ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéèíÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör. Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.
ÙßÇÐßÒÈ
ÌÓÑÀ Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàíûí ùÿéàòû âÿ ìöáàðèçÿñè
Ùàðóí Éÿùéà ×åâèðÿí: Øÿëàëÿ Àðèôãûçû
3
4
ÎÕÓÚÓÉÀ O Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíö äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí þç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr. O Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàq. Áóíà gþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿqñÿäÿóéüóí áèëèrèê. O Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr Qóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr. O Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøà qÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ qÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áó êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq. O Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèq åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàqäûr. O Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà qåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàqäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàq. O Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþrìÿòÿ äèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.
5
È÷èndÿkèlÿr Ýèðèø .............................................................................................. 8 Ôèðîíóí Ìèñèð hàêèìèééÿòè âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí âÿçèééÿòè ......... 10 Ùç. Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñû....................................................... 17 Ùç.Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû ....................................................... 22 Ìÿäéÿíÿ ýåäèøè âÿ îðàäà ãàëìàñû ............................................... 26 Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëìÿñè âÿ èëê âÿhé .............................................. 30 Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû .................................................. 32 Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñè .............. 35 Ùç.Ìóñà ãèññÿñè âÿ òàëåéèí ñèððè.................................................. 38 Ôèðîíà åäèëÿí òÿáëèü âÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñëóá .......................... 42 Ôèðîíóí ñÿhâ ìÿíòèãè.................................................................. 45 Ãóðàíäà Ìèñèð hþêìäàðëàðûíûí àäû ............................................ 54
Ùç.Ìóñàíûí ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñè .......................................... 56 Ñåhðáàçëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè ....................................................... 61 Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð..................................... 66 Èñðàèë îüóëëàðûíûí íàíêîðëóüó ..................................................... 73 Ìöñèáÿòëÿð äþâðö âÿ Ôèðîíóí àüûëñûçëûüû ..................................... 75 Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñè âÿ Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû............................................................. 81 Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû..................... 89 Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè ....... 96 Éÿhóäè õàëãûíûí àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè............................................. 105 Ùç.Ìóñà âÿ åëì ñàhèáè îëàí èíñàí ........................................... 112 Íÿticÿ......................................................................................... 117 Òÿkamöl yalanû.......................................................................... 123
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ýèðèø Áÿøÿðèééÿò òàðèõèíÿ åéíè çàìàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí òàðèõè êèìè äÿ áàõìàã îëàð. Àëëàh Þç âÿhéèíè èíñàíëàðà òàðèõèí hÿð äþâðöíäÿ åë÷èëÿðè âàñèòÿñèëÿ ÷àòäûðìûøäûð. Åë÷èëÿð èíñàíëàðà Àëëàhû àíëàòìûø, îíëàðà Ðÿááèìèçèí ñþçëÿðèíè ÷àòäûðìûøëàð. Ãóðàíäà ÿêñÿð ïåéüÿìáÿðëÿðèí áó òÿáëèü ìöáàðèçÿñè ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ èçàh åäèëèð. Îíëàðûí áó ìöáàðèçÿ çàìàíû ñÿðýèëÿäèéè äàâðàíûø, ãàðøûëàøäûüû ÷ÿòèíëèêëÿð âÿ òàïäûüû ÷þçöì éîëëàðû, ýþñòÿðäèéè ýþçÿë äàâðàíûøëàð ãåéä åäèëèð. Àëëàh Þç åë÷èëÿðèíèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè èíñàíëàðà íöìóíÿ îëìàñû ö÷öí Ãóðàíäà ãåéä åäèð. Îíëàðûí ìöáàðèçÿñè âÿ ÿõëàãû èíäè éàøàéàí èíñàíëàð ö÷öí äÿ íöìóíÿäèð. Ãóðàíäà Ïåéüÿìáÿðèìèç Ùç.Ìÿhÿììÿäëÿ (ñ.ÿ.â.) áèðëèêäÿ Ùç.Èñà, Ùç.Ñöëåéìàí, Ùç.Éóñèô, Ùç.Èáðàhèì âÿ äàhà áèð ÷îõ ïåéüÿìáÿðäÿí õÿáÿð âåðèëìÿêëÿ îíëàðûí éàøàäûüû âÿ èáðÿò àëà áèëÿúÿéèìèç hàäèñÿëÿð ýþñòÿðèëèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Éóñèôèí ãàðäàøû èëÿ îëàí äèàëîãó, ãàðäàøëàðûíûí îíó ãóéóéà àòìàñû, ãóë êèìè ñàòûëìàñû, ñàðàéäà ãóë èêÿí èôòèðàéà ìÿðóç ãàëûá çèíäàíà àòûëìàñû, îðàäàí äà õÿçèíÿëÿðÿ ñàhèá îëìàñû àíëàäûëàíäà áóðàäà áèçèì äÿ èáðÿò àëà áèëÿúÿéèìèç áèð ÷îõ èìàíè þçÿëëèêëÿð ýþðöíöð, àéðûúà èíñàí âÿ úÿìèééÿò ïñèõîëîýèéàñûíà àèä hèêìÿòëè áèëýèëÿð ãåéä åäèëèð. Éà äà Àëëàhûí Ãóðàíäà "ñèçèí ö÷öí îíäà ýþçÿë áèð íöìóíÿ âàð" äåéÿ ñþç à÷äûüû Ùç.Èáðàhèìèí îäà àòûëàðêÿí òÿâÿêêöë åòìÿñè âÿ Àëëàhà éþíÿëìÿñèíäÿ, îíóí hÿññàñ âÿ hÿëèì õàñèééÿòëè îëìàñûíûí áèëäèðèëìÿñèíäÿ áèçèì ö÷öí hÿãèãÿòÿí ÷îõ ýþçÿë íöìóíÿëÿð âàð. 8
Ãóðàíäà þçöíäÿí âÿ hÿéàòûíäàí ÿí ÷îõ áÿhñ åäèëÿí ïåéüÿìáÿð èñÿ Ùç.Ìóñàäûð. Ùç.Ìóñàäàí äöç 34 ñóðÿäÿ áÿhñ åäèëèð. Ãóðàíûí ö÷ àéðû áþéöê ñóðÿñèíäÿ ("ßðàô", "Òàhà" âÿ "Ãÿñÿñ" ñóðÿëÿðè) Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíà äàèð ÷îõ ìöôÿññÿë ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Áöòöí áó ñóðÿ âÿ àéÿëÿðäÿ Ùç.Ìóñàíûí êþðïÿëèéèíäÿí áàøëàéàðàã Ôèðîíëà îëàí ìöáàðèçÿñè, õàëãûí ïèñ äàâðàíûøû âÿ îíëàðà åòäèéè òÿáëèü ÷îõ ñÿhèh áèð øÿêèëäÿ ãåéä åäèëèð, ÷ÿòèí àíëàðäà ýþñòÿðäèéè úÿñàðÿò íöìóíÿ îëàðàã ýþñòÿðèëèð. Áó êèòàáäà Ùç.Ìóñàíûí Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí hÿéàòûíû èíúÿëÿéÿúÿê, àéÿëÿðèí èøàðÿëÿðè èëÿ éàøàäûãëàðûíû ýþðÿúÿéèê. Äèããÿò åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí âàúèá ìÿñÿëÿ Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíûí êå÷ìèøäÿ éàøàíìûø hàäèñÿëÿð êèìè éîõ, ýöíöìöçÿ, øÿõñÿí þç hÿéàòûìûçà èøûã òóòàí èáðÿò âÿ íöìóíÿëÿð êèìè äÿéÿðëÿíäèðìÿê ìÿñÿëÿñèäèð.
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ôèðîíóí Ìèñèð hàêèìèééÿòè âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí âÿçèééÿòè Ãÿäèì Ìèñèð ìÿäÿíèééÿòè åéíè òàðèõäÿ Ìåñîïîòàìèéàäà ãóðóëìóø øÿhÿð-äþâëÿòëÿðëÿ áèðëèêäÿ òàðèõèí ÿí ãÿäèì ñèâèëèçàñèéàëàðûíäàí áèðèäèð. Ìèñèð äþâðöíöí ÿí ìöòÿøÿêêèë ñîñèàë âÿ ñèéàñè ñèñòåìÿ ñàhèá îëàí äþâëÿòè êèìè òàíûíûð. Á.å.ÿ. 3000-úè èëëÿð úèâàðûíäà éàçûäàí èñòèôàäÿ, Íèë ÷àéûíäàí ôàéäàëàíìà, þëêÿíèí ÿòðàôûíûí ñÿhðàëàðëà ÿhàòÿ îëóíìàñû âÿ òÿáèè-úîüðàôè øÿðàèòè ñàéÿñèíäÿ êÿíàðäàí îëà áèëÿúÿê höúóìëàðäàí éàõøû ãîðóíìàñû ìèñèðëèëÿðèí ñàhèá îëäóüó ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà õåéëè òÿñèð åòìèøäè. Àíúàã áó ñèâèëèçàñèéà Ãóðàíäà èíêàð ñèñòåìèíèí ÿí à÷ûã âÿ àéäûí òÿðèô åäèëäèéè "Ôèðîí èäàðÿ÷èëèéèíèí" òÿòáèã åäèëäèéè áèð ìÿäÿíèééÿòäèð. Áó úÿìèééÿòèí èíñàíëàðû Àëëàhà ãàðøû òÿêÿááöð ýþñòÿðÿðÿê hàãã äèíè èíêàð åòìèøäèëÿð. Ìàëèê îëäóãëàðû ãàáàãúûë ìÿäÿíèééÿò, ñîñèàë âÿ ñèéàñè ãóðóëóøëàðû, hÿðáè óüóðëàðû äà îíëàðû ìÿhâ îëìàãäàí ãóðòàðà áèëìÿìèøäè. Ìèñèð òàðèõèíèí ÿí âàúèá hàäèñÿëÿðè èñÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí áó þëêÿäÿ îëìàñû èëÿ áàüëû èäè. Èñðàèë Ùç.Éàãóáóí áàøãà áèð àäûäûð. Ùç.Éàãóáóí îüóëëàðû "Èñðàèë îüóëëàðû" êèìè òàíûíàí, ñîíðàäàí "éÿhóäè" àäëàíäûðûëàí õàëãû òÿøêèë åòìèøëÿð. Èñðàèë îüóëëàðû Ìèñèðÿ Ùç.Éàãóáóí êè÷èê îüëó Ùç.Éóñèôèí äþâðöíäÿ ýÿëìèøëÿð. Ãóðàíäà Ùç.Éóñèôèí hÿéàòû "Éóñèô" ñóðÿñèíäÿ áöòöí òÿôñèëàòû èëÿ ãåéä åäèëèð. Ùç.Éóñèô êè÷èê éàøëàðûíäàí áàøëàéàðàã áèð ÷îõ ñûõûíòûëàð ÷ÿêìèø, áþhòàíëàðà âÿ èôòèðàëàðà ìÿðóç ãàëìûøäûð. Äàhà ñîíðà áèð èôòèðà íÿòèúÿñèíäÿ äöøäöéö çèíäàíäàí õèëàñ îëà10
Ôèðîíóí Ìèñèð hàêèìèééÿòè âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí âÿçèééÿòè
ðàã Ìèñèð õÿçèíÿëÿðèíÿ ñàhèá îëìóøäó. Áóíóí àðäûíäàí Èñðàèë îüóëëàðû îíóí ðÿháÿðëèéè àëòûíäà Ìèñèðÿ ýèðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Àëëàh áó hàäèñÿ hàãäà Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "Éóñèôèí höçóðóíà äàõèë îëäóãäà î, àòà-àíàñûíû áàüðûíà áàñûá: "Èíøàëëàh ÿìèí îëàðàã Ìèñèðÿ äàõèë îëóí!" - äåäè" ("Éóñèô" ñóðÿñè, 99). Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, ÿââÿëúÿ ñöëh âÿ ÿìèí-àìàíëûã è÷èíäÿ éàøàéàí Èñðàèë îüóëëàðû çàìàí êå÷äèêúÿ Ìèñèð úÿìèééÿòèíäÿêè ìþâãåéèíè èòèðìÿéÿ áàøëàìûø âÿ ñîíäà ãóë âÿçèééÿòèíÿ äöøìöøäöëÿð. Àéÿëÿðäÿí ýþðöíöð êè, Ùç.Ìóñàíûí ýÿëäèéè çàìàíäà Èñðàèë îüóëëàðû áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ éàøàéûðäûëàð. Ãóðàíà ýþðÿ, Ùç.Ìóñà "ãóë îëàí õàëãûí" áèð öçâö êèìè Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìèøäè. Ôèðîíóí âÿ àäàìëàðûíûí Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóíà âåðäèéè áó òÿêÿááöðëö úàâàá áèçè áó ìþâçóäà ìÿëóìàòëàíäûðûð: "Äåäèëÿð: "Áóíëàðûí òàéôàñû áèçÿ áèð ãóë êèìè èòàÿò åòäèéè hàëäà, áèç þçöìöç êèìè èêè àäè èíñàíà èìàíìû ýÿòèðÿúÿéèê?"" ("Ìóìèíóí" ñóðÿñè, 47). Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðÿ ýèðèøèíè òÿñâèð åäÿí Ãÿäèì Ìèñèð ãðàâöðö.
11
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Èñðàèë îüóëëàðû Ìèñèðäÿ Ôèðîíóí hàêèìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ãóë hàëûíà ñàëûíìûø âÿ ÿí àüûð èøëÿðäÿ èøëÿäèëìèøäè.
Àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, ìèñèðëèëÿð Èñðàèë îüóëëàðû öçÿðèíäÿ ÿñë áèð ãóëäàðëûã ñèñòåìè ãóðìóøäóëàð. Þç èøëÿðèíäÿ Èñðàèë îüóëëàðûíäàí õèäìÿò÷è êèìè èñòèôàäÿ åäèð, ãóëäàðëûüûí äàâàì åòìÿñè ö÷öí îíëàðû çöëì âÿ èøýÿíúÿ è÷èíäÿ ñàõëàéûðäûëàð. Ìèñèð úÿìèééÿòèíäÿ Èñðàèë îüóëëàðûíà åäèëÿí áó òÿçéèã î ãÿäÿð ýöúëÿíìèøäè êè, îíëàðûí øÿõñèééÿòè äÿ øöáhÿ àëòûíà àëûíûðäû. Þçëÿðèíÿ òÿhëöêÿ éàðàäàúàüûíû äöøöíÿðÿê ÿhàëèíèí êèøè hèññÿñèíèí àðòìàñûíà ìàíå îëóð, õèäìÿò ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí ãàäûíëàðû èñÿ ñàü áóðàõûðäûëàð. Àëëàh Èñðàèë îüóëëàðûíà õèòàá åäÿí àéÿëÿðäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ à÷ûãëàéûð: "Ôèðîí ÿhëè ñèçÿ ÿí àüûð èøêÿíúÿëÿð âåðäèêëÿðè, îüëàí
12
óøàãëàðûíûçû áîüàçëàéûá, ãàäûíëàðûíûçû ñàü áóðàõäûãëàðû çàìàí Áèç ñèçè îíëàðûí ÿëèíäÿí õèëàñ åòäèê. Áóíëàðäà Ðÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áþéöê áèð èìòàhàí âàð èäè" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 49). "Éàäûíûçà ñàëûí êè, ñèçè Ôèðîí ÿhëèíèí ÿëèíäÿí ãóðòàðäûã. Îíëàð ñèçÿ øèääÿòëè ÿçàá âåðèð, îüóëëàðûíûçû þëäöðöð, ãàäûíëàðûíûçû èñÿ äèðè ñàõëàéûðäûëàð. Áó ñèçèí ö÷öí Ðÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áþéöê áèð ñûíàã èäè" ("ßðàô" ñóðÿñè, 141). Ìèñèðäÿ hàêèì îëàí áèð äèí âàðäû. Áó, Ôèðîíóí àòà-áàáàñûíäàí ãàëàí ãÿäèì áöòïÿðÿñò áèð äèí èäè. Áó áàòèë äèíÿ ýþðÿ, õåéëè òàíðû âàð èäè. Ôèðîí èñÿ ñþçäÿ éåð öçöíäÿ éàøàéàí áèð òàíðû èäè. Ìÿhç áó äöøöíúÿ îíà õàëãû ãàðøûñûíäà áþéöê 13
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
áèð ýöú âåðèðäè. Ôèðîí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàð Ìóñà ïåéüÿìáÿðè àòàëàðûíûí äèíèíäÿí ôàéäàëàíìàãëà ñöðäöêëÿðè hÿéàò òÿðçèíÿ áèð òÿhëöêÿ ñàéûðäûëàð. ×öíêè àòàëàðûíûí äèíèíÿ ýþðÿ, áþéöêëöê áöòþâëöêëÿ Ôèðîíà àèä èäè. Ôèðîíóí áó áþéöêëöê âÿ hÿð øåéÿ ñàhèá îëìàã èñòÿéè âÿ Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Ùàðóíó þçöíÿ ðÿãèá ýþðìÿñè Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí Ùç.Ìóñàéà âÿ Ùç.Ùàðóíà ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí äÿ àíëàøûëûð: "Îíëàð: "Áèçè àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû äèíäÿí äþíäÿðìÿê, þçöíöç äÿ éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åòìÿê ö÷öíìö ýÿëäèíèç? Áèç ñèçÿ èìàí ýÿòèðÿí äåéèëèê!" - äåäèëÿð" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 78). Ôèðîí àòàëàðûíûí äèíèíÿ ýþðÿ, þçöíöí òàíðû îëäóüóíó èääèà åäèðäè. Ùÿòòà hÿääè àøàðàã þçöíöí ÿí óúà Ðÿáá îëäóüóíó èðÿëè ñöðöðäö: "Ùÿãèãÿòÿí, ìÿí ñèçèí ÿí óúà Ðÿááèíèçÿì!" ("Íàçèàò" ñóðÿñè, 24). Ôèðîí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàð ñàhèá îëäóãëàðû áàòèë äèíÿ ýþðÿ, þçëÿðèíè èëàhè øÿõñëÿð ñàéûðäûëàð. ßñë äèíèí îðòàéà ãîéäóüó òÿâàçþ, ñåâýè, øÿôãÿò êèìè àíëàéûøëàðäàí òàìàìÿí óçàã îëäóãëàðû ö÷öí òÿêÿááöð ýþñòÿðèá ëîâüàëàíûðäûëàð. Áó òÿêÿááöðöí íÿòèúÿñè îëàðàã äà ãàáà äàâðàíìàãäà hàãëû îëäóãëàðûíû håñàá åäèðäèëÿð. Îíëàðûí áó âÿçèééÿòèíè Àëëàh áó àéÿäÿ õÿáÿð âåðèð: "Ôèðîíóí âÿ îíóí ÿéàí-ÿøðàôûíûí éàíûíà. Îíëàð òÿêÿááöðëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéûá þçëÿðèíè éóõàðû òóòàí úàìààò îëàðàã ãàëäûëàð" ("Ìóìèíóí" ñóðÿñè, 46). Ôèðîí Ìèñèð õàëãû öçÿðèíäÿ î ãÿäÿð áþéöê áèð òÿñèðÿ ìàëèê èäè êè, hÿð êÿñ îíóí ýöúöíÿ áîéóí ÿéìèøäè. Áöòöí Ìèñèð òîðïàãëàðûíûí âÿ Íèë ÷àéûíûí ñàhèáèíèí éàëíûç Ôèðîí îëäóüóíó çÿíí åäèðäèëÿð: "Ôèðîí þç ãþâìöíÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè: "Åé ãþâìöì! 14
Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðäÿ ãóë hàëûíà ñàëûíìàñû èëÿ áàüëû Ãÿäèì Ìèñèð ãðàâöðö. Øÿêèëäÿ þí ïëàíäà Ôèðîí âÿ éàõûíëàðû, àðõà ïëàíäà èñÿ áîéóíëàðûíà èï áàüëàíìûø Èñðàèë íÿñëèíäÿí îëàí ãóëëàð ýþðöíöð.
Ìÿýÿð Ìèñèð ñÿëòÿíÿòè, àëòûìäàí àõûá ýåäÿí áó ÷àéëàð ìÿíèì äåéèëìè?! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçìö?!" ("Çóõðóô" ñóðÿñè, 51). Ìèñèð ö÷öí Íèë hÿéàò äåìÿêäèð. Îíäàí àëûíàí ñó èëÿ ÿêèíëÿð ñóâàðûëûð, håéâàíëàð åhòèéàúëàðûíû þäÿéèð, èíñàíëàð èñÿ ñó è÷ÿ áèëèðäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíäàêû àïàðûúû øÿõñëÿðèí òÿñÿââöðëÿðèíÿ ýþðÿ, áöòöí áó ñóéóí âÿ òîðïàãëàðûí òÿê ñàhèáè Ôèðîí èäè. Ôèðîíóí áó ýöúöíö hÿð êÿñ ãÿáóë åòìèø âÿ îíà òàáå îëìóøäó. Ôèðîí ýöúöíäÿí äàhà éàõøû èñòèôàäÿ åòìÿê âÿ èíñàíëàðû þç hàêèìèééÿòè àëòûíà äàhà àñàí øÿêèëäÿ àëìàã ö÷öí îíëàðû þç àðàëàðûíäà hèññÿëÿðÿ áþëìöøäö. Áåëÿúÿ þçöíÿ éàõûí ñå÷äèêëÿðè èëÿ çÿèôëÿòäèéè hèññÿëÿðè ðàhàò èäà-
15
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ðÿ åäèðäè. Áèð àéÿäÿ áó âÿçèééÿòÿ áåëÿ äèããÿò éåòèðèëèð: "Ùÿãèãÿòÿí, Ôèðîí éåð öçöíäÿ áàø ãàëäûðûá îíóí ÿhàëèñèíè çöìðÿëÿðÿ áþëìöøäö. Îíëàðûí àðàñûíäà îëàí áèð òàéôàíû ýöúñöç ýþðöá îíëàðûí îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðöð, ãûçëàðûíû èñÿ ñàü áóðàõûðäû. Î, hÿãèãÿòÿí, ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðäÿí èäè!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 4). Ùç.Ìóñà àíàäàí îëìàìûøäàí ÿââÿëêè Ìèñèðÿ áàõàíäà þëêÿíèí áöòöíëöêäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä âÿ ïîçüóíëóãëà äîëó îëäóüóíó ýþðöðöê. Èíñàíëàð ñûðô èðãè ôÿðãëÿðÿ ýþðÿ ãóë åäèëèð, èøýÿíúÿéÿ ìÿðóç ãàëûð âÿ îüëàí óøàãëàðû ñÿáÿáñèç éåðÿ þëäöðöëöðäö. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, çöëì âÿ òÿêÿááöð è÷èíäÿ îëàí Ôèðîí þçöíö éåð öçöíöí òàíðûñû ñàéûðäû. ×îõ ýöúëö áèð ñèñòåìëÿ hÿð øåéÿ hàêèì îëàí Ôèðîí èíñàíëàðû þçöíÿ òàáå åòìèøäè. Áåëÿëèêëÿ, áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ Àëëàh èøýÿíúÿ âÿ çöëìÿ ñîí ãîéàúàã, èíñàíëàðà Ðÿááèìèçèí Þçö îëäóüóíó õàòûðëàäàúàã, òÿêðàðÿí hàãã äèíè èíñàíëàðà þéðÿäÿúÿê âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû ÿñàðÿòäÿí ãóðòàðàúàã áèð åë÷è êèìè Ùç.Ìóñàíû ýþíäÿðäè.
16
Ùç. Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñû ßââÿëêè áþëöìäÿ äÿ áÿhñ åòäèéèìèç êèìè, Ùç.Ìóñà ÷îõ ÷ÿòèí áèð øÿðàèòäÿ äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Äöíéàéà ýÿëÿíäÿ hÿéàòû òÿhëöêÿ ãàðøûñûíäà èäè. Ôèðîí áöòöí éåíè äîüóëàí îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðöð, ãûç óøàãëàðûíû èñÿ êÿíèç åäèëìÿñè ö÷öí ñàü áóðàõûðäû. Ùç.Ìóñà áåëÿ áèð òÿhëöêÿ è÷èíäÿ ãóëëàðûí àðàñûíäà þëäöðöëìÿê òÿhäèäè èëÿ éàøàìàüà áàøëàäû. Àíàñû äà Ùç.Ìóñà ö÷öí ãîðõóðäó. Îíóí áó ãîðõóñó Àëëàhäàí àëäûüû èëhàìà ãÿäÿð äàâàì åòäè: "Áèç Ìóñàíûí àíàñûíà: "Îíó ÿìèçäèð; åëÿ êè îíäàí þòðö ãîðõäóí, îíó äÿðéàéà àò. Ãîðõìà âÿ êÿäÿðëÿíìÿ. Áèç îíó ñÿíÿ ãàéòàðàúàã, þçöíö äÿ ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí åäÿúÿéèê!" - äåéÿ áèëäèðäèê" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 7). Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà ÿýÿð ãîðõàðñà, íÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëäèéèíè ñþéëÿìèøäè. ßýÿð Ôèðîíóí àäàìëàðû Ùç.Ìóñàíûí àíàäàí îëäóüóíó þéðÿíñÿéäè, îíó ñàíäûüûí è÷èíÿ ãîéóá ñóéà áóðàõàúàãäû. Ùç.Ìóñàíûí àíàñû àëäûüû âÿhéÿ óéüóí hÿðÿêÿò åòäè. ×öíêè îüëóíóí hÿéàòûíäàí ãîðõóðäó. Ùç.Ìóñàíû áèð ñàíäûüà ãîéäó âÿ àõàí Íèëèí ñóëàðûíà áóðàõäû. ×àéûí îíó íåúÿ âÿ hàðà àïàðàúàüûíû áèëìèðäè. Ëàêèí Ðÿááèìèçèí èëhàìû èëÿ ñîíäà îíóí éåíÿ þçöíÿ ãàéòàðûëàúàüûíû âÿ ïåéüÿìáÿð îëàúàüûíû áèëèðäè. Ùÿð øåéè Éàðàäàí âÿ îíëàðà íèçàì âåðÿí Àëëàh Ùç.Ìóñàíû éàðàòìûø, ãÿäÿðèíèí (òàëåéèíèí) íåúÿ îëàúàüûíû äà îíà áèëäèðìèøäè. Àëëàh äàhà ñîíðà äîüóìó èëÿ áàüëû ýåð÷ÿéè Ùç.Ìóñàéà áåëÿ õàòûðëàäàúàãäû: "Àíàíà âÿhé åäèëìÿñè ëàçûì îëàíû âÿhé åòäèéèìèç çà17
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ìàí. "Ìóñàíû áèð ñàíäûüà ãîéóá ÷àéà àò. Ãîé ÷àé îíó ñàhèëÿ ÷ûõàðòñûí âÿ Ìÿíÿ äÿ, îíà äà äöøìÿí îëàí áèðèñè îíó ýþòöðñöí"..." ("Òàhà" ñóðÿñè, 38-39). Áóðàäà öçÿðèíäÿ äàéàíûëìàëû îëàí ìöhöì áèð ìÿñÿëÿ òàëå ìÿñÿëÿñèäèð. Àéÿäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà ñóéà áóðàõûëìàñûíû ñþéëÿìèø âÿ íÿòèúÿäÿ îíó Ôèðîíóí ýþòöðÿúÿéèíè âÿ þçöíÿ ýåðè äþíäÿðèá åë÷èëÿðäÿí îëàúàüûíû áèëäèðìèøäè. Éÿíè Ùç.Ìóñà äîüóëàí çàìàí îíóí áèð ñàíäûã è÷èíäÿ ñóéà áóðàõûëàúàüû, Ôèðîíóí îíó òàïàúàüû, ñîíäà èñÿ Ùç.Ìóñàíûí áèð ïåéüÿìáÿð îëàúàüû áÿëëè èäè. ×öíêè Àëëàh îíóí òàëåéèíè áåëÿ ìöÿééÿí åòìèøäè. Àëëàh áóíó Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà áèëäèðäè. Áóðàäà Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíäàêû áöòöí òÿôÿððöàòëàðûí ÿí õûðäà úèçýèñèíÿ ãÿäÿð Àëëàh äÿðýàhûíäà ãÿäÿðäÿ òÿãäèð åäèëìÿñèíÿ âÿ åéíèëÿ òÿãäèð åäèëäèéè êèìè ýåð÷ÿêëÿøäèéèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð. Àëëàhûí Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà áèëäèðäèéè âÿhéèí ýåð÷ÿêëÿøìÿñè ñàéñûç øÿðòèí òàì ãÿäÿðäÿ ìöÿééÿí åäèëäèéè êèìè ìåéäàíà ýÿëìÿñè èëÿ îëìóøäóð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí àäàìëàðûíäàí õèëàñ îëàðàã ñóäà áîüóëìàäàí Ôèðîíóí ñàðàéûíà ãÿäÿð ýåòìÿñè ö÷öí: 1. Óøàã éàøäàêû Ùç.Ìóñàíûí ãîéóëäóüó ñàíäûüûí è÷èíÿ ñó äîëìàìàëûäûð. Áóíóí ö÷öí ñàíäûã óñòàñûíûí ñàíäûüû ñóäà öçÿ áèëÿúÿê þë÷öëÿðäÿ äöçÿëòìÿñè ëàçûìäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ñàíäûüûí ôîðìàñû äà öçìÿ ñöðÿòè áàõûìûíäàí ÿhÿìèééÿòëèäèð. Íÿ ÷îõ ñöðÿòëè öçöá Ôèðîíóí îëäóüó éåðè þòöá êå÷ÿúÿê, íÿ äÿ éàâàø îëóá ýåðè ãàëàúàã øÿêèëäÿ îëìàìàëûäûð. Òàì îëìàñû ëàçûì ýÿëÿí ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿúÿê øÿêèëäÿ äöçÿëäèëìÿëèäèð. Áóíëàðûí hàìûñû äà ñàíäûüû äöçÿëäÿí óñòàíûí òàëåéèíäÿ ìöÿééÿí åäèëìèø òÿôÿððöàòëàðäûð. Î äà áó ñàíäûüû áöòöí ëàçûìè òÿëÿáëÿðÿ óéüóí øÿêèëäÿ hàçûðëàìûøäû. 2. Ñàíäûüû àïàðàí àõûí íÿ ÷îõ ñöðÿòëè, íÿ äÿ éàâàø îë18
Ùç. Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñû
ìàëû, ÷àéûí ñóëàðû ëàçûìè ñöðÿòëÿ àõìàëûäûð. Éÿíè Íèëèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí éàüûøëàð äà òàì áó úöð Àëëàhûí éàðàòäûüû ãÿäÿð þë÷öñöíäÿ âÿ ìöÿééÿí áèð håñàáëà îëìóøäó. 3. ßñÿí êöëÿêëÿð äÿ ñàíäûüà éåíÿ ëàçûì îëäóüó êèìè òÿñèð åòìÿëèäèð. Éÿíè êöëÿê äÿ áèð òàëå ÿñàñûíäà ÿñèð. Íÿ ÷îõ ÿñèá ñöðÿòëÿíìÿëè, íÿ òÿðñ ÿñèá éþíöíö äÿéèøäèðìÿëè, íÿ äÿ éàâàø ÿñèá ñöðÿòèíè àçàëòìàëûäûð. 4. Íèë áîéóíúà áàøãà hå÷ êÿñ ñàíäûüû òàïìàìàëûäûð. Éÿíè òÿhëöêÿëè hå÷ êèìñÿ îðàäàí êå÷ìÿìÿëè, îðàäàí êå÷ÿí hå÷ êÿñ äÿ îíà ðàñò ýÿëìÿìÿëèäèð. Äîëàéûñû èëÿ Íèëèí ÿòðàôûíäà éàøàéàí hÿð êÿñ áèð òàëå ñÿáÿáèíäÿí îðàäàí êå÷ìÿéÿúÿê âÿ éà ñàíäûüû ýþðìÿéÿúÿêäè. Ùÿì÷èíèí áó øÿðò äÿ Àëëàhûí ìöÿééÿí åòäèéè ãÿäÿðÿ ýþðÿ ýåð÷ÿêëÿøìèøäèð. 5. Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû êèìè Ôèðîíóí âÿ àèëÿñèíèí hÿéàòû äà áèð òàëåéÿ óéüóíäóð. Îíëàð äà òàì îëìàëàðû ëàçûì îëàí ñààòäà âÿ îëìàëàðû ëàçûì îëàí éåðäÿ îëìàëû âÿ Ùç.Ìóñàíû òàïìàëûäûðëàð. Áÿëêÿ Ôèðîí àèëÿñè Íèëèí êÿíàðûíà äàhà òåç ýÿëìÿéè ïëàíëàøäûðìûø îëà áèëèðäè. Àíúàã ýåúèêìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëàí àìèë äÿ òàëåëÿðèíäÿêè èøè äÿðê åäÿðÿê ëàçûì ýÿëÿíè òÿìèí åòìèøäèð. Áóíëàðûí hàìûñû Ôèðîíóí Ùç.Ìóñàíû òàïìàñûíû òÿìèí åäÿí ñÿáÿáëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèäèð. Ùàìûñû äà Àëëàhûí Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà äàhà ÿââÿëúÿäÿí âÿhé åòäèéè ñþçÿ óéüóí îëàðàã òàì ëàçûìè øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿøìèøäèð. Àëëàhûí Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà âåðäèéè ñþç âÿ hÿéàòà êå÷ÿí äèýÿð hàäèñÿëÿð äÿ Àëëàhûí ÿçÿëäÿí ìöÿééÿí åòäèéè òàëåéÿ ýþðÿ áàø âåðìèøäèð. Ùç.Ìóñàíûí òàëåéèíäÿ îëàí hàäèñÿëÿð éàëíûç áÿhñ åòäèêëÿðèìèçëÿ áèòìèð. Îíóí hÿéàòûíûí hÿð àíû ìöÿééÿí áèð òàëå úèçýèñè èëÿ hþðöëìöøäöð. Î, íÿ äîüóëäóüó éåðè, íÿ äîüóëäóüó èëè, íÿ þç òàéôàñûíû, íÿ äÿ àíà âÿ àòàñûíû ñå÷ìÿìèøäè. Áóíëàðûí hàìûñûíû Àëëàh ìöÿééÿí åòìèø âÿ éàðàòìûøäûð. 19
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Äàhà èíúÿ âÿ ìöôÿññÿë äöøöíñÿê, ãÿäÿðèí hÿéàòûí áèð àíûíà íåúÿ ìöòëÿã øÿêèëäÿ hàêèì îëäóüóíó äàhà éàõûíäàí hèññ åäÿ áèëÿðèê. Áó ãèññÿ äÿ áóíó äàhà ÷îõ õàòûðëàäàðàã öçÿðèíäÿ äöøöíöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Àëëàh Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿêè áöòöí áó òÿôÿððöàòëàðëà áöòöí èíñàíëàðûí âÿ áöòöí êàèíàòûí òàëåéèíè äà ÿñëèíäÿ Þçöíöí ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿí åòäèéèíè áèçëÿðÿ õàòûðëàäûð. Ùç.Ìóñà Íèëäÿ òàëåéèíÿ óéüóí îëàðàã íåúÿ hÿðÿêÿò åäèðäèñÿ, Ôèðîí âÿ àèëÿñè äÿ îíóíëà ãàðøûëàøàúàãëàðû éåðÿ òàëåëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ýåòìèøäèëÿð. Àéÿëÿðäÿ Ôèðîí àèëÿñèíèí åéíèëÿ Àëëàhûí äàhà þíúÿ Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíà âÿhé åòäèéè êèìè äàâðàíäûüû, éÿíè îíó áèëìÿäÿí hèìàéÿ àëòûíà àëäûüû áåëÿ àíëàäûëûð: "Ôèðîíóí àäàìëàðû àõûðäà þçëÿðèíÿ äöøìÿí êÿñèëÿúÿê âÿ áàøëàðûíà áÿëà îëàúàã Ìóñàíû ýþòöðöá ýÿëäèëÿð. Ùÿãèãÿòÿí, Ôèðîí, Ùàìàí âÿ îíëàðûí ÿñýÿðëÿðè ýöíàhêàð èäèëÿð. Ôèðîíóí ãàäûíû äåäè: "Áó óøàã ìÿíèì äÿ, ñÿíèí äÿ ýþç áÿáÿéèìèç îëñóí. Îíó þëäöðìÿéèí. Îëà áèëñèí êè, áèçÿ áèð ôàéäà âåðÿð, éàõóä äà îíó îüóëëóüà ýþòöðÿðèê!" Îíëàð áèëìèðäèëÿð." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 8-9). Áåëÿëèêëÿ, Ôèðîí âÿ àèëÿñè ãÿäÿðëÿðèíèí hàðà ýåòäèéèíè áèëìÿäÿí, àíúàã î ãÿäÿðÿ òàáå îëàðàã Ùç.Ìóñàíû òàïäûëàð âÿ îíó þâëàä îëàðàã éàíëàðûíà àëäûëàð. Ùÿòòà Ùç.Ìóñàíû þçëÿðèíÿ ôàéäà ýÿòèðìÿê öìèäè èëÿ éàíëàðûíäà ñàõëàäûëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Ùç.Ìóñàíûí àíàñû îüëóíóí âÿçèééÿòèíäÿí áèõÿáÿð îëäóüó ö÷öí ãîðõóðäó. Àëëàh îíóí áó âÿçèééÿòÿ òàá ýÿòèðìÿñè ö÷öí öðÿéèíè ðàhàòëàìûøäû: "Ìóñàíûí àíàñûíûí öðÿéè áîìáîø îëìóøäó. ßýÿð èíàíàíëàðäàí îëñóí äåéÿ, öðÿéèíÿ ñÿáð ÿòà åòìÿñÿéäèê, àç ãàëà îíó (ñàðàéà ýÿòèðèëìèø êþðïÿíèí þçöíöíêö îëäóüóíó) áèðóçÿ âåðÿúÿêäè. Î, áàúûñûíà: "Îíóí äàëûí20
Ùç. Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñû
úà ýåò!" - äåäè. Î äà hèññ åòäèðìÿäÿí óçàãäàí-óçàüà ýþðäö. Áóíäàí ãàáàã Áèç îíà ñöä àíàëàðûíû ãàäàüàí åòìèøäèê. Áåëÿ äåäè: "Ñèçèí öíöí î óøàüà ñöä âåðìÿéè òÿìèí åäÿúÿê, hÿì äÿ îíà ãàðøû õåéèðõàh îëàúàã áèð àèëÿíè ñèçÿ íèøàí âåðèììè?" Áåëÿëèêëÿ, ýþçö àéäûí îëñóí, êÿäÿðëÿíìÿñèí âÿ Àëëàhûí âÿäèíèí hàãã îëäóüóíó áèëñèí äåéÿ, àíàñûíà ãàéòàðäûã. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 10-13). Êþðïÿ éàøäàêû Ùç.Ìóñà îíóí ö÷öí ýÿëÿí hå÷ áèð ñöä àíàñûíà éàõûí äóðìàìûø, îíëàðûí ñöäöíö è÷ìÿìèøäè. ×öíêè Àëëàh îíà ñàäÿúÿ àíàñûíûí ñöäöíö è÷ÿúÿê áèð øÿêèëäÿ òàëå éàçìûøäû. Áó hàäèñÿ äÿ èíñàíëàðûí áöòöí èñòÿêëÿðèíèí Àëëàhûí ìöÿééÿí åòäèéè òàëåéÿ ýþðÿ éàøàíäûüûíûí áèð íöìóíÿñèäèð. Ùç.Ìóñà àõûðäà àíàñûíà èëhàìëà áèëäèðèëäèéè êèìè, òÿêðàð þç àèëÿñèíÿ ýåðè äþíäÿðèëäè. Àëëàh Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ ÷ÿòèí ýþðöíÿí hàäèñÿëÿðè àñàíëûãëà éàðàòäûüûíû âÿ øÿð êèìè ýþðöíÿí hàäèñÿëÿðè àñàíëûãëà õåéèðÿ ÷åâèðäèéèíè èíñàíëàðà ýþñòÿðèð. Áèð àíàíûí êþðïÿñèíèí çàëûì ÿñýÿðëÿð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìÿ òÿhëöêÿñè èëÿ ãàðøûëàøìàñû, áóíäàí ñîíðà óøàüû õèëàñ åòìÿê ö÷öí îíó òÿê-òÿíhà ÷àéà àòìàñû, êþðïÿíèí þëêÿíèí ÿí ýöúëö àèëÿñè òÿðÿôèíäÿí òàïûëûá þâëàäëûüà ýþòöðöëìÿñè âÿ ñîíðà hå÷ áèð àíàäàí ñöä ÿììÿìÿñè, êþðïÿíèí òÿêðàð àíàñûíà ýåðè äþíìÿñè... Áó hàäèñÿëÿðèí hÿð áèðè àéðû-àéðû ìþúöçÿëÿðäèð. Áèçÿ Àëëàhûí ìöÿééÿí åòäèéè ãÿäÿðäÿêè ãöñóðñóçëóüó ýþñòÿðèð. Ãÿäÿðèí hÿð òÿôÿððöàòû ìþìèíëÿð ö÷öí õåéèðëÿ èíêèøàô åäèð. Áó íöìóíÿäÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàh õåéèðè ýþçëÿíèëìÿéÿí ñÿáÿáëÿðëÿ hÿéàòà êå÷èðèð.
