Həzrəti Süleyman by Harun Yəhya (Харун Яхъя)

ÎÕÓÚÓÉÀ Çàëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíö äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí þç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr. Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàq. Áóíà gþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿqñÿäÿóéüóí áèëèrèê. Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr Qóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr. Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøà qÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ qÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áó êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq. Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèq åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàqäûr. Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà qåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàqäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàq. Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþrìÿòÿ äèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

Ùÿçðÿòè Ñöëåéìàí "Áèç Äàâóäà Ñöëåéìàíû áÿõø åòäèê. Íÿ ýþçÿë áÿíäÿ! Î äàèì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèìñÿ èäè" ("Ñàä" ñóðÿñè, 30).

Harun Yahya

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿ

òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Qóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè qàçàíú göäöëìör. Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà gþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí qàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíû éàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèíàìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

Ùÿçðÿòè Ñöëåéìàí

Harun Yahya

Ýèðèø

Ùÿçðÿòè Ñöëåéìàí

Ùç.Ñöëåéìàíà âåðèëÿí öñòöí åëì âÿ íåìÿòëÿð 17 Ùç.Ñöëåéìàíûí ìþhòÿøÿì hàêèìèééÿòè âÿ ýöúëö îðäóñó 59 Ùç.Ñöëåéìàíûí éöêñÿê ÿõëàãû Ùàðóò âÿ Ìàðóò

Ùç.Ñöëåéìàíâÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñè 94 Ùç.Ñöëåéìàíûí âÿôàòû 126 Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíäÿêè úèíëÿð âÿ håéâàíëàð 128

Ùç.Ñöëåéìàíëà Ùç.Çöëãÿðíåéí àðàñûíäàêû îõøàðëûãëàð 134 Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿí èêè ìöõòÿëèô èäàðÿ÷èëèê 146 Ñÿáà õàëãûíûí ìÿðóç ãàëäûüû àãèáÿò ßhäè-ßòèãäÿ Ùç.Ñöëåéìàí

152

162

Ùç.Ñöëåéìàí, Ùç.Çöëãÿðíåéí âÿ Ìåhäè îõøàðëûãëàðû Íÿòèúÿ 256 Ãóðàíäà úèíëÿð

258

Ãóðàíäà øåéòàí

272

192

Ýèðèø

íñàíëàðà áèð ðÿhìÿò âÿ hèäàéÿò ðÿháÿðè îëàðàã íàçèë åäèëÿí Ãóðàíäà Ïåéüÿìáÿðèìèç Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) éàøàäûãëàðûíäàí, èíêàð÷ûëàðà ãàðøû àïàðäûüû òÿáëèüàòäàí âÿ Àëëàhûí äèíèíè éàéìàã ö÷öí àïàðäûüû áþéöê ìöáàðèçÿäÿí ÷îõ ãèéìÿòëè hèêìÿòëÿð âåðèëèá. Åéíè øÿêèëäÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçäÿí (ñ.ÿ.â.) ÿââÿë éàøàìûø Ùç.Ìóñà, Ùç.Éóñèô, Ùç.Èñà, Ùç.Éóíóñ, Ùç.Ëóò, Ùç.Íóh, Ùç.Øóåéá âÿ Ùç.Ñàëåh êèìè áèð ÷îõ åë÷èíèí hÿéàòû hàããûíäà äà ìöhöì ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) êèìè îíëàð äà àõèðÿò ýöíöíö õàòûðëàäàðàã èíñàíëàðû Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìèø, ýþçÿë ÿõëàãûí úÿìèééÿò òÿðÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëìÿñè ìÿãñÿäèëÿ hàãã äèíèí òÿáëèüàòûíû àïàðìàã âÿçèôÿñèíè þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðìöøäöëÿð. Àéÿëÿðäÿ åë÷èëÿðèí ýþçÿë ÿõëàãû, ñÿìèìè äóàëàðû, ÷ÿòèíëèêëÿð ãàðøûñûíäàêû hÿðÿêÿòëÿðè âÿ öðÿêäÿí ýÿëÿí ñÿéëÿðè áöòöí èíñàíëàðà áèð íÿñèhÿò âÿ õàòûðëàòìà êèìè òÿðèô åäèëèð. Âÿ Àëëàh èíñàíëàðà áó ìöãÿääÿñ åë÷èëÿðèí ýþñòÿðäèéè éîëëà ýåòìÿéè, îíëàðà èòàÿò åòìÿéè òþâñèéÿ åäèð. Áó hèäàéÿò ðÿháÿðëÿðèíèí éîëó èëÿ ýåäÿí, åhòèéàòû ÿëäÿí âåðìÿéÿí âÿ äàâðàíûøëàðûíû äöçÿëäÿíëÿðèí äöíéà âÿ àõèðÿòäÿ îëäóãëàðû ìöääÿò ÿðçèíäÿ áèð ãîðõó âÿ êÿäÿð éàøàìàéàúàüûíû ìöæ-

äÿëÿéèð ("ßðàô" ñóðÿñè, 35). Åë÷èëÿðèí ýþíäÿðèëìÿ ñÿáÿáëÿðè "Íèñà" ñóðÿñèíäÿ áó øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëèð: "Áèç hÿð áèð ïåéüÿìáÿðè, àíúàã îíà Àëëàhûí èçíèëÿ èòàÿò îëóíñóí äåéÿ, ýþíäÿðäèê..." ("Íèñà" ñóðÿñè, 64). Áóäóð, àäû Ãóðàíäà áó äÿéÿðëè âÿ ìöãÿääÿñ èíñàíëàð àðàñûíäà ÷ÿêèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí áèðè äÿ Ùç.Ñöëåéìàíäûð. Ùç.Ñöëåéìàí Ùç.Íóhóí êþêöíäÿí ýÿëÿí, Àëëàh äÿðýàhûíäàí hèäàéÿò âÿ éöêñÿê åëì áÿõø åäèëÿí áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàí hàããûíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: "...Áóíäàí ÿââÿë Íóhó âÿ îíóí íÿñëèíäÿí îëàí Äàâóäó, Ñöëåéìàíû, ßééóáó, Éóñèôè, Ìóñàíû âÿ Ùàðóíó äà hèäàéÿòÿ ãîâóøäóðìóøäóã. Áèç éàõøû èø ýþðÿíëÿðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðûã" ("ßíàì" ñóðÿñè, 84). Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíû Èñðàèëîüóëëàðûíà áèð õÿáÿðäàðåäèúè âÿ ãîðõóäóúó êèìè ýþíäÿðìèøäè. Âÿ î, Àëëàh äÿðýàhûíäàí âÿhé àëàí ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí áèðèäèð: "Áèç Íóhà âÿ îíäàí ñîíðàêû ïåéüÿìáÿðëÿðÿ âÿhé ýþíäÿðäèéèìèç êèìè, ñÿíÿ äÿ âÿhé ýþíäÿðäèê. Áèç Èáðàhèìÿ, Èñìàèëÿ, Èñhàãà, Éÿãóáà âÿ îíóí þâëàäëàðûíà, Èñàéà, ßééóáà, Éóíèñÿ, Ùàðóíà âÿ Ñöëåéìàíà äà âÿhé ýþíäÿðäèê. Áèç Äàâóäà äà Çÿáóðó âåðäèê" ("Íèñà" ñóðÿñè, 163). Êèòàáûí ãàðøûäàêû ôÿñèëëÿðèíäÿ ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíà áþéöê áèð ñÿëòÿíÿò, òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí áèð âàð-äþâëÿò, úèíëÿðèí âÿ ãóøëàðûí äÿñòÿêëÿäèéè ÷îõ ýöúëö îðäóëàð âÿ öñòöí åëìè áèëèêëÿð áÿõø åòìèøäè. Ùç.Ñöëåéìàí éàøàäûüû òîðïàãëàðäà hÿéàòû áîéó ÿäàëÿòëÿ hþêì åòìèø, éöêñÿê hþêìðàíëûã âÿ ðÿháÿðëèéè ñàéÿñèíäÿ ìöõòÿëèô áèðëèêëÿðè þç ÿòðàôûíäà òîïëàìûøäû. Àíúàã êàèíàòäàêû

áöòöí åëìëÿðèí, ìöëêöí âÿ hþêìöí ýåð÷ÿê ñàhèáèíèí àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh îëäóüóíó hÿð çàìàí áèëÿðÿê hÿð èøèíäÿ Àëëàhû äöøöíöá Îíà éþíÿëìèøäè ("Ñàä" ñóðÿñè, 30). Îíà ãàðøû îëàí èòàÿòêàð âÿ òÿñëèìèééÿòëè äàâðàíûøûíû þìðö áîéó ãîðóéóá ñàõëàìûøäû. Áó êèòàáû éàçìàãäà ìÿãñÿäèìèç Àëëàhûí áèð ÷îõ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ èíñàíëàðäàí öñòöí òóòäóüó Ùç.Ñöëåéìàíû Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿí þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ èíñàíëàðà òàíûòìàã, Ðÿááèìèçèí áó ñå÷èëÿí ãóëóíóí íöìóíÿâè ÿõëàãû öçÿðèíäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿêäèð. Ùç.Ñöëåéìàíäàí áÿhñ åäÿí àéÿëÿð þéöä àëìàã ìÿãñÿäèëÿ èíúÿëÿíÿíäÿ îíëàðûí hÿð áèðèíèí áó ýöíöìöçÿ äÿ èøûã ñàëàúàã ÷îõ ìöhöì íÿñèhÿò âÿ äÿðñëÿð îëìàñû ýþðöíÿúÿê. Áó êèòàáû éàçìàãäà äèýÿð áèð ìÿãñÿäèìèç èñÿ ñþçöýåäÿí áó ãèññÿíèí áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí àõûð çàìàíà àèä îëìàñûäûð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, àõûð çàìàí ãèéàìÿòÿ éàõûí áèð âàõòäà Ãóðàí ÿõëàãûíûí áöòöí äöíéà öçÿðèíäÿ hàêèì îëàúàüû âÿ èíñàíëàð àðàñûíäà ýåíèø øÿêèëäÿ éàøàíàúàüû áèð ìÿðhÿëÿäèð. Êå÷ìèø äþâðëÿðäÿ åäèëìèø ÿõëàãñûçëûãëàð, òÿçéèãëÿð, çöëìëÿð, ÿäàëÿòñèçëèêëÿð âÿ äåýåíåðàñèéà áó ôèðàâàí äþâðäÿ îðòàäàí ãàëõàúàã, hÿð íþâ ñûõûíòûíûí éåðèíè áÿðÿêÿò, áîëëóã, çÿíýèíëèê, ýþçÿëëèê, ñöëh âÿ õîøáÿõòëèê àëàúàã. Òåõíîëîýèéà ýåòäèêúÿ èíêèøàô åäÿúÿê âÿ áöòöí áóíëàðäàí èíñàíëàðûí õåéðè âÿ ðàhàòëûüû ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê. Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèçäÿí (ñ.ÿ.â.) àëûíìà hÿäèñëÿðäÿ àõûð çàìàíûí áèð ÷îõ þçÿëëèéè òÿðèô åäèëèð. Áó äþâðäÿ Àëëàh Ùàäè (hèäàéÿò âåðÿí) ñèôÿòèíè äàøûéàí áèð øÿõñè-ìÿíÿâèíè (Ìåhäè) ñÿáÿá ñàëàúàã, èíêàð÷û ôÿëñÿôÿ âÿ èäåîëîýèéàëàðû îðòàäàí ãàëäûðàúàã âÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ äàâàì åäÿí çöëìÿ âÿ ãàðûøûãëûüà ñîí ãîéàúàã. Ìåhäèíèí ÿí ìöhöì âÿçèôÿñè äèíèí Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) äþâðöíäÿêè êèìè îëìàñûíû òÿìèí åòìÿê, Ãóðàí ÿõëàãûíû èíñàíëàð àðàñûíäà hàêèì ÿõëàãà ÷åâèðìÿê, áöòöí äöíéàäà ñöëh âÿ ÿìèí-àìàíëûüû áÿðïà åòìÿêäèð. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) àøàüûäàêû hÿäèñèíäÿ èñÿ Ìåhäèíèí Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíëÿ îõøàð áèð õöñóñèééÿòèíÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð: 13

Ùÿçðÿòè Ñöëåéìàí

"Áèç Äàâóäà âÿ Ñöëåéìàíà åëì âåðäèê. Îíëàð äåäèëÿð: "Áèçè Þç ìþìèí áÿíäÿëÿðèíèí ÷îõóíäàí öñòöí òóòàí Àëëàhà hÿìä îëñóí!" Ñöëåéìàí Äàâóäà âÿðÿñÿ îëäó âÿ äåäè: "Åé èíñàíëàð! Áèçÿ ãóø äèëè þéðÿäèëäè âÿ hÿð øåéäÿí âåðèëäè. Áó, hÿãèãÿòÿí, à÷ûã-àøêàð áèð ëöòôäöð!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 15-16).

ç.Ñöëåéìàí Àëëàhûí Þç äÿðýàhûíäàí ìöëê âÿ hèêìÿòëÿ äÿñòÿêëÿäèéè ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 251), áèð ôÿçë âåðäèéè ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 10) âÿ Çÿáóðó âÿhé åòäèéè, öñòöí åëì ñàhèáè îëàí áÿíäÿñè Ùç.Äàâóäóí îüëóäóð. Àëëàh "Ñàä" ñóðÿñèíäÿ "Áèç Äàâóäà Ñöëåéìàíû hÿäèééÿ åòäèê..." ("Ñàä" ñóðÿñè, 30) øÿêëèíäÿ áóéóðóð.

Àëëàh åéíèëÿ Ùç.Äàâóä êèìè Ùç.Ñöëåéìàíû äà Èñðàèëîüóëëàðûíà ïåéüÿìáÿð êèìè ýþíäÿðìèøäè. Îíó hèäàéÿòÿ ÷àòäûðìûø, õåéèðëè ãóëëàðûíäàí áèðè ñàéìûø âÿ äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè àëÿìëÿðäÿí öñòöí òóòìóøäó. Àéÿ Àëëàhûí èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ àøàüûäàêû þéöäö èëÿ äàâàì åäèð: "Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Ñÿí äÿ îíëàðûí hàãã éîëóíó òóòóá ýåò. Äå: "Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí áèð ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Áó àëÿìëÿð ö÷öí éàëíûç áèð þéöäíÿñèhÿòäèð"" ("ßíàì" ñóðÿñè, 90). Ùç.Ñöëåéìàí äà äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè èíñàíëàðû Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ, Îíà øÿðèê ãîøàíëàðäàí óçàãëàøìàüà, Àëëàhûí ÿìð âÿ òþâñèéÿëÿðèíÿ òàáå îëìàüà äÿâÿò åòìèøäè. 16

Ùç.Ñöëåéìàíà âåðèëÿí öñòöí åëì âÿ íåìÿòëÿð

"(Ñöëåéìàí äóà åäèá) äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíè áàüûøëà âÿ ìÿíÿ åëÿ áèð ìöëê âåð êè, ìÿíäÿí ñîíðà hå÷ êÿñ íàèë îëà áèëìÿñèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí áþéöê åhñàí ñàhèáèñÿí!" ("Ñàä" ñóðÿñè, 35).

ëëàh Ùç.Ñöëåéìàíûí éóõàðûäàêû àéÿäÿ õÿáÿð âåðèëÿí äóàñûíûí ìöãàáèëèíäÿ îíó Þç äÿðýàhûíäàí ÷îõ áþéöê íåìÿòëÿðëÿ âÿ öñòöí åëìëÿðëÿ äÿñòÿêëÿìèø, îíà hå÷ êèìèí ÿëèíèí ÷àòìàéàúàüû áèð ìöëê, áþéöê áèð ñÿëòÿíÿò, îõøàðû îëìàéàí áèð hàêèìèééÿò âåðìèøäè. Ùç.Ñöëåéìàíûí hÿéàòûíäàí áÿçè hèññÿëÿðèí ãåéä åäèëäèéè àéÿëÿðäÿ áó çÿíýèíëèêäÿí, ýöú âÿ èãòèäàðäàí, ñàhèá îëäóüó åëìëÿðäÿí èñòèôàäÿ ãàéäàëàðû ÿòðàôëû øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëèð.

Ùç. Ñöëåéìàíà hþêìðàíëûã höãóãó âåðèëìèøäè

"Áèç îíó (ìÿñÿëÿíèí hþêìöíö) äÿðhàë Ñöëåéìàíà àíëàòäûã. Âÿ îíëàðûí hÿð áèðèíÿ hþêì âÿ åëì âåðäèê..." ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 79).

Ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòûíû þéðÿíäèéèìèç çàìàí îíëàðûí âåðäèêëÿðè ãÿðàðëàðäà, ìöõòÿëèô èøëÿðèíäÿ, äàíûøûãëàðûíäà Àëëàhûí îíëàðà áÿõø åòäèéè öñòöí áèð åëìèí ýÿòèðäèéè àüûë âÿ hèêìÿò à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûð. Ùç.Ñöëåéìàíûí þçö äÿ hþêì âÿ åëì âåðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Î, éàøàäûüû ìöääÿòäÿ åéíèëÿ àòàñû Ùç.Äàâóä êèìè "hàãã èëÿ hþêì åòìèø" ("Ñàä" ñóðÿñè, 26), ãàðøûñûíà ÷ûõàí hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéè ÿäàëÿòëÿ hÿëë åòìèøäè.

"Äàâóäó âÿ Ñöëåéìàíû äà éàä åò! Î çàìàí êè, îíëàð áèð òàéôàíûí ãîéóíëàðûíûí ýèðèá õàðàá åòäèéè áèð ÿêèí ñàhÿñè hàããûíäà hþêì âåðèðäèëÿð âÿ Áèç äÿ îíëàðûí hþêìöíÿ øàhèä èäèê" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 78).

ßäàëÿò ñèñòåìèíèí óüóðëà äàâàì åòäèðèëìÿñè ö÷öí hÿð øåéäÿí ÿââÿë àäèë ðÿháÿðëÿðÿ, ÿäàëÿòëÿ hþêì åäÿí èìàí ñàhèáè èíñàíëàðà åhòèéàú âàð. Àëëàhûí "Éóíóñ" ñóðÿñèíäÿ äÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ùç.Ñöëåéìàíûí äþâðö äÿ áó ÿäàëÿò àíëàéûøûíûí ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà éàøàíäûüû áèð äþâðäöð: "Ùÿð öììÿòèí áèð ïåéüÿìáÿðè âàðäûð. Îíëàðà ïåéüÿìáÿð ýÿëäèéè çàìàí àðàëàðûíäà ÿäàëÿòëÿ hþêì îëóíàð âÿ îíëàðà çöëì åäèëìÿç!" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 47). Àéÿëÿðäÿí Ùç.Ñöëåéìàíûí äþâðöíäÿ àäèë áèð ìöhàêèìÿ ñèñòåìèíèí îëäóüó áèëèíèð. Ìöíàãèøÿëÿðÿ íÿçÿð ñàëûá ÿäàëÿòëÿ hþêì âåðÿí àäàìëàð Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Äàâóääóð. Ùöähöä àäëû ãóøóí ëàçûì îëàí âàõòäà èòèá éîõ îëìàñû âÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí áó ìþâçóäà ñþéëÿäèéè ñþç áó áàõûìäàí äèããÿò÷ÿêèúèäèð:

"Ñîíðà ãóøëàðû éîõëàéûá äåäè: "Ùöähöäö íèéÿ ýþðìöðÿì? Éîõñà î áóðàäà éîõäóð? Àíä îëñóí êè, îíà øèääÿòëè áèð ÿçàá âåðÿð, éà äà òóòóá áîüàçûíû öçÿðÿì. Éàõóä äà î àøêàð áèð äÿëèë ýÿòèðñèí!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 20-21).

Ùç.Ñöëåéìàíûí àäèë äàâðàíûøûíûí áèð íöìóíÿñè Ùöähöäöí èòìÿñèíäÿí ñîíðà åòäèéè áèð hÿðÿêÿòäèð. Ùç.Ñöëåéìàí ÿââÿëúÿ Ùöähöäöí þçöíö ìöäàôèÿ åòìÿñèíÿ ôöðñÿò âåðìèø, îíó äèããÿòëÿ äèíëÿìèø, îíó àíè áèð ãÿðàðëà úÿçàëàíäûðìàìûøäû. Îíóí à÷ûã áèð äÿëèë ýÿòèðìÿñèíè ýþçëÿìèøäè.

Ùç. Ñöëåéìàíà ãóøëàðûí äàíûøûã äèëè þéðÿäèëìèøäè Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíà ãóøëàðûí äàíûøûã äèëèíè þéðÿòìèø âÿ áó öñòöí åëì ñàéÿñèíäÿ îðäóñóíäà ãóøëàðäàí èáàðÿò áèð äÿñòÿ éàðàòìàüà íàèë îëìóøäó. Áåëÿëèêëÿ, Ùç.Ñöëåéìàí ãóøëàðëà éàõûíëûã åòìèø, îíëàðà èñòÿäèéè øÿêèëäÿ hþêì åäÿ áèëìèøäè. Áó hàë áöòöíëöêëÿ Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíà îëàí ðÿhìÿòèíèí áèð íÿòèúÿñèäèð. Áóíóí ôÿðãèíäÿ îëàí Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð õàëãûíà âåðäèéè à÷ûãëàìàäà áó åëìè îíà Àëëàhûí þéðÿòäèéèíè õöñóñè øÿêèëäÿ áèëäèðìèøäè. Áó åëìèí þçöíÿ àèä áèð õöñóñèééÿò îëìàäûüûíû âÿ èíñàíûí éàëíûç Àëëàhûí þéðÿòìÿñè èëÿ áåëÿ áèð åëìÿ ñàhèá îëà áèëÿúÿéèíè âóðüóëàìûøäû. Áåëÿëèêëÿ, Àëëàh ãàðøûñûíäàêû òÿñëèìèééÿò âÿ ìþhòàúëûüûíû à÷ûã øÿêèëäÿ èôàäÿ åòìèøäè: 20

"Åé èíñàíëàð! Áèçÿ ãóø äèëè þéðÿäèëäè âÿ hÿð øåéäÿí âåðèëäè. Áó, hÿãèãÿòÿí, à÷ûã-àøêàð áèð ëöòôäöð!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 16).

Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿêè áó ìÿëóìàòäàí áÿçè ìöhöì íÿòèúÿëÿð ÷ûõûð: * Ãóøëàðûí äèýÿð èíñàíëàðûí äóéà áèëìÿäèéè õöñóñè áèð äàëüà áîéóíäà þçëÿðèíÿ õàñ áèð äàíûøûãëàðû âàð. Ùç.Ñöëåéìàíà áó õöñóñè äàëüàäàêû äàíûøûüû àíëàéà áèëÿúÿê áèð åëì âåðèëìèøäè. Áó, òåõíîëîæè áèð èìêàíëà äà îëà áèëÿð. Õöñóñèëÿ ìåøÿëÿð, îòëàãëàð âÿ áàòàãëûãëàð êèìè áèòêèëÿðèí ýþðöøÿ ÿíýÿë òþðÿòäèéè éåðëÿðäÿ ÿëàãÿ ãóøëàð ö÷öí ÷îõ ìöhöìäöð. Ãóøëàð ìàhíû îõóìàã, ãûøãûðìàã, ìöõòÿëèô ñÿñëÿð ÷ûõàðìàãëà ÿëàãÿ ãóðóðëàð. Ùÿð íþâöí þçöíÿ õàñ ìàhíûñû éàõóä ìàhíûëàðû âàð. Ùÿòòà áÿçè ãóøëàðûí áèð äéóæèíäÿí ÷îõ ôèòè âÿ ìàhíûñû âàð. Áÿçè ãóøëàð äà äèýÿð íþâëÿðèí ìàhíûëàðûíû éàõóä äà èíñàíëàðû éàìñûëàéà áèëèðëÿð.

Ãóøëàðûí ñÿñ òåëëÿðè éîõäóð. Ñÿñ ÷ûõàðìàã ö÷öí áèð ãóøóí ñÿñ ãóòóñó áîéóíúà òèòðÿéèøëÿð ýþíäÿðèëèð. Áó ñÿñ ãóòóñóíà íÿ ãÿäÿð ÷îõ ÿçÿëÿ áàüëûäûðñà, áèð î ãÿäÿð ÷îõ ñÿñ ÷ûõàðà áèëèð. Ìÿñÿëÿí, áöëáöëëÿðèí ÷îõ ñàéäà ÿçÿëÿñè âàð âÿ îíëàð áèð ÷îõ ôÿðãëè ñÿñëÿð ÷ûõàðà áèëèðëÿð.

Ïèëîòñóç òÿééàðÿ òåõíîëîýèéàñû Ïèëîòñóç òÿééàðÿ òåõíîëîýèéàñû ýöíäÿí-ýöíÿ èíêèøàô åäèð. Þëêÿìèçäÿêè ÈÙÄ (Èíñàíñûç Ùàâà Äàøûìàëàðû) àäëû áó éåíè òåõíîëîýèéà hÿð þëêÿíèí ìöäàôèÿ ëàéèhÿëÿðèíäÿ þí ñûðàëàðäà éåð àëûð. Àìåðèêà Ùàâà Ãöââÿëÿðè áó áàõûìäàí èêè ìöhöì ïðîãðàì èðÿëè ñöðöá. UAV (Unmanned Aerial Vehicle - Èíñàíñûç Ùàâà Äàøûìàëàðû) âÿ UCAV (Uninhabited Combat Air Vehicle - Èíñàíñûç Ùÿðáè Ùàâà Äàøûìàëàðû) àäëàíäûðûëàí áó èêè ïðîãðàì éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ ïèëîòñóç òÿééàðÿëÿðèí ÷îõ þíÿì ãàçàíàúàüûíû îðòàéà ãîéóð. Áó éåíè òåõíîëîýèéàíû "éåíè áèð ÷àü" êèìè òÿãäèì åäÿí Àìåðèêà Ùàâà Ãöââÿëÿðèíèí ñÿëàhèééÿòëè øÿõñëÿðè ñþçöýåäÿí òåõíîëîýèéàíûí ïèëîòëó òÿééàðÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÷îõ áþéöê öñòöíëöêëÿðèíèí îëäóüóíó ñþéëÿéèðëÿð. Ùÿì éåðäÿí èäàðÿ åäèëÿí, hÿì äÿ ïðîãðàìëàøäûðûëàðàã èñòèôàäÿ åäèëÿ áèëÿí áó âàñèòÿëÿðèí áÿçè öñòöíëöêëÿðè áóíëàðäûð: * Èíñàíûí hÿéàòû èëÿ ðèñê åäèëìèð. Ùÿð hàíñû áèð èòêè âåðìÿäÿí êÿøôèééàò àïàðìàã âÿ ìöhàðèáÿ åòìÿê ìöìêöíäöð;

* Ïèëîòñóç òÿééàðÿëÿðèí þë÷öñö êè÷èê îëäóüó ö÷öí ìàääè áàõûìäàí äà ñÿðôÿëèäèð; * Þë÷öëÿðèíÿ âÿ ìàëèê îëäóãëàðû òåõíîëîýèéàéà ýþðÿ äöøìÿí ðàäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöÿééÿí åäèëìÿ åhòèìàëëàðû äàhà àç îëóð. Ìÿñÿëÿí, NASA-äà hÿéàòà êå÷èðèëÿí X-36 ïðîãðàìû óçóíëóüó 5-6 ìåòð, ÷ÿêèñè èñÿ òÿõìèíÿí 600 êã îëàí òÿééàðÿëÿðèí èñòåhñàëûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó òÿééàðÿëÿð êîìàíäà ìÿðêÿçèíäÿ ñèìóëéàòîðëà èøëÿéÿí ïèëîò òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóð. Ùöúóìëàðà ãàðøû òÿäáèð äÿ âàñèòÿäÿêè êàìåðàëàðäàí þòöðöëÿí òÿñâèðëÿðÿ ýþðÿ éåðäÿêè ïèëîò òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëèð; * Þë÷öëÿðè ñÿáÿáè èëÿ âÿ ïèëîòñóç îëäóãëàðû ö÷öí éöêñÿê ìàíåâð ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèðëÿð; * Ñàhèá îëäóãëàðû ðÿíýëè âÿ èíôðàðóæ êàìåðàëàðûí êþìÿéè èëÿ ÿë÷àòìàç áþëýÿëÿðäÿí áåëÿ êÿøôèééàò õÿáÿðëÿðè àëà áèëèðëÿð. Áó ãåéäëÿð ïåéê âàñèòÿñèëÿ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ èäàðÿ ìÿðêÿçèíÿ ÷àòäûðûëà áèëÿð; * Àðàøäûðìàëàðà ýþðÿ, ïèëîòëó áèð òÿééàðÿäÿ ó÷óø ñààòëàðûíûí 80 ôàèçè ïèëîòóí òÿëèìè, 20 ôàèçè èñÿ èø ìÿãñÿäè îëäóüó hàëäà èíñàíñûç òÿééàðÿëÿðäÿí 100 ôàèç èø ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Áóíóí hÿì çàìàí, hÿì äÿ ìàääè áàõûìäàí áþéöê ôàéäàñû âàð. Áó öñòöíëöêëÿð ïèëîòñóç òÿééàðÿëÿðèí ñå÷èëìÿñè ö÷öí àüûëà èëê ýÿëÿí ñÿáÿáëÿðäèð. Éóõàðûäà àäûíû ÷ÿêäèéèìèç ëàéèhÿëÿð hàìûñû hÿëÿ òàì hÿéàòà êå÷èðèëìÿéèá. Àíúàã áó ëàéèhÿëÿð øöáhÿñèç êè, éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ òÿééàðÿ òåõíîëîýèéàñûíäà ëàéèã îëäóüó éåðè òóòàúàã.3

Ãóøëàðûí þç àðàëàðûíäà õöñóñè áèð ðàáèòÿ äèëè âàð âÿ áóíóí ö÷öí ñÿñëÿðèíäÿí óñòàëûãëà èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ãóøëàð ìöÿééÿí ñÿñ äàëüàëàðûíäàí - UV-A äàëüà áîéó - èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿëàãÿ ãóðóð. Áèçèì åøèòìÿäèéèìèç ñÿñ äàëüàëàðûíäà äàíûøäûãëàðû ö÷öí áèç áóíëàðû ãàâðàéà áèëìèðèê. Ãóøëàð áàëàëàðûíû, àòà-àíàëàðûíû, úöòëÿðèíè áó ñÿñëÿðëÿ òàíûéûð, ñöðöëÿðèíèí òîïëàíìàñûíû òÿìèí åäèð, áèð-áèðèíè òÿhëöêÿäÿí õÿáÿðäàð åäèðëÿð. Îíëàð ðàáèòÿ äàëüàëàðûíû äÿéèøèá ÷îõ ñöðÿòëÿ ìÿëóìàò äàøûéà áèëèðëÿð.

