèçëè ìÿíàëàðûíà âÿ åhêàìëàðûíà ýèðìÿìÿêäèð. ÁÓÍÀ ßÑÀÑßÍ ÄÅÉÈÐÈÊ ÊÈ, hÿéàòûí èëê ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè áó ýöí áèëìÿäèéèìèç, êÿøô åòìÿäèéèìèç øÿðàèòäÿ êðèñòàëëàðäà áàøëàäû. Òÿêàìöë ãàíóíóéëà úàíëûëàð ÿìÿëÿ ýÿëäè âÿ éàâàø-éàâàø éåð öçöíÿ éàéûëäûëàð. Òÿêàìöëöí íÿòèúÿñèíäÿ áó ýöíêö èíñàí ôîðìàëàøäû. Åëìè âÿ àüëûéëà håéâàíëàðû öñòÿëÿäè. (107) Áó ñèòàòäà èøëÿäèëÿí ñÿáÿá-íÿòèúÿ ÿëàãÿñèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð: Èøûíäàü ìàñîíëóüóí ÿñàñ õöñóñèééÿòèíèí Òåèçìè, éÿíè Àëëàh èíàíúûíû ãÿáóë åòìÿìÿê îëäóüóíó âóðüóëàéûð. Âÿ àðäûíúà äà áèëäèðèð êè, "ÁÓÍÀ ßÑÀÑßÍ" hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿäÿí þç-þçöíÿ éàðàíäûüûíû, ñîíðà òÿêàìöë êå÷èðäèéèíè âÿ áó ïðîñåñèí èíñàíûí éàðàíìàñûíà ãÿäÿð äàâàì åòäèéèíè äöøöíöðëÿð. Äèããÿò åäèí êè, îíóí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ âåðäèéè äàéàã hàíñûñà áèð åëìè ôàêò äåéèë. (Áåëÿ áèð ôàêòûí îëìàäûüûíû î, ÿñëèíäÿ "áó ýöí áèëìÿäèéèìèç, êÿøô åòìÿäèéèìèç øÿðàèòäÿ" èôàäÿñèëÿ öñòöþðòöëö øÿêèëäÿ åòèðàô åäèð). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ âåðèëÿí äàéàã ñàäÿúÿ îäóð êè, "ìàñîíëóã Òåèçìè ãÿáóë åäÿ áèëìÿç". Éÿíè ìàñîíëàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ éàëíûç îíà ýþðÿ èíàíûðëàð êè, Àëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìÿê èñòÿìèðëÿð.

33-úö äÿðÿúÿëè Òöðê ìàñîíëàðûíûí êå÷èðäèéè "Òöðêèéÿ Éöêñÿê Øóðàñû"íûí ãåéäëÿðèíäÿ èñÿ òÿêàìöë ñåíàðèñè èçàh åäèëÿíäÿí ñîíðà ìàñîíëàðûí "éàðàäûëûø èçàhûíû ðÿää åòìÿëÿðè" áåëÿ à÷ûãëàíûð: - ×îõ ãÿäèì äþâðëÿðäÿ ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿð ìöhèòèíäÿ öçâè hÿéàò îðòàéà ÷ûõäû. Çöëàëëàð òÿêhöúåéðÿëè îðãàíèçìëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ãðóïëàøäûëàð. Ñîíðà øöóð ìåéäàíà ýÿëäè âÿ èíñàí éàðàíäû. Àììà hàðàäàí? Áó ñóàëû þç-þçöìöçäÿí äÿôÿëÿðëÿ ñîðóøóðóã. Äîüðóäàíìû, Àëëàhûí ïàë÷ûüà öôöðìÿñèíäÿí? Áèç àíîðìàë éàðàäûëûø ïðîñåñèíè, èíñàíäàí õàðèú éàðàäûëûøû ðÿää åäèðèê. Ùÿéàò âÿ hÿéàò àüàúû âàð îëäóüóíà ýþðÿ, áèç ôèëîýåíåòèê ñèëñèëÿíè èçëÿéÿðÿê, áó áþéöê ïðîñåñè hèññ åòìÿëè, àíëàìàëû, äóéìàëûéûã. Ùÿéàòûí éàðàíìàñûíûí áèð èíêèøàô ïðîñåñè îëäóüóíó, ìöÿééÿí àíäà áèð ìöñòÿâèäÿí áàøãà ìöñòÿâèéÿ êå÷äèéèíè ãÿáóë åòìÿëèéèê. (108) Áó ñèòàòûí ìöÿëëèôè "Áèç àíîðìàë éàðàäûëûø ïðîñåñèíè, èíñàíäàí õàðèú éàðàäûëûøû ðÿää åäèðèê" äåìÿêëÿ hóìàíèñò ôÿëñÿôÿíèí òÿìÿë åhêàìûíû - "èíñàí âàð

117

Ìàñîíëàðûí Ùåýåë ñÿhâè Ìàñîí ãàéíàãëàðûíà áàõàíäà òÿêìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûëûãëà éàíàøû, îëäóãúà úèääè áèð áèëýèñèçëèê äÿ äèããÿò ÷ÿêèð. Áóíëàðäàí áèðè äÿ ìàñîíëàðûí òÿêàìöëëÿ áàüëû éàéäûãëàðû "Ùåýåëèí åìáðèîíëàðû" ìÿñÿëÿñèäèð. Ìàñîíëàð áèëäèðèðëÿð êè, ×àðëç Äàðâèíèí éàõûí äîñòó âÿ äÿñòÿê÷èñè îëàí Àëìàí ôèëîñîôó âÿ áèîëîãó Åðíñò Ùåýåë òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ñöáóò òàïìàã ö÷öí ìöõòÿëèô úàíëûëàðûí åìáðèîíëàðûíû àðàøäûðûá âÿ îíëàðûí áèð-áèðëÿðèíÿ áÿíçÿäèêëÿðè, äîüóì þíúÿñè èíêèøàôëàðû çàìàíû èñÿ ãûñà "òÿêàìöë äþâðö" êå÷äèêëÿðè ôèêðèíè èðÿëè ñöðöá. Àììà ÿñëèíäÿ ìàñîíëàð Ùåýåëèí "ôÿðäèí èíêèøàôû íþâöí èíêèøàôûíûí òÿêðàðûäûð" òåçèñèíè éàíëûø øÿêèëäÿ éîçóðëàð. Áóíóíëà áàüëû "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿ äÿðú îëóíàí áèð éàçûäà Óñòàä Íàêè Úàâàä Àêêåðìàí áèëäèðèð: "Ùåýåëèí áó ôîðìóëó ÷îõ âàúèá áèð òÿáèÿò ãàíóíóäóð. Áóíó èíñàíà òÿòáèã åòñÿê, äåìÿëè, áèð øÿõñèí àíà áÿòíèíäÿêè èëê höúåéðÿäÿí éàðàíìàñûíäàí äîüóëàíà âÿ äîüóëàíäàí äà þëÿíÿ ãÿäÿð éàøàäûüû èíêèøàô âÿ äÿéèøèêëèêëÿð áÿøÿðèééÿòèí Éåð öçöíäÿ éàøàäûüû èíêèøàô âÿ äÿéèøèêëèêëÿðèí ñöðÿòëè òÿêðàðûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë". (1) Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü äà Ùåýåëÿ áþéöê þíÿì âåðèð. "Ìàñîíëóã òÿëèìëÿðè" áàøëûãëû éàçûñûíäà "Ùåýåë Äàðâèíèí òÿúðöáÿëÿðèíè äÿñòÿêëÿéÿí ôèêèðëÿð èðÿëè ñöðöá. Îíóí ôèêðèíúÿ, ÿí áÿñèò håéâàí ãåéðè-öçâè ìàääÿëÿðäÿí éàðàíìûø Ìîíåðà àäëû úàíëûäûð. Áåëÿúÿ, Ùåýåë hÿð øåéèí òÿìÿëèíäÿ áèðëèê îëäóüóíó ýþñòÿðèá. Áó ìîíèçìäÿ ìàääÿ âÿ ðóh áèð àðàäàäûð. Ìàñîíëóüóí ôèêèðëÿðè äÿ áó åëìè ìöääÿàëàðà óéüóíäóð",- äåéÿ áèëäèðèá. (2) Áàøãà áèð ìàñîí ìÿòíèíäÿ èñÿ Ùåýåë "áþéöê àëèì" àäëàíäûðûëûð âÿ îíóí èðÿëè ñöðäöéö "ôÿðäèí èíêèøàôû íþâöí èíêèøàôûíûí òÿêðàðäûð" òåçèñè òÿêàìöë òÿëèìèíèí ñöáóòó êèìè ýþñòÿðèëèð. (3) Ùàëáóêè, ìàñîíëàðûí "áþéöê àëèì" ñàéäûãëàðû Ùåýåë åëìè êÿøôëÿðè ãÿñäÿí òÿhðèô åäÿí áèð ñàõòàêàð, îíóí "ãàíóí" ñàéäûüû "ôÿðäèí èíêèøàôû íþâöí èíêèøàôûíûí òÿêðàðäûð" òåçèñè èñÿ åëì òàðèõèíèí ÿí áþéöê ñàõòàêàðëûüûäûð. Ñàõòàêàðàëûã Ùåýåëèí àðàøäûðäûüû åìáðèîí úèçýèëÿðèíäÿí ýÿëèð. Ùåýåë èíñàí, òîéóã, äîâøàí âÿ ñ. úàíëûëàðûí åìáðèîíëàðûíûí åéíè îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí îíëàðûí ÿñëèíäÿ î ãÿäÿð äÿ îõøàð îëìàéàí úèçýèëÿðèíè ñàõòàëàøäûðàðàã áèð-áèðèíÿ

118

áÿíçÿäèá. Áÿçè hàëëàðäà åìáðèîíëàðäàí îðãàíëàð ÷ûõàðûëûá, áÿçè hàëëàðäà ÿëàâÿ îëóíóá, äèýÿð òÿðÿôäÿí, îíëàðûí éàøëàðû ìöõòÿëèô îëñà äà, hàìûñûíûí åéíè éàøà ìàëèê îëäóüó áèëäèðèëèá. Ãûñàñû, Ùåýåë òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèëè äöç ýÿëìÿéÿí ôàêòëàðû îíà óéüóíëàøäûðìàã ö÷öí ñàõòàêàðëûã åäèá. Ìÿøhóð åëì æóðíàëû îëàí "Science" 5 ñåíòéàáð, 1997-úè èë òàðèõëè ñàéûíäà áó ìþâçóäà õöñóñè áèð ìÿãàëÿ äÿðú åäèá. Ìÿãàëÿäÿ äåéèëèð: "ÿñëèíäÿ áèðáèðëÿðèíÿ ÷îõ éàõûí îëàí áàëûã íþâëÿðèíèí åìáðèîíëàðûíäà áåëÿ ýþðöíöø âÿ èíêèøàô ïðîñåñè áàõûìûí-

Ùåýåë

äàí úèääè ôÿðãëÿð âàð". Æóðíàë Ùåýåëèí ñõåìëÿðèíè "áèîëîýèéàäà ÿí áþéöê ñàõòàêàðëûãëàðäàí áèðè" àäëàíäûðûá. (4) Ìàðàãëûñû îäóð êè, áöòöí áóíëàð ÷îõëàð áÿëëèäèð. Ùåýåëèí ñõåìëÿðäÿ ñàõòàêàðëûã åòäèéè hÿëÿ îíóí þçö hÿéàòäà èêÿí - 1910-úó èëäÿ îðòàéà ÷ûõûá âÿ þçö äÿ áóíó áîéíóíà àëûá. "American Scientist"äÿ äÿðú îëóíàí áèð ìÿãàëÿäÿ "Áèîýåíåòèêà ãàíóíó (Ùåýåë òåçèñè) àðòûã þëöá... ßñëèíäÿ åëìè úÿhÿòäÿí îíó ñîíó 20-úè èëëÿðäÿ ÷àòìûøäû",- äåéÿ áèëäèðèëèð. (5) Àììà áóíà áàõìàéàðàã, òÿêàìöë÷öëÿð hÿìèí ñàõòà úèçýèëÿðè îí èëëÿð áîéóíúà èøëÿäÿðÿê, ìÿñÿëÿéÿ äÿðèíäÿí âàãèô îëìàéàí êöòëÿíè àëäàäûáëàð. Ìàñîíëàðûí Ùåýåë íÿçÿðèééÿñèíè hÿëÿ äÿ òÿêàìöëöí ñöáóòó çÿíí åòìÿëÿðè, îíó "áþéöê àëèì" ñàéìàëàðûíûí èñÿ áèð ñÿáÿáè âàð: ìàñîíëàðûí òÿêàìöë òÿëèìèíÿ áàüëûëûãëàðû åëì âÿ àüûëäàí äåéèë, ÿêñèíÿ, åëìñèçëèê âÿ àüûëñûçëûãäàí ýÿëèð.

1. Íàêè Úåâàä Àêêåðìàí, "Ìåìàð Ñèíàí", ñàéû 1, ñÿh.13 2. Ñÿëàìè Èøûíäàü, "Ìàñîíëóã òÿëèìëÿðè", Ìàñîíëóãäàí ßñèíëÿíìÿëÿð, Èñòàíáóë, ñ. 137.

3. Ñÿëàìè Èøûíäàü, "Äèí à÷ûñûíäàí ìàñîí òÿëèìè", Àêàñéà Òÿêàìöë Ìàhôèëè éàéûíëàðû, ñ.10 4. Elizabeth Pennisi, "Íaeckel's Embryos: Fraud Rediscovered", Science, 5 ñåíòéàáð, 1997 5. Keith S.Thomðson, "Ontogeny and Phylogeny Recaðulated, "American Scientist", úèëä 76, ñÿh 273.

119

îëàí ÿí óúà âàðëûãäûð" ìöääÿàñûíû òÿêðàðëàéûð. "Àíîðìàë éàðàäûëûø ïðîñåñè" äåéÿíäÿ èñÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ áóíó ðÿää åäèð. (Ùàëáóêè, ÿñëèíäÿ àíîðìàë îëàí, éÿíè àüëà, åëìÿ, òÿúðöáÿéÿ, åêñïåðèìåíòëÿðÿ çèää ýÿëÿí äöøöíúÿ úàíñûç ìàääÿíèí þç-þçöíÿ úàíëû éàðàòäûüûíû èääèà åäÿí ìàñîíëàðûí èíàíúûäûð.) Äèããÿò åòñÿíèç ýþðÿðñèíèç êè, ìàñîíëàðûí èçàhëàðûíäà hå÷ áèð åëìè äÿëèë, àðãóìåíò éîõäóð. Îíëàð ñàäÿúÿ "Òÿêàìöëÿ äàèð åëìè àðãóìåíòëÿð âàð, áóíà ýþðÿ äÿ éàðàäûëûøû ðÿää åäèðèê" äåéèá äóðóðëàð. Ñàäÿúÿ ãÿðÿçëè âÿ êîð-êîðóíà áèð èíàíú... Áó èíàíú ìàñîí íÿøðëÿðèíäÿ èñðàðëà âóðüóëàíûð. Óñòàä ìàñîí Ñÿëàìè Èøûíäàü "Òÿáèÿòäÿí êÿíàðäà áèçè èäàðÿ åäÿí, ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûäûüûìûç hå÷ áèð ýöúöí îëìàäûüûíû" èääèà åäèð, ñîíðà äà "hÿéàòûí òÿê höúåéðÿäÿí áàøëàéûá, òÿêàìöë éîëóéëà áó ýöíêö ìÿðhÿëÿéÿ ÷àòäûüûíû" áèëäèðèð. (109) Àðäûíúà èñÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ìàñîíëàð ö÷öí íÿ äåìÿê îëäóüóíó áåëÿ àíëàäûð: "Òÿêàìöë áàõûìûíäàí èíñàíëà håéâàí àðàñûíäà hå÷ áèð ôÿðã éîõäóð. Èíñàíûí éàðàíìàñû âÿ òÿêàìöëöíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿí ãöââÿ håéâàíëàðà òÿñèð ýþñòÿðÿí ãöââÿäÿí ôÿðãëè äåéèë". (110) Áó èääèà ìàñîíëàðûí òÿêàìöë òÿëèìèíÿ íèéÿ þíÿì âåðäèêëÿðèíè à÷ûãúà ýþñòÿðèð. Îíëàðûí ìÿãñÿäè èíñàíûí éàðàäûëìàüû ôèêðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê, áóíóíëà äà þç hóìàíèñò âÿ íàòóðàëèñò ôÿëñÿôÿëÿðèíè êÿñÿðëè ýþñòÿðìÿêäèð. Áó éþíäÿ éåýàíÿ àðãóìåíòëÿðè èñÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìàñîíëóã íåúÿ âÿ íÿéèí áàhàñûíà îëóðñà-îëñóí, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí éàéûëìàñûíà âÿ äÿñòÿêëÿíìÿñèíÿ ÷àëûøûð. Áó èñÿ áèç äèíäàðëàðû äàèì "åhêàì÷û" îëìàãäà ñó÷ëàéàí ìàñîíëàðûíûí þçëÿðèíèí åhêàì÷û îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð.