21
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ùç.Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû áåëÿ áèð hàäèñÿíè õÿáÿð âåðèð: "(Ìóñà) øÿhÿðÿ ÿhàëèñè õÿáÿðñèçêÿí ýèðäè. Îðàäà èêè íÿôÿðèí âóðóøäóüóíó ýþðäö. Îíëàðäàí áèðè þç àäàìëàðûíäàí, äèýÿðè èñÿ äöøìÿíëÿðèíäÿí èäè. (Ìóñàíûí) àäàìëàðûíäàí îëàí êÿñ äöøìÿíèíÿ ãàðøû îíäàí èìäàä èñòÿäè. Ìóñà îíó âóðóá þëäöðäö âÿ äåäè: "Áó, Øåéòàí ÿìÿëèíäÿíäèð. Ùÿãèãÿòÿí, î, àçäûðàí, à÷ûã-àøêàð áèð äöøìÿíäèð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 15). Áó hàäèñÿäÿ Ùç.Ìóñà þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí áèðèíèí ãîâüàñûíà øàhèä îëóð. Êèìèí hàãëû, êèìèí hàãñûç îëäóüóíà ôèêèð âåðìÿäÿí þç òÿðÿôäàðëàðûíûí éàíûíäà äóðóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿêè èíñàíà éóìðóã âóðàðàã îíó èñòÿìÿäÿí þëäöðöð. Ùç.Ìóñà áþéöê ñÿhâ åòäèéèíè áàøà äöøöð. Áó hàäèñÿäÿ Àëëàh áèçÿ áèð äÿðñ âåðèð âÿ áèð èíñàíû hàãñûç îëìàñûíà áàõìàéàðàã éàëíûç þç òÿðÿôäàðû îëäóüó ö÷öí äÿñòÿêëÿìÿéèí éàíëûøëûüûíû þéðÿäèð. Ùç.Ìóñà þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàíû öñòöí òóòìàüûíû "øåéòàí èøè" àäëàíäûðûð. Áóðàäà òÿíãèä åäèëÿí öñëóá hÿãèãÿòÿí äÿ òàðèõ áîéóíúà áÿøÿðèééÿòÿ êèí âÿ ìöhàðèáÿ ýÿòèðìèøäèð âÿ ýÿòèðìÿêäÿ äàâàì åäèð. Èíñàíëàðûí hàããà âÿ ÿäàëÿòÿ ýþðÿ äåéèë, hàíñû øÿêèëäÿ îëóðñà îëñóí þç àèëÿñèíè, ÿøèðÿòèíè, õàëãûíû, òÿðÿôäàðëàðûíû âÿ éà èðãèíè hàãëû ÷ûõàðìàüà éþíÿëìèø ñÿéëÿðè òàðèõäÿêè çöëì âÿ ÷àòûøìàçëûãëàðûí ÿí áþéöê ñÿáÿáèäèð. Ùç.Ìóñà øåéòàíûí èíñàíà âåðìÿéÿ ÷àëûøäûüû áó ïèñ hèññèí áèð çöëì îëäóüóíó âèúäàíû èëÿ äÿðhàë àíëàìûø, øåéòàíûí 22
Ùç. Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû
hèéëÿñè èëÿ åòäèéè áó ñÿhâÿ ýþðÿ òþâáÿ åäèá Àëëàhà ñûüûíìûøäû. Ãèññÿíèí äàâàìûíäà Ùç.Ìóñàíûí áó íöìóíÿâè âÿ âèúäàíëû äàâðàíûøû hàãäà áåëÿ áÿhñ åäèëèð: "Äåäè: "Åé Ðÿááèì! Øöáhÿñèç êè, ìÿí þçöì-þçöìÿ çöëì åòäèì. Áóíà ýþðÿ ìÿíè áàüûøëà!" (Àëëàh Ìóñàíû) áàüûøëàäû. Ùÿãèãÿòÿí, Î, áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð! (Ìóñà) äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ áÿõø åòäèéèí íåìÿò hàããû ìÿí ÿñëà ýöíàhêàðëàðà àðõà îëìàéàúàüàì!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 16-17). Ùç.Ìóñà èøëÿòäèéè õÿòàíû, áèð èíñàíû ñàäÿúÿ þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëäóüó ö÷öí ãîðóäóüóíó, àíúàã ÿñëèíäÿ ÿäàëÿòëè hÿðÿêÿò åòìÿäèéèíè áàøà äöøìöøäö. Ëàêèí òÿðÿôêåøëèê Ìèñèðäÿ äÿ hàêèì èäè. Ùç.Ìóñà îíëàðäàí áèðèíè áèëìÿäÿí þëäöðìöøäö. Èíäè îíëàð þç èðãëÿðèíè äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí Ùç.Ìóñàíûí þëäöðöëìÿñèíè èñòÿéÿ áèëÿðäèëÿð. Áó åhòèìàë îíó ãîðõóòìóøäó: "Áåëÿëèêëÿ, ãîðõàðàã ñÿhÿðè øÿhÿðäÿ íèýàðàíëûã è÷èíäÿ ãàðøûëàäû. Äöíÿí îíäàí èìäàä äèëÿéÿí êÿñ ôÿðéàä ÷ÿêèá éåíÿ îíó êþìÿéÿ ÷àüûðûð. Ìóñà îíà äåäè: "Ñÿí, äîüðóäàí äà, à÷ûã-àøêàð áèð àçüûíñàí!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 18). Áåëÿëèêëÿ, Ùç.Ìóñà èëÿ Ôèðîíóí õàëãû àðàñûíäà èêèòèðÿëèê áàøëàäû. Ùç.Ìóñà þçöíÿ Ôèðîí âÿ ÿòðàôû òÿðÿôèíäÿí áèð çÿðÿð ýÿëÿúÿéè ãîðõóñó èëÿ ýåúÿíè êå÷èðäè. Ýöíäöç èñÿ éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëÿí hàäèñÿëÿð ýåð÷ÿêëÿøäè. Áèð ýöí ÿââÿë êþìÿê åòäèéè èíñàí éåíÿ áàøãà áèðè èëÿ áàüëû Ùç.Ìóñàäàí êþìÿê èñòÿäè. ×öíêè àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, Ùç.Ìóñà îíóí òÿðÿôäàðëàðûíäàí èäè âÿ åéíè áèð ýöí ÿââÿë åòäèéè êèìè î ýöí äÿ îíà éàðäûì åäÿúÿéèíè ôèêèðëÿøèðäè. Ëàêèí Ùç.Ìóñà åéíè ñÿhâè áèð äàhà òÿêðàðëàìàäû. Þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàí àäàìûí ñÿhâ îëäóüóíó áèëäèéè ö÷öí îíà êþìÿê åòìÿäè. ßñë 23
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ýöíàhêàð îëàí áó èíñàí èñÿ òåç Ùç.Ìóñàíûí ÿëåéhèíÿ ÷ûõûá îíó òÿíãèä åòäè. Îíó òÿíãèä åäÿðêÿí áèð ýöí ÿââÿë îíà êþìÿê ýþñòÿðÿðÿê ñÿhâÿí àäàì þëäöðìÿñè ôàêòûíäàí äà Ùç.Ìóñà ÿëåéhèíÿ áèð äÿëèë êèìè èñòèôàäÿ åòäè: "Îíëàðûí hÿð èêèñèíèí äöøìÿíè éàõàëàìàã èñòÿäèêäÿ äåäè: "Éà Ìóñà! Ñÿí äöíÿí áèðèíè âóðóá þëäöðäöéöí êèìè, ìÿíè äÿ þëäöðìÿê èñòÿéèðñÿí? Ñÿí éåð öçöíäÿ àíúàã áèð çàëèì îëìàã èñòÿéèðñÿí! Ñÿí õåéèðõàhëûã åäÿíëÿðäÿí îëìàã èñòÿìèðñÿí!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 19).
Ãÿäèì Ìèñèð õÿðèòÿñè
24
Ùç. Ìóñàíûí Ìèñèðäÿí ãà÷ûøû
Ùç.Ìóñà áèð ìèñèðëèíè ñÿhâÿí þëäöðìöø áèð èíñàíûí âÿçèééÿòèíäÿ èäè. Ôèðîí âÿ þíäÿ ýåäÿíëÿð Ùç.Ìóñàíûí úÿçàëàíäûðûëìàñûíû âÿ hÿòòà þëäöðöëìÿñèíè ìöçàêèðÿ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó ñþháÿòè åøèäÿí áèð èíñàí Ùç.Ìóñàíûí éàíûíà ýÿëÿðÿê îíó áó hàãäà õÿáÿðäàð åòäè. Þëäöðöëìÿêäÿí ãîðõàí Ùç.Ìóñà øÿhÿðäÿí àéðûëûá Ìèñèðäÿí óçàãëàøäû: "Øÿhÿðèí êÿíàðûíäàí áèð íÿôÿð ÷àïàðàã ýÿëèá äåäè: "Éà Ìóñà! ßéàí-ÿøðàô ñÿíè þëäöðìÿê áàðÿñèíäÿ ìÿñëÿhÿò-ìÿøâÿðÿò åäèðëÿð. Åëÿ áó ñààò ÷ûõ ýåò. Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, ñÿíèí õåéèðõàhëàðûíäàíàì!" (Ìóñà) ãîðõó è÷èíäÿ ýþç ãîéà-ãîéà îðàäàí ÷ûõûá: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíè áó çàëèì òàéôàíûí ÿëèíäÿí ãóðòàð!" - äåäè" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 20-21). Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû èëÿ áàüëû áó hÿãèãÿòëÿð áèçÿ îíóí õàñèééÿòè hàãäà äà õÿáÿð âåðèð. Àéÿëÿðäÿ Ùç.Ìóñàíûí øÿõñèééÿòè hàãäà ìÿëóìàòëàð âåðèëèð âÿ îíóí hÿéÿúàí äîüóðàí áèð äóðóìà ñàhèá îëäóüó àéäûí îëóð. Äàëàøàí èêè íÿôÿðäÿí äÿðhàë òÿðÿôäàðûíûí òÿðÿôèíè ñàõëàìûø, äèýÿðèíè èñÿ éóìðóãëà þëäöðìöø, þëäöðöëìÿêäÿí ãîðõàðàã Ìèñèðäÿí ÷ûõìûøäû. Áóíëàðû åäÿðêÿí Ùç.Ìóñàíûí hÿìèøÿ hÿéÿúàíëû îëäóüó àéäûí îëóð. Ëàêèí äàhà ñîíðà Ùç.Ìóñà Àëëàhûí îíóíëà äàíûøìàñû âÿ îíó íÿñèhÿòëÿíäèðìÿñè èëÿ Àëëàhäàí áàøãà hå÷ êÿñäÿí ãîðõìàìàüû âÿ ÿñë ìÿíàäà Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿéè þéðÿíìèøäè. Áó, Àëëàhûí áèð èíñàíûí õàðàêòåðèíè èíêèøàô åòäèðìÿñèíèí âÿ îíó éåòêèíëÿøäèðìÿñèíèí ýþçÿë áèð íöìóíÿñèäèð.
25
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ìÿäéÿíÿ ýåäèøè âÿ îðàäà ãàëìàñû Ùç.Ìóñà îíó éåòèøäèðÿí Ôèðîíó âÿ õàëãûíû òÿðê åòäèêäÿí ñîíðà áàøãà áèð éåðÿ - Ìÿäéÿíÿ äîüðó éþíÿëìèøäè (Ìÿäéÿí Ìèñèðèí øÿðãèíäÿ, Ñèíà ñÿhðàñûíûí àðõàñûíäà éåðëÿøÿí áèð áþëýÿäèð. Ìöàñèð äþâðäÿ úîüðàôè ìÿêàí îëàðàã Èîðäàíèéàíûí úÿíóá òÿðÿôëÿðèíÿ óéüóí ýÿëèð). Ìÿäéÿí ñóëàðûíäà håéâàíëàðûíû ñóâàðà áèëìÿéÿí èêè ãàäûí ýþðäö. Ãàäûíëàð ÷îáàíëàðäàí ÷ÿêèíèð, áó ñÿáÿáëÿ äÿ îíëàðûí éàíûíà ýåäèá ñöðöëÿðèíè ñóâàðà áèëìèðäèëÿð. Ëàêèí àéÿëÿðäÿ äÿ áÿhñ åäèëäèéè êèìè, Ùç.Ìóñàíûí ÷îõ ýöâÿíèëÿí âÿ åòèìàä äîüóðàí áèð ýþðöíöøö âàð èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ãàäûíëàð îíóíëà äàíûøìàãäàí ÷ÿêèíìÿäèëÿð. Ãàäûíëàð Ùç.Ìóñàéà àòàëàðûíûí éàøëû îëäóüó ö÷öí håéâàíëàðû þçëÿðèíèí ñóâàðìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëäûãëàðûíû, àíúàã îðàäà ÷îáàíëàð îëäóüó ö÷öí ñöðöëÿðèíè ñóâàðà áèëìÿéÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà ãàäûíëàðà êþìÿê åäÿðÿê håéâàíëàðûíû ñóâàðäû: "Ìÿäéÿí êÿíàðûíäàêû áèð ãóéóéà ÷àòàíäà îíóí áàøûíäà áèð äÿñòÿ àäàì âÿ îíëàðäàí áàøãà (ãîéóíëàðûíû þçýÿ håéâàíëàðà ãàðûøìàñûí äåéÿ) ýåðè ÷ÿêÿí èêè ãàäûí ýþðöá äåäè: "Ñèçÿ íÿ îëóá?" Îíëàð: "×îáàíëàð ñóëàéûá ýåòìÿìèø áèç ñó âåðìèðèê. Àòàìûç äà èõòèéàð áèð ãîúàäûð", - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 2324). Áóðàäà Ùç.Ìóñàíûí íÿçàêÿòëè, èíúÿ äöøöíúÿëè âÿ éàðäûì-
26
Ìÿäéÿíÿ ýåäèøè âÿ îðàäà ãàëìàñû
ñåâÿð õàðàêòåðèíèí áèð íöìóíÿñèíè ýþðöðöê. Äèããÿò éåòèðèëñÿ, áó hàäèñÿäÿ Ùç.Ìóñà hå÷ òàíûìàäûüû èêè èíñàíûí éàíûíà ýåäÿðÿê îíëàðëà ñþháÿò åòìèø, îíëàðà éàðäûì ýþñòÿðìèø âÿ îíëàðûí hþðìÿòèíè ãàçàíìûøäû. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, àéÿäÿ "÷îáàíëàð" êèìè ãåéä åäèëÿí èíñàíëàðûí Ùç.Ìóñàíûí òàì ÿêñèíÿ hÿðÿêÿò åòäèéè àéäûí îëóð. Ãàäûíëàð Ùç.Ìóñà èëÿ äèàëîã ãóðà áèëñÿ äÿ îíëàðà, éÿíè ÷îáàí êèìè òàíûäûüûìûç èíñàíëàðà hÿòòà éàõûíëàøìàìûøäûëàð. Áÿhñ åäèëÿí èíñàíëàð õàðèúè ýþðöíöø åòèáàðèëÿ ýöâÿíèëìÿéÿí èíñàíëàð îëà áèëÿðëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). Äåìÿëè, áèð ìöñÿëìàíà éàðàøàí òÿðç àéÿäÿ "÷îáàíëàð" êèìè òÿðèô åäèëÿí áó èíñàíëàðà áÿíçÿð òÿðçäÿí ãÿòèééÿòëÿ ÷ÿêèíìÿê, î áèðè òÿðÿôäÿíñÿ Ùç.Ìóñàäàí íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê íÿçàêÿòëè, äÿðèí òÿôÿêêöðëö, áàøãà èíñàíëàðûí hàëûíû àíëàéàí, ýþðÿíèí äÿðhàë ýöâÿíäèéè áèð ýþðöíòö, öñëóá âÿ äàâðàíûø ýþñòÿðìÿêäèð. Áó àðàäà Ùç.Ìóñàíûí Àëëàhà òàì òÿñëèì îëìóø ðóh hàëû è÷èíäÿ îëäóüóíà äà äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð. Ùç.Ìóñà äîüóëóá áþéöäöéö þëêÿíè òÿðê åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ èäè. Èíäè èñÿ áàøûíà íÿ ýÿëÿúÿéè hÿëÿ ìÿëóì äåéèëäè. Áóíäàí ñîíðà hÿéàòû ãÿòèééÿí ÿââÿëêè êèìè îëìàéàúàãäû. Àíúàã Àëëàhûí ãÿäÿðèíäÿ íåúÿ áèð hÿéàò hàçûðëàäûüûíû hÿëÿ î äà áèëìèðäè. Ðÿááèìèçÿ áåëÿ äóà åòäè: "...Ñîíðà äà êþëýÿéÿ ÷ÿêèëèá äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí Ñÿíèí ìÿíÿ íàçèë åäÿúÿéèí õåéðÿ ìþhòàúàì!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 24). Èíñàíûí äóàñûíäàêû ñÿìèìèééÿò Àëëàhûí hÿð øåéÿ ãàäèð îëäóüóíó, õåéèð âÿ øÿðèí àíúàã Îíäàí ýÿëäèéèíè âÿ Îíäàí áàøãà hå÷ áèð äîñòóíóí âÿ âÿëèñèíèí îëìàäûüûíû ãàâðàìàñû
27
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
âÿ hèññ åòìÿñè èëÿ áàüëûäûð. Áóäóð, Ùç.Ìóñàíûí éóõàðûäàêû àéÿäÿ áèëäèðèëÿí äóàñû áó ñèððè òàìàìÿí àíëàìûø âÿ Àëëàhà òàì òÿñëèì îëàðàã åäèëÿí áèð äóàäûð. Àëëàh îíóí áó ñÿìèìè äóàñûíà úàâàá âåðìèø âÿ Ùç.Ìóñàéà ðÿhìè ýÿëìèøäè. Ùç.Ìóñàíûí éåíè òàíûø îëäóüó èêè ãàäûíà ãàðøû ýþñòÿðäèéè íÿçàêÿò îíóí ö÷öí éåíè áèð hÿéàòà âÿñèëÿ îëìóøäóð. Ùç.Ìóñà èñòèðàhÿò åäÿðêÿí äàhà ÿââÿë êþìÿê åòäèéè ãàäûíëàðäàí áèðè ýÿëèá åòäèéè éàðäûìûí ÿâÿçèíäÿ ìöêàôàòëàíäûðìàã ö÷öí àòàñûíûí îíó äÿâÿò åòäèéèíè ñþéëÿìèøäè: "Ñîíðà áèðè óòàíà-óòàíà éàíûíà ýÿëèá äåäè; "Àòàì ãîéóíëàðûìûçû ñóëàìàüûíûí hàããûíû âåðìÿêäÿí þòðö ñÿíè ÷àüûðûð!". (Ìóñà ãîúàíûí) éàíûíà ýÿëäèêäÿ áàøûíà ýÿëÿíëÿðè îíà ñþéëÿäè. Î êèøè äåäè: "Ãîðõìà, àðòûã çàëèì òàéôàíûí ÿëèíäÿí ãóðòàðìûñàí!""("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 25). Ùç.Ìóñà Ðÿááèìèçÿ Îíäàí ýÿëÿí hÿð õåéèðÿ ìþhòàú îëäóüóíó áèëäèðÿðÿê äóà åòìèøäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí äóàñûíà ëöçóì ýþðÿðÿê þëäöðöëìÿ òÿhëöêÿñèíèí àðäûíúà þçöíö òÿhëöêÿñèçëèêäÿ hèññ åäÿúÿéè âÿ îíà éàðäûì÷û îëàúàã èíñàíëàðû ýþñòÿðäè. Ùç.Ìóñàíûí ýöúëö âÿ èíñàíëàðûí ýöâÿíäèéè áèð äàâðàíûøû âàð èäè. ßñëèíäÿ ãàäûíëàð äà ÷îáàíëàðäàí ÷ÿêèíìÿëÿðèíÿ áàõìàéàðàã Ùç.Ìóñàäàí ÷ÿêèíìÿìèø, îíà ýöâÿíèá âÿ îíóíëà ñþháÿò åòìèøäèëÿð. Ùÿòòà ãàäûíëàðäàí áèðè Ùç.Ìóñàíûí ýöúëö âÿ åòèáàðëû îëìàñûíäàí äàíûøàðàã îíóí ìÿâàúèáëÿ èøÿ ýþòöðìÿñèíè àòàñûíäàí õàhèø åòìèøäè: "Áèðè äåäè: "Àòàúàí! Îíó ìóçäëà òóò, ÷öíêè áó ýöúëö, åòèáàðëû àäàì (èíäèéÿ ãÿäÿð) ìóçäëà òóòäóãëàðûíûí ÿí éàõøûñûäûð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 26). Ãàäûí áó èôàäÿñè èëÿ Ùç.Ìóñàíûí íåúÿ åòèáàðëû áèð èíñàí
28
Ìÿäéÿíÿ ýåäèøè âÿ îðàäà ãàëìàñû
êèìè òàíûäûüûíû à÷ûãúà àòàñûíà ñþéëÿìèøäè. Áóíäàí ñîíðà éàøëû àäàì Ùç.Ìóñàíûí åòèáàðëû áèð èíñàí îëäóüó ãÿíàÿòèíÿ ýÿëäè, îíó ãûçû èëÿ åâëÿíäèðìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Ùç.Ìóñàíûí åòèáàðëû ýþðöíöøö áó ãÿðàðà ñÿáÿá îëäó âÿ éàøëû àäàì îíà áåëÿ áèð òÿêëèô åòäè: "(Àòàëàðû) äåäè: "Ñÿêêèç èë ìÿíÿ õèäìÿò åòìÿê øÿðòè èëÿ ãûçëàðûìûí áèðèíè ñÿíÿ ÿðÿ âåðÿðÿì. ßýÿð ñÿí òàìàìëàéûá îí èëÿ ÷àòäûðñàí, áó, àðòûã ñÿíèí òÿðÿôèíäÿí îëàí áèð ëöòôäöð. Ìÿí ñÿíÿ ÿçèééÿò âåðìÿê èñòÿìèðÿì. Èíøàëëàh, ìÿíèì ñàëåh êÿñëÿðäÿí îëäóüóìó ýþðÿúÿêñÿí!" (Ìóñà) äåäè: "Áó ìÿíèìëÿ ñÿíèí àðàíäà îëàí áèð òÿÿhhöääöð. Áó èêè ìöääÿòäÿí hàíñûíû éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí ìÿíÿ ãàðøû hå÷ áèð çîð îëà áèëìÿç. Àëëàh äà äåäèéèìèçÿ øàhèääèð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 27-28). Ùç.Ìóñà Ãóðàíäàí ñàëåh áèð ìöñÿëìàí îëäóüóíó àíëàäûüûìûç éàøëû àäàìûí òÿêëèôèíè ãÿáóë åòäè âÿ hÿéàòûíûí áóíäàí ñîíðàêû hèññÿñèíè Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿ êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. Àëëàh îíó ÿââÿëúÿ þëäöðöëìÿ òÿhëöêÿñèíäÿ îëàðêÿí Íèëèí ñóëàðû èëÿ äàøûìûø, îðàäà áîüóëìà òÿhëöêÿñèíäÿ îëàðêÿí Ôèðîíóí ñàðàéûíà ýþòöðìöøäö. Ìèñèðäÿ òÿêðàð þëäöðöëìÿ òÿhëöêÿñèíäÿ èêÿí éåíÿ ãóðòàðûá Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿ òÿhëöêÿñèçëèéÿ ãîâóøäóðìóøäó.
29
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëìÿñè âÿ èëê âÿhé Ùç.Ìóñà éàøëû àäàìëà áàüëàäûüû ìöãàâèëÿéÿ òàáå îëäó. Óçóí ìöääÿò Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿ ãàëäû. Äàíûøäûãëàðû âàõò áèòäèêäÿ Ùç.Ìóñàíûí ìöãàâèëÿñè äÿ áèòìèø îëäó. Ùÿìèí ìöääÿò áàøà ÷àòàíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿí àéðûëäû. Àèëÿñè èëÿ éîëëà ýåäÿðêÿí éàõûíûíäàí êå÷äèéè Òóð äàüûíûí ÿòðàôûíäà áèð àëîâ ýþðäö. Ùç.Ìóñà áó îäó ýåäèá ýÿòèðÿ áèëÿúÿéèíè, îíóíëà èñèíÿ áèëÿúÿêëÿðèíè, éà äà îðàäà îëàí àäàìëàðäàí áèð õÿáÿð àëà áèëÿúÿéèíè äöøöíäö: "Ìóñà ìöääÿòèíè áàøà âóðóá àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ éîëà ÷ûõäûüû çàìàí Òóð äàüû òÿðÿôäÿ áèð îä ýþðäö. Î, àèëÿñèíÿ äåäè: "Ñèç äóðóí. Ìÿí áèð îä ýþðäöì. Áÿëêÿ, ýåäèá îíäàí ñèçÿ áèð õÿáÿð, éàõóä áèð êþç ýÿòèðèì êè, ãûçûíàñûíûç!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 29). "Áèð çàìàí Ìóñà àèëÿñèíÿ äåìèøäè: "Ìÿí áèð îä ýþðäöì, ìÿí äÿ ýåäèá îíäàí ñèçÿ áèð õÿáÿð, éàõóä áèð êþç ýÿòèðèì êè, ãûçûíàñûíûç"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 7). "Î çàìàí (Ìóñà ãàðøûäà) áèð îä ýþðöá àèëÿñèíÿ áåëÿ äåìèøäè: "Ñèç äóðóí. Ìÿíèì ýþçöìÿ áèð îä ñàòàøäû. Áÿëêÿ, îíäàí ñèçÿ áèð êþç ýÿòèðäèì, éàõóä îäóí éàíûíäà áèð áÿëÿä÷è òàïäûì!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 10). Áó hàäèñÿ áèçÿ Ùç.Ìóñàíûí áèð áàøãà íöìóíÿâè hÿðÿêÿò òÿðçèíè ýþñòÿðèð. Ùç.Ìóñà ÿòðàôûíäàêû hàäèñÿëÿðè äèããÿòëÿ èçëÿéÿí, ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿëÿðäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðà áèëÿí áèð
30
Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëìÿñè âÿ èëê âÿhé
èíñàíäûð. Áóíà ñÿáÿá èñÿ Àëëàhûí hàäèñÿëÿðè ìÿëóì áèð òàëåéÿ âÿ hèêìÿòÿ ýþðÿ éàðàòäûüûíû áèëìÿñèäèð. Î, áóíà ýþðÿ hàäèñÿ âÿ íÿñíÿëÿðÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ìÿíòèãè èëÿ éàíàøìûøäûð. Äàüäà áèð àëîâ ýþðöá áó ýþðäöéö hàäèñÿíè äÿéÿðëÿíäèðìÿñè âÿ àëîâóí éàíûíà ýåòìÿñè äèããÿòëè áèð ìþìèíèí äàâðàíûøûíûí íöìóíÿñèäèð. Ùç.Ìóñàíûí àëîâóí éàíûíà ýåäÿðêÿí àèëÿñèíèí òÿhëöêÿñèçëèéèíè äöøöíÿðÿê îíëàðû þçö èëÿ àïàðìàìàñû âÿ òÿêáàøûíà ýåòìÿñè äÿ éåíÿ Àëëàhûí îíà âåðäèéè àüëûí áèð íöìóíÿñèäèð.
31
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû Ùç.Ìóñà Òóð äàüûíäàêû àëîâóí éàíûíà ýåòäèêäÿ ÷îõ áþéöê áèð hÿãèãÿòëÿ öç-öçÿ ýÿëäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàéà áèð êîëëóãäàí ñÿñëÿíäè âÿ îíà âÿhé åòäè. Àëëàh áó èëê âÿhéè Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "(Ìóñà) îäóí éàíûíà ýÿëèá ÷àòäûãäà âàäèíèí ñàü òÿðÿôèíäÿ îëàí ìöáàðÿê éåðäÿêè àüàúäàí áåëÿ áèð íèäà ýÿëäè: "Éà Ìóñà! Àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh Ìÿíÿì!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 30). "Îäóí éàíûíà éåòèøäèêäÿ áåëÿ áèð íèäà ýÿëäè: "Éà Ìóñà! Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, ñÿíèí Ðÿááèíÿì. Àéàããàáûëàðûíû ÷ûõàðò, ÷öíêè ñÿí ìöãÿääÿñ âàäèäÿ - Òóâàäàñàí! Ìÿí ñÿíè ñå÷äèì. Âÿhé îëóíàíû äèíëÿ! Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, Àëëàhàì. Ìÿíäÿí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Ìÿíÿ èáàäÿò åò âÿ Ìÿíè àíìàã ö÷öí íàìàç ãûë!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 11-14). Áó, Ùç.Ìóñàíûí àëäûüû èëê âÿhéäèð âÿ àðòûã î, Àëëàhûí åë÷èñèäèð. Àëëàh îíó åë÷è ñå÷äèéèíè áèëäèðìèøäè. Àëëàh îíà áèð àüàúäàí ñÿñëÿíÿðÿê èíñàíûí äöíéàäà íàèë îëà áèëÿúÿéè ÿí øÿðÿôëè ìÿãàìëà øÿðÿôëÿíäèðìèøäè. Òóð äàüûíäà hÿéàòà êå÷ÿí áó hàäèñÿäÿ äèããÿò åäèëìÿëè âàúèá áèð ìÿãàì âàð: Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû... Àëëàh áèð àüàúäàí Ùç.Ìóñàéà ñÿñëÿíìèøäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàéà îíóíëà äàíûøà áèëÿúÿê ãÿäÿð éàõûíäûð. ßñëèíäÿ Àëëàh hÿð êÿñÿ îíóíëà äàíûøàúàã ãÿäÿð éàõûíäûð. Ìÿñÿëÿí, ñèç áó éàçûëàíëàðû îõóéàðêÿí äÿ Àëëàh ñèçÿ ÿí éàõûíäûð. Ñèçèíëÿ äàíûøàúàã, ñèçèí ñÿñèíèçè åøèäÿúÿê âÿ ñèçÿ äÿ Þç ñÿñèíè åøèòäè32
Àëëàhûí Ùç.Ìóñà èëÿ äàíûøìàñû
ðÿúÿê ãÿäÿð éàõûíäûð. Àëëàh áèçÿ áèçèì hÿð äàíûøûüûìûçû åøèäÿúÿê ãÿäÿð éàõûíäûð. Ùÿòòà áèç ïû÷ûëäàñàã áåëÿ Î, áèçè åøèäèð. Áó hÿãèãÿòè Àëëàh Ãóðàíäà "...Áèç îíà øàh äàìàðûíäàí äà éàõûíûã" ("Ãàô" ñóðÿñè, 16) àéÿñè èëÿ õÿáÿð âåðèð. Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Þçöíö òàíûäûá îíóí Ðÿááè îëäóüóíó ñþéëÿäèêäÿí ñîíðà îíäàí ÿñàñûíû õÿáÿð àëäû: "Éà Ìóñà! Ñàü ÿëèíäÿêè íÿäèð? (Ìóñà) äåäè: "Î ìÿíèì ÿñàìäûð. Îíà ñþéêÿíèð, îíóíëà ãîéóíëàðûìà õÿçÿë ñèëêÿëÿéèðÿì. Î, áàøãà èøëÿðäÿ äÿ êàðûìà ýÿëèð!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 17-18). Øöáhÿñèç êè, Ùç.Ìóñàíûí ÿëèíäÿêèíèí ÿñà îëäóüóíó Àëëàh áèëèð. Ëàêèí Ùç.Ìóñàíû ìààðèôëÿíäèðìÿê âÿ îíà Þç ýöúöíö ýþñòÿðìÿê ö÷öí ÿñàñûíû àòìàñûíû èñòÿìèøäè: "ßñàíû àò! (Ìóñà ÿñàíû éåðÿ àòäû). Î ÿñàíûí èëàí êèìè ãûâðûëäûüûíû ýþðäöêäÿ äþíöá ãà÷äû, hå÷ äàëà äà áàõìàäû..." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 31). "ßñàíû àò! (Ìóñà ÿñàñûíû éåðÿ àòäû). Î, ÿñàíûí èëàí êèìè ãûâðûëäûüûíû ýþðäöêäÿ äþíöá ãà÷äû, hå÷ äàëà äà áàõìàäû..." ("Íÿìë" ñóðÿñè, 10). Ùç.Ìóñà hÿìèøÿ èøëÿòäèéè ÿñàñûíûí áèð èëàíà äþíäöéöíö ýþðÿíäÿ àéÿëÿðäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ãîðõìóøäó. Àíúàã Àëëàh áó hàäèñÿ èëÿ áèðëèêäÿ Ùç.Ìóñàíû ìààðèôëÿíäèðìèø, îíà òÿñëèìèééÿò âÿ Þçöíäÿí áàøãà áèð øåéäÿí ãîðõìàìàüû þéðÿòìèøäè: "...Éà Ìóñà, ãîðõìà! Ïåéüÿìáÿðëÿð Ìÿíèì höçóðóìäà ãîðõìàçëàð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 10). "(Àëëàh) áóéóðäó: "Òóò îíó, ãîðõìà. Áèç îíó ãàéòàðûá ÿââÿëêè øÿêëèíÿ ñàëàúàüûã!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 21). Ùç.Ìóñà àéÿäÿ áèëäèðèëÿí ÿìðÿ óéüóí îëàðàã ÿñàñûíû ýåðè àëìûøäû. Ùÿì÷èíèí áó ÿñà àç ñîíðà Ôèðîíà ãàðøû èøëÿäÿúÿéè áèð ìþúöçÿ îëàúàãäû. Àëëàh áóíóí àðäûíúà Ùç.Ìóñàéà 33
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
èêèíúè áèð ìþúöçÿíè äÿ âåðìèøäè: "ßëèíè ãîéíóíà ãîé êè, ÿëèí åéáñèç-ãöñóðñóç, àüàïïàã ÷ûõñûí..." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 32). Ùç.Ìóñàíûí èêèíúè ìþúöçÿñè èñÿ àéÿäÿ õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè, ÿëèíèí àüàïïàã îëìàñûäûð. Ìóñà ïåéüÿìáÿð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëÿí áó hàäèñÿëÿðÿ ýþðÿ hÿéÿúàíà âÿ àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, äÿhøÿòÿ ãàïûëìûøäû. Àíúàã Àëëàh îíà þçöíö ÿëÿ àëìàüû âÿ áó ìþúöçÿëÿðëÿ Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìÿñèíè ÿìð åòìèøäè: "...ßëèíè þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿê êè, âàhèìÿ ÷ÿêèëèá ýåòñèí. Áó, Ôèðîíà âÿ îíóí ÿéàíëàðûíà ãàðøû ñÿíèí Ðÿááèíäÿí îëàí èêè ìþúöçÿäèð. Îíëàð, hÿãèãÿòÿí, ôàñèã áèð òàéôàäûðëàð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 32).
34
Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñè Ùç.Ìóñàíûí Àëëàhäàí âÿhé àëäûüû çàìàí âåðäèéè úàâàáëàð îíóí ñÿìèìèééÿòèíÿ äàèð íöìóíÿëÿðëÿ äîëóäóð. Ùç.Ìóñà ãîðõäóüóíó, ÷ÿêèíäèéèíè, þçöíÿ òàì ýöâÿíìÿäèéèíè Àëëàhà ÷îõ ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ ñþéëÿìèø âÿ Îíäàí êþìÿê èñòÿìèøäè. Ìÿñÿëÿí, áèð ìèñèðëèíè þëäöðäöéöíö, îíëàðûí äà úàâàá îëàðàã îíó þëäöðÿúÿêëÿðèíäÿí íàðàhàò îëäóüóíó ñþéëÿìèøäè. Ùç.Ìóñàíûí áàøãà áèð íàðàhàò÷ûëûüû äà þçöíö éàõøû èôàäÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè äöøöíìÿñèäèð. Ñÿëèñ íèòãèíèí îëìàäûüûíû äöøöíöðäö âÿ Ôèðîíà éàõøû õèòàá åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíÿ ýþðÿ íàðàhàò èäè. Áóíà ýþðÿ äàhà ñÿëèñ äàíûøà áèëÿí ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíóí þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè âåðèëìÿñèíè èñòÿìèøäè: "Äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí îíëàðäàí áèð íÿôÿðè þëäöðìöøÿì, ãîðõóðàì êè, îíëàð äà ìÿíè þëäöðÿëÿð. Ãàðäàøûì Ùàðóíóí äèëè ìÿíèìêèíäÿí áÿëàüÿòëèäèð. Îíó äà ìÿíèìëÿ äåäèêëÿðèìè òÿñäèãëÿéÿúÿê áèð êþìÿê÷è ýþíäÿð. Îíëàðûí ìÿíè éàëàí÷û håñàá åäÿúÿêëÿðèíäÿí ãîðõóðàì!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 33-34). "Ãàðäàøûì Ùàðóíó! Îíóíëà àðõàìû ìþhêÿìëÿíäèð. Îíó èøèìÿ îðòàã åò êè, Ñÿíè ÷îõ òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåéÿê. Âÿ Ñÿíè ÷îõ çèêð åäÿê" ("Òàhà" ñóðÿñè, 30-34). Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñèíèí äèýÿð
35
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
áèð ñÿáÿáè äÿ éóõàðûäàêû àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàhû ÷îõëó çèêð åäÿ áèëìÿêäèð. Ùç.Ìóñà èêè íÿôÿð îëñàëàð Àëëàhû äàhà ÷îõ àíàúàãëàðûíû äöøöíìöøäö. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ìþìèíëÿðèí áÿðàáÿð îëìàñû áèð-áèðèíè ìÿíÿí äÿñòÿêëÿìÿñè, ãÿôëÿòäÿí ãîðóìàñû áàõûìûíäàí ÷îõ âàúèáäèð âÿ áóíà ýþðÿ Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí áÿðàáÿð îëìàñû hàãäà áèð ÷îõ àéÿëÿðäÿ íÿñèhÿòëÿð âåðèëèð. Ìþìèíëÿðèí Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû áó ãèññÿäÿí þçëÿðè ö÷öí ÷ûõàðìàëû îëäóüó äÿðñëÿðäÿí áèðè äÿ áóäóð. Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí èñòÿêëÿðèíè ãÿáóë åòìèøäè. Îíà hÿì òÿáëèüàò àïàðìàãäà, hÿì äÿ ýöú áàõûìûíäàí äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí Ùç.Ùàðóíó êþìÿê÷è êèìè âåðäèéèíè áèëäèðìèøäè: "(Àëëàh) áóéóðäó: "Ñÿíèí àðõàíû ãàðäàøûíëà ìþhêÿìëÿíäèðÿúÿê, èêèíèçÿ äÿ äÿëèë âåðÿúÿéèê. Îíëàð àéÿëÿðèìèç ñàéÿñèíäÿ ñèçÿ hå÷ áèð ïèñëèê åäÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð. Ñèç äÿ, ñèçÿ òàáå îëàíëàð äà ìöòëÿã ãàëèá ýÿëÿúÿêñèíèç!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 35). Àëëàh åéíè hàäèñÿ hàãäà áàøãà àéÿëÿðäÿ äÿ õÿáÿð âåðèð: "(Ìóñà) äåäè: "Åé Ðÿááèì! êþêñöìö à÷ûá ýåíèøëÿò; Èøèìè éöíýöëëÿøäèð; Äèëèìäÿêè äöéöíö à÷ êè, ñþçöìö éàõøû àíëàñûíëàð! Âÿ ìÿíÿ þç àèëÿìäÿí áèð âÿçèð âåð" ("Òàhà" ñóðÿñè, 25-29). "Ñÿí, øöáhÿñèç êè, Áèçè ýþðöðñÿí! (Àëëàh) áóéóðäó: "Äèëÿäèéèí ñÿíÿ âåðèëäè, éà Ìóñà!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 35-36). Ùç.Ìóñàíûí èñòÿêëÿðèíÿ áàõàðêÿí îíóí òàì øÿõñè çÿèôëèêëÿðèíè âÿ èñòÿêëÿðèíè Àëëàhà ÷îõ ñÿìèìè áèð øÿêèëäÿ à÷ûãëàäûüûíû, áóíëàðà ýþðÿ Àëëàhà äóà åäèá êþìÿê èñòÿäèéèíè ýþðöðöê. Ùç.Ìóñàíûí äóàñûíäàêû áó ñÿìèìèééÿò áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿäèð. Èíñàí Àëëàhà áöòöí ñÿìèìèééÿòè èëÿ, àúèçëèéèíè áèëÿðÿê âÿ Àëëàhûí hÿð øåéè Þç íÿçàðÿòèíäÿ ñàõëàäû-
36
Ùç.Ìóñàíûí Ùç.Ùàðóíó þçöíÿ êþìÿê÷è êèìè èñòÿìÿñè
üûíû íÿçÿðÿ àëàðàã äóà åòìÿëèäè. Àëëàh hÿð øåéè áèëäèéèíÿ, èíñàíûí áàøûíà ýÿëÿí hÿð hàäèñÿéÿ øàhèä îëäóüóíà, èíñàíûí àüëûíäàí êå÷ÿí hÿð øåéäÿí õÿáÿðäàð îëäóüóíà ýþðÿ èíñàíûí Àëëàhäàí áèð øåéè ýèçëÿìÿñèíÿ, áóíó þðò-áàñäûð åòìÿéÿ ÷àëûøìàñûíà ýÿðÿê éîõäóð. Õöëàñÿ, hÿð áèð èíñàí Àëëàhà äöíéàäà hå÷ áèð èíñàíà éàõûí îëìàäûüû ãÿäÿð ñÿìèìè âÿ è÷äÿí ýÿëÿí áèð øÿêèëäÿ éþíÿëìÿëèäèð.