Óëòðàñîíèê âÿ òðàíñîíèê àäëàíäûðûëàí ñÿñëÿð íîðìàë èíñàíûí åøèòìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí ñÿñ äàëüàëàðûäûð. Áèð ñûðà ãóø, hÿøÿðàò âÿ éà ýÿìèðèúè, éàðàñà, èò, ïèøèê êèìè ìÿìÿëèëÿð áó éöêñÿê äàëüàëàðû äóéóá îíëàðëà ðàáèòÿ ãóðóð. Èíñàíëàð èñÿ áó ñÿñëÿðè åøèäÿ âÿ áó ñÿáÿáäÿí îíëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿíè àíëàéà áèëìèð. Àíúàã àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíà áó ñÿñëÿðè ãÿáóë åäÿúÿê âÿ àíëàéà áèëÿúÿê áèð åëì âÿ òåõíîëîýèéà âåðìèø îëà áèëÿð.

Êÿøôèééàò âÿ õÿáÿðëÿøìÿ úèhàçëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè Áó ýöí ìèêðîêàìåðàëàðûí êþìÿéè èëÿ êÿøôèééàò ìÿãñÿäëè òÿñâèð éàðàòìà ÷îõ àñàíëàøûá. ßââÿëëÿð éàëíûç êÿøôèééàò ãóðóìëàðû òÿðÿôèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëÿí âÿ òåõíîëîýèéàñû èúòèìàèééÿòäÿí ýèçëÿäèëÿí ìèêðîêàìåðàëàðû áó ýöí hÿð èñòÿéÿí ñàòûí àëà áèëÿð. Ãàëñòóê, ãîë ñààòû, ñòîëöñòö ëàìïà âÿ éà ñààò, ãÿëÿì, åéíÿê, ãÿëÿìéîíàí, êèòàá, àëûøãàí, ïàïàã, êè÷èê ðàäèî, îéóíúàã, ñÿñëÿìÿ àëÿòè, òåëåôîí, äóìàí äåòåêòîðëàðû, áèòêèíèí àëòû êèìè éåðëÿðÿ éåðëÿøäèðèëÿ áèëÿí ìèêðîêàìåðàëàð ñàéÿñèíäÿ hå÷ êèì áèëìÿäÿí ýþðöíòö ÿëäÿ åäèëèð. Ùÿð ýöí áèð àç äà êè÷èëÿí áó êàìåðàëàðûí þë÷öëÿðè 2 ìèëëèìåòðëÿ áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòð àðàñûíäàäûð.7 Åéíè ìèêðîêàìåðàëàðû éóõàðûäà ñàäàëàäûãëàðûìûçëà éàíàøû håéâàíëàðûí öçÿðèíÿ äÿ éåðëÿøäèðìÿê ìöìêöíäöð. Áó ìèêðîêàìåðàëàðûí áèð ÷îõ õöñóñèééÿòëÿðè âàð. Ìÿñÿëÿí, áèð ìèêðî éàçû àëÿòè èëÿ ÿëäÿ åäèëÿí ýþðöíòöëÿð íîðìàë áèð éàçû àëÿòè èëÿ ãåéä åäèëÿíëÿ åéíè êåéôèééÿòäÿäèð. Áàòàðåéà èëÿ èøëÿéÿí áó êàìåðàëàðëà àü-ãàðà éàõóä äà ðÿíýëè ÷ÿêèëèø àïàðìàã ìöìêöíäöð. Áÿçè êàìåðàëàð ôàñèëÿñèç ÷ÿêèëèø àïàðàðêÿí äèýÿðëÿðè äÿ øÿðàèòÿ óéüóí îëàðàã àâòîìàòèê äþíÿðÿê hÿðÿêÿò åäèð. Áàòàðåéà èëÿ èøëÿéÿí áó ìèêðîêàìåðàëàð ñààòëàðëà ÷ÿêèëèø àïàðà áèëèð. Èíôðàãûðìûçû êàìåðàëàð èñÿ òÿãðèáÿí 150 ìåòðëèê áèð ñàhÿíè çöëìÿò ãàðàíëûãäà ãåéä åäÿ áèëèð.8 Êÿøôèééàò ìÿãñÿäëè ýèçëè äèíëÿìÿ úèhàçëàðûíà èíýèëèñúÿ "âóã" ("áþúÿê") äåéèëèð. Áó "áþúÿê"ëÿð áèð ñàhÿéÿ éåðëÿøäèðèëÿíäÿ ÿëàãÿíè ÿíýÿëëÿéÿí âÿ éà ìÿëóìàòû áèð ñàhÿäÿí äèýÿðèíÿ þòöðÿí úèhàçëàðäûð. Áó úèhàçëàðû äèíëÿéÿí øÿõñ hÿäÿôäÿí áèð íå÷ÿ éöç ìåòð óçàãäà îëà áèëÿð. Áó äèíëÿìÿ úèhàçëàðûíûí èñòåhñàëû, ñàòûøû âÿ òÿòáèãè ÀÁØ-äà ìèëéàðäëàðëà äîëëàðëûã áèð ñÿíàéåíè òÿøêèë åäèð.9 Áþéöê úèíàéÿòëÿðèí àðàøäûðûëìàñûíäà, òåëåôîíëàðûí äèíëÿíèëìÿñèíäÿ áó úèhàçëàðäàí ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. "Áþúÿê" àäëû äèíëÿìÿ úèhàçëàðûíûí áèð íå÷ÿ íþâö âàð. Óëòðàñîíèê îëàíëàðû ñÿñè íîðìàëäàí éöêñÿéÿ ãàëäûðûð. Äàhà ñîíðà áó ñèãíàë íîðìàë ñÿñ äàëüàñûíà ÷åâðèëèð.

Ùàôèç Îñìàí, Ñöëöñ Íÿñèh Ãèòÿ, XVII ÿñð, "Ñÿìàíûí Ðÿááèíÿ òÿâÿêêöë åòäèê, ãÿçàíûí ñÿáÿáëÿðèíÿ òÿñëèì îëäóã" éàçûëûá.

* Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð ãóøëàðûí áó ôÿðãëè äàëüàëàðäàêû ñÿñëè ðàáèòÿñèíè àíëàìàñû ñàéÿñèíäÿ îíëàðà ìöõòÿëèô ÿìðëÿð âåðìèø, ãóøëàð äà îíóí áó ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìèø îëà áèëÿðëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). * Ùç.Ñöëåéìàí ãóøëàðäàí áÿçÿí õÿáÿð àïàðìàãäà, áÿçÿí åëÿ ìÿëóìàò òîïëàìàãäà èñòèôàäÿ åòìèø âÿ áó øÿêèëäÿ ÷îõ ìöhöì íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åòìèøäè. Áó åëì îíóí äèýÿð þëêÿëÿðëÿ ÿëàãÿñèíè àñàíëàøäûðìûø, ÿë÷àòìàç áþëýÿëÿðÿ ðàhàòëûãëà ýåòìÿñèíÿ èìêàí âåðìèøäè (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). * Áó àéÿ èëÿ îëà áèëñèí êè, àõûðçàìàíäà îõøàðû èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê éöêñÿê áèð òåõíîëîýèéàíûí âàðëûüûíà äèããÿò ÷ÿêèëèð. Áó ãèññÿäÿ ñþçöýåäÿí ãóøëàðëà áèçèì òàíûäûüûìûç àäè ãóøëàðà äåéèë, áó ýöí èñòèôàäÿ îëóíàí ïèëîòñóç òÿééàðÿëÿðÿ èøàðÿ åäèëìÿñè åhòèìàëû äà âàð.* Áóíëàðäàí áàøãà, Ùç.Ñöëåéìàí äèýÿð þëêÿëÿð âÿ äöøìÿíëÿðè hàããûíäà êÿøôèééàò ìÿëóìàòû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ãóøëàðà þòöðöúö úèhàç éåðëÿøäèðìèø, áó øÿêèëäÿ hÿì òÿñâèð, hÿì äÿ ñÿñ éàçûñû ÿëäÿ åòìèø, áåëÿëèêëÿ äÿ áóíëàðäàí þëêÿñèíèí èäàðÿ÷èëèéèíäÿ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòìèø äÿ îëà áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí úèíëÿð âÿ øåéòàíëàð öçÿðèíäÿ áþéöê áèð hàêèìèééÿòèíèí îëäóüó ìÿëóìäóð. Àëëàh "Ñÿáà" âÿ "ßíáèéà" ñóðÿëÿðèíäÿ áóíóíëà áàüëû áåëÿ áóéóðóð: "...Úèíëÿðèí áèð ãèñìè Ðÿááèíèí èçíè èëÿ îíóí éàíûíäà èøëÿéèðäè.... " ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 12). "...Áèç øåéòàíëàðäàí ãÿââàñëûã åäÿíëÿðè âÿ áàøãà èøëÿð ýþðÿíëÿðè äÿ îíóí èõòèéàðûíà âåðäèê..." ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 82). Áó áàõûìäàí äöøöíäöêäÿ ãóøëàðäàí äà ÷îõ ãóø ýþðêÿìèíäÿêè úèíëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí áèð îðäó îëà áèëÿð. * Áàøãà áèð åhòèìàë äà âàð êè, àéÿäÿ ñþçöýåäÿí ãóøëàð úèíëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëèð. Âÿ Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð äÿ úèíëÿð âàñèòÿñèëÿ ãóøëàðà èñòÿäèéè áöòöí èøëÿðè ýþðäöðìöø îëà áèëÿð. * Ãóðàí Àëëàhûí ãèéàìÿò ýöíöíÿ ãÿäÿð áöòöí èíñàíëàð ö÷öí êå÷ÿðëè ñàéäûüû Êèòàáäûð. Áóíà ýþðÿ Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿêè hà29

äèñÿëÿðèí áÿçèëÿðè àõûðçàìàíäà äà éàøàíà áèëÿð. Áó àéÿëÿð Àëëàhûí úèíëÿðè âÿ øåéòàíëàðû àõûðçàìàíäà äà èíñàíëàðûí õèäìÿòèíÿ âåðÿúÿéèíÿ èøàðÿ îëà áèëÿð. Éåíÿ áó ãèññÿäÿ èøàðÿ åäèëÿðÿê äèããÿòèí éþíÿëäèëäèéè éöêñÿê òåõíîëîýèéàäàí àõûðçàìàíäàêû èíñàíëàðûí äà ÷îõ ýåíèø øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åäÿúÿéèíÿ äèããÿòèìèçè ÷ÿêìèø îëà áèëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð).

Ùç.Ñöëåéìàíûí äèøè ãàðûøãàíû àíëàìàñû

"Íÿhàéÿò, îíëàð ãàðûøãà âàäèñèíÿ ýÿëèá ÷àòäûãäà áèð ãàðûøãà äåäè: "Åé ãàðûøãàëàð! Éóâàëàðûíûçà ýèðèí êè, Ñöëåéìàí âÿ îðäóñó þçëÿðè äÿ áèëìÿäÿí ñèçè áàñûá ÿçìÿñèíëÿð!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 18).

Éóõàðûäàêû àéÿ áåëÿ èçàh åäèëÿ áèëÿð. * Äèøè ãàðûøãà âàäèéÿ ýÿëÿíëÿðèí Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñó îëäóüóíó àíëàìàãäàäûð. Áóðàäà ÷îõ øöóðëó áèð òàíûìà âàð. Áó âàäèäÿ îëàí ãàðûøãàëàðûí þç àðàëàðûíäà äàíûøìàñû, ÿòðàôëàðûíäà áàø âåðÿí hàäèñÿëÿðè òàì îëàðàã áèëìÿñè ôÿðãëè áèð úÿìèééÿò îëàúàãëàðûíà èøàðÿ îëà áèëÿð. Áó øöóðëó äàâðàíûø ñþçöýåäÿí úàíëûëàðûí úèí îëìà åhòèìàëûíû àüûëà ýÿòèðèð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). * Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áóðàäà hÿð hàíñû ãàðûøãàäàí áÿhñ åäèëìèð. "Ãàðûøãà âàäèñè" äåéèëÿí õöñóñè áèð éåðÿ âÿ ãàðûøãàëàðà äèããÿò ÷ÿêèëèð. Áó äà ñþçöýåäÿí úàíëûëàðûí úèí îëìà åhòèìàëûíû ãöââÿòëÿíäèðèð: 30

"(Ñöëåéìàí ãàðûøãàíûí) áó ñþçöíäÿí ýöëöìñÿéèá äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ ìÿíèì þçöìÿ âÿ àòà-àíàìà åhñàí áóéóðäóüóí íåìÿòÿ øöêð åòìÿê, Ñÿíèí ðàçû ãàëàúàüûí éàõøû èø ýþðìÿê ö÷öí èëhàì âåð! Âÿ ìÿíè Þç ìÿðhÿìÿòèíëÿ ñàëåh áÿíäÿëÿðèíèí çöìðÿñèíÿ äàõèë åò!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 19).

* Ùç.Ñöëåéìàíûí ãàðûøãàëàðûí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûüûíû åøèòìÿñèíäÿ äÿ àõûðçàìàíäà êîìïöòåð òåõíîëîýèéàñûíäà ÿëäÿ åäèëÿúÿê èðÿëèëÿéèøëÿðÿ éþíÿëèê áÿçè äèããÿò÷ÿêèúè èøàðÿëÿðèí îëìàñû ìöìêöíäöð. * Ìöàñèð äþâðäÿ "Ñèëèêîí âàäèñè" òåðìèíè òåõíîëîýèéà äöíéàñûíûí ìÿðêÿçèíè èôàäÿ åäèð. Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿ äÿ áèð ãàðûøãà âàäèñèíäÿí áÿhñ åäèëìÿñè ñîí äÿðÿúÿ äèããÿòÿëàéèãäèð. Àëëàh áó àéÿ èëÿ áÿëêÿ äÿ àõûðçàìàíäà éàøàíàúàã éöêñÿê áèð òåõíîëîýèéàéà äèããÿò ÷ÿêèð. * Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, hàë-hàçûðäà ãàðûøãàëàðäàí âÿ áÿçè hÿøÿðàòëàðäàí éöêñÿê òåõíîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëèð. Áó úàíëûëàðûí íöìóíÿ îëàðàã ýþòöðöëìÿñè éîëó èëÿ èñòåhñàë åäèëÿí ðîáîò ëàéèhÿëÿðè ìöäàôèÿ ñÿíàéåñèíäÿí òåõíîëîýèéà ñàhÿñèíÿ ãÿäÿð âÿ áàøãà áèð ÷îõ éåðëÿðäÿ õèäìÿò ýþñòÿðèð. Àéÿäÿ áó èíêèøàôà äà èøàðÿ åäèëÿ áèëÿð.

1950-úè èëëÿðäÿ Àìåðèêà àêàäåìèêëÿðèíèí åëì âÿ òÿúðöáÿëÿðèíè áèð àðàéà ýÿòèðèá äöíéà áàçàðûíà ýèðìÿê èñòÿéè èëÿ éàðàäûëàí âÿ 4000 êì-ëèê áèð ñàhÿíè òóòàí Ñèëèêîí âàäèñè Êàëèôîðíèéàäàêû Ñòåíôîðä Óíèâåðñèòåòèíèí ðÿháÿðëèéè èëÿ ãóðóëóá. Áóðàäà äöíéàíûí äþðä áèð éàíûíäà åëì, èíôîðìàñèéà âÿ éöêñÿê òåõíîëîýèéà öçÿðèíäÿ èøëÿéÿí 8000 øèðêÿò òîïëàíûá. 300.000-ÿ éàõûí éöêñÿê èõòèñàñëû êàäð, àëèì, ìöhÿíäèñ âÿ òÿäãèãàò÷û éöêñÿê òåõíîëîæè ìÿhñóëëàðûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ö÷öí áóðàäà ÷àëûøûð, òåõíîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ áàø âåðÿí èíêèøàôûí áþéöê áèð hèññÿñè áóðàäà hÿéàòà êå÷èðèëèð.10

Ìèíè òåõíîëîýèéàëàðäàêû ñîí èíêèøàô: ðîáîò ãàðûøãà îðäóñó Ãàðûøãàëàðûí íöìóíÿ ýþòöðöëìÿñè éîëó èëÿ èíêèøàô åòäèðèëÿí ëàéèhÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿ áèð-áèðèíäÿí àñûëû îëìàäàí àïàðûëàí "Ðîáîò ãàðûøãà îðäóñó ëàéèhÿñè"äèð. Ìÿñÿëÿí, Âèðúèíèéà Ïîëèòåõíèê Èíñòèòóòó âÿ Âèðúèíèéà Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè òÿðÿôèíäÿí àïàðûëàí áèð àðàøäûðìà êè÷èê, óúóç âÿ ñàäÿ ðîáîòëàðûí èíêèøàô åòäèðèëìÿñè ìÿãñÿäèíè ýöäöð. Ìÿãñÿä hàìûñû ôèçèêè áàõûìäàí áèð-áèðèíèí áÿíçÿðè îëàí áó ðîáîòëàðäàí áèð ðîáîò îðäóñó ãóðìàãäûð. Ëàéèhÿ ãóðóúóëàðû áó ðîáîòëàðûí èøëÿìÿ ïðèíñèïëÿðèíè áó øÿêèëäÿ à÷ûãëàéûð: "Ãðóï øÿêëèíäÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè, êîîðäèíàñèéà è÷èíäÿ, áèð äÿñòÿ hàëûíäà ôèçèêè èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿëÿðè âÿ îðòàã ãÿðàð âåðìÿëÿðè". Áó ðîáîò îðäóëàðûíûí áöòöí òåõíèêè âÿ åëåêòðèê ñèñòåìëÿðè áèð ãàðûøãà òîïëóìóíóí äàâðàíûøûíûí íÿçÿðäÿ òóòóëìàñû éîëó èëÿ ïëàíëàøäûðûëìûøäûð. Þç úèíñëÿðèíäÿí îëàí hÿøÿðàò úöòëÿðèíÿ áÿíçÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ îíëàðà "ãàðûøãà îðäóñó ðîáîòëàð" äåéèëèð.

"Ãàðûøãà îðäóñó ðîáîò" ñèñòåìè èëê áàøëàíüûúäà áèð "ìàòåðèàë äàøûìà ñèñòåìè" êèìè ëàéèhÿëÿíäèðèëèá. Áó ññåíàðèéÿ ýþðÿ, áèð ÷îõ êè÷èê ðîáîòà úèñèìëÿðè ÿëáèð øÿêèëäÿ ãàëäûðûá îíëàðû íÿãë åòìÿê èøè òàïøûðûëàúàãäû. Äàhà ñîíðà îíëàðäàí ìöõòÿëèô èøëÿðäÿ äÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ ãÿðàð âåðèëäè. Ìþâçó èëÿ ÿëàãÿäàð áèð âåðèëèøäÿ áó ðîáîòëàðäàí íÿ ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿéè áó øÿêèëäÿ òÿðèô åäèëìèøäèð: "Íöâÿ âÿ òÿhëöêÿëè ìàääÿíèí òÿìèçëÿíìÿñè, ìÿäÿí÷èëèê (ìàòåðèàëû ÷ûõàðìà âÿ õèëàñåòìÿ), ìèíà òÿìèçëÿìÿ, õÿáÿðëÿøìÿ âÿ êåøèê ÷ÿêìÿ, ïëàíåò ñÿòhëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè âÿ ãàçûíòûëàð".11 Ãàðûøãà ðîáîò òåõíîëîýèéàñû ñàhÿñèíäÿ ìöòÿõÿññèñ îëàí Èñðàåë À.Âàãíåð òÿðÿôèíäÿí Èñðàèë ïàðëàìåíòèíÿ òÿãäèì åäèëìèø áèð ðàïîðòäà èñÿ ãàðûøãà ðîáîò ëàéèhÿëÿðè àøàüûäàêû øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëèð:

"Ãàðûøãà-ðîáîòëàð îðòàã áèð hÿäÿôÿ ÷àòìàã ö÷öí ïëàíëàøäûðûëìûø ôèçèêè âàðëûãëàðäûð. Áóíëàðûí ÷îõ ìÿhäóä åíåðæè ãàéíàüûíäàí éàðàðëàíäûüû âÿ ôÿàëèééÿò ñàhÿëÿðèíäÿ áèð ÷îõ èçëÿð ãîéàðàã ÿëàãÿ ãóðäóüó ýþðöíöð. Èøëÿðèí áó ðîáîòëàð àðàñûíäà áþëýöñö éà ìÿðêÿçè íÿçàðÿò÷è âÿ äèýÿð íöìàéÿíäÿëÿðÿ òÿëèìàò ýþíäÿðÿí áèð øÿõñ òÿðÿôèíäÿí hÿéàòà êå÷èðèëÿ, éà äà øÿõñëÿðèí ÿââÿëúÿäÿí èòàÿò åòìÿñè øÿðòèëÿ âåðèëÿí áèð èøèí òàìàìëàíìàñû äà òÿìèí åäèëÿ áèëèð. Ö÷öíúö áèð éîë èñÿ èø ÿñíàñûíäà áó èøáèðëèéèíèí ãàáàãúàäàí ãÿðàð âåðìÿäÿí òÿáèè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìàñûäûð. Áóíëàðûí èñòèôàäÿ ìÿãñÿäè òÿäãèãàò, õÿðèòÿ ÷ÿêìÿ, áèð åâèí òÿìÿëèíè òÿìèçëÿìÿ, íàìÿëóì áèð ïëàíåòè êÿøô åòìÿ âÿ éà áèð ìèíà ñàhÿñèíè òÿìèçëÿìÿ îëà áèëÿð".12 Áó íöìóíÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ãàðûøãàëàðûí èúòèìàè hÿéàòû ìöàñèð äþâðäÿ áèð ÷îõ ëàéèhÿëÿðèí òÿìÿëèíè òÿøêèë åòìÿêäÿ âÿ ãàðûøãàëàðûí êþìÿéè èëÿ ãóðóëàí ðîáîò òåõíîëîýèéàëàðû èíñàíëàðà áþéöê ôàéäà âåðìÿêäÿäèð. Åëÿ áó ñÿáÿáëÿ äÿ Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿ ãàðûøãàëàðà âÿ îíëàðûí îëäóüó âàäèéÿ äèããÿò ÷ÿêèëìÿñè ñîí äÿðÿúÿ ìöhöìäöð. Àëëàh áó àéÿ èëÿ äèããÿòè áÿëêÿ äÿ Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿêè òåõíîëîæè èíêèøàôà úÿëá åäèð. Ìÿñÿëÿí, àéÿëÿðäÿ èøëÿäèëÿí "ãàðûøãàëàð" èôàäÿñè èëÿ ðîáîòëàðäàí òÿøêèë åäèëìèø áèð îðäóéà èøàðÿ åäèëÿ áèëÿð. Ùç.Ñöëåéìàí îíóí ÿìðèíÿ òàáå îëàí úèíëÿðèí âÿ øåéòàíëàðûí êþìÿéè èëÿ ÷îõ éöêñÿê òåõíîëîýèéàéà ñàhèá ðîáîòëàðäàí èáàðÿò áèð îðäó ãóðóá îíëàðû ìöõòÿëèô âÿçèôÿëÿðëÿ ýþðÿâëÿíäèðìèø îëà áèëÿð. Àéÿëÿðäÿ õöñóñèëÿ àõûðçàìàíäà ðîáîò òåõíîëîýèéàñûíäà ÿëäÿ åäèëÿúÿê èðÿëèëÿéèøëÿðÿ, ðîáîòëàðûí èíñàí hÿéàòûíäà ìöhöì áèð ðîë îéíàéàúàüûíà, áèð ÷îõ àüûð èøëÿðè ýþðöá îíëàðûí hÿéàòûíû ðàhàò åäÿúÿéèíÿ èøàðÿ åäèëèð. Øöáhÿñèç êè, ÿí äîüðó îëàíû Àëëàh áèëèð.

Êöëÿéèí Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðèëìÿñè

"ßìðèëÿ áÿðÿêÿò âåðäèéèìèç éåðÿ äîüðó øèääÿòëÿ ÿñÿí êöëÿéè äÿ Ñöëåéìàíà áèç ðàì åòäèê. Áèç hÿð øåéè áèëÿíèê!" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 81).

* Àëëàh êöëÿéè Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðìèø âÿ îíäàí ìöõòÿëèô èøëÿðèíäÿ áèð âàñèòÿ îëàðàã èñòèôàäÿ åòìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûøäûð. Áó èôàäÿ èëÿ Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ âÿ åéíè øÿêèëäÿ àõûðçàìàíäà òåõíîëîýèéàäà êöëÿê åíåðæèñèíäÿí èñòèôàäÿéÿ èøàðÿ åäèëÿ áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ "ôûðòûíà øÿêëèíäÿêè êöëÿéèí" âåðèëäèéèíè áèëäèðìÿêëÿ àõûðçàìàíäà èíêèøàô åäÿúÿê éöêñÿê òÿééàðÿ òåõíîëîýèéàñûíà äèããÿò ÷ÿêèëìèø îëà áèëÿð. Áó ýöí éåë äÿéèðìàíëàðûíäàí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèí åëåêòðèêÿ îëàí òÿëÿáàòûíûí þäÿíèëìÿñèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíóð. Éåë äÿéèðìàíëàðû XXI ÿñðèí ìöhöì åíåðæè ãàéíàüû ñòàòóñóíó àëìûø âÿ éàíàúàãëà èøëÿéÿí ýåíåðàòîðëàðà óúóç âÿ ôàéäàëû áèð àëòåðíàòèâ îëìóøäóð.

"Ñöëåéìàíà äà êöëÿéè ðàì åòäèê. Î ñÿhÿðäÿí ýöíîðòàéà ãÿäÿð áèð àéëûã éîë, ýöíîðòàäàí àõøàìà ãÿäÿð äÿ áèð àéëûã éîë ýåäèðäè..." ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 12).

* Àéÿäÿ éåð àëàí "ñÿhÿðäÿí ýöíîðòàéà ãÿäÿð áèð àéëûã éîë, ýöíîðòàäàí àõøàìà ãÿäÿð äÿ áèð àéëûã éîë" èôàäÿñè èëÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿð àðàñûíäà ñöðÿòëè áèð øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åòäèéèíÿ äèããÿò ÷ÿêèëìèø îëà áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàí þç äþâðöíäÿ èíäèêè òÿééàðÿ òåõíîëîýèéàñûíà áÿíçÿð áèð òåõíîëîýèéàäàí èñòèôàäÿ åäèá êöëÿêëÿ hÿðÿêÿò åäÿí âàñèòÿëÿð ìåéäàíà ýÿòèðìèø âÿ áóíëàðûí âàñèòÿñèëÿ óçàã ìÿñàôÿëÿðè ãûñà çàìàíäà ãÿò åòìèø îëà áèëÿð. Øöáhÿñèç êè, ÿí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð.

Òÿééàðÿëÿðèí ãàíàäëàðû òÿçéèã ôÿðãè òÿøêèë åäèá íÿãëåòìÿ èøèíè hÿéàòà êå÷èðÿúÿê øÿêèëäÿ ïëàíëàøäûðûëûá. Ó÷óø ãàíàäëàðûí ÿòðàôûíäà hàâàíûí hÿðÿêÿò åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Òÿééàðÿíèí àüûðëûüûíà áÿðàáÿð áèð äàøûìà ãöââÿñè èëÿ òÿêÿðëÿð éåðäÿí àðàëàíûð âÿ òÿééàðÿ hàâàéà ãàëõûð. Áó äàøûìà ãöââÿñè áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûð. Íîðìàë hàëäà hàâà äàëüàëàð øÿêëèíäÿ éóìøàã áèð àõûíà ìàëèêäèð. Àíúàã ãàíàäûí hÿðÿêÿòè èëÿ áèðëèêäÿ hàâàíûí àõûíû äà äÿéèøèð. Ùàâà áþëöíöð âÿ ãàíàäûí ÿòðàôûíäàí êå÷èð.

Ãàíàäûí öñò òÿðÿôè äîíãàð áèð ïðîôèëÿ ìàëèêäèð. Áÿçè ôèçèêè ãàíóíëàðà ýþðÿ, ãàíàäûí öñòöíäÿí êå÷ÿí hàâà ñöðÿòëÿíèð âÿ áó hàâà ãàíàäûí àëòûíäàêû hàâàäàí äàhà àç òÿçéèã ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áàøãà ñþçëÿ, àëòäàêû hàâà ãàíàäû äàhà ÷îõ éóõàðû ãàëäûðäûüû hàëäà öñòäÿêè hàâà îíó áèð ãÿäÿð àç àøàüû ñûõûð. Áó òÿçéèã íèñáÿòè òÿééàðÿíèí àëòäàí éóõàðûéà òÿðÿô èòÿëÿíìÿñèíÿ âÿ éóõàðû ÷ÿêèëìÿñèíÿ éîë à÷ûð. Áó âÿçèééÿòäÿ òÿééàðÿ úàçèáÿ ãöââÿñèíè äÿô åäèð âÿ îíóí hàâàäà ãàëìàñû ö÷öí äàøûìà ãöââÿñè éàðàíûð. Âÿ òÿééàðÿ hàâàéà ãàëõûð. Òÿééàðÿ hàâàéà ãàðøû hÿðÿêÿò hàëûíäà èêÿí éàðàíàí ãöââÿéÿ àåðîäèíàìèê ãöââÿ äåéèëèð. Òÿééàðÿíèí ÷ÿêèñè, éÿíè éåðèí úàçèáÿ ãöââÿñè áèð êöòëÿ ãöââÿñèäèð. Àåðîäèíàìèê ãöââÿ èñÿ òÿééàðÿíèí ÿòðàôûíäàêû hàâà èëÿ òÿìàñäà îëäóüó hèññÿëÿðäÿ éàðàíûð. Áó ãöââÿíèí ñÿòhÿ äèê îëàí hèññÿñèíÿ "òÿçéèã", ñÿòhÿ òîõóíàí hèññÿñèíÿ èñÿ "ñöðòöíìÿ ãöââÿñè" äåéèëèð. Öìóìè àåðîäèíàìèê ãöââÿíèí òÿééàðÿíèí hÿðÿêÿò éþíöíÿ äèê âÿ éóõàðû òÿðÿô îëàí hèññÿñèíÿ "äàøûìà", òÿééàðÿíèí hÿðÿêÿòèíÿ ïàðàëåë âÿ ýåðèéÿ òÿðÿô îëàí hèññÿñèíÿ èñÿ "éàí ãöââÿ" äåéèëèð. Òÿééàðÿíèí øàãóëè hàëäàêû öôöãè ó÷óøóíà äàøûìà ãöââÿñè éåðèí úàçèáÿ ãöââÿñèíÿ çèää òÿñèð åäèð. Áó èêè ãöââÿ áÿðàáÿð îëàíäà òÿééàðÿ hàâàäà ñàáèò øÿêèëäÿ ó÷à áèëèð.