Ìàñîí åhêàì÷ûëûüû Åhêàì÷ûëûã (äîãìàòèçì) - äîüðóëóüóíà äàèð hå÷ áèð àðãóìåíò îëìàéàí ôèêðè ïñèõîëîæè ñÿáÿáëÿðäÿí èñðàðëà âÿ êîð-êîðóíà ìöäàôèÿ åòìÿêäèð. Åhêàì÷ûëàð (äîãìàòèêëÿð) þç èíàíäûãëàðû ôèêðè ãåéä-øÿðòñèç, ñóáóòñóç ãÿáóë åäèð âÿ ìöçàêèðÿéÿ ÷ûõàðìûðëàð. Ìàñîíëàð âÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí äèýÿð ãðóïëàð hÿìèøÿ äèíäàðëàðû åhêàì÷ûëûãäà ñó÷ëàéûáëàð. Áó èòòèhàìëàð èíäèíèí þçöíäÿ äÿ äàâàì åäèð. Ìÿñÿëÿí, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèëÿ áàüëû ÷ÿêèøìÿëÿðäÿ òÿêàìöë÷öëÿð áó òÿëèìè ãÿáóë åòìÿéÿíëÿðè åhêàì÷ûëûãäà ñó÷ëàéûð, åëìèí äîãìàòèçìè éàõûíà áóðàõìàäûüûíû áèëäèðÿðÿê, þçëÿðèíè åëìëè åëàí åäèðëÿð. Ùàëáóêè áó, ñàõòàêàðëûãäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. ×öíêè Àëëàhûí âàðëûüûíà âÿ Îíóí áöòöí ìþâúóäàòû éàðàòìàñûíà èíàíìàã åëìè ñöáóòëàðà ÿñàñëàíàí áèð èíàíúäûð - òÿáèÿòäÿ ìþhòÿ-

120

øÿì áèð òàðàçëûã, ñèñòåì âÿ ëàéèhÿëÿíäèðèëìÿ âàð êè, îíóí øöóðëó øÿêèëäÿ ãóðóëäóüó à÷ûã-àøêàðäûð. Åëÿ Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ äÿ èíñàíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíà èíàíìàüà ÷àüûðûëàðêÿí áó ñèñòåì, òàðàçëûã öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ äÿâÿò åäèëèðëÿð. Áèð ÷îõ àéÿëÿðäÿ Àëëàhûí ýþéëÿðäÿêè âÿ éåðäÿêè äÿëèëëÿðè öçÿðèíäÿ äöøöíìÿê ÿìð îëóíóð. Àéÿëÿðäÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðûëàí áó äÿëèëëÿð êàèíàòäàêû òàðàçëûã âÿ äöçÿí, äöíéàíûí èíñàí éàøàìûíà óéüóí éàðàäûëìàñû, áèòêè âÿ håéâàíëàðûí îïòèìàë ãóðóëóøó, èíñàíûí ðóhè þçÿëëèêëÿðè êèìè ìÿñÿëÿëÿðäèð êè, ÷àüäàø åëì áöòöí áó ñàhÿëÿðäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ýþñòÿðÿí à÷ûã ñöáóòëàð îðòàéà ãîéóð. (Òÿôÿððöàòëû áèëýè ö÷öí Ùàðóí Éÿhéàíûí "Àëëàh àüûëëà òàíûíûð", "Êàèíàòûí éàðàäûëûøû", "Ìþúöçÿëÿð çÿíúèðè", "Ùÿéàòûí ýåð÷ÿê ìÿíøÿéè", "Äöøöíÿí èíñàíëàð ö÷öí" êèòàáëàðûíà áàõûí.) ßñèë äîãìàòèçì èñÿ áöòöí áóíëàðû ýþðìÿçëèéÿ âóðàðàã, Àëëàhû èíêàð åäÿí, êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû äåéèá äóðàí èíêàð÷ûëàðà àèääèð. Ìàñîíëàð åéíèëÿ áó úöð hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèëëÿðèíè àøêàð ýþðìÿëÿðèíÿ ðÿüìÿí, hóìàíèñò âÿ ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ óüðóíäà áöòöí áóíëàðû ðÿää åäèð, ýþðìÿçëèéÿ âóðóðëàð. Àëëàh Ãóðàíäà î úöð èíñàíëàðäàí áåëÿ áÿhñ åäèð: - [Åé èíñàíëàð!] Ìÿýÿð Àëëàhûí ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðû [ýöíÿøè, àéû, óëäóçëàðû âÿ áóëóäëàðû; ìåéâÿëÿðè, áèòêèëÿðè, äÿíèçëÿðè, ÷àéëàðû âÿ ýþëëÿðè] ñèçÿ ðàì åòäèéèíè [ñèçèí èñòèôàäÿíèçÿ âåðäèéèíè] àøêàð [ýþðìÿ, åøèòìÿ ñàüëàìëûã] âÿ ýèçëè [ÿãë, øöóð, ôÿhì, åëì] íåìÿòëÿðè ñèçÿ áîëëóúà åhñàí åòäèéèíè ýþðìöðñöíöçìö? Èíñàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ åëÿñè äÿ âàðäûð êè, íÿ áèð åëìÿ, íÿ áèð äîüðó éîë ýþñòÿðÿí ðÿháÿðÿ íÿ äÿ áèð íóðàíè [èëàhè] êèòàáà ÿñàñëàíìàäàí Àëëàh áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ åäèð. Îíëàðà [Ìÿêêÿ ÿhëèíÿ]: "Àëëàhûí íàçèë åòäèéè Ãóðàíà òàáå îëóí!",- äåéèëäèêäÿ, îíëàð: "Õåéð, áèç àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîëà [èáàäÿò åòäèéè äèíÿ] òàáå îëàúàüûã!",- äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. Áÿñ øåéòàí îíëàðû úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíà ÷àüûðûðñà, íåúÿ? Éåíÿäÿìè hÿìèí éîëëà ýåäÿúÿêëÿð? (Ëîüìàí 2021) Àéÿäÿ èíêàð÷ûëàðûí Àëëàhûí äÿëèëëÿðèíè ýþðÿ-ýþðÿ Îíóí äèíèíÿ ãàðøû ñàâàøäûãëàðû áèëäèðèëèð. Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ hÿìèí èíêàð÷ûëàðûí "àòàëàðûíûí èíàíäûãëàðû øåéëÿðÿ èíàíìàëàðû", éÿíè êîð-êîðóíà áèð ÿíÿíÿíè äàâàì åòäèðìÿëÿðèäèð. Áó "ÿíÿíÿ" àíëàéûøûíûí êèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áÿðè èíúÿëÿäèéèìèç ìàñîí òàðèõè âÿ ôÿëñÿôÿñèëÿ ÷îõ ñûõ áàüëû îëäóüóíóí ôÿðãèíÿ âàðäûíûçìû? Áÿëè, ìàñîíëóã ÿíÿíÿ÷èëèêëÿ îëäóãúà ñûõ áàüëûäûð. ×öíêè ìàñîíëóã êþêëÿðè ìèíèëëÿðëÿ þíúÿêè áöò-

121

122

Ìàñîíëóã ñàäÿúÿ êþhíÿ ÿíÿíÿëÿðè êîð-êîðàíÿ äàâàì åòäèðèð. Ýöíöìöçöí ìàñîíëàðû ÿñðëÿð þíúÿ éàøàéàí "ãàðäàø"ëàðûíûí áàòèë èíàíú âÿ àéèíëÿðèíè hå÷ íÿ ñîðóøìàäàí âÿ äöøöíìÿäÿí áó ýöí äÿ éàøàäûðëàð.

123

ïÿðÿñòëèéÿ óçàíàí áèð ÿíÿíÿ øÿáÿêÿñèíäÿí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë. Îíëàð Ãÿäèì Ìèñèð ôèðîíëàðûíûí, ôèðîíëàðûí ñåhðáàçëàðûíûí, Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûí ìàòåðèàëèñò ôèëîñîôëàðûíûí, håðìåòèêëÿðèí, êàááàëà÷ûëàðûí, òàìïëèéåðëÿðèí, ýöë-õà÷ëûëàðûí, âÿ þçëÿðèíäÿí ÿâÿëêè äèýÿð ìàñîí äÿðíÿêëÿðèíèí ÿíÿíÿëÿðèíè êîð-êîðóíà äàâàì åòäèðèðëÿð. Ýöíöìöçöí ìàñîí ëîæàëàðûíäà hÿëÿ äÿ ìèíëÿðëÿ èë ÿââÿëêè ÿôñàíÿëÿð, ñèìâîëëàð, êÿëìÿëÿð èøëÿäèëèð. Ìàñîíëàð hàìûñû éöêñÿê òÿhñèë ýþðìöø èíñàíëàð îëìàëàðûíà, úÿìèééÿòèí éöêñÿê òÿáÿãÿëÿðèíäÿí ýÿëìÿëÿðèíÿ ðÿüìÿí, ÿëëÿðèíÿ óëäóçëó ãûëûíúëàð, ãóðó êÿëëÿëÿð àëûð, Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿ ñþçëÿð ìûðûëäàíàðàã, Ãÿäèì Ìèñèð ïàëòàðëàðû ýåéèð, ÿúàèá-ãÿðàèá ìÿðàñèìëÿð êå÷èðèðëÿð. Ìàñîíëóüóí íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿí èíñàí ëîæàéà ýèðñÿ, òðàýèêîìåäèê òàìàøà ñÿhíÿñèíÿ äöøäöéöíö çÿíí åäÿúÿê, ýþçëÿðè áàüëû, áîéóíäà èï ýÿçäèðÿí, áèð àéàüû éàëûí ýÿçèøÿí ìàñîíó ýþðÿíäÿ èñÿ áÿëêÿ äÿ, ýöëìÿêäÿí óüóíóá ýåäÿúÿê. Àììà þç äöíéàëàðûíà ãàïûëûá éàøàéàí ìàñîíëàð áó ãÿðèáÿëèêëÿðè ÷îõ íîðìàë ãàðøûëàéàð, ëîæàëàðûí ìèñòèê àòìîñôåðèíäÿ ïñèõîëîæè ðàhàòëûã äóéóð, ñîíðà äà îòóðóá áèð-áèðëÿðèíÿ "àòîìëàðûí ðóhó âàð, îíëàð áèð àðàéà ýÿëèá, úàíëûëàðû éàðàäûðëàð", "äöíéà ìàãìàíûí ýþðöíìÿç çÿêàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäû", "Àíà Òÿáèÿò áèçëÿðè íÿ ýþçÿë éàðàäûá" êèìè õöðàôàòëàð äàíûøûð, öñòÿëèê, áóíëàðà äà èíàíûðëàð. Ñàäÿúÿ ÿíÿíÿëÿðè ãîðóìàã ö÷öí áàø âåðÿí áöòöí áó êîìåäèéà î ãÿäÿð áþéöê áèð çûððàìàëûãäûð êè, áåëÿ áèð ôèêèð ñèñòåìèíèí hÿëÿ äÿ éàøàäûëìàñûíà àíúàã håéðÿòëÿíìÿê îëàð. Ìàñîíëàðûí þç ÿíÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûëûãëàðû îíëàðûí áþéöê ÿhÿìèééÿò âåðäèêëÿðè "landmark" àíëàéûøûíäà îðòàéà ÷ûõûð. Èíýèëèñ êÿëìÿñè îëàí "landmark" òàðèõè þíÿì âÿ ìÿíàíû ñèìâîëëàøäûðàí ãóðóëóø àíëàìûíà ýÿëèð. Ìàñîí ëåêñèêîíóíäà èñÿ "landmark"ëàð òÿøêèëàòûí ãóðóëäóüó ýöíäÿí áÿðè äÿéèøìÿäÿí ýÿëÿí ãàéäàëàðäûð. Áÿñ îíëàð íèéÿ hå÷ äÿéèøìÿéèá? Ìàñîíëàðûí áó ñóàëà ÷îõ ìàðàãëû úàâàáëàðû âàð. "Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíèí 1992-úè èëäÿ ÷ûõàí ñàéëàðûíûí áèðèíäÿ áóíóíëà áàüëû éàçûëûá: - Ìàñîíëóüóí ëàíäìàðêëàðû ÷îõ ãÿäèìäÿí ýÿëÿí ãàíóíëàðäûð. Îíëàð äþâðäÿí-äþâðÿ, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷èá. Ùå÷ êèì îíëàðûí íÿ çàìàí îðòàéà ÷ûõäûüûíû áèëìèð. Êèìñÿíèí îíëàðû äÿéèøäèðìÿéÿ âÿ éà ëÿüâ åòìÿéÿ hàããû éîõäóð. Îíëàð úÿìèééÿòèí éàçûëû âÿ éàçûëìàìûø ãàíóíëàðûäûð. Éàçûëû îëìàéàí ëàíäìàðêëàð hå÷ áèð áàøãà éåðäÿ þéðÿíèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ëîæà ðèòóàëëàðû âÿ òÿëèìëÿðèäèð. Éàçûëû ëàíäìàðêëàð èñÿ àëòû äÿíÿäèð âÿ èëê äÿôÿ 1723úö èëäÿ ãÿáóë åäèëìèø Èíýèëèñ Êîíñòèòóñèéàñûíäà "Àçàä ìàñîíóí ìöêÿëëÿôèééÿòëÿðè" áàøëûüû àëòûíäà îõóíóëà áèëÿð. (111)

124

Ìàñîí ÿíÿíÿ÷èëèéèíèí áèð èôàäÿñè: ÿñðëÿðäèð hå÷ äÿéèøìÿäÿí èøëÿäèëÿí ñèìâîëëàð

125

Ìàñîíëàðûí "êîíñòèòóñèéà" êèìè ãÿáóë åòäèêëÿðè ãàéäàëàð ÿñðëÿðäèð äÿéèøìÿäÿí ãîðóíóð

126

Ýÿëèí, áó ñþçëÿðè àüûë ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðÿðÿê, äöøöíÿê: îðòàäà ìàñîíëóã àäëû òÿøêèëàò âàð. Îíóí öçâëÿðè ÿñðëÿðäèð êè, êèì òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëäèéè áÿëëè îëìàéàí ãàéäàëàðà ÿìÿë åäèðëÿð. Þçö äÿ ãÿòè îëàðàã áó ôèêèðäÿäèðëÿð êè, hÿìèí ãàéäàëàðû hå÷ êèì äÿéèøäèðÿ áèëìÿç. Âÿ àðàëàðûíäàí hå÷ êèì "íèéÿ áöòöí áóíëàðà ÿìÿë åäèðèê" äåéÿ ñîðóøìóð!.. Öñòÿëèê áó ÿúàèá ìÿðàñèìëÿðÿ ÿìÿë åòìÿê óüðóíäà åëìè êÿøôëÿðè äÿ ýþðìÿçëèéÿ âóðóðëàð. Áåëÿ áèð èúìàíûí "åëìè âÿ àüûë" éîëóíäà îëäóüóíà èíàíà áèëÿðñèíèçìè? Éóõàðûäà ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç ìÿãàëÿíèí áàøãà áèð éåðèíäÿ èñÿ áèð ìàñîíóí ëàíäìàðêëàðà "ñîðóøìàäàí èòàÿò åòìÿ" éàíàøìàñû áåëÿ èçàh îëóíóð: "Ìÿíèì ö÷öí ëàíäìàðê ìàñîíëóüóí î ãÿäÿð ãÿäèìäÿí ìþâúóä îëàí áèð hèññÿñèäèð êè, íÿ ëîæàäàêû, íÿ äÿ àçàä ìàñîí îëàðàã äàâðàíûøûìëà áàüëû îíóí hàðàäàí ýÿëäèéèíè hå÷ äöøöíìÿäèì; ìÿí hå÷ áèð íàðàhàòëûã äóéìàäàí îíóíëà éàøàéûðàì". (112) Ùàðàäàí ýÿëäèéèíè hå÷ äöøöíìÿäèêëÿðè ãàéäàëàðà èíàíàí âÿ áóíëàðëà éàøàéàí èíñàíëàðëà äîëó äÿðíÿéè "àüûëëû" ñàéà áèëÿðìèñèíèç? Øöáhÿñèç, ìàñîíëóüóí "àüûëëû âÿ åëìëè" îëìàã èääèàñû òàìàìèëÿ áîøäóð. Îíëàð äà äèýÿð ìàòåðèàëèñòëÿð êèìè äàèì "åëì âÿ àüûë" êÿëìÿëÿðèíè èøëÿòìÿëÿðèíÿ ðÿüìÿí, ÿñëèíäÿ hå÷ áèð àüûëëû âÿ åëìëè ÿñàñû îëìàéàí ôÿëñÿôÿíè ìöäàôèÿ åäèð, åëìèí îðòàéà ãîéäóüó ýåð÷ÿêëÿðÿ èñÿ ýþç éóìóðëàð. Áó äóðóì îíó ýþñòÿðèð êè, ìàñîíëóã èíñàíëàðû Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿêäÿí óçàãëàøäûðàí, îíëàðû áîø ãàéäàëàð, õóðàôàòëàð, ÿôñàíÿëÿðëÿ àëäàäûá, éàíëûø éîëà ñàëàí áèð éàëàí øÿáÿêÿñèäèð. Ãóðàíäà Àëëàhû ãîéóá, Ýöíÿøÿ ñÿúäÿ åäÿí áöòïÿðÿñò Ñÿáà ãþâìöéëÿ áàüëû äåéèëÿí "Øåéòàí îíëàðû éîëäàí àçäûðûá, îíà ýþðÿ äÿ hèäàéÿòÿ ãîâóøà áèëìèðëÿð" (Íÿìë 24) ñþçëÿðè ìàñîíëóã ö÷öí äÿ êå÷ÿðëèäèð. Ìàñîíëàð óëäóçëó ñèìâîëëàðëà, ìèñòèê èíàíúëàðëà áÿçÿíÿí êþhíÿ áèð òÿëèìÿ ýþðÿ Àëëàhûí äèíèíè ðÿää åäèðëÿð. Þçö äÿ òÿêúÿ ðÿää åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìèð, hÿì äÿ äèíÿ ãàðøû ñàâàø àïàðûðëàð. Âÿ áó ñàâàø ÷îõ óçóí áèð ìöääÿòäèð êè, äàâàì åäèð.

127

-VIÌÀÑÎÍËÀÐÛÍ ÄÈÍß ÃÀÐØÛ ÑÀÂÀØÛ àñîíëóã âàðëûüûíû èëê äÿôÿ ðÿñìÿí 1717-úè èëäÿ èíýèëòÿðÿäÿ åëàí åòäè. Áó òàðèõäÿí ñîíðà ìàñîíëóã þíúÿ Èíýèëòÿðÿäÿ, àðäûíúà èñÿ áàøäà Ôðàíñà îëìàãëà áöòöí Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëàðûí òîïëàíäûüû éåð îëäó. Þçëÿðèíè "àçàä ôèëîñîôëàð" åëàí åäÿí âÿ áóíóíëà äà èëàhè äèíëÿðè òàíûìàäûãëàðûíû áèëäèðÿí õåéëè àâðîïàëû åëì àäàìû ìàñîí ëîæàëàðûíäà áèð àðàéà ýÿëäè. Ìåìàð Ñèíàí äÿðýèñèíäÿêè "Ìàñîíëóüóí èëê äþâðëÿðè" áàøëûãëû ìÿãàëÿäÿ äÿ ãåéä îëóíäóüó êèìè, "Ìàñîíëóã hÿãèãÿòè êèëñÿ õàðèúèíäÿ àðàéàíëàðûí áèðëÿøäèéè, òîïëàíäûüû éåð îëäó". (113) "Ùÿãèãÿòè êèëñÿ õàðèúèíäÿ àðàéàí" áó çöìðÿ äèíÿ ãàðøû äà äöøìÿí÷èëèê åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ òåçëèêëÿ hÿìèí òÿøêèëàò êèëñÿíè, õöñóñèëÿ äÿ êàòîëèê êèëñÿñèíè úèääè íàðàhàò åäÿí áèð ãóðóìà ÷åâðèëèäè. Áó ìàñîíëóã-êèëñÿ ìöáàðèçÿñè ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíÿðÿê, 18 âÿ 19-úó ÿñðëÿðäÿ Àâðîïà òàðèõèíèí àéðûëìàç hèññÿñèíè ÷åâðèëäè. XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àâðîïàíûí höäóäëàðû õàðèúèíÿ äÿ éàéûëìàüà áàøëàéàí ìàñîíëóã ýåòäèéè hÿð þëêÿäÿ äèíÿ ãàðøû ôÿëñÿôÿíèí âÿ ôÿàëèééÿòèí ÷ûõûø íþãòÿñèíÿ ÷åâðèëäè.