37
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ùç.Ìóñà ãèññÿñè âÿ òàëåéèí ñèððè Òóð äàüûíäàêû âÿhé ÿñíàñûíäà Àëëàh Ùç.Ìóñàéà ëöòô êèìè ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó îíà êþìÿê÷è âåðÿúÿéè èëÿ ìöæäÿëÿìèøäè. Ñîíðà äà Àëëàh Ùç.Ìóñàéà îíà äàhà ÿââÿë âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûøäû: "Ñÿíÿ áèð äÿôÿ íåìÿò áÿõø åòìèøäèê. Àíàíà âÿhé îëóíàúàã øåéè âÿhé åòäèéèìèç çàìàí. "(Ìóñàíû) áèð ñàíäûüà ãîéóá ÷àéà àò. Ãîé ÷àé îíó ñàhèëÿ ÷ûõàðòñûí âÿ Ìÿíÿ äÿ, îíà äà äöøìÿí îëàí áèðèñè îíó ýþòöðñöí". Ýþçöìöí ãàáàüûíäà áîéà-áàøà ÷àòäûðûëàñàí äåéÿ, Þç òÿðÿôèìäÿí ñÿíÿ áèð ñåâýè éàðàòäûì. Î çàìàí áàúûí ýåäèá äåéèðäè: "Ñèçÿ îíà áàõà áèëÿúÿê áèðèñèíè ýþñòÿðèììè?" Àðòûã ýþçö àéäûí îëñóí âÿ êÿäÿðëÿíìÿñèí äåéÿ, ñÿíè àíàíà ãàéòàðäûã. Ñÿí áèð íÿôÿðè âóðóá þëäöðäöí. Ñîíðà Áèç ñÿíè î ãÿìäÿí ãóðòàðäûã. Áèç ñÿíè áèð ÷îõ ñûíàãëàðäàí êå÷èðòäèê. Èëëÿðëÿ Ìÿäéÿí ÿhëè è÷èíäÿ ãàëäûí. Ñîíðà äà òàëåéèíÿ óéüóí îëàðàã áóðà ýÿëèá ÷àòäûí, éà Ìóñà! Âÿ Ìÿí ñÿíè Þçöìÿ ñå÷äèì!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 37-41). Áó àéÿëÿðäÿ ÿêñÿð èíñàíëàðûí õÿáÿðñèç îëäóüó âÿ éà òàì ãàâðàìàäûüû òàëå ñèððè à÷ûãëàíûð. Ùç.Ìóñà óøàãëûüûíäàí åë÷è îëàíà ãÿäÿðêè þìðöíöí hÿð àíûíäà Àëëàhûí ÿçÿëäÿí ìöÿééÿí åòäèéè òàëåéèíÿ óéüóí éàøàìûøäûð. Áó òàëåäÿ Àëëàhûí òÿãäèðè õàðèúèíäÿ hå÷ áèð øåé éîõäóð. Ìÿñÿëÿí, ÿââÿë ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Ùç.Ìóñàíûí óøàã èêÿí ÷àéà áóðàõûëàí ñàíäûüûí è÷èíäÿ Ôèðîíóí àèëÿñèíÿ ÷àòìàñû Àëëàhûí ãÿäÿðäÿ ìöÿé38
Ùç.Ìóñà ãèññÿñè âÿ òàëåéèí ñèððè
éÿí åòäèéè ìèíëÿðëÿ äÿãèãëèêëÿ hÿéàòà êå÷ìèøäèð. Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíûí ñîíðàêû äþâðëÿðèíäÿ äÿ òàëåéèí ìöòëÿã hàêèìèééÿòèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ùç.Ìóñà þç õàëãûíäàí îëàí àäàìûí äàâàñûíà ãàòûëìûø âÿ øÿhÿðäÿí ÷ûõìûøäûð. Ìÿäéÿí øÿhÿðèíÿ òÿðÿô ýåäÿðÿê îðàäà î ãàäûíëàðëà ãàðøûëàøìûøäûð. Ìÿäéÿí ñóéóíà ýÿëÿíäÿ ÷îáàíëàð îðàäà îëäóüóíà ýþðÿ ãàäûíëàð håéâàíëàðûíû þç ýöúëÿðè ñàéÿñèíäÿ ñóâàðà áèëìÿìèø âÿ Ùç.Ìóñàäàí êþìÿê èñòÿìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäûëàð. Ñîíðà ãàäûíëàðûí àòàñû îëàí éàøëû àäàì Ùç.Ìóñàíû äÿâÿò åòìèø âÿ áóíà ýþðÿ Ùç.Ìóñà Ìÿäéÿí øÿhÿðèíäÿ áèð hÿéàòà áàøëàìûøäûð. Ùç.Ìóñà ðàçûëàøäûüû ìöääÿòè òàìàìëàäûãäàí ñîíðà èñÿ ýåðè äþíìöø âÿ äþíÿðêÿí î àëîâó ýþðìöøäö. Àëîâóí éàíûíà ÷àòàíäà äà Àëëàhäàí âÿhé àëìûøäû. Ùç.Ìóñàíûí àíàäàí îëäóãäà áîø ñàíäûã è÷èíäÿ ÷àéäà öçìÿñè, Ôèðîíóí îíó òàïìàñû, ñàðàéäà áþéöäöëìÿñè, àäàìû ñÿhâÿí þëäöðìÿñè, Ìèñèðäÿí ãà÷ìàñû, ãàäûíëàðëà ðàñòëàøìàñû, éàøëû àäàìëà óçóí èëëÿð éàøàìàñû, áèð àèëÿ ãóðìàñû, ñîíðà ýåðè äþíöø éîëóíà ÷ûõìàñû, âÿhé àëìàñû âÿ Ãóðàíäà áÿhñ åäèëìÿéÿí ñàéñûç òÿôñèëàòëàðûí hàìûñû Ùç.Ìóñàíûí òàëåéèíäÿ îëàí âÿ àíàäàí îëìàìûøäàí ÿââÿë Àëëàhûí ìöÿééÿí åòäèéè hàäèñÿëÿðäèð. Áóíëàðûí hÿòòà áèðèíèí hÿéàòà êå÷ìÿìÿñè âÿ éà ôÿðãëè øÿêèëäÿ hÿéàòà êå÷ìÿñè ìöìêöí äåéèë. ×öíêè áöòöí èíñàíëàðûí òàëåéè àäÿòÿí áèð âèäåîêàñåòäÿêè ôèëì êèìèäèð. Âèäåîêàñåòäÿêè ñÿhíÿíèí áèðèíè àðàäàí ÷ûõàðà áèëìÿäèéèìèç êèìè èíñàíûí hÿéàòûíäàí äà hå÷ áèð ñÿhíÿíè ÷ûõàðìàã ìöìêöí äåéèë. Èíñàíûí hÿéàòû hÿð àíû èëÿ âàhèä áèð òàìäûð. Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ äÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí áèð òàëåéè äîüðóëäàðàã ìöãÿääÿñ Òóâà âàäèñèíÿ ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðèð: "...Ñîíðà äà òàëåéèíÿ óéüóí îëàðàã áóðà ýÿëèá ÷àòäûí, éà Ìóñà!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 40). Áó ìÿñÿëÿíè éàõøûúà äöøöíöá äÿðê åòìÿê ëàçûìäûð. Áó39
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ðàäà ñþçöýåäÿí òàëå òÿêúÿ Ùç.Ìóñàéà àèä äåéèë. Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíûí òàëåéèíäÿ Ùç.Ìóñàéà hàìèëÿ ãàëìàã âàðäû. Ùç.Ìóñàíûí äîüóëàúàüû ýöíäÿ âÿ hÿòòà ñààòäà îíó äöíéàéà ýÿòèðìÿñè äÿ Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíûí òàëåéèäèð. Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíûí äà áèð àíàñû-àòàñû âàð èäè. Îíëàðûí òàëåéèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí àíàñûíû äöíéàéà ýÿòèðìÿê âàðäû. Áó, Ùç.Ìóñàíûí àòàñû âÿ áöòöí ñîéêþêö ö÷öí äàhà äà ýåíèøëÿíäèðèëÿðÿê íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð. Ùç.Ìóñàíûí Íèëäÿ êþðïÿ èêÿí è÷èíäÿ öçäöéö ñàíäûüû äöçÿëäÿí äöëýÿð äÿ áóíó òàëåéèí hþêìö èëÿ åòìèøäè. Îíóí ñàíäûüû äöçÿëäÿúÿéè î, hÿëÿ äîüóëìàìûøäàí ÿââÿë Àëëàh äÿðýàhûíäà ìöÿééÿí åäèëìèø ãÿäÿðäÿäèð. Î äöëýÿðèí äîüóëìàñûíà ñÿáÿá îëàí àäàìëàð äà áèð òàëåéèí hþêìö èëÿ éàøàìûøëàð. Ùç.Ìóñàíûí òÿðÿôêåøëèê åòäèéè äàâàíû äà ôèêèðëÿøÿê. Áó äàâà Ùç.Ìóñà îðàäà îëäóüó àí áàø âåðìèøäè. ßýÿð ìÿñÿëÿéÿ ñÿòhè áàõûëñà, "áàøãà áèð àíäà îëñàéäû, Ùç.Ìóñà îðàäà îëìàéàúàã âÿ hàäèñÿëÿð áàøãà úöð áàø âåðÿúÿêäè" äåéÿ äöøöíÿ áèëÿðëÿð. Ùàëáóêè áó, ÷îõ éàíëûø ãèéìÿòëÿíäèðìÿäèð. Ùç.Ìóñàíûí ãàòûëäûüû äàâà äà îëìàñû ëàçûì ýÿëÿí àíäà âÿ ëàçûìè øÿêèëäÿ îëìóøäó, ÷öíêè î hàäèñÿíè äÿ Àëëàh ãÿäÿðäÿ òÿñáèò åòìèøäè. Åéíè òàëå ýåð÷ÿéè äàâà åäÿí àäàìëàð âÿ îíëàðûí îðàäà äàâà åòìÿñèíè òÿìèí åäÿí ñÿáÿáëÿð ö÷öí äÿ êå÷ÿðëèäèð. Åéíè ýåð÷ÿê Ùç.Ìóñàéà ãà÷ìàñûíû òþâñèéÿ åäÿí âÿ þëäöðöëÿúÿéèíè õÿáÿð âåðÿí èíñàí ö÷öí äÿ êå÷ÿðëèäèð. Ìÿäéÿí ñóéóíäàêû ãàäûíëàð âÿ ÷îáàíëàð äà éåíÿ åéíè òàëåéèí áèð ïàð÷àëàðûäûð. Áóíëàðûí hàìûñûíû äöøöíñÿê, ñàäÿúÿ Ùç.Ìóñà äåéèë, îíóíëà áàüëû hÿð øåé åéíè òàëåéèí ïàð÷àëàðûäûð. Áóíó áèð àç äà èíêèøàô åòäèðñÿê ýþðÿúÿéèê êè, áèç äÿ åéíè òàëåéèí ïàð÷àëàðûéûã. Áèç äÿ ñîíñóç áèëýè âÿ ýöú ñàhèáè îëàí Àëëàhûí áèçèì 40
Ùç.Ìóñà ãèññÿñè âÿ òàëåéèí ñèððè
ö÷öí éàðàòäûüû òàëåéè éàøàéûðûã. Ùÿð áèðèìèç àäûìûçà òÿñáèò åäèëìèø áèð òàëåéÿ ÿñàñÿí äöíéàéà ýÿëäèê. Þëÿúÿéèìèç àí äà áèð òàëåéÿ ýþðÿ îëàúàã. Òàëå ÿñëèíäÿ áöòöí hÿéàòû ÿhàòÿ åäÿí èëàhè áèð áèëýèäèð. Ùç.Ìóñà àíàäàí îëàíäà åë÷è îëàúàüû, hÿéàòûíäàêû áöòöí ìÿðhÿëÿëÿðäÿí êå÷ÿúÿéè òàëåéèíäÿ íåúÿ ìÿëóìäóðñà, áöòöí áÿøÿðèééÿòèí âÿ ñèçèí äÿ hÿéàòûíûç åéíè òàëåéèí è÷èíäÿäèð. Ñèçèí áó êèòàáû îõóéàúàüûíûç, Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû èëÿ áàüëû òÿôñèëàòëàðû þéðÿíÿúÿéèíèç Ùç.Ìóñàíûí áàøûíà áó hàäèñÿëÿð ýÿëÿðêÿí, hÿòòà Ùç.Ìóñà äöíéàéà ýÿëìÿìèøäÿí äÿ ÿââÿë Àëëàh äÿðýàhûíäà ìöÿééÿí åäèëìèø áèð òàëåäèð. Òàëå Àëëàhûí òÿñáèò åòäèéè âÿ Îíäàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüûí èðàäÿñèíèí äàõèë îëìàäûüû ìöòëÿã áèð òàìäûð âÿ hÿð øåéè ÿhàòÿ åäÿð (ßòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí "Çàìàíñûçëûã âÿ òàëå ýåð÷ÿéè" âÿ "Ñîíñóçëóã áàøëàìûø äóðóìäà" àäëû êèòàáëàðûìûçà áàõà áèëÿðñèíèç).
41
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ôèðîíà åäèëÿí òÿáëèü âÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñëóá Àëëàh Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Ùàðóíó Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìÿìèøäÿí ÿââÿë õÿáÿðäàð åòìèø, äàèìà Îíó àíìàëàðûíû âÿ áó èøäÿ hå÷ áèð øÿêèëäÿ èðàäÿñèçëèê ýþñòÿðìÿìÿëÿðèíè ÿìð åòìèøäè: "Ñÿí âÿ ãàðäàøûí ìþúöçÿëÿðèìëÿ ýåäèí âÿ Ìÿíè çèêð åòìÿêäÿ çÿèôëèê ýþñòÿðìÿéèí" ("Òàhà" ñóðÿñè, 42). Àëëàh Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóíà Ìèñèð hàêèìè îëàí Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìÿéè ÿìð åòìèøäè. Ôèðîíóí òÿêÿááöð âÿ èíêàð è÷èíäÿ àçìûø äóðóìäà îëäóüóíó áèëäèðìèø, ëàêèí éåíÿ äÿ îíà äèíè òÿáëèü åäÿðêÿí éóìøàã áèð öñëóáëà äàíûøìàëàðûíû ÿìð åòìèøäè: "Ôèðîíóí éàíûíà éîëëàíûí. Î, hÿãèãÿòÿí, àçüûíëàøûá hÿääèíè àøìûøäûð. Îíóíëà éóìøàã äàíûøûí. Áÿëêÿ, þéöä-íÿñèhÿò ãÿáóë åòñèí, éàõóä ãîðõñóí!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 43-44). Áó àéÿäÿ äÿ äèããÿò éåòèðèëäèéè êèìè, éóìøàã ñþç ñþéëÿìÿê äèíè òÿáëèü åòìÿêäÿ ÷îõ âàúèá áèð öñóëäóð. Áèð ÷îõ àéÿäÿ äÿ öìóìè ãàéäà îëàðàã ñþçöí ýþçÿë îëàíûíûí ñå÷èëìÿñè ÿìð åäèëèð. Áóðàäà èñÿ ãàðøûäàêû àäàìûí éîëóíó àçìàñûíà áàõìàéàðàã îíóíëà éóìøàã äàâðàíìàã ÿìð åäèëèð. Áó äà áèçÿ ýþçÿë áèð öñëóáóí äèíèí òÿáëèü åäèëìÿñèíäÿ íÿ ãÿäÿð âàúèá îëäóüóíó áèð äàhà ýþñòÿðèð. Ùç.Ìóñà öðÿéèíäÿêè ãîðõóíó Àëëàhûí áó ÿìðè ÿñàñûíäà ñÿìèìè öñëóáó èëÿ òÿêðàðÿí äèëÿ ýÿòèðìèøäè. Ôèðîíóí îíó þëäöðìÿñèíäÿí íàðàhàò îëäóüóíó Ðÿááèìèçÿ ñþéëÿìèøäè: "Îíëàð: "Åé Ðÿááèìèç! Áèçÿ øèääÿòëè úÿçà âåðìÿñèí42
Ôèðîíà åäèëÿí òÿáëèü âÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñëóá
äÿí âÿ éà àçüûíëàøàðàã hÿääèíè àøìàñûíäàí ãîðõóðóã!" - äåäèëÿð" ("Òàhà" ñóðÿñè, 45). "(Ìóñà) äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí îíëàðäàí áèð íÿôÿðè þëäöðìöøÿì, ãîðõóðàì êè, îíëàð äà ìÿíè þëäöðÿëÿð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 33). Ùç.Ìóñàíûí áó úàâàáûíûí ãàðøûëûüûíäà Àëëàh îíóíëà áÿðàáÿð îëäóüóíó, îíó ýþðäöéöíö âÿ hèññ åòäèéèíè îíà áèð äÿôÿ äÿ õàòûðëàòìûøäû. Àéðûúà Ùç.Ìóñàéà âÿ Ùç.Ùàðóíà Ôèðîíóí éàíûíà ýåäèá Èñðàèë îüóëëàðûíû þçëÿðè èëÿ áÿðàáÿð éîëëàìàñûíû èñòÿìÿëÿðèíè ÿìð åòìèøäè: "Îíóí éàíûíà ýåäèá äåéèí: "Áèç èêèìèç äÿ ñÿíèí Ðÿááèíèí ïåéüÿìáÿðèéèê. Èñðàèëîüóëëàðûíû áèçèìëÿ ýþíäÿð âÿ îíëàðà èøýÿíúÿ âåðìÿ. Áèç ñÿíèí éàíûíà Ðÿááèíäÿí äÿëèëëÿ ýÿëìèøèê. Ùàãã éîëó òóòóá ýåäÿíëÿðÿ ñàëàì îëñóí!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 47). Äèããÿò éåòèðèëèðñÿ, Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíëà äèàëîãóíäà ñûíàãäàí êå÷èðèëÿí éåýàíÿ àäàì Ôèðîí äåéèë. Ùç.Ìóñà äà èìòàhàí åäèëèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí îíó þëäöðìÿñèíäÿí íàðàhàòäûð âÿ îíäàí ÷ÿêèíèð. Àíúàã Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìÿêäÿí ÿëàâÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû þçö èëÿ ýþòöðìÿéè îíäàí èñòÿìÿñèíè ÿìð åòìèøäè. Áöòöí Ìèñèðèí ìöáàhèñÿñèç hàêèìè ìþâãåéèíäÿ îëàí, èíñàíëàðûí èëàhèëÿøäèðÿðÿê èòàÿò åòäèéè Ôèðîíóí éàíûíà ýåäèá îíóí éîëóíó àçäûüûíû à÷ûã áèëäèðìÿê, ãóë âÿçèééÿòèíäÿ îëàí Èñðàèë îüóëëàðûíûí höððèééÿòèíè òÿëÿá åòìÿê ÿëáÿòòÿ, çàhèðÿí ñîí äÿðÿúÿ òÿhëöêÿëè áèð èøäèð. Àíúàã Àëëàh Ùç.Ìóñàíû âÿ Ùç.Ùàðóíó ãîðóäóüóíà ýþðÿ îíëàð hÿðÿêÿò åäÿðêÿí ìöòëÿã òÿhëöêÿñèçëèêäÿ îëäóãëàðûíû áèëìèø âÿ Ðÿááèìèçÿ îëàí ýöâÿíèí âåðäèéè ðàhàòëûãëà áó ÿìðè éåðèíÿ éåòèðìèøäèëÿð. Àëëàh îíëàðà áó hÿãèãÿòè "ãîðõìàéûí" ÿìðè èëÿ õàòûðëàòìûøäû: "(Àëëàh) áóéóðäó: "Ãîðõìàéûí, Ìÿí äÿ ñèçèíëÿéÿì, åøèäèðÿì âÿ ýþðöðÿì!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 46). 43
Ôèðîíóí hàêèìèééÿòè ìöðòÿúå âÿ ÿçàçèë èäàðÿ öñóëóíà ñàhèá èäè. Î, áóíóíëà ôÿõð åäèðäè. Éóõàðûäà Ìèñèð Ôèðîíóíó ìöõàëèôëÿðèíèí áàøûíû ïàð÷àëàéàðêÿí òÿñâèð åäÿí áèð áàðåëéåô ýþðöíöð.
Ôèðîíóí ñÿhâ ìÿíòèãè Ùç.Ìóñà Òóð äàüûíäà Àëëàhûí âÿhéè èëÿ áþéöê áèð åëìÿ ñàhèá îëìóø âÿ Àëëàh îíó ÿñàñÿí èêè ìÿñÿëÿäÿ ìààðèôëÿíäèðìèøäè: ãÿäÿð âÿ òÿâÿêêöë. Àðòûã Ùç.Ìóñà áöòöí hÿéàòûíûí áèð òàëå ÿñàñûíäà âàð îëäóüóíó âÿ îðà áèð òàëåéÿ ýþðÿ ýÿëäèéèíè áèëèð, áèð äÿ Ôèðîíäàí ãîðõìàìàüû âÿ Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿéèí ëàçûì îëäóüóíó ãÿòè àíëàéûð. ×öíêè Àëëàh îíóíëàäûð, îíó ýþðöð âÿ îíóí êþìÿê÷èñèäèð. Áó ìÿíòèãëÿ hÿðÿêÿò åäÿí Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóí Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, "ýöíàhêàð áèð õàëã" îëàí Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí éàíûíà ýåòäèëÿð: "Îíëàðäàí ñîíðà Ìóñàíû âÿ Ùàðóíó Ôèðîíà âÿ úàìààòûíà à÷ûã ìþúöçÿëÿðëÿ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Ëàêèí îíëàð (èìàí ýÿòèðìÿéè) þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàäûëàð âÿ ýöíàhêàð áèð òàéôà îëäóëàð" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 75). Ùç.Ìóñà èëÿ Ôèðîí àðàñûíäà îëàí ñþháÿòëÿð Ãóðàíäà âåðèëèð. Ôèðîíóí áó ñþháÿòëÿðäÿêè ñóàë-úàâàáûíà áàõñàã, îíóí ÷îõ éàíëûø äöøöíúÿëè îëäóüó ýþçÿ ÷àðïàð. Ôèðîíóí èôàäÿëÿðèíäÿí ýþðöíöð êè, î, Ùç.Ìóñàéà ãóëàã àñìàã ÿâÿçèíÿ îíó àë÷àëòìàüà âÿ áþhòàí àòìàüà ÷àëûøûð. Áó èøäÿ Ôèðîí áÿçÿí ÿòðàôûíäàêûëàðäàí êþìÿê àëìàüà ÷àëûøûð, áÿçÿí äÿ ÿòðàôûíäàêûëàðû þç éàíëûø ìÿíòèãèíÿ èíàíäûðìàüà ñÿé ýþñòÿðèð. Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíëà îëàí äèàëîãó áåëÿäèð: "(Ôèðîí:) "Åëÿäÿ Ðÿááèíèç êèìäèð, éà Ìóñà?" - äåéÿ ñîðóøäó. (Ìóñà) áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ðÿááèìèç hÿð øåéÿ þç õèëãÿòèíè âåðÿí, ñîíðà äà îíà äîüðó éîëó ýþñòÿðÿíäèð!" (Ôèðîí) ñîðóøäó: "Áÿñ ÿââÿëêè íÿñèëëÿðèí hà45
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ëû íåúÿäèð?" (Ìóñà) áåëÿ úàâàá âåðäè: "Îíëàðà äàèð áèëèê éàëíûç Ðÿááèìèí äÿðýàhûíäà îëàí áèð êèòàáäàäûð. Ðÿááèì õÿòà åòìÿç âÿ óíóòìàç!" Î êè, éåð öçöíö ñèçèí ö÷öí äþøÿìèø, îðàäà ñèçèí ö÷öí éîëëàð ñàëìûø, ýþéäÿí éàüìóð éàüäûðìûøäûð. Áèç î éàüìóðëà íþâáÿíþâ áèòêèëÿðäÿí úöòëÿð éåòèøäèðìèøèê. Éåéèí, hÿì äÿ håéâàíëàðûíûçû îòàðûí. Ùÿãèãÿòÿí, áóíäà àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí ÿëàìÿòëÿð âàðäûð! Ñèçè äÿ îíäàí éàðàòäûã. Ñèçè îðà ãàéòàðàúàã âÿ áèð äàhà îðàäàí ÷ûõàðäàúàüûã" ("Òàhà" ñóðÿñè, 49-55). Ùç.Ìóñà Ôèðîíà âÿ ÿhàòÿñèíäÿêèëÿðÿ áó à÷ûã òÿáëèüè åäèíúÿ îíëàð áóíó àüûë âÿ âèúäàíëà äÿéÿðëÿíäèðìÿê ÿâÿçèíÿ àòàëàðûíäàí ãàëàí áàòèë äèíè èëÿ äÿéÿðëÿíäèðäè. Îíëàðûí äèíèíÿ ýþðÿ, Ôèðîí òàíðûäûð âÿ áó áàòèë äèíÿ ìÿíñóá îëàíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû ãÿáóë åòìèðëÿð: 46
Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ôèðîíóí ÿìðèíäÿ êþëÿ êèìè èøëÿäèëìÿñèíè ýþñòÿðÿí Ãÿäèì Ìèñèð øÿêëè.Ãÿäèì Ìèñèð õÿðèòÿñè
"Ìóñà à÷ûã-àøêàð àéÿëÿðèìèçëÿ (Ôèðîí ÿhëèíèí) éàíûíà ýÿëäèêäÿ îíëàð: "Áó óéäóðóëìóø ñåhðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Áèç þç óëó áàáàëàðûìûçäàí áó áàðÿäÿ hå÷ áèð øåé åøèòìÿìèøèê!" -äåäèëÿð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 36). Áó àéÿäÿí äÿ àíëàøûëäûüû êèìè, Ôèðîí õàëãû Ùç.Ìóñàíûí Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áèðëèéèíè àíëàòìàñûíäàêû ìÿãñÿäèí îíëàðûí àòàëàðûíûí äèíèíè äÿéèøäèðÿðÿê ýöúö ÿëèíÿ àëìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó äöøöíäö. ×öíêè Ôèðîíóí âÿ ÷åâðÿñèíèí þç äèíëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíàí áÿçè èìòèéàçëàðû âàðäû. Áó äèí äÿéèøñÿéäè, Ôèðîí áöòöí ýöúöíö èòèðÿúÿêäè. Ùç.Ìóñàéà âÿ îíóí ýÿòèðäèéè äèíÿ äÿ áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí áàõûð, äöøöíöðäöëÿð êè, Ôèðîí âÿ ÿòðàôû õàëãû íåúÿ ÿçèðñÿ, áó äÿôÿ äÿ ñèñòåì äÿéèøÿúÿê, hÿð øåé òàì òÿðñèíÿ îëàúàã. Ôèðîíóí âÿ õàëãûíûí Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Ùàðóíà âåðäèéè àøàüûäàêû úàâàá áó ñÿòhè áàõûø áóúàüûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð: 47
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
"Îíëàð: "Áèçè àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû äèíäÿí äþíäÿðìÿê, þçöíöç äÿ éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åòìÿê ö÷öíìö ýÿëäèíèç? Áèç ñèçÿ èìàí ýÿòèðÿí äåéèëèê!" - äåäèëÿð" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 78). Ùàëáóêè Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíûí "éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åòìÿê ö÷öíìö ýÿëäèíèç?" êèìè èòòèhàìëàðû ãåéðè-ñÿìèìè áèð èôòèðà èäè. Ùç.Ìóñà Ìèñèðÿ hàêèì îëìàüû éîõ, ñàäÿúÿ Ôèðîíóí Èñðàèë îüóëëàðûíû îíóíëà ýþíäÿðìÿñèíè èñòÿéèðäè. Ùç.Ìóñàíûí òÿëÿáè ãóë êèìè èñòèôàäÿ åäèëÿí âÿ äàâàìëû èøýÿíúÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí Èñðàèë îüóëëàðûíûí ñÿðáÿñò áóðàõûëìàñû âÿ îíëàðûí Ìèñèðäÿí ýåòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèëìÿñè èäè:
Ôèðîíó îíóí éàíûíà ýÿòèðèëÿí ÿñèðëÿð hàããûíäà hþêì âåðÿðêÿí ýþñòÿðÿí áèð òÿñâèð.
48
Ôèðîíóí ñÿhâ ìÿíòèãè
"Ìóñà äåäè: "Åé Ôèðîí! Ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Ìÿí Àëëàh áàðÿñèíäÿ éàëíûç hàããû äåìÿéÿ áîðúëóéàì. Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí áèð ìþúöçÿ èëÿ ýÿëìèøÿì. Èíäè Èñðàèë îüóëëàðûíû ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿð!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 104-105). Àíúàã áó òÿëÿáÿ hå÷ áèð øÿêèëäÿ éàíàøìàéàí Ôèðîí Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ìöõòÿëèô öñóëëàðà ÿë àòäû. Áóíëàðäàí áèðè ãàðøû òÿðÿôè åìîñèîíàëëûüà òÿhðèê åòìÿê èäè. Ùç.Ìóñàíûí îíóí ñàðàéûíäà áþéöäöéöíö õàòûðëàäàí Ôèðîí áóíóíëà hÿì Ùç.Ìóñàíû þçöíÿ áîðúëó ÷ûõàðûá îíóí öñòöíÿ ìèííÿò ãîéìàüà, hÿì äÿ ÿhàòÿñèíäÿêè èíñàíëàðûí éàíûíäà îíó àë÷àëòìàüà ÷àëûøäû. Ùÿì÷èíèí Ùç.Ìóñàíûí ÿââÿë ñÿhâÿí þëäöðäöéö àäàì ìÿñÿëÿñèíè äÿ ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿêëÿ îíó ÷ÿòèí âÿçèééÿòÿ ñàëìàüà ÷àëûøäû. Ùç.Ìóñàíûí áöòöí áóíëàðà âåðäèéè úàâàá èñÿ òàëåéÿ òàì òÿñëèì âÿ ðàçû îëàí íöìóíÿâè áèð ìþìèí úàâàáûäûð: "(Ìóñà Ùàðóíëà Ôèðîíóí éàíûíà ýåäèá áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà Ôèðîí) äåäè: "Áèç ñÿíè êþðïÿ óøàãêÿí éàíûìûçà àëûá áþéöòìÿäèêìè? Ñÿí èëëÿðúÿ éàíûìûçäà ãàëìàäûíìû? Àõûðäà åëÿäèéèíè äÿ åëÿäèí. Ñÿí íàíêîðóí áèðèñÿí!" (Ìóñà) äåäè: "Ìÿí îíó åäÿðêÿí úàhèëëÿðäÿí èäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçäÿí ãîðõóá ãà÷äûì. Ñîíðà Ðÿááèì ìÿíÿ hèêìÿò åhñàí áóéóðäó âÿ ìÿíè øÿðèÿò ñàhèáè îëàí ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí åòäè" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 18-21). Ñþháÿòèí äàâàìûíäà Ùç.Ìóñà ñàðàéà ýÿëìÿñèíèí âÿ îðàäà áþéöäöëìÿñèíèí îíà Ôèðîíóí ëöòôö îëìàäûüûíû, ÿêñèíÿ, áóíà çöëì ñÿáÿáèëÿ ìÿúáóð ãàëäûüûíû èçàh åäèð: "Áîéíóìà ìèííÿò ãîéäóüóí áó íåìÿò äÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû ãóë åòäèéèíÿ ýþðÿäèð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 22). 49
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ùç.Ìóñà ÿââÿë Ôèðîíäàí âÿ ÿòðàôûíäàí ãîðõäóüóíó ñþéëÿñÿ äÿ Àëëàhûí îíó õÿáÿðäàð åòìÿñè âÿ îíóíëà áÿðàáÿð îëäóüóíó õàòûðëàòìàñû ñàéÿñèíäÿ ãîðõóñóç âÿ òàì à÷ûã øÿêèëäÿ Ôèðîíà òÿáëèüèíè åòäè. Ôèðîí Ùç.Ìóñàäàí èëê îëàðàã Ðÿááèìèçè ñîðóøäó: "Ôèðîí äåäè: "Àëÿìëÿðèí Ðÿááè íÿäèð?" (Ìóñà:) "ßýÿð éÿãèí èíàíàúàãñûíûçñà, Î, ýþéëÿðèí, éåðèí âÿ îíëàðûí àðàñûíäà îëàíëàðûí Ðÿááèäèð!" - äåéÿ úàâàá âåðäè. (Ôèðîí) ÿòðàôûíäàêûëàðà: "Åøèòäèíèçìè?" - äåäè. (Ìóñà) äåäè: "Î ñèçèí äÿ, óëó áàáàëàðûíûçûí äà Ðÿááèäèð!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 23-26). Áóðàäà Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí ñóàëûíà úàâàá âåðÿðêÿí àòàëàðûíûí äèíèíèí êå÷ìÿäèéèíè äÿ îíëàðà áàøà ñàëäû. ×öíêè îíëàðûí àòàëàðû äà àçüûíëûã è÷èíäÿ èäè. Êå÷ìèøäÿêè àòàëàðûíûí äà Ðÿááè Àëëàh èäè. Ùÿì÷èíèí Ôèðîí áó ýåð÷ÿéÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿéèíúÿ Ùç.Ìóñàéà èôòèðà àòìàüà âÿ hÿäÿëÿìÿéÿ ÷àëûøäû: "(Ôèðîí:) "Ñèçÿ ýþíäÿðèëìèø ïåéüÿìáÿð, øöáhÿñèç êè, äèâàíÿäèð!" - äåäè. (Ìóñà) äåäè: "ßýÿð äöøöíÿ áèëèðñèíèçñÿ, àíëàéûí êè Î, øÿðãèí, ãÿðáèí âÿ îíëàðûí èêèñèíèí àðàñûíäà îëàíëàðûí Ðÿááèäèð!" (Ôèðîí:) "ßýÿð ìÿíäÿí áàøãà òàíðû ãÿáóë åòñÿí, ñÿíè ìöòëÿã äóñòàã åäÿúÿéÿì!" - äåäè" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 2729). Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìóñà ýöúëö äÿëèë âÿ ñþçëÿðëÿ Ôèðîíó ÷ÿòèí âÿçèééÿòÿ ñàëäûãäà Ôèðîí îíà äÿëèëèê èôòèðàñû àòìûøäû. Ôèðîíóí áóíó ÿhàòÿñèíÿ ñþéëÿìÿêäÿ ÿñë ìÿãñÿäè Ùç.Ìóñàíûí îíëàðà îëàí òÿñèðèíè ÿíýÿëëÿìÿêäèð. Ùç.Ìóñàíûí äîüðó âÿ òÿñèðëè ñþçëÿðè Ôèðîíó ãÿçÿáëÿíäèðìèøäè. Áóíà ýþðÿ Ôèðîí ãàáà õàðàêòåðèíè áèð äàhà 50
Ôèðîíóí ñÿhâ ìÿíòèãè
íöìàéèø åòäèðìèø, ÿýÿð Ùç.Ìóñà áó òÿáëèüèíè äàâàì åòäèðÿðñÿ âÿ îíó òàíðû êèìè ãÿáóë åòìÿçñÿ, îíó hÿáñ åäÿúÿéè èëÿ hÿäÿëÿìèøäè. Ùç.Ìóñà èñÿ áóíóí úàâàáûíäà îíäà åë÷èëèéèíèí ÿëàìÿòè îëàí ñÿíÿäëÿðèí, äÿëèëëÿðèí îëäóüóíó ñþéëÿäè âÿ Àëëàhûí îíà âåðäèéè èêè ìþúöçÿíè Ôèðîíà ýþñòÿðäè: "(Ìóñà) äåäè: "ßýÿð ñÿíÿ à÷ûã-àøêàð áèð øåé ýÿòèðñÿì íåúÿ?" Ôèðîí:) "ßýÿð äîüðó äåéèðñÿíñÿ, äè îíó ýÿòèð!" - äåäè. (Ìóñà) ÿñàñûíû àòàí êèìè, î äÿðhàë à÷ûã-àøêàð áèð ÿæäàhà îëäó. Ñîíðà ÿëèíè ÷ûõàðàð-÷ûõàðòìàç î, áàõàíëàðà àüàïïàã ýþðöíäö" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 30-33). Ùç.Ìóñàíûí âàñèòÿñèëÿ Àëëàhûí èêè áþéöê ìþúöçÿñèíè ýþðÿí Ôèðîí âÿ ÿòðàôû åøèòäèêëÿðè ñþçëÿðÿ âÿ ýþðäöêëÿðè ìþúöçÿëÿðÿ áàõìàéàðàã áóíëàðûí áèð ñåhð âàñèòÿñèëÿ åäèëäèéèíè äöøöíäöëÿð. Áó ôèêðè áèð-áèðèíÿ äÿ òÿëãèí åäÿðÿê áó ìþúöçÿëÿðäÿí òÿñèðëÿíìÿëÿðèíÿ ìàíå îëìàüà ÷àëûøäûëàð: "(Ôèðîí) ÿòðàôûíäàêûëàðà äåäè: "Øöáhÿñèç êè, áó, ÷îõ áèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð! Î þç ñåhðè èëÿ ñèçè éóðäóíóçäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿéèð. Íÿ áóéóðóðñóíóç?"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 34-35). Áóðàäàêû ìÿíòèã èíêàð÷ûëàðûí öìóìè ìÿíòèãèäèð. Ãóðàíäàêè áèð ÷îõ ãèññÿäÿ áó úöð èíñàíëàð âÿ òÿïêèëÿð àíëàäûëûá, áó éàíëûø ìÿíòèã ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëèá. Àòàëàðûí äèíèíÿ êîðêîðàíÿ áàüëàíìàüà, äÿëèëëÿðè ýþðäöêëÿðè hàëäà ðÿää åòìÿéÿ äàâàì åäÿí áó äöøöíúÿ ñàäÿúÿ Ôèðîíóí âÿ ÿòðàôûíûí ýþñòÿðäèéè áèð hÿðÿêÿò äåéèë. Òàðèõ áîéóíúà èíêàð÷ûëàð þçëÿðèíÿ éàëíûç áó øÿêèëäÿ ÷ûõûø éîëó àõòàðìûøëàð. Òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿðèí áó íþãòåéè-íÿçÿðè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: "Éåð öçöíäÿ hàãñûç éåðÿ òÿêÿááöðëöê åäÿíëÿðè àéÿ51
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ëÿðèìè àíëàìàãäàí éàéûíäûðàúàüàì. Îíëàð íÿ ìþúöçÿ ýþðñÿëÿð, îíà èíàíìàçëàð. Îíëàð hàãã éîëó ýþðñÿëÿð, îíó ãÿáóë åòìÿç, àçüûíëûã éîëóíó ýþðñÿëÿð îíó þçëÿðèíÿ éîë ñå÷ÿðëÿð..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 146). Ôèðîí âÿ ÿòðàôû äöç éîë îëà-îëà îíó ìÿíèìñÿìÿê ÿâÿçèíÿ èíêàð÷ûëûüû ñå÷èð âÿ àçüûíëûã éîëóíó ìÿíèìñÿéèðäè. Îíëàðà ýþñòÿðèëÿí ìþúöçÿëÿðÿ áàõìàéàðàã Ùç.Ìóñà èëÿ ìöáàðèçÿéÿ ýèðèøìÿéÿ ãÿðàð âåðäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ "ñåhðáàçëûã"äà òÿãñèðëÿíäèðäèêëÿðè Ùç.Ìóñàéà þçëÿðèíÿ óéüóí ðÿãèáëÿð àõòàðìàüà áàøëàäûëàð: "Îíëàð äåäèëÿð: "Îíó ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿhÿðëÿðÿ (ñåhðáàçëàðû) éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð êè, íÿ ãÿäÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñûíû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 111-112). Ôèðîí Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè ìþúöçÿëÿðèí ñåhð hèéëÿñè îëäóüóíó èääèà åäèðäè. Áó ìþúöçÿëÿðè þç ñåhðáàçëàðû âàñèòÿñèëÿ àðàäàí ãàëäûðà áèëÿúÿéèíè äöøöíöðäö. Áóíóíëà äà î, Ùç.Ìóñàéà ãàëèá ýÿëÿúÿê âÿ äàhà åòèáàðëû áèð ìþâãå òóòàúàãäû. Ôèðîí Ùç.Ìóñàíû âÿ ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó àñàíëûãëà þëäöðÿ áèëÿðäè, ëàêèí þç ÿòðàôûíûí òþâñèéÿñèíÿ ãóëàã àñäû. Áó, îíà äàhà úàçèáÿäàð ýÿëäè. Î, äàhà áþéöê âÿ äàâàìëû ãàëèáèééÿò ÿëäÿ åäÿúÿéèíè äöøöíäö. ßñëèíäÿ Àëëàh îíëàðû áþéöê áèð ìÿüëóáèééÿòÿ âÿ hÿëàêà äîüðó éàõûíëàøäûðûðäû. Ùÿì äÿ þçëÿðèíèí ÿí ÷îõ ýöâÿíäèêëÿðè éåðäÿí. Ãàëèá ýÿëÿúÿêëÿðèíÿ î ãÿäÿð ÿìèí èäèëÿð êè, ýþðöø éåðèíèí âÿ âàõòûíûí äà Ùç.Ìóñà òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðäèëÿð: "(Ôèðîí) äåäè: "Éà Ìóñà! Ñÿí ñåhðèíëÿ áèçè þç òîðïàüûìûçäàí ãîâóá ÷ûõàðòìàüà ýÿëìèñÿí? Åëÿäÿ áèç ñÿíÿ åéíè èëÿ îíóí êèìè áèð ñåhð ýþñòÿðÿúÿéèê. Áèçèìëÿ þç àðàíäà áèð âàõò òÿéèí åò. Íÿ áèç, íÿ äÿ ñÿí âÿäè52
Ôèðîíóí ñÿhâ ìÿíòèãè
ìèçÿ õèëàô ÷ûõìàéàã. Áó ÿëâåðèøëè áèð éåðäÿ îëñóí!" (Ìóñà) äåäè: "Ñèçÿ âåðèëÿí âÿäÿ ñèçèí áàéðàì ýöíöíöç âÿ úàìààòûí òîïëàøàúàüû ýöíîðòà âàõòûäûð!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 57-59). Ùç.Ìóñà àéÿäÿêè "âàõò òÿéèíè" ö÷öí áàéðàì ýöíöíäÿ èíñàíëàðûí áèð éåðÿ òîïëàíàúàüû áèð çàìàí ñå÷ìèøäè. ×öíêè î, áöòöí èíñàíëàðûí áó ýþðöøÿ øàhèä îëìàñûíû èñòÿéèðäè. Áó èñÿ îëäóãúà àüûëëû áèð ñå÷èì èäè: áóíóíëà äà èíñàíëàð Ùç.Ìóñàíûí òÿáëèüèíÿ âÿ Ôèðîíóí âÿ îíóí ñåhðáàçëàðûíûí ìÿüëóá îëìàñûíà øàhèä îëà áèëÿúÿêäè. Áó ýþðöø çàìàíûíû Ôèðîí äà ãÿáóë åòäè: "Ôèðîí äþíöá ýåòäè, íÿhàéÿò, áöòöí hèéëÿ âàñèòÿëÿðèíè éûüûá ýÿëäè. Ìóñà îíëàðà äåäè: "Âàé ñèçèí hàëûíûçà! Àëëàhà èôòèðà éàõìàéûí, éîõñà Î ñèçè ÿçàáëà ìÿhâ åäÿð. Èôòèðà éàõàí íàöìèä îëàð". Îíëàð þç àðàëàðûíäà þç èøëÿðè áàðÿäÿ ìöáàhèñÿ åäèð âÿ õÿëâÿòúÿ ïû÷ûëäàøûðäûëàð. Îíëàð äåäèëÿð: "Áó èêèñè, ÿëáÿòòÿ, ñåhðáàçäûð. Îíëàð þç ñåhðëÿðè èëÿ ñèçè éóðäóíóçäàí ãîâóá ÷ûõàðòìàã âÿ ñèçèí ÿí ýþçÿë äèíèíèçè éîõ åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ áöòöí hèéëÿ âàñèòÿëÿðèíèçè òîïëàéûí, ñîíðà äà ñÿô-ñÿô ýÿëèí. Áó ýöí ãàëèá ýÿëÿí íèúàò òàïàúàãäûð!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 60-64).