Åëåêòðèêäÿí èñòèôàäÿéÿ äàèð èøàðÿëÿð

"...Îíóí ö÷öí ìèñ ìÿäÿíèíè ñåë êèìè ÿðèäèá àõûòäûã..." ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 12).

Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðäèéè áþéöê íåìÿòëÿðäÿí áèðè äÿ "ÿðèìèø ìèñ ìÿäÿíèäèð". Áó àéÿíè ôÿðãëè øÿêèëëÿðäÿ èçàh åòìÿê ìöìêöíäöð. * Ùç.Ñöëåéìàí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí øåéòàí âÿ úèíëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÿðèìèø ìèñäÿí hÿì äåêîðàòèâ, hÿì äÿ èñòèôàäÿéÿ éàðàðëû èðè ãàáëàð, ãàçàíëàð âÿ håéêÿëëÿð äöçÿëòäèðìèø îëà áèëÿð. Ùÿì÷èíèí áó ãàá, ãàçàí âÿ håéêÿëëÿð àéÿëÿðäÿ ãåéä åäèëèð ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 13). * ßðèìèø ìèñäÿí èñòèôàäÿ èëÿ Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ åëåêòðèêëÿ èøëÿéÿí éöêñÿê áèð òåõíîëîýèéàíûí âàðëûüûíà äà èøàðÿ îëóíóð. Áèëäèéèìèç êèìè, ìèñ åëåêòðèêè âÿ èñòèëèéè ÿí éàõøû þòöðÿí ìåòàëëàðäàí áèðèäèð âÿ áó ñÿáÿáäÿí åëåêòðèê ñÿíàéåñèíèí òÿìÿëèíè òÿøêèë åäèð. Äöíéàäà èñòåhñàë åäèëÿí ìèñèí ìöhöì áèð hèññÿñèíäÿí åëåêòðèê ñÿíàéåñèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. * Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ ÷îõ ìèãäàðäà èñòåhñàë åäèëÿí åëåêòðèê èíøààò âÿ ðàáèòÿ êèìè áèð ÷îõ ñàhÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø îëà áèëÿð. Àéÿäÿêè "ñåë êèìè àõûòäûã" èôàäÿñè äÿ áóíà èøàðÿ îëà áèëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð).

"Ñÿáà" ñóðÿñèíèí 12-úè àéÿñèíäÿ ýåäÿí "àéíÿë êåòðè" èôàäÿñè ÿðèìèø ìèñ êèìè ãÿáóë åäèëñÿ, áóíóíëà áóýöíêö åëåêòðèê ñÿíàéåñèíÿ èøàðÿ åäèëäèéè åhòèìàë îëóíóð. Èñòèëèéè âÿ åëåêòðèêè ÿí éàõøû þòöðÿí ìåòàëëàðäàí áèðè îëàí ìèñ éöêñÿê òåõíîëîýèéàíûí áàøëûúà ìàääÿëÿðèíäÿí áèðèäèð.

* Áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð àéÿäÿêè "àéíÿë ãûòðè" èôàäÿñèíè íåôò êèìè èçàh åäèð. Ìöàñèð äþâðäÿ íåôò éöêñÿê òåõíîëîýèéàíûí ÿí áàøëûúà õàììàëûäûð. Ùç.Ñöëåéìàí äà íåôòäÿí þç äþâðöíöí òåõíîëîýèéàñûíäà ÷îõ ýåíèø øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòìèø îëà áèëÿð (Øöáhÿñèç êè, ÿí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð).

Úèíëÿðèí âÿ øåéòàíëàðûí Ùç. Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðèëìÿñè

"...Úèíëÿðèí áèð ãèñìè Ðÿááèíèí èçíè èëÿ îíóí éàíûíäà èøëÿéèðäè. Îíëàðäàí hÿð êÿñ ÿìðèìèçäÿí ÷ûõûðäûñà, îíà úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí äàääûðàðäûã" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 12).

Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíà áÿõø åòäèéè äèýÿð áèð íåìÿò äÿ áèð ñûðà øåéòàí âÿ úèíëÿðè îíà õèäìÿò÷è âåðìÿñèäèð. Ùç.Ñöëåéìàí ÿìðèíÿ âåðèëÿí úèí âÿ øåéòàíëàðà îðäóñóíäà, ñÿíÿò èøëÿðèíäÿ âÿ èíøààò ôÿàëèééÿòèíäÿ ìöõòÿëèô èøëÿð âåðÿðÿê îíëàðäàí ôàéäàëàíìûøäû.

"Áèç êöëÿéè îíà ðàì åòäèê. Êöëÿê îíóí ÿìðè èëÿ èñòÿäèéè éåðÿ ðàhàòúà ýåäèðäè. Øåéòàíëàðäàí îëàí hÿð áèð áÿííàíû âÿ ãÿââàñû äà îíà òàáå åòäèðäèê" ("Ñàä" ñóðÿñè, 36-37).

Øåéòàíëàðûí Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðèëìÿñè îíà Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ÷îõ áþéöê áèð ëöòôäöð. ×öíêè øåéòàí éåð öçöíöí áèð ÷îõ åëìèíÿ âÿ äöíéàäà áàø âåðÿí hàäèñÿëÿðèí ýèçëè âÿ éà à÷ûã áèëýèëÿðèíÿ ñàhèá áèð âàðëûãäûð. Áåëÿ áèð åëìÿ ñàhèá îëàí âàðëûüû þç ÿìðèíäÿ ñàõëàìàã Ùç.Ñöëåéìàíûí hÿì äèýÿð þëêÿëÿðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàñûíû, hÿì äÿ þç þëêÿñèíè èäàðÿ åòìÿê èøèíè àñàíëàøäûðìûø îëà áèëÿð.

"Áèç øåéòàíëàðäàí ãÿââàñëûã åäÿíëÿðè âÿ áàøãà èøëÿð ýþðÿíëÿðè äÿ îíóí èõòèéàðûíà âåðäèê. Áèç îíëàðûí öñòöíäÿ ýþç îëóðäóã" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 82).

Áó ýöí äÿíèçèí àëòûíäàêû éàòàãëàð íåôò àõòàðûøëàðûíûí ìöhöì áèð hèññÿñèíè òÿøêèë åäèð. Ïëàòôîðìàëàð âàñèòÿñèëÿ à÷ûëàí ãóéóëàð ö÷öí éöçëÿðëÿ ìåòð äÿðèíëèéÿ åíèðëÿð.

* Ùç.Ñöëåéìàí áó äàëüûú øåéòàíëàðû ÷îõ ìöõòÿëèô èøëÿðëÿ âÿçèôÿëÿíäèðìèø îëà áèëÿð. Øåéòàíëàð êÿøôèééàò âÿ éà hÿðáè õàðàêòåðëè âÿçèôÿëÿð àëà áèëäèêëÿðè êèìè åëìè âÿçèôÿëÿðè äÿ éåðèíÿ éåòèðìèø îëà áèëÿðëÿð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Ñöëåéìàí îíëàðäàí äÿíèç àëòûíäàêû çÿíýèíëèêëÿðèí àøêàðëàíàðàã áó õÿçèíÿëÿðèí èíñàíëàðûí õèäìÿòèíÿ âåðèëìÿñè ö÷öí ëàçûìè àðàøäûðìàëàðûí àïàðûëìàñû êèìè èøëÿðäÿ èñòèôàäÿ åò-

ìèø îëà áèëÿð. * Áó àéÿäÿí áåëÿ ãÿðàðà ýÿëìÿê îëàð êè, ñàäÿúÿ òîðïàüûí öñòöíöí äåéèë, äÿíèçèí àëòûíûí äà èøëÿíìÿñèíèí ÿhÿìèééÿòè àíëàøûëûð. Àíúàã äÿíèçèí àëòûíäàêû ãûçûë, íåôò êèìè ãèéìÿòëè ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí ÷ûõàðûëûá èøëÿíìÿñè, îíëàðûí èíñàíëàðà ôàéäàëû âÿ éàðàðëû îëàúàã hàëà ýÿòèðèëìÿñè ö÷öí éöêñÿê áèð òåõíîëîýèéà ëàçûìäûð. Êå÷-

"Ãåéáèí à÷àðëàðû Àëëàhûí éàíûíäàäûð. Îíëàðû àíúàã Î áèëèð. (Àëëàh) ñóäà âÿ ãóðóäà íÿ âàðñà áèëèð. Éåðÿ äöøÿí åëÿ áèð éàðïàã éîõäóð êè, Àëëàh îíó áèëìÿñèí. Éåðèí çöëìÿòëÿðè è÷èíäÿ åëÿ áèð òîõóì, åëÿ áèð øåé éîõäóð êè, à÷ûã-àéäûí êèòàáäà îëìàñûí!" ("ßíàì" ñóðÿñè, 59).

ìèøäÿ øåéòàíëàð Ùç.Ñöëåéìàíà áó òåõíèêè äÿñòÿéè âÿ èíñàí ýöúöíö òÿìèí åòìèø îëà áèëÿðëÿð. * Àõûð çàìàíäà èñÿ äÿíèç àëòûíäàêû çÿíýèíëèêëÿðèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû Àëëàhûí èíñàíëàðûí õèäìÿòèíÿ âåðäèéè ìöàñèð òåõíèêè àëÿòëÿðèí, âàñèòÿëÿðèí âÿ äÿíèçàëòû úèhàçëàðûí ñàéÿñèíäÿ äàhà äà àñàíëàøìàãäàäûð. Àéÿäÿ áó èñòèãàìÿòäÿ áèð èøàðÿíèí îëìàñû åhòèìàë åäèëèð. * Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, àéÿäÿ ÿëàâÿ îëàðàã äÿíèç àëòûíäà îëàí èíúè, ìÿðúàí êèìè áÿçÿê ÿøéàëàðûíûí âÿ äèýÿð íåìÿòëÿðèí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñèíÿ äÿ äèããÿò ÷ÿêèëìèø îëà áèëÿð (Øöáhÿñèç êè, ÿí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). * ßââÿëêè ñÿhèôÿäÿêè àéÿíèí ñîíóíäà Àëëàh "Áèç îíëàðûí öñòöíäÿ ýþç îëóðäóã" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 82) øÿêëèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿ èëÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíäÿ îëóá äÿíèçèí äÿðèíëèêëÿðèíäÿ âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðÿí äàëüûú øåéòàíëàðûí ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhûí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëäóüó áèð äàhà õàòûðëàäûëûð. Àëëàh øåéòàíëàðûí Ùç.Ñöëåéìàíà öñéàí åòìÿñèíÿ hå÷ áèð øÿêèëäÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿê áèð ýöúö äÿ Þçöíäÿí áèð ðÿhìÿò îëàðàã ïåéüÿìáÿðèíÿ áÿõø åòìèøäèð.

"Îíóí ö÷öí íÿ èñòÿñÿ - óúà ãÿñðëÿð, håéêÿëëÿð, áþéöê hîâóçëàðà áÿíçÿð ÷àíàãëàð âÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿí èðè ãàçàíëàð äöçÿëäèðäèëÿð..." ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 13).

Ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíèí Ùç.Ñöëåéìàíûí òÿëèìàòû âÿ ðÿháÿðëèéè èëÿ úèí âÿ øåéòàíëàð òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû éóõàðûäàêû àéÿäÿí àíëàøûëûð. Ùç.Ñöëåéìàíûí øÿõñÿí þç òÿðèôëÿðè èëÿ ÷îõ ìþhòÿøÿì ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàòìàñû îíóí ÷îõ ýöúëö áèð åñòåòèê âÿ ñÿíÿò àíëàéûøûíà ìàëèê îëäóüóíà äèããÿò ÷ÿêèð.

Áöòöí íåìÿòëÿð Àëëàhûí áèð ëöòôöäöð Ùç.Ñöëåéìàí Àëëàhûí îíà âåðäèéè áöòöí ýöúäÿí âÿ ìöëêäÿí Àëëàhûí äèíèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ òÿìñèë âÿ òÿáëèü åòìÿê, Ðÿááèìèçèí áÿíçÿðñèç âÿ ýþðêÿìëè ñÿëòÿíÿòèíèí hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí àíëàøûëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã âÿ áó éîëëà äèí ÿõëàãûíû éàéìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Èíñàíëàð Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿëÿðè ö÷öí ýÿëÿí äÿâÿòÿ îíóí áó çÿêà, åëì âÿ ñÿíÿò ýöúö ãàðøûñûíäà àñàí øÿêèëäÿ òÿñëèì îëìóøäóëàð. Ùç.Ñöëåéìàí Àëëàhà îëàí áàüëûëûüûíûí ÿâÿçèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ àëìûø âÿ áöòöí äöíéàäà òàíûíàí ÷îõ áþéöê áèð hàêèìèééÿò ÿëäÿ åòìèøäè. Ìèí èëëÿðäÿí áÿðè Ùç.Ñöëåéìàíûí ýöúö âÿ èãòèäàðû áèð ÷îõ èíñàíûí ýþçöíö ãàìàøäûðìûø, ìöõòÿëèô ðîìàíëàðà, ðÿñì ÿñÿðëÿðèíÿ, ôèëìëÿðÿ ìþâçó îëìóøäóð.

Áó ôÿñèë áîéóíúà Ùç.Ñöëåéìàíà âåðèëÿí öñòöí åëìëÿðäÿí âÿ ìöõòÿëèô íåìÿòëÿðäÿí áÿhñ åòäèê. Àíúàã áó ìþâçóäà õöñóñèëÿ âóðüóëàíìàñû ëàçûì îëàí áèð ìÿñÿëÿ âàð. Àéÿëÿðäÿ áöòöí áó íåìÿòëÿðè âåðÿíèí, åëìëÿðè àíëàäàíûí âÿ áöòöí hàäèñÿëÿðè òþðÿäÿíèí ÿñëèíäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh îëäóüó ýþñòÿðèëèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí ýþðäöéö áöòöí èøëÿð Àëëàhûí èñòÿéè âÿ ìÿñëÿhÿòè èëÿ ýåð÷ÿêëÿøèð. Ìÿñÿëÿí, Àëëàh àéÿñèíäÿ "Áèç ìÿñÿëÿíèí hþêìöíö Ñöëåéìàíà àíëàòäûã" øÿêëèíäÿ áóéóðóð ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 79). Ùå÷ áèð èíñàíûí Àëëàh èñòÿìÿäèêúÿ hå÷ áèð hèêìÿòèí ôÿðãèíäÿ îëìàéàúàüû, hþêì âåðÿ áèëìÿéÿúÿéè áó àéÿäÿí áàøà äöøöëöð. Áèð èíñàíûí áèð hàäèñÿíè þç ãöäðÿòè èëÿ äÿðê åòìÿñè, ôèêèð éöðöäöá hþêì âåðìÿñè ãÿòèééÿí ìöìêöí äåéèë. ×öíêè hþêìö âåðÿí Àëëàhäûð. Î, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè îëàíäûð. Ãÿðàðû âåðÿí øÿõñ èñÿ àíúàã áèð èúðà÷ûäûð. Àëëàh äèëÿäèéè ö÷öí î ãÿðàðû âåðÿ áèëèð. Åéíè àéÿíèí äàâàìûíäà äàüëàðûí âÿ ãóøëàðûí Ùç.Ñöëåéìàíûí àòàñû Ùç.Äàâóäëà áèðëèêäÿ áîéóí ÿéäèêëÿðè ìöÿééÿí åäèëäèêäÿí ñîíðà "Áóíëàðû Áèç åòìèøäèê" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 79) øÿêëèíäÿ áèëäèðèëèð. Ùç.Äàâóäà ýåéèì ñÿíÿòèíè þéðÿäÿí, êöëÿéÿ áîéóí ÿéäèðÿí, ÿðèìèø ìèñè Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðÿí Àëëàhäûð. Àëëàh "ßíáèéà" ñóðÿñèíèí 81-úè àéÿñèíäÿ "Áèç hÿð øåéè áèëÿíèê!" øÿêëèíäÿ áóéóðìàãäàäûð ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 81). Àëëàh äèëÿìÿäèêúÿ hå÷ áèð èíñàíûí áèð åëìÿ ñàhèá îëìàñû ìöìêöí äåéèë. Èíñàí èëëÿð áîéó îõóäóüó âÿ éà þéðÿíäèéè áèëèêëÿð íÿòèúÿñèíäÿ þçöíö åëìëè áèð èíñàí håñàá åäÿ áèëÿð. Àíúàã åëìè âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó ÿñëà óíóòìàìàã ëàçûìäûð. ×öíêè áèð èíñàíûí hÿð hàíñû áèð åëìÿ ñàhèá îëìàñû Àëëàhûí î èíñàíà áÿëëè áèð hÿääÿ áèð åëì âåðìÿñèíèí íÿòèúÿñèäèð. Ìÿëÿêëÿðèí "Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí Ñÿí. Ùèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 32) øÿêëèíäÿêè ñþçëÿðè áó hÿãèãÿòè à÷ûã øÿêèëäÿ èôàäÿ åäèð.

Ùç.Ñöëåéìàíûí ìþhòÿøÿì hàêèìèééÿòè âÿ ýöúëö îðäóñó

"Ñöëåéìàíûí úèíëÿðäÿí, èíñàíëàðäàí âÿ ãóøëàðäàí èáàðÿò ãîøóíó òîïëàíäû. Îíëàð úÿðýÿ-úÿðýÿ äöçöëöá ýåäèðäèëÿð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 17).

* Ùç.Ñöëåéìàí ìèñëè-áÿðàáÿðè îëìàéàí ÷îõ ýöúëö áèð îðäóéà ñàhèáäèð. Áó îðäó úèíëÿðäÿí, ãóøëàðäàí âÿ èíñàíëàðäàí èáàðÿòäèð âÿ ÷îõ ýöúëö áèð õÿáÿðëÿøìÿ (êÿøôèééàò) øÿáÿêÿñè èëÿ äÿñòÿêëÿíèð.

* Àéÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàí òÿêúÿ áèð îðäóñóíóí äåéèë, îðäóëàðûíûí îëìàñûíäàí áÿhñ åäèëèð. Îðäó êÿëìÿñèíèí úÿì hàëäà èøëÿíìÿñè îíóí îðäóñóíóí ýöúöíöí âÿ ñàéúà öñòöíëöéöíöí äÿ áèð èôàäÿñèäèð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíóí ÿí äèããÿò÷ÿêèúè òÿðÿôèíäÿí áèðè äÿ îíóí íèçàì-èíòèçàìûäûð. Úèíëÿð, ãóøëàð âÿ èíñàíëàð êèìè ö÷ ìöõòÿëèô ãðóï åéíè îðäó òÿðêèáèíäÿ áþéöê áèð hàðìîíèéà èëÿ âÿçèôÿëÿíäèðèëèð, îðäóäàêû èíòèçàìäà hå÷ áèð ìàíåÿéÿ ðàñò ýÿëèíìèð. * Îðäóñóíóí úèí âÿ øåéòàíëàð òÿðÿôèíäÿí äÿñòÿêëÿíìÿñè Ùç.Ñöëåéìàíûí áèð ÷îõ àñïåêòäÿí öñòöíëöéöíö òÿìèí åäèð. Áó âàðëûãëàð èíñàíëàðûí áàúàðìàäûüû áèð ÷îõ øåéëÿðè àñàíëûãëà åäèðëÿð. "...Î âÿ îíóí úàìààòû ñèçëÿðè ñèçèí îíëàðû ýþðÿ áèëìÿäèéèíèç éåðëÿðäÿí ýþðöðëÿð..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 27) àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, îíëàð þçëÿðèíè ýþñòÿðìÿäÿí èíñàíëàðû ýþðÿ áèëèðëÿð. Áó õöñóñèééÿò úèíëÿðÿ õÿáÿðëÿøìÿ âÿ êÿøôèééàò ìÿñÿëÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê öñòöíëöê âåðèð.

"Áèç êöëÿéè îíà ðàì åòäèê. Êöëÿê îíóí ÿìðè èëÿ èñòþäèéè éåðÿ ðàhàòúà ýåäèðäè. Áèç øåéòàíëàðäàí îëàí hÿð áèð áÿííàíû âÿ ãÿââàñû, åëÿúÿ äÿ áàøãàëàðûíû çÿíúèðëÿíìèø hàëäà îíóí èõòèéàðûíà âåðäèê" ("Ñàä" ñóðÿñè, 36-38).

* Àéÿäÿêè "çÿíúèðëÿíìèø hàëäà" ("Ñàä" ñóðÿñè, 36-38) èôàäÿñè Ùç.Ñöëåéìàíûí îíóí õèäìÿòèíÿ âåðèëìèø úèí âÿ øåéòàíëàð öçÿðèíäÿ ÷îõ áþéöê áèð hàêèìèééÿòèíèí îëäóüóíà èøàðÿ åäèð. * Áó ìÿëóìàòëàð Ùç.Ñöëåéìàíûí hàêèìèééÿòèíèí ñàäÿúÿ äèíäàð âÿ òÿñëèì îëìóø úèíëÿðè äåéèë, èíêàð÷ûëàðû äà ÿhàòÿ åòäèéèíè àøêàðà ÷ûõàðûð. Ùç.Ñöëåéìàíûí øåéòàíëàðû, øåéòàíûí òÿñèðè àëòûíäàêû èíñàíëàðû âÿ äèíñèç îëàíëàðû çÿðÿðñèç hàëà ýÿòèðìÿñè äÿ áó àéÿäÿí àíëàøûëûð. Ùÿòòà îíëàðû Èñëàìà ôàéäàëû îëàúàã hàëà ýÿòèðìèø, îíëàðà ìöõòÿëèô âÿçèôÿëÿð âåðìèøäèð. * Àëëàh áó àéÿäÿ Èñëàì ÿõëàãûíûí hþêì ñöðäöéö áèð øÿðàèòäÿ øåéòàí òÿáèÿòëè, ïèñ íèééÿòëè èíñàíëàðûí úÿìèééÿòÿ çÿðÿð âåðìÿñèíèí ãàðøûñûíûí àëûíìàñûíûí âàúèáëèéèíÿ èøàðÿ åäÿ áèëÿð. Áåëÿ èíñàíëàðû Àëëàh éîëóíäà áèð èøëÿ òÿìèí åòìÿê èñÿ hÿì áó êèìè çÿðÿðëÿðèí ãàðøûñûíû àëàúàã, hÿì äÿ Èñëàì àäûíà áèð ôàéäàëû èøèí ìåéäàíà ÷ûõìàñûíà ñÿáÿá îëàúàã. * Áó àéÿ èëÿ èíñàíëàðà çöëì âÿ ïèñëèê åäÿí, éåð öçöíäÿ ôèòíÿôÿñàä òþðÿäÿí øåéòàí õàðàêòåðëè èíñàíëàðûí ÷îõ úèääè áèð íÿçàðÿò àëòûíäà èäàðÿ îëóíìàñûíûí çÿðóðèëèéèíÿ èøàðÿ îëóíà áèëÿð. Áó øÿõñëÿðèí õàëãà ãàðûøàðàã èíñàíëàðà çÿðÿð âåðìÿñèíèí ãàðøûñû àëûíìàëûäûð. * Àëëàh áó àéÿäÿ àõûðçàìàíäà ýöíàhêàðëàðûí úÿçàëàíäûðûëìàñû çàìàíû òÿòáèã åäèëÿúÿê öñóëëàðà äèããÿò ÷ÿêìèø îëà áèëÿð. Î äþâðäÿ ýöíàhêàðëàðûí úÿìèééÿòÿ çÿðÿð âåðìÿñè ÿíýÿëëÿíÿúÿê, àíúàã áó øÿõñëÿð ìöõòÿëèô ñàhÿëÿðäÿ èøëÿäèëÿðÿê èíñàíëàðà ôàéäàëû hàëà ýÿòèðèëÿúÿê îëà áèëÿðëÿð. * Àéÿäÿ áèëäèðèëÿí "çÿíúèð" ("Ñàä" ñóðÿñè, 36-38) èôàäÿñè èëÿ Àëëàh àõûðçàìàíäà èñòèôàäÿ åäèëÿí åëåêòðèêëè çÿíúèðÿ îõøàð áèð òÿhëöêÿñèçëèê ñèñòåìèíÿ äèããÿò ÷ÿêìèø îëà áèëÿð. Ñþçöýåäÿí èíñàíëàðûí ãà÷ìàñû, îíëàðûí hÿì þçëÿðèíÿ, hÿì äÿ ÿòðàôûíäàêûëàðà çÿðÿð âåðìÿñè áó øÿêèëäÿ ÿíýÿëëÿíÿúÿê.

"Ñîíðà ãóøëàðû éîõëàéûá äåäè: "Ùöähöäö íèéÿ ýþðìöðÿì? Éîõñà î áóðà äà éîõäóð? Àíä îëñóí êè, îíà øèääÿòëè áèð ÿçàá âåðÿð, éà äà òóòóá áîüàçûíû öçÿðÿì. Éàõóä äà î àøêàð áèð äÿëèë ýÿòèðñèí!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 20-21).

Áó àéÿëÿðäÿí äÿ ìÿëóìäóð êè, Ùç.Ñöëåéìàí îðäóñóíó áèð ãàéäà îëàðàã íèçàìëàéû âÿ éîõëàéûð, õîøàýÿëìÿçëèê îëàíäà áóíó òåç áèð çàìàíäà äóéóð âÿ ëàçûì îëàí òÿäáèðëÿðè ýþðöðäö. Íèçàì-èíòèçàìû ïîçàúàã hÿðÿêÿòëÿðèí åäèëìÿñèíÿ ãÿòèééÿí èçí âåðìèðäè. Èúàçÿñèç âÿ õÿáÿðñèç øÿêèëäÿ áèð éåðÿ ýåòìÿéèí ÷îõ ìöhöì áèð õÿòà îëìàñû Ùç.Ñöëåéìàíûí éóõàðûäàêû ñþçëÿðèíäÿí àíëàøûëûð.

"Äóðìà, îíëàðûí éàíûíà ãàéûò! Àíä îëñóí êè, ýöúëÿðè ÷àòìàéàúàã áèð îðäó èëÿ öñòëÿðè íÿ ýåäèá îíëàðû þç éóðäóíäàí çÿëèë âÿ õàð âÿçèééÿòäÿ ÷ûõàðäàðûã!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 37).

Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíäÿí hÿäèééÿëÿð ýÿòèðÿí óëàãëàðà éóõàðûäàêû øÿêèëäÿ ñÿñëÿíèð. Áó ñþçëÿðäÿí ýþðöíäöéö êèìè, î, hå÷ áèð øÿêèëäÿ hÿäèééÿ ãÿáóë åòìÿéÿúÿéèíè áèëäèðìèø, áåëÿëèêëÿ äÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí îíà òÿñëèì îëìàñû ôèêðèíäÿ íåúÿ ãÿòè îëäóüóíó äà ýþñòÿðìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, áó àéÿäÿí Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíóí î äþâðäÿ hå÷ áèð þëêÿíèí îðäóñó èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ýöúëö îëäóüó ýþðöíöð. Ùÿì÷èíèí ãàðøûäàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, Ñÿáà áàø÷ûëàðû áó õÿáÿðè àëäûãäà òÿñëèì îëìàãäàí áàøãà áèð ÷àðÿëÿðèíèí îëìàäûüûíû àíëàìûøäûëàð. Áó äà îíëàðûí Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíóí ìÿüëóáåäèëìÿçëèéèíè áèëìÿñèíèí áèð ýþñòÿðèúèñèäèð.

Åëåêòðèê çÿíúèðè Áó ýöí Àìåðèêà áàøäà îëìàãëà áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ úèíàéÿòêàðëàðû úÿçàëàíäûðìàã ö÷öí åëåêòðèê çÿíúèðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Áÿçèëÿðè úàíèëÿð àéàãëàðûíà áàüëàíàí áó çÿíúèðëÿ åâ äóñòàüû åäèëèðëÿð. Áó çÿíúèð hÿáñõàíà ÿâÿçèíÿ åâèíäÿ âÿ îëäóüó éåðèí ÿòðàôûíäàêû äàð áèð ñàhÿ è÷èíäÿ hÿáñÿ àëûíàí ýöíàhêàð âÿ ìöòòÿhèìëÿðÿ òàõûëûð. Åëåêòðèê çÿíúèðè òàõûëàí àäàìûí hÿðÿêÿòëÿðèíèí 24 ñààò èçëÿíìÿñèíÿ øÿðàèò éàðàíûð. Öçÿðèíäÿ çÿíúèð îëàí àäàì ÿhàòÿ äàèðÿñè 80 êì-è êå÷ìÿéÿí áèð hÿðÿêÿò ñÿâèééÿñèíÿ ìàëèêäèð, àíúàã áó ñàhÿäÿí ÷ûõìàüà úÿhä åäÿðñÿ, òÿhëöêÿñèçëèê õèäìÿòè âÿ ïîëèñëÿð òÿðÿôèíäÿí ãàðøûñû àëûíûð.13 Áåëÿúÿ, ýöíàhêàð øÿõñ hÿì ýöíäÿëèê hÿéàòûíû ìöÿééÿí áèð ÷ÿð÷èâÿäÿ äàâàì åòäèðèð, hÿì äÿ úèíàéÿò åòìÿéÿúÿéèíè áèëèð.

Ùç.Ñöëåéìàíûí éöêñÿê ÿõëàãû

èòàáûí áóðà ãÿäÿð îëàí áþëìÿëÿðèíäÿ Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíà âåðäèéè ìöõòÿëèô åëìëÿðäÿí, ìþhòÿøÿì ñÿëòÿíÿòèíäÿí âÿ ýöúëö îðäóñóíäàí áÿhñ åòäèê. Ùç.Ñöëåéìàíûí Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí ÿí þíÿìëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè èñÿ hå÷ øöáhÿñèç êè, ñàhèá îëäóüó éöêñÿê ÿõëàãûäûð. Î, hÿéàòû áîéó èíñàíëàðû Àëëàhûí ðàçû îëàúàüû äèí ÿõëàãûíû éàøàìàüà äÿâÿò åòìèø, åéíè çàìàíäà þçö äÿ äÿðèí èìàíû âÿ ýþçÿë ÿõëàãû èëÿ áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿ îëìóøäó.

Ùÿð èøèíäÿ Àëëàhà öç òóòóðäó

"...Íÿ ýþçÿë áÿíäÿ! Î äàèì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèìñÿ èäè" ("Ñàä" ñóðÿñè, 30).

Ùç.Ñöëåéìàíûí hÿéàòû èëÿ áàüëû îëàí Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ ÿí ÷îõ äèããÿò÷ÿêÿí ìþâçóëàðäàí áèðè îíóí ýþðäöéö áöòöí èøëÿðäÿ hÿìèøÿ Àëëàhà öç òóòìàñû, Îíà äóà åòìÿñè âÿ hÿð èñòÿäèéèíè Àëëàhà à÷ìàñûäûð. Ùç.Ñöëåéìàí áöòïÿðÿñòëèéèí ýåíèø éàéûëäûüû áèð äþâðäÿ éàøàìûø, àíúàã hå÷ âàõò hå÷ áèð øåéè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàìûøäû. Ñàäÿúÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû ýþçëÿìèø âÿ Àëëàhûí äèíèíèí hàêèì îëìàñû ö÷öí hå÷ áèð èíñàíûí âÿ âàðëûüûí ÿìðèíè ýþçëÿìÿäÿí ñÿäàãÿòëÿ éàøàìûøäûð. Áöòëÿðÿ èíàíàí Ñÿáà þëêÿñèíè èìàíà äÿâÿò åäÿðêÿí äÿ îíëàðû Àëëàhà òÿñëèì îëìàüà äÿâÿò åòìèø, Ýöíÿøÿ ñÿúäÿ åòìÿêäÿí èìòèíà åòìÿëÿðèíè èñòÿìèøäè.

"Àíä îëñóí êè, Áèç Ñöëåéìàíû èìòàhàíà ÷ÿêäèê. Òàõòûíûí öñòöíÿ áèð úÿñÿä àòäûã. Ñîíðà î ãàéûòäû: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíè áàüûøëà âÿ ìÿíÿ åëÿ áèð ìöëê âåð êè, ìÿíäÿí ñîíðà hå÷ êÿñ íàèë îëà áèëìÿñèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí áþéöê åhñàí ñàhèáèñÿí!" ("Ñàä" ñóðÿñè, 34-35).

Ùç.Ñöëåéìàí hÿð hàíñû áèð ÷ÿòèíëèêëÿ, ÿçàáëà, éà äà áèð íåìÿòëÿ ãàðøûëàøäûãäà äÿðhàë Àëëàhà öç òóòóðäó. Ùÿð ñþçöíäÿ Àëëàhû àíûð, hÿð ãÿðàðûíû Àëëàhûí àäûíû àíàðàã âåðèðäè. Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíû ìöõòÿëèô éîëëàðëà ñûíàüà ÷ÿêìèø, î äà áóíà hÿìèøÿ ÷îõ ýþçÿë áèð ÿõëàãëà úàâàá âåðìèøäè. Ìÿñÿëÿí, éóõàðûäàêû àéÿäÿ äÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè, Ùç.Ñöëåéìàíûí ñûíàíäûüû âàõò èëê äöøöíäöéö øåé Àëëàhà äóà åòìÿê, Îíóí áàüûøëàéàí îëìàñûíà âÿ ðÿhìÿòèíÿ ñûüûíìàã îëìóøäó.

"...Áó, Ðÿááèìèí ëöòôöíäÿíäèð. Ìÿíè èìòàhàíà ÷ÿêìÿéè ö÷öíäöð êè, ýþðÿê øöêð åäÿúÿéÿì, éîõñà íàíêîð îëàúàüàì! Êèì øöêð åòñÿ, éàëíûç þçö ö÷öí øöêð åäÿð; êèì íàíêîð îëñà, hÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì ìþhòàú äåéèëäèð, êÿðÿì ñàhèáèäèð!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 40).

Ùç.Ñöëåéìàí ñàäÿúÿ ÷ÿòèí âàõòëàðûíäà äåéèë, hÿð hàíñû áèð çÿôÿð âÿ óüóð ÿëäÿ åòäèêäÿ äÿ åéíè ÿõëàã ýþñòÿðìèø, äàèì òÿâàçþêàð âÿ Àëëàhà ìþhòàú áèð áÿíäÿ îëäóüóíó àíëàìûøäûð. ßëäÿ åòäèéè áöòöí óüóðëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí áèð ñûíàã îëäóüóíóí ôÿðãèíÿ âàðìûøäû. Éóõàðûäàêû àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, óüóðëàðû ãàðøûñûíäà ÷îõ òÿâàçþêàð áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìèøäè. Áó ñÿäàãÿòëè ãàðøûëûã îíóí hÿð íþâ óüóðóíóí äà hÿð íþâ ÷ÿòèíëèê êèìè Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ñûíàã îëäóüóíó áèëìÿñèíèí áèð íÿòèúÿñèäèð.

Ùÿìèøÿ Àëëàhà øöêð åäÿí áèð áÿíäÿ èäè

"Ñèç åé Äàâóä àèëÿñè! Øöêðàíëûãëà èòàÿò åäèí! Áÿíäÿëÿðèìäÿí øöêð åäÿíè àçäûð!" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 13).

Àëëàh Ùç.Äàâóä êèìè Ùç.Ñöëåéìàíà äà ÿââÿëëÿð hå÷ êèìñÿéÿ âåðèëìÿìèø íåìÿòëÿð áÿõø åòìèø, îíà Àëëàhà øöêð åòìÿñè ö÷öí áèð ÷îõ øåéëÿð ëöòô åòìèøäè. Ùç.Ñöëåéìàí áó íåìÿòëÿð ö÷öí hÿð çàìàí øöêð åòìèø, òÿâàçþêàð âÿ ñÿäàãÿòëè äàâðàíìûø, hÿð èøèíäÿ Àëëàhà öç òóòìóøäó. ×öíêè äàhà þíúÿ äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, î, áöòöí íåìÿòëÿðèí âÿ öñòöí úÿhÿòëÿðèí Àëëàh äÿðýàhûíäàí ýÿëÿí áèð ñûíàã îëäóüóíó, áó íåìÿòëÿðÿ âåðÿúÿéè úàâàáëà håñàá ýöíöíäÿ ãàðøûëàøàúàüûíû áèëÿí âÿ áöòöí áóíëàðà ýþðÿ äàâðàíàí áèð áÿíäÿäèð.

"Åé Ðÿááèì! Ìÿíÿ âÿ àòà-àíàìà åhñàí áóéóðäóüóí íåìÿòÿ øöêð åòìÿê, Ñÿíèí ðàçû ãàëàúàüûí éàõøû èø ýþðìÿê ö÷öí èëhàì âåð! Âÿ ìÿíè Þç ìÿðhÿìÿòèíëÿ ñàëåh áÿíäÿëÿðèíèí çöìðÿñèíÿ äàõèë åò!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 19).

Ùç.Ñöëåéìàíûí ãàðûøãàëàðûí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûüûíû åøèòäèêäÿí ñîíðà òåç Àëëàhà öç òóòìàñû âÿ äóà åòìÿñè àéÿäÿ áèëäèðèëìèøäèð. Î, þçöíÿ âåðèëÿí íåìÿòëÿð ãàðøûñûíäà hÿìèøÿ áóíëàðûí hÿãèãè ñàhèáèíèí Ðÿááèìèç îëäóüóíó áèëìèø, áöòöí äàâðàíûø âÿ ñþçëÿðè èëÿ hÿäÿôèíèí Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèð. Àëëàh îíóí áó ñÿìèìè âÿ ñÿäàãÿòëè ÿõëàãûíûí ãàðøûëûüûíû ÷îõ ýþçÿë øÿêèëäÿ âåðìèø âÿ îíó "Ùÿãèãÿòÿí, î, äÿðýàhûìûçà éàõûí îëàúàã âÿ îíóí ãàéûäûá ýÿëÿúÿéè éåð äÿ ýþçÿë îëàúàãäûð" ("Ñàä" ñóðÿñè, 40) àéÿñè èëÿ ìöæäÿëÿìèøäè. Áèð äèýÿð àéÿäÿ èñÿ îíó âÿ àòàñû Ùç.Äàâóäó "ìþìèí áÿíäÿëÿðèíèí ÷îõóíäàí öñòöí òóòäóüóíó" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 15) áèëäèðìèøäè. Ùÿì÷èíèí Ùç.Ñöëåéìàí äèøè ãàðûøãàëàðûí ãàðûøãà äÿñòÿñèíÿ îëàí ãàéüûñûíû ýþðäöêäÿ äÿðhàë àòà-àíàñûíû õàòûðëàìûøäû. Áó, èíñàíà àíà âÿ àòà âàñèòÿñèëÿ ýÿëÿí íåìÿòëÿðÿ (óøàãëûüûíäàí îíà áàõûëìàñû, áþéöìÿñè, òÿðáèéÿñè êèìè) ãàðøûëûã îëàðàã áóíëàðûí ÿñë ñàhèáè îëàí Àëëàhà øöêð åòìÿñèíèí âàúèáëèéèíè ýþñòÿðÿí ìöhöì áèð äÿðñäèð.

Ùç.Ñöëåéìàíûí håéâàíëàðà îëàí ñåâýèñè

"Àõøàìöñòö îíà úèíñ, ÷àïàð àòëàð ýþñòÿðèëäèéè çàìàí î äåäè: "Ìÿí ýþçÿëëèéè (áó àòëàðû) Ðÿááèìèí çèêðèíäÿí äîëàéû ñåâèðÿì. Íÿhàéÿò, ãåéá îëóá ýèçëÿíäè" ("Ñàä" ñóðÿñè, 31-32).

Àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ñöëåéìàí äóðóøëàðûíäàêû âÿ ãà÷ûøëàðûíäàêû ýþçÿëëèê âÿ óñòàëûãëàðû èëÿ ñåéð÷èëÿðÿ áþéöê çþâã âåðÿí áó håéâàíëàðû ñåâìÿê ö÷öí õöñóñè áèð âàõò àéûðìàãäàäûð. Âÿ áó ÿñíàäà Àëëàhû àíàðàã Îíóí áþéöêëöéöíÿ èíàíìàãäàäûð. Áó, íöìóíÿâè áèð ìþìèíèí äàâðàíûøûäûð: èìàíëû áèð øÿõñ ýþðäöéö ýþçÿëëèêëÿð âÿ áó ýþçÿëëèêëÿðèí ðóhóíà òÿñèðè ãàðøûñûíäà Àëëàhû çèêð åäÿð. Áó, ìþìèíëÿðèí Àëëàhà îëàí ñîíñóç ñåâýèëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí áèð òÿñèðëÿíìÿäèð. Äèí ÿõëàãûíûí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí óçàã îëàí èíñàíëàðûí ÷îõó þçöíÿ ãàïàëû, ÿòðàôûíäàêû hàäèñÿëÿðÿ âÿ âàðëûãëàðà ãàðøû äèããÿòñèç, õîøàýÿëìÿç õàðàêòåðëè îëóðëàð. Àíúàã Ùç.Ñöëåéìàíûí äàâðàíûøûíäàí ýþðöíäöéö êèìè, ìöñÿëìàí ÿòðàôûíäàêû ýþçÿëëèêëÿðÿ ãàðøû ñîí äÿðÿúÿ äèããÿòëè, ýþçÿëëèê, åñòåòèêà âÿ ñÿíÿòäÿí çþâã àëàí èíúÿ äöøöíúÿëè áèð èíñàíäûð. Î, Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðèí ôÿðãèíäÿäèð âÿ áóíëàðäàí çþâã àëûá øöêöð åòìÿéè áèëèð. Àëëàh "Äå: "Àëëàhûí Þç áÿíäÿëÿðè ö÷öí éàðàòäûüû çèíÿòè âÿ òÿìèç ðóçèëÿðè êèì hàðàì áóéóðìóøäóð?" Äå: "Áóíëàð äöíéàäà èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öíäöð, ãèéàìÿò ýöíöíäÿ èñÿ éàëíûç ìþìèíëÿðÿ ìÿõñóñäóð..." ("ßðàô" ñóðÿñè, 32) àéÿñè èëÿ äöíéàäàêû íåìÿòëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöñÿëìàíëàð ö÷öí éàðàäûëäûüûíû õÿáÿð âåðèð.

"Îíëàðû ìÿíÿ ãàéòàðûí!" Ñîíðà îíëàðûí ãû÷ëàðûíû âÿ áîéóíëàðûíû ñûüàëëàìàúà áàøëàäû" ("Ñàä" ñóðÿñè, 33).

Ùç.Ñöëåéìàí è÷èíäÿ êå÷èðäèéè ñåâýèíè hÿì ñþçëÿ èôàäÿ åòìÿêäÿ, hÿì äÿ ÿìÿëè øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð. Áóðàäà Ùç.Ñöëåéìàíûí ñåâýèñèíè èôàäÿ åòìÿ ýöúöíö à÷ûã øÿêèëäÿ ýþðöðöê. Öìóìèééÿòëÿ, èíñàíëàð è÷ëÿðèíäÿêè ñåâýè-ìÿhÿááÿò hèññëÿðèíè hÿð çàìàí äîüðó âÿ ýþçÿë øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Ùÿòòà ÷îõ âàõò áóíäàí ÷ÿêèíèðëÿð. Èíñàíûí áèð âàðëûüà ãàðøû äóéäóüó ìÿhÿááÿòè îëäóüó êèìè ýþñòÿðÿ áèëìÿñè Àëëàhûí âåðäèéè õöñóñè áèð ãàáèëèééÿòäèð. Àëëàh àéÿëÿðèíäÿ áó ãàáèëèééÿòè ñàëèh ãóëëàðûíäàí îëàí Ùç.Éÿhéàéà âåðäèéèíè áåëÿ áèëäèðèð: "(Éÿhéà äöíéàéà ýÿëäèêäÿí ñîíðà îíà äåäèê:) "Åé Éÿhéà! Êèòàáäàí áÿðê éàïûø!. Áèç óøàã èêÿí îíà hèêìÿò âåðäèê. Áèç hÿì äÿ îíà Þç äÿðýàhûìûçäàí áèð ìÿðhÿìÿò âÿ ïàêëûã áÿõø åòäèê. Î, ìöòòÿãè èäè" ("Ìÿðéÿì" ñóðÿñè, 12-13). 76

* Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí àòëàðëà áèðëèêäÿ áàøãà håéâàíëàðà äà åéíè ñåâýèíè ýþñòÿðìÿñèíÿ äàèð íöìóíÿëÿð âåðèëèð. Áó håéâàíëàðäàí áèðè ãàðûøãàëàðäûð. Ùç.Ñöëåéìàíûí ãîøóíó èëÿ áèðýÿ ýÿëäèéèíè ýþðÿí áèð äèøè ãàðûøãà ãàðûøãà äÿñòÿñèíÿ éóâàëàðûíà ýèðìÿëÿðèíè, ÿêñ òÿãäèðäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí âÿ ãîøóíóíóí "þçëÿðè äÿ áèëìÿäÿí" îíëàðà çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿéèíè ñþéëÿìèøäè. Äèøè ãàðûøãàíûí äàíûøûüûíäà "þçëÿðè äÿ áèëìÿäÿí" èôàäÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿñè Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí hÿòòà ìöhàðèáÿ âÿçèééÿòèíäÿ áåëÿ ãàðûøãàëàðà çÿðÿð âåðìÿéÿúÿê ãÿäÿð éöêñÿê ìÿðhÿìÿòèíÿ äèããÿòè éþíÿëäèð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí hÿéàòûíà äàèð íöìóíÿëÿðèí ãåéä åäèëäèéè áó àéÿäÿ ìöñÿëìàíëàð ö÷öí håéâàí ñåâýèñèíèí þíÿìèíÿ äÿ èøàðÿ åäèëèð. ×öíêè èìàí åäÿí áèð èíñàí Àëëàhûí éàðàòäûüû úàíëûëàðäàêû äÿðèí hèêìÿòëÿðè, éàðàäûëûø ýþçÿëëèêëÿðèíè äàhà éàõøû ãàâðàéûá äÿðê åäÿ áèëèð. Ùÿì÷èíèí håéâàíëàðäàêû èáðÿòëÿðèí ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ èçàh åäèëäèéè "Íÿhë" ñóðÿñèíäÿ "Îíëàðäà (håéâàíëàðäà) ñèçèí ö÷öí áèð ýþçÿëëèê âàð" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 6) áóéðóëàðàã áó hÿãèãÿòÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð. Ùç.Ñöëåéìàíäà ýþðäöéöìöç håéâàíà îëàí ñåâýèñè äÿ Àëëàhûí áó ãöñóðñóç éàðàäûúûëûã ãöäðÿòèíÿ äóéóëàí håéðàíëûüûí èôàäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. * Ãóðàíäà håéâàíëàðûí èíñàíëàðà ôàéäàëû îëàí òÿðÿôëÿðèíäÿí áèðè êèìè òÿhëöêÿñèçëèéè ãîðóìàã îëäóüó õÿáÿðè âåðèëèð. Ìÿñÿëÿí, èòëÿðäÿí ñàhèáëÿðèíèí òÿhëöêÿñèçëèéèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíÿ äàèð èøàðÿëÿð âàð. "Êÿhô" ñóðÿñèíèí 18-úè àéÿñèíäÿ ßñhàáè-Êÿhôèí èòëÿðèíäÿí áÿhñ åäèëèð. Äàhà áèð íå÷ÿ àéÿäÿ äÿ håéâàí ñåâýèñè âÿ håéâàíëàðäàêû éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíèí èíúÿëÿíìÿñè òÿøâèã åäèëèð.

Ùç.Ñöëåéìàíûí Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ìàëà ñåâýè äóéìàñû

"...Ìÿí ýþçÿëëèéè (ìàëû) Ðÿááèìèí çèêðèíäÿí äîëàéû ñåâèðÿì..." ("Ñàä" ñóðÿñè, 32).

Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ñöëåéìàí ñàhèá îëäóüó ãèéìÿòëè ìàëëàðû äöøöíöá Àëëàhû âÿñô éîëó èëÿ óúàëòìûø, ìàë-äþâëÿòÿ îëàí ñåâýèñèíèí ãàéíàüûíûí Àëëàhû çèêð åòìÿê îëäóüóíó âóðüóëàìûøäû. Áóðàäàêû ìÿíàíû äÿðèíäÿí äöøöíìÿê ëàçûìäûð. Ãóðàíûí äèýÿð àéÿëÿðèíäÿ ìàë-äþâëÿò ñåâýèñèíèí èíñàíëàðû éîëóíäàí ñàïäûðà áèëÿúÿéèíäÿí õÿáÿð âåðèëèð. Ìÿñÿëÿí, "Àäèéàò" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áóéóðóëóð: "Èíñàí þç Ðÿááèíÿ ãàðøû ÷îõ íàíêîðäóð. Âÿ î þçö äÿ áóíà øàhèääèð. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàí âàð-äþâëÿòÿ ÷îõ hÿðèñäèð!" ("Àäèéàò" ñóðÿñè, 6-8). Ìàë-ìöëê ñåâýèñè èíñàíëàðûí ÷îõóíóí ãÿëáèíè êîáóäëàøäûðûð âÿ îíëàðû äèíäÿí óçàãëàøäûðûð, ÷öíêè ÿëëÿðèíäÿêè ìàëäþâëÿòè þçëÿðèíèí áèð ãàçàíúû çÿíí åäèð, áóíà ýþðÿ äÿ òÿêÿááöð âÿ "ìöñòàüíèéÿò" (Àëëàhà ìþhòàú îëäóüóíó óíóòìà) äóéóð âÿ äàhà ÷îõ ìàë-äþâëÿò ÿëäÿ åòìÿê hÿðèñëèéèíÿ ãàïûëûðëàð. Àëëàhà ãóëëóã åòìÿê ö÷öí éàøàìàã ÿâÿçèíÿ ìàë-äþâëÿò éûüìàã ö÷öí éàøàéûðëàð.

Áó ñÿáÿáäÿí hÿð áèð ìöñÿëìàíûí ìàë-ìöëê hÿðèñëèéèíäÿí óçàã äóðìàñû ëàçûìäûð. Àíúàã Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñè áèçÿ ìöñÿëìàíûí ìàë-ìöëêÿ ãàôèë èíñàíëàðäàí äàhà ôÿðãëè áàõàúàüûíû âÿ áó øöóðó ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà ìàë-ìöëêÿ ñàhèá îëìàüûí îíà Àëëàhû àíìàñû ö÷öí áèð âÿñèëÿ îëàúàüûíû ýþñòÿðèð. Íÿçÿðäÿ òóòóëàí øöóð áöòöí ìàë-ìöëêöí Àëëàhà àèä îëäóüóíó, Îíóí ýþíäÿðäèéèíè âÿ éåíÿ Îíóí èñòÿéè èëÿ ýåäÿúÿéèíè áèëèð. Áóíó áèëÿí ìöñÿëìàí îíà ìàë-ìöëê âåðèëÿíäÿ áóíäàí ëîâüàëàíìàç âÿ éà òÿêÿááöðëÿíìÿç. "Ìàëëàð ÿëèìäÿí ýåäÿúÿê" ãîðõóñóíà äà äöøìÿç. Àëëàhûí âåðäèéè áöòöí èìêàíëàðà øöêð åäÿð âÿ áó èìêàíëàðäàí Àëëàh ðèçàñû ö÷öí Îíóí éîëóíäà èñòèôàäÿ åäÿð. Àëëàh èíñàíà áþéöê áèð ìöëê, äþâëÿò âÿ èãòèäàð íÿñèá åäÿíäÿ äÿ áóíëàðûí hàìûñûíû áèð íåìÿò âÿ èìòàhàí âÿñèëÿñè êèìè ýþðÿð, Àëëàhà îëàí ñåâýè, hþðìÿò âÿ ãîðõóñó äàhà äà àðòàð. Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Àëëàhà êþíöëäÿí áàüëû îëàí ñàëèh ìþìèíëÿð îíëàðà ìàë-ìöëêëÿ èãòèäàð ÿìàíÿò åäèëìÿñè ö÷öí ÿí ÿçèç èíñàíëàðäûð. Áóíëàðäàí áèðèñè îëàí Ùç.Ñöëåéìàí êèìñÿéÿ íÿñèá îëìàéàí áèð èãòèäàðû ÿëèíäÿ òóòìàñûíà áàõìàéàðàã è÷èíäÿ hÿð çàìàí ñîíñóç Àëëàh ñåâýèñè îëìóø âÿ áöòöí èìêàíëàðû èëÿ Îíóí äèíèíÿ õèäìÿò åòìèøäè. Áó àéÿäÿí ìàë-äþâëÿò ñåâýèñèíèí î, ÿýÿð Àëëàh ðèçàñû ö÷öí îëàðñà, ìÿãáóë îëäóüó àíëàøûëûð. ßëäÿ îëóíàí çÿíýèíëèêëÿð Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíàúàã èøëÿðäÿ, Àëëàhûí ñîíñóç ãöäðÿòèíè çèêð åòìÿêäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿðñÿ, Àëëàhûí áóíëàðäàí ðàçû ãàëìàñû óìóëóð.

"Åé Ðÿááèì! Ìÿíè áàüûøëà âÿ ìÿíÿ åëÿ áèð ìöëê âåð êè, ìÿíäÿí ñîíðà hå÷ êÿñ íàèë îëà áèëìÿñèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí áþéöê åhñàí ñàhèáèñÿí!" ("Ñàä" ñóðÿñè, 35).

*Ùç.Ñöëåéìàí ìàë-äþâëÿòè Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ñåâèð âÿ îíóí éîëóíäà õÿðúëÿìÿñè ö÷öí Àëëàhäàí þçöíÿ áþéöê áèð ìöëê íÿñèá åòìÿñèíè èñòÿéèð. Áó àéÿëÿðëÿ ìöñÿëìàíëàðûí äà Àëëàh éîëóíäà õÿðúëÿìÿê ö÷öí hÿéàòäà áÿíçÿðè îëìàéàí áèð çÿíýèíëèê âÿ ìöëê èñòÿéÿúÿêëÿðèíÿ èøàðÿ åäèëèð. * Àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìöñÿëìàíëàð çÿíýèíëèéÿ, ìþhòÿøÿì ìöëêëÿðÿ, håéðàíëûã îéàäàí ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíÿ ñàhèá îëà áèëÿðëÿð. Ìÿëóìäóð êè, ìöñÿëìàí äþâëÿòëÿð òàðèõ áîéó ýþçãàìàøäûðûúû ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè îðòàéà ãîéìóø, çÿíýèíëèêëÿðè âÿ ýöúëÿðè èëÿ áöòöí äöíéàéà ñÿñ ñàëìûøëàð. ßñðëÿð áîéó Èñëàìûí áàéðàãäàðû îëàí Îñìàíëû Èìïåðàòîðëóüó áóíà ÿí à÷ûã íöìóíÿäèð. Áó áþéöê èìïåðàòîðëóãäàí ìèðàñ ãàëàí ÿñÿðëÿð hÿëÿ äÿ ö÷ ãèòÿíèí äþðä áèð éàíûíû áÿçÿìÿêäÿäèð.

Ìàhìóä Úÿëàëÿääèí. Úÿëè ñöëöñ õÿòòè, "Àëëàhûì, ìÿíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ðóçèëÿíäèð, ÿõëàã âÿ èíñàíèééÿò òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëÿí, ýöíàhêàð îëìàéàí éàõøû ÿìÿëëÿð íÿñèá åò" éàçûëûð.

* Èìàí åäÿíëÿðèí ñàhèá îëäóüó áó çÿíýèíëèéèí hèêìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ èíñàíëàðûí öðÿêëÿðèíèí Èñëàìà áàüëàíìàñûíäà ÿñÿðëÿðèí áþéöê áèð ðîë îéíàìàñûäûð. Îíëàðûí ñàhèá îëäóüó ýþçÿë ìöëêëÿð äèí ÿõëàãûíäàí óçàã îëàí âÿ ìàääè äÿéÿðëÿðÿ ÷îõ þíÿì âåðÿí èíñàíëàðà èëê àíäà ïñèõîëîæè òÿñèð åòìèø âÿ îíëàðäà äèíÿ ìàðàã éàðàòìûøäû. Ãàðøûäàêû ôÿñèëëÿðäÿ äÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, áó, Ùç.Ñöëåéìàíûí äà Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí Èñëàìû ãÿáóë åòìÿñè ö÷öí éàðàðëàíäûüû öñóëëàðäàí áèðèäèð.

Ùç.Ñöëåéìàíà âåðèëÿí õöñóñè áèð åëìÿ èøàðÿ

Áó àéÿëÿðäÿ Ùç.Äàâóäà âÿ Ùç.Ñöëåéìàíà âåðèëÿí õöñóñè áèð åëìäÿí õÿáÿð âåðèëèð. Àéÿíèí äàâàìû îëàðàã áó åëìèí "à÷ûã-àøêàð áèð öñòöíëöê" îëäóüóíóí áèëäèðèëìÿñè èñÿ hå÷ êèìèí áèëìÿäèéè öñòöí áèð åëìÿ âàãèô îëäóãëàðûíà áèð èøàðÿ îëà áèëÿð.

"Àíä îëñóí êè, Áèç Ñöëåéìàíû èìòàhàíà ÷ÿêäèê. Òàõòûíûí öñòöíÿ áèð úÿñÿä àòäûã. Ñîíðà î ÿââÿëêè âÿçèééÿèòèíÿ ãàéûòäû" ("Ñàä" ñóðÿñè, 34).

* Ùç.Ñöëåéìàíûí òàõòûíûí öñòöíÿ ãîéóëàí áèð úÿñÿäëÿ èìòàhàí åäèëìÿñè éóõàðûäà ñþçöýåäÿí åëìëÿ áàüëû áèð ìþúöçÿ îëà áèëÿð. Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíû ìåòàôèçèê áèð øÿêèëäÿ, áöòöí úàíëûëàðûí éàøàäûüû ìàääÿ þë÷öñöíäÿí ÷ûõàðûá ðóh àëÿìèíÿ ñàëìûø îëà áèëÿð. Áó àëÿìäÿ ìàääÿ îðòàäàí ãàëõìûø, Ùç.Ñöëåéìàí òàõòûí äà, òàõòûí öñòöíäÿêè úÿñÿäèí äÿ ìàääè âàðëûãëàð îëìàéûá áèð õÿéàëäàí èáàðÿò îëäóüóíó àíëàìûø îëà áèëÿð. Ðóh àëÿìèíäÿí ÷ûõûá éåíèäÿí ìàääÿ øÿêëèíÿ êå÷äèêäÿ èñÿ áÿäÿíè èëÿ ãîâóøìóø ÿââÿëêè hàëûíà äþíìöø îëà áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàí áó ñÿôÿðè ÿñíàñûíäà áÿäÿíèíèí õàðèúèíÿ ÷ûõìûø âÿ äîëàéûñû èëÿ þç áÿäÿíèíè áèð úÿñÿä îëàðàã ýþðìöø, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ äöíéà hÿéàòûíûí äÿéÿðñèçëèéèíè âÿ èíñàíûí íÿ ãÿäÿð àúèç îëäóüóíó ôÿðã åòìèø îëà áèëÿð. Äöíéàíûí áèð íå÷ÿ îíèëëèê è÷èíäÿ ñîíóíóí ýÿëÿúÿéèíè, èíñàíûí hÿéàòäà äÿéÿð âåðäèéè ïóë, ìàë-ìöëê, çÿíýèíëèê âÿ áöòöí ýþçÿëëèêëÿðèí áèð õÿéàëäàí èáàðÿò îëäóüóíó äÿðê åòìèø îëà áèëÿð. * Äöíéà hÿéàòûíûí äÿéÿðñèçëèéèíè àíëàéàí Ùç.Ñöëåéìàí ìöëêö Àëëàh éîëóíäà âÿ Èñëàìûí ìÿíôÿÿòè óüðóíäà õÿðúëÿìÿéèí þíÿìèíè ãàâðàìûø îëà áèëÿð. Ùÿì÷èíèí áó ñÿôÿðäÿí äÿðhàë ñîíðà Ùç.Ñöëåéìàí Àëëàhà þçöíÿ áþéöê áèð ìöëê èñòÿìÿñè ö÷öí äóà åäèð.