Ì

"Ìåìàð Ñèíàí" äÿðýèñèíäÿêè "Ñèéàñÿò âÿ Ìàñîíëóã" áàøëûãëû áèð ìÿãàëÿäÿ ìàñîíëàðûí äèíÿ ãàðøû ñàâàøû áåëÿ òÿñâèð îëóíóð: - Ôàðìàçîíëóã ñèéàñè ïàðòèéà îëìàãëà éàíàøû, 18-úè ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ñèéàñè-ñîñèàë úÿðÿéàíëàðûí èíêèøàôûíà óéüóí îëàðàã áåéíÿëõàëã øÿáÿêÿéÿ ÷åâðèëìÿéÿ áàøëàäû. Äèíÿ ãàðøû ñàâàø à÷àí ôàðìàçîíëóã Êèëñÿíèí äþâëÿò âÿ õàëã öçÿðèíäÿêè íöôóçóíó ÷þêäöðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áó ñÿáÿáäÿí, 1738 âÿ 1751-úè èëëÿðäÿ Ïàïà òÿðÿôèíäÿí äèíñèç òÿøêèëàò åëàí åäèëèá. Ôàðìàçîíëóã ìÿçhÿá àçàäëûüû ÿñàñ òóòóëàí þëêÿëÿðäÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðñÿ äÿ, äàèì úÿìèééÿòèí îðòà âÿ àøàüû òÿáÿãÿëÿðèëÿ òÿáëèüàò-òÿøâèãàò èøè àïàðûá, òÿäðèúÿí éöêñÿê ìÿìóðëàð ñèíôè àðàñûíäà äà òÿðÿôäàðëàð òàïûá âÿ éóõàðû ñÿâèééÿëÿðÿ ãàëõûá. Êàòîëèê ìÿçhÿáèíèí hàìûéà ìÿúáóðè îëäóüó ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ èñÿ òàì ýèçëè, ãàíóíñóç äÿðíÿê êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá. Áó ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ îðòà òÿáÿãÿäÿí àçàä äöøöíúÿëè ýÿíúëÿð âÿ hþêóìÿòäÿí ìÿìíóí îëìàéàí çàáèòëÿð ìàñîí ëîæàëàðûíà ãîøóëóáëàð âÿ áåëÿúÿ, Èñïàíèéà, Ïîðòóãàëèéà, Èòàëèéàäà êàòîëèêëèéÿ ãàðøû öñéàíêàð ãðóïëàð ôîðìàëàøìàüà áàøëàéûá. (114) Øöáhÿñèç êè, áóíó éàçàí ìàñîí ìöÿëëèô þç òÿøêèëàòûíûí õåéðèíÿ îëàí èôàäÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèð, ìàñîíëóüóí "êèëñÿ çöëìöíÿ" ãàðøû ñàâàøäûüûíû áèëäèðèð. Àíúàã ìÿñÿëÿíè äÿðèíäÿí àðàøäûðàíäà áÿëëè îëóð êè, ÿñèë çöëìö áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí ãóðóëàí âÿ äÿñòÿêëÿíÿí hþêóìÿòëÿð ýþñòÿðèá. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, êèëñÿ Õðèñòèàí äèíèíèí òÿhðèôÿ óüðàäûëìàñû ñÿáÿáèíäÿí hÿãèãÿòÿí ñõîëàñòèê ôèêèðëÿð éàéñà äà, úÿìèééÿòÿ òÿçéèã ýþñòÿðñÿ äÿ, ìàñîíëóüóí ñàâàøû êèëñÿéÿ éîõ, èëàhè äèíëÿðÿ ãàðøû îëóá. Áóíà ÿìèí îëìàã ö÷öí ìàñîíëóüóí ãóðóëóøóíà, àéèíëÿðèíÿ íÿçÿð ñàëìàã éåòÿðëèäèð.

Ìàñîí ëîæàñûíà ìèñàë: "Úÿhÿííÿì îäó êëóáó" 18-úè ÿñðäÿ ìàñîíëàðûí íåúÿ òÿøêèëàòëàíäûüûíû, íÿ èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëäóãëàðûíû àíëàìàã ö÷öí î äþâðäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí ýèçëè ìàñîí äÿðíÿêëÿðèíèí èøèíè àðàøäûðìàã ëàçûìäûð. Áó äÿðíÿêëÿðäÿí áèðè äÿ hÿìèí ÿñðäÿ îðòàéà ÷ûõàí âÿ éöçèëëèéèí îðòàëàðûíäà Èíýèëòÿðÿäÿ õåéëè àêòèâ îëàí "Úÿhÿííÿì îäó êëóáó"äóð (Íell Fire Club). Áó êëóáóí ìàñîí èäåéàëàðû äàøûäûüûíû âÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõäûüûíû ìàñîí éàçàð Äàíèåë Óèëëåíñ (Daniel Willens) "The Íell-Fire Club: Sex, Politics, and Religion in Eighteenth-Century in England" (Úÿhÿííÿì îäó êëóáó: îí ñÿêêèçèíúè ÿñðäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ ñåêñ, ñèéàñÿò âÿ äèí) àäëû ìÿãàëÿñèí-

129

äÿ à÷ûãëàéûð. Ìàñîíëàðûí "thefreemason.com" öíâàíëû èíòåðíåò ñàéòûíäà éàéûëàí ìÿãàëÿêè áÿçè ìàðàãëû ôèêèðëÿðè äèããÿòèíèçÿ ÷àòäûðûðûã: - Èíýèëòÿðÿäÿ êðàë III Ýåîðãóí hàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ àéëû ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ hþêóìÿòèí áÿçè ýöúëö öçâëÿðè, ìÿøhóð çèéàëûëàð âÿ ñÿíÿò÷èëÿð áèðëèêäÿ ãàéûüà äîëóøàðàã, Òåìçà ÷àéû èëÿ Ãÿðáè Âèêîìá (West Wycombe) hÿíäÿâÿðèíäÿ éåðëÿøÿí ìîíàñòûðûí õàðàáàëûãëàðûíà äîüðó éîë àëäûëàð. Îðàäà êåøèø ãèéàôÿòèíÿ áöðöíÿí áó àäàìëàð ìöãÿääÿñëèéèíè èòèðìèø ìîíàñòûðûí çÿíýëÿðèíèí ñÿäàñû àëòûíäà hÿð úöð ÿõëàãñûçëûüà áàø âóðäóëàð. ßñèëçàäÿ áèð ãàäûíûí ÷ûëïàã âöúóäóéëà ñöñëÿíÿí áó Ãàðà Àéèíÿ ýåúÿ éàðûñû àðà âåðèëäè âÿ øåéòàíà òàïûíàí áó èíñàíëàð Áðèòàíèéà Èìïåðèéàñûíûí òàëåéèëÿ áàüëû ïëàíëàð ãóðìàüà áàøëàäûëàð. Îíëàð õàëã àðàñûíäà "Úÿhÿííÿì Êëóáó" êèìè òàíûíñàëàð äà, þçëÿðèíè "Ìåäìåíhàìëû ìöãÿääÿñ Ôðàíñèñ êåøèøëÿðè" àäëàíäûðûðäûëàð. Áó úÿìèééÿòèí øåéòàíè ÿìÿëëÿðè hàããûíäà äåäè-ãîäóëàðûí àðäû-àðàñû êÿñèëìèðäè, hÿòòà 1765-úè èëäÿ ×àðëç Úîíñòîí (Charles Éohnstone) àäëû éàçû÷û Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðèíèí ñèðëÿðèíèí ôàø åäèëäèéè "Êðèñòàë" (Chrystal) àäëû ðîìàí äà íÿøð åòäèðìèøäè. Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðèíèí ÿñàñ òÿøêèëàòû 1698-1731-úè èëëÿðäÿ éàøàìûø Óàðòîí Ôèëèï (Wharton Philið) òÿðÿôèíäÿí 1719-úó èëäÿ Ëîíäîíäà ãóðóëàí Úÿhÿííÿì Êëóáóäóð. Óàðòîí Ëèáåðàë Ïàðòèéàñûíûí òàíûíìûø öçâëÿðèíäÿí áèðè, ìàñîí ñèéàñÿò÷è èäè. Î, hÿìèøÿ ñàòàíèñò øÿíëèêëÿðÿ þíäÿðëèê åäÿðÿê, äèíè ëàüà ãîéóðäó. 1722-úè èëäÿ èñÿ Áþéöê Ëîíäîí Ëîæàñûíûí áþéöê óñòàäû ñå÷èëäè...

1739-úó èëäÿ êëóáóí Äåøâóä (Dashwood) àäëû öçâö àááàò Íîêîëèíè (Abbe Nicoli) ýþðìÿê ö÷öí ýåòäèéè Ôëîðåíñèéàäà Äèâàí êëóáóíà ãàòûëàúàã Ëåäè Ìàðè Óîðòëè Ìîíòàãó (Lady Mary Wortley Montagu) èëÿ ãàðøûëàøäû. Î âàõòëàð Èòàëèéàäà ìàñîíëàðûí èøè î ãÿäÿð äÿ éàõøû ýåòìèðäè. Ïàïà XIII Êëåìåíò ìàñîíëàðûí ÿëåéhèíÿ éåíè áèð ãÿðàð ÷ûõàðìûøäû. Àíúàã 1740-úû èëäÿ ïàïà þëäó. Êàðäèíàëëàð Êëóáó éåíè ïàïà ñå÷ìÿê ö÷öí òîïëàíàí ÿñíàäà äà Äåøâóä Ðîìàéà ýÿëäè. Î, þçöíö ìàñîíëàðûí ÿí áþéöê äöøìÿíè îëàí Êàðäèíàë Îòòèáîíè êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿðÿê, ñàõòàêàðëûã åäèá, Îòòèáîíèíè àë÷àëòäû. "Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðè"íèí hàããûíäà äàhà äÿãèã áèëýè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí îíëàðûí òîïëàíòû êå÷èðäèéè ñàëîíëàðû àðàøäûðìàã ëàçûìäûð. Àíúàã ìàðàãëûäûð êè, hÿìèí ñàëîíëàð áó ýöíÿ ãÿäÿð ñèððèíè ãîðóéóð. Äöçäöð, ñåíñàñèéà hÿâÿñêàðû îëàí áÿçè ìöÿëëèôëÿðèí ôèêðèíúÿ, hÿìèí ñàëîíëàð ÿñèë ñàòàíèñò ìÿáÿäëÿðèäèð. Ùàëáóêè, îíëàðäàí ìàñîí èúëàñëàðû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëäèéèíè äöøöíìÿê äàhà ìÿíòèãëè ýþðöíöð.

130

XVIII ÿñð ìàñîí ëîæàëàðûíäàêû ÿúàèá àéèíëÿðäÿí áèðèíèí òÿñâèðè

131

"Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðè"íèí þíäÿ ýÿëÿí öçâëÿðèíäÿí áèðè, àíúàã êëóáäàí àéðûëäûãäàí ñîíðà ìàñîíëóüà ýèðÿí Úîí Óèëêèç (Éohn Wilkes) êþhíÿ äîñòëàðûéëà áàüëû áèð ìÿãàëÿäÿ áóíëàðû éàçûð: "Îíëàðûí áèð àðàéà ýÿëÿðÿê ýèçëè àéèíëÿð êå÷èðäèéè, ìöãÿääÿñ íàìèçÿäëÿðè BONA DEA àäûíà òÿãäèì åòäèêëÿðè ýèçëè òîïëàíòûëàðà áàõìàüà hå÷ áèð ýöíàhêàð ýþç úÿñàðÿò åäÿ áèëìÿçäè". Äåøâóäóí ñèéàñè äöøìÿíëÿðèíäÿí îëàí âÿ êëóáäà îíà ãàðøû ÷ûõàí Ñåð Ðîáåðò Óàëïîëóí (Sir Robert Walðole) îüëó Ùîðàñèî (Íorace) èñÿ ìîíàñòûð hàããûíäà áó ñþçëÿðè ñþéëÿìèøäè: "Òÿëèìëÿðè íÿ îëóðñà-îëñóí, ÿìÿëëÿðè òàìàìèëÿ áöòïÿðÿñòëèêäèð. Îíëàðûí øÿíëèêëÿðèíäÿ àëëàhàëàðà ãóðáàíëàð âåðèð, øÿðàá ãÿäÿhëÿðèëÿ òàíðû håéêÿëëÿðè éàíàøû ãîéóëóð". ßýÿð î äþâðäÿ "Ìåäìåíhàì êåøèøëÿðè"íèí ñèéàhûñû îëóáñà äà áåëÿ, áó ýöí ÿëäÿ áåëÿ ñÿíÿä éîõäóð. Àíúàã áþéöê åhòèìàëëà áÿëëèäèð êè, êëóáóí öçâëÿðè àðàñûíäà Äåøâóäóí ãàðäàøû Úîí Äåøâóä-Êèíã (Éohn DashwoodKing), Úîí Ìîíòàãó (Éohn Montagu), Úîí Óèëêèñ (Éohn Wilkes), Úîðú Áàáá Äîäèíãòîí (George Bubb Dodington), Áàðîí Ìåëêîìá (Baron Melcombe), Ïîë Óàéòhåä (Paul Whitehead) âÿ áàøãà íöôóçëó øÿõñëÿð îëóá. Îíëàð þç äþâðëÿðèíäÿ áþéöê hþðìÿò âÿ âàð-äþâëÿò ñàhèáëÿðèéäè. Äåøâóäóí ýþðäöéö áöòöí èøëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ àíúàã äèí ïðîáëåìè äóðóðäó. Úèíñè ñåhðëÿð, ìîíàñòûðäà òàïûëàí Êàááàëà êèòàáû, ìöõòÿëèô ìàñîí øöàð âÿ øÿêèëëÿðè âÿ ñ. "Úÿhÿííÿì îäó êëóáó"íóí ìàñîí äÿðíÿéè îëäóüóíó äåìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. (115) Áó óçóí ñèòàòû ýÿòèðìÿéèìèçèí ñÿáÿáè 18-úè ÿñðäÿ îðòàéà ÷ûõàí ìàñîí øÿáÿêÿñèíèí hàíñû ìöhèòäÿ èíêèøàô åòäèéèíè, èíñàíëàðà íåúÿ òÿñèð ýþñòÿðäèéèíè àéäûíëàøäûðìàãäûð. Ìàñîíëóã ñèðëè, ìàðàã îéàíäûðàí, úÿçáåäèúè áèð òÿøêèëàò êèìè îðòàéà ÷ûõûá, þç öçâëÿðèíÿ úÿìèééÿòäÿêè äèíè ÿíÿíÿëÿðÿ ãàðøû ÷ûõìàüûí ýÿðÿêäèéèíè òÿëãèí åäèá. Ìàñîí àéèíëÿðèíèí ÿñàñ õöñóñèééÿòè áàéàã äåäèéèìèç êèìè, áöòïÿðÿñò ñèìâîë âÿ àíëàéûøëàðû óúàëòìàãäûð. Áåëÿúÿ, îíëàð hÿòòà ñèìâîëëàðûéëà äà èíñàíëàðû õðèñòèàíëûãäàí óçàãëàøäûðàðàã, áöòïÿðÿñòëÿøäèðèðäèëÿð. Àíúàã ìàñîíëàð ñàäÿúÿ ÿúàèá àéèíëÿð êå÷èðìÿêëÿ ãàëìàéûáëàð, Àâðîïàíû èëàhè äèíëÿðäÿí óçàãëàøäûðûá, áöòïÿðÿñòëèéÿ ñöðöêëÿìÿê ö÷öí äàâàìëû áèð ñòðàòåýèéà hÿéàòà êå÷èðèáëÿð. Áó áþëöìäÿ Àâðîïà òàðèõèíèí àéðû-àéðû âàúèá ìÿðhÿëÿëÿðèíäÿ ìàñîíëóüóí äèíÿ ãàðøû éöðöòäöéö ñàâàøûí èçëÿðèíè àðàøäûðàúàüûã. Þíúÿ íÿçÿðëÿðèìèçè Ôðàíñàéà ÷åâèðèðèê.

132

Ôðàíñàäà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ßââÿëêè ÿñÿðëÿðèìèçäÿ ìàñîíëàðûí Ôðàíñà Èíãèëàáûíäà îéíàäûüû áþéöê ðîëó àðàøäûðìûøûã. Àðòûã áèëèðèê êè, àéäûíëàíìà äþâðö ôèëîñîôëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòè, õöñóñèëÿ äÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëàð ìàñîí îëóáëàð. Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûíû hàçûðëàéàí âÿ îíà áàø÷ûëûã åäÿí éàêîáèí÷èëÿð äÿ ìàñîí ëîæàëàðûíûí öçâëÿðèäèð.