53
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ãóðàíäà Ìèñèð hþêìäàðëàðûíûí àäû Ãÿäèì Ìèñèð òàðèõè áîéóíúà áó þëêÿäÿ éàøàéàí òÿê ïåéüÿìáÿð Ùç.Ìóñà äåéèëäè. Ùç.Éóñèô äÿ Ùç.Ìóñàäàí äàhà ÿââÿë Ìèñèðäÿ éàøàìûøäû. Ãóðàíäà Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Éóñèô ãèññÿëÿðèíè îõóäóãäà äèããÿòè úÿëá åäÿí áèð òÿôñèëàò äà âàð. Ùç.Éóñèô äþâðöíäÿ éàøàéàí Ìèñèð hþêìäàðûíû òàíûòìàã ö÷öí Ãóðàíäà "ìÿëèê" êÿëìÿñè êå÷èð: "Ùþêìäàð äåäè: "(Éóñèôè) éàíûìà ýÿòèðèí, îíó þçöìÿ ÿí éàõûí (àäàì) åäÿúÿéÿì!" Ñîíðà îíóíëà ñþháÿò åòäèêäÿ: "Ñÿí áó ýöí éàíûìûçäà ìþâãå ñàhèáèñÿí, åòèáàðëû áèð øÿõññÿí!" - äåäè" ("Éóñèô" ñóðÿñè, 54). Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí äþâðöíäÿ éàøàéàí hþêìäàð áàðÿäÿ Ãóðàíäà "ôèðîí" ñþçöíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð: "Áèç Ìóñàéà äîããóç àøêàð ìþúöçÿ âåðäèê. Èñðàèë îüóëëàðûíäàí ñîðóø: Îíëàðûí éàíûíà ýÿëäèêäÿ, Ôèðîí îíà: "Éà Ìóñà! Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñÿí îâñóíëàíìûøñàí", äåìèøäè" ("Èñðà" ñóðÿñè, 101). Ìèñèðèí áó èêè ðÿháÿðèíèí ôÿðãëè øÿêèëäÿ àäëàíäûðûëìàñûíûí ñÿáÿáèíè áèçÿ òàðèõè ãåéäëÿð à÷ûãëàéûð. "Ôèðîí" ñþçö ÿñëèíäÿ ãÿäèì Ìèñèðäÿêè êðàë ñàðàéûíà âåðèëÿí àääû. Ãÿäèì ÷àðëûã çàìàíûíäà hþêìäàðëàð áó àääàí èñòèôàäÿ åòìèðäèëÿð. Þëêÿ áàø÷ûñûíûí Ôèðîí àäëàíäûðûëìàñû Ìèñèð òàðèõèíäÿ "Éåíè ÷àðëûã äþâðöíäÿ" áàø âåðìèøäè. Áó äþâð 18-úè ñöëàëÿ èëÿ áàøëàìûø (á.å.ÿ 1539-1292) âÿ 20-úè ñöëàëÿéÿ ãÿäÿð "Ôèðîí" êÿëìÿñè hþðìÿò ìÿãñÿäè èëÿ èøëÿäèëÿí áèð ñþçÿ ÷åâðèëìèøäè. 54
Ãóðàíäà Ìèñèð hþêìäàðëàðûíûí àäû
Áåëÿëèêëÿ, Ãóðàíäàêû ìþúöçÿâè öñëóá áóðàäà áèð äàhà îðòàéà ÷ûõûð: Ùç.Éóñèôèí hÿéàòû Ãÿäèì ÷àðëûã äþâðöíÿ óéüóí ýÿëèð âÿ áóíà ýþðÿ Ìèñèð hþêìäàðû áàðÿäÿ "Ôèðîí" äåéèë, "ìÿëèê" ñþçö èøëÿäèëèð. Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû èñÿ Éåíè ÷àðëûã äþâðöíÿ óéüóí ýÿëäèéè ö÷öí Ìèñèð hþêìäàðû Ãóðàíäà "Ôèðîí" êèìè òàíûíìûøäûð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ ôÿðãëÿíäèðìÿ àïàðà áèëìÿê ö÷öí Ìèñèð òàðèõèíè áèëìÿê ëàçûìäûð. Ùàëáóêè ÿââÿë äÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, Ãÿäèì Ìèñèðèí òàðèõè Ìèñèð ÿëèôáàñûíûí îõóíà áèëìÿìÿñè ñÿáÿáèíäÿí 4-úö ÿñð òàìàìèëÿ óíóäóëìóø âÿ àíúàã 19úó ÿñðäÿ éåíèäÿí ÷þçöëìöøäö. Áèð ñþçëÿ, Ãóðàíûí âÿhé åòäèéè äþâð hàãäà hå÷ êÿñèí ìöôÿññÿë áèð áèëýèñè éîõäóð. Áó úÿhÿò Ãóðàíûí Àëëàhûí ñþçö îëäóüóíó èñáàò åäÿí ñàéñûç äÿëèëëÿðäÿí áèðèäèð.
55
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ùç.Ìóñàíûí ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñè Ñåhðáàçëàð Ùç.Ìóñà ãàðøûñûíäà þç höíÿðëÿðèíè ýþñòÿðìÿê ö÷öí Ìèñèðèí äþðä áèð éàíûíäàí òîïëàíûá Ôèðîíóí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Ôèðîí ìöòëÿã ãàëèá ýÿëÿúÿéèíè äöøöíöðäö. Áó úöð ìöáàðèçÿäÿí ñîíðà ÿòðàôûíäàêûëàð þç hþêìäàðûíû ãîðóìàëû èäèëÿð. Ñåhðáàçëàð èñÿ áó ìöáàðèçÿäÿ öñòöíëöê ãàçàíàúàãëàðû hàëäà Ôèðîíäàí íåúÿ hÿäèééÿ àëàúàãëàðûíû hÿéÿúàíëà ýþçëÿéèðäèëÿð: "Íÿ ãÿäÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñûíû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!" Ñåhðáàçëàð Ôèðîíóí éàíûíà ýÿëèá äåäèëÿð: "ßýÿð áèç öñòöí ýÿëñÿê, éÿãèí êè, áèçÿ áèð ìöêàôàò âåðèëÿúÿê!" (Ôèðîí:) "Áÿëè, øöáhÿñèç êè, ñèç ÿí éàõûí àäàìëàðäàí îëàúàãñûíûç!" -äåéÿ úàâàá âåðäè" ("ßðàô" ñóðÿñè, 112-114). Ôèðîí þç ñÿëòÿíÿòèíè ìþhêÿìëÿíäèðÿúÿê, ñåhðáàçëàð Ôèðîíà éàõûí îëàúàã âÿ ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åäÿúÿêäèëÿð. Áèð éàíäà Ìèñèðèí ÿí áèëèêëè ñåhðáàçëàðû, äèýÿð òÿðÿôäÿ èñÿ ÿââÿëäÿí òàíûäûãëàðû âÿ ãóë õàëãà ìÿíñóá îëàí Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóí âàð èäè. Êèìèí áèðèíúè áàøëàéàúàüûíà Ùç.Ìóñàíûí ãÿðàð âåðìÿñèíè ãÿáóë åòäèëÿð: "Îíëàð äåäèëÿð: "Éà Ìóñà! Éà ñÿí òóëëà, éà äà áèç áèðèíúè òóëëàéàã! Î äåäè: "Õåéð, ñèç òóëëàéûí!" (Ñåhðáàçëàð ÿëëÿðèíäÿ êèíè éåðÿ àòàí êèìè) îíëàðûí ñåhðè öçöíäÿí áèðäÿí (Ìóñàéà) åëÿ ýÿëäè êè, îíëàðûí èïëÿðè âÿ äÿéÿíÿêëÿðè hÿðÿêÿòÿ ýÿëèá ñöðöíöð" ("Òàhà" ñóðÿñè, 6566). Ñåhðáàçëàð ñåhðëÿðèíè àòäûãäà èïëÿð âÿ ÿñàëàð þç-þçöíÿ ãà56
Ùç.Ìóñàíûí ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñè
÷ûðìûøëàð êèìè ýþðöíäöëÿð. Àéÿäÿ äÿ õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè, hàìû ýþç àëäàäûëìàñû èëÿ èïëÿðè âÿ ÿñàëàðû ãà÷àí êèìè ýþðìöøäö. Äèããÿò åòñÿíèç àéÿäÿ "åëÿ ýÿëäè êè, îíëàðûí èïëÿðè âÿ äÿéÿíÿêëÿðè hÿðÿêÿòÿ ýÿëèá ñöðöíöð" äåéèëèð. Éÿíè ÿñëèíäÿ áèð ãà÷ìà, hÿðÿêÿò åòìÿê hàäèñÿñè éîõäóð, ñàäÿúÿ áàõàí èíñàíëàðà åëÿ ýþðöíìöøäö. Áó ñåhðèí éàëíûç ýþç àëäàíìàñû îëäóüó âÿ èíñàíëàðû áó øÿêèëäÿ òÿñèðëÿíäèéèíè Àëëàh áàøãà àéÿäÿ äÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "(Ìóñà:) "Ñèç àòûí!" -äåäè. Îíëàð àòäûãäà, àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 116). Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþñòÿðäèêëÿðè èëëöçéîí ñÿhíÿëÿðè èëÿ õàëã àðàñûíäà áþéöê åòèáàð ãàçàíìûøäûëàð. Áóíó èñÿ Ôèðîíóí ñÿëòÿíÿòèíè ýöúëÿíäèðìÿê ö÷öí èøëÿäèðäèëÿð. Ùÿð úöð ñåhðè "Ôèðîíóí ýöúö íàìèíÿ" åäèð âÿ áóíóíëà Ôèðîí ñèñòåìèíè ìþhêÿìëÿíäèðèðäèëÿð. Ôèðîí èñÿ áó ñåhðáàçëàðû ìàëèééÿëÿøäèðèðäè. Õöëàñÿ, îðòàäà ãàðøûëûãëû ìÿíôÿÿò ÿëàãÿñè âàð èäè. Ñåhðáàçëàð äà Ùç.Ìóñà èëÿ ìöáàðèçÿéÿ ýèðÿðêÿí Ôèðîíóí ìåòàôèçèê áèð ýöúöíöí îëìàäûüûíû áèëäèêëÿðè Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ìèñèðëèëÿðèí áöòöí äèíè ìÿðàñèìëÿðèíè äÿ èäàðÿ åäèðäèëÿð. Éóõàhàëäà ñûðô ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòðûäà ñåhðáàçëàð áèð ìóìèéàëàìà ìÿðàñèìè ìÿê âÿ îíóí ýþçöíäÿ éöêÿñíàñûíäà òÿñâèð åäèëèð. 57
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ñÿëìÿê ö÷öí ÿñàëàðûíû àòäûëàð. Áóíó åäÿðêÿí ãàëèá ýÿëÿúÿêëÿðèíÿ ÷îõ ÿìèí èäèëÿð âÿ öñòöí ýÿëÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð: "Îíëàð èïëÿðèíè âÿ ÿñàëàðûíû éåðÿ àòûá: "Ôèðîíóí øàíøþâêÿòèíÿ àíä îëñóí êè, áèç öñòöí ýÿëÿúÿéèê!" - äåäèëÿð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 44). Ñåhðáàçëàðûí ýþñòÿðäèéè ñÿhíÿëÿð hèéëÿ äÿ îëñà, ýþðÿíëÿðè òÿñèðëÿíäèðèðäè. Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, õàëã äÿhøÿòÿ äöøÿíäÿ Ùç.Ìóñà äà áóíäàí òÿñèðëÿíäè âÿ ãîðõìàüà áàøëàäû. ×öíêè Ùç.Ìóñà äà áó èëëöçèéà ñÿáÿáè èëÿ èïëÿðè âÿ ÿñàëàðû ãà÷àí êèìè ýþðìöøäö. Ùç.Ìóñà ãîðõìàñûí äåéÿ Àëëàh îíà õàòûðëàòäû: "Ìóñàíûí úàíûíà ãîðõó äöøäö. Áèç îíà áåëÿ áóéóðäóã: "Ãîðõìà, öñòöí ýÿëÿúÿê ìöòëÿã ñÿíñÿí! Ñàü ÿëèíäÿêè ÿñàíû éåðÿ òóëëà, îíëàðûí äöçöá ãîøäóãëàðûíû óäñóí. Îíëàðûí äöçÿëòäèêëÿðè ñåhðáàç hèéëÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Ñåhðáàç èñÿ, hàðà ýåäèðñÿ ýåòñèí, ìÿòëÿáèíÿ ÷àòìàç!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 67-69). Ùç.Ìóñà Ðÿááèìèçèí áó õàòûðëàòìàñûíäàí äÿðhàë ñîíðà ñåhðáàçëàðà äþíöá îíëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñåhð îëäóüóíó âÿ Àëëàhûí áóíëàðû ãÿáóë åòìÿéÿúÿéèíè õÿáÿð âåðäè: "Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà Ìóñà äåäè: "Ñèçèí åòäèéèíèç hÿð øåé ñåhðäèð. Àëëàh, ñþçñöç êè, îíó áàòèë åäÿúÿêäèð. Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç!" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 81). Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ùç.Ìóñà äà ÿñàñûíû àòäû. Íÿòèúÿ ñåhðáàçëàð ö÷öí äÿhøÿòëè èäè. Îíëàð áÿçè ÿøéàëàðû ãà÷ûðìûø êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûá èíñàíëàðû èíàíäûðàðêÿí Ùç.Ìóñàíûí ÿñàñû îíëàðûí áöòöí ñåhðèíè óäìóøäó. Àëëàh áó hàäèñÿëÿðè hàãäà àéÿëÿðäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "Áèç äÿ Ìóñàéà: "ßñàíû òóëëà!" - äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ (áàõûá ýþðäöëÿð êè) ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèê58
Ùç.Ìóñàíûí ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñè
ëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. (Ñåhðáàçëàð) îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 117119). Ùç.Ìóñàíûí ÿñàñû ñåhðáàçëàðûí åòäèéè èëëöçèéà èëÿ äåéèë, ìþúöçÿâè áèð øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèðäè. Ñåhðáàçëàð Ùç.Ìóñàéà áèð òÿëÿ ãóðìóøäóëàð. Àíúàã ïëàí ãóðàíëàðûí ÿí õåéèðëèñè îëàí Àëëàh Ùç.Ìóñàéà îíëàðûí òÿëÿñèíè êå÷ÿðñèç åäÿí áèð òÿëÿ ãóðìàüû ÿìð åòäè. Áåëÿëèêëÿ, ñåhðáàçëàð ãóðäóãëàðû òÿëÿéÿ þçëÿðè äöøìöø, Àëëàh áèð ìþúöçÿ éàðàäàðàã ÿñàéà ôþâãÿëàäÿ áèð þçÿëëèê âåðìèøäè.
Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû àñòðîíîìèéàäàí òÿáàáÿòÿ ãÿäÿð hÿð ñàhÿäÿ íöôóçà ìàëèê èäèëÿð. Ñàhèá îëäóãëàðû ìÿëóìàòäàí úÿìèééÿòÿ òÿñèð åäÿ áèëìÿê âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ Ôèðîíóí ìöðòÿúå èäàðÿ÷èëèéèíÿ ÿëàâÿ ýöú ãàçàíäûðìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðäèëÿð. Éóõàðûäà ñåhðáàçëàð áöòöí äöíéàíû þç ÿëëÿðèíäÿ ñàõëàéàðêÿí òÿñâèð åäÿí ãÿäèì Ìèñèð áàðåëéåôè.
59
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ñîíäà èñÿ hÿð êÿñ Ôèðîóíóí ñåhðáàçëàðûí ãàëèá ýÿëÿúÿéèíè äöøöíÿðêÿí ÷îõ ôÿðãëè áèð íÿòèúÿ îðòàéà ÷ûõìûø âÿ Ùç.Ìóñà ãàëèá ýÿëìèøäè. Áåëÿëèêëÿ, hÿð êÿñ Àëëàhûí âÿäèíèí hàãã îëäóüóíó ýþðìöøäö. Àëëàh Ùç.Ìóñàíû òÿíhà áóðàõìàìûø âÿ Ùç.Ìóñà éåð öçöíöí î äþâðäÿêè ÿí ýöúëö ñèñòåìëÿðèíäÿí áèðèíÿ Ðÿááèìèçìèí ìþúöçÿñè ñàéÿñèíäÿ ãàëèá ýÿëìèøäè.
60
Ñåhðáàçëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè Ùç.Ìóñà èëÿ ñåhðáàçëàðûí ãàðøûëàøìàñû Ôèðîí, ñåhðáàçëàð âÿ òàìàøà÷û õàëã ö÷öí ýþçëÿíèëìÿç áèð íÿòèúÿ èëÿ áèòäè. Ãàëèá ýÿëÿúÿêëÿðèíÿ ÿìèí âÿ ãöðóðëó îëàí ñåhðáàçëàð ìÿüëóá îëäóëàð. Áó ìÿüëóáèééÿò à÷ûã øÿêèëäÿ áöòöí Ìèñèð õàëãûíûí ýþçö þíöíäÿ îëäó. Áóíóí ñåhðáàçëàðà ÷îõ áþéöê òÿñèðè îëäó. Ñåhðáàçëàðûí åòäèêëÿðè áèð ýþç àëäàíìàñû èäè. Áóíóí ýåð÷ÿê îëìàäûüûíû ñåhðáàçëàð þçëÿðè ÷îõ éàõøû áèëèðäèëÿð. Ùàçûðëàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð, hèéëÿ èëÿ èíñàíëàðû èíàíäûðûð âÿ þçëÿðèíèí âÿ äîëàéûñû èëÿ Ôèðîí ñèñòåìèíèí èëàhè áèð þçÿëëèéè âàðìûø êèìè ýþñòÿðèðäèëÿð. Àíúàã äèýÿð òÿðÿôäÿ ÷îõ ôÿðãëè âÿçèééÿò èäè. Áó, áèð èëëöçéà, éà äà ýþç àëäàíìàñû äåéèëäè. Ùÿãèãÿòÿí Ùç.Ìóñàíûí ÿñàñû îíëàðûí ýþñòÿðèëÿðèíè óäìóøäó. Ñåhðáàçëàð áóíóí ýåð÷ÿê áèð ìþúöçÿ, Àëëàhûí âàðëûüûíûí âÿ Îíóí Ùç.Ìóñàéà îëàí äÿñòÿéèíèí áèð äÿëèëè îëäóüóíó àíëàäûëàð âÿ äÿðhàë èìàí ýÿòèðäèëÿð: "Îíëàð (hàìû áèðëèêäÿ) ñÿúäÿéÿ ãàïàíûá äåäèëÿð: "Áèç èìàí ýÿòèðäèê àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ - Ìóñàíûí âÿ Ùàðóíóí Ðÿááèíÿ!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 120-122). Áèð àíäà hÿð øåé òÿðñèíÿ äþíìöøäö. Ãàëèá ýÿëÿúÿéèíÿ ñîí äÿðÿúÿ ÿìèí îëàí âÿ õàëãûí ãàðøûñûíäà Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ìöáàðèçÿéÿ ýèðèøÿí Ôèðîí àë÷àëäû âÿ ñåhðáàçëàðû äà Ùç.Ìóñàéà èìàí ýÿòèðäèëÿð. Ôèðîí ñåhðáàçëàðû èìàí ýÿòèðìÿñèíè ÿââÿëúÿ ãÿáóë åäÿ áèëìÿäè. ×öíêè àçüûíëàðûí èíàíúûíà ýþðÿ, Ôèðîí hÿð øåéèí (èíñàíëàðûí äà) ñàhèáè èäè âÿ èìàí ýÿòèðìÿê ö÷öí èíñàíëàðà îíóí èúàçÿ âåðìÿëè îëäóüóíó çÿíí åäèðäè: "Ôèðîí äåäè: "Ìÿí ñèçÿ èçí âåðìÿäÿí ÿââÿë ñèç îíà 61
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
èìàí ýÿòèðäèíèç?" Áó, øöáhÿñèç êè, ÿhàëèñèíè ÷ûõàðòìàã ìÿãñÿäèëÿ øÿhÿðäÿ ãóðäóüóíóç áèð hèéëÿäèð. Ýþðäöéöíöç èøëÿðÿ ýþðÿ áàøûíûçà íÿ îéóí à÷àúàüûìû áèëÿúÿêñèíèç!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 123). Ãÿääàðëûãëà hþêì åäÿí Ôèðîí äÿðhàë ñÿhâ ìÿíòèãè èëÿ hàãëû ÷ûõìàüà ÷àëûøäû. Îðòàäà áþéöê áèð ìþúöçÿ âàð èäè. Ñåhðáàçëàð éåíèëÿðÿê Ùç.Ìóñàéà èìàí ýÿòèðäèëÿð. Ôèðîí èñÿ áó ìþúöçÿíè ýþðöá èìàí ýÿòèðìÿêäÿíñÿ ÿêñèíÿ, þçöíöí äÿ éàëàí îëäóüóíó áèëäèéè ñàõòà èçàhëàð âåðäè âÿ ññåíàðèëÿð ãóðäó. Îíóí èääèàñûíà ýþðÿ, ñåhðáàçëàðëà Ùç.Ìóñà áÿðàáÿð hÿðÿêÿò åäèá Ìèñèðäÿ hàêèì îëìàã ö÷öí áåëÿ áèð øåé hàçûðëàìûø, hÿòòà ñåhðè äÿ Ùç.Ìóñàäàí þéðÿíìèøäèëÿð: "...Î, hÿãèãÿòäÿ ñèçÿ ñåhð þéðÿäÿí áþéöéöíöçäöð..." ("Òàhà" ñóðÿñè, 71). Ôèðîí Àëëàhûí à÷ûã àéÿëÿðèíè, ìþúöçÿñèíè ýþðñÿ äÿ äèðÿíèá îíëàðà ãàðøû ÷ûõûðäû. Øöáhÿñèç, áó, ÿí äÿéèøìÿç èíêàð÷û ìÿíòèãëÿðèíäÿí áèðèäèð. Èíêàð÷ûëûãäà èñðàð åäÿí èíñàíëàð ÿí à÷ûã ìþúöçÿíè ýþðñÿëÿð äÿ îíó ñàõòà àäëàíäûðàúàã áèð ðóh hàëûíäà îëóðëàð. Þç èíêàðëàðûíû äöçýöí ýþñòÿðìÿê ö÷öí hÿð úöð ìÿíòèãäÿíêÿíàð éîëà ÿë àòàðëàð. Ôèðîíóí ýþñòÿðäèéè ãÿòè èíàäúûëëûã Àëëàhûí âàðëûüûíû, áèðëèéèíè, äèíèí hàãã îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿéÿí ñàéñûç-håñàáñûç èíêàð÷ûäà äà hÿð äþâðäÿ âÿ hÿð úÿìèééÿòäÿ ýþðöíöð. Àíúàã Ôèðîí áó èíàäúûëëûüûí îíó õèëàñ åòìÿéÿúÿéèíè áèëèðäè. Ñåhðáàçëàðûí ìÿüëóá îëìàñû âÿ ñîíðà äà èìàí ýÿòèðìÿñè ñÿáÿáè èëÿ îíëàðûí õàëãûí àðàñûíäàêû íöôóçó ñàðñûëìûøäû. Ôèðîíóí áó âÿçèééÿòè äöçÿëòìÿñè âÿ úÿìèééÿòÿ òÿçéèãèíè hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äàâàì åòäèðìÿñè ëàçûì èäè. Áóíà ýþðÿ çöëìÿ ÿë àòäû âÿ èìàí ýÿòèðÿí ñåhðáàçëàðû èøýÿíúÿ èëÿ þëäöðìÿêëÿ òÿhäèä åòäè. Àíúàã ñåhðáàçëàð Àëëàhûí àéÿñèíèí ýåð÷ÿê îëäóüóíó à÷ûãúà ýþðäöëÿð âÿ òàìàìèëÿ Îíà òÿðÿô éþ62
Ñåhðáàçëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè
íÿëäèëÿð. Áó çàìàí èìàí ýÿòèðÿí ñåhðáàçëàðûí ãÿðàðëû ñþçëÿðèíÿ Ãóðàíäà áèð íå÷ÿ éåðäÿ éåð âåðèëèð: "Ìÿí äÿ ñèçèí ÿë-àéàüûíûçû ÷àðïàç êÿñäèðèá õóðìà àüàúëàðûíûí êþòöêëÿðèíäÿí àñàúàüàì. Îíäà hàíñûìûçûí ÿçàáûíûí äàhà øèääÿòëè âÿ äàhà ñöðÿêëè îëäóüóíó áèëÿúÿêñèíèç! (Ñåhðáàçëàð) äåäèëÿð: "Áèç hå÷ âàõò ñÿíè áèçÿ ýÿëÿí áó à÷ûã ìþúöçÿëÿðäÿí âÿ áèçè éàðàäàíäàí öñòöí òóòìàéàúàüûã. Èíäè íÿ hþêì åäÿúÿêñÿíñÿ, åò. Ñÿí àíúàã áó äöíéàäà hþêì åäÿ áèëÿðñÿí! Áèç, hÿãèãÿòÿí, Ðÿááèìèçÿ èìàí ýÿòèðäèê êè, Î áèçè ýöíàhëàðûìûçà âÿ ñÿíèí áèçè ìÿúáóð åòäèéèí ñåhðÿ ýþðÿ áàüûøëàñûí. Àëëàh äàhà õåéèðëè âÿ äàhà áàãèäèð!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 7173). "Äåäèëÿð: "Çÿðÿðè éîõäóð, áèç þç Ðÿááèìèçÿ òÿðÿô äþíÿúÿéèê! Áèç èëê èìàí ýÿòèðÿíëÿð îëäóüóìóçà ýþðÿ Ðÿááèìèçèí õÿòàëàðûìûçû áàüûøëàéàúàüûíà öìèä åäèðèê!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 50-51). Àéÿëÿðäÿ äÿ õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè, èìàí ýÿòèðÿí áó èíñàíëàð Ôèðîíóí òÿhäèäëÿðè ãàðøûñûíäà èðàäÿ ýþñòÿðèá îíà áîéóí ÿéìÿäèëÿð. ×öíêè îíëàð àðòûã àíëàìûøäûëàð êè, þëäöðñÿëÿð äÿ hÿð øåéè Éàðàäàí, hÿð øåéèí Ðÿááè îëàí, öñòöí âÿ ýöúëö îëàí Àëëàhà äþíÿúÿêëÿð. ßââÿëêè èíêàðëàðûíû âÿ äèíèí ÿëåéhèíÿ îëàí hÿðÿêÿòëÿðèíè Ðÿááèìèçèí áàüûøëàéàúàüûíû óììóøäóëàð. ×öíêè Àëëàh ÷îõ áàüûøëàéàí âÿ ÿñèðýÿìÿéÿíäèð. Áó hàäèñÿäÿí ñîíðà Ôèðîí þç ÿòðàôûíà ýþñòÿðäèéè òÿçéèãè àðòûðäû. Õàëãû áàúàðäûüû ãÿäÿð ñûíäûðìàüà âÿ ÷þêäöðìÿéÿ ÷àëûøäû. Ôèðîíóí áó òÿçéèãè ñÿáÿáè èëÿ Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí àðàñûíäà ñàäÿúÿ ýÿíúëÿðäÿí éàðàíàí áèð ãðóïäàí ÿëàâÿ hå÷ êÿñ èìàí ýÿòèðìÿäè. Ñåhðáàçëàðûí ýþñòÿðäèéè ñÿìèìèééÿò âÿ úÿñàðÿò áÿhñ åäèëÿí ìþìèí ýÿíúëÿðäÿí áàøãà õàëãûí ÿêñÿðèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëìÿäè. Àëëàh áó hÿãèãÿò hàãäà Ãó63
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "Ôèðîíóí âÿ ÿéàíëàðûíûí áÿëàñû ãîðõóñóíäàí Ìóñàéà þç ãþâìöíäÿí éàëíûç êè÷èê áèð äÿñòÿ èìàí ýÿòèðäè. ×öíêè Ôèðîí î éåðäÿ hàêèì èäè. Î, hÿääè àøìûøäû" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 83). Ùç.Ìóñàéà èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí àðàñûíäà øÿõñÿí Ôèðîíóí õàíûìû äà âàð èäè. Ôèðîíëà áèðëèêäÿ áèð ÷îõ äöíéÿâè íåìÿòëÿð è÷èíäÿ éàøàéàí áó øÿðÿôëè õàíûì Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿðÿê hÿì áó íåìÿòëÿðè òÿðê åòìÿéè, hÿì äÿ Ôèðîí òÿðÿôèíäÿí øèääÿòëè áèð áÿëàéà äöøìÿéè ýþçöíöí ãàáàüûíà àëìûøäû. Áó èñÿ øöáhÿñèç êè, ÷îõ ñÿìèìè âÿ äÿðèí áèð èìàíûí ýþñòÿðèúèñèäèð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà Ôèðîíóí õàíûìûíû äà íöìóíÿâè áèð ìþìèí ãàäûí êèìè Ùç.Ìÿðéÿìëÿ áÿðàáÿð òóòóð: "Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ èñÿ Ôèðîíóí çþâúÿñèíè ìèñàë ÷ÿêäè. Î çàìàí î: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí Þç äÿðýàhûíäà - úÿííÿòäÿ áèð åâ òèê, Ìÿíè Ôèðîíäàí âÿ îíóí ÿìÿëèíäÿí ãóðòàð. Ìÿíè çàëèì ãþâìäÿí õèëàñ åò!" äåìèøäè" ("Òÿhðèì" ñóðÿñè, 11). Ôèðîíóí õàíûìûíûí áó ñÿìèìè èìàíû Ãóðàíäà äà áèëäèðèëäèéè êèìè, øöáhÿñèç êè, áöòöí ìöñÿëìàíëàðà ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð. Áó ñàëåh ìþìèí äöíéàéà ãàðøû áöòöí ìÿíôè èñòÿêëÿðäÿí ñûéðûëûá ýåð÷ÿê hÿéàòûí àõèðÿò îëäóüóíó àíëàìûøäû. Ãûñàìöääÿòëè äöíéà ìÿíôÿÿòëÿðèíè - îíëàð íÿ ãÿäÿð ìþhòÿøÿì ýþðöíñÿëÿð äÿ - ñîíñóç úÿííÿò íåìÿòëÿðèíÿ äÿéèøìÿìèøäè. Î, Àëëàhäàí úÿííÿòäÿ áèð ñûüûíàúàã èñòÿìèøäè. ßëáÿòòÿ, áó ñÿìèìè äóà âÿ àõèðÿòÿ êþíöëäÿí éþíÿëìèø õàðàêòåð hÿð ìöñÿëìàíûí ñàhèáëÿíìÿëè îëäóüó áèð õàðàêòåðäèð.
64
"...Èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿð èñÿ úÿííÿò áàü÷àëàðûíäà îëàúàãëàð. Ðÿááèíèí äÿðýàhûíäà îíëàð ö÷öí èñòÿäèêëÿðè hÿð øåé îëàúàãäûð. Áóäóð ÿí áþéöê íåìÿò!" ("Øóðà" ñóðÿñè, 22).