Ùàðóò âÿ Ìàðóò

"Îíëàð Ñöëåéìàíûí ñÿëòÿíÿòèíÿ äàèð øåéòàíëàðûí îõóäóãëàðûíà óéäóëàð. Ñöëåéìàí êàôèð îëìàäû, ëàêèí øåéòàíëàð ñåhðè âÿ Áàáèëäÿ Ùàðóò âÿ Ìàðóò àäëû èêè ìÿëÿéÿ íàçèë îëàíëàðû õàëãà þéðÿäÿê êàôèð îëäóëàð..." ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 102).

éÿäÿêè èôàäÿäÿí Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ áÿçè èíñàíëàðûí Àëëàhûí hàðàì áóéóðäóüó ÿìÿëëÿðäÿí îëàí ñåhðÿ ðÿüáÿò áÿñëÿäèéè àíëàøûëûð. Îíëàð ñåhðè øåéòàíëàðäàí þéðÿíìèøëÿð. Áàáèëäÿêè Ùàðóò âÿ Ìàðóò àäëû ìÿëÿêëÿðÿ þéðÿäèëÿíëÿðäÿí äÿ - éåíÿ øåéòàíëàðäàí þéðÿíÿðÿê - ïèñ ìÿãñÿäëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.

Ïèòåð Áðöýåë, Áàáèë ãöëëÿñè, XVI ÿñð

* Àéÿäÿí äÿ àíëàøûëäûüû êèìè, Ùç.Ñöëåéìàíà ãàðøû ÷ûõàí øåéòàí þç òÿñèðè àëòûíà ñàëäûüû èíñàíëàð âàñèòÿñèëÿ õàëãû Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàhèá îëäóüó áþéöê ìöëê âÿ çÿíýèíëèêëÿ áàüëû ãûçûøäûðûá ãûúûãëàíäûðìûø îëà áèëÿð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ èíñàíëàð Ùç.Ñöëåéìàíà âÿ ñàhèá îëäóüó ýöúëö äþâëÿòÿ ãàðøû áèðëÿøìèø âÿ ìöõòÿëèô òÿøêèëàòëàð ãóðìóø îëà áèëÿðëÿð. Øåéòàíûí ñþâã åòìÿñè èëÿ ãóðóëàí áó òÿøêèëàòëàð Ùç.Ñöëåéìàí äþâëÿòèíè ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ éûõìàüà ÷àëûøìûø,

áóíóí ö÷öí äÿ hÿð íþâ öñóëëàðäàí éàðàðëàíìûø îëà áèëÿðëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). Òàðèõè ãåéäëÿð hÿì äÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí èäàðÿ åòäèéè Ìöñÿëìàí Èñðàèë Êðàëëûüûíûí îíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà äàõèëè ÷àõíàøìàëàð ñÿáÿáèëÿ èêèéÿ áþëöíäöéöíö áèëäèðèð.

"...Ùàëáóêè î èêèñè: "Áèç èìòàhàíûã, ñÿí ýÿë êàôèð îëìà!" -äåìÿìèø hå÷ êÿñÿ þéðÿòìèðäèëÿð. Éåíÿ äÿ ÿðàðâàä àðàñûíà íèôàã ñàëàí èøëÿðè îíëàðäàí þéðÿíèðäèëÿð. Ëàêèí îíëàð Àëëàhûí èçíè îëìàäàí hå÷ êÿñÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿçëÿð. Îíëàð àíúàã þçëÿðèíÿ ôàéäàñû îëìàéàí, çÿðÿð âåðÿí øåéëÿðè þéðÿíèðäèëÿð. Ùÿãèãÿòÿí, îíëàð áåëÿ øåéëÿðè ñàòûí àëàíëàðûí àõèðÿòäÿ ïàéû îëìàäûüûíû éàõøû áèëèðëÿð. Êàø êè, îíëàð þçëÿðèíè íÿ ãÿäÿð éàðàìàç áèð øåéÿ ñàòäûãëàðûíû áèëÿéäèëÿð!" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 102).

Øåéòàíëàð èíñàíëàðû éîëäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí îíëàðà Ùàðóò âÿ Ìàðóòäàí þéðÿíäèêëÿðè øåéëÿðè þéðÿòìèøäèëÿð. Ùàëáóêè Ùàðóò âÿ Ìàðóò ñàhèá îëäóãëàðû áèëèéè þéðÿòìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ ÿââÿëúÿ þçëÿðèíèí Àëëàhäàí áèð èìòàhàí îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèð âÿ èíêàð éîëóíà äöøìÿìÿëÿðè ö÷öí îíëàðû õÿáÿðäàð åäèðäè. Éàëíûç îíäàí ñîíðà áó áèëýè-

íè þéðÿäèðäèëÿð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ èíñàíëàðûí ñåhðèí áèð ôèòíÿ îëäóüóíó áèëìÿñè âÿ áóíäàí ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð ãà÷ìàñû âàúèáäèð. * Ñåhð öñóëëàðûíà ìöðàúèÿò åäÿí hÿð êÿñ áóíó áèëìÿëèäèð êè, Àëëàhûí èúàçÿñè îëìàäàí èíñàíëàðûí þéðÿíäèéè âÿ òÿòáèã åòäèéè òèëñèìëÿðèí áèð íÿòèúÿ âåðìÿñè ãÿòèééÿí ìöìêöí äåéèë. ×öíêè òèëñèìèí áèð òÿñèðèíè áèð hèêìÿò îëàðàã Éàðàäàí äà Àëëàhäûð. Îíóí èçíè îëìàäàí hå÷ áèð èíñàíûí çÿíýèíëèê, ýöú âÿ éà áàøãà áèð èìêàíû ñåhð, úàäó, òèëñèì öñóëó èëÿ ÿëäÿ åòìÿñè ìöìêöí äåéèë. * Àëëàh òèëñèìèí òÿñèðèíÿ âÿ áó êèìè öñóëëàðëà ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿðèíÿ èíàíàí èíñàíëàðà áó øåéòàíè öñóëëàðû áèð áÿëà êèìè ýþíäÿðÿ áèëèð. Îíëàð hàããûí éîëóíäà îëìàäûãëàðû ö÷öí Àëëàh îíëàðà áóíà ýþðÿ áèð ÿâÿç âåðèð, ñåhð áó èíñàíëàð ö÷öí hÿéàòäà áèð ÿçàá hàëûíà ýÿëèð. Áó, Àëëàhûí hèäàéÿò éîëóíäàí ÷ûõàí èíñàíëàðà äöíéà hÿéàòûíäà âåðäèéè áèð úÿçàäûð. * Àéÿëÿðäÿí äÿ àíëàøûëäûüû êèìè, èìàí ýÿòèðÿí áèð èíñàí ñåhðëÿ âÿ øåéòàíëàðûí ñþéëÿäèêëÿðè èëÿ hå÷ âàõò ìàðàãëàíìàç. Èíñàíëà-

Áàáèëèí àñìà áàüëàðûíäàí Çèêêóðàò ìÿíçÿðÿñè.

ðûí àðàñûíû âóðìàã ö÷öí áåëÿ øåéòàíè ãûçûøäûðûúûëûãëà ìÿøüóë îëìàã, hàãã éîëäàí óçàãëàøûá áöòöí èíàíúëàðëà âàõò êå÷èðìÿê øåéòàíûí îéóíóíà ýÿëìÿêäèð. ×öíêè øåéòàíûí ìÿãñÿäè èíñàíëàðû äîüðó éîëäàí ÷ÿêèíäèðìÿêäèð. Áåëÿ èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëàíëàð èñÿ øåéòàíà óéìóø èíñàíëàðäûð. Áåëÿ áàòèë èíàíúëàðà Ãóðàíäà hå÷ áèð øÿêèëäÿ éåð éîõäóð. Àëëàh "Ôÿëÿã" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áóéóðóð: "Äå: Ïÿíàh àïàðûðàì ñöáhöí Ðÿááèíÿ! Éàðàòäûãëàðûíûí øÿðèíäÿí; Çöëìÿòÿ áöðöíìÿêäÿ îëàí ýåúÿíèí øÿðèíäÿí; Äöéöíëÿðÿ öôöðÿí ãàäûíëàðûí øÿðèíäÿí..." ("Ôÿëÿã" ñóðÿñè, 1-4). Ùàðóò âÿ Ìàðóòäàí áÿhñ åäèëÿí àéÿëÿðäÿ äÿ åéíè ìþâçó àíëàäûëûð. Íÿ ñåhðèí, íÿ äÿ "Ôÿëÿã" ñóðÿñèíäÿêè àéÿäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, "äöéöíëÿðÿ öôöðÿí ãàäûíëàðûí" hå÷ áèð ýöúö âÿ òÿñèðè éîõäóð.

Õóàí äå Âàëäåñ Ëåàë, "Áèð ýþç ãûðïûìûíäà", Úàðèäàä õÿñòÿõàíàñû, 16701672, Ñåâèëéà.

Êàèíàòäàêû éåýàíÿ ýöú âÿ hþêì ñàhèáè àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhäûð. Ìþìèí èíñàí ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhà ýöâÿíèá ñþéêÿíÿð, éàëíûç Îíäàí ìÿäÿä âÿ éàðäûì èñòÿéÿð, hÿð íþâ åhòèéàú âÿ öçöíòöñöíö Àëëàhà à÷àð, Àëëàhû äîñò âÿ âÿêèë áèëÿð. * Áó àéÿëÿðäÿ àõûð çàìàíëà áàüëû èøàðÿëÿð äÿ îëà áèëÿð. Àëëàh ñåhðäÿí áÿhñ åäÿðÿê àõûðçàìàíäà ñåhðèí ÷îõàëàúàüûíà, ôàëà áàõûá ýÿëÿúÿéè îõóìàíûí ýåíèø éàéûëàúàüûíà èøàðÿ åäÿ áèëÿð. Àëëàhûí hàðàì áóéóðäóüó áó ôèòíÿëÿð àõûðçàìàíäà àäÿòÿí áèð äîëàíûøûã ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëÿúÿê, úàäóýÿðëÿð âÿ ôàë÷ûëàð èíñàíëàðû èñòèñìàð åäÿúÿêëÿð. Àõûðçàìàíûí áó áþéöê ôèòíÿñè Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíäÿ äÿ õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Áóíëàðäàí áèðè áó øÿêèëäÿäèð: "Àõûðçàìàíäà öììÿòèì hàããûíäà ÿí ÷îõ íàðàhàò îëäóüóì óëäóçëàðà èíàíìàãëàðû, ãÿäÿðè éàëàíëàìàëàðûäûð..." (Ðàìóç ÿë-ßhàäèñ, 11540). Õóàí äå Âàëäåñ Ëåàë, "Ìþhòÿøÿì äöíéàíûí ñîíó", Úàðèäàä õÿñòÿõàíàñû, 1670-1672, Ñåâèëéà.

Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñè

ç.Ñöëåéìàíëà áàüëû Ãóðàí àéÿëÿðèíèí áþéöê áèð ãèñìè Ùç.Ñöëåéìàíëà Ñÿáà ìÿëèêÿñè àðàñûíäà áàø âåðÿí hàäèñÿëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó àéÿëÿðäÿ ñþçöýåäÿí èêè þëêÿíèí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè ÿëàãÿëÿðè hàããûíäà ìöhöì ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð. Áóíóíëà éàíàøû Ùç.Ñöëåéìàíûí äèýÿð äþâëÿòëÿðëÿ ìöíàñèáÿòè, èäàðÿ÷èëèê ýöúö âÿ Àëëàhûí äèíèíè àíëàäàðêÿí éàðàðëàíäûüû öñóëëàðäàí äà íöìóíÿëÿð ãåéä åäèëìèøäèð.

"Áèð àçäàí (Ùöähöä) ýÿëèá äåäè: "Ñÿíèí áèëìÿäèéèí áèð øåéè þéðÿíäèì. Ñÿíÿ Ñÿáàäàí äîüðó áèð õÿáÿð ýÿòèðìèøÿì" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 22).

Ïèåðî äåëëà Ôðàí÷åñêî, "Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí Ùç.Ñöëåéìàí òÿðÿôèíäÿí ãÿáóëó", XV ÿñð.

Èêè þëêÿ àðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿð Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíäàêû Ùöähöäöí Ñÿáà þëêÿñè âÿ áó þëêÿíèí ìÿëèêÿñè hàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿñè èëÿ áàøëàéûð. Ùç.Ñöëåéìàí îðäóñóíó éîõëàäûüû çàìàí Ùöähöäö ýþðìöð. Ùöähöä ýåðè ãàéûäàíäà Ùç.Ñöëåéìàíà Ñÿáà þëêÿñè hàããûíäà ÷îõ ìöhöì ìÿëóìàòëàð âåðèð.

Ôðàíñ II Ôðàíñêåí, Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Êðàëè÷à Ñÿáà ìþâçóñóíäà ðÿñì, 1606-1617. Ýþçÿë Ñÿíÿòëÿð Ìóçåéè, Ãóèìïåð.

"Ìÿí îíëàðà ïàäøàhëûã åäÿí áèð ãàäûí ýþðäöì. Îíà hÿð øåé âåðèëìèøäèð. Îíóí ÷îõ áþéöê áèð òàõòû âàðäûð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 23).

Àéÿäÿ èëê îëàðàã áó ìÿëóìàòûí âóðüóëàíìàñû î äþâðäÿ áèð ãàäûí ðÿháÿðèí âàðëûüûíûí ÷îõ âÿðäèø åäèëìèø áèð hàë îëìàäûüûíû ýþñòÿðÿ áèëÿð. Ùöähöä Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí çÿíýèíëèéèíäÿí âÿ îíà ìöõòÿëèô íþâ íåìÿòëÿðèí áàüûøëàíäûüûíäàí áÿhñ åòìÿêäÿäèð. Áó çÿíýèíëèêäÿí äàíûøàðêÿí äÿ õöñóñèëÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõò-òàúûíûí áþéöêëöéöíö âóðüóëàéûð. Òàõòûí áþéöêëöéö Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí èãòèäàðûíû âÿ äþâëÿòèíèí ýöúöíö ýþñòÿðìèø îëà áèëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð).

"Ìÿí îíóí âÿ òàéôàñûíûí Àëëàhû ãîéóá ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòäèêëÿðèíè ýþðäöì. Øåéòàí ÿìÿëëÿðèíè îíëàðà ýþçÿë ýþñòÿðìèø, îíëàðû éîëäàí ñàïäûðìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã éîëó òàïà áèëìèðëÿð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 24).

Ùöähöä Ñÿáà þëêÿñè õàëãûíûí øåéòàíà óéóá Ýöíÿøÿ òàïûíäûüûíû, Àëëàhà øÿðèê ãîøäóüóíó âÿ hèäàéÿò éîëóíà ýÿëìÿäèéèíè áèëäèðìèøäè. Øåéòàí Ñÿáà õàëãûíû Ýöíÿøÿ ñÿúäÿ åòìÿéÿ hÿâÿñëÿíäèðìèø, éÿíè áóíó äîüðó âÿ ìÿíòèãëè áèð èíàíú êèìè òàíûòìûø, îíëàð äà áóíó àòàëàðûíäàí ìèðàñ îëàðàã þçëÿðèíÿ éîë ñå÷ìèøäè. Øåéòàíûí ÿí ìöhöì hÿäÿôè èíñàíëàðû äîüðó éîëäàí ñàïäûðìàã âÿ îíëàðû Àëëàhà ñÿúäÿ åòìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿêäèð. Áó àéÿ èíñàíëàðûí Àëëàhûí äèíèíäÿí óçàã îëìàñûíûí ñÿáÿáèíèí îíëàðûí ÷îõ âàõò áàòèë áèð èíàíú, ôÿëñÿôÿ âÿ ôèêèð ñèñòåìè òÿðÿôèíäÿí àëäàäûëìàñû îëäóüóíà äà èøàðÿ îëà áèëÿð. Àíúàã àøàüûäàêû àéÿëÿðäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, øåéòàíûí ñÿìèìè áèð ãÿëáëÿ Àëëàhà èìàí åäÿí ñÿäàãÿòëè áÿíäÿëÿðè öçÿðèíäÿ hå÷ áèð òÿñèðè éîõäóð: "Äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíè àçäûðìàüûíà ÿâÿç îëàðàã àíä è÷èðÿì êè, ìÿí äÿ îíëàðà ïèñ ÿìÿëëÿðèíè éåð öçöíäÿ éàõøû ýþñòÿðèá îíëàðûí hàìûñûíû éîëäàí ÷ûõàðàúàüàì! Éàëíûç Ñÿíèí ñàäèã áÿíäÿëÿðèíäÿí áàøãà!" ("Ùèúð" ñóðÿñè, 39-40).

"Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ ïöíhàí îëàíû àøêàðà ÷ûõàðäàí, îíëàðûí ýèçëèíäÿ âÿ àøêàðäà åòäèêëÿðè hÿð øåéè áèëÿí Àëëàhà ñÿúäÿ åòìÿñèíëÿð äåéÿ (øåéòàí) áåëÿ åòìèøäèð. Î áþéöê ÿðøèí Ðÿááè îëàí Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 25-26).

Áó àéÿëÿðäÿí Ùöähöäöí áÿçè õöñóñèééÿòëÿðè äÿ àíëàøûëûð. * Ùöähöä èìàí ñàhèáè áèð úèí îëà áèëÿð. Î, Àëëàhà èìàí åäÿí âÿ äàíûøûãëàðûíäà äà áóíó òåç-òåç âóðüóëàéàí áèð ìöñÿëìàí úèí øÿêëèíäÿäèð. * Ùöähöä òîïëàäûüû ìÿëóìàòû éàéìàäàí îíó ýåð÷ÿêäÿí äÿ hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè îëàí Ùç.Ñöëåéìàíà ýÿòèðìÿëè îëäóüóíó áèëèð, áó äàâðàíûøûíäàí îíóí èòàÿòêàð îëäóüó ýþðöíöð. * Ýþðäöêëÿðèíè ãàâðàéà, ñàäÿúÿ íÿãë åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá áóíäàí ìÿíòèã ÷ûõàðà áèëèð. Öñòÿëèê ÷îõ ýöúëö áèð èôàäÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèêäèð. Ýþðäöêëÿðèíè äèããÿò÷ÿêèúè áèð øÿêèëäÿ àíëàäûð, ñàäÿúÿ âàúèá ìþâçóëàðûí öçÿðèíäÿ äóðóá ýÿðÿêñèç òÿôÿððöàòëàðà òîõóíìóð, ãûñà âÿ êîíêðåò äàíûøûð. * Àéÿäÿ Ùöähöäöí áèð ãóø îëäóüó, àíúàã ìÿëóìàò òîïëàéûá äàíûøäûüû õÿáÿð âåðèëèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíó ýþðÿí äèøè ãàðûøãàíûí äà äàíûøäûüû áèëäèðèëèð. Áó ýöí èíêèøàô åòìèø êîìïöòåð òåõíîëîýèéàëàðû èëÿ ôèëìëÿðäÿ ãóøëàðûí, ãàðûøãàëàðûí âÿ áöòöí håéâàíëàðûí äàíûøäûðûëìàñû ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø áèð hàäèñÿäèð. Áó äà ñþçöýåäÿí ãèññÿíèí èøàðè ìÿíàëàðûíäàí áèðè îëà áèëÿð.

"(Ñöëåéìàí) äåäè: "Áàõàã ýþðÿê äîüðó äåéèðñÿí, éîõñà éàëàí÷ûñàí!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 27).

Ùöähöäöí èòäèéèíè ýþðÿí Ùç.Ñöëåéìàí ÿýÿð àøêàð áèð äÿëèë ýÿòèðìÿçñÿ, îíó úÿçàëàíäûðàúàüûíû èôàäÿ åòìèø, àììà Ùöähöä îíà Ñÿáà þëêÿñèíäÿí õÿáÿð ýÿòèðÿíäÿ ñþçöíö àõûðà ãÿäÿð äèíëÿìèø, àíè áèð ãàðøûëûã âåðìÿìèøäè. Áó äàâðàíûøû Ùç.Ñöëåéìàíûí ÷îõ àüûëëû, êàìèë âÿ ÿäàëÿòëè áèð ðÿháÿð îëäóüóíó ýþñòÿðèð. * Ùç.Ñöëåéìàí Ùöähöäöí Ñÿáà þëêÿñè hàããûíäà âåðäèéè õÿáÿðëÿðè þéðÿíäèêäÿí ñîíðà äà äÿðhàë ãÿðàð âåðìÿìèøäè. ßââÿëúÿ áó áèëýèíè òÿñäèã åòìÿê ö÷öí áèð àðàøäûðìà àïàðìàüà ãÿðàð âåðìèøäè. Áó, Ùç.Ñöëåéìàíûí òÿäáèðè âÿ ÿäàëÿòëè áèð ðÿháÿð îëìàñûíûí ñöáóòëàðûíäàí áèðèäèð.

"Ìÿíèì áó ìÿêòóáóìó àïàðûá îíëàðà àò, ñîíðà éàõûí áèð éåðÿ ÷ÿêèëèá äóð, áàõ ýþð íÿ úàâàá âåðÿúÿêäèð!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 28).

* Ùç.Ñöëåéìàíûí éàðàðëàíäûüû áó öñóë, éÿíè ãàðøûäàêû àäàìûí hÿð hàíñû âÿçèééÿòÿ ðåàêñèéàñûíû èçëÿéÿðÿê áèð íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã ÷îõ àüûëëû áèð ìåòîääóð. Áó öñóëëà õÿáÿð ýÿòèðÿí àäàìëàðûí øÿõñè èçàhëàðûíäàêû ìöìêöí õÿòàëàð äà ÿíýÿëëÿíìèø îëóð. * Öñòÿëèê, èçëÿíèëäèéèíäÿí õÿáÿðñèç îëàí Ñÿáà ìÿëèêÿñè ÿòðàôûíäàêûëàðëà ìÿøâÿðÿò àïàðàðêÿí ÿí òÿáèè âÿ ñÿìèìè ìöãàâèìÿòèíè îðòàéà ãîéàúàã, hÿãèãè äöøöíúÿëÿðèíè èôàäÿ åäÿúÿêäèð. Áó öñóë ìÿëèêÿíèí Ùç.Ñöëåéìàí hàããûíäàêû ýåð÷ÿê ãÿíàÿòèíèí þéðÿíÿ áèëÿúÿéè ÿí ãûñà âÿ ÿí ðàhàò éîëëàðäàí áèðèäèð.

"(Ñÿáà hþêìäàðû Áÿëãèñ Ñöëåéìàíûí ìÿêòóáóíó àëûá îõóéàíäàí ñîíðà) äåäè: "Åé ÿéàíëàð! Ìÿíÿ ÷îõ hþðìÿòëè áèð ìÿêòóá ýþíäÿðèëäè" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 29).

Ñÿáà ìÿëèêÿñè Ùç.Ñöëåéìàíäàí ýÿëÿí ìÿêòóáóí ñîí äÿðÿúÿ ìöhöì îëäóüóíó äÿðhàë àíëàìûøäûð. Áóíóí áèð íå÷ÿ ìöõòÿëèô ñÿáÿáè îëà áèëÿð. * Áèðèíúèñè, Ùöähöäöí áó ìÿêòóáó ýÿòèðìÿ ôîðìàñû îëà áèëÿð. Ùç.Ñöëåéìàíûí áó ìÿêòóáó áèð ãóøëà ýþíäÿðìÿñè âÿ áó ãóøóí ìàëèê îëäóüó õöñóñèééÿòëÿð âÿçèééÿòèí ôþâãÿëàäèëèéèíè îðòàéà ãîéìóø îëà áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí çÿíýèíëèéèíè, éöêñÿê ñÿíÿò àíëàéûøûíû âÿ ýöúëö ñÿëòÿíÿòèíè èôàäÿ åäÿí áèð êàüûç, ìþhöð, éà äà éàçû øÿêëèíäÿ îëà áèëÿð. Áó ìÿêòóá äà Ñÿáà ìÿëèêÿñèíÿ òÿñèð åòìèø îëà áèëÿð. * Ñÿáà ìÿëèêÿñè ìÿêòóáó ÿââÿë þçö îõóìóø, è÷èíäÿêèëÿðäÿí òÿñèðëÿíìèø, ñîíðà èñÿ ìÿøâÿðÿò ö÷öí ÿòðàôäàêû àäàìëàðûí éàíûíà ýÿëìèø îëà áèëÿð. Ìÿêòóáóí è÷èíäÿêèëÿðè áèëäèéè ö÷öí "îëäóãúà ÿhÿìèééÿòëè"øÿêèëëè áèð êÿëìÿäÿí èñòèôàäÿ åòìèø îëà áèëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). * Àéÿäÿ "ìöhöì áèð ìÿêòóá" øÿêëèíäÿ êå÷ÿí èôàäÿíèí ÿðÿáúÿ ãàðøûëûüû "êèòàáóí êåðèéìóí"äóð. Áó èôàäÿäÿ "êèòàáóí" ñþçöíöí ìÿêòóáëà éàíàøû éàçû, êèòàá êèìè òÿðúöìÿëÿðè äÿ âàð. "Êåðèéìóí" ñþçöíöí ìÿíàñû èñÿ "ÿñë, ñå÷êèí, hþðìÿòëè, øÿðÿôëè, äÿéÿðëè, ãèéìÿòëè"äèð. Áó hàëäà Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáàéà éàëíûç ìÿêòóá äåéèë, äèíè òÿáëèü åäÿí áèð êèòàáû âÿ éà éàçûíû þí ñþçëÿ ýþíäÿðìèø îëà áèëÿð. Áó äà "Ðÿhìàí âÿ Ðÿhèì îëàí Àëëàhûí àäû èëÿ" áàøëàéà áèëÿð. 103

"Î Ìÿêòóá Ñöëåéìàíäàíäûð âÿ î "Ðÿhìàí àÿ ðÿhèì îëàí Àëëàhûí àäû èëÿ" áàøëàíûð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 30).

* Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí ìÿêòóáóí (âÿ éà êèòàáûí) Ùç.Ñöëåéìàíäàí ýÿëäèéèíè äåäèêäÿí ñîíðà áàøãà hå÷ áèð èçàhàò âÿ à÷ûãëàìà âåðìÿìÿñè îíóí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí Ùç.Ñöëåéìàíû éàõûíäàí òàíûäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Ýþðöíöð, Ùç.Ñöëåéìàíûí þëêÿñè çÿíýèíëèéè âÿ ãöäðÿòè èëÿ hÿð òÿðÿôÿ ñÿñ ñàëìûø ÷îõ ýöúëö áèð þëêÿäèð.

"(Ìÿçìóíó áåëÿäèð:) "Ìÿíÿ ãàðøû òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿéèí âÿ éàíûìà ìöñÿëìàí îëàðàã ýÿëèí!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 31).

* Ùç.Ñöëåéìàíûí öñëóáó ñîí äÿðÿúÿ à÷ûã âÿ òÿñèðëÿíäèðèúèäèð. Ìÿêòóáóí ÷îõ ýöúëö âÿ hþêì ñàhèáè îëàí áèð èíñàíäàí ýÿëäèéè îíóí ãûñà, ãÿðàðëû âÿ ãÿòè öñëóáóíäàí äà ñåçèëèð. Ñÿáà ìÿëèêÿñè âÿ ÿòðàôûíäàêû èäàðÿ÷èëÿð äÿ ìÿêòóáäàí îëäóãúà òÿñèðëÿíìèøäèëÿð. 104

* Ùç.Ñöëåéìàí áó ìÿêòóáëà îíëàðà Àëëàhûí äèíèí òÿáëèü åòìÿêäÿ, þéöä âåðìÿêäÿ âÿ îíëàðû ìöñÿëìàí îëóá Àëëàhà èìàí åòìÿéÿ äÿâÿò åòìÿêäÿäèð. Îíëàðäàí ÿââÿëúÿ þçöíÿ òàáå îëìàëàðûíû äåéèë, Àëëàhà èìàí åòìÿëÿðèíè âÿ ìöñÿëìàí îëìàëàðûíû èñòÿéèð. Áó, Ùç.Ñöëåéìàíûí áèð þëêÿíè ôÿòh åòìÿêäÿí ÷îõ îðàäà éàøàéàí èíñàíëàðûí èìàí åòìÿñèíÿ þíÿì âåðäèéèíè ýþñòÿðèð. ×öíêè îíóí ýþíäÿðèëìÿ ìÿãñÿäè èíñàíëàðû hèäàéÿò éîëóíà äÿâÿò åòìÿê, õÿáÿðäàð åäèá ãîðõóòìàãäûð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí Ñÿáà þëêÿñè èëÿ ÿëàãÿñèíäÿí áÿhñ åäÿí àéÿëÿðäÿí îíóí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ îëàí ïðîáëåìëÿðè ñàâàøäàí äà ÷îõ äèïëîìàòèê éîëëàðëà hÿëë åòäèéè àíëàøûëûð. Çÿôÿðëÿðèíè hÿðáè ýöú ñÿðô åòìÿäÿí, ãàðøûëûãëû àíëàøìà âÿ ñöëh éîëó èëÿ, ìàñà àðõàñûíäà ÿëäÿ åäèð. Åë÷èëÿð âÿ ìÿêòóáëàð ýþíäÿðÿðÿê äèíú éîëëàð àõòàðûð.

105

* Àéðûúà áóíó äà ãåéä åòìÿëèéèê êè, ñþçëÿ àïàðûëàí òÿáëèüàòûí óíóäóëìàñûíûí ÿòðàôäàêû äèããÿòè éàéûíäûðàí òÿñèðëÿð öçöíäÿí èñòÿíèëÿí òÿñèðè éàðàòìàìàñû åhòèìàëû âàð. Èíñàí äàíûøäûüû çàìàí àüëûíäàí êå÷ÿíëÿðè ýþçÿë èôàäÿ åäÿ áèëìÿìÿñè âÿ éà äèíëÿéÿíèí äèããÿòèíèí äàüûëìàñû äà ìöìêöíäöð. Ùàëáóêè éàçûëû ñóðÿòäÿ òÿòáèã åäèëÿí òÿáëèüäÿ hÿì éàçàíûí, hÿì äÿ îõóéàíûí äèããÿòèíè òîïëàìàñû äàhà àñàíäûð. Ùç.Ñöëåéìàíûí èñòèôàäÿ åòäèéè òÿáëèü ìåòîäó äà áóíà ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð. Áó ñÿáÿáëÿ èìàí åäÿíëÿð Àëëàhûí äèíèíè âÿ èìàíè ýåð÷ÿêëÿðè àíëàòìà ìÿñÿëÿñèíäÿ éàçûëû òÿáëèüèí ìöhöì ðîë îéíàäûüûíû éàääàí ÷ûõàðìàìàëûäûð.