(116) Ìàñîíëàðûí èíãèëàáäà îéíàäûãëàðû ðîë hÿëÿ î äþâðäÿ Êîìò Êàãëèîñòðî (Comte Cagliostro) àäëû áèð òÿõðèáàò÷û õÿôèééÿ òÿðÿôèíäÿí åòèðàô åäèëìèøäè. Êàãëèîñòðî 1789-úö èëäÿ hÿáñ îëóíóá âÿ ñîðüó-ñóàë çàìàíû áÿçè âàúèá ìÿñÿëÿëÿðè áîéíóíà àëûá. Îíóí åòèðàôûíà ýþðÿ, ìàñîíëàð áöòöí Àâðîïàäà ñèëñèëÿ èíãèëàáëàð åòìÿéè ïëàíëàøäûðûðëàð. ßñë ìÿãñÿäëÿðè èñÿ ïàïàëûüû éîõ åòìÿê âÿ éà ÿëÿ êå÷èðìÿêäèð. Éÿhóäè áàíêèðëÿðè áöòöí áó èøëÿðÿ ìàääè äÿñòÿê âåðèáëÿð, Ôðàíñûç èíãèëàáûíäà äà hÿì÷èíèí îíëàðûí ïóëó ÷îõ áþéöê ðîë îéíàéûá. (117) Ñèðð äåéèë êè, Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáû ñþçöí ÿñèë ìÿíàñûíäà äèíÿ ãàðøû öñéàí èäè. Èíãèëàá÷ûëàð ìèíëÿðëÿ äèí àäàìûíû ãÿòëÿ éåòèðäèëÿð, äèíè ãóðóìëàðû ëÿüâ åòäèëÿð, èáàäÿò éåðëÿðèíè õàðàáà ãîéäóëàð. Éàêîáèí÷èëÿð hÿòòà õðèñòèàíëûüû ëÿüâ åäÿðÿê, "àüûë äèíè" àäëàíàí áöòïÿðÿñò áèð èíàíúëà ÿâÿçëÿìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Àíúàã áèð ìöääÿò ñîíðà èíãèëàá îíëàðûí íÿçàðÿòèíäÿí ÷ûõäû âÿ Ôðàíñà äÿhøÿòëè áèð õàîñà ñöðöêëÿíäè. Ìàñîíëàðûí áó þëêÿäÿêè ìèññèéàñû èíãèëàáëà éåêóíëàøìàäû. Èíãèëàáûí àðäûíúà îðòàéà ÷ûõàí ãàðûøûãëûã ñîíäà Íàïîëåîíóí hàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìÿñèëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Àíúàã áó äþâð äÿ óçóí ñöðìÿäè, Íàïîëåîíóí áöòöí Àâðîïàéà hþêì åòìÿê àðçóñó þç áàøûíäà ÷àòëàäû âÿ èìïåðàòîð äåâðèëäè. Áóíóí àðäûíúà Ôðàíñàäà ãóðóëàí äþâëÿòäÿ ìîíàðõèéà÷ûëàðëà èíãèëàá÷ûëàðûí ìöáàèçÿñè äàâàì åòäè. 1830, 1848 âÿ 1871-úè èëëÿðäÿ äàhà ö÷ èíãèëàá áàø âåðäè. 1848-úè èëäÿ "Èêèíúè Ðåñïóáëèêà", 1871-úè èëäÿ èñÿ "Ö÷öíúö Ðåñïóáëèêà" ãóðóëäó. Áó òÿëàòöìëö äþâðëÿðäÿ ìàñîíëàð hÿìèøÿ ñîí äÿðÿúÿ àêòèâ îëóáëàð. ßí áþéöê hÿäÿôëÿðè èñÿ êèëñÿíè âÿ äèíÿ èíàìû çÿèôëÿòìÿê, äèíè äÿéÿð âÿ ãàéäàëàðûí úÿìèééÿòÿ òÿñèðèíè, äèíè òÿhñèëè àðàäàí ãàëäûðìàã îëóá. Ìàñîíëóã "àíòèêëåðèêàëèçì" (êèëñÿ äöøìÿíëÿðè) êèìè òàíûíàí ñèéàñè hÿðÿêàòûí áèð íþâ ãÿðàðýàhû ðîëóíó éåðèíÿ éåòèðèá.

"The Catholic Encycloðedia"äà (Êàòîëèê åíñèêëîïåäèéàñû) "Grand Orient" êèìè òàíûíàí Ôðàíñûç ìàñîíëóüóíóí äèíÿ ãàðøû ìèññèéàñû áåëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëèð: "Grand Orient-èí ðÿñìè áöëëåòåí âÿ ñÿíÿäëÿðèíäÿ Ôðàíñûç ïàðëàìåíòèíÿ êå÷èðèëìèø Êèëñÿéÿ ãàðøû áöòöí ãàíóíëàðûí ìàñîí ëîæàëàðûíäà hàçûðëàíäûüû áèëäè-

133

XVIII ÿñð Ôðàíñûç ìàñîí ëîæàëàðûíà äàèð áèð èëëöñòðàñèéà

134

135

ðèëèð. Áóíóíëà ìàñîíëàð Ôðàíñàäà hÿð øåéè íÿçàðÿòÿ àëäûãëàðûíû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Åéíè åíñèêëîïåäèàäà 1903-úö èë Êîíãðåñèíäÿ ðÿñìè ÷ûõûøû îëàí Ìàññè àäëû âÿêèëèí 1898-úè èë Êîíãðåñèíäÿêè ÷ûõûøû äà âåðèëèá. ×ûõûøäà äåéèëèð: "Ìàñîíëóüóí ÿñàñ âÿçèôÿñè ñèéàñè ìöáàðèçÿëÿðÿ ýåòäèêúÿ äàhà äÿðèíäÿí ìöäàõèëÿ åòìÿêäèð. Êèëñÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ äÿ ìÿhç ìàñîíëóüóí ñàéÿñèíäÿ óüóðëà ýåäèð. Ìàñîíëóüóí ðóhó, ïðîãðàìëàðû ãàëèá ýÿëèá. Àíúàã áèçèì èøëÿðèìèç hÿëÿ éåêóíëàøìàéûá âÿ îíó óüóðëà áàøà âóðìàã ö÷öí äàèì ñàéûã îëìàëû, áèð-áèðèìèçÿ ýöâÿíìÿëèéèê. Áó èø - éÿíè êèëñÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ hÿëÿ äÿ äàâàì åäèð. Ðåñïóáëèêà þçöíö äèíè òÿøêèëàòëàðäàí ãóðòàðìàëû, îíëàðû ýöúëö áèð çÿðáÿéëÿ âóðóá äàðìàäàüûí åòìÿëèäèð. Éàðûì÷ûã èøëÿð hÿìèøÿ âÿ hÿð éåðäÿ òÿhëöêÿëèäèð, îíà ýþðÿ äÿ ãàðøûìûçäàêûëàð áèð çÿðáÿéëÿ ÿçèëìÿëèäèð". (118) "The Catholic Encycloðedia" Ôðàíñûç ìàñîíëóüóíóí äèíÿ ãàðøû ñàâàøûéëà áàüëû hÿì÷èíèí áóíëàðû áèëäèðèð: "1877-úè èëäÿí Ôðàíñàäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí, òÿhñèëèí äèíäÿí àéðûëìàñû, äèíè ãóðóìëàðûí, Õðèñòèàí ìÿêòÿáëÿðèíèí áàüëàíìàñû êèìè èñëàhàòëàð ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøàí ìàñîíëàð òÿêúÿ Ôðàíñàäà äåéèë, áöòöí äöíéàäà úÿìèééÿòèí àèíò-Õðèñòèàí ÿñàñäà éåíèäÿí ãóðóëìàñûíà úÿhä åäèáëÿð. Äîëàéûñûéëà, Ôðàíñûç ìàñîíëóüó Äöíéà Ìàñîí Äþâëÿòè ãóðìàüà ÷àëûøàí øÿáÿêÿíèí òÿðêèá hèññÿñèäèð. "Grand Orient"èí áþéöê óñòàäû Ñåíàòîð Äåëïåê (Delðech) 20 Ñåíòéàáð 1902-úè èëäÿêè ÷ûõûøûíäà à÷ûã-àøêàð áèëäèðèá êè, ìàñîí áèðëèéè ãóðóëäóüó ýöíäÿí úÿëèëÿëè ÿôñàíÿñè öçÿðèíäÿ ãÿðàð òóòàí Êèëñÿíèí ÿðèìÿñè áàøëàéûá". (119) Áó ìàñîí "Úÿëèëÿëè" äåéÿðêÿí Ùç.Èñàíû íÿçÿðäÿ òóòóð. ×öíêè Èíúèëÿ ýþðÿ Ùç.Èñà Ôÿëÿñòèíèí Úÿëèëÿ êÿíäèíäÿ äîüóëóá âÿ áóíà ýþðÿ äÿ "Úÿëèëÿëè Èñà" àäëàíûðìûø. Âÿ ìàñîíëàðûí êèëñÿéÿ íèôðÿòè Ùç.Èñàéà, îíóí øÿõñèíäÿ áöòöí èëàhè äèíëÿðÿ äóéäóãëàðû íèôðÿòèí áèð hèññÿñèäèð. Îíëàð XIX ÿñðäÿ ãóðäóãëàðû ìàòåðèàëèñò, äàðâèíèñò âÿ hóìàíèñò ìÿäÿíèééÿòëÿ Èëàhè äèíëÿðè þëäöðäöêëÿðèíè âÿ Àâðîïàíû òÿçÿäÿí Õðèñòèàíëûãäàí ÿââÿë îëäóüó êèìè, áöòïÿðÿñòëèéÿ ãàéòàðäûãëàðûíû äöøöíöðäöëÿð. Åëÿ hÿìèí î 1902-úè èëäÿ Ôðàíñàäà ãÿáóë åäèëÿí áèð ñûðà ãàíóíëàð äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿíè õåéëè èðÿëè àïàðäû. Äöç 3000 äèíè ìÿêòÿá áàüëàíäû, ìÿêòÿáëÿðäÿ äèíè òÿhñèëèí âåðèëìÿñè éàñàãëàíäû. Õåéëè äèí õàäèìè hÿáñ åäèëäè, ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëäè. Äèíäàðëàð èêèíúè íþâ èíñàí êèìè ýþðöíìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó ñÿáÿáäÿí 1904-úö èëäÿ Âàòèêàí Ôðàíñàéëà áöòöí äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿðèíè êÿññÿ äÿ, Ôðàíñàíûí äàâðàíûøûíäà hå÷ áèð äÿéèøèêëèê áàø âåðìÿäè. Ñèòóàñèéà àíúàã

136

Ôðàíñà I Úàhàí Ñàâàøûíäà éåíèëèá, ãöðóðó ãûðûëàíäàí, éöç ìèíëÿðëÿ èíñàí ãóðáàí âåðÿíäÿí, "ìÿíÿâèééàò" àíëàéûøûíûí þíÿìèíè äÿðê åäÿíäÿí ñîíðà äÿéèøäè. Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí áàøëàéàðàã, XX ÿñðÿ ãÿäÿð ñöðÿí äèíÿ ãàðøû ñàâàø "The Catholic Encycloðedia"-íûí äà áèëäèðäèéè êèìè, "ìàñîí ëîæàëàðûíäà hàçûðëàíìûø ãàíóí ëàéèhÿëÿðèíèí ïàðëàìåíòÿ êå÷èðèëìÿñèëÿ" äàâàì åòäèðèëèá. Áó ôàêòû ìàñîí ãàéíàãëàðû äà åòèðàô åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Òöðê ìàñîíëàðûíûí íÿøðëÿðèíèí áèðèíäÿ "Ãàìáåòòà ãàðäàøûí 6 èéóë 1875-úè èëäÿ Êëåìåíò Àìèòè Ëîæàñûíäàêû ÷ûõûøû"íäàí áåëÿ áèð ñèòàò ýÿòèðèëèð: "Èðòèñà Ôðàíñàíû òÿhäèä åäÿðêÿí, äèí äîêòðèíàëàðû âÿ ýåðè ôèêèðëÿð ÷àüäàø úÿìèééÿòèí ïðèíñèïëÿðèíÿ âÿ ãàíóíëàðûíà ãàðøû höúóìà êå÷ÿðêÿí Ôðàí-ìàñîíëóã êèìè ÷àëûøãàí, àçàä, à÷ûã ôèêèðëè âÿ ãàðäàøëûã èäåéàëàðûíà áàüëû áèð òÿøêèëàòûí ñàéÿñèíäÿ Êèëñÿíèí höäóäñóç èääèàëàðû, òÿúàâöçëÿðèëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàüà ýöú òàïäûã. Àéûã îëìàëû âÿ ìöáàðèçÿíè äàéàíäûðìàìàëûéûã". (120) Ôèêèð âåðèí êè, ìàñîí ÿäÿáèééàòû äàèì þç èäåéàëàðûíû "èðÿëè÷èëèê" êèìè ýþñòÿðèð, äèíäàðëàðû èñÿ "ýåðè÷èëèê"äÿ èòèhàì åäèð. Ùàëáóêè áó, ñþç îéóíóíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. ßñëèíäÿ áöòöí äèíäàðëàð, ñèòàòäà äåéèëäèéèíÿ ðÿüìÿí, èðòèúàéà ãàðøûäûðëàð. Àììà ìàñîíëàð "èðòèúà" èôàäÿñèíè hàãã äèíëÿðÿ éàïûøäûðìàüà ÷àëûøàðàã, áóíóíëà èíñàíëàðû îíäàí óçàãëàøäûðìàüà úÿhä åäèðëÿð. Âÿ áóíó äà õöñóñèëÿ âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, ÿñëèíäÿ ìàñîíëóüóí ìöäàôèÿ åòäèéè ìàòåðèàëèñò-hóìàíèñò ôÿëñÿôÿ, Ãÿäèì Ìèñèð âÿ Éóíàíûñòàí êèìè ìÿäÿíèééÿòëÿðèí áöòïÿðÿñò ôèêèðëÿðè îëäóãúà áàòèë âÿ ýåðè äöøöíúÿäèð. Äîëàéûñûéëà, ìàñîíëàðûí "èðÿëè÷èëèê-ýåðè÷èëèê" òåðìèíëÿðèíèí hå÷ áèð ðåàë ÿñàñû éîõäóð. ßñëèíäÿ, áåëÿ áèð ÿñàñ îëà äà áèëìÿç, ÷öíêè ìàñîíëàðëà äèíäàðëàð àðàñûíäàêû çèääèééÿò òàðèõèí ÿí ãÿäèì äþâðëÿðèíäÿí áÿðè äàâàì åäÿí äèí-äèíñèçëèê ñàâàøûíûí òÿêðàðûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áó ôèêèðëÿðèí áèðèíúèñèíÿ (âÿ äîüðó îëàíûíà) ýþðÿ, èíñàíû Àëëàh éàðàäûá âÿ èíñàí Àëëàhûí ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûéûð. Äèýÿð ôèêèð èñÿ èíñàíûí éàðàäûëìàäûüûíû, hå÷ êèì ãàðøûñûíäà ìÿñóëèééÿò äàøûìàäûüûíû äåéÿí èíêàð÷û äöøöíúÿäèð. Áó ýåð÷ÿê ìöáàðèçÿíèí ìàhèééÿòè àéäûí îëàíäà, äàhà "èðÿëè÷èëèê-ýåðè÷èëèê" êèìè àíëàéûøëàðûí áèð ìÿíà äàøûìàäûãëàðû ýþðöíöð. Ìàñîíëàðûí "èðÿëèëÿìÿ" àíëàéûøûíû èøëÿòìÿêäÿ ÿñë ìÿãñÿäëÿðè äèíè éîõ åòìÿêäèð. Áó ýåð÷ÿê "The Catholic Encycloðedia"-äà áåëÿ à÷ûãëàíûð: - Ìàñîíëóüóí èøëÿòäèéè ÿí ÿñàñ öñóëëàð áóíëàðäûð: Éà à÷ûã òÿçéèãëÿ, éà äà äþâëÿòëÿ êèëñÿ àðàñûíäàêû çèääèééÿòäÿí éàðàðëàíà-

137

ðàã, êèëñÿíèí âÿ äèíèí áöòöí ñîñèàë òÿñèðèíè éîõ åòìÿê. ßñë äèíè îðòàäàí ãàëäûðûá, éåðèíäÿ "èíñàíëûã" êèìè èäåîëîýèéàëàð éåðëÿøäèðìÿê. Åéíè çàìàíäà "äèíëÿð àðàñûíäà ôÿðã ãîéìàìàã" øöàðûéëà äèíè òÿhñèëè ëÿüâ åòìÿê. "Grand Orient" (Áþéöê Ôðàíñûç Ëîæàñû) òÿðÿôèíäÿí èðÿëè ñöðöëÿí hÿìèí "äèíëÿð àðàñûíäà ôÿðã ãîéìàìàã" àíëàéûøû àíòè-êàòîëèê, àíòè-õðèñòèàí, àòåèñò, ïîçèòèâèñò âÿ àãíîñòèê õàðàêòåð äàøûéûð. "Grand Orient"ÿ ýþðÿ, óøàãëàðûí äöøöíúÿ àçàäëûüû âÿ âèúäàíû òàìàìèëÿ ñèñòåìàòèê îëàðàã ìÿêòÿáäÿ ôîðìàëàøäûðûëìàëû, ìöìêöí îëäóãúà êèëñÿíèí âÿ äèíäàðëàðûí, hÿòòà þç àèëÿëÿðèíèí áåëÿ òÿñèðèíäÿí ÷ûõàðûëìàëûäûð. "Grand Orient" áóíó ñîñèàë úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñûíûí ÿñàñ éîëó ýþðöð.

(121) Ýþðöíäöéö êèìè, ìàñîíëóã úÿìèééÿòèí òàìàìèëÿ äèíñèçëÿøäèðèëìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ áèð ïðîãðàì òÿòáèã åäèá âÿ èíäè äÿ åòìÿêäÿäèð. Áóíó hÿð âÿòÿíäàøûí äèíè èíàíúûíà ñàéüû äóéàí, áó èíàíúûí àçàä éàøàíìàñûíû òÿìèí åäÿí äåìîêðàòèê äöíéÿâè äþâëÿòëÿ ãàðûøäûðìàã îëìàç. Äåìîêðàòèê äöíéÿâè äþâëÿò äèíäàð îëàí âÿ éà îëìàéàí hÿð áèð ôÿðäèí, éàõóä ãðóïóí àçàäëûüûíà òÿìèíàò âåðèð. Ìàñîíëàðûí èñòÿäèéè èñÿ áöòöí úÿìèééÿòèí øöóðóíäàí äèíè äöøöíúÿíèí éóéóëóá òÿìèçëÿíìÿñèäèð. Ìàñîíëóã ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéè hÿð áèð þëêÿäÿ áó ïðîãðàìû î þëêÿíèí ìÿäÿíèééÿòèíÿ âÿ øÿðàèòèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Áåëÿ þëêÿëÿðäÿí áèðè äÿ Àëìàíèéàäûð.