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð Éàøàíàí ôþâãÿëàäÿ hàäèñÿëÿðÿ âÿ ñåéð åäèëÿí ìþúöçÿëÿðÿ áàõìàéàðàã Ôèðîí âÿ ÿòðàôû Ùç.Ìóñàéà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðäèëÿð. Òÿêÿááöðëÿðè âÿ èíàäúûëëûãëàðû ñÿáÿáèíäÿí èíêàð åòìÿêäÿ äàâàì åòäèëÿð âÿ ýþðäöêëÿðèíèí áèð ñåhð, Ùç.Ìóñàíûí èñÿ áèð ñåhðáàç îëäóüóíó èääèà åòäèëÿð. Áèð ñþçëÿ, Ùç.Ìóñàíû âÿ îíà èíàíàíëàðû ãîðõóòìàã ö÷öí éåíè ïëàíëàð ãóðìàüà, îíëàðà ãàðøû úöðáÿúöð òÿçéèã âÿ èøýÿíúÿëÿð òÿðòèá åòìÿéÿ áàøëàäûëàð: "Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Ìóñàíû àéÿëÿðèìèçëÿ âÿ à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëëÿ ýþíäÿðäèê. Ôèðîíóí, Ùàìàíûí âÿ Ãàðóíóí éàíûíà. Îíëàð èñÿ: "Áó ñåhðáàçäûð, éàëàí÷ûäûð!" - äåäèëÿð. (Ìóñà) îíëàðûí éàíûíà äÿðýàhûìûçäàí hàãã èëÿ ýÿëäèêäÿ îíëàð: "Îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí îüëàíëàðûíû þëäöðöí, ãàäûíëàðûíû èñÿ äèðè ñàõëàéûí!" - äåäèëÿð. Êàôèðëÿðèí hèéëÿñè àíúàã áîøà ÷ûõàð. Ôèðîí äåäè: "Áóðàõûí ìÿíè Ìóñàíû þëäöðöì, ãîé î äà Ðÿááèíè ÷àüûðñûí. Äîüðóñó, ìÿí îíóí ñèçèí äèíèíèçè äÿéèøäèðÿúÿéèíäÿí âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿúÿéèíäÿí ãîðõóðàì". Ìóñà äåäè: "Ìÿí hàãã-håñàá ýöíöíÿ èíàíìàéàí hÿð áèð òÿêÿááöð ñàhèáèíäÿí hÿì ìÿíèì Ðÿááèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhà ïÿíàh àïàðûðàì!"" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 23-27). Ôèðîí Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿêëÿ àðàäàí ýþòöðìÿéè äöøöíöðäö. Ôèðîí þç ìÿíôÿÿòèíèí ïîçóëìàñûíû èñòÿìèðäè. ßýÿð Ùç.Ìóñà ýöúëÿíñÿéäè, Ôèðîí õàëãû èñòÿäèéè êèìè èäàðÿ åäÿ áèëìÿ66
Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð
éÿúÿêäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Ìóñàíû ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿêäÿ ýöíàhëàíäûðûá îíóí þëäöðöëìÿñèíè ìÿíòèãÿóéüóí àääûì êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Àíúàã áó äÿôÿ äÿ Ôèðîíóí àèëÿñèíäÿí áèð íÿôÿð Ùç.Ìóñàéà äÿñòÿê âåðäè âÿ Ôèðîíóí çöëìöíÿ åòèðàç åòäè: "Ôèðîí àèëÿñèíäÿí îëóá èìàíûíû ýèçëè ñàõëàéàí áèð êèøè äåäè: "Ìÿýÿð ñèç áèð àäàìû: "Ðÿááèì Àëëàhäûð!" äåìÿéèíÿ ýþðÿ þëäöðÿúÿêñèíèç?! Ùàëáóêè î, Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿð ýÿòèðìèøäèð. ßýÿð î éàëàí äåéèðñÿ, àíúàã þç ÿëåéhèíÿäèð; éîõ, ÿýÿð äîüðó äàíûøûðñà, îíóí ãîðõóòäóüó ÿçàáûí áèð ãèñìè ñèçÿ òîõóíàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh hÿääè àøàíû, éàëàí÷ûíû äîüðó éîëà ìöâÿôôÿã åòìÿç. Åé ãþâìöì! Áó ýöí hþêì ñèçèíäèð. Éåð öçöíäÿ ãàëèá îëàíëàð äà ñèçñèíèç. ßýÿð áèçÿ Àëëàhûí ÿçàáû ýÿëñÿ, îíà ãàðøû êèì áèçÿ êþìÿê åäÿ áèëÿð?!" Ôèðîí äåäè: "Ìÿí ñèçÿ àíúàã ìöíàñèá ýþðäöéöì ðÿéèìè áèëäèðèðÿì, ìÿí ñèçÿ àíúàã äîüðó éîëó ýþñòÿðèðÿì!" Î ìþìèí àäàì äåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿí ñèçÿ áèð ýöíöí êÿëìÿñèíäÿí ãîðõóðàì! Íóh, Àä, Ñÿìóä ãþâìöíöí âÿ îíëàðäàí ñîíðà ýÿëÿíëÿðèí úÿçàñû êèìè áèð úÿçà âåðèëìÿñèíäÿí (åhòèéàò åäèðÿì), Àëëàh Þç áÿíäÿëÿðèíÿ ÿñëà çöëì åòìÿê èñòÿìÿç! Åé ãþâìöì! Ìÿí ñèçÿ öç âåðÿúÿê âàâåéëà ýöíöíäÿí ãîðõóðàì! (Ãîðõóäàí) öç ÷åâèðèá ãà÷àúàüûíûç ýöí ñèçè Àëëàhäàí ãîðóéàí òàïûëìàç. Àëëàhûí éîëäàí åòäèéè êèìñÿéÿ äÿ éîë ýþñòÿðÿí îëìàç!" Àíä îëñóí êè, äàhà þíúÿ Éóñèô ñèçÿ à÷ûã-àøêàð äÿëèëëÿðëÿ ýÿëìèøäè. Ñèç îíóí ýÿòèðäèêëÿðèíÿ øÿêê åäèá äóðóðäóíóç. Íÿhàéÿò, âÿôàò åòäèêäÿ: "Àëëàh îíäàí ñîíðà ÿñëà ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìÿéÿúÿêäèð!" - äåäèíèç. Àëëàh hÿääè àøàí, øÿêê è÷èíäÿ îëàí êèìñÿíè áåëÿ éîëäàí àçäûðàð! Î êÿñëÿð êè, þçëÿðèíÿ hå÷ áèð 67
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
äÿëèë ýÿëìÿäÿí Àëëàhûí àéÿëÿðè áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿð. Áó hÿì Àëëàh, hÿì äÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿð éàíûíäà íèôðÿò àðòûðàð. Àëëàh hÿð òÿêÿááöð ñàhèáèíèí, çàëèìèí öðÿéèíè áåëÿ ìþhöðëÿéÿð!" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 2835). Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàíûí áó õÿáÿðäàðëûüû òÿêÿááöðëö âÿ èíàäêàð Ôèðîíà hå÷ äÿ òÿñèð åòìÿäè. Áó ñþçëÿðèí îíóí ÿòðàôûíà äà òÿñèðñèç ãàëìàñû ö÷öí þçöíö âÿ áöòöí Ìèñèð õàëãûíû õÿáÿðäàð åäÿí áó ìöñÿëìàíû ëàüà ãîéìàüà ÷àëûøäû. Êþìÿê÷èñè Ùàìàíà òÿðÿô äþíöá êèíàéÿëè øÿêèëäÿ îíäàí éöêñÿê áèð ãöëëÿ èíøà åòìÿñèíè èñòÿäè: "Ôèðîí (èñòåhçà èëÿ) äåäè: "Åé Ùàìàí! Ìÿíèì ö÷öí áèð óúà ãÿñð òèê êè, áÿëêÿ, éîëëàðà éåòèøèì - ýþéëÿðèí éîëëàðûíà (éåòèøèì) âÿ Ìóñàíûí Àëëàhûíû ýþðöì. Äîüðóñó, ìÿí îíó éàëàí÷û ñàéûðàì!" Ôèðîíà ïèñ ÿìÿëè áåëÿúÿ éàõøû ýþñòÿðèëäè. Î, (hàãã) éîëäàí ÷ûõàðûëäû. Ôèðîíóí hèéëÿñè àíúàã áîøà ÷ûõäû" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 36-37). Ôèðîí Ùàìàíà ñþçöýåäÿí ãöëëÿ èíøà åòìÿñè ÿìðèíè âåðìÿêëÿ ñàäÿúÿ ëàü åäÿðÿê öñòöí ÷ûõìàüà ÷àëûøûðäû. Ùç.Ìóñàíûí îíà òÿáëèü åòäèéè hÿãèãÿòè, éÿíè Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áèðëèéèíè ãàâðàéà áèëìèðäè. Ôèðîí Àëëàhûí ýþéäÿ îëäóüóíó äöøöíöð, îðà ÷ûõûá áàõàíäà áèð øåé òàïûëìàéàúàüûíû äåéèð, áåëÿëèêëÿ äÿ Ùç.Ìóñàíû êèíàéÿ èëÿ òÿêçèá åäèðäè. Ôèðîíóí àèëÿñèíäÿí îëàí âÿ ýèçëèíúÿ èìàí ýÿòèðÿí ìþìèí èíñàí èñÿ Ôèðîíóí áó hÿðÿêÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõàðàã Àëëàhûí âÿ àõèðÿòèí âàðëûüûíû îíëàðà à÷ûãúà àíëàòìàüà áàøëàäû. Îíëàðû ÿçàáëà õÿáÿðäàð åòäè. Àíëàòäûüû hÿãèãÿòÿ èíàíìàëàðûíû âÿ îíà òàáå îëìàëàðûíû èñòÿäè: "Î ìþìèí àäàì äåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿíèì àðäûìúà ýÿëèí, ñèçè äîüðó éîëà ÷ûõàðäûì! Åé ãþâìöì! Áó äöíéà hÿéàòû êå÷èúè áèð øåéäèð, àõèðÿò èñÿ ÿáÿäè éóðä68
Ñàðàéäàêû ìþìèí èíñàí âÿ ìöáàhèñÿëÿð
äóð! Ùÿð êÿñ áèð ïèñëèê åòñÿ, î àíúàã ïèñëèéè ãÿäÿð úÿçà àëàð. Àììà hÿð êèøè, éàõóä ãàäûí ìþìèí èêÿí áèð éàõøûëûã åòñÿ, áåëÿëÿðè úÿííÿòÿ äàõèë îëóá ñàéñûç-håñàáñûç ðóçèéÿ ÷àòàð! Åé ãþâìöì! Áó íÿ èøäèð! Ìÿí ñèçè íèúàòà äÿâÿò åòäèéèì hàëäà, ñèç ìÿíè úÿhÿííÿìÿ äÿâÿò åäèðñèíèç! Ñèç ìÿíè Àëëàhû èíêàð åòìÿéÿ, áèëìÿäèéèì áèð øåéè Îíà øÿðèê ãîøìàüà ÷àüûðäûüûíûç hàëäà, ìÿí ñèçè éåíèëìÿç ãöââÿò ñàhèáè îëàí, ÷îõ áàüûøëàéàí Àëëàhà ÷àüûðûðàì! Øöáhÿñèç êè, ñèçèí ìÿíè ÷àüûðäûãëàðûíûçûí íÿ äöíéàäà, íÿ äÿ àõèðÿòäÿ ÷àüûðìàã ãàáèëèééÿòè éîõäóð. Áèçèì àõûð äþíöøöìöç èñÿ Àëëàhàäûð. Ùÿääè àøàíëàð, ñþçñöç êè, úÿhÿííÿìëèêäèðëÿð! (Àëëàhûí ÿçàáûíû ýþðäöêäÿ) ñèçÿ äåäèêëÿðèìè ìöòëÿã õàòûðëàéàúàãñûíûç, Ìÿí þç èøèìè Àëëàhà hÿâàëÿ åäèðÿì. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh áÿíäÿëÿðè ýþðÿíäèð!" Áåëÿëèêëÿ, Àëëàh îíó îíëàðûí ãóðäóüó hèéëÿëÿðèí øÿðèíäÿí ãîðóäó. Ôèðîí ÿhëèíè èñÿ øèääÿòëè ÿçàá ñàðäû" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 38-45). Ôèðîí âÿ ÷åâðÿñè ãóëàãëàðûíû þç àðàëàðûíäàí ýÿëÿí áó ñàëåh ìþìèíèí õÿáÿðäàðëûãëàðûíà äà òûõàäûëàð. Áó ãÿäÿð äÿëèëÿ áàõìàéàðàã îíëàðûí èíêàðûíûí âÿ ÿçàçèëëèéèíèí ÿâÿçè èñÿ ÿçàá îëàúàãäû.
69
"Áó, ìÿìëÿêÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðèíäÿíäèð êè, ñÿíÿ ñþéëÿäèê. Îíëàðûí áÿçèñèíäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìûø, áÿçèñè èëÿ éåðëÿ éåêñàí îëìóøäóð" ("Ùóä" ñóðÿñè, 100).
ÃÓÐÀÍÄÀ ÃÅÉÄ ÅÄÈËßÍ "ÙÀÌÀÍ" ÊßËÌßÑÈ ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ ÉÀÇÛËÛ ÀÁÈÄßËßÐÈÍÄß Äß ÉÅÐ ÀËÛÐ Ãóðàíäà Ãÿäèì Ìèñèð hàããûíäà âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðûí áÿçèëÿðè éàõûí äþâðëÿðÿ ãÿäÿð ýèçëè ãàëìûø òàðèõè ìÿëóìàòëàðû öçÿ ÷ûõàðûð. Áó ìÿëóìàòëàð Ãóðàíäàêû hÿð êÿëìÿíèí ìöÿééÿí áèð hèêìÿòÿ ýþðÿ èøëÿäèëäèéèíè äÿ áèçÿ ýþñòÿðèð. Ãóðàíäà Ôèðîíëà áèðëèêäÿ àäû ãåéä åäèëÿí èíñàíëàðäàí áèðè "Ùàìàí"äûð. Ùàìàí Ãóðàíûí 6 ìöõòÿëèô àéÿñèíäÿ Ôèðîíóí ÿí éàõûí àäàìëàðûíäàí áèðè êèìè ãåéä åäèëèð. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ èñÿ Òþâðàòäà Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíäàí áÿhñ åäÿí hèññÿäÿ Ùàìàíûí àäû hå÷ áèð éåðäÿ ãåéä åäèëìèð. Ëàêèí Ùàìàí àäû ßhäè-ßòèãèí ñîíðàêû hèññÿëÿðèíäÿ Ùç.Ìóñàäàí òÿõìèíÿí 1100 èë ñîíðà éàøàìûø âÿ éÿhóäèëÿðÿ çöëì åòìèø áèð Áàáèë ÷àðûíûí êþìÿê÷èñè êèìè ãåéä åäèëèð. Ãóðàíû Ïåéüÿìáÿðèìèç Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) Òþâðàò âÿ Èíúèëäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê éàçäûüûíû èääèà åäÿí áÿçè ãåéðè-ìöñÿëìàíëàð Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) áó êèòàáëàðäà áÿhñ åäèëÿí áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè Ãóðàíà ýóéà éàíëûø ãåéä åòìÿñè êèìè áèð úÿôÿíýèééàò âÿ àõìàãëûüû îðòàéà àòûðëàð. Ùàëáóêè áó èääèàíûí òàìàìèëÿ ÿñàññûçëûüû Ìèñèð håðîãëèôèíèí áóíäàí òÿõìèíÿí 200 èë ÿââÿë ÷þçöëìÿñè âÿ Ãÿäèì Ìèñèð àáèäÿëÿðèíäÿ "Ùàìàí" àäûíûí ìþâúóä îëìàñû èëÿ îðòàéà ÷ûõäû. Î äþâðÿ êèìè Ãÿäèì Ìèñèð äèëèíäÿ éàçûëàí êèòàáÿëÿð âÿ éàçûëàð îõóíà áèëìèðäè. Ãÿäèì Ìèñèðèí äèëè håðîãëèô èäè. Áó äèë ìþâúóäëóüóíó ÿñðëÿð áîéó äàâàì åòäèðäè. Ëàêèí åðàìûçûí II âÿ III ÿñðëÿðèíäÿ õðèñòèàíëûüûí éàéûëìàñû âÿ ìÿäÿíè òÿñèðè èëÿ Ìèñèð äèíèíè îëäóüó êèìè äèëèíè äÿ éàääàí ÷ûõàðäû. Éàçûëàðäà håðîãëèôäÿí èñòèôàäÿ ýåòäèêúÿ àçàëäû âÿ hå÷ èøëÿäèëìÿìÿéÿ áàøëàäû. Ùåðîãëèô éàçûñûíäàí èñòèôàäÿ åäèëÿí ñîíóíúó òàðèõ åðàìûçûí 394-úö èëèíÿ àèä áèð êèòàáÿäèð. Áóíäàí ñîíðà áó äèë éàääàí ÷ûõäû. Áó äèëäÿ éàçûëìûø éàçûëàðû îõóéà áèëÿí âÿ áàøà äöøÿí hå÷ êèì ãàëìàäû. Òà áóíäàí òÿõìèíÿí èêè ÿñð ÿââÿëÿ ãÿäÿð... Ãÿäèì Ìèñèð håðîãëèôè 1799-úó èëäÿ Ðîçåòòà Ñòîóí àäû âåðèëÿí âÿ á.å.ÿ. 196úû èëÿ àèä áèð êèòàáÿíèí òàïûëìàñû èëÿ îõóíäó. Áó äàø ëþâhÿíèí õöñóñèééÿòè îíóí ö÷ ìöõòÿëèô éàçû èëÿ éàçûëìàñû èäè: håðîãëèô, äåìîòèê (håðîãëèôèí ÿëéàçìà øÿêëè) âÿ éóíàí äèëèíäÿ. Éóíàí äèëèíäÿêè ìÿòíèí êþìÿéè èëÿ ëþâhÿäÿêè Ãÿäèì Ìèñèð éàçûñûíû îõóìàüà ÷àëûøäûëàð. Ëþâhÿíèí áöòþâ îõóíóøó Æàí-Ôðàíñèñ Øàìïîëéîí àäëû áèð ôðàíñûç òÿðÿôèíäÿí òàìàìëàíäû. Áåëÿëèêëÿ, éàääàí ÷ûõàðûëàí áèð äèë âÿ áó äèëèí àíëàòäûüû òàðèõ àéäûíëàøìàüà áàøëàäû. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ Ãÿäèì Ìèñèð ìÿäÿíèééÿòè, îíëàðûí äèíëÿðè âÿ ñîñèàë hÿéàòû hàããûíäà ÷îõ øåé þéðÿíèëäè. Ùåðîãëèôèí îõóíìàñû èëÿ ìþâçóìóçëà áàüëû îëàí ÷îõ ìöhöì áèð ìÿëóìàò äà ÿëäÿ åäèëäè: "Ùàìàí" àäûíäàí Ìèñèð àáèäÿëÿðèíäÿ hÿãèãÿòÿí äÿ áÿhñ åäèëèðäè. Âéàíàäàêû Ùîôô Ìóçåéèíäÿ ìþâúóä îëàí áèð àáèäÿ öçÿðèíäÿ áó àääàí áÿhñ åäèëèðäè. Åéíè àáèäÿäÿ Ùàìàíûí Ôèðîíà îëàí éàõûíëûüûíäàí äà ñþháÿò à÷ûëûðäû (Walter Wreszinski, "Aegyðtische Inschriften aus dem K.K.Íof Museum in Wien", 1906, É.C.Íinrichs'sche Buchhandlung). Áöòöí àáèäÿëÿðÿ ÿñàñëàíàðàã hàçûðëàíàí "Éåíè ÷àðëûãäàêû èíñàíëàð" ëöüÿòèíäÿ èñÿ Ùàìàíäàí "Äàø îúàãëàðûíäà ÷àëûøàíëàðûí áàø÷ûñû" êèìè áÿhñ åäèëèðäè
71
(Íermann Ranke, "Die Agyðtischen Personennamen, Verzeichnis der Namen, Verlag Von ÉÉ Augustin in Glückstadt", Band I, 1935, Band II, 1952). Îðòàéà ÷ûõàí íÿòèúÿ èñÿ ìöhöì áèð hÿãèãÿòè èôàäÿ åäèðäè. Ùàìàí Ãóðàíà ãàðøû ýÿëÿíëÿðèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã åéíèëÿ Ãóðàíäà ãåéä åäèëäèéè êèìè, Ùç.Ìóñàíûí äþâðöíäÿ éàøàéàí áèð èíñàí èäè âÿ Ãóðàíäà áÿhñ åäèëäèéè êèìè, î, Ôèðîíóí éàõûí àäàìëàðûíäàí èäè âÿ èíøààò èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíäà Ôèðîíóí ãöëëÿ èíøà åòìÿê èøèíè Ùàìàíäàí èñòÿäèéèíè áèëäèðÿí àéÿ äÿ áó àðõåîëîæè òàïûíòû èëÿ òàìàìèëÿ óéüóí ýÿëèð: "Ôèðîí äåäè: "Åé ÿéàíëàð! Ìÿí ñèçèí ö÷öí þçöìäÿí áàøãà áèð òàíðû îëäóüóíó áèëìèðÿì. Åé Ùàìàí! Ìÿíèì ö÷öí îä ãàëàéûá ïàë÷ûãäàí êÿðïèú áèøèð âÿ áèð ãöëëÿ òèêäèð êè, áÿëêÿ, Ìóñàíûí òàíðûñûíà òàìàøà åäèì. Àõû ìÿí îíó, hÿãèãÿòÿí, éàëàí÷û ñàéûðàì!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 38). Íÿòèúÿäÿ Ãÿäèì Ìèñèð àáèäÿëÿðèíäÿ Ùàìàíûí àäûíûí òàïûëìàñû Ãóðàí ÿëåéhèíÿ áÿçè ìÿúáóðè èääèàëàðû îðòàéà àòàíëàðûí áèð èääèàñûíû äà ïó÷ åòìÿêëÿ ãàëìàéûá Ãóðàíûí hÿãèãÿòÿí Àëëàh äÿðýàhûíäàí îëäóüóíó áèð äàhà ýþñòÿðäè. ×öíêè Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) äþâðöíäÿ ÿëäÿ åäèëìÿñè âÿ îõóíìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð òàðèõè ìÿëóìàò Ãóðàíäà áèçÿ ìþúöçÿëè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìûøäû. XIX ÿñðäÿ Ìèñèð håðîãëèôëÿðè îõóíàíà ãÿäÿð "Ùàìàí" èôàäÿñè áÿëëè äåéèëäè. Ùåðîãëèôëÿð îõóíàí êèìè Ùàìàíûí Ôèðîíóí éàõûí êþìÿê÷èñè âÿ "äàø îúàãëàðûíûí áàø÷ûñû" îëìàñû ìÿëóì îëäó. (Éóõàðûäà èíøààò èø÷èëÿðè). Äèããÿò åäèëìÿëè îëàí ìÿñÿëÿ Ãóðàíäà äà Ùàìàíûí Ôèðîíóí ÿìðèíäÿ èíøààòû èäàðÿ åäÿí áèð èíñàí îëäóüó àéäûíëàøûð. Éÿíè Ãóðàíäà î äþâðäÿ hå÷ áèð èíñàí òÿðÿôèíäÿí áèëèíìÿéÿúÿê áèð ìÿëóìàò âåðèëìèøäè.
Èñðàèë îüóëëàðûíûí íàíêîðëóüó Ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøìàñûíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà óçóí ìöääÿò Ìèñèðäÿ ãàëäû. Áó ìöääÿòäÿ Ôèðîíóí Ùç.Ìóñàéà âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíà òÿçéèãëÿðè äàâàì åòäè. Ùç.Ìóñà áèð òÿðÿôäÿí Ôèðîí âÿ îíóí òÿçéèãëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ åäÿðêÿí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû ñÿáðëè îëìàüà ÷àüûðûðäû. Èñðàèë îüóëëàðûíûí áèð ãèñìè èñÿ Ùç.Ìóñàäàí ÿââÿë äÿ, ñîíðà äà òÿçéèã îëäóüóíó âÿ hå÷ áèð øåéèí äÿéèøìÿäèéèíè ñþéëÿéÿðÿê Ùç.Ìóñàíûí hþðìÿòñèç áèð øÿêèëäÿ òÿíãèä åäèðäèëÿð: "Ìóñà þç òàéôàñûíà: "Àëëàhäàí êþìÿê äèëÿéèí âÿ ñÿáð åäèí. Éåð öçö Àëëàhûíäûð. Áÿíäÿëÿðèíäÿí èñòÿäèéèíè îíóí âàðèñè åäÿð. Àãèáÿò ìöòòÿãèëÿðèíäèð!" - äåäè. Äåäèëÿð: "Ñÿí áèçÿ ïåéüÿìáÿð ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë äÿ, ñîíðà äà áèç ÿçèééÿò ÷ÿêäèê!" (Ìóñà îíëàðà áåëÿ) úàâàá âåðäè: "Áÿëêÿ äÿ, Ðÿááèíèç äöøìÿíèíèçè ìÿhâ åäèá ñèçè éåð öçöíöí âàðèñëÿðè åäÿúÿê, ñîíðà èñÿ íÿ åòäèéèíèçÿ áàõàúàã!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 128-129). Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ùç.Ìóñàéà áó hþðìÿòñèçëèéè áó èíñàíëàðûí ìÿíÿí ÿñëèíäÿ îëäóãúà çÿèô îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Àëëàh îíëàðà Ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí áèð ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìèø âÿ îíëàðäàí ñÿáð åòìÿëÿðèíè èñòÿìèøäè. Îíëàð èìàíëàðû çÿèô, þçëÿðè èñÿ äöøöíúÿñèç èíñàíëàð îëäóãëàðû ö÷öí ñÿáèðñèçëèê ýþñòÿðèá íàíêîðëóã åäÿðÿê Ùç.Ìóñàíûí öíâàíûíà äåéèíìÿéÿ áàøëàìûøäûëàð. Àíúàã ÿñë ìþìèíÿ éàðàøàí hÿðÿêÿò hÿð øÿðàèòäÿ âÿ ìöhèòäÿ Àëëàhà øöêð åòìÿê, Àëëàhûí úûçäûüû òàëåéèí hÿð àíûíà ðàçû âÿ òÿñëèì îëìàãäûð. Áèð ìþìèí Àëëàhûí îíà íÿéè òÿãäèð åòìÿñèíäÿí àñûëû îë73
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ìàéàðàã - áó, ñûõûíòû, ÷ÿòèíëèê, àúëûã, òÿçéèã, èøýÿíúÿ äÿ îëà áèëÿð - hÿìèøÿ áèð Èñëàì àëèìèíèí "ßëhÿìäöëèëëàhè àëÿ êóëëè hàë" ("Ùÿð âÿçèééÿòäÿ Àëëàhà hÿìä îëñóí") ñþçëÿðè èëÿ èôàäÿ åòäèéè òÿñëèìèééÿòëè ðóh hàëÿòèíäÿ îëìàëûäûð. Ìàääè ñûõûíòûëàðû ìþìèí ö÷öí áþéöê áèð ìÿíÿâè ëÿççÿòÿ ÷åâèðÿí äÿ åëÿ áó ñÿìèìèééÿò âÿ òÿâÿêêöëäöð. Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ èñÿ Àëëàh áèçÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí ÿêñÿðèééÿòèíèí áó øöóðäàí ìÿhðóì îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Èñðàèë îüóëëàðûíûí éóõàðûäàêû àéÿäÿ áèëäèðèëÿí ýèëåéè ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ èíúÿëÿéÿúÿéèìèç êèìè, äàhà ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ Àëëàhà ãàðøû íàíêîðëóã âÿ öñéàíëàðëà äàâàì åäÿúÿê. Àëëàh áóíëàðû áèçÿ áèð èáðÿò îëñóí äåéÿ þéðÿäèð. Ôèðîíóí èíêàð÷ûëûüû íåúÿ áþéöê áèð èáðÿòäèðñÿ, î äþâðäÿ éàøàéàí Èñðàèë îüóëëàðûíûí çÿèô èìàíû âÿ õÿñòÿ ãÿëáè äÿ áèçëÿð ö÷öí éåíÿ áèð èáðÿò âÿñèëÿñèäè.
"Ñèçÿ èñòÿäèéèíèç øåéëÿðèí hàìûñûíäàí âåðìèøäèð. ßýÿð Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè ñàéàúàã îëñàíûç, ñàéûá ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàí ÷îõ çàëèì, hÿì äÿ ÷îõ íàíêîðäóð" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 34). 74
Ìöñèáÿòëÿð äþâðö âÿ Ôèðîíóí àüûëñûçëûüû Àëëàh èíêàð÷ûëûüûíû äàâàì åòäèðÿí Ôèðîíà âÿ õàëãûíà áèðáèðèíèí àðäûíúà ìöõòÿëèô áÿëàëàð ýþíäÿðäè. ßââÿëúÿ Ìèñèðäÿ áþéöê áèð ãóðàãëûã äþâðö áàøëàäû. Ñó Ìèñèð ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ ÿhÿìèééÿòëè èäè. Ãóðàãëûã îíëàðûí hÿéàòûíû äà òÿhäèä åäèðäè. Áóíà ýþðÿ ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí êÿíä òÿñÿððöôàòû ìÿhñóëëàðûíäà õåéëè àçàëìà âÿ ãûòëûã áàø âåðäè: "Áèç Ôèðîí ÿhëèíè ãûòëûüà, ãóðàãëûüà âÿ ìÿhñóë ÷àòûøìàçëûüûíà ìÿðóç ãîéäóã êè, áÿëêÿ, äöøöíöá èáðÿò àëñûíëàð!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 130). Áó àéÿäÿí ýþðöíäöéö êèìè, ãûòëûã äþâðö óçóí èëëÿð ñöðäö. Éÿíè Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ìöáàðèçÿñèíäÿí ñîíðà äàhà áèð íå÷ÿ èë Ìèñèðäÿ ãàëûá áóðàäà Àëëàhûí äèíèíè òàíûòäû. Áó äþâðäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàäàí õàëãûíà ðàhàò èáàäÿò åäÿ áèëìÿñè ö÷öí åâëÿð òèêìÿéè èñòÿäè. Áóíóíëà äà ìþìèíëÿð hÿìèøÿ áèðëèêäÿ îëàúàãäûëàð: "Ìóñàéà âÿ ãàðäàøûíà: "Úàìààòûíûç ö÷öí Ìèñèðäÿ åâëÿð òèêäèðèá îíëàðû ãèáëÿ åäèí, íàìàç ãûëûí âÿ ìþìèíëÿðè ìöæäÿëÿéèí!" -äåéÿ âÿhé åòäèê" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 87). Ùç.Ìóñà âÿ îíà èáàäÿò åäÿíëÿð áóðàäà èáàäÿòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèð, Àëëàhû àíûðäûëàð. Ìèñèðëèëÿð èñÿ hÿëÿ úÿhàëÿò âÿ àüûëñûçëûã è÷èíäÿ ãàëàðàã áèð-áèðèíè äèäìÿéÿ äàâàì åäèð, áàøëàðûíà ýÿëÿí áÿëàëàðûí ñÿáÿáèíèí èñÿ Ùç.Ìóñà âÿ ìþìèíëÿð îëäóüóíó äöøöíöðäöëÿð: "Îíëàðà áîëëóã ãèñìÿò îëäóüó çàìàí: "Áó áèçèì hàããûìûçäûð" -äåéÿð, áèð ïèñëèê öç âåðäèêäÿ èñÿ áóíó Ìó75
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ñàäàí âÿ éàíûíäàêûëàðäàí ýþðÿðäèëÿð. Àýàh îëóí êè, îíëàðûí áàøûíà ýÿëÿí óüóðñóçëóã Àëëàhäàíäûð, ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 131). Ôÿëàêÿòëÿð áöòöí ìÿìëÿêÿòè áöðöìöøäö. Áóíà áàõìàéàðàã Ôèðîí âÿ éàõûí ÿòðàôû þç àçüûí ÷îõòàíðûëû ñèñòåìëÿðèíÿ, áöòïÿðÿñò èíàíúëàðûíà, éÿíè "àòàëàðûíûí äèíèíÿ" åëÿ ãàòû áèð òÿÿññöáëÿ áàüëàíìûøäûëàð êè, áóíäàí äþíìÿéè hå÷ áèð øÿêèëäÿ äöøöíìöðäöëÿð. Ùç.Ìóñàíûí ýÿòèðäèéè èêè ìþúöçÿ, éÿíè ÿëèíèí àüàïïàã îëìàñû âÿ ÿñàñûíûí èëàíà äþíìÿñè äÿ îíëàðû áàòèë èíàíúûíäàí äþíäÿðìÿìèøäè. Ùÿòòà áàøãà ìþúöçÿ äÿ ýÿòèðñÿ, îíó ãÿáóë åòìÿéÿúÿêëÿðèíè âÿ îíà èíàíìàéàúàãëàðûíû ñþéëÿéèðäèëÿð: "(Ôèðîí òàéôàñû Ìóñàéà) äåäè: "Ñÿí áèçè îâñóíëàìàã ö÷öí íÿ ìþúöçÿ ýÿòèðñÿí äÿ, éåíÿ ñÿíÿ èìàí ýÿòèðÿí äåéèëèê!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 132). Áó äàâðàíûøëàðûíûí ìöãàáèëèíäÿ Àëëàh îíëàðà äöíéàäà äà Àëëàhûí Ôèðîíà âÿ òàéôàñûíà òÿãäèð åòäèéè ôÿëàêÿòëÿðäÿí áèðè äÿ "ãûòëûã" èäè. Éóõàðûäà àúëûã ÷ÿêÿí ìèñèðëèëÿðè ýþñòÿðÿí Ãÿäèì Ìèñèð ôðåñêàñû.
76
Ìöñèáÿòëÿð äþâðö âÿ Ôèðîíóí àüûëñûçëûüû
Ôèðîíóí òàéôàñûíûí áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿòëÿðäÿí áÿçè Ãÿäèì Ìèñèð ìÿíáÿ âÿ àáèäÿëÿðèíäÿ äÿ áÿhñ åäèëèð. Éóõàðûäàêû ìÿøhóð Èïóâåð Ïàïèðóñóíäà (2-úè hèññÿ, 5-6) åéíèëÿ áåëÿ éàçûëûá: "Ôÿëàêÿòëÿð áöòöí ìÿìëÿêÿòè ñàðìûøäû. Ùÿð éåðäÿ ãàí âàð èäè..."
áèð ÿçàá äàääûðìàã ö÷öí àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, "àéðûàéðû ìþúöçÿëÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 133), éÿíè ôÿëàêÿòëÿð éîëëàäû. Áóíëàðäàí ÿí áèðèíúèñè éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ãóðàãëûã âÿ ÿëäÿ åäèëÿí ìÿhñóëëàðûí áó ñÿáÿáäÿí àçàëìàñû èäè. Ìèñèðëèëÿð òÿñÿððöôàò ñèñòåìëÿðèíè Íèë ÷àéûíà ÿñàñÿí ãóðìóøäóëàð âÿ òÿáèè øÿðòëÿðèí äÿéèøìÿñè áóíóí ñàéÿñèíäÿ îíëàðû íàðàhàò åòìèðäè. Ìèñèð òîðïàãëàðûíà éàüûø éàüìàñà äà Íèë ÷àéû Àôðèêàíûí è÷ÿðèëÿðèíäÿí ýÿëÿðÿê ÿí èñòè ìþâñöìëÿðäÿ äÿ áîë ñó ýÿòèðèðäè. Àíúàã Ôèðîí âÿ éàõûí ÿòðàôû Àëëàhà òÿêÿááöð ýþñòÿðäèêëÿðè âÿ Îíóí ïåéüÿìáÿðèíè òàíûìàäûãëàðû ö÷öí îíëàðà ýþçëÿíèëìÿéÿí áèð ôÿëàêÿò îëàí ãóðàãëûã ýÿëäè. Áó ãóðàãëûã þç õàëãûíà "Ôèðîí þç ãþâìöíÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè: "Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð Ìèñèð ñÿëòÿíÿòè, àëòûìäàí àõûá ýåäÿí áó ÷àéëàð ìÿíèì äåéèëìè?! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçìö?!" ("Çóõðóô" ñóðÿñè, 51) äåéÿ ñÿñëÿíÿí Ôèðîíó äà ÿí à÷ûã øÿêèëäÿ òÿêçèá åäèðäè.
77
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
"Áèç àéðû-àéðû ìþúöçÿëÿð öçðÿ îíëàðà òóôàí, ÷ÿéèðòêÿ âÿ hÿøÿðàò, ãóðáàüà âÿ ãàí ýþíäÿðäèê. Îíëàð éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿéè þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéûá êàôèð áèð òàéôà îëäóëàð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 133).
Àíúàã àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, èíêàð÷û õàëã "íÿñèhÿò àëûá äöøöíìÿëÿðè" ëàçûì èêÿí áó îëàéëàðû Ùç.Ìóñàíûí âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí ýÿòèðäèéè áèð óüóðñóçëóã êèìè ãÿáóë åòäè. Îíëàð áàòèë èíàíúëàðûíà âÿ àòàëàðûíûí äèíèíÿ ýþðÿ áåëÿ áèð äöøöíúÿéÿ ãàïûëìûøäûëàð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ áþéöê ñûõûíòû ÷ÿêìÿéÿ ìÿhêóì îëäóëàð. Àíúàã áàøëàðûíà ýÿëÿíëÿð áóíóíëà ìÿhäóäëàøìàäû. Áó, hÿëÿ áàøëàíüûú èäè. Àëëàh îíëàðà áèð ñûðà ôÿëàêÿòëÿð ýþíäÿðäè. Áó ôÿëàêÿòëÿð Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: "Áèç àéðû-àéðû ìþúöçÿëÿð öçðÿ îíëàðà òóôàí, ÷ÿéèðòêÿ âÿ hÿøÿðàò, ãóðáàüà âÿ ãàí ýþíäÿðäèê. Îíëàð éåíÿ äÿ (èìàí ýÿòèðìÿéè) þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéûá êàôèð áèð òàéôà îëäóëàð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 133).
78
Ìöñèáÿòëÿð äþâðö âÿ Ôèðîíóí àüûëñûçëûüû
Îíëàð èñÿ áó ÿçàáà áàõìàéàðàã èíêàð÷ûëûãäà äàâàì åòäèëÿð. Ùÿòòà áó ÿçàáûí îíëàðà èíêàð åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ Àëëàhäàí ýÿëäèéèíè áèëäèêäÿ áåëÿ èíêàð÷ûëûãäà äàâàì åòäèëÿð. Ôèðîí âÿ éàõûí ÿhàòÿñè Ùç.Ìóñàíû âÿ äîëàéûñû èëÿ Àëëàhû (Àëëàhû áöòöí íþãñàíëàðäàí óçàã òóòóðóã) àëäàòìàã èñòÿäè. Áèðáèðèíèí àðäûíúà ãîðõóëó áÿëàëàðà ìÿðóç ãàëäûãäà èñÿ Ùç.Ìóñàíû ÷àüûðûá îíëàðû áó áÿëàëàðäàí ãóðòàðìàñûíû èñòÿäèëÿð: "Îíëàðà ÿçàá ýÿëäèêäÿ äåäèëÿð: "Éà Ìóñà! ñÿíèíëÿ îëàí ÿhäè hþðìÿòèíÿ áèçèì ö÷öí Ðÿááèíÿ äóà åò. ßýÿð áó ÿçàáû áèçäÿí ýþòöðñÿ, áèç, hþêìÿí, ñÿíÿ èìàí ýÿòèðÿúÿê âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ ýþíäÿðÿúÿéèê". Åëÿ êè ÿçàáû áèð ìöääÿòÿ îíëàðäàí ýþòöðäöê, äÿðhàë ÿhäè ïîçäóëàð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 134-135). Äèããÿò åäèëèðñÿ, èíêàð÷û õàëãûí èøëÿòäèéè ñþçëÿð øåéòàíûí èíêàðûíà áÿíçÿéèð. Øåéòàí Àëëàhûí âàðëûüûíû áèëñÿ äÿ Îíà èòàÿòè ðÿää åòìèøäè. Ôèðîíóí õàëãû èñÿ áÿëàëàðû "Ìóñàíûí Ðÿááè" êèìè òàíûäûüû Àëëàhûí âåðäèéèíè àíëàìàñûíà ðÿüìÿí Àëëàhà âÿ åë÷èñèíÿ èòàÿòè ðÿää åòìèøäè. Îíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû àíëàéûá äÿðê åòäèëÿð, àíúàã òÿêÿááöðëÿðè, èíàäúûëëûãëàðû âÿ àòàëàðûíûí äèíèíÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûëûãëàðû óúáàòûíäàí èíêàð÷ûëûãëàðûíû äàâàì åòäèðäèëÿð. Ùç.Ìóñà èñÿ óçóí ìöääÿò õàëãûíû õÿáÿðäàð åòìèø, îíëàðà äèíè àíëàòìûøäû. Àëëàhûí äÿëèëè îëàí áèð ÷îõ ìþúöçÿ ýþñòÿðìèøäè. Àëëàh áó èíêàð÷û õàëãû áÿëêÿ äöç éîëà äþíÿðëÿð äåéÿ ìöñèáÿòëÿðëÿ ãîðõóòìóø, ëàêèí hå÷ áèðè þç áöòïÿðÿñò äèíèíè áóðàõûá îíëàðû Éàðàäàí ýåð÷ÿê Ðÿááèìèç îëàí Àëëàhà òÿðÿô äþíìÿìèøäè. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíà hÿð øåéè àíëàòäûüûíû, îíóí èñÿ âàð ýöúö èëÿ ïåéüÿìáÿðÿ ãàðøû ÷ûõäûüûíû áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "Ìóñàíûí håêàéÿòèíäÿ äÿ áèð èáðÿò äÿðñè âàðäûð. Î çàìàí Áèç îíó Ôèðîíóí éàíûíà à÷ûã-àøêàð áèð äÿëèëëÿð 79
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ýþíäÿðìèøäèê. Î, áöòöí ÿéàíëàðû èëÿ áèðëèêäÿ öç äþíäÿðèá: "Áó ñåhðáàçäûð, éàõóä äà äÿëèäèð!" - äåìèøäè" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 38-39). Ùç.Ìóñà áó úöð ãàòû èíêàðûí ãàðøûñûíäà Ðÿááèìèçÿ áó èíêàð÷û õàëãà ÿçàá âåðìÿñè ö÷öí äóà åòäè: "Ìóñà äåäè: "Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí Ôèðîíà âÿ ÿéàí-ÿøðàôûíà äöíéàäà çèíÿò âÿ ìàë-äþâëÿò åhñàí åòäèí! Åé Ðÿááèìèç! Ñÿíèí éîëóíäàí àçäûðìàã ö÷öí âåðäèí. Åé Ðÿááèìèç! Îíëàðûí ìàë-äþâëÿòèíè ìÿhâ åò âÿ öðÿêëÿðèíè ìþhöðëÿ êè, øèääÿòëè ÿçàáû ýþðìÿéèíúÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíëÿð!" (Àëëàh) áóéóðäó: "Ùÿð èêèíèçèí äóàñûíû ãÿáóë åòäèì. Ñèç ñàáèòãÿäÿì îëóí âÿ úàhèëëÿðèí éîëóíà óéìàéûí!" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 88-89). Àëëàh Ùç.Ìóñàíûí áó äóàñûíà ãÿáóë åòìèøäèð. Îíëàðà åäèëÿí áöòöí õÿáÿðäàðëûãëàðà ãàðøû hàãã äèíÿ ýÿëìÿéÿí Ôèðîí âÿ éàõûí ÿhàòÿñè "àúû ÿçàáëà" ãàðøûëàøàðàã ìàëëàðû èëÿ áèðëèêäÿ éåðèí àëòûíà ýþìöëäöëÿð.