"(Áÿëãèñ) äåäè: "Åé ÿéàíëàð! Áó èø áàðÿñèíäÿ ìÿíÿ ðÿéèíèçè áèëäèðèí. Ìÿí ñèçèíëÿ ìÿñëÿhÿòëÿøìÿìèø hå÷ áèð èø ýþðÿí (hþêì âåðÿí) äåéèëÿì!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 32).

* Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí àëäûüû áó þíÿìëè ìÿêòóá hàããûíäà äÿðhàë éàíûíäàêû èäàðÿ÷èëÿðëÿ ìÿñëÿhÿòëÿøìÿñè îíóí éàøàäûüû ñèñòåìèí äèêòàòîðëóã äåéèë, äåìîêðàòèê ðóhëó áèð ñèñòåì îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ìÿëèêÿ òÿúðöáÿëè àäàìëàðûí ôèêèðëÿðèíè þéðÿíèá îíëàðûí áó òÿúðöáÿñèíäÿí ôàéäàëàíûð. "Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç áþéöê áèð ãöââÿò âÿ ãöäðÿò ñàhèáèéèê. Ùþêì ñÿíèíäèð. Íÿ ÿìð åäÿúÿéèíè þçöí áàõ!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 33).

106

"Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç áþéöê áèð ãöââÿò âÿ ãöäðÿò ñàhèáèéèê. Ùþêì ñÿíèíäèð. Íÿ ÿìð åäÿúÿéèíè þçöí áàõ!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 33).

* Áó àéÿäÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí Ùç.Ñöëåéìàíäàí ýÿëÿí ìÿêòóáóí úàâàáûíäà íÿ åäÿúÿéèíè ÿñýÿðëÿðäÿí èáàðÿò áèð ìÿúëèñäÿ ìöçàêèðÿ åòäèéè àíëàøûëûð. ßñýÿðëÿðèí âåðäèéè áó úàâàáäàí èñÿ ñþçöýåäÿí ìÿúëèñèí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàì höãóãè âÿ ÿìðè àëòûíäà hÿðÿêÿò åòäèéè áèëèíèð.

"(Áÿëãèñ) äåäè: "Ùþêìäàðëàð áèð þëêÿéÿ ýèðäèêëÿðè çàìàí îíó õàðàáàçàðà ÷åâèðÿð, õàëãûíûí áþéöêëÿðèíè äÿ çÿëèë åäÿðëÿð. Îíëàð ìÿhç áåëÿ hÿðÿêÿò åäÿðëÿð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 34).

107

Áóðàäà Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíóí ýöúöíö éàõøû áèëìÿñè áèð äàhà ñåçèëèð. Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿðèí ÷àüûðûøû ãàðøûñûíäà òÿñëèì îëìàãäàí áàøãà áèð ÷àðÿñè îëìàäûüûíû àíëàéûð âÿ áóíó èôàäÿ åäèð. Àììà éåíÿ äÿ òÿñëèì îëìàìàã ö÷öí áèð ÷ûõûø éîëó àõòàðûð âÿ âàõò ãàçàíìàã ö÷öí Ùç.Ñöëåéìàíà áèð hÿäèééÿ ýþíäÿðèð.

"Ìÿí îíëàðà áèð hÿäèééÿ ýþíäÿðÿúÿéÿì; ýþðöì åë÷èëÿð íÿ èëÿ ãàéûäàúàãëàð!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 35).

* Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí hÿäèééÿ éîëëàìàãäà hÿäÿôè Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿñë ìÿãñÿäèíèí íÿ îëäóüóíó âÿ íåúÿ ðåàêñèéà âåðÿúÿéèíè þéðÿíìÿêäèð. Ñÿáà ìÿëèêÿñè äÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿêòóá éîëëàäûüû çàìàí éàðàðëàíäûüû öñóëó ñûíàéûð, áèð ãÿðàðà ýÿëìÿê ö÷öí ÿââÿëúÿ ãàðøûñûíäàêûíûí ðåàêñèéàñûíû þéðÿíèð. * Áó àéÿ èëÿ hÿäèééÿíèí èíñàíëàðûí ôèêðèíè áèëìÿê âÿ ðóh hàëûíû òÿhëèë åòìÿê áàõûìûíäàí þíÿìëè îëäóüóíà äèããÿò ÷ÿêèëìèøäèð. Áèð èíñàí îíà ãÿðàðûíäàí äàøûíìàñû ö÷öí ýþíäÿðèëÿí äÿéÿðëè áèð hÿäèééÿíè ãÿáóë åòìÿäèêäÿ áó, îíóí ñÿìèìèééÿòèíèí âÿ ãÿðàðëûëûüûíûí áèð ñöáóòó îëàðàã ýþðöíÿ áèëÿð.

108

"(Åë÷èáàøû Áÿëãèñèí ýþíäÿðäèéè hÿäèééÿ èëÿ) Ñöëåéìàíûí éàíûíà ýÿëäèêäÿ î äåäè: "Ñèç ìÿíÿ ìàë-äþâëÿòëÿìè éàðäûì åäèðñèíèç? Àëëàhûí ìÿíÿ âåðäèéè ñèçÿ âåðäèéèíäÿí äàhà éàõøûäûð. Àììà ñèç þç hÿäèééÿëÿðèíèçëÿ ñåâèíèðñèíèç" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 36).

* Ùç.Ñöëåéìàí îíà ýþíäÿðèëÿí áó hÿäèééÿíèí ãÿðàðûíäà áèð äÿéèøèêëèê åòìÿéÿúÿéèíÿ, Àëëàhûí îíà âåðäèêëÿðèíèí îíëàðûí hÿäèééÿëÿðèíäÿí äàhà ÷îõ õåéèðëè îëäóüóíó à÷ûã øÿêèëäÿ èôàäÿ åäèð. Áó äà îíóí éàëíûç Àëëàh éîëóíà õèäìÿò åäÿí ýþçÿë ÿõëàãûíäàí áèð íöìóíÿäèð. * Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿðè îíëàðûí ìÿãñÿäèíè àíëàäûüûíû ñþéëÿéÿðÿê âÿ îíëàðûí èñòÿêëÿðèíè ãÿáóë åòìÿéÿúÿéèíè ãÿòè øÿêèëäÿ èôàäÿ åäÿðÿê ýåðè ãàéòàðûð. Áåëÿëèêëÿ, îíëàðûí ñåâèíèá þéöíìÿñèíèí âÿ ìàëëàðû èëÿ ãöðóðëàíìàñûíûí ãàðøûñû àëûíûð. Áó hàë ìàëëàðû èëÿ hå÷ áèð øÿêèëäÿ öñòöíëöê ÿëäÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè àíëàéàí Ñÿáà ãþâìö ö÷öí ïñèõîëîæè áàõûìäàí áþéöê áèð ìÿüëóáèééÿò äåìÿêäèð.

109

"Äóðìà, îíëàðûí éàíûíà ãàéûò! Àíä îëñóí êè, ýöúëÿðè ÷àòìàéàúàã áèð îðäó èëÿ öñòëÿðèíÿ ýåäèá îíëàðû þç éóðäóíäàí çÿëèë âÿ õàð âÿçèééÿòäÿ ÷ûõàðäàðûã!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 37).

* Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóëàðûíûí ôþâãÿëàäÿ áèð ýöúÿ ñàhèá îëìàñûíà äèããÿò ÷ÿêèëèð. ×öíêè ÿí ýöúëö îðäóéà áåëÿ ãàðøû ÷ûõìàã, ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿê ìöìêöí îëà áèëÿð. Ôÿãÿò, àéÿäÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñó ìåòàôèçèê ýöúëÿðÿ ìàëèê, ìÿüëóá îëìàñû ãåéðè-ìöìêöí âÿ áóíóíëà äà áöòöí äöíéàäà òàíûíìûø áèð îðäóäóð. * Áóðàäà Ùç.Ñöëåéìàí ÿââÿëúÿ ýþíäÿðèëÿí åë÷èíèí þçöíÿ àðõàéûíëûüûíû, òÿêÿááöðëö äàâðàíûøûíû éîõ åòìèøäèð. Èêèíúè ìÿðhÿëÿäÿ èñÿ ýþíäÿðäèéè ìåñàæëà Ñÿáà ìÿëèêÿñèíÿ âÿ þëêÿíèí òàíûíìûøëàðûíà þçö âÿ îðäóñó ãàðøûñûíäà çÿèô îëäóãëàðûíû õàòûðëàòìûøäû. Áó öñóëëà Ùç.Ñöëåéìàí äèíú éîëëà îíà òàáå îëìàëàðûíû íèééÿò åòìèø îëà áèëÿð.

"(Ñöëåéìàí) äåäè: "Åé ÿéàíëàð! Îíëàð ìöñÿëìàí îëàðàã éàíûìà ýÿëìÿìèø hàíñûíûç îíóí òàõòûíû ìÿíÿ ýÿòèðÿ áèëÿð?"" ("Íÿìë" Ñóðÿñè, 38).

* Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà þëêÿñèíèí òÿñëèì îëàúàüûíà ÿìèíëèêëÿ äàíûøûð. Áó èôàäÿ îíóí ãåéáÿ àèä áèð áèëèéÿ ñàhèá îëà áèëÿúÿéèíÿ èøàðÿ åäÿ áèëÿð. Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíà ãåéáÿ äàèð áèð áèëýè âåðìèø âÿ Ñÿáà þëêÿñèíèí òÿñëèì îëàúàüûíû áèëäèðìèø îëà áèëÿð.

* Áèëäèéèìèç êèìè, ýåðá, áàéðàã êèìè öíñöðëÿð hÿð þëêÿ ö÷öí ÷îõ ãèéìÿòëèäèð âÿ öìóìèééÿòëÿ, î þëêÿíèí ìöñòÿãèëëèéèíèí ñèìâîëóäóð. Ñÿáà þëêÿñèíèí ãöðóðó èñÿ ÿââÿëäÿ Ùöähöäöí äÿ èôàäÿ åòäèéè êèìè, Ñÿáà ìÿëèêÿñèíÿ àèä îëàí áþéöê áèð òàõò-òàúäûð. Ùç.Ñöëåéìàí ÿòðàôûíäàêû àïàðûúû àäàìëàðäàí áó òàõòû îíà ýÿòèðìÿëÿðèíè

112

èñòÿìÿêäÿäèð. Ùÿì äÿ áó èøèí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí âÿ àäàìëàðûíûí þç ñàðàéëàðûíà ýèðìÿçäÿí ÿââÿë hÿëë îëóíìàñûíà èñòÿìÿêäÿäèð. Òàõòûí îíëàð hÿëÿ ÷àòìàìûø ýÿëìÿñè Ñÿáà äþâëÿòè ö÷öí áþéöê áèð ðóh äöøêöíëöéö éàðàäàúàã âÿ îíëàðûí äàhà òåç òÿñëèì îëìàñûíà ñÿáÿá îëàúàãäû. * Áó àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ñöëåéìàí ÷îõ úÿëä áèð ìàíåâð ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê, äÿðhàë áèð ãÿðàðà ýÿëèá áóíó òåç hÿéàòà êå÷èðÿí áèð ðÿháÿðäèð. Áó äàâðàíûøû èëÿ õöñóñèëÿ ñàâàø âÿçèééÿòèíäÿ ãàëèá ýÿëìÿê ö÷öí úÿëä âÿ àíè hÿðÿêÿòëÿð åòìÿéèí þíÿìèíè âóðüóëàìàãäàäûð.

Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿêè òåõíîëîýèéà Àõûð çàìàíäà åëì âÿ òåõíîëîýèéà äöíéàñû ÷îõ áþéöê áèð ñöðÿòëÿ èíêèøàô åòìÿéÿ, áó èíêèøàôëà àéàãëàøìàã èñÿ ãåéðè-ìöìêöí îëìàüà áàøëàìûøäûð. Ùÿð éåíè òåõíîëîæè âàñèòÿ áþéöê áèð ñöðÿòëÿ äàhà ãÿíàÿòúèë, èñòèôàäÿéÿ äàhà éàðàðëû, äàhà ñÿìÿðÿëè hàëà ýÿëèð. 50 èë áóíäàí ÿââÿëêè òåëåôîí, òåëåâèçèéà âÿ ðàäèî úèhàçëàðû èëÿ ìöàñèðëÿðè àðàñûíäà ÷îõ áþéöê ôÿðãëÿð âàð. Èíòåðíåò èëê äÿôÿ éàðàäûëàíäà ÷îõ ìÿhäóä áèð ñàhÿäÿ èñòèôàäÿ âàñèòÿñè èêÿí ñîíðàëàð áöòöí äöíéàíû áöðöéÿí áèð ìÿëóìàò øÿáÿêÿñè îëìóøäóð. Àíúàã áó î äåìÿê äåéèë êè, êå÷ìèøäÿ òåõíîëîýèéàëàð éîõ èäè. Ìÿñÿëÿí, áó ýöí ÷îõ èíêèøàô åòìèø õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê ðàäèîëàð âàð. Àíúàã êå÷ìèøäÿ äÿ äàhà ïðàêòèê öñóëëàðëà èñòåhñàë îëóíàí ðàäèîëàð âàðäû. Éóõàðûäà ðÿñìè âåðèëìèø ãàëåí êðèñòàëûíäàí èñòèôàäÿ îëóíìàãëà èñòåhñàë åäèëÿí ðàäèîëàð ìþâúóä èäè.14 Äîëàéûñû èëÿ Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ äÿ äàhà ìöíàñèá áèð òåõíîëîýèéà èëÿ åéíè èøëÿðè ýþðÿí úèhàçëàð ÿëäÿ åäèëìèø îëà áèëÿð. Áÿëêÿ äÿ áó ýöí áèëèíìÿéÿí áèð òåõíîëîýèéà èëÿ òàõòûí ýþðöíòöñö ýÿòèðèëìèø, ö÷þë÷öëö îëàðàã éåíèäÿí äöçÿëäèëìèø îëà áèëÿð. Áóíëàðû åéíèëÿ ÿââÿë äÿ òîõóíäóüóìóç òÿééàðÿëÿð, ìèêðîéàçû àëÿòëÿðè âÿ èíòåðíåò òåõíîëîýèéàñû hàããûíäà äà ñþéëÿéÿ áèëÿðèê.

"Úèíëÿðäÿí îëàí áèð èôðèò äåäè: "Ñÿí éåðèíäÿí ãàëõìàìûø ìÿí îíó ñÿíÿ ýÿòèðÿðÿì. Ìÿí áó èøè ýþðìÿéÿ ÷îõ ãöââÿòëèéÿì, åòèáàðëûéàì!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 39).

Áó ýöí hÿð hàíñû áèð ÿøéàíûí ýþðöíòöñöíö èíòåðíåò âàñèòÿñèëÿ áèð éåðäÿí áàøãà áèð éåðÿ ýþíäÿðìÿê ñàäÿúÿ ñàíèéÿëÿð ÷ÿêèð.

114

Òàõòûí ýÿòèðèëìÿñè èëÿ áàüëû èëê òÿêëèô èôðèòäÿí ýÿëèð. Úèíëÿðäÿí èôðèòèí áó òÿêëèôèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè, úèíëÿðèí áèð ÿøéàíû áàøãà éåðÿ äàøûìàã êèìè ãàáèëèééÿòÿ ìàëèê îëìàñû åhòèìàë åäèëèð.

"Êèòàáäàí áèð ãÿäÿð õÿáÿðè îëàí áèðèñè äåäè: "Ìÿí îíó ñÿíÿ áèð ýþç ãûðïûìûíäà ýÿòèðÿðÿì!" (Ñöëåéìàí) îíó (òàõòû) éàíûíäà hàçûð äóðìóø ýþðöíúÿ äåäè: "Áó, Ðÿááèìèí ëöòôöíäÿíäèð. Ìÿíè èìòàhàíà ÷ÿêìÿéè ö÷öíäöð êè, ýþðÿê øöêð åäÿúÿéÿì, éîõñà íàíêîð îëàúàüàì! Êèì øöêð åòñÿ, éàëíûç þçö ö÷öí øöêð åäÿð; êèì íàíêîð îëñà, (áèëñèí êè) hÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì ìþhòàú äåéèëäèð, êÿðÿì ñàhèáèäèð!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 40).

Òàõòûí ãûñà çàìàí ÿðçèíäÿ ýÿòèðèëìÿñè èëÿ áàüëû èêèíúè òÿêëèô èñÿ "êèòàáäàí áèð ãÿäÿð õÿáÿðè îëàí áèðè" êèìè òàíûíàí áèð øÿõñäÿí ýÿëèð. Àéÿäÿ ñþçöýåäÿí øÿõñ Ùç.Ñöëåéìàíà Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõ-

115

òûíû "áèð ýþç ãûðïûìûíäà", éÿíè ÷îõ ãûñà ìöääÿòäÿ ýÿòèðÿ áèëÿúÿéèíè ñþéëÿéèð. Áóðàäà ìöõòÿëèô ôÿðçèééÿëÿð îðòàéà ÷ûõûð: * Áÿhñ åäèëÿí øÿõñ hÿðáè êÿøôèééàò ñèñòåìèíäÿ îëàí âÿ óçàãýþðÿí áèðèñè îëà áèëÿð. Áó òàõòû äà ãàáàãúàäàí òÿäáèð ýþðöá ýÿòèðò-

116

ìèø îëà áèëÿð. Áó éîëëà àéÿäÿ äþâëÿò êÿøôèééàò ñèñòåìèíäÿêè ÿñýÿðëÿðèí èñòÿíèëÿí ñàâàø âÿ éà òÿhëöêÿëè âÿçèééÿòëÿðäÿ ãàáàãúàäàí hàçûðëûãëû îëìàëàðûíà èøàðÿ åäèëìèø îëà áèëÿð. * Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòûíûí áèð ýþç ãûðïûìûíäà ýÿòèðèëìÿñèíèí, òàõòûí äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãîéóëìàñûíûí âÿ ãóøëàðëà ìÿëóìàò ìöáàäèëÿñèíèí àïàðûëìàñûíûí à÷ûãëàíäûüû àéÿëÿðäÿ àõûðçàìàíäà èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê îëàí âÿ ÿøéà äàøûíûëìàñûíà èìêàí éàðàäàí éöêñÿê áèð òåõíîëîýèéàéà èøàðÿ îëóíà áèëÿð. * Ýöíäÿëèê hÿéàòûìûçäà éàçû, ðÿñì, ôèëì êèìè hÿð íþâ ìÿëóìàòûí èíòåðíåò òåõíîëîýèéàñû âàñèòÿñèëÿ áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ, hÿòòà ñàíèéÿ è÷ÿðèñèíäÿ ÷îõ óçóí ìÿñàôÿëÿð ãÿò åòìÿñè ìöìêöíäöð. Áóðàäà Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòûíûí òåç áèð çàìàíäà óçàã áèð ìÿêàíà ýþíäÿðèëìÿñèíè ýþñòÿðìÿêëÿ áåëÿ áèð ïðîñåñèí (ìÿñÿëÿí, áèð òàõòà àèä ö÷þë÷öëö òÿñâèðèí âÿ éà ðÿñìèí ýþíäÿðèëìÿñèíèí) àõûðçàìàíäà èíòåðíåò âàñèòÿñèëÿ áèð ýþç ãûðïûìûíäà ìöìêöí îëàúàüûíà äèããÿò ÷ÿêèëìèø îëà áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàí áó ñÿéëÿðèíäÿ úèíëÿðèí áèëýèñèíäÿí âÿ ñàhèá îëäóãëàðû éöêñÿê õöñóñèééÿòëÿðäÿí ôàéäàëàíìûø îëà áèëÿð. Îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ áó ýöí òàíûíìàéàí, àíúàã ýöíäÿëèê hÿéàòûìûçäàêû òåõíîëîýèéàéà éàõûí, ôÿðãëè úèhàçëàð ãóðìóø âÿ àéÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëÿí óüóðëàðû ÿëäÿ åòìèø îëà áèëÿð. * Àéÿäÿ òàõòûí ýÿòèðèëìÿñèíäÿí ñîíðà Ùç.Ñöëåéìàíûí Àëëàhà öç ÷åâèðèá ÿôâ äèëÿìÿñè, äóà âÿ øöêð åòìÿñè ãåéä îëóíóð. Ùç.Ñöëåéìàí hÿð óüóðóíóí, hÿð ÷ÿòèíëèéèí, éà äà áàøûíà ýÿëÿí hÿð ÿhÿìèééÿòëè hàäèñÿäÿí ñîíðà ñÿìèìèééÿòëÿ Àëëàhà öç òóòàí ñÿäàãÿòëè áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Îíóí áó õöñóñèééÿòè áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð.

117

"(Ñöëåéìàí) äåäè: "(Áÿëãèñèí) òàõòûíû òàíûíìàç hàëà ñàëûí, ýþðÿê îíó òàíûéàúàã, éà éîõ?!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 41).

* Ñÿáà þëêÿñèíèí ñèìâîëó îëàí òàõòûí Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàðàéûíà ýÿòèðèëìÿñè ìÿëèêÿ ö÷öí ÷îõ áþéöê áèð ïñèõîëîæè ìÿüëóáèééÿòäèð. Öñòÿëèê Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà þëêÿñèíäÿí ýÿëÿí òàõòûí òàíûíìàç hàëà ñàëûíìàñûíû ÿìð åòìÿêäÿäèð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðè èëÿ òàõò äàhà äà ýþçÿëëÿøäèðèëèá çÿíýèíëÿøäèðèëÿ áèëÿð. Áó öñóëëà Ùç.Ñöëåéìàíûí þç çÿíýèíëèéèíèí äàhà éöêñÿê îëäóüóíó âÿ hÿòòà Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí ìàë âÿ ìöëêöíäÿí öñòöí áèð hàêèìèééÿòèíèí îëäóüóíó èôàäÿ åòìÿê åhòèìàëû âàð. * Àéÿäÿ ìöñÿëìàíëàðûí hÿð øåéäÿ îëäóüó êèìè ñÿíÿòäÿ äÿ äàhà ìöêÿììÿëè àõòàðäûãëàðûíà èøàðÿ åäèëèð. Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòû íÿ ãÿäÿð ýþçÿë âÿ ýþðêÿìëè îëñà äà áó òàõòûí Ùç.Ñöëåéìàíûí öñòöí ñÿíÿò ãàáèëèééÿòè ãàðøûñûíäà àúèç ãàëäûüûíà äèããÿò ÷ÿêèëìèø îëà áèëÿð. * Áóðàäà ãàðøûìûçà Ùç.Ñöëåéìàíûí éöêñÿê ñÿíÿò ãàáèëèééÿòèíèí áèð íöìóíÿñè äÿ ÷ûõûð. Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð ñÿíÿò âÿ òåõíîëîýèéàíû ÷îõ ýþçÿë øÿêèëäÿ ÷óëüàøäûðìûø âÿ áóíëàðûí ñàéÿñèíäÿ èíñàíëàðû þç àüëûíà âÿ ñÿíÿò ýöúöíÿ håéðàí ãîéìóø îëà áèëÿð.

118

* Òàõò ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿí "äÿéèøèêëèê åòìÿê" èôàäÿñè äÿ äèããÿò÷ÿêèúèäèð. Áåëÿ áèð äÿéèøèêëèéè êîìïöòåð ïðîãðàìëàðû èëÿ åòìÿê áó ýöí ÷îõ àñàíäûð. Éÿíè áèð òàõòûí øÿêëèíèí èíòåðíåò âàñèòÿñèëÿ áàøãà áèð éåðÿ ýþíäÿðèëìÿñè, ñîíðà èñÿ áó øÿêëèí öçÿðèíäÿ ìöõòÿëèô êîìïöòåð ïðîãðàìëàðû èëÿ äÿéèøèêëèêëÿð åäèëìÿñè ìöìêöíäöð. Áó àéÿäÿ äÿ àõûðçàìàíäà ýåíèø èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê îõøàð áèð òåõíîëîýèéàéà èøàðÿ îëóíà áèëÿð.

"(Áÿëãèñ) ýÿëäèêäÿ îíà: "Òàõòûí áó úöðäöðìö?" - äåéèëäè. Î äà: "Ñàíêè îäóð!" äåéÿ úàâàá âåðäè. "Áèçÿ îíäàí äàhà þíúÿ åëì âåðèëìèø âÿ áèç ìöñÿëìàí îëìóøäóã!" Àëëàhäàí áàøãàñûíà òàïûíìàñû î ãàäûíà Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ ìàíå îëìóøäó! ×öíêè î, êàôèð áèð òàéôàäàí èäè" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 42-43).

* Ùç.Ñöëåéìàíûí áó ñóàëû âåðìÿñèíèí áèð ñÿáÿáè Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí äèããÿòèíè éîõëàìàã îëà áèëÿð. * Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìÿëèêÿ çÿêàëû âÿ åhòèéàòëû áèð èíñàí îëäóüóíó hèññ åòäèðìèø, Ùç.Ñöëåéìàíûí îíà âåðäèéè ñóàëà òÿìêèíëè áèð úàâàá âåðìèøäèð. Áèðáàøà "Áÿëè, ìÿíèì òàõòûìäûð" âÿ éà "Õåéð, ìÿíèì òàõòûì äåéèë" êèìè ãÿòè úàâàá âåðìÿìèø, îðòà áèð

120

úàâàá ñå÷ìèøäèð. * Ñÿáà ìÿëèêÿñè Ýöíÿøÿ òàïûíûá ñèòàéèø åäÿí áèð ãþâìöí àðàñûíäà éàøàéûðäû. Àíúàã Ùç.Ñöëåéìàíûí ñÿìèìè âÿ òÿñèðëÿíäèðèúè áèð äèëëÿ éàçäûüû ìÿêòóáó îõóìàñû âÿ ñîíðàäàí Ùç.Ñöëåéìàíû çèéàðÿò åäÿðÿê îíóí éöêñÿê hàêèìèééÿòèíÿ øàhèä îëìàñû ìÿëèêÿíèí èìàí ýÿòèðèá ìöñÿëìàí îëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð.

"Îíà áåëÿ äåéèëäè: "Ñàðàéà äàõèë îë!" Ñàðàéû ýþðäöêäÿ îíó äÿðèí áèð -ýþëìÿ÷ÿ håñàá åòäè âÿ ÿòÿéèíè ãàëäûðäû. Î: "Áó áöëëóðäàí òèêèëìèø áèð ñàðàéäûð!" - äåäè. (Áÿëãèñ) äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí þçöìÿ çöëì åòìèøäèì. Ìÿí àðòûã Ñöëåéìàíëà áèðëèêäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhà òÿñëèì îëäóì!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 44).

Àéÿäÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàðàéûíà ýèðäèêäÿ îðàíûí äþøÿìÿñèíèí äÿðèí ñó èëÿ äîëó îëäóüóíó äöøöíìöøäöð. Áó âÿçèééÿòëÿ áàüëû ìöõòÿëèô èçàhëàð âåðìÿê ìöìêöíäöð: * Áó ñàðàéûí éåðè ö÷öí àéÿäÿ êå÷ÿí "øÿôôàô øöøÿ" èôàäÿñè èëÿ î äþâðäÿ èñòèôàäÿ åäèëìèø ôÿðãëè áèð òåõíîëîýèéàéà èøàðÿ îëóíà áèëÿð. Ñÿáà ìÿëèêÿñè àéàüûíû ãîéàúàüû éåðèí ãóðó îëäóüóíó hèññ åäÿ áèëìÿìèøäè, áó äà Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàðàéûíûí î äþâðëÿðäÿêè ñàðàéëàðäàí ôÿðãëè îëìàñû åhòèìàëûíû àüûëà ýÿòèðèð. * Øÿôôàô øöøÿ êèìè èôàäÿ åäèëÿí äþøÿìÿ áþéöê áèð òåëåâèçèéà åê-

121

ðàíû îëà áèëÿð. Ñàðàéûí ýèðèø äþøÿìÿñèíÿ íÿhÿíý áèð åêðàí éåðëÿøäèðèëìèø îëà áèëÿð. Áó åêðàíà ñó ýþðöíòöñö âåðèëìèø, ìöõòÿëèô èøûã îéóíëàðû èëÿ áóíó ãóðìóø îëà áèëÿðëÿð (ßââÿëêè ñÿhèôÿëÿðäÿêè øÿêèëëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áó ýöí äÿ áåëÿ òåõíèêàëàðäàí, äàõèëè äåêîðàñèéàëàðäàí òåç-òåç èñòèôàäÿ îëóíìàãäàäûð). Áåëÿëèêëÿ, Ñÿáà ìÿëèêÿñè åêðàíûí öñòöíäÿ ýÿçäèêäÿ ñó öñòöíäÿ ýÿçìÿñè hèññèíÿ ãàïûëà áèëÿð. * Àéÿäÿ äàhà ôÿðãëè áèð òåõíîëîýèéàéà äà èøàðÿ åäèëÿ áèëÿð. Áó ýöíëÿðèìèçäÿ ñèìóëéàòîðëó åéíÿêëÿð âàñèòÿñèëÿ èíñàíûí þçöíö îëäóüó éåðäÿí äàhà ôÿðãëè áèð ìÿêàíäà hèññ åòìÿñè ìöìêöíäöð. Àéÿäÿêè èôàäÿäÿ àõûðçàìàíäà éàðàíàúàã îëàí áó òåõíîëîýèéàéà áèð èøàðÿ îëà áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí äà Ñÿáà ìÿëèêÿñè ýÿëäèéè çàìàí áåëÿ áèð âÿçèééÿòèí éàðàíàúàüûíû áèëäèéè àíëàøûëûð. ×öíêè î, ñàhèá îëäóüó òåõíîëîýèéàíûí ÷îõ öñòöí âÿ ãåéðè-àäè îëìàñûíûí ôÿðãèíäÿäèð. * Àëëàh áó àéÿëÿðè èëÿ àõûðçàìàíäà èíêèøàô åòìèø òåõíèêà âÿ hàçûðëàíàúàã äåêîðàñèéà ìàòåðèàëëàðûíäà ñóéóí ÷îõ èøëÿíÿúÿéèíÿ äèããÿò ÷ÿêìèø îëà áèëÿð. Ñóéóí åñòåòèê âÿ òÿìèç ýþðöíöøöíäÿ èøëÿäèëÿí áó ìàòåðèàëëàð Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíÿ áÿíçÿð ýþçÿëëèêëÿð ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëÿð. * Áó ãèññÿäÿ ãàðøûìûçà ÷ûõàí Ùç.Ñöëåéìàíûí éöêñÿê ñÿíÿò àíëàéûøû ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð. Áó àíëàéûø îíóí Àëëàhà îëàí ýöúëö ñåâýèñèíèí âÿ Àëëàhûí éàðàòìûø îëäóüó ýþçÿëëèêëÿðÿ ãàðøû håéðàíëûüûíûí áèð èôàäÿ øÿêëèäèð. * Èìàí ýÿòèðÿí ñÿíÿòêàðëàð òàðèõ áîéóíúà ÷îõ ýþçÿë ÿñÿðëÿð éàðàòìûøëàð. Àëëàhûí êþìÿéè èëÿ àõûðçàìàíäà äà ìöñÿëìàíëàðûí ñÿíÿò ýöúöíäÿ áþéöê áèð èðÿëèëÿéèø îëàúàã. Àëëàhûí éàðàòäûüû ýþçÿëëèêëÿðäÿí èëhàì àëàí âÿ Îíà ãàðøû ñîíñóç ñåâýè äóéàí ñÿíÿòêàðëàð áÿíçÿðè îëìàéàí ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàäàúàã, ðÿñì, ìóñèãè âÿ ìåìàðëûã ñàhÿñèíäÿêè áó ýþçÿë èðÿëèëÿéèø áöòöí äöíéàíû áöðöéÿúÿê. Àëëàhûí éàðäûìû èëÿ áó èíêèøàôûí þíöíäÿ ýåäÿí Èñëàì äöíéàñû îëàúàã.