Àëìàíèéàäà äèíÿ ãàðøû êàìïàíèéà: "Kulturkamðf" Áóíäàí 150 èë ÿââÿë Àâðîïàäà Àëìàíèéà àäëû áèð þëêÿ éîõ èäè. Áó ýöíêö Àëìàíèéàíûí ÿðàçèëÿðèíäÿ ÷îõëó êðàëëûãëàð hþêì ñöðöðäö. Îíëàðäàí ÿí áþéöéö èñÿ áó ýöíêö Àëìàíèéàíûí øÿðãèíè âÿ Ïîëøàíûí áþéöê áèð hèññÿñèíè ÿhàòÿ åäÿí Ïðóññèéà èäè. Ïðóññèéà 1860-úû èëëÿðäÿí äèýÿð Àëìàí äþâëÿòúèêëÿðèíè þçöíÿ áèðëÿøäèðìÿéÿ áàøëàäû âÿ 1871-úè èëäÿ áèðëÿøìèø Àëìàíèéà Èìïåðèéàñûíû ãóðäó. Áó éåíè äþâëÿòèí ðÿháÿðè èñÿ Ïðóññèéàíûí áàø íàçèðè Îòòî ôîí Áèñìàðê èäè. Áèñìàðê ñîí äÿðÿúÿ ìàhèð äèïëîìàò îëñà äà, äàõèëè ñèéàñÿòäÿ åéíè óüóðó òÿêðàðëàéà áèëìèðäè. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáêàðëàðûíäàí áèðè äÿ "Áåéíÿëõàëã ëèáåðàëëàð" àäëàíàí âÿ åéíèëÿ Ôðàíñàäàêû àíòèêëåðèêëÿð êèìè äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí "çèéàëûëàð" çöìðÿñèéäè. "Áåéíÿëõàëã ëèáåðàëëàð" Àëìàíèéàíûí áèðëèéèíèí ñàüëàìëàøäûðûëìàñû ö÷öí õàëãûí äèíè äóéüóëàðäàí ãóðòóëìàñûíû âàúèá ñàéûðäûëàð. Îíëàðûí òÿøâèãèëÿ Áèñìàðê þëêÿñèíäÿ êàòîëèêëÿðÿ ãàðøû áèð êàìïàíèéà áàøëàòäû. "Kulturkamðf", éÿíè "ìÿäÿíèééÿò ñàâàøû" àäëàíäûðûëàí áó êàìïàíèéà "Àë-

138

Îòòî ôîí Áèñìàðê

ìàíëàðûí øöóðóíà íÿçàðÿò åòìÿ ìöáàðèçÿñè" êèìè äÿ ãÿëÿìÿ âåðèëèðäè. (122) Kulturkamðf çàìàíû õöñóñèëÿ Àëìàíèéàíûí úÿíóáóíäà éàøàéàí êàòîëèêëÿð ñîí äÿðÿúÿ úèääè òÿçéèãëÿðëÿ öçëÿøäèëÿð.

1872-úè èëäÿ ÷ûõàðûëàí ãàíóíëà þëêÿäÿêè áöòöí ðàhèáëÿð áèð ýåúÿäÿ hÿáñ îëóíäóëàð âÿ ãóðóìëàðû äà ìöñàäèðÿ åäèëäè. 1873-úö èëèí "Ìàé ãàíóíëàðû" èëÿ äþâëÿò õèäìÿòèíäÿ ÷àëûøàí áöòöí ðàhèáëÿð èøäÿí ãîâóëäó, íèêàh âÿ òÿhñèë ìÿñÿëÿëÿðè Êèëñÿíèí ÿëèíäÿí àëûíäû, êèëñÿëÿðäÿêè ìÿðàñèìëÿðÿ ìÿhäóäèééÿòëÿð ãîéóëäó. Áÿçè éåïèñêîïëàð òóòóëäó, äöç 1300 êèëñÿ ðàhèáñèç ãàëäû. Àììà áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ þëêÿäÿ éàøàéàí êàòîëèêëÿð hàêèìèééÿòÿ ãàðøû òÿïêè ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéàíäà, Kulturkamðf äà éóìøàëäûëäû. Áèñìàðê

139

îíó áó èøÿ òÿøâèã åäÿí "Áåéíÿëõàëã ëèáåðàëëàð"û ãóëàãàðäûíà âóðàðàã, Kulturkamðf-û ïèëëÿ-ïèëëÿ çÿèôëÿòäè âÿ ñîíäà òàìàìèëÿ ëÿüâ åòäè. Áó êàìïàíèéà, áöòöí òàðèõ÷èëÿðèí ðàçûëàøäûüû êèìè, þëêÿíèí ðóhè-ìÿíÿâè ðàhàòëûüûíûí ïîçóëìàñûíäàí áàøãà hå÷ áèð øåé âåðìÿäè. Àëìàíèéàäàí ñîíðà Kulturkamðf äàëüàñû Àâñòðèéà, Èñâå÷ðÿ, Áåë÷èêà, Ùîëëàíäèéà êèìè þëêÿëÿðÿ äÿ éàéûëäû âÿ îðàëàðäà äà áþéöê èúòèìàè ýåðèëÿìÿéÿ ñÿáÿá îëäó. Ìÿñÿëÿíèí ìàðàãëû òÿðÿôè îäóð êè, Áèñìàðêû áó ñèéàñÿòÿ ñþâã åäÿí "çèéàëûëàð" ãðóïó ìàñîíëàð èäè. "The Catholic Encycloðedia" áóíóíëà áàüëû éàçûð:

Ôàøèñòëÿð èãòèäàðà ýÿëÿíäÿí ñîíðà äèíÿ ãàðøû Áèñìàðêûí Êóëòóðêàìïôûíäàí äàhà áåòÿð áèð êàìïàíèéà áàøëàòäûëàð

140

- Ìàñîíëàð Ïðóññèéàíû "Ïàïà áàñãûñûíà" ãàðøû "÷àüäàø òÿêàìöëöí òÿìñèë÷èñè âÿ ãîðóéóúóñó" êèìè ýþðöðäöëÿð. Åëÿ Kulturkamðf-û äà îíëàð áàøëàòäûëàð. Áó èøèí ÿí ÿñàñ òÿáëèüàò÷ûñû ìÿøhóð höãóã÷ó âÿ íàòèã, áþéöê ìàñîí óñòàäû Áëàíøëè (Bluntschli) èäè. Kulturkamðf-û Èñâå÷ðÿéÿ éàéàí äà hÿì÷èíèí î îëóá. Àëìàí ìàñîíëàðû úÿìèééÿòÿ òÿñèð èìêàíëàðû ãàçàíìàã ö÷öí áþéöê ñÿéëÿð ýþñòÿðÿðÿê, Kulturkamðf-û éöðöòäöëÿð. Îíëàð hÿì÷èíèí äèýÿð âàñèòÿëÿðäÿí - õàëã êèòàáõàíàëàðûíäàí, êîíôðàíñëàðäàí, ÷åøèäëè äÿðíÿê âÿ ãóðóìëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ìàñîíëóüóí ðóhóíó áöòöí þëêÿéÿ éàéûðäûëàð.

(123) Éÿíè Kulturkamðf Áèñìàðê òÿðÿôèíäÿí äàéàíäûðûëàíäàí ñîíðà äà ìàñîíëàð îíó äàâàì åòäèðèáëÿð. Àëìàí úÿìèééÿòèíè äèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí àïàðûëàí áó ñàâàøûí ÿí àúû íÿòèúÿëÿðè þçöíö 1920-úè èëëÿðäÿ áöðóçÿ âåðäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ôàøèñòëÿð ýåòäèêúÿ ýöúëÿíäèëÿð âÿ 1933-úö èëäÿ hàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Ôàøèñòëÿð hàêèìèééÿòÿ ýÿëÿí êèìè äèíÿ ãàðøû èêèíúè Kulturkamðf-û áàøëàòäûëàð. Àìåðèêàëû øÿðh÷è Åëáðèú Êîëáè (Elbridge Colby) éàçûð êè, ôàøèñòëÿð Êàòîëèê êèëñÿñèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ hÿòòà 1870-úè èëëÿðäÿêè èëê Kulturkamðf-û äà ýåðèäÿ ãîéäóëàð, öñòÿëèê, áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéèá, Ïðîòåñòàíò êèëñÿñèíÿ äÿ òÿçéèã ýþñòÿðäèëÿð. (124) Ãûñàñû, Àëìàí ìàñîíëàðûíûí áàøëàòäûüû "úÿìèééÿòè äèíäÿí óçàãëàøäûðìà" hÿðÿêàòû òàðèõèí ÿí ãàíëû äèêòàòîðëóãëàðûíäàí áèðè îëàí ôàøèçìèí áÿðãÿðàð îëìàñûíà éîë à÷äû, áó èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ 55 ìèëéîí èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëàí II Úàhàí Ñàâàøûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû.

Èòàëèéàäà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ Ìàñîíëóüóí äèíÿ ãàðøû àêòèâ ìöáàðèçÿ àïàðäûüû éåðëÿðäÿí áèðè äÿ Èòàëèéàäûð. 1870-úè èëÿäÿê èíäèêè Èòàëèéà ÿðàçèñèíäÿ ÷îõëó êè÷èê äþâëÿòëÿð âàðäû. Ôåîäàëèçì äþâðöíöí ãàëûãëàðû ñàéûëàí áó êè÷èê äþâëÿòëÿðèí ÿí ÿñàñû ïàéòàõòû Ðîìàäà éåðëÿøÿí âÿ Ìÿðêÿçè Èòàëèéàíûí áþéöê áèð hèññÿñèíè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéàí Ïàïà äþâëÿòè èäè. Ôðàíñàäàí Èòàëèéàéà ýÿëÿí âÿ XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áóðàäà ãöââÿòëÿíÿí ìàñîíëàð Ïàïà äþâëÿòèíè éûõìàã âÿ Êèëñÿíèí Èòàëèéàäàêû íöôóçóíó ñàðñûòìàüà ÷àëûøûðäûëàð. "The Roman Catholic Church and the Craft" (Ðîìà Êàòîëèê Êèëñÿñè âÿ ìàñîíëóã) àäëû êèòàáûí ìöÿëëèôè, óñòàä ìàñîí Àëåê Ìåëëîðà ýþðÿ (Alec Mellor), "19-úó ÿñðèí îðòàëàðûíäàí ñîíðà èòàëéàí ñèéàñÿòèíèí áèð íþìðÿëè ôÿàëèééÿòè îëàí Ïàïàéëà ìöáàðèçÿ hÿãèãÿòÿí äÿ, ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóá".

141

Ìàñîíëóã Èòàëèéàäà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿíè þç íÿçàðÿòè àëòûíäà éàðàäûëàí áàøãà áèð ýèçëè äÿðíÿéèí âàñèòÿñèëÿ áàøëàäû. Áó äÿðíÿê "Êàðáîíàðè" àäëàíûðäû. Èëê äÿôÿ XIX ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Íàïîëèäÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàí áó äÿðíÿéèí àäû êþìöð ôÿhëÿëÿðèíäÿí ýÿëèðäè. Ìàñîíëàðûí "áÿííà" àíëàéûøûíû èøëÿòìÿëÿðè âÿ ñèìâîëëàðëà èôàäÿ åòìÿëÿðè êèìè, Êàðáîíàðè äÿðíÿéè äÿ êþìöð ôÿhëÿëÿðèíèí àäûíû ìÿíèìñÿìèøäè. Àììà ñþçñöç êè, äÿðíÿéèí ìÿãñÿäëÿðè áàìáàøãàéäû. Äÿðíÿê öçâëÿðè þíúÿ Èòàëèéà, àðäûíúà äà Ôðàíñàäà õöñóñè ïðîãðàì hÿéàòà êå÷èðÿðÿê, Êèëñÿíèí úÿìèééÿòÿ òÿñèðèíè éîõ åòìÿéè, éåíè áèð èäàðÿ÷èëèê ãóðìàüû ãàðøûëàðûíà ìÿãñÿä ãîéìóøäóëàð. Èòàëèéà ìàñîíëàðûíà àèä áèð íÿøð Ìàñîíëóüóí Êàðáîíàðè èëÿ ÿëàãÿëÿðè à÷ûã-àøêàðäûð. Ìàñîíëàð àâòîìàòèê øÿêèëäÿ Êàðáîíàðè äÿðíÿêëÿðèíÿ öçâ îëóð, hÿì äÿ äÿðíÿéÿ ýèðäèêëÿðè àíäàí "óñòàä" äÿðÿúÿñè ãàçàíûðäûëàð (Ùàëáóêè, äèýÿð öçâëÿðèí áó äÿðÿúÿíè àëìàñû ö÷öí óçóí çàìàí òÿëÿá îëóíóðäó.)

15 àâãóñò 1814-úö èëäÿ Êîíñàëâè (Consalvi) âÿ Ïàêêà (Pacca) àäëû èêè êàðäèíàë Êèëñÿíèí àäûíäàí áÿéàíàò éàéàðàã, hÿì ìàñîíëóüó, hÿì äÿ Êàðáîíàðèíè ñèéàñè-èúòèìàè ãàðøûäóðìà âÿ äèíÿ ãàðøû äöøìÿí÷èëèê éàðàòìàãäà ñó÷ëàäûëàð. Êàðáîíàðè öçâëÿðèíèí òþðÿòäèêëÿðè ñèéàñè úèíàéÿòëÿð âÿ ñèëàhëû ãàðøûäóðìàëàð áó èòòèhàìûí äîüðó îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. 25 èéóí 1817-úè èëäÿ Ìàêåðàò (Macerate) ðàéîíóíäà áàø âåðÿí ñèëàhëû òîããóøìà ìÿhç Êàðáîíàðèíèí "õèäìÿòè" èäè. Àììà Ïàïà äþâëÿòèíèí òÿhëöêÿñèçëèê ãöââÿëÿðè áó öñéàíû éàòûðà áèëäè. 1820-úè èëäÿ Íàïîëèäÿ, 1821-úè èëäÿ èñÿ Ïéåìîíòäàêû öñéàí úÿhäëÿðèíè äÿ Êàðáîíàðè òÿøêèë åòìèøäè. Êàðáîíàðèíèí ìàñîíëàð òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø âÿ ìàñîíëàðà ïàðàëåë ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø áèð ãóðóì îëäóüóíó åíñèêëîïåäèê ãàéíàãëàð äà òÿñäèãëÿéèð.

142

Úöçåïïå Ìàççèíè âÿ Êîíò äå Êàâóð: Ïàïà äþâëÿòèíè éûõàí èêè óñòàä ìàñîí

Ôðàíñàäà áó òÿøêèëàò 1830-úó èë èéóë èíãèëàáûíäàí ñîíðà çÿèôëÿéèá âÿ òÿäðèúÿí ñÿhíÿäÿí ÷ûõûá. Èòàëèéàäà èñÿ Úöçåïïå Ìàççèíè (Guiseððe Mazzini) àäëû áèð èíãèëàá÷ûíûí ãóðäóüó "Ýÿíú Èòàëèéà" òÿøêèëàòûéëà áèðëÿøèá. Ìàççèíè óçóí èëëÿð áîéó Ïàïà äþâëÿòèíÿ âÿ Êèëñÿéÿ ãàðøû àïàðäûüû ìöáàðèçÿäÿí ñîíðà Èòàëèéà Áèðëèéèíè ãóðàí éöêñÿê äÿðÿúÿëè áèð ìàñîíäóð. Àòåèñò îëäóüó òàðèõäÿí áÿëëèäèð. Îíà äÿñòÿê âåðÿí äèýÿð èêè ìÿøhóð ìàñîíëà - éÿíè Úöçåïïå Ãàðèáàëäè âÿ Êîíò äå Êàâóðëà áèðëèêäÿ 1870-úè èëäÿ Èòàëèéà Áèðëèéèíè ãóðóá âÿ Ïàïà äþâëÿòèíè áó ýöíêö Âàòèêàíûí höäóäëàðûíà ñûõûøäûðûá. Áóíäàí ñîíðà äà Èòàëèéàäà Ìóññîëèíèíèí 1920-úè èëëÿðäÿêè ôàøèñò äèêòàòóðàñûíà çÿìèí hàçûðëàéàí áèð ïðîñåñ áàøëàéûá. Ãûñàñû, Ìàççèíè, Ãàðèáàëäè âÿ Êàâóðóí Àâðîïàäà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ áþéöê èø ýþðÿí ö÷ ëèäåð îëäóüóíó ñþéëÿìÿê ìöìêöíäöð. Ìàççèíè äèíÿ ãàðøû ñàâàøäà òÿêúÿ ëèäåð êèìè äåéèë, hÿì äÿ áèð èäåîëîã êèìè þíÿìëè ðîë îéíàéûá. Îíóí îðòàéà àòäûüû "hÿð ìèëëÿòÿ áèð äþâëÿò" øöàðû Àâñòðèéà-Ìàúàðûñòàí âÿ Îñìàíëû Èìïåðèéàñû êèìè ÷îõìèëëÿòëè äþâëÿòëÿðèí ÷þêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã èíãèëàáëàðà ãûüûëúûì âåðèá. Ìàççèíèíèí áó øöàðû èíñàíëàðû äèí ãàðäàøëûüû äöøöíúÿñèíäÿí óçàãëàøäûðàðàã, ñîéëàðûíà ýþðÿ çèääèééÿò éàðàäàí, "ãÿçÿáëè ñîé ãîðóéóúóëóüóíà" (Ôÿòh 26) ñöðöêëÿéÿí áèð ÷àüûðûøäûð. Áó ÷àüûðûøûí ìöÿëëèôèíèí áèð ìàñîí, hÿì äÿ éöêñÿê ñÿâèééÿëè áèð ìàñîí îëìàñû øöáhÿñèçäèð. "10000

143

Ãàððèáàëäèíè áþéöê áèð ãÿhðÿìàí êèìè òÿñâèð åäÿí ìàñîí òÿáëèüàò ðÿñìè

Famous Freemasons" (10000 ìÿøhóð ìàñîí) àäëû ëîæà íÿøðèíäÿ áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, Ìàççèíè óçóí èëëÿð ñöðÿí ìàñîíëóã éöêñÿëèøèíèí àðäûíúà, 1867-úè èëäÿ Èòàëèéà "Grand Orient"èíèí áþéöê óñòàäû ñå÷èëèá. 1949-úó èëäÿ Ðîìàäà Ìàççèíèíèí håéêÿëèíèí à÷ûëûøûíà òîïëàøàí 3000 ìàñîí îíó hþðìÿòëÿ éàä åäèá. Ìàççèíèíèí ñàü ÿëè îëàí Úöçåïïå Ãàðèáàëäè èñÿ 1863-úö èëäÿ Èòàëèéà Ìàñîíëàðûíûí Àëè Êîíãðåñèíäÿ 33-úö äÿðÿúÿéÿ ÷àòûá, 1864-úö èëäÿ áþéöê óñòàä ñå÷èëèá. Áó áþéöê óñòàäûí õàòèðÿñèíÿ ÀÁØ-äà Íéó-Éîðê "âàäè"ñèíäÿ 542 íþìðÿëè "Ãàðèáàëäè" àäëû áàüëû ëîæà âàð.