80
Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñè âÿ Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû Ùÿð èíñàíà âÿ éà hÿð õàëãà åäèëÿí òÿáëèüèí áèð ñîíó âàð. Àëëàh êèòàáëàðû âÿ åë÷èëÿðè âàñèòÿñèëÿ âÿ éà ìþìèí áÿíäÿëÿðèíè âÿñèëÿéÿ ÷åâèðÿðÿê èíñàíëàðà þéöä âåðèð. Èíñàíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áèðëèéèíè ãÿáóë åòìÿéÿ, Ðÿááèìèç, Éàðàäàíûìûç âÿ ÿñë Ìþâëàìûç îëàí Àëëàhà èòàÿò åòìÿéÿ äÿâÿò åäèëèðëÿð. Áó òÿáëèü óçóí èëëÿð ñöðÿ áèëÿð. Àíúàã Àëëàh äÿðýàhûíäà òÿáëèüèí äÿ ìöÿééÿí åäèëìèø áèð ñîíó âàð. Èíêàð åòìÿéÿ äàâàì åäÿíëÿðÿ áó ñîíëà áÿðàáÿð àðòûã ÿçàá ýÿëèð. Äöíéà ÿçàáû èëÿ áàøëàéàí áó ÿçàá òàì øÿêèëäÿ úÿhÿííÿìäÿ ñîíñóçà ãÿäÿð äàâàì åäèð. Ôèðîí âÿ ÿòðàôû äà òÿáëèüÿ óçóí èëëÿð ìöãàâèìÿò ýþñòÿðèá ÿçàáà ìÿhêóì îëìóøëàð. Àëëàhà öñéàí åäèá ïåéüÿìáÿðè äÿëèëèêäÿ âÿ éàëàí÷ûëûãäà ñó÷ëàìûøëàð. Èíêàð åòäèêëÿðè ö÷öí Àëëàh îíëàðà àë÷àëäûúû áèð àãèáÿò hàçûðëàìûøäûð. Áó ÿçàáûí ÿââÿëèíäÿ Àëëàh ÿñàñÿí Ùç.Ìóñàéà Èñðàèë îüóëëàðûíû Ìèñèðäÿí ÷ûõàðìàüû ÿìð åòìèøäè: "(Ñîíðà) Ìóñàéà áåëÿ âÿhé åòäèê: Áÿíäÿëÿðèìëÿ áèðëèêäÿ ýåúÿ éîëà ÷ûõ. Ñèç øöáhÿñèç êè, òÿãèá åäèëÿúÿêñèíèç!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 52). Ùç.Ìóñà õàëãû èëÿ áèðýÿ Ìèñèðè Àëëàhûí áóéóðäóüó êèìè ýèçëèúÿ òÿðê åòäè. Ôèðîí Èñðàèë îüóëëàðûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñèíè ãÿáóë åäÿ áèëìÿçäè. Î, þçöíö îíëàðûí ðÿááè håñàá åäèðäè. Þçöíö áöòöí Èñðàèë îüóëëàðûíûí ñàhèáè êèìè ýþðöðäö. Ùÿì÷èíèí ãóëëàðûíûí ýåòìÿñè èëÿ áöòöí èø-ýöúöíö, îíóí àðäûíúà èñÿ åòèáàðûíû äà èòèðÿúÿêäè. Áóíà ýþðÿ ÿñýÿðëÿðèíè òîïëàéà81
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ùç.Ìóñàíûí ÿñàñû èëÿ äÿíèçè éàðìàñû "Îí ÿìð" àäëû ôèëìäÿ éóõàðûäàêû êèìè òÿñâèð åäèëìèøäèð.
ðàã Èñðàèë îüóëëàðûíû òóòìàã ö÷öí îíëàðûí àðõàñûíúà äöøäö: "Ôèðîí øÿhÿðëÿðÿ éûüàíëàð ýþíäÿðäè. Î áåëÿ äåéèðäè: "Øöáhÿñèç êè, áóíëàð êè÷èê áèð òàéôàäûð! Îíëàð áèçè ãÿçÿáëÿíäèðìèøëÿð. Áèç èñÿ ãöââÿòëè áèð úàìààòûã!" Íÿhàéÿò, Áèç îíëàðû áàüëàðäàí âÿ áóëàãëàðäàí ÷ûõàðòäûã, õÿçèíÿëÿðäÿí âÿ ýþçÿë éåðäÿí êÿíàð åòäèê. Î éåðëÿðäÿí îíëàðû áåëÿúÿ ÷ûõàðòäûã âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû îðàëàðà âàðèñ åòäèê. Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè ýöíÿø äîüäóãäà îíëàðûí àðõàñûíúà äöøäöëÿð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 53-60). Èñðàèë îüóëëàðû Ôèðîí âÿ àäàìëàðû îíëàðû éàõàëàìàñûí äåéÿ Ìèñèðäÿí óçàãëàøàðêÿí áèð äÿíèç ñàhèëèíÿ ýÿëäèëÿð. Áó àðà-
82
Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñè âÿ Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû
äà äà Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè îíëàðûí ýþðÿ áèëÿúÿêëÿðè ìÿñàôÿéÿ ÷àòäûëàð. Ôèðîíóí âÿ ÿñýÿðëÿðèíèí îíëàðà äîüðó éàõûíëàøäûüûíû ýþðäöêäÿ Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíäà òÿëàø âÿ öìèäñèçëèê áàøëàäû. Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè ÷îõ éàõûí áèð ìÿñàôÿäÿ èäè âÿ èëê áàõûøäà ãà÷àúàã áèð éåðëÿðè éîõ èäè. Éàõàëàíäûãëàðûíû äöøöíäöëÿð: "Èêè äÿñòÿ áèð-áèðè èëÿ ãàðøûëàøäûüû çàìàí Ìóñàíûí úàìààòû äåäè: "Àðòûã éàõàëàíäûã!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 61). Åëÿ áó àíäà Ùç.Ìóñà áöòöí ìþìèíëÿðÿ íöìóíÿ îëàúàã áèð äàâðàíûø ýþñòÿðäè. Àëëàhûí îíóíëà âÿ ìþìèíëÿðëÿ áÿðàáÿð îëäóüóíó âÿ îíëàðà ìöòëÿã áèð ÷ûõûø éîëó ýþñòÿðÿúÿéèíè öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìûø õàëãûíà õàòûðëàòäû: "Ìóñà äåäè: "Õåéð, Ðÿááèì ìÿíèìëÿäèð. Î, ìöòëÿã ìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð!"" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 62). Áóíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà Àëëàhäàí àëäûüû "ÿñàíëà äÿíèçÿ âóð" ("Øöÿðà" ñóðÿñè, 63) âÿhéèíÿ ýþðÿ, ÿñàñûíû äÿíèçÿ âóðäó. Àëëàh äÿíèçè ìþúöçÿâè øÿêèëäÿ èêè éåðÿ àéûðäû âÿ àðàäàí ãóðó éîë ñàëäû. Èñðàèë îüóëëàðû äÿðhàë áó éîëà ýèðäèëÿð. Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè èñÿ î ãÿäÿð àçüûí èäèëÿð êè, à÷ûëàí éîëäàí êå÷èá Èñðàèë îüóëëàðûíû éàõàëàìàüû äöøöíäöëÿð. Îðòàäà àøêàð áèð ìþúöçÿ âàð èäè. Àëëàhûí Ùç.Ìóñàéà âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ îëàí äÿñòÿéè àéäûí èäè. Àíúàã ÿââÿëêè ìþúöçÿëÿð êèìè áó äà Ôèðîíóí èìàí åòìÿñèíÿ êþìÿê åòìÿäè. Àüûëëàðûíû òàìàì èòèðìèø Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè Èñðàèë îüóëëàðûíûí äÿðhàë àðäûíúà äÿíèçÿ à÷ûëàí ãóðó éîëà ýèðäèëÿð. Àíúàã Èñðàèë îüóëëàðû áó éîëäàí ÷ûõûá ñàhèëÿ ÷àòäûãäà ñóëàð àíè øÿêèëäÿ þðòöëìÿéÿ áàøëàäû. Ôèðîí âÿ îíó þçëÿðèíÿ òàíðû âÿ ðÿáá ãÿáóë åäÿí áöòöí îðäóñó äà áó ìþúöçÿ èëÿ áèðëèêäÿ áîüóëóá ýåòäè. Ôèðîí ñîí àíäà òþâáÿ åòìÿê èñòÿäè, àììà áó òþâáÿñè ãÿáóë åäèëìÿäè. Áó hàäèñÿëÿð hàãäà Àëëàh "Éóíóñ" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèð: 83
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
"Èñðàèë îüóëëàðûíû äÿíèçäÿí êå÷èðòäèê. Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè çàëèìúÿñèíÿ âÿ äöøìÿíúÿñèíÿ îíëàðûí àðõàñûíúà äöøäöëÿð. Ôèðîí áàòàúàüû àíäà: "Èñðàèë îüóëëàðûíûí èíàíäûãëàðûíäàí áàøãà òàíðû îëìàäûüûíà èìàí ýÿòèðäèì. Ìÿí àðòûã òÿñëèì îëàíëàðäàíàì!" - äåäè. Èíäèìè? Ùàëáóêè ÿââÿëúÿ ãàðøû ÷ûõìûø âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðäÿí îëìóøäóí! Ñÿíäÿí ñîíðàêûëàðà áèð èáðÿò îëñóí äåéÿ, áó ýöí ñÿíè õèëàñ åäÿúÿéèê. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàíëàðûí ÷îõóñó àéÿëÿðèìèçäÿí õÿáÿðñèçäèð!" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 90-92). Ôèðîíóí þëìÿçäÿí þíúÿ ñîí àíäà èìàí ýÿòèðèá òþâáÿ åòìÿê èñòÿìÿñè âÿ Àëëàhûí áóíó ãÿáóë åòìÿìÿñè áöòöí èíñàíëàðà äÿðñ îëìàëû îëàí ÷îõ âàúèá áèð ìÿñÿëÿäèð. Àëëàh èíÔèðîíóí ÿñýÿðëÿðèíè áèð ïàðàä ÿñíàñûíäà ýþñòÿðÿí Ãÿäèì Ìèñèð ôðåñêàñû.
Ùç. Ìóñàíûí âÿ õàëãûíûí Ìèñèðè òÿðê åòìÿñè âÿ Ôèðîíóí ñóäà áîüóëìàñû
ñàíëàðà þìöðëÿðè áîéóíúà äöíéàäà îëìàëàðûíûí ìÿãñÿäèíè äöøöíìÿê, ãóëëóã åòìÿëÿðèíèí ëàçûìëûëûüûíû àíëàìàã âÿ íåúÿ ãóëëóã åäÿúÿêëÿðèíè þéðÿíìÿê ö÷öí ëàçûìè ãÿäÿð çàìàí âÿ èìêàí âåðèð. Åë÷èëÿð, hàãã êèòàáëàðû âÿ ìþìèíëÿð èíñàíëàðà Àëëàhûí ÿìð âÿ íÿñèhÿòëÿðèíè ÷àòäûðûðëàð. Áó íÿñèhÿòëÿðè äèíëÿìÿê âÿ òþâáÿ åòìÿê ö÷öí äÿ ëàçûìè ãÿäÿð âàõò âàð. Àíúàã ÿýÿð èíñàí áöòöí ôöðñÿòëÿðè ãà÷ûðûð âÿ þëöìëÿ öç-öçÿ ýÿëäèéè àíäà òþâáÿ åòìÿéÿ ãàëõûðñà, áó òþâáÿíèí - Àëëàhûí èñòÿéèíäÿí áàøãà - áèð ãèéìÿòè îëìàéàúàã. ×öíêè èíñàí þëöì àíûíäà àõèðÿòèí âàðëûüûíû âÿ éàõûíëûüûíû hèññ åòìÿêëÿ éàíàøû þëöì ìÿëÿêëÿðèíè ãàðøûñûíäà ýþðÿðÿê áó ãÿòè ýåð÷ÿéÿ øàhèä îëóð. Áó íþãòäÿ àðòûã hå÷ êÿñèí èíêàð åòìÿñè ìöìêöí äåéèë. ßí ãèéìÿòëèñè èíñàíûí äàhà þíúÿäÿí äöíéà hÿéàòûíäà èêÿí, éÿíè èìòàhàí øÿðàèòè ñöðÿðêÿí þç âèúäàí âÿ ñÿìèìèééÿòè èëÿ èìàí ýÿòèðìÿñèäèð. Ôèðîí èìòàhàí øÿðàèòè áîéóíúà àíúàã êîáóä âÿ àë÷àã áèð õàðàêòåð íöìàéèø åòìèø, Àëëàhà ãàðøû ÷èðêèíúÿñèíÿ òÿêÿááöð åòìÿéÿ ãàëõìûø âÿ áóíà ýþðÿ þëöì àíûíäàêû ãîðõóíóí òÿñèðè èëÿ ãÿáóë åòäèéè èìàí äà îíà áèð ôàéäà âåðìÿìèøäè. Áó ýåð÷ÿê ýÿíúëèê èëëÿðè áîéóíúà þç àëÿìèíäÿ "ýöíöíö ýöí åòìÿéÿ" ÷àëûøàí âÿ äèíè éàëíûç ãîúàëûã èëëÿðèíÿ ñàõëàéàí èíñàíëàð ö÷öí äÿ ÷îõ âàúèá áèð õÿáÿðäàðëûãäûð. Äèíèí hå÷ áèð øÿêèëäÿ òÿõèðÿ ñàëûíìàñû îëìàç. Òÿõèðÿ ñàëìàã èñòÿéÿíëÿð òÿõèðÿ ñàëà-ñàëà ñîíóíäà "ñîí àíà" ÷àòûðëàð êè, àðòûã áó àíäàêû èìàí âÿ òþâáÿëÿðèíèí - Àëëàhûí äèëÿìÿñèíäÿí áàøãà - áèð äÿéÿðè îëìàéàúàã. Àëëàh áó hÿãèãÿòè áèçÿ áåëÿ áèëäèðèð: "Àëëàh éàíûíäà éàëíûç î êÿñëÿðèí òþâáÿñè ãÿáóë îëóíàð êè, îíëàð íàäàíëûã óúóíäàí ïèñ áèð èø ýþðäöêäÿí ñîíðà äÿðhàë òþâáÿ åäÿëÿð. Àëëàh áåëÿëÿðèíèí òþâáÿñèíè ãÿáóë åäèð! Ùÿãè85
"Ñÿíäÿí ñîíðàêûëàðà áèð èáðÿò îëñóí äåéÿ, áó ýöí ñÿíè õèëàñ åäÿúÿéèê. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàíëàðûí ÷îõóñó àéÿëÿðèìèçäÿí ãàôèëäèð!" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 92).
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ãÿòÿí, Àëëàh áèëÿíäèð, hèêìÿò ñàhèáäèð! Ýöíàh èøëÿð ýþðìÿêäÿ äàâàì åäÿðÿê þëöì éåòèøÿí àíäà: "Ìÿí èíäè òþâáÿ åòäèì" - äåéÿíëÿðèí âÿ êàôèð îëàðàã þëÿíëÿðèí òþâáÿñè ãÿáóë îëóíìàç. Áèç îíëàð ö÷öí øèääÿòëè áèð ÿçàá hàçûðëàìûøûã!" ("Íèñà" ñóðÿñè, 17-18). Þëöì àíûíäà "ìÿí èíäè òþâáÿ åòäèì" äåéÿí Ôèðîí áó òþâáÿ èëÿ íÿ þçöíÿ, íÿ äÿ þçö èëÿ áèðëèêäÿ ñÿhâ éîëà ÷ÿêäèéè ÿòðàôûíà hå÷ áèð ôàéäà ýÿòèðìÿäè. Àëëàh Ôèðîíóí âÿ ÿhàòÿñèíèí úÿhÿííÿìäÿêè âÿçèééÿòè hàãäà áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "Îíëàð ñÿhÿð-àõøàì îääà éàíäûðûëàðëàð. Ãèéàìÿò ãîïäóüó ýöí èñÿ (äåéèëÿúÿêäèð): "Ôèðîí ÿhëèíè ÿí øèääÿòëè ÿçàáà ñàëûí!" Î çàìàí îíëàð îä è÷èíäÿ áèð-áèðèëÿ ÷ÿíÿ-áîüàç îëàúàã, àúèçëÿð òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿðÿ äåéÿúÿêëÿð: "Áèç ñèçÿ òàáå èäèê. Èíäè ñèç úÿhÿííÿì îäóíóí áèð hèññÿñèíè áèçäÿí äÿô åäÿ áèëÿðñèíèçìè?!" Òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿð äåéÿúÿêëÿð; "Áèç hàìûìûç îðàäàéûã. Àëëàh àðòûã Þç áÿíäÿëÿðè àðàñûíäà hþêìöíö âåðìèøäèð!"" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 46-48). Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ÷ûõàí, îíà âÿ éàíûíäàêû ìþìèíëÿðÿ çöëì åòìÿéÿ ÷àëûøàí Ôèðîíóí âÿ ÿhàòÿñèíèí ÷ÿêÿúÿéè áó ÿí øèääÿòëè ÿçàáû Àëëàhûí èçíè èëÿ àõèðÿòäÿ ýþðÿúÿéèê. Ùàìûìûç äóà åòìÿëèéèê êè, Ôèðîíóí éàøàéàúàüû áó äÿhøÿòëè ÿçàáû îíóíëà åéíè áèð éåðäÿ äåéèë, Àëëàhûí ñàëåh áÿíäÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ úÿííÿòäÿí ñåéð åäÿê.
88
Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû Ùç.Ìóñà äþâðöíäÿ Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðèíäÿí áàøãà áèçÿ hÿëàê åäèëäèéè áèëäèðèëÿí áèð áàøãà èíñàí äà Ãàðóíäóð. Ãóðàíà áàõäûüûìûçäà Ãàðóíóí hÿì Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíäàí (éÿíè Èñðàèë êþêöíäÿí) îëäóüóíó, hÿì äÿ Ìèñèðäÿ áþéöê áèð ìöëêÿ ñàhèá îëäóüóíó ýþðöðöê. Àøàüûäàêû àéÿ Ãàðóíóí Ôèðîíëà áèðëèêäÿ Ùç.Ìóñàéà ãàðøû úÿáhÿ òÿøêèë åòäèéèíè ýþñòÿðèð: "Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Ìóñàíû àéÿëÿðèìèçëÿ âÿ à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëëÿ ýþíäÿðäèê. Ôèðîíóí, Ùàìàíûí âÿ Ãàðóíóí éàíûíà. Îíëàð èñÿ: "Áó ñåhðáàçäûð, éàëàí÷ûäûð!" - äåäèëÿð" ("Ìóìèí" ñóðÿñè, 23-24). Ôèðîíëà áèðëèêäÿ îëàí Ãàðóíóí åéíè çàìàíäà ÷îõ áþéöê áèð õÿçèíÿéÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûìàñû äà äèããÿò÷ÿêèúèäèð: "Ùÿãèãÿòÿí, Ãàðóí Ìóñà ãþâìöíäÿí èäè. Îíëàðà ãàðøû hÿääèíè àøìûøäû. Áèç îíà à÷àðëàðûíû áèð äÿñòÿ ýöúëö àäàìûí çîðëà äàøûéà áèëÿúÿéè õÿçèíÿëÿð âåðìèøäèê..." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 76). Ãàðóíóí Ôèðîíóí éàíûíäà ñàhèá îëäóüó âÿçèôÿ âÿ çÿíýèíëèê îíó õàëãûíà ãàðøû àçüûí âÿ ãàáà åòìèøäè. Ùç.Ìóñàíû èíêàð åòäèéè êèìè, Èñðàèë îüóëëàðûíà ýþñòÿðèø âåðÿðÿê îíëàðà äöíéà hÿéàòûíû ñåâäèðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Àëëàh Ãàðóíóí òÿêÿááöðöíö âÿ Èñðàèë îüóëëàðûíûí àðàñûíäàêû èìàíû çÿèô êÿñëÿðèí îíà hÿñÿä àïàðìàñûíû áåëÿ àíëàäûð: "Ôàõèð ëèáàñ ýåéèá þç çèíÿòè è÷èíäÿ ãþâìöíöí ãàðøûñûíà ÷ûõäû. Äöíéàéà hÿðèñ îëàíëàð äåäèëÿð: "Êàø êè, Ãà89
Ãàðóí Ùç.Ìóñàíûí òàéôàñûíäàí îëñà äà Ìèñèðäÿ Ôèðîíóí éàíûíäà áþéöê áèð ìöëê ñàhèáè îëìóøäó. Ãóðàíäà Ãàðóíóí õÿçèíÿëÿðèíèí à÷àðëàðûíûí äàøûíìàñûíûí äà ÷ÿòèí îëäóüó áèëäèðèëèð. Àíúàã Ãàðóí þçöíÿ Àëëàhûí áèð èìòàhàíû îëàðàã âåðèëÿí áöòöí áó ìöëê ãàðøûñûíäà àçüûíëàøìûø âÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðìèøäè. Àëëàh èñÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Ãàðóíóí ìöëêöíö ìÿhâ åäÿðÿê áóíó îíà ãèáòÿ åäèá äèíäÿí öç ÷åâèðÿí úàhèëëÿðÿ âÿ ñîíðàäàí ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðÿ áèð èáðÿò äÿðñè åòìèøäè.
"Ôàõèð ëèáàñ ýåéèá þç çèíÿòè ãþâìöíöí ãàðøûñûíà ÷ûõäû..." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 79).
"Íÿhàéÿò, îíó ñàðàéû èëÿ áèðëèêäÿ éåðÿ ýþìäöê. Àëëàhà ãàðøû îíà éàðäûì åäÿ áèëÿúÿê áèð úàìààòû äà éîõ èäè..." ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 81).
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ðóíà âåðèëÿí áèçÿ äÿ âåðèëÿéäè. Ùÿãèãÿòÿí, î, áþéöê áÿõò ñàhèáèäèð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 79). Èñðàèë îüóëëàðûíûí àðàñûíäàêû ìþìèíëÿð èñÿ Ãàðóíà hå÷ úöð hÿñÿä àïàðìàäûãëàðû êèìè ýåð÷ÿêäÿ îíó àúûíàúàãëû áèð úÿhàëÿò è÷èíäÿ îëäóüóíó àíëàìûø âÿ îíà áåëÿ þéöä âåðìèøäèëÿð: "...Ãþâìö Ãàðóíà áåëÿ äåäè: "Ñåâèíìÿ. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh ìàëûíà ãöððÿëÿíèá ñåâèíÿíëÿðè ñåâìÿç! Àëëàhûí ñÿíÿ âåðäèéèíäÿí þçöíÿ àõèðÿò ãàçàí. Äöíéàäàêû íÿñèáèíè äÿ óíóòìà. Àëëàh ñÿíÿ éàõøûëûã åòäèéè êèìè, ñÿí äÿ éàõøûëûã åò. Éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéÿ úÿhä ýþñòÿðìÿ. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 76-77). Åéíè ìþìèí èíñàíëàð Ãàðóíà hÿñÿä åäÿí éÿhóäèëÿðÿ äÿ þéöä âåðìèø âÿ îíëàðû ìþìèí øÿðÿôè èëÿ äöøöíìÿëÿðè âÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè, äöíéàíûí þòÿðè áÿð-áÿçÿéèíÿ äåéèë, Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàëàðû ö÷öí õÿáÿðäàðëûã åòìèøäè: "...Äöíéàéà hÿðèñ îëàíëàð äåäèëÿð: "Êàø êè, Ãàðóíà âåðèëÿí áèçÿ äÿ âåðèëÿéäè. Ùÿãèãÿòÿí, î, áþéöê áÿõò ñàhèáèäèð!" Åëì âåðèëìèø êÿñëÿð èñÿ áåëÿ äåäèëÿð: "Âàé hàëûíûçà! Èìàí ýÿòèðèá éàõøû ÿìÿë åäÿí êèìñÿ ö÷öí Àëëàhûí ìöêàôàòû äàhà éàõøûäûð. Áóíà éàëíûç ñÿáð åäÿíëÿð ãîâóøàðëàð!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 79-80). Ãàðóíóí éîëóíó àçìàñûíûí ÿñàñ ñÿáÿáè èñÿ îíóí "þçöíäÿ áèð áèëýè òàïûëäûüûíà" èíàíìàñû, éÿíè þçöíöí áàøãà èíñàíëàðäàí öñòöí îëäóüóíó äöøöíÿðÿê òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñèäèð: "Äåäè: "Áó ìÿíè éàëíûç ìÿíäÿ îëàí åëì ñàéÿñèíäÿ âåðèëìèøäèð". Ìÿýÿð î Àëëàhûí îíäàí ÿââÿë þçöíäÿ äàhà ãöââÿòëè âÿ äàhà âàðëû îëàí íå÷ÿ-íå÷ÿ êÿñëÿðè ìÿhâ åòäèéèíè áèëìèðäèìè? Ýöíàhêàðëàð þç ýöíàhëàðû áàðÿñèíäÿ ñîðüó-ñóàë îëóíìàçëàð" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 78). 92
Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû
Àíúàã Ãàðóíóí òÿêÿááöðëÿíìÿñè îíà õåéèð äåéèë, çÿðÿð ýÿòèðìèøäè. Àëëàhà ãàðøû ÷ûõûá íàíêîðëóã åòäèéè, ñàhèá îëäóãëàðûíû þçöíöíêö áèëÿðÿê áþéöê áèð òÿêÿááöð âÿ ëîâüàëûã è÷èíäÿ àçüûíëûã åòäèéè ö÷öí þçö-þçöíö ÿçàáà äö÷àð åòìèø, Àëëàhûí ãàðøûñûíäà òÿê-òÿíhà âÿ àúèç áèð áÿíäÿ îëäóüóíó àíëàìûøäû. ×öíêè Àëëàh Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí ìàë-ìöëêö ìÿhâ åòìèøäè: "Íÿhàéÿò, îíó ñàðàéû èëÿ áèðëèêäÿ éåðÿ ýþìäöê. Àëëàhà ãàðøû îíà éàðäûì åäÿ áèëÿúÿê áèð úàìààò äà éîõ èäè. Î þçö äÿ þçöíÿ hå÷ áèð êþìÿê åäÿ áèëìÿäè" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 81). Áó hÿëàêëà áèðëèêäÿ àðòûã Ãàðóí ÿhàòÿñèíäÿêèëÿð âÿ åéíè çàìàíäà îíäàí ñîíðà ýÿëÿíëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âÿ äöøöíìÿ ìþâçóñó hàëûíà ýÿëäè. Áèð ýöí ÿââÿë îíà hÿñÿä àïàðàíëàð àðçó åòäèêëÿðè øåéëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöâÿããÿòè âÿ äÿéÿðñèç îëäóüóíó ýþðäöëÿð. Òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿðèí ñîíäà õèëàñ îëà áèëìÿéÿúÿêëÿðèíèí ôÿðãèíäÿ îëäóëàð âÿ Àëëàhà ìöòëÿã håñàá âåðÿúÿêëÿðèíè àíëàäûëàð: "Äöíÿí îíóí éåðèíäÿ îëìàã èñòÿéÿíëÿð åðòÿñè ýöí ñÿhÿð áåëÿ äåéèðäèëÿð: "Âàé! Ñÿí äåìÿ, Àëëàh Þç áÿíäÿëÿðèíäÿí èñòÿäèéèíèí ðóçèñèíè àðòûðàðìûø äà, àçàëäàðìûø äà! ßýÿð Àëëàh áèçÿ ëöòô åòìÿñÿéäè, éÿãèí êè, áèçè äÿ éåðÿ ýþìÿðäè. Ñÿí äåìÿ, êàôèðëÿð íèúàò òàïìàéàúàãëàðìûø!"" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 82). Áåëÿëèêëÿ, Ãàðóí äà Ôèðîí âÿ Ùàìàí êèìè ìÿhâ åäèëÿíëÿðäÿí îëäó: "Áèç Ãàðóíó äà, Ôèðîíó äà, Ùàìàíû äà ìÿhâ åòäèê. Ìóñà îíëàðûí éàíûíà à÷ûã-àéäûí äÿëèëëÿðëÿ ýÿëäè. Ëàêèí îíëàð éåð öçöíäÿ òÿêÿááöðëöê åòäèëÿð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ÿçàáûìûçäàí ñîâóøà áèëìÿäèëÿð!" ("ßíêÿáóò" ñóðÿñè, 39). 93
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ãàðóí ãèññÿñè áèçÿ ìàë-ìöëêÿ ýþðÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðÿí âÿ éà þçöíö áàøãà èíñàíëàðäàí äàhà áèëýèëè âÿ àüûëëû ýþðÿðÿê ëîâüàëàíàí èíñàíëàðûí Àëëàh äÿðýàhûíäà ãÿòèééÿí ñåâèëìÿäèéèíè ýþñòÿðèð. Ãàðóíäàí áàøãà Àëëàh áèçÿ êå÷ìèø õàëãëàðû äà íöìóíÿ ýþñòÿðèð. Äàhà ÿââÿëäÿ áèð ÷îõ ìÿäÿíèééÿò ýÿëèá êå÷ìèø âÿ áóíëàð ÷îõ áþéöê ýöúÿ âÿ âÿ ìàääè ñÿëòÿíÿòÿ äÿ éåòìèøäèëÿð. Ëàêèí áó àíäà îíëàðûí hå÷ áèðè éåð öçöíäÿ ìþâúóä äåéèë. Àëëàh äöíéàéà hàêèì îëäóãëàðûíû äöøöíÿí î èíñàíëàðûí äà úàíûíû àëûá, åhòèøàì äîëó ñàðàéëàðû èñÿ àíúàã õàðàáà øÿêëèíäÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð ãàëìûøäûð: "Íå÷ÿ-íå÷ÿ ìÿìëÿêÿòè ÿhàëèñè çöëì åòäèéè hàëäà ìÿhâ åòäèê; îíëàð àëò-öñò îëìóøäó. Íå÷ÿ-íå÷ÿ ãóéóëàð, íå÷ÿ-íå÷ÿ ìþhòÿøÿì ãÿñðëÿð áîìáîø ãàëìûøäû" ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 45). Éåíÿ Ãàðóí ãèññÿñèíäÿ þéðÿäèëÿí áàøãà áèð ìÿñÿëÿ äöíéàíûí ìöâÿããÿòè áÿð-áÿçÿéèíÿ âÿ áó áÿð-áÿçÿéèí ñàhèáè îëàí èíñàíëàðà ãèáòÿ åòìÿìÿêäèð. ßñë ãèáòÿ åäèëÿúÿê èíñàíëàð Àëëàh éîëóíäà ñûõûíòûëàðà ñèíÿ ýÿðÿí, ìàëëàðûíû âÿ úàíëàðûíû Îíóí éîëóíäà ôÿäà åäÿí, ìàëëà äåéèë, èìàí, àüûë âÿ òÿãâà áàõûìûíäàí çÿíýèí îëàí èíñàíëàðäûð. Äöíéàäà ñàíêè ÷îõ áþéöê ðàhàòëûã âÿ åhòèøàì è÷èíäÿ ýþðöíÿí ëîâüà èíñàíëàð èñÿ ÿñëèíäÿ ìÿíÿâè ÿçàáëàð è÷èíäÿ éàøàéàí âÿ hÿð ýöí úÿhÿííÿìÿ äîüðó ñöðöêëÿíÿí êèìñÿëÿðäèð. Àëëàh áó hàãäà áåëÿ áóéóðóð: "Íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ îüóë-óøàüû ñÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðìÿñèí. Àëëàh îíëàðëà àíúàã ìöíàôèãëÿðÿ äöíéàäà ÿçàá âåðìÿê, êàôèð îëäóãëàðû hàëäà, úàíëàðûíû àëìàã èñòÿð" ("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 55). Ìàë éàëíûç åhòèøàì âÿ çþâã ö÷öí èñòÿíèëìÿìÿëèäèð. Éàääàí ÷ûõàðìàã îëìàç êè, Àëëàh èíñàíëàðû ìàëëàðû èëÿ äÿ èìòàhàí åäèð. Áó ìàëëàð Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ñÿðô åäèëäèêäÿ èíñàí94
Ãàðóíóí òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè âÿ úÿçàëàíäûðûëìàñû
ëàðà õåéèð ýÿòèðèð. Î ãÿäÿð ìàë-äþâëÿò Ãàðóíóí íÿçàðÿòèíÿ âåðèëñÿ äÿ áóíëàð îíà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäè. Ãàðóíóí âÿçèééÿòè ÿñëèíäÿ áöòöí íÿñèëëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âÿñèëÿñè îëìàëûäûð.
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè Ôèðîíóí âÿ ÿñýÿðëÿðèíèí ñóäà áîüóëìàñûíûí àðäûíäàí Ùç.Ìóñà õàëãû èëÿ áÿðàáÿð òÿhëöêÿñèçëèê è÷èíäÿ éàøàéàúàãëàðû éåðÿ äîüðó éîëà ÷ûõäû. Àíúàã áó éîë÷óëóãäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí ÷îõóíóí èìàí áàõûìûíäàí ÷îõ çÿèô âÿ àçüûíëûüà ÷îõ ìåéëëè îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ÿëàìÿòëÿð îðòàéà ÷ûõäû. Ìèñèð õàëãûíûí äèíè áöòïÿðÿñòëèê èäè. Áèð ÷îõ áöòëÿð âàð èäè. Èñðàèë îüóëëàðû îðàäà éàøàäûüû âàõò ÿðçèíäÿ áó äèíäÿí òÿñèðëÿíìèøäèëÿð. Àòàëàðû Ùç.Èáðàhèì, Ùç.Èñhàã âÿ Ùç.Éàãóáóí îíëàðà áèð éîë îëàðàã ãîéóá ýåòäèéè òþâhèä äèíèíÿ ìÿíñóá îëñàëàð äà Àëëàhû àíìàãäà çÿèô îëäóãëàðûíà ýþðÿ áöòïÿðÿñò ìèñèðëèëÿðèí ìÿäÿíèééÿòèíäÿí òÿñèðëÿíìèø, îíëàðû áÿçè àçüûí àäÿò âÿ àíëàéûøëàðûíû ìÿíèìñÿìèøäèëÿð. Èñðàèë îüóëëàðûíûí áöòïÿðÿñòëèéÿ ìåéëè éîë ýåäÿðêÿí áöòïÿðÿñò õàëãà ðàñò ýÿëÿíäÿí ñîíðà îðòàéà ÷ûõäû. Áÿçè éÿhóäèëÿð áó áöòïÿðÿñò õàëãà àüûëñûçúàñûíà hÿñÿä àïàðàðàã Ùç.Ìóñàäàí îíëàðà äà áöò äöçÿëòìÿñèíè èñòÿäèëÿð: "Áèç Èñðàèë îüóëëàðûíû äÿíèçäÿí êå÷èðòäèê, îíëàð þç áöòëÿðèíÿ òàïûíàí áèð òàéôàéà óüðàäûëàð. Äåäèëÿð: "Éà Ìóñà! Áèçÿ îíëàðûí ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿð êèìè áèð áöò äöçÿëò!" (Ìóñà áåëÿ) úàâàá âåðäè: "Ñèç, äîüðóäàí äà, úàhèë áèð òàéôàñûíûç! Øöáhÿñèç êè, áóíëàðûí òàïûíäûãëàðû áöòëÿð ìÿhâÿ ìÿhêóìäóð, åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿð èñÿ ïó÷äóð!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 138-139). Ùç.Ìóñàíûí õàëãû àðàñûíäàêû áó áöòïÿðÿñòëèê äöøöíúÿñè áóíäàí ñîíðà äà îðòàéà ÷ûõàúàãäû. ×öíêè Ùç.Ìóñàíûí õàë96
Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè
ãû àðàñûíäà Àëëàhäàí ëàçûìûíúà ãîðõìàéàí âÿ àñàíëûãëà èíêàðà ìåéë åäÿí èíñàíëàð âàðäû. Ùç.Ìóñà âÿ õàëãû Òóð äàüûíà äîüðó éþíÿëäèëÿð. ×öíêè Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, îðàäà Àëëàh Ùç.Ìóñà èëÿ "ñþçëÿøìèøäè". Áó ñþçëÿøìÿ ãûðõ ýöíëöê áèð ìöääÿò ö÷öí åäèëìèøäè. Ùç.Ìóñà äàüäà ãûðõ ýöí ãàëàúàãäû. Ùç.Ìóñà òÿëÿñÿðÿê õàëãûíû ýåðèäÿ áóðàõäû âÿ òÿêàøûíà èðÿëèäÿ ýåòìÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Éåðèíÿ èñÿ ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó ãîéäó. Î äà Àëëàhûí åë÷èñè èäè. Ùç.Ìóñà ýåòäèêäÿ õàëãà î, ðÿháÿðëèê åäÿúÿêäè. Ùç.Ìóñà õàëãäàí àéðûëìàçäàí ÿââÿë Ùç.Ùàðóíà áÿçè òþâñèéÿëÿð âåðäè: "Ìóñà èëÿ îòóç ýåúÿ áàðÿäÿ âÿäÿëÿøäèê, ñîíðà îíà äàhà áèð îí ýöí äÿ ÿëàâÿ åòäèê. Áåëÿëèêëÿ, Ðÿááèíèí òÿéèí åòäèéè ìöääÿò òàì ãûðõ ýåúÿ îëäó, Ìóñà ãàðäàøû Ùàðóíà äåäè: "Ñÿí òàéôàì è÷èíäÿ ìÿíèì õÿëèôÿì îë, (úàìààòû) èñëàh åòìÿéÿ ÷àëûø âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðèí éîëó èëÿ ýåòìÿ!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 142). Ùç.Ìóñà õàëãäàí àéðûëûá òÿéèí åäèëÿí âàõòäà Òóð äàüûíà ÷àòäû. Àëëàh îðàäà îíóíëà áèð äàhà ñþháÿò åòäèéèíè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð: "Ìóñàéà âÿä åòäèéèìèç âàõò êÿëèá ÷àòàíäà Ðÿááè îíóíëà äàíûøäû. Ìóñà: "Åé Ðÿááèì! Þçöíö ìÿíÿ ýþñòÿð. Ñÿíÿ áàõûì!" -äåäè. Àëëàh: "Ñÿí ìÿíè ÿñëà ýþðÿ áèëìÿçñÿí. Ëàêèí äàüà áàõ. ßýÿð î éåðèíäÿ äóðà áèëñÿ, ñÿí äÿ Ìÿíè ýþðÿ áèëÿðñÿí", - áóéóðäó. Ðÿááè äàüà òÿúÿëëè åòäèêäÿ (Àëëàhûí íóðó äàüà ñà÷ûëäûãäà) îíó ïàð÷à-ïàð÷à åòäè. Ìóñà äà áàéûëûá äöøäö. Àéûëàíäàí ñîíðà èñÿ: "Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíÿ òþâáÿ åòäèì. Ìÿí èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áèðèíúèñèéÿì!" - äåäè. Àëëàh áåëÿ áóéóðäó: "Éà Ìóñà! Ìÿí Þç ðèñàëÿòëÿðèì97
Èñðàèë îüóëëàðû Ìèñèð äèíèíäÿêè àçüûí èíàíúëàðäàí òÿñèðëÿíìèøäèëÿð. Ùç.Ìóñà îíëàðà hÿãèãÿòè ýÿòèðñÿ äÿ áó úàhèëèééÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäèëÿð. Ìèñèð äèíèíäÿ éåð àëàí âÿ öñòäÿêè ãðàâöðäÿ òÿìñèë åäèëÿí "áóçîâà ñèòàéèø" àçüûíëûüû Èñðàèë îüóëëàðûíû äà èìàíäàí ñîíðà èíêàð éîëóíà ñàëàúàãäû.