Áó ýöí êîìïöòåð äþâðöíäÿ hàçûðëàíàí ö÷þë÷öëö hîëîãðàôèê òÿñâèðëÿðäÿí hÿð ñàhÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð. Ñÿíàéåäÿ, òÿäãèãàò ñàhÿëÿðèíäÿ, òÿhñèëäÿ, òèááäÿ, ôèëì âÿ ðåêëàì èøëÿðèíäÿ ÷îõ èñòèôàäÿ åäèëÿí ñèìóëéàñèéà òåõíîëîýèéàñû îðèæèíàëû èëÿ hå÷ áèð ôÿðãè îëìàéàí áèð äöíéà éàðàòìàüà èìêàí âåðèð. Áåëÿúÿ, òàðèõè áèð éåðèí, ìóçåéèí, hÿòòà hÿð hàíñû áèð ïëàíåòèí öçÿðèíäÿ áåëÿ ýÿçìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, éóõàðûäà ñàüäàêû øÿêèëäÿ ðàäàð ýþðöíòöëÿðèíäÿí ôàéäàëàíàðàã hàçûðëàíàí ö÷þë÷öëö Âåíóñ ïëàíåòèíèí òÿñâèðè ýþðöíöð. Éóõàðûäàêû ñîë øÿêèëäÿ èñÿ áèð ïàðêûí ö÷þë÷öëö hîëîãðàì ýþðöíòöñö éàðàäûëìûøäûð. Àøàüûäà ñîëäàêû øÿêèëëÿðäÿ ö÷þë÷öëö áèð àòîìîáèë ãÿçàñû òåñòè ýþðöíöð. Âàñèòÿëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðè âÿ ñèíàüûí íÿòèúÿëÿðè èëÿ áàüëû ìÿëóìàòëàð êîìïöòåðÿ äàõèëäèð. Áåëÿúÿ ìöhÿíäèñëÿð âàñèòÿíèí ñöðÿòè, âóðìàíûí áóúàüû êèìè äÿéèøèêëèêëÿðëÿ îéíàéàðàã ìöìêöí âóðìà âÿçèééÿòëÿðèíè òåñò åäèðëÿð. Àøàüûäàêû ñàüäàêû øÿêèëëÿðäÿ èñÿ áèð øÿhÿðèí èêè àéðû ýþðöíòöñö âåðèëìèøäèð. Áó ö÷þë÷öëö òÿñâèð ñàéÿñèíäÿ øÿhÿðñàëìà ìöòÿõÿññèñëÿðèíèí èøè îëäóãúà éöíýöëëÿøäè. Áåëÿëèêëÿ, äöøöíäöêëÿðè äÿéèøèêëèêëÿðè ãàáàãúàäàí ýþðìÿ èìêàíûíà ìàëèê îëäóëàð. Ìÿñÿëÿí, îíëàð áèð àüàú ÿêìÿéè äöøöíöðëÿðñÿ, áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà àüàúëàð áþéöäöêäÿ éîëóí âÿçèééÿòèíè ãàáàãúàäàí ýþðÿ áèëÿðëÿð. Î áèðè ñÿhèôÿäÿêè öñòäÿêè øÿêèë áèð ìóçåéÿ àèääèð. Èìïåðàòîð Àâãóñòóí ñàðàéûíûí äèâàðûíà ÷ÿêèëìèø áèð Ðîìà òåàòð ñÿhíÿñè ö÷þë÷öëö îëàðàã éåíèäÿí äöçÿëäèëìèøäèð. Åéíè ñÿhèôÿäÿ àëòäàêû øÿêèëäÿ èñÿ "Ôîðä Ìîòîð Êîìïàíè"íèí ãàðøûäàêû 5 èëäÿ ìàøûí äèçàéíû èøëÿðèíäÿ èñòèôàäÿñè äöøöíöëÿí hîëîãðàì úèhàçûíà àèä áèð òÿñâèð. Áó hîëîãðàì úèhàçû ñàéÿñèíäÿ Ôîðä ëàéèhÿëÿðè âÿ ìöhÿíäèñëÿðè ìàøûíëàðû ÿââÿëëÿð hå÷ èñòèôàäÿ åäèëìÿìèø áèð öñóëëà äèçàéí åäÿúÿêëÿð. Áó úèhàç ñàéÿñèíäÿ îíëàð åêðàí ÿâÿçèíÿ ö÷þë÷öëö øÿðàèòäÿ èøëÿéÿ áèëÿúÿê, ãóðóëàí ìàøûí ìîäåëèíèí éàíûíäà ýÿçÿ âÿ ìàøûíû hÿð áàõûìäàí ìöçàêèðÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿð.

Ùç.Ñöëåéìàíûí âÿôàòû

"Ñîíðà (Ñöëåéìàíûí) þëöìöíö hþêì åòäèéèììç çàìàí îíóí þëäöéöíö îíëàðà àíúàã ÿñàñûíû éåéÿí áèð àüàú ãóðäó õÿáÿð âåðäè. Î éåðÿ éûõûëäûãäà úèíëÿðÿ áÿëëè îëäó êè, ÿýÿð îíëàð ãåéáè áèëñÿéäèëÿð, àë÷àëäû÷û ÿçàá è÷èíäÿ ãàëìàçäûëàð" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 14).

èð ÷îõ ïåéüÿìáÿðèí þëöìö hàããûíäà Ãóðàíäà ÷îõ àç ìÿëóìàò âåðèëäèéè hàëäà Ùç.Ñöëåéìàíûí âÿôàòû hàããûíäà ÷îõ þíÿìëè îëàí áÿçè à÷ûãëàìàëàð âàð. Àéÿëÿðäÿí áÿëëè îëäóüó êèìè, Ùç.Ñöëåéìàí þëäöéö âàõò ÿòðàôûíäà úèíëÿð âàðìûø. ×îõ ýöìàí êè, áó úèíëÿð Ùç.Ñöëåéìàí òÿðÿôèíäÿí îíëàðà âåðèëÿí âÿçè-

126

ôÿëÿðè áàøà ÷àòäûðìàã ö÷öí ÷àëûøûðäûëàð. Àíúàã úèíëÿð îíóí þëöìöíö hèññ åòìÿäèêëÿðè ö÷öí èøëÿìÿéÿ äàâàì åòäèëÿð. Áó àéÿäÿ úèíëÿðèí ãåéáè áèëìÿäèéèíÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð. ßýÿð ãåéáè áèëñÿéäèëÿð, øöáhÿñèç êè, Ùç.Ñöëåéìàíûí þëöìöíö äÿ ãàáàãúàäàí áèëÿðäèëÿð. ×öíêè àéÿäÿ "àë÷àëäûúû áèð ÿçàá" êÿëìÿñè èëÿ âóðüóëàíäûüûíà ýþðÿ úèíëÿð ÷îõ àüûð âÿ éîðóúó áèð èø ýþðìÿêäÿäèðëÿð. Áó èøè ýþðìÿëÿðèíèí ÿí áàøëûúà ñÿáÿáè èñÿ Ùç.Ñöëåéìàíäàí ãîðõìàëàðû èäè. ßýÿð ãåéáè áèëèá Ùç.Ñöëåéìàíûí þëäöéöíö äóéñàëàð, èøëÿðèíè éàðûì÷ûã ãîéà áèëÿðäèëÿð. Àíúàã îíëàð Ùç.Ñöëåéìàí éåðÿ éûõûëàíà ãÿäÿð îíóí þëöìöíö áèëìÿäèëÿð. Áó àéÿ èëÿ áàüëû áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð: àéÿäÿêè "àüàú ãóðäó" èôàäÿñèíèí ÿðÿáúÿ ãàðøûëûüû "äÿááÿòóë-ÿðç"äèð. Äàááÿ ñþçöíöí ìÿíàñû "håéâàí, úàíëû"äûð. Áó êÿëìÿ "äÿááÿ" êþêöíäÿí òþðÿìèø áèð èñèìäèð. "Äÿááÿ" éàâàø éåðèìÿ, äÿáÿëÿíìÿ äåìÿêäèð. Ùåéâàíëàð âÿ hÿøÿðàòëàð hàããûíäà èøëÿäèëèð. "ßðç" ñþçö èñÿ "éåð" ìÿíàñûíäàäûð. Öìóìèééÿòëÿ, áó àéÿäÿ àäû êå÷ÿí "äÿááÿòóë-ÿðçè" ñþçö àüàú ãóðäó ìÿíàñû èëÿ éàíàøû hÿð hàíñû áèð håéâàí îëàðàã äà íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿ áèëÿð.

127

Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíäÿêè úèíëÿð âÿ håéâàíëàð

"Áèð àçäàí (Ùöähöä) ýÿëèá äåäè: "Ñÿíèí áèëìÿäèéèí áèð øåéè þéðÿíäèì. Ñÿíÿ Ñÿáàäàí äîüðó áèð õÿáÿð ýÿòèðìèøÿì. Ìÿí îíëàðà ïàäøàhëûã åäÿí áèð ãàäûí ýþðäöì. Îíà hÿð øåé âåðèëìèøäèð. Îíóí ÷îõ áþéöê áèð òàõòû âàðäûð. Ìÿí îíóí âÿ òàéôàñûíûí Àëëàhû ãîéóá ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòäèêëÿðèíè ýþðäöì. Øåéòàí (÷èðêèí) ÿìÿëëÿðèíè îíëàðà ýþçÿë ýþñòÿðìèø, îíëàðû éîëäàí ñàïäûðìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã éîëó òàïà áèëìèðëÿð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 22-24).

ââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíäàêû ãóøëàðûí âÿ ãàðûøãà âàäèñèíäÿ ãàðøûëàøäûüû ãàðûøãà äÿñòÿñèíèí úèí îëà áèëÿúÿêëÿðèíÿ ãûñàúà òîõóíìóø, áó úàíëûëàðûí ÷îõ øöóðëó äàâðàíûøûíà äèããÿò ÷ÿêìèøäèê. Õöñóñèëÿ ãàðûøãà âàäèñèíäÿêè ãàðûøãà äÿñòÿñèíèí hå÷ áèð håéâàíäà ýþðöíìÿéÿí áèð øöóð èøëÿäÿðÿê Ùç.Ñöëåéìàíûí îðäóñóíó òàíûéûá þçëÿðèíè íåúÿ ãîðóìàã ëàçûì ýÿëäèéè øöóðóíäà îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèê. Áó áþëöìäÿ äÿ Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿ àäû ÷ÿêèëÿí äèýÿð úàíëûëàðûí îõøàð õöñóñèééÿòëÿðèíÿ òîõóíàúàüûã. * Àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùöähöä ÷îõ øöóðëà hÿðÿêÿò åäÿí áèð âàðëûãäûð. Ñÿáà þëêÿñèíÿ ýåòìèø, îðàäà ÿòðàôëû áèð ìÿëóìàò òîïëàìûø âÿ ýåðè ãàéûòäûãäà þéðÿíäèéè hÿð øåéè òóòàðëû èçàhëàðëà Ùç.Ñöëåéìàíà ÷àòäûðìûøäûð:

"(Ñöëåéìàí höähöäÿ) äåäè: "Áàõàã ýþðÿê äîüðó äåéèðñÿí, éîõñà éàëàí÷ûñàí! Ìÿíèì áó ìÿêòóáóìó àïàðûá îíëàðà àò, ñîíðà éàõûí áèð éåðÿ ÷ÿêèëèá äóð, áàõ ýþð íÿ úàâàá âåðÿúÿêäèð!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 27-28).

* Ùöähöäöí à÷ûãëàìàñûíäàí ñîíðà Ùç.Ñöëåéìàí îíà éåíè áèð èø òàïøûðìûøäû. Áóíëàðûí þhäÿñèíäÿí hÿð ãóø ýÿëÿ áèëìÿçäè. Áóðà-

129

äà ãàðøûìûçà Ùöähöäöí àäè áèð ãóø äåéèë, áèð úèí îëìà åhòèìàëû ÷ûõûð. * Èêèíúè åhòèìàë èñÿ Ùöähöäöí áèð ãóø îëìàñû, àíúàã úèíëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëìÿñèäèð.

"Ñîíðà ãóøëàðû éîõëàéûá äåäè: "Ùöähöäö íèéÿ ýþðìöðÿì? Éîõñà î áóðà äà éîõäóð?" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 20).

130

* Àéÿäÿ Ùöähöä ö÷öí "ãà÷äû", "ýåòäè" êèìè èôàäÿëÿð ÿâÿçèíÿ "ãåéá îëàíëàðäàí" îëäóüó ñþéëÿíèëèð. Áóðàäà ãåéá îëìà êÿëìÿñè èëÿ äèããÿò ÷ÿêèëÿí ìÿñÿëÿ úèíëÿðèí èíñàíëàðûí þçëÿðèíè ýþðÿ áèëÿúÿêëÿðè ÷ÿð÷èâÿäÿí ÷ûõûá þçëÿðèíÿ äþíìÿñè âÿ áèð àíëûã "ýþðöíìÿç" hàëà äöøìÿñè îëà áèëÿð.

"Àõøàìöñòö îíà úèíñ, ÷àïàð àòëàð ýþñòÿðèëäèéè çàìàí î äåäè: "Ìÿí ýþçÿëëèéè (áó àòëàðû) Ðÿááèìèí çèêðèíäÿí äîëàéû ñåâèðÿì. Íÿhàéÿò, ãåéá îëóá òîç ïÿðäÿñèíèí àðõàñûíà ýèçëÿíäè. "Îíëàðû (àòëàðû) ìÿíÿ ãàéòàðûí!" Ñîíðà îíëàðûí ãû÷ëàðûíû âÿ áîéóíëàðûíû ñûüàëëàìàúà áàøëàäû" ("Ñàä" ñóðÿñè, 31-33).

* Àéÿëÿðäÿ ñþçöýåäÿí àòëàðûí äà Ùöähöä êèìè "òîç ïÿðäÿñèíèí àðõàñûíà ýèçëÿíÿðÿê" ýþçäÿí èòìÿñè äèããÿòè úÿëá åäèð. Áóðàäàêû àòëàðûí äà úèíëÿðäÿí îëóá èíñàíëàðûí ýþðìÿéÿúÿéè úèí àëÿìèíÿ àíè êå÷ìÿëÿðèíÿ èøàðÿ åäèëÿ áèëÿð. * Âÿ éà áóíëàð hÿãèãÿòÿí àò îëóá úèíëÿð òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíà áèëÿðëÿð. Àéÿäÿêè "...Îíëàðû ìÿíÿ ýåðè ýÿòèðèí..." èôàäÿñè áó àòëàðûí áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí Ùç.Ñöëåéìàíà ýÿòèðèëäèéèíè à÷ûãëàéûð êè, áóíëàð äà úèíëÿð îëà áèëÿð. * Ùç.Ñöëåéìàíûí òàõòûíûí öñòöíÿ ãîéóëàí úÿñÿäèí äÿ áèð úèí îëìà åhòèìàëû âàð. Úÿñÿä òàõòûí öñòöíÿ ãîéóëìóø, ñîíðà äà áèð àíäà úèíëÿð àëÿìèíÿ ýåðè àïàðûëìûø îëà áèëÿð. Àéÿäÿêè "...Ñîíðà ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíÿ ãàéûòäû" èôàäÿñè äÿ áóíà èøàðÿ îëà áèëÿð. 132

"Àíä îëñóí êè, Áèç Ñöëåéìàíû èìòàhàíà ÷ÿêäèê. Òàõòûíûí öñòöíÿ áèð úÿñÿä àòäûã. Ñîíðà î ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíÿ ãàéûòäû" ("Ñàä" ñóðÿñè, 34).

* Òàõòûí öñòöíÿ ãîéóëàíûí áèð èíñàí úÿñÿäè îëóá úèíëÿð òÿðÿôèíäÿí áèð àíäà ýåðè àïàðûëìàñû äà ìöìêöíäöð. Ùÿì÷èíèí Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿ úèíëÿðäÿí áèð èôðèòèí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòûíû ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áèð éåðäÿí áàøãà éåðÿ àïàðà áèëÿúÿéè äÿ èôàäÿ åäèëèð.

Éåíÿ éóõàðûäàêû àéÿäÿ "àüàú ãóðäó" îëàðàã êå÷ÿí, ÿðÿáúÿ ãàðøûëûüû èñÿ "äÿááÿòóë-ÿðçè" îëàí úàíëûíûí äà áèð úèí îëìà åhòèìàëû âàðäûð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð).

134

Ùç.Ñöëåéìàíëà Ùç.Çöëãÿðíåéí àðàñûíäàêû îõøàðëûãëàð

öíéàäà áþéöê áèð hàêèìèééÿò ãóðäóüó Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí äèýÿð áèð ìöñÿëìàí ëèäåð äÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíäèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí hÿéàòû èëÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíèí hÿéàòû àðàñûíäà áèð ÷îõ îõøàðëûãëàð âàð.

Éåð öçöíäÿ èãòèäàð ñàhèáè îëìàëàðû Àëëàh Ùç.Çöëãÿðíåéíÿ äÿ åéíèëÿ Ùç.Ñöëåéìàíäà îëäóüó êèìè "îíó äà éåð öçÿðèíäÿ ìþhêÿìëÿíäèðèá ãöââÿòëÿíäèðäèéèíè âÿ hÿð øåé âåðäèéèíè" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 84) áèëäèðìèøäèð. Àéÿäÿêè "ìþhêÿìëÿíäèðìÿê" èôàäÿñè èëÿ hÿì èãòèñàäè, hÿì hÿðáè, hÿì äÿ ñèéàñè áàõûìäàí ýöúëö áèð èãòèäàðûí âàúèáëèéèíÿ äèããÿò ÷ÿêìèø îëà áèëÿð. Ùç.Ñöëåéìàíûí áó ýöúö íÿòèúÿñèíäÿ øÿðãäÿí ãÿðáÿ áþéöê áèð úîüðàôèéàéà ñàhèá îëìóø, íèçàì âåðìèø áèð ëèäåðäèð (Ùç.Çöëãÿðíåéí hàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: "Êÿhô" ñóðÿñèíäÿí àõûðçàìàíà èøàðÿëÿð", Ùàðóí Éÿhéà, 2001, Êöëòöð íÿøðèééàòû).

135

Àüûëëû âÿ èìàíëû ëèäåðëÿð îëìàëàðû Ãóðàíäà Ùç.Çöëãÿðíåéíÿ "hÿð øåéäÿí áèð éîë (ñÿáÿá)" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 54) âåðèëäèéè áèëäèðèëèð. Áó èôàäÿ èëÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíèí ôÿðàñÿòëè, áÿñèðÿòëè, àüûëëû, hÿð øåéÿ ÷àðÿ òàïàí áèð ëèäåð îëäóüóíà èøàðÿ åäèëèð. Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàí äà úèíëÿðèí, øåéòàíëàðûí èñòèãàìÿò âåðìÿñèíäÿí òóòìóø äþâëÿò èäàðÿ÷èëèéèíÿ ãÿäÿð hÿð ìþâçóäà öñòöíëöêëÿðè ýþñòÿðèëÿí áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Êèòàá áîéó àíëàòäûüûìûç êèìè Ùç.Çöëãÿðíåéí äÿ Ùç.Ñöëåéìàí êèìè ÷îõ ýöúëö âÿ áöòöí äöíéàéà ñÿñ ñàëìûø áèð äþâëÿòèí áàøûíäàäûð. Ãóðàíäà äèýÿð òàéôàëàðûí îíäàí êþìÿê âÿ äîëàøûã èøëÿðèíÿ ÷àðÿ èñòÿäèêëÿðè õÿáÿð âåðèëèð. Èäàðÿ÷èëèéè àëòûíäà îëìàéàí úÿìèééÿòëÿð áåëÿ îíó "éåð öçöíäÿ ãàðûøûãëûüûí âÿ ôèòíÿíèí ãàðøûñûíû àëàí áèð èíñàí" êèìè ýþðìÿêäÿ, áþhðàí è÷èíäÿ éàøàéàí õàëãëàð îíà ìöðàúèÿò åòìÿêäÿäèðëÿð. "Êÿhô" ñóðÿñèíäÿêè "èêè ñÿääèí þíöíäÿ, hå÷ áèð ñþçö àíëàìàéàí" øÿêëèíäÿ òàíûäûëàí áèð ãþâìöí îíäàí éàðäûì èñòÿäèéè áåëÿ áèëäèðèëèð: "Îíëàð äåäèëÿð: "Åé Çöëãÿðíåéí! Éÿúóú - Ìÿúóú áó ÿðàçèäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäèðëÿð. Áèçèìëÿ îíëàð àðàñûíäà áèð ñÿää ÷ÿêìÿê ö÷öí ñÿíÿ ìöÿééÿí ìÿáëÿü âåðñÿê îëàðìû?"" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 94).

Öñòöí hÿðáè ýöúëÿðè Êèòàáûí ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðèíäÿ ÿòðàôëû øÿêèëäÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, Ùç.Ñöëåéìàíûí ÷îõ ýöúëö îðäóñó âàðäû. "Íÿìë" ñóðÿñèíäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð: "Äóðìà, îíëàðûí éàíûíà ãàéûò! Àíä îëñóí êè, ýöúëÿðè ÷àòìàéàúàã áèð îðäó èëÿ öñòëÿðèíÿ ýåäèá îíëàðû þç éóðäóíäàí çÿëèë âÿ õàð âÿçèééÿòäÿ ÷ûõàðäàðûã!"

136

Êàçàñêåð Ìóñòàôà Èççÿò ÿôÿíäèíèí úÿëè ñöëöñ çÿðÿíäóä ëþâhÿñè, "Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 8-úè àéÿ: "Åé Ðÿááèìèç! Áèçè äîüðó éîëà éþíÿëòäèêäÿí ñîíðà öðÿêëÿðèìèçÿ øÿêê-øöáhÿ ñàëìà! Áèçÿ Þç òÿðÿôèíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò áÿõø åò, ÷öíêè Ñÿí, hÿãèãÿòÿí, áÿõø åäÿíñÿí!"

("Íÿìë" ñóðÿñè, 37). Ùç.Çöëãÿðíåéíèí äÿ Ùç.Ñöëåéìàí êèìè ÷îõ áþéöê áèð hÿðáè ýöúÿ ìàëèê îëäóüóíó éåíÿ "Êÿhô" ñóðÿñèíäÿêè áÿçè àéÿëÿðäÿí àíëàéûðûã: "...Áèç îíà áåëÿ áóéóðäóã: "Éà Çöëãÿðíåéí! Ñÿí îíëàðà ÿçàá äà âåðÿ áèëÿðñÿí, îíëàðëà éàõøû ðÿôòàð äà åäÿ áèëÿðñÿí!" Î áåëÿ úàâàá âåðäè: "Çöëì åäÿíÿ ÿçàá âåðÿúÿéèê, Ñîíðà î, Ðÿááèíèí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàã. Ðÿááè äÿ îíà ýþðöíìÿìèø áèð àçàá âåðÿúÿêäèð!" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 86-87). Ùç.Çöëãÿðíåéí éåð öçöíäÿ ãàðûøûãëûã ñàëàí èíêàð÷û òîïëóìëàðû ÿçàáà äö÷àð åäèð, îíëàðûí èíñàíëàðà çöëì åòìÿñèíÿ èçí âåðìèð. Áóíó äà áþéöê hÿðáè ýöúö ñàéÿñèíäÿ hÿéàòà êå÷èðèð.ÿÁó àéÿëÿðäÿí áåëÿ àíëàøûëûð êè, äöíéàéà hàêèì îëàúàã áèð äþâëÿòèí ÷îõ áþéöê hÿðáè ýöúö îëìàëûäûð.

138

ßäàëÿòëÿ hþêì åòìÿëÿðè

Øåéõ ßëè Áÿäÿâèíèí úÿëè ñöëöñ ëþâhÿñè, "Çóìÿð" ñóðÿñè, 53-úö àéÿ: "Åé Ìÿíèì þçëÿðèíÿ çöëì åòìÿêäÿ hÿääè àøìûø áÿíäÿëÿðèì! Àëëàhûí ðÿhìèíäÿí öìèäñèç îëìàéûí. Àëëàh áöòöí ýöíàhëàðû áàüûøëàéàð. Ùÿãèãÿòÿí, Î áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð!".

Ùç.Ñöëåéìàíûí àäèë èäàðÿ÷èëèéèíè ÿââÿëêè ñÿhèôÿëÿðäÿ à÷ûã èçàh åòäèê. Ùç.Çöëãÿðíåéíèí äÿ ÷îõ ÿäàëÿòëè, hàããà íèééÿòëè îëäóüóíó Ãóðàíäàêû ãèññÿäÿí ýþðöðöê. Ùç.Çöëãÿðíåéíèí îíäàí ÿäàëÿòñèçëèéÿ ãàðøû éàðäûì èñòÿéÿí áèð õàëãà î àíäà éàðäûì åòìÿñè áóíóí äÿëèëëÿðèíäÿíäèð. Ùÿð èêè ãèññÿäÿ àäèë áèð ðÿháÿðÿ äèããÿò ÷ÿêèëìÿñè äÿ áóíó ýþñòÿðèð. Äöíéàíûí äþðä áèð éàíûíäà òÿhëöêÿñèçëèéè, àñàéèøè, ÿäàëÿòè ãîðóéà áèëìÿê ö÷öí ÿñýÿð âÿ ïîëèñ ýöúö èëÿ éàíàøû ÷îõ ýöúëö áèð höãóã ñèñòåìè äÿ áþéöê ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð.

139

Ùÿäèééÿ ãÿáóë åòìÿìÿëÿðè Ùç.Ñöëåéìàíûí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí ýþíäÿðäèéè hÿäèééÿíè ãÿáóë åòìÿäèéèíè âÿ hÿäèééÿëÿðè ýÿòèðÿí åë÷èëÿðëÿ ÷îõ hèêìÿòëè áèð úàâàá âåðäèéèíè ãåéä åòìèøäèê. Ùç.Ñöëåéìàíûí úàâàáû áó øÿêèëäÿäèð: "(Åë÷èáàøû Áÿëãèñèí ýþíäÿðäèéè hÿäèééÿ èëÿ) Ñöëåéìàíûí éàíûíà ýÿëäèêäÿ î äåäè: "Ñèç ìÿíÿ ìàë-äþâëÿòëÿìè éàðäûì åäèðñèíèç? Àëëàhûí ìÿíÿ âåðäèéè ñèçÿ âåðäèéèíäÿí äàhà éàõøûäûð. Àììà ñèç þç hÿäèééÿëÿðèíèçëÿ ñåâèíèðñèíèç" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 36). Ùç.Çöëãÿðíåéí äÿ ýþñòÿðäèéè êþìÿê ãàðøûñûíäà îíà âåðýè âåðìÿê èñòÿéÿí áó øÿõñÿ åéíè úàâàáû âåðìèøäè: "Î äåäè: "Ðÿááèìèí ìÿíÿ âåðäèéè äàhà éàõøûäûð..." ("Êÿhô" ñóðÿñè, 95). Ùÿäèééÿíè ãÿáóë åòìÿéèá áó òÿêëèôè èðÿëè ñöðÿí øÿõñëÿðÿ áöòöí ìöëêöí éåýàíÿ ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàòìàëàðû îíëàðûí ñÿìèìè áèð ìöñÿëìàí îëìàñûíûí äàhà áèð ñöáóòóäóð. Áó íöìóíÿëÿð hÿð ìöñÿëìàí ëèäåð ö÷öí áèð íÿñèhÿòäèð.

Äàèì Àëëàhà öç òóòìàëàðû Ùç.Ñöëåéìàíûí ýþçÿë ÿõëàã íöìóíÿëÿðèíèí ãåéä åäèëäèéè hèññÿäÿ îíóí hÿð àí Àëëàhà öç òóòóá ñÿäàãÿòëè áèð ãóë îëäóüóíó àéÿëÿðäÿ à÷ûãëàìûøäûã. Ñöëåéìàí ïåéüÿìáÿð hÿð hàíñû áèð óüóð ÿëäÿ åäèá çÿôÿð ãàçàíàíäà éàõóä äà Àëëàhäàí îíà áèð íåìÿò âåðèëÿíäÿ äÿðhàë Àëëàhà öç òóòóá Îíó àíûð âÿ áöòöí ýöúöí Àëëàhà àèä îëäóüóíó çèêð åäèð. Ùç.Çöëãÿðíåéí äÿ åéíèëÿ îíóí êèìè ýþçÿë ÿõëàã ñàhèáèäèð. Ñþçöýåäÿí ãþâìö ãîðóìàã ö÷öí ÷ÿêäèéè ñÿääèí òÿñèðëè îëìàñû ö÷öí Àëëàhû áåëÿ çèêð åäèð: "Àðòûã íÿ àøà áèëäèëÿð, íÿ äÿ îíó äÿëèá êå÷ÿ áèëäèëÿð. Î (Çöëãÿðíåéí) äåäè: "Áó Ðÿááèìäÿí áÿõø åäèëÿí áèð ìÿðhÿìÿòäèð. Ðÿááèìèí òÿéèí åòäèéè âàõò ýÿëäèêäÿ èñÿ îíó éåðëÿ éåê-

142

ñàí åäÿúÿêäèð. Ðÿááèìèí âÿäè hàãäûð!"" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 9798).