Ðóñèéàäàêû ìàñîí èíãèëàáëàðû Òÿêúÿ Èòàëèéàäà éîõ, Àâðîïàíûí äèýÿð þëêÿëÿðèíäÿ äÿ äèíÿ ãàðøû ñàâàøëàðäà ìàñîíëóüóí èçèíè òàïìàã ìöìêöíäöð. "The Catholic Encycloðedia"äà éàçûëäûüûíà ýþðÿ, "Ôðàíñà, Èòàëèéà, Ïîðòóãàëèéà, Ìÿðêÿçè âÿ Úÿíóáè Àìåðèêàäàêû èíãèëàá÷û hÿðÿêàòëàðäà ìàñîí ãðóïëàðû ÷îõ àêòèâ ðîë îéíàéûáëàð. Ðóñèéà äà ìàñîí èäåîëîýèéàñûíû ÿhàòÿ åäÿí ñèéàñè ãàðàýöðóhà äþíöá". (125) Ðóñèéàäàêû ïðîñåñëÿðèí èíêèøàôû õöñóñèëÿ ìàðàãëûäûð. Ìàñîíëàð áó þëêÿéÿ XVIII ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà àéàã à÷ûáëàð. Øÿáÿêÿ þíúÿ èíòåëëåêòóàëëàðûí àðàñûíäà ñöðÿòëÿ éàéûëûá. Êÿíàðäàí áàõàíäà éàëíûç ìÿäÿíè êëóá êèìè ýþðöíñÿ äÿ, ìàñîí ëîæàëàðûíäà Àâðîïàäàêû äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿëÿð òÿáëèü îëóíóðäó. Áóíó hàìûäàí ÿââÿë Êèëñÿ õàäèìëÿðè áàøà äöøìöøäöëÿð. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ ðà-

144

Ðóñèéàäàêû äåêàáðèñòëÿð öñéàíûíû òÿøêèë åäÿí ìàñîíëàðûí àðàñûíäà ìÿøhóð øàèð Êîíò Ïóøêèí äÿ âàðäû

hèáëÿð ìàñîíëàðûí ÷àð ðåæèìèíè éûõìàã ö÷öí ãèéàì hàçûðëàìàëàðû õÿáÿðèíè Êèëñÿéëÿ éàõøû ìöíàñèáÿòëÿðè îëàí ×àð I Àëåêñàíäðà ÷àòäûðäûëàð. Íÿòèúÿäÿ ÷àð 1822-úè èëäÿ ãàíóí âåðÿðÿê, þëêÿäÿêè áöòöí ìàñîí ëîæàëàðûíûí ãàïàäûëäûüûíû âÿ òÿøêèëàòûí ãàíóíñóç ñàéûëäûüûíû åëàí åòäè. Àíúàã áóíóíëà ìàñîíëàð ôÿàëèééÿòëÿðèíè äàéàíäûðìàäûëàð, ñàäÿúÿ, ýèçëè ÷àëûøìàüà êå÷äèëÿð.

145

×àð Àëåêñàíäð ëîæàëàðû éàñàãëàéàíäàí 3 èë ñîíðà õÿñòÿëèéè ñÿáÿáèíäÿí äöíéàñûíû äÿéèøäè. Îíóí éåðèíÿ I Íèêîëàé êå÷äè. Àíúàã Íèêîëàéûí òàõòà ÷ûõìàñû áèð ñûðà ÷ÿêèøìÿ âÿ èíòðèãàëàðëà ìöøàéèÿò îëóíäóüóíäàí, þëêÿäÿ ãàðûøûãëûã áàøëàäû. Áó øÿðàèòè äÿéÿðëÿíäèðÿí âÿ ðåæèìè éûõìàüà ÷àëûøàí "áÿçè øÿõñëÿð" éåíè ÷àðà ãàðøû ñóè-ãÿñä ïëàíû hàçûðëàäûëàð. Îíëàðûí îðäóäà õåéëè òÿðÿôäàðëàðû âàð èäè. Áóíà ýöâÿíÿðÿê, 14 äåêàáð 1825-úè èëäÿ ïàéòàõò Ñàíêò Ïåòåðáóðãäà öñéàí÷û ÿñýÿðëÿð âÿ îíëàðû äÿñòÿêëÿéÿí áÿçè âÿòÿíäàøëàð, hÿì÷èíèí çèéàëûëàð ×àð Ñàðàéûíà äîüðó éöðöøÿ áàøëàäûëàð. Îíëàðëà ÷àðà ñàäèã ãàëàí ñèëàhëû ãöââÿëÿðèí àðàñûíäà òîããóøìà îëäó âÿ öñéàí÷ûëàð éåíèëäèëÿð. Áó ãðóï òàðèõÿ "äåêàáðèñòëÿð" àäûéëà äöøöá. Îíëàðûí ëèäåðëÿðè hÿáñ îëóíäó âÿ 5 íÿôÿðè àñûëàðàã åäàì åäèëäè. ßñëèíäÿ äåêàáðèñòëÿð ìàñîíëàðäàí áàøãà hå÷ êèì äåéèëäèëÿð. Çàáèòëÿð, çèéàëûëàð âÿ éàçàðëàðäàí èáàðÿò áó ãðóïóí áöòöí òÿìñèë÷èëÿðè ö÷ èë ÿââÿë ÷àð Àëåêñàíäð òÿðÿôèíäÿí éàñàãëàíìûø ëîæàëàðûí öçâëÿðèéäèëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäà ìÿøhóð øàèð Êîíò Ïóøêèí äÿ âàðäû. (126) Äåêàáðèñòëÿðèí úÿhäè óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíñÿ äÿ, ìàñîíëóã ×àðû äåâèðìÿê hÿäÿôèíäÿí âàç êå÷ìÿäè. XIX ÿñðèí ñîíó - XX ÿñðèí èëê äþðääÿ áèðèíäÿ Ðóñèéàäà ýöúëÿíÿí èíãèëàá÷û ãðóïëàðûí äàõèëèíäÿ ìàñîíëóã hÿìèøÿ áþéöê ðîë îéíàéûá. 1917-úè èëèí ôåâðàë èíãèëàáûíûí ëèäåðè îëàí Àëåêñàíäð Êåðåíñêè äÿ, îíóí áöòöí éàõûí ÿòðàôû äà ìàñîí èäèëÿð. (127) Îíóí ãóðäóüó hþêóìÿò äÿ ÿñàñÿí ìàñîíëàðäàí èáàðÿò îëóá. (128) Ãûñà ñöðÿí Êåðåíñêè hþêóìÿòèíèí òàðèõäÿêè éåýàíÿ "õèäìÿòè" èñÿ þëêÿíè Ëåíèíèí áàø÷ûëûã åòäèéè áîëøåâèêëÿðÿ þòöðìÿêäÿí áàøãà áèð øåé îëìàäû.

XX ÿñðèí ìàñîíëóüó: ñÿññèç âÿ äÿðèíäÿí ßýÿð ôèêèð âåðäèíèçñÿ, áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûüûìûç Ôðàíñà, Àëìàíèéà, Èòàëèéà, Ðóñèéà êèìè þëêÿëÿðäÿêè ìàñîí ôÿàëèééÿòèíèí ìÿãñÿäè áèð ñèñòåì äÿéèøèêëèéèäèð. Ìàñîíëóã äèíè ãóðóìëàðûí, äèíè èíàíúëàðûí ëÿüâ åäèëäèéè "éåíè ñèñòåì" ãóðìàüû ãàðøûñûíà ìÿãñÿä ãîéóá, áóíà ýþðÿ äÿ äèíÿ éàõûí îëàí ìîíàðõèéàëàðû éûõìàüà ÷àëûøûá. ßêñÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ìàñîíëóã äèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëàðûí ýþðöø éåðè îëóá, ñóè-ãÿñä, èíãèëàá ãÿðàðëàðûíûí âåðèëäèéè ìÿðêÿçÿ äþíöá.

1789-úó èëäÿêè Áþéöê Ôðàíñûç Èíãèëàáûíäàí XX ÿñðÿ ãÿäÿð èðèëè-õûðäàëû õåéëè öñéàí, ñóè-ãÿñä, òîããóøìà áàø âåðèá êè, îíëàðûí äà ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ìàñîí èçè âàð. Èíýèëèñ òàðèõ÷èñè Ìàéêë Ùîâàðäà (Michael Íoward) ýþðÿ, ìàñîí ëîæàëàðû XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Àâðîïàäà ãàëàí èêè þíÿìëè èìïåðèéàíû - Àâñòðèéà-

146

Ùóìàíèçì ìÿáÿäèíäÿ ãÿðèáÿ àéèíëÿð Ìàñîíëàð áöòöí äöíéàíû áèð "ìÿáÿä"ÿ ÷åâèðìÿê íèééÿòèíäÿäèðëÿð. Àììà áó, èëàhè éîõ, hóìàíèñò äèíèí ìÿáÿäèäèð. "Èíñàí" àíëàéûøûíûí áöòëÿøäèðèëäèéè, èíñàíëàðûí èëàhè äèíëÿðè òàìàìèëÿ òÿðê åòäèéè, ìàòåðèàëèñò âÿ òÿêàìöë÷ö ôÿëñÿôÿíèí hàêèì îëäóüó áèð äöíéà ãóðìàã àðçóñóäóð áó. Áèð ìàñîí ìÿòíèíäÿ ìàñîíëóüóí hÿìèí hÿäÿôè âÿ ìÿãñÿäè ö÷öí êå÷èðèëÿí ÿúàèá àéèí áåëÿ òÿñâèð åäèëèð: - Áóýöíêö äèíäÿ éàâàø-éàâàø äà îëñà, øöóðó òàì òÿìèí åäÿ áèëÿúÿê òÿê âÿ áÿøÿðè áèð äèí òÿøÿêêöë òàïìàãäàäûð. Áó äèíÿ óéüóí îëàðàã, áèð äöíéàýþðöøö âÿ ÿõëàã äà ãóðóëàúàã. Áó äèí èíñàíû êàèíàòëà áèðëÿøäèðÿúÿê. Áó, ÌÀÑÎÍÈÇÌäèð. Áó äèí êþíöëäÿí êþíöëÿ ãóðóëàúàã. Îíóí ìÿáÿäëÿðè èíñàíëûã ìÿáÿäëÿðè îëàúàã. Áó ìÿáÿääÿ îõóíàí èëàhè ìóñèãè éÿãèí êè, èíñàíûí ðóhóíäàí ïöñêöðÿí ìóñèãè ÿñÿðëÿðèíèí ÿí ìþhòÿøÿìè - Áåòhîâåíèí 9-úó ñèìôîíèéàñû îëàúàã.

Mithra ÿôñàíÿñèíäÿêè Áîüàíûí ÿòè âÿ ãàíû éåðèíÿ ÷þðÿê éåéÿðÿê âÿ ãûðìûçû øÿðàá è÷ÿðÿê áó äîüóøó ãåéä åäèðèê. Èíàíú áèðëèéè ãóðóðóã. Éåíè èëëÿðäÿ äàâàì åäÿúÿê áó ìöãÿääÿñ ìöáàðèçÿìèçè áåëÿ èôàäÿ åòìÿê èñòÿéèðÿì: "×þðÿêäÿí áèð ïàð÷à äà éåéèí, ãàðäàøëàðûì, áó äèíèí ìèññèîíåðëÿðè îëàí ñèçëÿð ÷þðÿéèíè ïàéëàøàí ÿçèç äîñòëàð îëóí. Àòÿø éåéÿðÿê, øÿðàáûíûçäàí è÷èí, ãàðäàøëàðûì, ãàí ãàðäàøû îëìàã ö÷öí". (Ìàñîí Äÿðýèñè, 1981-úè èë, ñàéû 40-41, ñÿh. 105-107).

Ìàñîíëàðûí èíàíäûüû âÿ ìöäàôèÿ åòäèéè ìàòåðèàëèñò-hóìàíèñò ôÿëñÿôÿ XX ÿñðäÿ äöíéàéà áþéöê àúûëàð éàøàòäû. 55 ìèëéîí èíñàíûí hÿéàòûíà ñîí ãîéàí II Úàhàí Ñàâàøûíûí áèð àíûíû ÿêñ åòäèðÿí öçö áîìáàäàí ïàð÷àëàíìûø áó ÿñýÿð øÿêèëè ìàòåðèàëèñò-hóìàíèñò åhêàìëàðûíûí íÿòèúÿñèíè ýþñòÿðèð.

148

149

Ìàúàðûñòàí âÿ Ðóñèéàíû ÷þêäöðìÿê ö÷öí ñÿéëÿðèíè àðòûðûáëàð âÿ I Úàhàí Ñàâàøûéëà áó ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòûáëàð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, ìàñîíëóã XX ÿñðèí ÿâÿëëÿðèíäÿ "ìþâúóä ñèñòåìè éûõìàã" hÿäÿôèíÿ ÿñàñÿí ÷àòà áèëèá. Îíà ýþðÿ äÿ, XX ÿñð àðòûã ìàñîíëóã ö÷öí "ñèñòåì éûõìàã" ÿñðè îëìàéûá. Þíöíäÿ äàhà ÿíýÿë ãàëìàäûüûíû äöøöíÿí ìàñîíëóã ñèéàñè ãðóïëàøìàëàðà, èíãèëàá hàçûðëûãëàðûíà, öñéàíëàðà, ñóè-ãÿñäëÿðÿ ýåòìÿêäÿí äàhà ÷îõ, þç ôÿëñÿôÿñèíè úÿìèééÿòÿ éàéìàã éîëóíó ñå÷èá. Ìàñîíëóüóí ìàòåðèàëèçì, hóìàíèçì âÿ òÿêàìöë òÿëèìè öçÿðèíäÿ ãóðóëàí ôÿëñÿôÿñè åëì, ñÿíÿò, ìåäèà, ÿäÿáèééàò, ìóñèãè âÿ hÿð úöð ïîïóëéàð ìÿäÿíèééÿò âàñèòÿëÿðèëÿ úÿìèééÿòÿ ÷àòäûðûëûá. Áó òÿáëèüàòû àïàðìàãëà ìàñîíëóã úÿìèééÿòè àíè ÷åâðèëèøëÿ äåéèë, óçóí ìöääÿòÿ âÿ òÿäðèúÿí èëàhè äèíëÿðäÿí äþíäÿðÿðÿê, þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéè ïëàíëàøäûðûð. Àìåðèêàëû áèð ìàñîí áó íèééÿòè áåëÿ èôàäÿ åäèá: "Ìàñîíëóã ñÿññèç øÿêèëäÿ ÷àëûøûð. Ôÿãÿò áó, ñÿññèç øÿêèëäÿ îêåàíà äîüðó àõàí äÿðèí áèð ÷àéûí èðÿëèëÿéèøè êèìèäèð". (129) ÀÁØ-ûí Úîðúèéà øòàòûíûí "áþéöê óñòàä" äÿðÿúÿëè ìàñîíëàðûíäàí áèðè îëàí Ú.Ó.Òåéëîð (É.W.Taylor) èñÿ åéíè ìþâçóäà áóíëàðû äåéèð: "Êþhíÿ àíëàéûøëàðûí éåíèëÿðèëÿ ÿâÿçëÿíìÿñè hå÷ äÿ hÿìèøÿ àñàí áàøà äöøöëÿ áèëìÿç. ×öíêè èíñàíëàð óçóí èëëÿð øöóðëàðûíäà éåðëÿøÿí ïðèíñèïëÿðäÿí òåçëèêëÿ ÿë ÷ÿêÿ áèëìèðëÿð. Àíúàã ñîí àíäà óéüóí øÿðòëÿð éàðàíûð âÿ ÿëâåðèøëè ìöhèò ìåéäàíà ýÿëèð, î çàìàí ýèçëè ýåð÷ÿêëÿð hÿéàòà êå÷èðèëèð. Áåëÿúÿ, áöòöí èíñàíëàð áþéöê áèð îðòàã hÿäÿôÿ äîüðó éþíÿëäèëèð âÿ hÿìèí áþéöê hÿäÿôëÿðÿ ÷àòìàã ö÷öí áöòöí äþâëÿòëÿð ñàíêè áèð èíñàí êèìè hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Ìàñîíëóüóí áÿøÿðèééÿò öçÿðèíäÿêè òÿñèðè áó ïðèíñèïëÿ ýåð÷ÿêëÿøìÿêäÿäèð. Ñÿññèç âÿ ýèçëè ÷àëûøûð, àììà ÷îõòÿðÿôëè ÿëàãÿëÿðè ñàéÿñèíäÿ úÿìèééÿòèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðèíÿ, áîøëóãëàðûíà ñûçûð. Ìàñîíëóüóí ÿñÿðëÿðèíè ýþðÿíëÿð håéðÿòÿ ýÿëèðëÿð, àììà îíóí ìÿíáÿéèíèí íÿ îëäóüóíó áèëìèðëÿð. (130) ×èêàãî Áþéöê Ëîæàñûíûí íÿøð åòäèðäèéè "Voice" (Ñÿñ) äÿðýèñèíÿ ýþðÿ èñÿ, "Ìàñîíëóã ñÿññèç, àììà ãÿòè âÿ ñÿðò øÿêèëäÿ èíñàí úÿìèééÿòèíèí ýÿëÿúÿéèíè ãóðóð". (131) Ìàñîíëóüóí áó ñÿññèç, àììà äÿðèíäÿí èøëÿéÿí ñòðàòåýèéàñûíûí ÿí ÿñàñ úÿhÿòè îäóð êè, hÿìèí èøè ýþðÿí ìàñîíëàð áóíó ìàñîíëóã íàìèíÿ åòäèêëÿðèíè hå÷ âàõò à÷ûãëàìûð âÿ áîéóíëàðûíà àëìûðëàð. Îíëàð ôÿðãëè ñèôÿòëÿðëÿ, ôÿðãëè ìÿãàìëàðäà ìàñîíëóüóí ôÿëñÿôÿñèíè åëÿ ìàñîíëóüóí þç êþìÿéèëÿ úÿìèééÿòèí øöóðóíà éåðèäèðëÿð. Òöðê ëîæàëàðûíûí áþéöê óñòàäëàðûíäàí áèðè Õÿëèë Ìöëêöñöí áèëäèðäèéèíÿ ýþðÿ, "Ìàñîíëóã ÿýÿð ñàäÿúÿ ìàñîíëóã êèìè îðòàéà ÷ûõñà, hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç. Ìàñîíëóã ôÿðäëÿðè éþíëÿíäèðèð, éåòèøäèðèð. Áó ôÿðäëÿð èñÿ àëèìëÿð,