98
ëÿ âÿ äàíûøìàüûìëà èíñàíëàðäàí ñÿíè ñå÷èá öñòöí òóòäóì. Èíäè ñÿí âåðäèéèìè àë âÿ øöêð åäÿíëÿðäÿí îë!" Áèç îíóí ö÷öí ëþâhÿëÿðäÿ hÿð øåéäÿí, ìîèçÿ âÿ òÿôñèëàòà äàèð hÿð øåé éàçäûã. Âÿ áåëÿ áóéóðäóã: "Áóíäàí ìþhêÿì éàïûø âÿ öììÿòèíÿ äÿ îíóí ÿí ýþçÿë hþêìëÿðèíäÿí éàïûøìàüû ÿìð åò. Cèçÿ ôàñèãëÿðèí éóðäóíó ýþñòÿðÿúÿéÿì!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 143-145). Áó àðàäà Èñðàèë îüóëëàðûíûí àðàñûíäàêû ìöíàôèãëÿð Ùç.Ìóñàíûí þç õàëãûíäàí àéðûëìàñûíû áèð ôöðñÿò áèëäèëÿð. Ùç.Ùàðóíóí ÿìðëÿðèíè äèíëÿìÿéÿí õàëã þçöíÿ Ìèñèð äèíèíäÿêè êèìè áèð áöò äöçÿëòäèðäè: áó áöò áóçîâ håéêÿëè èäè: "Òóð äàüûíà ýåäÿí Ìóñàíûí àðäûíúà òàéôàñû þç áÿçÿê-äöçÿê øåéëÿðèíäÿí áþéöðòöñö îëàí áèð áóçîâ håéêÿëè äöçÿëòäèëÿð..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 148). Áó ÿñíàäà Àëëàh Ùç.Ìóñàéà õàëãûíûí âÿçèééÿòèíè âÿ íÿ ö÷öí îíëàðäàí ÿââÿë ýÿëäèéèíè ñîðóø99
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
äó: "83-Àëëàh áóéóðäó: "Éà Ìóñà! Ñÿíè þç úàìààòûíäàí àéûðûá òÿëÿñäèðÿí íÿ èäè?" Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: "Îíëàð äà àðõàìúà ýÿëèðëÿð. Åé Ðÿááèì! Ìÿíäÿí ðàçû ãàëàñàí äåéÿ, höçóðóíà òÿëÿñäèì!"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 83-84). Ùç.Ìóñà õàëãûíûí âÿçèééÿòèíè áèëìèðäè. Àëëàh îíà õàëãûíûí éîëóíó àçäûüûíû, õàëãû àçäûðàí Ñàìèðè àäëû ìöíàôèãèí ìþâãåéèíè âÿ þçëÿðèíÿ áóçîâäàí áèð áöò äöçÿëòäèêëÿðèíè ñþéëÿäè: "Àëëàh: "Ñÿíäÿí ñîíðà öììÿòèíè èìòàhàíà ÷ÿêäèê. Ñàìèðè îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðòäû", - äåéÿ áóéóðäó" ("Òàhà" ñóðÿñè, 85). Áóíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà àøàüûäàêû àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, Ðÿááèìèçèí âåðäèéè ëþâhÿëÿðè àëûá õàëãû ýåðè äþíäö: "Ìóñà ãÿçÿáëè, êÿäÿðëè hàëäà úàìààòûíûí éàíûíà ãàéûäûá äåäè: "Åé öììÿòèì! Ìÿýÿð Ðÿááèíèç ñèçÿ ýþçÿë áèð âÿä âåðìÿìèøäèìè? Éîõñà ìÿíèì ñèçäÿí àéðûëìàüûìäàí óçóí áèð ìöääÿò êå÷äè? Éàõóä Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð ãÿçÿá ýÿëìÿñèíè èñòÿéèá ìÿíÿ âåðäèéèíèç âÿäÿ õèëàô ÷ûõäûíûç?" Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç ñÿíÿ âåðäèéèìèç âÿäÿ þç èõòèéàðûìûçëà õèëàô ÷ûõìàäûã. Àììà áèç Ôèðîí òàéôàñûíûí çèíÿòëÿðèíäÿí èáàðÿò àüûð áèð éöêëÿ éöêëÿíìèøäèê. Îíëàðû àòäûã. Ñàìèðè äÿ áèçèì êèìè àòäû". Îíëàðà áþéöðÿí áèð áóçîâ håéêÿëè ÷ûõàðòäû. Äåäèëÿð: "Áó ñèçèí òàíðûíûçäûð. Ìóñàíûí äà òàíðûñû áóäóð, ëàêèí óíóòìóøäóð"" ("Òàhà" ñóðÿñè, 86-88). Áó hèññÿäÿ áèð ìöíàôèãèí ãÿëáè õÿñòÿ èíñàíëàðû íåúÿ àçäûðà áèëÿúÿéè ÷îõ à÷ûã áèð øÿêèëäÿ èçàh åäèëèð. Ìöíàôèãëÿð äàè100
Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè
ìà ôèòíÿ âÿ ãàðûøûãëûã ö÷öí óéüóí øÿðàèòëÿð àõòàðûð. Áóðàäà äà ñÿhâ éîëà äöøìÿéÿ ìåéëëè îëàí áèð õàëã ö÷öí ÿí óéüóí øÿðàèò Ùç.Ìóñàíûí àðàëàðûíäà îëìàäûüû çàìàíäûð. Ñàìèðè äÿ áåëÿ áèð øÿðàèòäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäû. Áó èíñàíëàð ÿââÿëëÿð äÿ áöòÿ ñèòàéèø åòìÿéÿ ìåéëëè èäèëÿð. Ùç.Ìóñàäàí þçö ö÷öí áåëÿ áèð áöò äöçÿëòìÿñèíè èñòÿéÿí õàëãûí áó çÿèôëèéèíè äÿ Ñàìèðè áèëèð. Î, îíëàðûí èñòÿéè îëàí âÿ éîëëàðûíäàí àçäûðàúàã áèð öñóë òàïìûøäûð. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíëàðûí ñåâÿúÿéè áóçîâóí håéêÿëèíè äöçÿëòìèøäèð. Áó håéêÿëèí äîüðó îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí èääèà åäèðäè êè, håéêÿë ýóéà Ùç.Ìóñàíûí äà òàíðûñûäûð âÿ Ùç.Ìóñà îíó ýóéà óíóäóá. Ôèðîí âÿ ÿñýÿðëÿðè ýÿëäèêäÿ Ùç.Ìóñà òÿêáàøûíà äÿíèç êÿíàðûíäà Àëëàhà îëàí èìàíûíà äàéàíàðàã õàëãûíà íåúÿ hèäàéÿòëÿ éîë ýþñòÿðìèøäèñÿ, Ñàìèðè äÿ áóðàäà òÿêáàøûíà åéíè õàëãà àçüûíëûãëà ñÿhâ éîë ýþñòÿðìèøäè. Áóðàäà èìàíëû áèð èíñàíûí áèð úÿìèééÿòÿ íÿ ãÿäÿð õåéèðëè òÿñèðèíèí îëà áèëÿúÿéèíè, hÿì÷èíèí áèð ìöíàôèãèí äÿ íÿ ãÿäÿð çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿéèíè ýþðöðöê. ßñëèíäÿ Ùç.Ùàðóí õàëãûíà íÿñèhÿòëÿð âåðèá ñÿhâ éîëà äþíäöêëÿðèíè, ôèòíÿéÿ äöøäöêëÿðèíè îíëàðà èçàh åòìèøäè. Àíúàã áóíà áàõìàéàðàã îíóí ñþçëÿðèíÿ èòàÿò åòìÿäèëÿð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿò áåëÿ èçàh åäèëèð: "90-Ùàðóí èñÿ áóíäàí ÿââÿë îíëàðà áåëÿ äåìèøäè: "Åé öììÿòèì! Ñèç áóíóíëà éàëíûç èìòàhàíà ÷ÿêèëäèíèç. Ñèçèí Ðÿááèíèç, øöáhÿñèç êè, Ðÿhìàíäûð. Ìÿíÿ òàáå îëóá ÿìðèìÿ èòàÿò åäèí!" Îíëàð: "Ìóñà ãàéûäûá éàíûìûçà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð áó áóçîâà ñèòàéèø åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéèê!" - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð" ("Òàhà" ñóðÿñè, 9091). Áóðàäà õàëãûí Ùç.Ìóñàéà îëàí èòàÿòèíèí îíó ëèäåð êèìè ãÿáóë åòìÿñèíäÿí ãàéíàãëàíäûüûíû áàøà äöøöðöê. ßýÿð èìà101
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
íà àðõàëàíàí êÿñêèí áèð èòàÿòëÿðè îëñàéäû, Àëëàhûí åë÷èñè îëäóüó ö÷öí Ùç.Ùàðóíà äÿðhàë èòàÿò åòìÿëè èäèëÿð. Àíúàã Ùç.Ùàðóíó þç ëèäåðëÿðè êèìè ýþðìÿéèá îíóí ñþçëÿðèíè äèíëÿìÿäèëÿð. Ùÿòòà åòäèêëÿðè õÿòàéà ìöäàõèëÿ åòäèêäÿ îíó þëäöðìÿê èñòÿäèëÿð: "Ìóñà ãàéûòäûãäàí ñîíðà äåäè: "Éà Ùàðóí! Îíëàðûí àçäûãëàðûíû ýþðäöéöí çàìàí ñÿíÿ íÿ ìàíå îëäó êè, àðõàìúà ýÿëìÿäèí? ßìðèìÿ àñèìè îëäóí? Ùàðóí áåëÿ úàâàá âåðäè: "Åé àíàì îüëó! Ñà÷ûìäàí, ñàããàëûìäàí òóòìà. Äîüðóñó, ñÿíèí: "Èñðàèë îüóëëàðû àðàñûíà àéðûëûã ñàëäûí, ñþçöìÿ áàõìàäûí!" -äåéÿúÿéèíäÿí ãîðõäóì" ("Òàhà" ñóðÿñè, 92-94). "Ìóñà ãÿçÿáëè âÿ êÿäÿðëè hàëäà òàéôàñûíûí éàíûíà äþíÿðêÿí îíëàðà äåäè: "Ìÿíäÿí ñîíðà ìÿíÿ íÿ ïèñ õÿëÿô îëäóíóç! Ðÿááèíèçèí ÿìðèíè òåçëÿøäèðìÿêìè èñòÿäèíèç?" Ìóñà ãÿçÿáèíäÿí ëþâhÿëÿðèíè éåðÿ àòäû, ãàðäàøûíûí áàøûíäàí éàïûøûá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. Ùàðóí äåäè: "Åé àíàì îüëó! Áó òàéôà ìÿíè çÿèô áèëèá àç ãàëäû êè, þëäöðÿ. Ìÿíèìëÿ áåëÿ ðÿôòàð åòìÿêëÿ äöøìÿíëÿðè ñåâèíäèðìÿ! Ìÿíè çàëèìëÿðëÿ áÿðàáÿð òóòìà!" Ìóñà äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíè äÿ, ãàðäàøûìû äà áàüûøëà. Áèçè Þç ìÿðhÿìÿòèí àëòûíà àë. Ñÿí ðÿhì åäÿíëÿðèí ÿí ðÿhìëèñèñÿí!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 150-151). Ùç.Ùàðóíóí âåðäèéè úàâàáà ýþðÿ Ùç.Ìóñà îíó òÿê áóðàõäû. ßñë ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿí âÿ î èíñàíëàðûí éîëóíäàí àçìàñûíà ñÿáÿá îëàí Ñàìèðèéÿ òÿðÿô äþíäö. Îíäàí åòäèêëÿðèíèí ñÿáÿáèíè ñîðóøäó. Ñàìèðè áóíëàðû áîøóíà åòìÿäèéèíè âÿ hå÷ êÿñèí ôèêèð âåðìÿäèéè øåéëÿðÿ ôèêèð âåðäèéèíè ñþéëÿéÿðÿê þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðìàüà ÷àëûøäû. Ùÿòòà åë÷èíèí èçèíäÿí äÿ áÿçè øåéëÿðè àëäûüûíû âÿ áóíó åäÿðêÿí íÿôñèíèí îíà éîë ýþñòÿðäèéèíè ñþéëÿäè: 102
Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí éîëóíó àçàðàã áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñè
"Ìóñà: "Åé Ñàìèðè! Ñÿíèí ìÿãñÿäèí íÿ èäè?" - äåéÿ ñîðóøäó. Áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ìÿí îíëàðûí ýþðìÿäèêëÿðèíè ýþðäöì. Ìÿí î Ðÿñóëóí ëÿïèðèíäÿí áèð îâóú òîðïàã ýþòöðäöì âÿ îíó àòäûì. Áåëÿúÿ, þç íÿôñèì ìÿíè áó èøÿ ñþâã åòäè". Ìóñà äåäè: "×ûõ ýåò áóðäàí. Ùÿéàòûí áîéó: "Áèð êÿñ ìÿíÿ òîõóíìàñûí!" - äåìÿëè îëàúàãñàí. Ùÿëÿ ñÿíè ÿñëà ãà÷ûá úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéèí äàhà áèð âàõò ýþçëÿéèð. Èíäè òàïûíûá äóðäóüóí òàíðûíà áàõ. Áèç îíó éàíäûðàúàã, ñîíðà äà äÿíèçÿ àòàúàüûã!" ("Òàhà" ñóðÿñè, 95-97). Äèããÿò åäèëèðñÿ, Ñàìèðèíèí ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿñèíèí ÿí áþéöê ñÿáÿáè îíóí þçöíäÿí áàøãà hÿð êÿñäÿí äàhà àüûëëû âÿ óçàãýþðÿí îëäóüóíà èíàíìàñûäûð. Áó òÿêÿááöð "ìÿí îíëàðûí ýþðìÿäèêëÿðèíè ýþðäöì" øÿêèëëè úöìëÿñèíäÿí à÷ûãúà àíëàøûëûð. Áó òÿêÿááöð âÿ ãöðóð hèññè Ñàìèðèíèí àñàíúà þç íÿôñèíèí âÿ øåéòàíûí ÿìðèíÿ òàáå îëìàñûíà âÿ "ôÿðãëè áèð øåé åäÿðÿê ëèäåð îëìàã" ïñèõîëîýèéàñû è÷èíäÿ èíêàð éîëóíà äöøÿðÿê ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Ùàëáóêè ìöñÿëìàí hå÷ âàõò áàøãà ìöñÿëìàíëàðëà ìöãàéèñÿäÿ þçöíöí ÿí àüûëëû âÿ ÿí öñòöí îëäóüó ôèêðè èëÿ hÿðÿêÿò åòìÿç. Ùÿð çàìàí þçöíäÿ áèð õÿòà ïàéûíûí îëà áèëÿúÿéèíè äöøöíÿð, õÿòà åòìÿêäÿí Àëëàhà ñûüûíàð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êèìèíñÿ ôèêèð âåðìÿäèéè âÿ ýþðìÿäèéè áèð ìÿñÿëÿíè ýþðöáñÿ, áóíóí áèð Àëëàh ëöòôö âÿ èìòàhàíû îëäóüóíó áèëÿð âÿ îíà ýþðÿ äàâðàíàð. "Àëëàh ìÿíÿ áóíó ýþðìÿéè íÿñèá åòäè, åëì àíúàã Îíäàíäûð" äåéÿð. Î êè ãàëäû Ñàìèðèíèí ýþðäöéö øåéÿ, î, ôèòíÿäÿí âÿ éîëóíó àçìàãäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áöòöí áó hàäèñÿëÿðèí àðäûíúà Ùç.Ìóñà Ñàìèðèíèí áàøëàäûüû ôèòíÿ-ôÿñàäà ãàðøû èêè âàúèá òÿäáèð ýþðìöøäö. Áèðèíúèñè, ôèòíÿ-ôÿñàäûí ìÿíáÿéè îëàí âÿ èíñàíëàðûí äöç éîëäàí àçìàñûíà ñÿáÿá îëàí Ñàìèðèíè õàëãûí è÷èíäÿí ãîâìàã. Áåëÿëèêëÿ 103
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
äÿ Ñàìèðè áèð äàhà ìöíàôèãëèê åòìÿéÿúÿê âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéÿúÿêäè. Èêèíúèñè èñÿ îíóí äöçÿëòäèéè áöòö òàìàìèëÿ ìÿhâ åòìÿê èäè. Õàëãûí áöò êèìè ìÿíèìñÿäèéè áóçîâ håéêÿëè òàìàì éàíäûðûëàúàã âÿ êöëö äÿ áèð äàhà òàíûíìàñûí äåéÿ äÿíèçÿ ñÿïèëÿúÿêäè. Ýþðöíäöéö êèìè. Ùç.Ìóñàíûí äèíëÿ áàüëû áþéöê áèð hèìàéÿäàðëûã âÿ òÿÿññöá hèññè âÿ hÿâÿñ äÿðÿúÿñèíäÿ ìöòëÿã áèð áàüëûëûüû âàð èäè. Ùç.Ìóñà èíñàíëàðûí Àëëàhû èíêàð åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí àìèëëÿðÿ ãàðøû ÷îõ êÿñêèí âÿ äöçýöí òÿäáèðëÿð ýþðìöø, èíêàð÷ûëûüû êþêöíäÿí ìÿhâ åòìÿê ö÷öí ÷îõ ãÿðàðëû äàâðàíìûøäûð. Áó, áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðèí âÿ îíëàðûí éîëóíó äàâàì åòäèðÿí hèäàéÿò ëèäåðëÿðèíèí ìöøòÿðÿê âÿçèôÿñèäèð. Ùç.Ìóñà ôèòíÿíèí ñÿáÿáëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðäûãäàí ñîíðà äà áöòöí õàëãûíà äÿðñ âåðÿðÿê îíó òþâáÿéÿ âÿ Àëëàhà èòàÿò åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäè: "Î âàõòû äà õàòûðëàéûí êè, Ìóñà þç ãþâìöíÿ: "Åé ãþâìöì, ñèç áóçîâà ñèòàéèø åòìÿêëÿ, hÿãèãÿòÿí, þçöíöçÿ çöëì åòäèíèç. Áóíà ýþðÿ äÿ éàðàäàíûíûçà òÿðÿô öç òóòàðàã òþâáÿ åäèí, íÿôñèíèçè þëäöðöí! Áåëÿ åòìÿíèç éàðàäûíûíûçûí éàíûíäà ñèçèí ö÷öí õåéèðëèäèð!" - äåìèøäè âÿ Àëëàh äà òþâáÿíèçè ãÿáóë åòìèøäè, ßëáÿòòÿ, Î, òþâáÿëÿðè ãÿáóë åäÿíäèð, áàüûøëàéàíäûð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 54). Ùç.Ìóñàíûí áó ãÿðàðëû ìöäàõèëÿëÿðè âÿ ñþçëÿðè õàëãûíà òÿñèð åòìèøäè. Èñðàèë îüóëëàðû Ùç.Ìóñàíûí íÿñèhÿòëÿðèíÿ ÿìÿë åäÿðÿê Ðÿááèìèçÿ òþâáÿ åòìèøëÿð. Àíúàã áó, Èñðàèë îüóëëàðûíûí òàìàìèëÿ äöçÿëìÿñè äåìÿê äåéèëäè. ×öíêè ñîíðàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ äÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, Èñðàèë îüóëëàðû áóíäàí ñîíðà hÿð ôöðñÿòäÿ Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ÷ûõàðàã îíà ìÿíÿí ÿçèééÿò âåðìÿéÿ ÷àëûøäûëàð. 104
Éÿhóäè õàëãûíûí àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè Ùç.Ìóñà ÿââÿëúÿ Ôèðîíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðäû. Îíóí õàëãû, éÿíè Èñðàèë îüóëëàðû Ùç.Ìóñàäàí ÿââÿë êþëÿ îëàðàã ñûõûíòû è÷èíäÿ éàøàéûðäûëàð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ Ùç.Ìóñà áèð èìêàí éàðàäàí êèìè Ìèñèðè õàëã îëàðàã òÿðê åòäè. Àíúàã áó, îíëàðûí hàìûñûíûí ñÿìèìè îëàðàã èìàí åòäèéè àíëàìûíà ýÿëìèðäè. Àðàëàðûíäà èìàí åòìÿäèêëÿðè hàëäà õàëã ïñèõîëîýèéàñû èëÿ hÿðÿêÿò åäÿí èíñàíëàð äà âàð èäè. Áþéöê áèð ãèñìè åhòèìàëÿí Ùç.Ìóñàíû îíëàðû çöëìäÿí ãóðòàðàí áèð ñèéàñè ëèäåð êèìè ýþðöðäö. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã äèíÿ òàáå îëìàã ÿâÿçèíÿ ôöðñÿò òàïäûãúà hÿìèøÿ ãÿäèì áöòïÿðÿñò äèíëÿðèíÿ äþíìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ hÿð ôöðñÿòäÿ Ùç.Ìóñà èëÿ ìöáàðèçÿ åäèá, îíóí ýÿòèðäèéè hàãã äèíäÿí äþíìÿéÿ ÷àëûøûáëàð. Àëëàh ÿââÿëúÿ Èñðàèë îüóëëàðûíû îí èêè àéðû úÿìèééÿò îëàðàã Ùç.Ìóñàéà áþëäöðäö: "Áèç îíëàðû îí èêè ãÿáèëÿéÿ - öììÿòÿ áþëäöê. Úàìààòû îíäàí ñó èñòÿäèéè çàìàí îíà: "ßñàíû äàøà âóð!" äåéÿ âÿhé åòäèê. ßñàíû äàøà âóðàí êììè îíäàí îí èêè ÷åøìÿ ãàéíàéûá àõìàüà áàøëàäû. Ùÿð ãÿáèëÿ þçöíöí ñó è÷ÿúÿéè éåðè áèëäè..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 160). Èñðàèë îüóëëàðûíûí áþéöê áèð ãèñìè èìàíû ãÿëáëÿðèíÿ òàì éåðëÿøäèðÿ áèëìÿìèøäè. Ùÿòòà áèð äÿôÿ Ùç.Ìóñàäàí Àëëàhû îíëàðà ýþñòÿðìÿñèíè èñòÿìèøäèëÿð. Éàõøûúÿ ÿäÿáñèçëèê åäÿðÿê ÿýÿð ýþñòÿðìÿñÿ, îíà èíàíìàéàúàãëàðûíû ñþéëÿäèëÿð: "Ñèç: "Éà Ìóñà, Àëëàhû àøêàð ñóðÿòäÿ ýþðìÿéèíúÿ, hå÷ âàõò ñÿíÿ èíàíìàéàúàüûã", - äåäèéèíèç çàìàí ýþçöíöç ýþðÿ-ýþðÿ ñèçè èëäûðûì âóðìóøäó" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 55). 105
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Áó êàôèð õàëãûí ìöÿééÿí áèð þçÿëëèéè äàâàìëû îëàðàã òàìàhêàð âÿ íàíêîð áèð ðóh hàëûíäà îëìàñû èäè. Àëëàh îíëàðû àúëûãäàí ãóðòàðìàã ö÷öí ìþúöçÿâè áèð ãèäà áÿõø åòìèøäè. Ãóðàíäà "ãöäðÿò hàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí" êèìè áèëäèðèëÿí áó éåìÿê Àëëàhûí èêðàìû îëñà äà Èñðàèë îüóëëàðû áèð ìöääÿò ñîíðà áóíäàí ýèëåéëÿíìÿéÿ áàøëàäûëàð: "Öñòöíöçÿ áóëóäëà êþëýÿ ñàëäûã âÿ: "Ðóçè îëàðàã âåðäèéèìèç hàëàë øåéëÿðäÿí éåéèí!" - äåéÿðÿê ñèçÿ ãöäðÿò hàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí ýþíäÿðäèê. Îíëàð èñÿ Áèçÿ äåéèë, àíúàã þçëÿðèíÿ çöëì åòìèø îëäóëàð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 57). "Õàòûðëàéûí êè, ñèç: "Éà Ìóñà! Áèç åéíè òÿàìà hå÷ âàõò äþçìÿéÿúÿéèê! Ðÿááèíÿ äóà åò êè, áèçèì ö÷öí òîðïàüûí áèòèðäèéè øåéëÿðäÿí -òÿðÿâÿçèíäÿí, ñàðûìñàüûíäàí, ìÿðúèìÿéèíäÿí âÿ ñîüàíûíäàí éåòèðñèí!" - äåäèíèç. "Ñèç õåéèðëè îëàí øåéëÿðè áó úöð àë÷àã øåéëÿðëÿ äÿéèøäèðìÿê èñòÿéèðñèíèç? Î hàëäà øÿhÿðëÿðäÿí áèðèíÿ ýåäèí, èñòÿäèéèíèçè îðàäà òàïàðñûíûç!" - äåìèøäè. Îíëàðà çÿëèëëèê, ìèñêèíëèê äàìüàñû âóðóëäó âÿ Àëëàhûí ãÿçÿáèíÿ äö÷àð îëäóëàð. Áó îíëàðûí Àëëàhûí àéÿëÿðèíè èíêàð åòäèêëÿðèíÿ âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðè hàãñûç éåðÿ þëäöðäöêëÿðèíÿ ýþðÿ èäè. Áó îíëàðûí àñè îëäóãëàðûíà âÿ hÿääè àøäûãëàðûíà ýþðÿ èäè" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 61). Áóðàäà Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí íàíêîð hÿðÿêÿòëÿðèíäÿí äàhà áèðè à÷ûã ýþðöíäö.
Áÿãÿðÿ (Èíÿê) ãèññÿñè Ùç.Ìóñàíûí õàëãû hàãã äèíè ýåð÷ÿêäÿí ãàâðàéà áèëìÿìèøäè. Äàhà ÿââÿë äÿ äèããÿò éåòèðäèéèìèç êèìè, ïåéüÿìáÿðëÿðèíÿ Àëëàh ðèçàñû ö÷öí äåéèë, åhòèìàë êè, îíó ýöúëö âÿ ãÿðàðëû áèð ëèäåð êèìè ýþðäöêëÿðè ö÷öí èòàÿò åäèðäèëÿð. 106
Éÿhóäè õàëãûíûí àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè
Ùÿì÷èíèí hÿìèøÿ îíëàðà ýÿëÿí äèíè äÿéèøäèðÿðÿê îíó þç íÿôñëÿðèíÿ âÿ ãÿäèì äèíëÿðèíÿ óéüóíëàøäûðìàüà ÷àëûøäûëàð. Äèíèí àñàí âÿ òÿìèç éþíöíö ýþðìÿéèá, îíó ãàðûøûã âÿ ÷ÿòèí hàëà ýÿòèðèá þçëÿðèíÿ áöòëÿð äöçÿëòìÿéÿ, Àëëàhà éþíÿëìÿéè ÷ÿòèíëÿøäèðèá áóíó àéèíëÿøäèðìÿéÿ âÿ àðàäà áöòëÿðè âàñèòÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäûëàð. Èñðàèë îüóëëàðûíûí äèíëÿðèíè ÷ÿòèíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøàí áó ãÿðèáÿ ìÿíòèã ÿí à÷ûã øÿêèëäÿ "Áÿãÿðÿ" ñóðÿñèíäÿêè áèð ãèññÿäÿ èçàh åäèëèð. Áó ãèññÿäÿ Àëëàh Èñðàèë îüóëëàðûíà áèð áóçîâ êÿñìÿéè ÿìð åòìèøäè. Èñòÿíèëÿí øåé ñàäÿúÿ áèð áóçîâóí ãóðáàí åäèëìÿñèäèð âÿ Ùç.Ìóñà äà áóíó õàëãûíà áèëäèðèð. Èñðàèë îüóëëàðû èñÿ áó ÷îõ àéäûí âÿ àñàíëûãëà èúðà åäèëÿ áèëÿúÿê ÿìðè ÷ÿòèíëÿøäèðèð. Àëëàh îíëàðäàí ñàäÿúÿ áèð áóçîâ êÿñìÿëÿðèíè èñòÿéèð, îíëàð èñÿ äèíèí ÷ÿòèí âÿ ãàðûøûã îëìàñûíûí ëàçûìëûëûüûíû äöøöíÿðÿê îíëàðäàí èñòÿíèëìÿäèéè hàëäà õûðäàëûãëàðëà ìÿøüóë îëóðëàð. Ëàçûìñûç âÿ âàúèá îëìàéàí õûðäàëûãëàðëà ìÿøüóë îëàðêÿí àðàëàðûíäàêû Àëëàhûí åë÷èñèíÿ "Áèçè ëàüà ãîéóðñàí" äåéÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð äÿ èðÿëè ýåäèðëÿð: "Éàäûíûçà ýÿòèðèí î âàõòû êè, Ìóñà þç ãþâìöíÿ: "Àëëàh ñèçÿ áèð èíÿê êÿñìÿíèçè ÿìð åäèð!" - äåäè. Îíëàð èñÿ: "Áèçè ìÿñõÿðÿéÿìè ãîéóðñàí?" - äåäèëÿð". Ìóñà äà: "Àëëàh Þçö ìÿíè úàhèë îëìàãäàí ñàõëàñûí!" - äåäè. Îíëàð äåäèëÿð: "Áèçäÿí þòðö Ðÿááèíÿ äóà åäèá ñîðóø êè, î íÿ úöð îëìàëûäûð?" Ìóñà: "Àëëàh î èíÿéèí íÿ ÷îõ ãîúà, íÿ äÿ ÷îõ úàâàí äåéèë, áóíëàðûí èêèñèíèí àðàñûíäà îëäóüóíó áóéóðóð. Ñèçÿ ÿìð îëóíàí øåéè éåðèíÿ éåòèðèí!" - äåäè. Îíëàð äåäèëÿð: "Áèçäÿí þòðö Ðÿááèíÿ äóà åò, ãîé îíóí ðÿíýèíè äÿ áèçÿ áèëäèðñèí". Î äà úàâàáûíäà: "Àëëàh îíóí òöíä ñàðû ðÿíýëè âÿ ýþðÿíëÿðÿ õîø ýÿëÿí îëäóüóíó áóéóðóð", - äåäè. Îíëàð ñþéëÿäèëÿð: "Áèçèì ö÷öí Ðÿááèíÿ äóà åò êè, îíóí ÿñë ñèôÿ107
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
òèíè áèçÿ áèëäèðñèí, ÷öíêè áèç èíÿêëÿðè áèð-áèðèíÿ áÿíçÿäèðèê. ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿ, ÿëáÿòòÿ, äöç éîëäà îëàðûã". Ìóñà äåäè: "Ðÿááèíèç áóéóðóð êè, î hå÷ êÿñÿ ðàì îëìàéûá áîéóíäóðóã ýþòöðìÿéÿí, òàðëà ñöðìÿéÿí, ÿêèí ñóâàðìàéàí, åéáñèç-ãöñóðñóç âÿ ëÿêÿñèç áèð èíÿêäèð". Áó çàìàí îíëàð: "Èíäè èøè hÿãèãÿòÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðòäûí", - äåäèëÿð âÿ îíó êÿñäèëÿð. Àììà àç ãàëìûøäû êì, áó èøè éåðèíÿ éåòèðìÿñèíëÿð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 67-71). Éóõàðûäàêû ãèññÿäÿ äÿ èçàh îëóíäóüó êèìè, Ùç.Ìóñàíûí õàëãû Àëëàhûí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ äàèìà ÷ÿòèíëèê òþðÿòäèëÿð: hàçûðëàäûãëàðû õûðäàëûãëàð ñÿáÿáè èëÿ áó ÿìð hàðàäàñà èúðàîëóíìàç hàëà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð òÿñáèòëÿìÿéè ãÿáóë åòäèëÿð. ßñëèíäÿ èñòÿíèëÿí øåé ÷îõ àñàíäû: ñàäÿúÿ áèð áóçîâ êÿñìÿëè èäèëÿð. Áó ýöí éÿhóäè äèíèíÿ íÿçÿð ñàëàíäà áóçîâ ãèññÿñèíäÿ ãåéä åäèëÿí õûðäà÷û éÿhóäè ìÿíòèãèíèí äàhà äà àðòàðàã äàâàì åòäèéèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Éÿhóäèëÿðèí äèíè êèòàáû îëàí Òÿëìóääà èáàäÿòëÿð âÿ éà ýöíäÿëèê éàøàì hàããûíäà ÿí àüëàýÿëìÿç òÿôñèëàòëàð éåð àëûð. Ìÿñÿëÿí, áèð håéâàíûí ñöäöíöí íåúÿ ñàüûëàúàüûíäàí òóòìóø éàíäûðûëàí áèð òöòñöíöí äóìàíûíäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿéèíÿ ãÿäÿð ñàéñûç ìþâçóäà hå÷ áèð äèíè àíëàì äàøûìàéàí òÿôÿððöàò éåð àëûð. Éÿhóäèëèêäÿ áèð èíñàíûí äèíäàðëûüûíûí þë÷öñö äÿ áó òÿôñèëàòëàðû íÿ ãÿäÿð òÿòáèã åòäèéèíÿ ýþðÿ äÿéèøèð. Áóíóí ÿâÿçèíÿ äèíäàðëûüûí òÿìÿëè îëàí Àëëàhà âÿ àõèðÿòÿ èìàí ìÿñÿëÿñè òàìàìÿí óíóäóëóð. Éÿhóäè äèíè éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ëàçûì îëàí áèð ãàéäàãàíóí òîïëóñó hàëûíà ýÿëèá âÿ îíóí Àëëàh ãîðõóñó, Àëëàh ðèçàñû, Àëëàh ñåâýèñè êèìè èìàíè ÿñàñëàðû èòèá.