150

ñèéàñÿò÷èëÿð, äþâëÿò àäàìëàðû, hÿêèìëÿð, âÿêèëëÿð âÿ áàøãàëàðûäûð. Îíëàð îëäóãëàðû éåðëÿðäÿ ìàñîíëóüóí ôèêèðëÿðèíè úÿìèééÿòÿ éàéìàüà ÷àëûøûðëàð". (132) Ùÿð÷ÿíä, áèç àðòûã áèëèðèê êè, ìàñîíëóüóí úÿìèééÿòÿ éàéìàüà ÷àëûøäûüû áó ôèêèðëÿð áîø éàëàíëàðäàí áàøãà hå÷ íÿ äåéèë. Ìàñîíëóã Ãÿäèì Ìèñèð, Ãÿäèì Éóíàíûñòàí, Êàááàëà êèìè áöòïÿðÿñò ìÿäÿíèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíà ñþéêÿíÿí ôÿëñÿôÿñèíè "åëì âÿ àüûë" åòèêåòèëÿ áÿçÿéèá, èíñàíëàðà ñûðûìàüà, áóíóíëà äà îíëàðû àëäàòìàüà ÷àëûøûð. Ãëîáàëëàøìà äþâðöíäÿ "Ãëîáàë Ìàñîíëóü"óí ýþðäöéö èø áóäóð. Áó àëäàíûøûí íÿòèúÿëÿðè èñÿ ýþç þíöíäÿäèð. Ìàñîíëóüóí XVIII âÿ XIX ÿñðëÿð áîéó hÿéàòà êå÷èðäèéè "êöòëÿëÿðè äèíñèçëÿøäèðìÿ" ïðîãðàìû èðã÷èëèê, ôàøèçì, êîììóíèçì êèìè ãàíëû èäåîëîýèéàëàðûí îðòàéà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Ñîñèàë Äàðâèíèçìèí éàéûëìàñû èíñàíëàðû "ñàü ãàëìàã óüðóíäà éàðûøàí håéâàíëàðà" ÷åâèðìèø, XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñû âÿ XX ÿñðäÿ áóíóí ãàíëû íÿòèúÿëÿðè þçöíö ýþñòÿðìèøäè. I Äöíéà Ñàâàøû äàðâèíèñò òÿëãèíëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìöhàðèáÿíè âÿ ãàí òþêìÿéè "áèîëîæè çÿðóðÿò" êèìè ãÿáóë åäÿí Àâðîïà ëèäåðëÿðèíèí ÿñÿðèäèð. Áó ñàâàøäà 10 ìèëéîí èíñàí áîø-áîøóíà þëöìÿ ýþíäÿðèëäè. Îíóí àðäûíúà ýÿëÿí II Äöíéà Ñàâàøû äà ìàñîíëóüóí ñÿïäèéè äèíñèçëèê òîõóìëàðûíûí úöúÿðòèñè îëàí ôàøèçì âÿ êîììóíèçì êèìè òîòàëèòàð èäåîëîýèéàëàðûí íÿòèúÿñèäèð âÿ äöç 55 ìèëéîí èíñàíûí hÿéàòûíà ñîí ãîéóá. XX ÿñð ÿðçèíäÿ äöíéàíûí äþðä áèð éàíûíà àúûëàð âÿ çöëì éàøàäàí òîããóøìàëàð, ÿäàëÿòñèçëèê, èñòèñìàð, àúëûã, ÿõëàãè äåýåíåðàñèéà âÿ ñàèð áó êèìè áÿëàëàð äèíñèç ôÿëñÿôÿ âÿ èäåîëîýèéàëàðûí ìÿhñóëóäóð. (ßòðàôëû áèëýè ö÷öí áàõûí: Ùàðóí Éÿhéà, "Äàðâèíèçìèí èíñàíëàðà ýÿòèðäèéè áÿëàëàð", 2000) Ãûñàñû, ìàñîíëóüóí ôÿëñÿôÿñè ÷îõ àúû ìåéâÿëÿð âåðèá. Áàøãà úöð îëà äà áèëìÿçäè, ÷öíêè áó, èëàhè áèð ãàéäàäûð: òàðèõ áîéó Àëëàhûí äèíèíè ðÿää åäÿí áöòöí ãþâìëÿð þçëÿðèíè ôÿëàêÿòÿ ñöðöêëÿéèáëÿð. Åëÿ áöòïÿðÿñòëÿðèí ìöàñèð òÿìñèë÷èñè îëàí ìàñîíëóã èñÿ þçöéëÿ áèðëèêäÿ áöòöí áÿøÿðèééÿòè ôÿëàêÿòÿ ñöðöêëÿéèð. Î ñÿáÿáäÿí äÿ èíñàíëûüû áó ôÿëàêÿòäÿí ãîðóìàã, Áÿäèöççàìàíûí èôàäÿñèëÿ äåñÿê, "ìàääèééóí âÿ òÿáèééóí òàóíóíóí" (ìàääÿ÷èëèê âÿ òÿáèÿò÷èëèê õÿñòÿëèéèíèí) òÿëãèíëÿðèíè ãûðìàã, áó éîëëà äà êöòëÿëÿðèí èìàíûíû ãóðòàðìàã ýÿðÿêäèð.

151

ÑÎÍ ÑÞÇ àñîíëóã ñîí èêè éöç èëäÿ èíñàíëàðûí ÿí ÷îõ ìàðàã ýþñòÿðäèéè ìþâçóëàðäàí áèð îëóá. Òÿøêèëàòûí ãàïàëû, ìèñòèê õàðàêòåðè òÿáèè îëàðàã äèããÿò ÷ÿêèá. Áó äèããÿòëÿ éàíàøû, ìàñîíëóüà ãàðøû áèð àíòèïàòèéà äà äîüóá, ìàñîíëàð þçëÿðèíè "çÿðÿðñèç áèð õåéèð ãóðóìó" êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðû hàëäà, äèýÿð òÿðÿôäÿí òÿøêèëàò hàããûíäà hÿãèãÿòäÿí óçàã õÿáÿðëÿð éàéàí ôàíàòèê áèð "ìàñîí ÿëåéhäàðëàðû" ôîðìàëàøûá. Ùàëáóêè, ìàñîíëóüóí ãàðøûñûíäà ýþðöëìÿëè îëàí èø ýþçöéóìóëó øÿêèëäÿ "ìàñîí ÿëåéhäàðû" îëìàã äåéèë, áó òÿøêèëàòûí èíàíäûüû âÿ èíñàíëàðà ãÿáóë åòäèðìÿéÿ ÷àëûøäûüû ôÿëñÿôÿíèí è÷ öçöíö à÷àðàã, ÷öðöòìÿêäèð. Áþéöê Èñëàì àëèìè Áÿäèöççàìàí Ñÿèä Íóðñè áó ôÿëñÿôÿíèí à÷ûëìàñû âÿ ÷öðöäöëìÿñè ñòðàòåýèéàñûíûí áåëÿ èçàh åäèð: - Ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿñèíäÿí äîüàí ôèêèð àõûìû àõûð çàìàíäà éàéûëàðàã, ãöââÿòëÿíèð, öëóhèééàòû èíêàð åäÿúÿê áèð äÿðÿúÿéÿ ÷àòûð. Áèð ìèë÷ÿéèí ãàíàäûíû éàðàòìàãäà áåëÿ àúèç èíñàíûí èëàhëûã èääèàñûíà äöøìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð àõìàã ìàñêàðàä îëäóüó ýþç ãàáàüûíäàäûð. (133) Éÿíè àõûð çàìàíäà îðòàéà ÷ûõàí ìàòåðèàëèñò ôèêèð àõûìû Àëëàhû èíêàð åòìÿê äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëÿúÿê. Áóíóí íÿ ãÿäÿð "àõìàã ìàñêàðàä îëäóüó" èñÿ Àëëàhûí Ãóðàíäà äèããÿò ÷ÿêäèéè èìàí äÿëèëëÿðèíÿ íÿçÿð éåòèðÿíäÿ àéäûíëàøûð. Ìàñîíëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿíèí éîëó âÿ ãàéäàñû äà åëÿ áóäóð. ßñàñ ìÿñÿëÿ ìàñîíëóüóí ôÿëñÿôÿñèíè ÷öðöòìÿê âÿ ìÿüëóá åòìÿêäèð. Ñÿññèç âÿ äÿðèíäÿí àïàðûëàí êöòëÿâè òÿáëèüàòëà èíñàíëàðû äèí-èìàíäàí óçàãëàøäûðàí, ìàòåðèàëèñò, hó-

Ì

ìàíèñò âÿ äàðâèíèñò õóðàôàòà ñöðöêëÿéÿí òÿøêèëàòûí ôèêðè òÿñèðèíè éûõìàã, àõûíû òÿðñèíÿ ÷åâèðìÿê âÿ èíñàíëàðà Àëëàhûí âàðëûüûíû, áèðëèéèíè, äèíè hÿãèãÿòëÿðè èçàh åòìÿê ýÿðÿêäèð. Âÿ áó èøäÿ ÿí àçû ìàñîíëàð ãÿäÿð ãÿðàðëû, ñÿáðëè âÿ ïëàíëû îëìàã ÿñàñ øÿðòäèð. ßñëèíäÿ áó, "ìàñîíëóüà ãàðøû ìöáàðèçÿ" äÿ ñàéûëìàìàëûäûð, ÷öíêè ìàñîíëàðûí þçëÿðèíè äÿ áÿëàäàí ãóðòàðûð. Àõû ìàñîíëàð þçëÿðè äÿ àëäàäûëûðëàð. Ãóðàíäà èíêàð÷û Àä âÿ Ñÿìóä ãþâìö hàããûíäà èøëÿäèëÿí "Øåéòàí îíëàðûí ÿìÿëëÿðèíè úàçèáÿëè ýþñòÿðÿðÿê, éîëëàðûíäàí àçäûðäû, hàëáóêè, îíëàð hÿãèãÿòè ýþðÿ áèëÿí êèìñÿëÿðäè" (ßíêÿáóò 38) èôàäÿñè ìàñîíëàðûí hàëûíû ýþñòÿðèð. Ìÿãñÿä ìàñîíëàð äà äàõèë îëìàãëà áöòöí èíñàíëàðà hÿãèãÿòè ýþñòÿðìÿê, îíëàðû ÿéðè éîëäàí ãóðòàðìàãäûð. Àõûð çàìàíûí áèð õöñóñèééÿòè äÿ áó ìöáàðèçÿíèí èíñàíëàð áàõûìûíäàí äàhà àñàí ýåòìÿñèäèð. ×öíêè ìàñîíëàðûí ñîí èêè éöç èëäÿ þç ôÿëñÿôÿëÿðèíèí ÿñàñû êèìè ýþñòÿðäèêëÿðè åëì èíäè îíëàðà ãàðøû ÷åâðèëèá. 1970-úè èëëÿðäÿí áó éàíà èñòÿð ìàòåðèàëèçìèí, èñòÿðñÿ äÿ hóìàíèçìèí äàéàüû ñàéûëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áþéöê ñàðñûíòûéà óüðàéûá âÿ ÷þêöá. Áèð éàíäàí òàïûëàí ãÿäèì úàíëû ãàëûãëàðû, î áèðè éàíäàí äà áèîêèìéàíûí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíà áèëìÿéÿúÿéèíè ñöáóòà éåòèðìÿñè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ÷öðöòäö, áÿëëè îëäó êè, íþâëÿð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìÿéèáëÿð, hàìûñû àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëûá. Åëì à÷ûã-àøêàð òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè éàëàíà ÷ûõàðäû. Îíà ýþðÿ äÿ, áóíäàí ñîíðà åëìèí îðòàéà ãîéäóüó ýåð÷ÿêëÿðäÿí ôàéäàëàíàðàã, ìàòåðèàëèñòhóìàíèñò ôÿëñÿôÿíèí áîø øåé îëäóüóíó êöòëÿëÿðÿ èçàh åòìÿê ëàçûìäûð. Ìàñîíëóã óçóí çàìàí áîéóíúà ýöúëö òÿáëèüàò àïàðàðàã, éàíëûø áèð ôèêðè èíñàíëàðà ÷àòäûðà âÿ hÿòòà èíàíäûðà áèëèá. Äîüðóíó ãÿáóë åòäèðìÿê èñÿ ÷îõ àñàíäûð. Ìöñÿëìàíëàð áó èøÿ áàøëàéàíäà Àëëàhûí èçíèëÿ "Áèç áàòèëè hàããëà [êöôðö èìàíëà] ðÿää åäÿðèê âÿ î, áàòèëè éîõ åäÿð. Áàòèë äÿ äÿðhàë hå÷ îëàð" (ßíáèéà 18) hþêìö hÿéàòà êå÷ÿúÿê. Âÿ î çàìàí XXI ÿñð ìàñîíëàðûí àðçóëàäûãëàðû êèìè "Ãëîáàë ìàñîíëóü"óí äåéèë, Èñëàì ÿõëàãûíûí ÿñðè îëàúàã.

"Áèç áàòèëè hàããëà [êöôðö èìàíëà] ðÿää åäÿðèê âÿ î, áàòèëè éîõ åäÿð. Áàòèë äÿ äÿðhàë hå÷ îëàð" (ßíáèéà 18)

153

VII. ÃÅÉÄËßÐ àðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design)

Á

ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð. Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû. Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû. Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿð: 1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè

155

ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð? Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàìèíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð” Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. ×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð.

156

Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New York, 1977, s. 2.). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oparin, Origin of Life, Dover Publications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.). Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and Life", Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasým 1982, s. 1328-1330).

157

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s. 7.). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?”

(Jeffrey Bada, Earth, Þubat 1998, s. 40.).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèðáèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie

158

Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍT âÿ ÄÍT) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.). Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðèìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. èÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí ôàêòëàðäàí áèðè äÿ úàíëûëûüûí èíàíûëìàéàúàã ñÿâèééÿäÿêè ìöõòÿëèô ãóðóëóøóäóð. Úàíëû ùöúåéðÿëÿðèí íöâÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí ÄÍÒ ìîëåêóëó áóíóí áèð ìèñàëûäûð. ÄÍÒ äþðä ìöõòÿëèô ìîëåêóëóí ôÿðãëè äöçöëöøöíäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí áèð íþâ ìÿëóìàò áàíêûäûð. Áó ìÿëóìàò áàíêûíäà úàíëû èëÿ áàüëû áöòöí ôèçèêè õöñóñèééÿòëÿðèí øèôðÿëÿðè âàð. Èíñàíûí ÄÍÒ-ñè êàüûçà éàçûëàñû îëñà, îðòàéà òÿõìèíÿí 900 úèëäëèê áèð åíñèêëîïåäèéàíûí ÷ûõàúàüû ùåñàáëàíûð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ìÿëóìàò òÿñàäöô èôàäÿñèíèí ãÿòè îëàðàã ïó÷ åäèð.

159

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðè Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá. Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184). Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

160

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè. Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëû Êèìéÿâè ñèëàùëàðäàí èñòèôàäÿ íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà îðòàéà ÷ûõàí ðàäèàñèéà ìóòàñèéàëàðà ñÿáÿá îëóð. ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí Øÿêèëäÿ êèìéÿâè ñèëàùûí èñòèôàäÿ “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà åäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ìóòàñèéàéà ìÿðóç ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ãàëàí âéåòíàìëû óøàã ýþðñÿíèð. ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B. G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.).

161

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð. Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûçhåñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè

162

ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 179).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè Àíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð. Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, s. 133). Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð: “Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New York, 1983, s. 197).

163

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð: 1. Australoïithecus 2. Ùîìî habilis 3. Ùîìî erectus 4. Ùîìî ñàïèåíñ. Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoïithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, ss. 7594; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature, c. 258, s. 389). Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò

164

Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralýk 1992). Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-homo ñàïèåíñ ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoïithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. baský, J. B. Lipincott Co., New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, s. 272). Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo ñàïèåíñ íåàíäåðòàë âÿ homo ñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, äåêàáð 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Steðhen Éay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð:

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûíû ñöáóò åäÿí ùå÷ áèð äàøëàøìûø ñöìöê ãàëûíòûëàðû éîõäóð. ßêñèíÿ, äàøëàøìûø ñöìöê ãàëûíòûëàðû èíñàíëàðëà ìåéìóíëàð àðàñûíäà êå÷èëÿ áèëìÿéÿí áèð ñÿðùÿä îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áó ùÿãèãÿò ãàðøûñûíäà òÿêàìöë÷öëÿð ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëìàéàí áÿçè øÿêèë âÿ ìàêåòëÿðÿ áåë áàüëàìûøäûëàð. Äàøëàøìûø ãàëûíûòûëàðà óéüóí ýÿëÿí ìàñêàëàðû ùàçûðëàéûð âÿ õÿéàëè éàðû ìåéìóí-éàðû èíñàí öçëÿð ìåéäàíà ýÿòèðèðëÿð.

ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð. Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoïithecus ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, s. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

166

Äàðâèí äöñòóðó! Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åòñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà

167

ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð. Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð. Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó

168

ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç. Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð? Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð. Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê. Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó

169

òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð. Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð? Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð? Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð? ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè,

170

êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíú Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð. Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World", The New York Review of Books, 9 éàíâàð 1997, s. 28). Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí

171

hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð. Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð. Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç. Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø

172

åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð: “Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ”, 26-7). “...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô”, 7179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð: “ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð”, 1514-15). Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ Ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà Ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð:

173

“(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô”, 7116). Ýþðöíäöéö êèìè, Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà - Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô”, 7117119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43). Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã

174

òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿðÿ”, 232).