108
Éÿhóäè õàëãûíûí àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè
Èñðàèë îüóëëàðûíûí ÿìðÿ òàáå îëìàìàñû âÿ ëÿíÿòëÿíìÿñè Èñðàèë îüóëëàðû Ìèñèðäÿí ÷ûõäûãäàí ñîíðà Àëëàh îíëàðà éóðä îëàðàã áèð òîðïàã âÿä åòìèøäè. Áó ñÿôÿð ÿñíàñûíäà Ùç.Ìóñàéà åòäèêëÿðèíè âÿ îíó ñàëäûãëàðû ÷ÿòèíëèêëÿðè ÿââÿëêè ñÿhèôÿëÿðäÿ áèëäèðäèê. Âÿä åäèëìèø òîðïàãëàðà ýÿëÿíäÿ äÿ ÷ÿòèíëèê éàðàòìàüà äàâàì åòäèëÿð: "Áèð çàìàí Ìóñà þç úàìààòûíà áåëÿ äåìèøäè: "Åé úàìààòûì, Àëëàhûí ñèçÿ îëàí íåìÿòèíè õàòûðëàéûí êè, ñèçäÿí ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðäè, ïàäøàhëàð òÿéèí åòäè âÿ àëÿìëÿðäÿí hå÷ áèðèíÿ âåðìÿäèéèíè ñèçÿ âåðäè. Åé úàìààòûì! Àëëàhûí ñèçèí ö÷öí ÿçÿëäÿí ìöÿééÿí åòäèéè ìöãÿääÿñ òîðïàüà äàõèë îëóí, ýåðè äþíìÿéèí, éîõñà çÿðÿð ÷ÿêìèø hàëäà ýåðè äþíÿðñèíèç. Îíëàð äåäèëÿð: "Éà Ìóñà, îðàäà íÿhÿíý àäàìëàð âàðäûð. Îíëàð îðàäàí ÷ûõìàéûíúà áèç îðà ýèðìÿéÿúÿéèê. ßýÿð îíëàð îðàäàí ÷ûõñàëàð, áèç îðà äàõèë îëàðûã"" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 20-22). Àëëàh îíëàðà äÿôÿëÿðëÿ êþìÿê åòìèøäè. Îíëàðû ñóäàí êå÷èðÿðÿê Ôèðîíäàí ãóðòàðìûø âÿ áó òîðïàãëàðû îíëàðà âåðìèøäè. Îðàäàêû ÿçàçèë õàëãëà äàâà åäÿúÿêëÿðè òÿãäèðäÿ ìöòëÿã ãàëèá ýÿëÿúÿêëÿðèíè âÿä åòìèøäè. Îíëàð Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿëè âÿ åë÷èñèíÿ òàáå îëìàëû èäèëÿð. Àíúàã Ùç.Ìóñàíûí õÿáÿðäàðëûãëàðûíà ãàðøû ÷ûõäûëàð, ãîðõäóãëàðûíà ýþðÿ îðà ýèðìÿäèëÿð. Ãîðõàíëàðäàí ñàäÿúÿ èêè êèøè Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿéèí âÿ îðàéà ýèðìÿéèí ëàçûì îëäóüóíó ñþéëÿäè: "Ãîðõàíëàðäàí Àëëàhûí íåìÿò âåðäèéè èêè íÿôÿð äåäè: "Îíëàðûí öñòöíÿ ãàïûäàí ýèðèí. ßýÿð ýèðñÿíèç, îíëàðà ìöòëÿã ãÿëÿáÿ ÷àëàðñûíûç. ßýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, Àëëàhà òÿâÿêêöë åäèí!"" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 23). Èñðàèë îüóëëàðû áó õÿáÿðäàðëûãëàðà áàõìàéàðàã Àëëàhûí åë109
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
÷èñèíÿ ãàðøû ÷ûõûá îíà ñàéüûñûçúàñûíà ñÿñëÿíäèëÿð: "Äåäèëÿð: "Åé Ìóñà, íÿ ãÿäÿð êè, îíëàð îðàäàäûðëàð, áèç îðà ýèðìÿéÿúÿéèê. Ñÿí âÿ Ðÿááèí ýåäèá îíëàðëà âóðóøóí. Áèç èñÿ áóðàäà îòóðàúàüûã"" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 24). Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí àçüûíëûüû àðòûã ÿìÿëëè-áàøëû àðòìûøäû. Îíëàð ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí hå÷ áèð ñþçöíö äèíëÿìÿéÿúÿê, à÷ûãúà ãàðøû ÷ûõàúàã hàëà ýÿëìèøäèëÿð. Áóíäàí ñîíðà Ìóñà ïåéüÿìáÿð Ðÿááèìèçÿ éàëâàðûá îíó âÿ ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó áó öñéàíêàð õàëãäàí àéûðìàñûíû èñòÿäè: "Ìóñà äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì éàëíûç þçöìÿ âÿ ãàðäàøûìà ýöúöì ÷àòàð. Ñÿí áèçè áó ýöíàhêàð âÿ àçüûí úàìààòäàí àéûð!" Àëëàh Ìóñàéà áóéóðäó: "Àðòûã îðà ãûðõ èë ìöääÿòèíÿ îíëàðà hàðàì åäèëäè. Îíëàð îëäóãëàðû éåðäÿ ñÿðýÿðäÿí ýÿçèá äîëàøàúàãëàð. Î ýöíàhêàð úàìààòûí hàëûíà àúûìà!"" ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 25-26). Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàhà âÿ åë÷èñèíÿ åòäèêëÿðè áó öñéàíêàðëûãäàí ñîíðà î áþëýÿ äöç ãûðõ èë Èñðàèë îüóëëàðûíà hàðàì îëäó âÿ îðà ýèðÿ áèëìÿäèëÿð. Ùç.Ìóñà þìðö áîéóíúà Ðÿááèìèçèí ðèñàëÿòèíè òÿáëèü åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Õàëãûíû áöòëÿðäÿí àéûðûá îíà hÿãèãè äèíè àíëàòìàã ö÷öí ýöú ñÿðô åòäè. Îíóí ìÿãñÿäè Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí èíñàíëàðû õÿáÿðäàð åäÿðÿê îíëàðû úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãóðòàðìàã èäè. Áóíóí ö÷öí Ôèðîíëà ìöáàðèçÿ àïàðäû, þç õàëãûíûí éàíëûø èíàíúûíû äÿéèøäèðìÿéÿ ÷àëûøäû. Áóíëàðû åäÿðêÿí hÿì Ôèðîíäàí âÿ ÿòðàôûíäàí, hÿì äÿ þç õàëãûíäàí ÿçèééÿò ýþðäö. Àíúàã Ùç.Ìóñà hÿð øåéè èëÿ Àëëàh ö÷öí éàøàéàí ñå÷èëìèø áèð áÿíäÿäèð âÿ Ðÿááèìèç îíó Ôèðîíóí äà, þç õàëãûíûí äà ñûõûíòû âÿ áÿëàëàðûíäàí õèëàñ åòäè. Ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí éîëó èëÿ ýåòìÿéÿí, îíëàðà ÿìàíÿò åäèëìèø äèíäÿí öç ÷åâèðÿí âÿ "ñÿí âÿ Ðÿááèí ýåò, èêèíèç ñàâà110
Éÿhóäè õàëãûíûí àçüûí hÿðÿêÿòëÿðè
øûí" äåéÿðÿê íàíêîðëóã åäÿí Èñðàèë îüóëëàðû áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí áèð èáðÿò âÿñèëÿñèäèð. Àëëàh áöòöí èíñàíëàðû ïåéüÿìáÿðèíäÿí öç ÷åâèðìèø Èñðàèë îüóëëàðû êèìè îëìàìàñû ö÷öí áåëÿ õÿáÿðäàð åäèð: "Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð! Ìóñàéà ÿçèééÿò âåðÿí êÿñëÿð êèìè îëìàéûí. Àëëàh îíëàðûí äåäèêëÿðèíäÿí òÿìèçÿ ÷ûõàðòäû. Î, Àëëàh éàíûíäà ÷îõ hþðìÿòëè èäè" ("ßhçàá" ñóðÿñè, 69).
"Íÿ ìàëëàðû, íÿ äÿ îüóë-óøàüû ñÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðìÿñèí. Àëëàh îíëàðëà àíúàã ìöíàôèãëÿðÿ äöíéàäà ÿçàá âåðìÿê, êàôèð îëäóãëàðû hàëäà, úàíëàðûíû àëìàã èñòÿð" ("Òþâáÿ" ñóðÿñè, 55).
111
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ùç.Ìóñà âÿ åëì ñàhèáè îëàí èíñàí Ãóðàíäà "Êÿhô" ñóðÿñèíèí è÷èíäÿ áþéöê áèð ãèññÿ Ùç.Ìóñàäàí áÿhñ åäèð. Áó ãèññÿéÿ áàõäûüûìûçäà áó hàäèñÿëÿðèí Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòûíûí òàì îëàðàã hàíñû äþâðöíäÿ êå÷äèéèíè àíëàéà áèëìèðèê. Åhòèìàë åäèëÿí hàäèñÿ Ùç.Ìóñàíûí Èñðàèë îüóëëàðû èëÿ áèðëèêäÿ Ìèñèðäÿí ÷ûõìàñûíäàí ñîíðà hÿéàòà êå÷ìèø îëà áèëÿð. Áó ãèññÿíèí ÿí âàúèá úÿhÿòè èñÿ ðÿìçëÿðëÿ äîëó áèð èçàhàò îëìàñû, Àëëàh äÿðýàhûíäàí âåðèëÿí áèð åëì âÿ áó åëìÿ ñàhèá îëàí èíñàíëà Ùç.Ìóñàíûí äèàëîãëàðûíäàí áÿhñ åòìÿñèäèð. Áó ãèññÿíèí ÿââÿëèíäÿ Ùç.Ìóñà ýÿíú êþìÿê÷èñè èëÿ áèð ñÿôÿðÿ ÷ûõàð: "Éàäûíà ñàë êè, áèð çàìàí Ìóñà þç ýÿíú äîñòóíà áåëÿ äåìèøäè: "Ìÿí èêè äÿíèçèí ãîâóøäóüó éåðÿ ÷àòìàéûíúà âÿ óçóí ìöääÿò ýÿçèá äîëàíìàéûíúà ýåðè äþíìÿéÿúÿéÿì!" Îíëàð èêè äÿíèçèí ãîâóøäóüó éåðÿ ýÿëèá ÷àòäûãäà áàëûüû óíóòìóøäóëàð, áàëûã èñÿ äÿíèçäÿ áèð éàðüàíà òÿðÿô öç òóòìóøäó. Îíëàð êå÷èá ýåòäèêëÿðè çàìàí Ìóñà ýÿíú äîñòóíà äåäè: "Íàhàð éåìÿéèìèçè ýÿòèð. Áó ñÿôÿðèìèç áèçè ëàï ÿëäÿí ñàëäû!" Î èñÿ: "Ýþðöðñÿíìè, áèç ãàéàíûí éàíûíäà ýèçëÿíäèéèìèç çàìàí ìÿí áàëûüû óíóòäóì. Äîüðóñó, îíó õàòûðëàìàüû ìÿíÿ éàëíûç øåéòàí óíóòäóðäó. Áàëûã ÿúàèá áèð øÿêèëäÿ äÿíèçÿ éîëëàíìûøäûð!" - äåéÿ úàâàá âåðäè. Ìóñà: "Åëÿ èñòÿäèéèìèç äÿ áóäóð!" - äåäè âÿ îíëàð þç ëÿïèðëÿðèíèí èçèíÿ äöøöá ýÿëäèêëÿðè éîëëà ýåðè ãàéûòäûëàð" 112
Ùç.Ìóñà âÿ åëì ñàhèáè îëàí èíñàí
("Êÿhô" ñóðÿñè, 60-64). Áó àéÿëÿðäÿ âàúèá hèêìÿòëÿð éåð àëûð. Äèããÿò åäèëèðñÿ, Ùç.Ìóñà "éåìÿéèìèçè ýÿòèð, áó ñÿôÿðèìèç áèçè ëàï ÿëäÿí ñàëäû" äåìÿêëÿ éåìÿê âàõòûíû èñòèðàhÿò âàõòûíà óéüóíëàøäûðûð. Ùàëáóêè áàøãà áèðèñè éåìÿê ö÷öí áèð, èñòèðàhÿò ö÷öíñÿ àéðû áèð ôàñèëÿ âåðÿ áèëÿðäè. Ùç.Ìóñàíûí áó hÿðÿêÿòè þçöíäÿ ìöñÿëìàíûí þç âàõòûíû ÷îõ éàõøû äÿéÿðëÿíäèðìÿñè, áó ìÿãñÿäëÿ áèð íå÷ÿ èøè åéíè àíäà ìÿíòèãëè øÿêèëäÿ ïëàíëàøäûðàðàã ýþðìÿñè êèìè äÿðñëÿðè åhòèâà åäèð. Áàøãà áèð âàúèá hèêìÿò ñÿôÿð ÿñíàñûíäà éåìÿéèí óíóäóëìàñû âÿ áó óíóòãàíëûüûí ñÿáÿáèíèí øåéòàí îëäóüóíóí à÷ûãëàíìàñûäûð. Áóðàäà øåéòàíûí èíñàíûí öçÿðèíäÿ âàúèá áèð òÿñèðè à÷ûãëàíûð. Øåéòàí èíñàíûí óíóòãàíëûüûíà ñÿáÿá îëà áèëèð. Ìÿñÿëÿí, øåéòàí äèíèí âÿ ìöñÿëìàíëàðûí õåéðèíÿ îëàí ôàéäàëû áèð èøè óíóòäóðìàüà ÷àëûøûð. ßí áþéöê ìÿãñÿäè äÿ èíñàíà Àëëàhû óíóòäóðìàã, îíóí Àëëàhû àíìàñûíà âÿ äöøöíìÿñèíÿ ìàíå îëìàãäûð. Øåéòàíûí áó òÿñèðèíÿ ãàðøû èìàí åäÿí áèð èíñàíûí ÿí éàõøû ìöáàðèçÿñè äàèìà Àëëàhû õàòûðëàìàñûäûð. Ö÷öíúö áèð hèêìÿò Ùç.Ìóñàíûí ñþçöýåäÿí óíóòìà ìÿñÿëÿñèíè áèð ÿëàìÿò êèìè ãÿáóë åòìÿñè âÿ áóíóí àðäûíäàí éîëóíó äÿéèøäèðìÿñèäèð. Áó äà Ùç.Ìóñàíûí äàèìà Àëëàhà áàüëû îëìàñûíûí, ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿëÿðèí Îíóí éàðàòäûüûíû áèëÿí âÿ áóíà ýþðÿ hàäèñÿëÿðäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðà áèëÿí ÷îõ àüûëëû âÿ áàúàðûãëû áèð èíñàí îëìàñûíûí ÿëàìÿòèäèð. Ùç.Ìóñà âÿ ýÿíú äîñòó éåìÿéè óíóòìàëàðûíû èøàðÿ êèìè ýþðöá èçëÿðè òÿãèá åäèá ýåðè äþíäöëÿð. Äàhà ñîíðà Ùç.Ìóñà áèð êèøè èëÿ ðàñòëàøäû. Áó êèøèíèí àäû Ãóðàíäà áèëäèðèëìèð, àíúàã ýåíèø éàéûëàðàã îíóí hàããûíäà "Õûçûð" äåéÿ ñþç åäèëèð. Áó êèøèäÿ Àëëàhûí âåðäèéè õöñóñè áèð åëì âàð. Ùç.Ìóñà áó åëìè îíà þéðÿòìÿéèíè èñòÿéèá, ëàêèí î êèøè Ùç.Ìóñàéà áóíà 113
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ñÿáðèíèí ÷àòìàéàúàüûíû àíëàòìûøäû. Ãèññÿ áåëÿäèð: "Þç äÿðýàhûìûçäàí ìÿðhÿìÿò ÿòà åòäèéèìèç âÿ Þç òÿðÿôèìèçäÿí åëì þéðÿòäèéèìèç áÿíäÿëÿðèìèçäÿí áèðèíè òàïäûëàð. Ìóñà îíäàí ñîðóøäó: "Þéðÿäèëäèéèí äîüðó éîëó ýþñòÿðÿí åëìäÿí ìÿíÿ þéðÿòìÿê øÿðòèëÿ ñÿíÿ òàáå îëóììó?" Áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ñÿí ìÿíèìëÿ áèð éåðäÿ îëñàí ÿñëà äþçÿ áèëìÿçñÿí. Àõû ñÿí áèëìÿäèéèí áèð øåéÿ íåúÿ äþçÿ áèëÿðñÿí? Ìóñà äåäè: "Èíøàëëàh, ñÿáðëè îëäóüóìó ýþðÿúÿêñÿí. Ñÿíèí hå÷ áèð ÿìðèíäÿí ÷ûõìàéàúàüàì!" Äåäè: "ßýÿð ìÿíÿ òàáå îëàúàãñàíñà, ñÿáÿáèíè ñÿíÿ èçàh åòìÿéèíúÿ ìÿíäÿí hå÷ áèð øåé hàããûíäà ñîðóøìà!" äåäè. Áóíäàí ñîíðà îíëàð äóðóá éîëà äöøäöëÿð. Ýÿìèéÿ ìèíäèêëÿðè çàìàí îíó äåøäè. Ìóñà äåäè: "Ñÿí ýÿìèäÿ îëàíëàðû ñóéà ãÿðã åòìÿê ö÷öíìö ýÿìèíè äåøäèí? Äîüðóñó, áþéöê áèð øåé åòäèí". Áåëÿ úàâàá âåðäè: "Ñÿíÿ äåìÿäèììè êè, ìÿíèìëÿ áèð éåðäÿ îëàíäà ÿñëà äþçÿ áèëìÿçñÿí?" Ìóñà äåäè: "Óíóòäóüóì áèð øåéÿ ýþðÿ ìÿíè äàíëàìà âÿ ìÿíè þç èøèìäÿ ÷ÿòèíëèéÿ ñàëìà!" Éåíÿ ýåòäèëÿð, íÿhàéÿò áèð îüëàí óøàüû èëÿ ðàñòëàøäûãäà äÿðhàë îíó þëäöðäö. Ìóñà äåäè: "Ïàê (ìÿñóì) áèð úàíàìû ãûéäûí? Äîüðóäàí äà, ÷îõ ïèñ áèð øåé åòäèí". Éåíÿ áåëÿ úàâàá: "Ñÿíÿ äåìÿäèììè êè, ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿ îëàíäà ÿñëà äþçÿ áèëìÿçñÿí? Ìóñà äåäè: "ßýÿð áóíäàí ñîíðà ñÿíäÿí áèð øåé áàðÿñèíäÿ õÿáÿð àëñàì, áèð äàhà ìÿíèìëÿ éîëäàøëûã åòìÿ. Ñÿí àðòûã ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí öçðëöñÿí". 114
Ùç.Ìóñà âÿ åëì ñàhèáè îëàí èíñàí
Ñîíðà éåíÿ éîëà äöçÿëèá ýåòäèëÿð. Àõûðäà áèð ìÿìëÿêÿò ÿhëèíÿ éåòèøèá îíëàðäàí éåìÿéÿ áèð øåé èñòÿäèëÿð. ßhàëè îíëàðû ãîíàã åòìÿê èñòÿìÿäè. Îíëàð îðàäà éûõûëìàã öçðÿ îëàí áèð äèâàð ýþðäöëÿð. Îíó äöçÿëòäè. Ìóñà äåäè: "ßýÿð èñòÿñÿéäèí, ñþçñöç êè, áóíóí ìöãàáèëèíäÿ áèð ìóçä àëàðäûí"... Äåäè: "Áó àðòûã ìÿíèìëÿ ñÿíèí àðàíäà àéðûëûã âàõòûäûð, äþçÿ áèëìÿäèéèí øåéëÿðèí éîçóìóíó ñÿíÿ õÿáÿð âåðÿúÿéÿì! Áåëÿ êè, ýÿìè äÿíèçäÿ ÷àëûøûá-âóðóøàí áèð äÿñòÿ éîõñóëà ìÿíñóá èäè. Ìÿí îíó õàðàá åòìÿê èñòÿäèì, ÷öíêè hÿìèí àäàìëàðûí àðàñûíäà hÿð áèð ñàç ýÿìèíè çîðëà ÿëÿ êå÷èðÿí áèð ïàäøàh âàð èäè. Îüëàíà ýÿëäèêäÿ, îíóí àòà-àíàñû ìþìèí êèìñÿëÿð èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç àòà-àíàñûíû äà àçüûíëûüà âÿ êöôðÿ ñöðöêëÿìÿñèíäÿí ãîðõäóã. Âÿ Ðÿááèíèí îíóí ÿâÿçèíäÿ îíëàðà äàhà òÿìèç âÿ äàhà ìÿðhÿìÿòëè îëàí áàøãà áèð þâëàä âåðìÿñèíè èñòÿäèê. Äèâàðà ýÿëäèêäÿ èñÿ, î, øÿhÿðäÿ îëàí èêè éåòèì îüëàíûí èäè. Àëòûíäà îíëàðà ÷àòàñû áèð õÿçèíÿ âàðäû. Îíëàðûí àòàñû ÿìÿëèñàëåh èäè. Ðÿááèí îíëàðûí hÿääè-áöëóüà ÷àòìàëàðûíû âÿ Ðÿááèíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëàðàã þç õÿçèíÿëÿðèíè òàïûá ÷ûõàðòìàëàðûíû èñòÿäè. Ìÿí áóíëàðû þç-þçöìäÿí åòìÿäèì. Ñÿíèí ñÿáð åäèá äþçÿ áèëìÿäèéèí øåéëÿðèí éîçóìó áóäóð!"" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 65-82). Áó ãèññÿäÿí ÷ûõàðûëìàñû ëàçûì îëàí âàúèá áèð äÿðñ âàð: Àëëàh èíñàíëàðûí øÿð êèìè ýþðäöéö hàäèñÿëÿðèí àðäûíúà ÷îõ áþéöê õåéèðëÿð éàðàäûð. Áèð ýÿìèíèí îðòàäà hå÷ áèð àøêàð ñÿáÿá îëìàäàí áàòûðûëìàñû, áèð óøàüûí àøêàð áèð ýöíàhû éîõ èêÿí þëäöðöëìÿñè êèìè hàäèñÿëÿð ñÿòhè îëàðàã äÿéÿðëÿíäèðèëñÿ, áóí115
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ëàð áþéöê áèð øÿð (ïèñëèê) êèìè ýþðöíöðëÿð. Àíúàã áó ãèññÿäÿ äÿ èçàh åäèëäèéè êèìè, Àëëàhûí áó hàäèñÿëÿðè éàðàòìàñûíäà èíñàíûí ýþðìÿäèéè âÿ áèëìÿäèéè áþéöê õåéèðëÿð âÿ hèêìÿòëÿð âàð. ßëáÿòòÿ, Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû áó ãèññÿäÿ èçàh åäèëÿí hàäèñÿëÿð òàìàìÿí áàòèíè áèð âÿçèééÿòäèð. Éÿíè ýöíäÿëèê hÿéàòäà ãàðøûëàøûëàúàã hàäèñÿëÿð äåéèë. Áóðàäà ÿñàñ ìþâçó Àëëàhûí âÿçèôÿëÿíäèðäèéè áèð èíñàíûí âàðëûüû ìÿñÿëÿñèäèð. Àììà èíñàíëàð ýöíäÿëèê hÿéàòäà ãàðøûëàøäûãëàðû hàäèñÿëÿðèí äÿ áó éþíäÿ õåéðèíè äöøöíìÿëèäèð. Áó ýöí äöíéàäà ýåð÷ÿêëÿøÿí âÿ èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí "øÿð" êèìè ãÿáóë åäèëèá "íèéÿ áó ïèñëèêëÿð éàøàíûð" êèìè áèð ìÿíòèãëÿ äÿéÿðëÿíäèðèëÿí hàäèñÿëÿð ãÿòè ñóðÿòäÿ èëàhè áèð ìÿãñÿäÿ éþíÿëèêäèð. ßýÿð èíñàí ñÿáð åòñÿ âÿ ãàâðàìàã ö÷öí ñÿìèìè áèð ñÿé ýþñòÿðñÿ, Àëëàh áó hèêìÿòëÿðè îíà áàøà ñàëà áèëèð.
116
ÍßÒÈÚß Áóðà ãÿäÿð éåð âåðäèéèìèç àéÿëÿðäÿí ýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàäàí áèð ÷îõ éåðäÿ ÷îõ ýåíèø øÿêèëäÿ ñþç à÷ûëìûøäûð. Áóíà ýþðÿ Ùç.Ìóñàíûí hÿéàòû ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë íÿñèhÿò âÿ õàòûðëàòìàëàðëà äîëóäóð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðèíè êèòàá áîéóíúà Ùç.Ìóñàíûí àíàäàí îëìàñûíäàí åòèáàðÿí èíúÿëÿäèê. Áó äÿðñëÿðè áèð äàhà íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ö÷öí äöøöíñÿê, áèð èíñàíûí hÿéàòûíäàêû ãÿäÿðèí ìöòëÿã hàêèìèééÿòèíè âÿ ìþìèí ñàëåh áàíäÿëÿð ö÷öí ãÿäÿðèí ìöòëÿã ýþçÿëëèéè èëÿ ãàðøûëàøàðûã. Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû àéÿëÿðäÿí ÷ûõàðìàëû îëäóüóìóç äÿðñëÿðèí áèð ãèñìèíè áåëÿ òÿñíèô åäÿ áèëÿðèê:
1. Òàëå (ãÿäÿð) âÿ hèêìÿòëÿðè Ùç.Ìóñàíûí àíàäàí îëàíäà ïåéüÿìáÿð îëàúàüû âÿ àïàðàúàüû ìöáàðèçÿ òàëåéèíäÿ ìÿëóì èäè. Áóíëàð hÿòòà î, àíàäàí îëìàìûøäàí ÿââÿë äÿ ìÿëóì èäè. Áèç äÿ þçöìöçÿ áàõäûüûìûçäà áÿëëè áèð òàëå öçÿðèíäÿ éàøàäûüûìûçû äÿðê åäèðèê. Áó òàëå áèçèì ö÷öí ÿí éàõøû îëàíûäûð. Áó òàëåéè áèçÿ Éàðàäàíûìûç âÿ Ðÿááèìèç îëàí Óúà Àëëàh hàçûðëàéûá. Î, ñîíñóç åëì âÿ ìÿðhÿìÿò ñàhèáèäèð. Áóíà ýþðÿ áèç þçöìöç ö÷öí éàðàäûëàí òàëåéÿ ðàçû îëìàëû, íÿ îëóðñà îëñóí éàøàäûüûìûç hàäèñÿëÿðèí áó òàëå ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ðÿááèìèç òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû äöøöíöá ñåâèíúëÿ ãàðøûëàìàëûéûã.
117
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
2. Ùàãëûíûí éàíûíäà îëìàã Êèòàáûí ÿââÿëèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàí áèð êèøèíèí òÿðÿôèíè ñàõëàéûá áèðèíè éàíëûøëûãëà þëäöðìÿñèíäÿí áÿhñ åòìèøäèê. Áóðàäà þç òÿðÿôèíäÿí (àèëÿñèíäÿí, ãÿáèëÿñèíäÿí, õàëãûíäàí âÿ ñ.) îëàí èíñàíûí òÿðÿôèíè ñàõëàìàüûí éàíëûøëûüû âóðüóëàíûð. Èíñàíëàðûí öñòöíëöéöíö òÿìèí åäÿí àìèë hàíñûñà áèð àèëÿéÿ, ãÿáèëÿéÿ âÿ éà õàëãà ìÿíñóá îëìàëàðû äåéèë, hàãëû îëìàëàðûäûð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ îðòàäà áèçèì hÿðÿêÿòëÿðèìèçè íèçàìëàéàúàã hÿð øåéèí ôþâãöíäÿ áèð ÿäàëÿò àíëàéûøû âÿ hèññè îëìàëûäûð.
3. Àëëàhà ýöâÿíìÿê âÿ òÿâÿêêöë Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ ÿí ÷îõ òÿâÿêêöë àíëàéûøû èøëÿíèð. Ùç.Ìóñàíûí åìîñèîíàë øÿõñ îëìàñûíà áàõìàéàðàã Àëëàh îíó òÿâÿêêöëëö îëìà èñòèãàìÿòèíäÿ õÿáÿðäàð åäÿðÿê ìààðèôëÿíäèðìèøäè. Ìóñà ïåéüÿìáÿð hÿéàòû áîéóíúà ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿëÿðäÿ Àëëàhà ìöòëÿã ýöâÿíìÿéèí ýÿðÿêëèëèéèíè âÿ Îíóí hÿð øåéÿ hàêèì îëäóüóíó þéðÿíìèøäè. Áó ÿñíàäà åòäèéè õÿòàëàðû òþâáÿ åäèá äöçÿëòìèøäè. Àëëàhà ýöâÿíìÿê, Îíà òÿâÿêêöë åòìÿê ö÷öí Àëëàhû éàõøûúà òàíûìàã âÿ Îíó ëàçûìûíúà òÿãäèð åòìÿê ýÿðÿêäèð. Àëëàhûí ñèôÿòëÿðèíè äöøöíäöêäÿ Îíóí áöòöí hÿéàòûí Éàðàäûúûñû îëäóüó, úàíû àëàí îëäóüó, ìöòëÿã ýöú ñàhèáè îëäóüó, hÿð øåéè ÿhàòÿ åòäèéè, "îë" äåìÿñè èëÿ hÿð øåéèí îëäóüó, ìöëêöí ìöòëÿã âÿ éåýàíÿ ñàhèáè îëäóüó, ìÿðhÿìÿò ñàhèáè îëäóüó, äóàëàðà ÿâÿç âåðÿí îëäóüó, äèëÿäèéèíÿ hèäàéÿòè âåðÿúÿéè ÷îõ ðàhàò áàøà äöøöëöð. Áöòöí èøëÿð Àëëàhà äþíÿúÿêäèð. ßýÿð Éàðàäàíûìûçû äàhà éàõøû òàíûéûá Îíóí ãöäðÿòèíè ëàçûìûíúà òÿãäèð åòñÿê, ñþéêÿíèëÿúÿê, ýöâÿíèëÿúÿê âÿ òÿâÿêêöë åäèëÿúÿê òÿê âàðëûüûí Àëëàh îëäóüóíó áàøà äöøÿ áèëÿðèê.
118
ÍßÒÈÚß
4. Äöíéà hÿéàòûíûí âÿ ìàë-ìöëêöí ìöâÿããÿòè îëìàñû Ãàðóí ãèññÿñèíäÿ ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ ýþðäöéöìöç êèìè, èíñàí þëÿíäÿ ãîéóá ýåòäèéè ìàë-ìöëê îíà hå÷ âàõò áèð ôàéäà ýÿòèðìÿç. Ùÿòòà î ìàëëàð îíëàð Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàã ö÷öí èøëÿíìèðñÿ, äöíéà âÿ àõèðÿò ÿçàáûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëàð. Âàð-äþâëÿò hå÷ âàõò ãèáòÿ âÿñèëÿñè äÿ îëìàìàëûäûð. ×öíêè Àëëàh èñòÿäèéèíÿ ðóçèíè ýåíèøëÿäèá éàéàð, èñòÿäèéèíäÿí äÿ êÿñÿð. Àëëàh ðèçàñû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëìÿäèêúÿ èíñàíûí ÷îõ âàð-äþâëÿòèíèí îëìàñû îíà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäèéè êèìè, Àëëàhûí ðèçàñûíà óéàí èíñàíëàðûí ìàëûíûí àç îëìàñû äà îíëàð ö÷öí áèð èòêè äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ äöíéàäàêû ìàë, ìöëê, çÿíýèíëèê êÿäÿð âÿ éà þéöíìÿ ãàéíàüû îëìàìàëû, éàëíûç Àëëàhûí ðèçàñûíà óéüóí éàøàìàã âÿ òÿãâà þë÷ö îëàðàã ÿñàñ ýþòöðöëìÿëèäèð.
5. Úàhèëëèéÿ äöøöíúÿñè âÿ èíñàíûí þçöíö ïàêëàøäûðìàñû Êèòàá áîéóíúà íöìóíÿëÿðèíè ýþðäöéöìöç êèìè, Èñðàèë îüóëëàðû Ùç.Ìóñà ýÿëäèêäÿ îíóí ýÿòèðäèéè äèíè ãÿáóë åòäèëÿð, àììà òÿñèðè àëòûíà äöøäöêëÿðè úàhèëëèéÿ ìÿäÿíèééÿòèíäÿí äÿ óçàãëàøìàäûëàð. ßêñèíÿ, úàhèëëèéÿ ìÿíòèãèíèí hàãã äèíÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷àëûøäûëàð. Áó, áöòöí èíñàíëàðûí ÷îõ äèããÿò åòìÿëè îëäóüó áèð ìÿñÿëÿäèð. Èíñàí äöøöíúÿ âÿ èíàíúûíûí èíêèøàôû çàìàíû áÿçè éàíëûø øåéëÿðè äÿ ãÿáóë åäÿ áèëÿð. Éà äà äèíëÿ ñîíðàäàí òàíûø îëóá áèð ñûðà ãÿäèì äöøöíúÿëÿðè îëà áèëÿð. Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ äÿ õàëã áöòÿ ñèòàéèø åäÿí èíñàíëàðû ýþðöíúÿ úàhèëëèéÿ äöøöíúÿñèíäÿí òàì òÿìèçëÿíìÿäèéè âÿ èìàíû ÷îõ çÿèô îëäóüó ö÷öí áöòïÿðÿñòëÿðÿ ðÿüáÿò ýþñòÿðèá îíëàð êèìè îëìàã èñòÿìèøäè. Áó íöìóíÿ áèçÿ èíñàíûí êå÷ìèø 119
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
äöøöíúÿ âÿ éà èíàíúëàðûíû äàâàì åòäèðÿ áèëìÿêäÿêè òÿê þë÷öñöíöí Ãóðàí îëìàñûíûí ëàçûìëûëûüûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ åäèëäèêäÿ ñÿhâ èíàíú âÿ äöøöíúÿëÿð òÿìèçëÿíÿúÿê âÿ èíñàíëàð ýåð÷ÿê Ãóðàí ÿõëàãûíà éèéÿëÿíÿúÿêëÿð.
6. Ìöíàôèãëÿð âÿ äàâðàíûøëàðû Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ áèð úÿìèééÿò è÷èíäÿêè ìöíàôèãëÿðè âÿ îíëàðûí âåðÿ áèëÿúÿêëÿðè çèéàíëàðû äà ýþðöðöê. Ìöíàôèã äàâðàíûøû êèìè Ñàìèðè áèçÿ áèð ÷îõ âàúèá þçÿëëèêëÿðè ýþñòÿðèð. Ìöíàôèãëÿð ìþìèíëÿðèí è÷èíäÿí ÷ûõûð. Ùç.Ìóñàíûí äþâðöíäÿ äÿ Ñàìèðè Èñðàèë îüóëëàðûíûí àðàñûíäàí ÷ûõìûøäû. Ìöíàôèãëÿð ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿê ö÷öí õàëãûí ÿí çÿèô àíûíû ýþçëÿéèðëÿð. Óüóðà íàèë îëàúàãëàðûíû hèññ åòäèêäÿ hÿðÿêÿòÿ ýÿëèðëÿð. Èíñàíëàðûí çÿèôëèéèíäÿí èñòèôàäÿ åäèá îíëàðû àçäûðìàüà ÷àëûøûðëàð. Áóíó åäÿðêÿí éîëäàí äþíäÿðäèêëÿðè èíñàíëàðûí íÿôñëÿðèíÿ õèòàá åäèðëÿð. Îíëàðûí õîøóíà ýÿëÿúÿê ñþç âÿ âÿäëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Äîüðóäàí Àëëàhû âÿ äèíè èíêàð åòìÿêëÿ îðòàéà ÷ûõìàçëàð, ÿêñèíÿ, èíàíúëû îëäóãëàðû, hÿòòà äèíè hàìûäàí äàhà éàõøû áèëäèêëÿðè âÿ èíñàíëàðà éàðäûì÷û îëàúàãëàðû èääèàñû èëÿ éîëà ÷ûõûðëàð. Ìöíàôèãëÿð ìþâçóñóíäà äèããÿò åäèëìÿñè ÷îõ âàúèá îëàí áèð ìÿñÿëÿ äÿ òÿêáàøûíà áöòöí õàëãû òÿñèðëÿíäèðÿ áèëìÿëÿðèäèð. Ñàìèðè äÿ þçöíäÿ áöòöí áó õöñóñèééÿòëÿðè åhòèâà åäÿí òàðèõè áèð ìöíàôèãäèð.
7. Èñðàèë îüóëëàðû âÿ îíëàðûí ÿñàñ äàâðàíûøû Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû àéÿëÿðÿ áàõàíäà îíóí ìöáàðèçÿñèíäÿ õàëãûíûí áþéöê éåð òóòäóüó ýþðöíöð. Áó õàëãûí ÿñàñ õàðàêòåðèíäÿ êîáóäëóã, áöòïÿðÿñò äöøöíúÿ, ïåéüÿìáÿðÿ öñéàí âàð. Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðÿ, êèòàáëàðà âÿ ìöõòÿëèô íåìÿòëÿðÿ ëàéèã îëìàéàí õàëã áó ñÿáÿáëÿ áó øÿðÿô âÿ 120
ÍßÒÈÚß
íåìÿòëÿðäÿí ìÿhðóì åäèëìèøäèð. Áó äà áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí áèð èáðÿò äÿðñèäèð.
8. Áóçîâ ãèññÿñè âÿ èíñàíûí òÿôñèëàò äöøêöíëöéö Áó ãèññÿäÿ ÿñàñ áèð áàõûø áóúàüû àíëàäûëàð: èíñàíûí òÿôñèëàò äöøêöíëöéö... Äèíèí àñàí, à÷ûã âÿ éàëûí hàëûíà áàõìàéàðàã èíñàíëàð îíó ÷ÿòèíëÿøäèðìÿéÿ, òÿôÿððöàòëàðëà áîüìàüà, ÿñë âàúèá îëàí ìÿãàìëàðûíäàí ÷ûõàðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè Àëëàh hàãã äèíèí Ùç.Èáðàhèìèí äèíè êèìè àñàí îëäóüóíó à÷ûãëàéûð. Òÿôñèëàò èñòÿéèíèí ÿñëèíäÿ èíñàíëàðû ÷ÿòèíëèéÿ äö÷àð åòäèéè âÿ îíëàðûí Àëëàhûí èñòÿêëÿðèíäÿí óçàãëàøìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿúÿéè ýþñòÿðèëèð.
9. Õûçûð ãèññÿñè âÿ Àëëàh äÿðýàhûíäàí áèð åëì Áó ãèññÿäÿ áèçÿ hàäèñÿëÿðèí ýþðöíÿí òÿðÿôèíäÿí áàøãà áèð ýåð÷ÿéèí îëà áèëÿúÿéè àíëàäûëûð. Áó, Àëëàh äÿðýàhûíäàí âåðèëÿí õöñóñè áèð åëìäèð. Áèçèì çàhèðè ýþðöíöøö èëÿ ïèñ êèìè ýþðäöéöìöç øåéëÿðèí ÿñëèíäÿ ïèñ îëìàéà áèëÿúÿéè, ÿêñèíÿ, ÷îõ ôÿðãëè áèð ýþðöíòöñöíöí îëà áèëÿúÿéè ìèñàëëàðëà à÷ûãëàíûð. Íÿòèúÿäÿ ìþìèíëÿðÿ íöìóíÿ êèìè ãàëàí ÿí áþéöê äÿðñ äÿ Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóíóí èìàíëàðû âÿ ýþçÿë ÿõëàãëàðûäûð. Ùÿð èêèñè äÿ êèòàá âåðèëÿí Èñëàì ïåéüÿìáÿðëÿðèäèð. Ùç.Ìóñàíûí ìöáàðèçÿñè áÿëêÿ äÿ ìèíëÿðëÿ èë ÿââÿë îëóá. Ëàêèí ýþñòÿðäèéè äàâðàíûøëàð, ñþéëÿäèéè ñþçëÿð áèçèì ö÷öí hÿëÿ äÿ ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð. Àëëàh îíó Þçö ö÷öí ñå÷ìèø, îíóíëà ñþháÿò åòìèø, ñþçëÿðèíè èíñàíëàðà ÷àòäûðñûí äåéÿ îíó åë÷è îëàðàã ýþíäÿðìèøäèð. Àëëàh hÿð èêè ìöáàðÿê èíñàíäàí Ãóðàíäà áåëÿ áÿhñ åäèð: "Ñîíðàäàí ýÿëÿíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ îíëàðûí hÿð èêèñè ö÷öí 121
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
(éàõøû àä, ýþçÿë õàòèðÿ) ãîéäóã. Ìóñàéà âÿ Ùàðóíà ñàëàì îëñóí!" Ùÿãèãÿòÿí, Áèç éàõøû ÿìÿë ñàhèáëÿðèíè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðûã! Øöáhÿñèç êè, îíëàðûí hÿð èêèñè Áèçèì ìþìèí áÿíäÿëÿðèìèçäÿí èäè" ("Ñàôôàò" ñóðÿñè, 119-122). Àëëàh îíëàðäàí âÿ áàøãà åë÷èëÿðèíäÿí ðàçû îëìóøäóð. Ðÿááèìèç åë÷èëÿðèíèí hÿéàòûíû äàhà éàõøû ãàâðàìàüû âÿ îíëàð êèìè ðàçû îëóíàí áÿíäÿëÿðäÿí îëìàüû áèçÿ äÿ íÿñèá åòñèí.
122
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design) ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè 123
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.
Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèðáèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð. Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû. Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ 124
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû. Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿð: 1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð. 2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð. 3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.
Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð? Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí 125
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.
“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð” Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. ×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð. Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ 126
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New York, 1977, s. 2.). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.
XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oparin, Origin of Life, Dover Publications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.). Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ 127
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and Life", Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasým 1982, s. 1328-1330). Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s. 7.). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth, Þubat 1998, s. 40.).
Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø 128
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒäÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍT âÿ ÄÍT) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific 130
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.). Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.
Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 189). 131
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Ëàìàðêûí òÿñèðè Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá. Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184). Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.
Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè. Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí 132
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ 133
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B. G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.). Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.
Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð. Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè 134
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð 135
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 179).
Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè Àíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð. Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, s. 133). Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð: “Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè 136
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New York, 1983, s. 197). Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.
Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð: 1. Australoïithecus 2. Ùîìî habilis 3. Ùîìî erectus 4. Ùîìî ñàïèåíñ. Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoïithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè 137
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature, c. 258, s. 389). Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä138
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralýk 1992). Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-homo ñàïèåíñ ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoïithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. baský, J. B. Lipincott Co., New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, s. 272). Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo ñàïèåíñ íåàíäåðòàë âÿ homo ñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, äåêàáð 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Steðhen Éay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð: ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ 139
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð. Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoïithecus ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, 140
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, s. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.
Äàðâèí äöñòóðó! Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê 141
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åòñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.
Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè 142
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð. Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð. Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû 143
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç. Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð? Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí 144
âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð. Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê. Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð 145
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð. Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.
Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð? Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð? Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð? ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû 146
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.
Ìàòåðèàëèñò èíàíú Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð. Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: 147
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World", The New York Review of Books, 9 éàíâàð 1997, s. 28). Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð. Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.
148
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð. Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç. Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê 149
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð: “Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ”, 26-7). “...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô”, 7179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð: “ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð”, 151415). Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà 150
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ
ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ Ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà Ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð: “(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô”, 7116). Ýþðöíäöéö êèìè, Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô”, 7117-119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà 151
ÙßÇÐßÒÈ ÌÓÑÀ
èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43). Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.
“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿðÿ”, 2/32).
152