175

ÃÅÉÄËßÐ 1 World Book Encycloðedia, "Crusades", Contributor: Donald E. Queller, Ph.D., Prof. of Íistory, Univ. of Illinois, Urbana-Chamðaign, World Book Inc., 1998 2 Geste Francorum, or the Deeds of the Franks and the Other Pilgrims to Éerusalem, trans.

Rosalind Íill, London, 1962, s. 91 3 August C. Krey, The First Crusade: The Accounts of Eye-Witnesses and Particiðants, Pinceton & London, 1921, s. 261 4 August C. Krey, The First Crusade: The Accounts of Eye-Witnesses and Particiðants, Pinceton & London, 1921, s. 262 5 Michael Baigent, Richard Leigh, The Temðle and the Lodge, London, Corgi Books, 1990, s. 78-81.

6 Masonluk hakkûndaki bu tez için bkz. Éohn É.

Robinson, Born in Blood: The Lost Secrets of Freemasonry, New Öork, M. Evans & Comðany, 1989 7 Ender Arkun, Masonlarûn Döøönce Evrimine Katkûsûna Kûsa Bir Bakûø, Mimar Sinan, 1990, Sayû 77, s. 68 8 Teoman Bûyûkoðlu, Tamðliyeler ve Íörmasonlar, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 11 9 Teoman Bûyûkoðlu, Tamðliyeler ve Íörmasonlar, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 9 10 Teoman Bûyûkoðlu, Tamðliyeler ve Íörmasonlar, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 19 11 Christoðher Knight ve Robert Lomas, The Íiram Key, Arrow Books, 1997, s. 37 12 G. Delafore, The Temðlar Tradition in the Age of Aquarius; Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram Key, s. 37 13 C. Wilson, The Excavation of Éerusalem,

Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram Key, s. 38 14 Murat Özgen Ayfer, Masonluk Nedir ve Nasûldûr?, Ýstanbul, 1992, s. 298-299 15 Gougenot des Mousseaux in Le Éuif, Éudaïsme et la Éudaïsation des Peuðles Chr©tiens, ss. 499 ,2.

Baskû, 1886 16 Gougenot des Mousseaux in Le Éuif, Éudaïsme et la Éudaïsation des Peuðles Chr©tiens, s.21, quoting Theodore Reinach, Íistoire des Isra©lites, s. 221, ve Salomon Reinach, Orðheus, s. 299.

17 Fabre d'Olivet, La Langue Í©braïque, 1815, s. 28 18 Mason Dergisi , sayû: 48-49, s. 67 19 Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram Key, Arrow Books, London, 1997, s. 131 20 Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram Key, Arrow Books, London, 1997, s. 131 21 Richard Rives, Too Long in the Sun, Partakers Pub., 1996, s. 130-31 22 Murat Özgen Ayfer, Masonluk Nedir ve Nasûldûr?, Ýstanbul, 1992, s. 298-299 23 Nesta Webster, Ancient Secret Tradition, Secret Societies And Subversive Movements, Boswell Publishing Co., Ltd., London, 1924 24 Nesta Webster, Ancient Secret Tradition, Secret Societies And Subversive Movements, Boswell Publishing Co., Ltd., London, 1924; Theodore Reinach,

176

Íistoire des Isra©lites, s. 221, Salomon Reinach, Orðheus, s.

299 25 Lance S. Owens, Éoseðh Smith and Kabbalah: The Occult Connection,Dialogue: A Éournal of Mormon Thought, Vol. 27, No. 3, Fall 1994, s. 117-194 26 Lance S. Owens, Éoseðh Smith and lah: The Occult Connection,Dialogue: A Éournal of Mormon Thought, Vol. 27, No. 3, Fall 1994, s. 117-194 27 Eliðhas L©vi, Íistoire de la Magie, ð. 273; Nesta Webster, Ancient Secret Tradition, Secret Societies And Subversive Movements, Boswell Publishing Co. Ltd., London, 1924 28 Umberto Eco, Foucault Sarkacû, Çev. Þadan Karadeniz, 2.b., Ýstanbul: Can Öayûnlarû, s. 428 29 EncartaR World English Dictionary c 1999 Microsoft Corðoratio,. Develoðed for Microsoft by Bloomsbury Publishing Plc. 30 Lamont, The Philosoðhy of Íumanism 1977, s. 116 31 httð:www.humanist.netdocumentsmanifesto1.html 32 Íenry Margenau, Roy Abraham Vargesse, Cosmos, Bios, Theos. La Salle IL, Oðen Court Publishing, 1992, s. 241 33 httð:www.humanist.netdocumentsmanifesto2.html 34 Malachi Martin, The Keys of This Blood: The Struggle for World Dominion Between Poðe Éohn Paul II, Mikhail Gorbachev, and the Caðitalist West, New Öork, Simon &

Schuster, 1990, s. 519-520 35 Malachi Martin, The Keys of This Blood, s.

520 36 Malachi Martin, The Keys of This Blood, s.

520 37 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø V, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 73 38 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeú VI, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 79 39 Mimar Sinan, 1989, Sayû 72, s. 45 40 Selamet Mahfilinde Üç Konferans, s. 51 41 Manly P. Íall, The Lost Keys of Freemasonry, Philosoðhical Research Society; 1996, s. 54-55 42 É. D. Buck, Mystic Masonry, Kessinger Publishing Comðany, Eylöl 1990, s. 216 43 "Masonluk Ýddia Edildiði Gibi Gizli Bir Teøekköl mödör?", Mim Kemal Öke, Törk Mason Dergisi, Sayû 15, Temmuz 1954 44 Franz Simecek, Törkiye Fikir ve Költör Derneði E. ve K. S. R. Sonuncu ve 33. Derecesi Törkiye Ööksek Þurasû, 24. Konferans, Ýstanbul, 1973, s. 46 45 httð:www.mason.org.truzerine.html 46 Dr. Selami Iøûndað, Üçöncö Derece Ritöelinin Ýncelenmesi, Mason Derneði Öayûnlarû:4, Ýstanbul, 1978, s.

15 47 Íarun Öahya, Komönizm Pusuda,Vural Öayûncûlûk, Ýstanbul, Nisan 2001, s. 25 48 Moiz Berker, Gerçek Masonluk, Mimar Sinan, 1990, Sayû 77, s. 23 49 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø IV, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 62

177

50 Dr. Selami Iøûndað, Masonlukta Dinlere Benzemeyen Öanlar, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 145146 51 Dr. Selami Iøûndað, "Olumlu Bilim-Aklûn Engelleri ve Masonluk", Mason Dergisi, yûl 24, sayû 25-26 (Aralûk 76Mart 77) 52 Ýbrahim Baytekin, Ayna, Ocak 1999, No: 19, s. 4 53 Dr. Selami Iúûndað, Masonluk Üstöne, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 32 54 Christoðher Knight, Robert Lomas, The Íiram Key, Arrow Books, London, 1997, s. 131 55 Dr. Selami Iøûndað, Kuruluøundan Bugöne Masonluk ve Bizler, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 274275 56 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø VII Masonlukta Öorumlama Vardûr Ama Putlaøtûrma Öoktur, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 120 57 Celil Layûktez, Masonik Sûr, Ketumiyet Nedir? Ne Deðildir?, Mimar Sinan, 1992, Sayû 84, s. 27-29 58 Dr. Cahit Bergil, Masonluðun Leéander Devri, Mimar Sinan, 1992, Sayû 84, s. 75 59 Oktay Gþk, Eski Mûsûrda Tekris, Mimar Sinan, 1995, Sayû 95, s. 62-63 60 Dr. Cahit Bergil, Masonluðun Leéander Devri, Mimar Sinan, 1992, Sayû 84, s. 74 61 Reúit Ata, Çile: Tefekkör Íöcresi, Mimar Sinan, 1984, Sayû 53, s. 61 62 Rasim Adasal, Masonluðun Sosyal

Kaynaklarû ve Amaçlarû, Mimar Sinan, Aralûk 1968, Sayû 8, s.

26 63 Robert Íieronimus, America's Secret Destiny: Sðiritual Vision and the Founding of a Nation, Vermont, Destiny Books, 1989, s. 84 64 Koðaral Çerman, Ritöellerimizdeki Allegori ve Semboller, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 34 65 Michael Íoward, The Occult Consðiracy: The Secret Íistory of Mystics, Temðlars, Masons and Occult Societies, 1.b., London, Rider, 1989, s. 8 66 Michael Íoward, The Occult Consðiracy: The Secret Íistory of Mystics, Temðlars, Masons and Occult Societies, 1.b., London, Rider, 1989, s. 9 67 Koðaral Çerman, Ritöellerimizdeki Allegori ve Semboller, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 38 68 Christoðher Knight ve Robert Lomas, The Íiram Key, s.

188 69 Christoðher Knight ve Robert Lomas, The Íiram Key, s.

188 70 Orhan Tanrûkulu, Kadûnûn Mason Toðlumundaki Öeri, Mimar Sinan, 1987, Sayû 63, s. 46 71 Koðaral Çerman, Ritöellerimizdeki Allegori ve Semboller, Mimar Sinan, 1997, Sayû 106, s. 39 72 Reøit Ata, Bir Fantezi: Mitoloéi'den Masonluða, Mimar Sinan, 1980, Sayû 38, s. 59 73 Albert Pike, Morals and Dogma, Kessinger Publishing Comðany, Ekim 1992, s. 839 74 Michael Íoward, The Occult Consðiracy: The Secret

178

Íistory of Mystics, Temðlars, Masons and Occult Societies, 1.b., London, Rider, 1989, s. 2-3 75 Önceki Böyök Üstad Enver Necdet Egeran, Gerçek Öözöyle Masonluk, Baønur Matbaasû, Ankara, 1972, s. 8-9 76 Dr. Selami Iøûndað, Panteizm-Kamutanrûcûlûk Felsefesi, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 189 77 Dr. Selami Iøûndað, Panteizm-Kamutanrûcûlûk Felsefesi, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 190 78 Dr. Selami Iøûndað, Panteizm-Kamutanrûcûlûk Felsefesi, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 189190 79 Íasan Erman, Masonlukta Ölöm Sonrasû, Mimar Sinan, 1977, Sayû 24, s. 57 80 Dr. Selami Iøûndað, Masonluðun Kendine Özgö Bir Felsefesi Var Mûdûr, Öok Mudur?, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 97 81 Wilder Penfield, Aklûn Esrarû: Ýnsan Beyni ve Bilinç Üzerine Kritik Bir Ýnceleme The Mystery of the Mind: A Critical Study of Consciousness and the Íuman Brain, Princeton, New Éersey, Princeton University Press, 1975, s. 123 82 Roger Penrose, The Emðeror's New Mind, Penguin Books, 1989, s. 24-25 83 Roger Penrose, The Emðeror's New Mind, Penguin Books, 1989, s.580 84 Onur Ayangil, Öeni Gnose, Mimar Sinan,

1977, Sayû 25, s. 20 85 Enis Ecer, Gerçeðin Öolu, Mimar Sinan, 1979, Sayû 30, s. 29 86 Faruk Erengöl, Evrende Zeka, Mimar Sinan, 1982, Sayû 46, s. 27 87 Albert Arditti, Íörriyet-Disiðlin-DinamizmStatizm, Mimar Sinan, 1974, Sayû 15, s. 23 88 Naki Cevad Akkerman, Bilimsel Açûdan Dayanøma Kavramû ve Evrimi Üzerine Döøönceler II, Mimar Sinan, 1976, Sayû 20, s. 49 89 Mason Dergisi, sayû 48-49, s. 67 90 Mason Dergisi, sayû 48-49, s. 67 91 Dr. Selami Iøûndað, Kuruluøundan Bugöne Masonluk ve Bizler, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 274275 92 Dr. Selami Iøûndag, Kuruluøundan Bugöne Masonluk ve Bizler, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 274275 93 Pocock, in; Edmund Burke, Reflections on the Revolution in France, ed. É. G. A. Pocock, Indianaðolis: Íackett Publishing Comðany, 1987, ðð. 33-38 94 Desmond King-Íele, Doctor of Revolution: The Life and Times of Erasmus Darwin, Faber & Faber, London, 1977, s.

361 95 Íenry Morris, The Long War Against God, s.

178 96 William R. Denslow, 10,000 Famous Freemasons, vol. I. Macoy Publishing & Macoy Suððly Co., Inc. Ricmond,

179

Virginia, 1957, s. 285 97 William R. Denslow, 10,000 Famous Freemasons, vol. I. Macoy Publishing & Macoy Suððly Co., Inc. Ricmond, Virginia, 1957, s. 285 98 Íenry Morris, The Long War Against God, s.

198. 1776 yûlûnda Almanya, Bavyera'da kurulan "Ýllöminati" (Ýllömineler) adlû þrgöt, bir tör mason locasûydû.

Locanûn Öahudi asûllû kurucusu Adam Weishauðt, þrgötön amaçlarûnû øu øekilde sûralamûøtû: 1- Bötön monarøilerin ve dözenli hökömetlerin feshedilmesi, 2- Þahsi mölkiyet ve verasetin feshedilmesi, 3- Aile hayatû ve evlilik kurumunun feshedilmesi ve çocuklar için komönal bir eðitim sisteminin kurulmasû, 4- Bötön dinlerin feshedilmesi. (bkz. Eustace Mullins, The World Order: Our Secret Rulers, s. 5; Lewis Sðence, The Encycloðedia of the Occult, s.

223) 99 Íenry Morris, The Long War Against God, Master Books, Aðril 2000, s. 198 100 C. L. "Mason Aleyhtarlûðû", Mimar Sinan, yûl 4, sayû 13, 1973, s. 87-88 101 Íenry Morris, The Long War Against God, s.

60 102 Íuxley'in masonluðu için bkz. (Albert G. Mackey.

"Charles Darwin and Freemasonry". An Encycloðedia of Freemasonry New Öork: The Masonic Íistory Comðany, 1921, Vol. III.) Royal Society ya da uzun adûyla The

Royal Society of London for The Imðrovement of Natural Knowledge (Doðasal Bilginin Geliøtirilmesi Ýçin Londra Kraliyet Derneði) 1662 yûlûnda kuruldu. Kurumun bötön öyeleri istisnasûz masonlardan oluøuyordu bkz. Éohn É.

Robinson, Born in Blood, s. 285 103 Royal Society'nin Darwinizm'e verdiði destek hakkûnda bkz. Íenry Morris, The Long War Against God, s. 156-57 104 Anton Pannekoek, Marxsizm And Darwinism, Translated

by Nathan Weiser. Transcribed for the Internet by Éon Muller, Chicago, Charles Í. Kerr & Comðany Cooðerative Coðyright, 1912 by Charles Í. Kerr & Comðany (httð:www.marxists.orgarchiveðannekoeindex.htm ) 105 Dr. Selami Iøûndað, "Bilginin Geliømesinde Engeller ve Masonluk", Törkiye Íör ve Kabul Edilmiø Masonlarû Böyök Locasû, 1962 Öûlû Bölteni, Ýstanbul, 1962. s. 44 106 Fred Íoyle, Chandra Wickramasinghe, Evolution from Sðace, s. 130.

107 Dr. Selami Iøûndað, Evrim Öolu, Ýstanbul 1979, s. 141 108 P. M. Giovanni, Törkiye Fikir ve Költör Derneði E. ve K. S. R. Sonuncu ve 33. Derecesi Törkiye Ööksek Þurasû, 24. Konferans, Ýstanbul, 1973, s. 107 109 Dr. Selami Iøûndað, Sezerman Kardeø VI, Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 78 110 Dr. Selami Iøûndað, "Masonluk Öðretileri",

180

Masonluktan Esinlenmeler, Ýstanbul 1977, s. 137 111 Tanéu Koray, Mimar Sinan, 1992, No: 85, s.

46 112 Tanéu Koray, Mimar Sinan, 1992, No: 85, s.

49 113 Neøet Sirman, Masonluðun Ýlk Devirleri, Mimar Sinan, 1997, Sayû 104, s. 41 114 Naki Cevad Akkerman, Politika ve Masonluk, Mimar Sinan, Eylöl 1968, Sayû 7, s. 66-67 115 httð:www.thefreemason.commridocsgeneralthe_he ll_fire _club.htm, (metnin Törkçe tercömesi, httð:www.fortunecity.commeltingðotsanéacinto70 8hell. html adresindeki Törkçe siteden alûnmûøtûr.)

116 Aydûnlanma ve Fransûz Devrimi ile masonluk arasûndaki baðlantûlar için bkz. Íarun Öahya, Öeni Masonik Dözen, s.

203-215 117 Michael Íoward, The Occult Consðiracy, s.

69.

118 Comðterendu Gr. Or., 1903, Nourrisson, "Les Éacobins", 266-271; The Catholic Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 119 The Catholic Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 120 "Nur Safa Tekyeliban, "Taassuba Karøû Möcadele: Gambetta Birader'in 8 Temmuz 1875 gönö Cl©mente Amiti© Locasû'nda Öaðtûðû Konuømadan", Doðuø Kolu Öûllûðû: Ankara Doðuø Mahfili Çalûømalarû, 1962, Kardeø Matbaasû, Ankara, 1963, s. 19 121 The Catholic Encycloðedia, "Masonry

(Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 122 Louis L. Synder and Ida Mae Brown, Bismarck and German Unification, New Öork, 1966, 90-91 123 The Catholic Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 124 Elbridge Colby, "In Íitler's Shadow: The Myth of Nazism's Conservative Roots", In Bad Faith?: Politics and Religion at Íarvard, 13 Ekim 1999 125 The Catholic Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 126 Michael Íoward, The Occult Consðiracy, s.

105 127 Steðhen Knight, The Brotherhood: The Exðlosive Exðose of the Secret World of the Freemasons, ÍarðerCollins, 1985, sf.33 128 Daniel Ligou, Dictionnaire de la FrancMaçonnerie, sf.1064 129 The Catholic Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 130 The Catholic Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 131 Voice, Chr. 1889, II, 257 sq.; The Catholic Encycloðedia, "Masonry (Freemasonry)", New Advent, httð:www.newadvent.orgcathen 132 "Masonluk Göcönö Öitiriyor mu?", Nokta, 13 Ekim 1985, sayû 40, s. 30 133 Bediözzaman Said Nursi, Mektubat, s.56

181