Úèíëÿðÿ hþêì åòìÿëÿðè Ìÿëóìäóð êè, Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) êå÷ìèøäÿ éåð öçöíäÿ áþéöê hàêèìèééÿò ãóðìóø èêè ëèäåðèí Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí îëäóãëàðûíû áèëäèðìèøäèð. Áó hàëäà Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ îëäóüó êèìè Ùç.Çöëãÿðíåéí äþâðöíäÿ äÿ úèíëÿð öçÿðèíäÿ áèð hàêèìèééÿò ãóðóëìàñûíäàí äàíûøìàã îëàð. Èíñàíëàðûí þçëÿðèíÿ ãàðøû Ùç.Çöëãÿðíåéäÿí êþìÿê èñòÿäèêëÿðè Éÿúóú âÿ Ìÿúóú àäëû ãþâìöí äÿ áèð úèí äÿñòÿñè îëìà åhòèìàëû îëà áèëÿð. Áó èêè ãèññÿäÿ âÿ õöñóñèëÿ äÿ Ùç.Ñöëåéìàíëà áàüëû äàíûøûëàíëàðäàí úèíëÿð ìþâçóñóíäàí ÷îõ ýåíèø áÿhñ åäèëìÿñè ÷îõ ýöìàí êè, àõûðçàìàíà äà èøàðÿëÿð âåðèð. Àëëàh àõûðçàìàíäà úèíëÿðè âÿ øåéòàíëàðû èíñàíëàðûí õèäìÿòèíÿ âåðÿúÿê îëà áèëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð).

Ãÿòðàí âÿ éà ÿðèìèø ìèñ ìÿäÿíèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè Ùç.Çöëãÿðíåéí Éÿúóú âÿ Ìÿúóúó àéÿäÿ "àéíÿë ãûòðè" êèìè êå÷ÿí áèð ìàääÿäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ñÿää òèêìÿêëÿ òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäè: "Ìÿíÿ äÿìèð ïàð÷àëàðû ýÿòèðèí!" Î èêè äàüûí àðàñûíû áÿðàáÿðëÿøäèðÿí êèìè; "(Êþðöêëÿðè) öôöðöí!" - äåäè. (Çöëãÿðíåéí äÿìèðè) îä hàëûíà ñàëûíúà: "Ìÿíÿ ÿðèìèø ìèñ ýÿòèðèí, îíóí öñòöíÿ òþêöí!" - äåäè" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 96). "Àéíÿë êèòðè" êÿëìÿñèíèí ìÿíàñû "ÿðèìèø ìèñ ìÿäÿíè" èëÿ éàíàøû "ãÿòðàí" ìÿíàñûíà äà ýÿëèð. Ãóðàíäà Ùç.Çöëãÿðíåéíèí èñòèôàäÿ åòäèéè "àéíÿë êèòðè"íèí Ùç.Ñöëåéìàíûí äà ÿìðèíÿ âåðèëäèéè áåëÿ áèëäèðèëèð:

143

"Ñöëåéìàíà äà êöëÿéè ðàì åòäèê. Î ñÿhÿðäÿí ýöíîðòàéà ãÿäÿð áèð àéëûã éîë, ýöíîðòàäàí àõøàìà ãÿäÿð äÿ áèð àéëûã éîë ýåäèðäè. Îíóí ö÷öí ìèñ ìÿäÿíèíè ñåë êèìè ÿðèäèá àõûòäûã. Úèíëÿðèí áèð ãèñìè Ðÿááèíèí èçíè èëÿ îíóí éàíûíäà èøëÿéèðäè. Îíëàðäàí hÿð êÿñ ÿìðèìèçäÿí ÷ûõûðäûñà, îíà úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí äàääûðàðäûã" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 12). Ùÿì Ùç.Çöëãÿðíåéíèí, hÿì äÿ Ùç.Ñöëåéìàíû "àéíÿë ãûòðè"äÿí èñòèôàäÿ åòìÿñè äèããÿò÷ÿêèúè áèð îõøàðëûãäûð. Ùç.Ñöëåéìàí áó ìàääÿíèí êþìÿéè èëÿ þç äþâðöíäÿêè úèíëÿð âÿ øåéòàíëàð öçÿðèíäÿ hàêèìèééÿò ãóðìóø îëà áèëÿð. "Àéíÿë ãûòðè" êèìè ãåéä åäèëÿí áó ìàääÿíèí ãÿòðàí îëìàã åhòèìàëû âàð. Ãÿòðàí "Êþéíÿêëÿðè ãÿòðàíäàí îëàúàã..." ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 50) àéÿ èëÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, úÿhÿííÿìäÿ äÿ îëàí áèð ìàääÿäèð.

Àéÿäÿ "àéíÿë ãûòðè" èôàäÿñè èëÿ ÿðèäèëìèø ìèñ âÿ éà ãÿòðàíûí Ùç.Ñöëåéìàíûí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíèí ÿìðèíÿ âåðèëäèéè áèëäèðèëèð. Øÿêèëëÿðäÿ ìèñ âÿ ãÿòðàíäàí èñòèôàäÿ èëÿ áàüëû íöìóíÿëÿð ýþðöíöð.

Àéÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðèëÿí áó ìàääÿäÿí áÿhñ åäèëäèêäÿí ñîíðà úèíëÿðèí äÿ îíà õèäìÿò åòäèéèíäÿí ñþç à÷ûëìàñû äèããÿò÷ÿêèúèäèð. Ùç.Ñöëåéìàí äà, Ùç.Çöëãÿðíåéí äÿ úèíëÿðè íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàìàã ö÷öí áó ìàääÿäÿí èñòèôàäÿ åòìèø îëà áèëÿðëÿð. Áó ìàääÿíèí úèíëÿðÿ òÿñèð åäÿí áèð òÿðÿôè îëà áèëÿð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð).

Àõûðçàìàíà àèä ìöæäÿëÿð Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíèí éàøàäûãëàðû äþâðëÿðäÿ îëàí áó äöíéà hàêèìèééÿòè áöòöí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí áþéöê áèð ìöæäÿäèð. ×öíêè áó ãèññÿëÿðäÿ àõûðçàìàíà àèä ìöhöì èøàðÿëÿð âàð. Àëëàhûí ñÿðhÿäëÿðèíè úèääè áèð øÿêèëäÿ ãîðóéàí, Èñëàì ÿõëàãûíû äöíéàäà hàêèì ÿõëàãà ÷åâèðìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿí âÿ hå÷ áèð ÷ÿòèíëèê ãàðøûñûíäà ãîðõìàéàí ìöñÿëìàíëàð áöòöí äþâðëÿðäÿ ãàëèá ýÿëÿúÿêëÿð. Àëëàhûí êþìÿéè âÿ äÿñòÿéè ìöòëÿã îíëàðûí éàíûíäà îëàúàã. Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí éóõàðûäà ñàéäûüûìûç õöñóñèééÿòëÿðèíèí äöíéàäàêû ÿâÿçèíè ýöúëö áèð hàêèìèééÿòëÿ (âÿ ÿëáÿòòÿ êè, Àëëàhûí áèð ÷îõ ìÿíÿâè ëöòôö èëÿ) àëìûøëàð. Àõûðçàìàíäà åéíè hàêèìèééÿò Àëëàhûí êþìÿéè èëÿ ìöòëÿã ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê. Áó, Àëëàhûí èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ áèð âÿäèäèð. Áó hàêèìèééÿòè ýåð÷ÿêëÿøäèðÿúÿê îëàíëàð èñÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) ìöõòÿëèô hÿäèñëÿðèíäÿ äÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, ñþçöýåäÿí éöêñÿê õöñóñèééÿòëÿðè ÿñðëÿðäèð þçöíäÿ úÿìëÿøäèðÿí øÿðÿôëè òöðê ìèëëÿòè îëàúàã. Ö÷ ãèòÿéÿ íèçàì âåðìèø Îñìàíëû Èìïåðàòîðëóüóíóí âàðèñè îëàí òöðê ìèëëÿòè Èñëàì ÿõëàãûíû áöòöí äöíéà öçÿðèíäÿ hàêèì ÿõëàãà ÷åâèðÿúÿê âÿ äöíéà õàëãëàðûíûí hÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéè ðàhàòëûã, ñöëh âÿ ñåâýè äîëó áèð äöíéàíû ìöòëÿã ãóðàúàã. ßäàëÿòëè, ìÿðhÿìÿòëè, ñÿäàãÿòëè âÿ èíàíú ñàhèáè îëàí áþéöê òöðê ìèëëÿòè áó èøèí þhäÿñèíäÿí ëàéèãèíúÿ ýÿëÿúÿê.

145

Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿí èêè ìöõòÿëèô èäàðÿ÷èëèê

óðàíäà èäàðÿ÷èëèêäÿí õÿáÿð âåðÿí èêè ìöhöì íöìóíÿ âàð. Áóíëàðäàí áèðè Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí þëêÿñèíäÿêè èäàðÿ÷èëèê, äèýÿðè èñÿ Ôèðîíóí äåñïîòèê âÿ ìöðòÿúå èäàðÿ÷èëèéèäèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí Ýöíÿøÿ ñèòàéèø åäÿí Ñÿáà þëêÿñèíè èìàíà ÷àüûðàí áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìÿñèíäÿí ñîíðà áàø âåðìèø hàäèñÿëÿð áèçÿ áó äþâëÿòèí ãóðóëóøó hàããûíäà áÿçè ìÿëóìàòëàðû âåðèð. Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí éàíûíäà òàéôàíûí òàíûíìûøëàðûíäàí èáàðÿò áèð ãðóï âàð. Ñÿáà ìÿëèêÿñè Ùç.Ñöëåéìàíäàí ýÿëÿí ìÿêòóáó îõóäóãäàí ñîíðà îíëàðëà ìÿñëÿhÿòëÿøèð. Éÿíè áó äþâëÿòäÿ òÿê áèð hþêìäàðûí ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê höãóãóíäàí ñþç ýåòìèð, äþâëÿòèí èäàðÿ åäèëìÿñèíäÿ hþêìäàðëà áèðëèêäÿ ñþç ñàhèáè îëàí áèð ãðóï äà âàð. Ñÿáà ìÿëèêÿñè éàíûíäàêûëàðûí ôèêðèíè ãèéìÿòëÿíäèðèð, îíëàð äà ìÿëèêÿíèí íöôóçóíà âÿ þçöíÿ hþðìÿò åäèð. Áó öñóëëà Ñÿáà äþâëÿòèíäÿ äåìîêðàòèéàéà áÿíçÿð áèð èäàðÿ÷èëèê ñèñòåìè òÿòáèã åäèëèð. Ôèðîíóí èäàðÿ÷èëèê öñóëó èñÿ èëê áàõûøäà Ñÿáà äþâëÿòèíÿ áÿíçÿéèð. Îíóí éàíûíäà îëàíëàðûí äà èäàðÿ÷èëèéÿ áþéöê òÿñèðëÿðè ýþðö-

íöð. Àíúàã áó èíñàíëàð Ôèðîíó ñÿhâ èñòèãàìÿòÿ éþíÿëòìÿêäÿ, îíà ôèòíÿ âÿ çöëìÿ ñÿáÿá îëàúàã ÿìðëÿð âåðìÿêäÿäèð. "ßðàô" ñóðÿñèíäÿ Ôèðîíà áó øÿêèëäÿ õèòàá åòäèêëÿðè áèëäèðèëèð: "Îíëàð äåäèëÿð: "Îíó ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿhÿðëÿðÿ (ñåhðáàçëàðû) éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 111). Ôèðîí äþâðöíäÿêè èäàðÿ÷èëèê òÿðçèíè îëèãàðõèéà êèìè òÿãäèì åòìÿê ìöìêöíäöð. Îëèãàðõèéà "àçëûüûí hàêèìèééÿòè" äåìÿêäèð. Áèð ñèñòåìäÿ ñèéàñè ýöú ñàäÿúÿ áèð ãðóïóí ÿëèíäÿäèðñÿ, î ñèñòåì îëèãàðõèéàäûð. Îëèãàðõèéàíûí ýöúö èñÿ ÿêñÿðÿí hÿðáè âÿ ìàääè ýöúöí ìèãäàðû èëÿ äöç ìöòÿíàñèáäèð. Îëèãàðõèéàäà èäàðÿ÷è êàäðëàð áèð íå÷ÿ øÿõñäÿí èáàðÿò âÿ éà äàhà ýåíèø îëà áèëÿð. Àíúàã áöòöí hàëëàðäà áó, õàëãà íèñáÿòäÿ êè÷èê áèð àçëûãäûð. Áó øÿõñëÿð õàëãû þç ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, èñòÿäèêëÿðè êèìè èäàðÿ åäèðëÿð. Àéÿëÿðäÿí ýþðöí-

äöéö êèìè, Ôèðîí ðåæèìè äÿ áèð îëèãàðõèéàäûð. "Ôèðîíóí âÿ îíóí ÿéàí-ÿøðàôûíûí éàíûíà. Îíëàð òÿêÿááöðëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéûá þçëÿðèíè éóõàðû òóòàí úàìààò îëàðàã ãàëäûëàð" ("Ìóìèíóí" ñóðÿñè, 46) àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, Ôèðîí âÿ ÿòðàôû þç èñòÿäèêëÿðèíè ìÿúáóðÿí åòäèðÿí áèð úÿìèééÿòäèð. Ôèðîíóí éàíûíäàêû ìÿñëÿhÿò÷èëÿð, úàäóýÿðëÿð âÿ ÿñýÿðëÿðäÿí èáàðÿò îëèãàðõèê ñèíèô õàëãûí Ôèðîí ñèñòåìèíÿ áàüëû ãàëìàñû ö÷öí îíó ìÿôêóðÿ áàõûìûíäàí þç hþêìðàíëûüû àëòûíà àëìûø, êöòëÿëÿðÿ Ôèðîíóí öñòöí áèð âàðëûã îëìàñû éàëàíûíû òÿëãèí åòìèøäèð. Ôèðîí âÿ ÿòðàôû õàëãà çöëì åòìÿêäÿ èäè. Áóíäàí õÿáÿð âåðÿí àéÿ áåëÿäèð: "Ôèðîíóí âÿ ÿéàíëàðûíûí áÿëàñû ãîðõóñóíäàí Ìóñàéà þç ãþâìöíäÿí éàëíûç êè÷èê áèð äÿñòÿ èìàí ýÿòèðäè. ×öíêè Ôèðîí î éåðäÿ hàêèì èäè. Î, hÿääè àøìûøäû" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 83). Ôèðîí ñèñòåìèíèí çàëûìëûüûíû ýþñòÿðÿí à÷ûã áèð ñöáóò äà þëêÿäÿêè èíñàíëàðû èðã âÿ èíàíúëàðûíà ýþðÿ "ôèðãÿëÿðÿ" (çöìðÿëÿðÿ) àéûðìàñû âÿ áèð ãèñìèíÿ ãÿñäÿí çöëì åòìÿñèäèð. Õöñóñèëÿ Èñðàèëîüóëëàðûíû hÿäÿôÿ àëàí áó çöëìäÿí áèð àéÿäÿ áåëÿ ñþç åäèëèð: "Ùÿãèãÿòÿí, Ôèðîí éåð öçöíäÿ áàø ãàëäûðûá îíóí ÿhàëèñèíè çöìðÿëÿðÿ áþëìöøäö. Îíëàðûí àðàñûíäà îëàí áèð òàéôàíû ýöúñöç ýþðöá îíëàðûí îüëàí óøàãëàðûíû þëäöðöð, ãûçëàðûíû èñÿ ñàü áóðàõûðäû. Î, hÿãèãÿòÿí, ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðäÿí èäè!" ("Ãÿñÿñ" ñóðÿñè, 4). "ßðàô" ñóðÿñèíèí 127-úè àéÿñèíäÿ èñÿ Ôèðîíóí "îíëàðäàí öñòöí îëäóüó" áèëäèðèëèð. Áó þëäöðöúö öñòöíëöê Ôèðîíóí ýöúëö îðäóñóíäàí èðÿëè ýÿëèð. Áó ñèñòåìèí íÿ ãÿäÿð èíêèøàô åòìèø âÿ ýöúöíöí íÿ ãÿäÿð áþéöê îëäóüóíó Ôèðîíóí ÿñýÿðëÿðèíÿ âåðäèéè ÿìðëÿðäÿí àíëàéà áèëÿðèê: "Ôèðîí øÿhÿðëÿðÿ (ÿñýÿð) éûüàíëàð ýþíäÿðäè" ("Øóÿðà" ñóðÿñè, 53). "Îíëàð äåäèëÿð: "Îíó ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿhÿðëÿðÿ éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 111).

149

Øèìàëè Àôðèêà, XII ÿñð, Ëîíäîí, Ñïèíê Êîëëåúè "Íÿìë" ñóðÿñè, 36-39-úó àéÿëÿð àðàñû. "Íÿìë" ñóðÿñèíäÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñè èëÿ Ùç.Ñöëåéìàí àðàñûíäàêû ýþðöøäÿí õÿáÿð âåðèëèð. Áó ýþðöøäÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñè Ùç.Ñöëåéìàíûí çÿíýèíëèéèíÿ âÿ ýöúöíÿ øàhèä îëìóøäóð.

Éóõàðûäàêû àéÿëÿðèí äÿ èøàðÿ åòäèéè êèìè, Ôèðîí ÷îõ ìöðòÿúå âÿ ÿçàçèë áèð äþâëÿò ìåõàíèçìèíÿ âÿ õöñóñèëÿ äÿ õÿôèééÿ ñèñòåìèíÿ ñàhèáäèð. Áåëÿ êè, ìöÿééÿí áèð èéåðàðõèéà äàõèëèíäÿ þëêÿíèí ÿí óúãàð éåðëÿðèíÿ áåëÿ íÿçàðÿò åäèëèðäè. Áó íÿçàðÿò Ôèðîíóí ðÿháÿðëèéèíèí ÷îõ úèääè âÿ ìöðòÿúå ìåòîäëàðûíû äà ýþñòÿðèðäè. Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí Ùç.Ñöëåéìàíëà ýþðöøäöêäÿí ñîíðà Àëëàhà èìàí ýÿòèðäèéèíè âÿ Ùç.Ñöëåéìàíà òàáå îëäóüóíó áèëäèðìÿñè èñÿ Ñÿáà þëêÿñèíäÿ áåëÿ áèð òÿçéèãèí îëìàäûüûíà èøàðÿ îëà áèëÿð. Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí áó ñþçëÿðè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: "Åé Ðÿááèì! Ìÿí þçöìÿ çöëì åòìèøäèì. Ìÿí àðòûã Ñöëåéìàíëà áèðëèêäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhà òÿñëèì îëäóì!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 44). Ñÿáà äþâëÿòèíèí èäàðÿ÷èëèê ôîðìàñû àéÿëÿðäÿí äÿ áèëèíäèéè êèìè, äþâðöí øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ "äåìîêðàòèê" ðóhà ñàhèá áèð ñèñòåìäèð. Ôèðîí ñèñòåìèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã èíñàí öçÿðèíäÿ áèð òÿçéèã ìþâúóä äåéèëäèð. Äþâëÿòèí èäàðÿñèíäÿ ÿí ìöhöì ãÿðàðëàðûí áåëÿ ìöøàâèðÿ éîëó èëÿ âåðèëäèéèíè, äþâëÿò ìÿìóðëàðû àðàñûíäà hàðìîíèéà âÿ ÿìÿêäàøëûüûí éàðàíäûüûíû, ãàðøûëûãëû ñÿìèìèééÿòèí, âèúäàí àçàäëûüûíûí éàøàíäûüû, hàãëàðûí ãîðóíäóüó áèð ìîäåëäèð. Àëëàh áèçëÿðÿ Ôèðîí âÿ Ñÿáà ãèññÿëÿðèíäÿêè ôÿðãëè ñèñòåìëÿðè à÷ûãëàéàðàã hÿì äèí ÿõëàãûíà øèääÿòëÿ ãàðøû îëàí áèð ñèñòåìè, hÿì äèí ÿõëàãûíà éàõûí áèð úÿìèééÿòèí òÿìÿë ÿñàñëàðûíû þéðÿäèð.

151

Ñÿáà õàëãûíûí ìÿðóç ãàëäûüû àãèáÿò

öõòÿëèô àéÿëÿðäÿ Ñÿáà äþâëÿòèíèí ÷îõ ýöúëö îðäóëàðûíäàí áÿhñ åäèëèð. Ñÿáà îðäóñóíóí áàø÷ûëàðûíûí Ãóðàíäà ãåéä åäèëÿí áèð èôàäÿñè áó îðäóíóí ñîí ãÿðàðû Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí ñÿðÿíúàìûíà âåðäèéèíè ýþñòÿðèð. Îðäó áàø÷ûëàðû Ñÿáàíûí ãàäûí hþêìäàðûíà áåëÿ äåéèðëÿð: "Îíëàð äåäèëÿð: "Áèç áþéöê áèð ãöââÿò âÿ ãöäðÿò ñàhèáèéèê. Ùþêì ñÿíèíäèð. Íÿ ÿìð åäÿúÿéèíè þçöí áàõ!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 33). Àíúàã Ñÿáà äþâëÿòèíèí áó ýöúö îíëàðà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿìèø, ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí ñþçöíö äèíëÿìÿéÿí âÿ Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíÿ øöêð åòìÿéÿí Ñÿáà õàëãû íÿñèëëÿð ñîíðà äÿhøÿòëè áèð ñåë ôÿëàêÿòè èëÿ úÿçàëàíäûðûëìûøäû. Ñÿáà õàëãûíûí éàøàäûüû éåðëÿð Ãóðàíäà áåëÿ òÿñâèð åäèëèð: "Ñÿáà (òàéôàñûíûí) éóðäóíäà áèð íèøàíÿ âàð èäè. (Îðàäà) ñàüäàí âÿ ñîëäàí èêè áàü÷à âàð èäè. (Ñÿáà ÿhëèíÿ áåëÿ áóéóðóëìóøäó:) "Ðÿááèíèçèí ðóçèñèíäÿí éåéèí âÿ Îíà øöêð åäèí. (Éóðäóíóç) ýþçÿë áèð äèéàð, (Ðÿááèíèç äÿ) áàüûøëàéàí áèð Ðÿááäèð!"" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 15).

152

Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ äÿ âóðüóëàíäûüû êèìè, Ñÿáà õàëãû åñòåòèê úÿhÿòäÿí ýþçÿë, áÿðÿêÿòëè áàü-áàü÷àëàðû îëàí áèð òîðïàãäà éàøàéûðäû. Òèúàðÿò éîëëàðûíûí öñòöíäÿ éåðëÿøÿí âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ öìóìè ñÿâèééÿñè éöêñÿê îëàí Ñÿáà þëêÿñè äþâðöíöí ñå÷èëÿíëÿðèíäÿí áèðè èäè. Éàøàéûø âÿ øÿðàèòèí áåëÿ ýþçÿë îëäóüó þëêÿäÿ Ñÿáà õàëãûíà àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, éàëíûç "Ðÿááèíèí ðóçèñèíäÿí éå-

"...Ðÿááèíäÿí î áàüà áèð áÿëà ýÿëäè. Âÿ î ãàïãàðà ãàðàëäû" ("Ãÿëÿì" ñóðÿñè, 19-20).

(Ñîëäà) Éóëüóí àüàúû äóçëó éàðïàãëàðà ìàëèê âÿ ÷îõ ñó òÿëÿá åäÿí áèð àüàú íþâöäöð. Àüàú áöòöí ðöòóáÿò âÿ ñó ãàéíàüûíû þçöíÿ ÷ÿêÿðÿê éàíüûí âÿ ñåë òÿñèðèíè äàhà äà àðòûðûð. Áþéöê áèð éóëüóí àüàúû ýöíäÿ 1000 ëèòðÿ éàõûí ñó ÷ÿêÿðÿê îëäóüó éåðèí áöòöí åêîëîæè òàðàçëûüûíû ïîçà áèëÿð.

(Àøàüûäà) Ìþhêÿì âÿ õîø èéëè ñèäð àüàúëàðûíäàí áèíàëàðûí õàðèúèíäÿ, ìåáåë âÿ îéìà èøëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åäèëèð.

ìÿê âÿ Îíà øöêð åòìÿê" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 15) ãàëûðäû. Ëàêèí áåëÿ åòìÿäèëÿð âÿ íàøöêöð îëäóëàð. Àéÿëÿðäÿ Ñÿáà õàëãûíûí äàâðàíûøû áåëÿ âåðèëèð: "Ëàêèí îíëàð öç äþíäÿðäèëÿð, Áèç äÿ öñòëÿðèíÿ ßðèì (áÿíäèíèí) ñåëèíè ýþíäÿðäèê. Îíëàðûí èêè áàü÷àñûíû àúû ìåéâÿëè, éóëüóí àüàúëàðû âÿ áèð àç äà ñèäð àüàúû îëàí èêè áàü÷àéà ÷åâèðäèê. Îíëàðû íàíêîðëóãëàðûíà ýþðÿ áåëÿ úÿçàëàíäûðäûã. Áèç hå÷ íàíêîðäàí áàøãàñûíà úÿçàìû âåðÿðèê?" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 1617). Ñÿáà õàëãû óüóðëàðûíû âÿ çÿíýèíëèêëÿðèíè þç ñÿéëÿðèíèí íÿòèúÿñè áèëäè. Öç äþíäÿðìÿñèíèí ÿâÿçèíè èñÿ àéÿäÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè, áèð ñåëëÿ àëäû âÿ hÿëàê îëäó. Áó, Àëëàhûí èíêàð åäÿí áöòöí ãþâìëÿðÿ âåðäèéè èëàhè áèð ÿâÿçäèð. Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíÿ øöêð åòìÿéÿí, åë÷èëÿðèí ýþñòÿðäèéè hèäàéÿò éîëóíà óéìàéàí âÿ ýþíäÿðèëÿí Êèòàáëàðû èíêàð åäÿí hÿð õàëã åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçèíè hÿì äöíéàäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ ìöòëÿã àëàúàã. Áó, àäÿòóëëàhûí (Àëëàhûí ãàíóíóíóí) áèð íÿòèúÿñèäèð. Àëëàh "Ùóä" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áóéóðóð: "Áó, (ìÿhâ îëìóø) ìÿìëÿêÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðèíäÿíäèð êè, ñÿíÿ ñþéëÿäèê. Îíëàðûí áÿçèñèíäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò ãàëìûø, áÿçèñè èëÿ éåðëÿ éåêñàí îëìóøäóð. Áèç îíëàðà çöëì åòìÿäèê. Îíëàð þçëÿðè þçëÿðèíÿ çöëì åòäèëÿð. Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðè òàíðûëàð Ðÿááèíèí ÿìðè ýÿëäèêäÿ îíëàðà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäè, ÿêñèíÿ, éàëíûç çèéàíëàðûíû àðòûðäû" ("Ùóä" ñóðÿñè, 100101).

157

Àðèì ñåëè èëÿ hÿëàê îëàí Ñÿáà ãþâìö Òàðèõè ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ, Ñÿáà õàëãû Úÿíóáè ßðÿáèñòàíäà éàøàìûø äþðä áþéöê ñèâèëèçàñèéàäàí áèðèäèð. Ñÿáà õàëãû òàðèõäÿ ìÿäÿíè òàéôà êèìè òàíûíûð. Îíëàðûí ÿí þíÿìëè ÿñÿðëÿðèíäÿí îëàí Ìÿðèá Ñÿääè ìàëèê îëäóãëàðû òåõíèêè ñÿâèééÿíèí ýþñòÿðèúèñèäèð. Ñÿáàëûëàð äþâëÿò ãóðìàëàðûíûí äàhà èëê ìÿðhÿëÿñèíäÿí áóðàäà áèð ñÿää ãóðìóø, ñóâàðìà èøèíÿ áàøëàìûø âÿ áó ñÿääèí ñàéÿñèíäÿ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Ìÿðèáäÿêè áó ñÿääèí éöêñÿêëèéè 16 ìåòð, åíè 60 ìåòð, óçóíëóüó èñÿ 620 ìåòð èäè. Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, ñÿää âàñèòÿñèëÿ ñóâàðûëà áèëÿí áöòöí ñàhÿ 9600 håêòàð èäè êè, áóíóí äà 5300 håêòàðû úÿíóá, ãàëàíû èñÿ øèìàë äöçÿíëèéèíÿ àèä èäè. Áó èêè äöçÿíëèê Ñÿáà êèòàáÿëÿðèíäÿ áÿçÿí "Ìÿðèá âÿ èêè äöçÿíëèê" äåéÿ ãåéä îëóíóðäó. Ãóðàíäàêû "ñàüäàí âÿ ñîëäàí èêè áàü÷à" èôàäÿñè ÷îõ åhòèìàë êè, áó èêè âàäèäÿêè á à ü -

158

Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí Àðèì ñåëèíäÿí ñîíðà Ìÿðèá Ñÿääèíèí äàüûëìàñû Ñÿáà þëêÿñèíèí ñóéóí àëòûíäà ãàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó âÿ áöòöí øÿhÿð äàüûëäû.

áàü÷àëàðà èøàðÿ åäèð. Áþëýÿ áó ñÿääèí âÿ ñóâàðìà ãóðüóëàðûíûí ñàéÿñèíäÿ Éÿìÿíèí ÿí éàõøû ñóâàðûëàí âÿ ÿí ìÿhñóëäàð çîíàñû êèìè øþhðÿò ãàçàíìûøäû. Áó ñÿää áèçèì åðàíûí V-VI ÿñðëÿðèíäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ òÿìèð åäèëìèøäè. Àíúàã áó òÿìèð èøëÿðè ñÿääèí 542-úè èëäÿ éûõûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäè. Áó òàðèõäÿ éûõûëàí ñÿää Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí "Àðèì ñåëè"íÿ ñÿáÿá îëäó. Ñÿáà õàëãûíûí èëëÿðäèð áåúÿðäèéè áàü-

159

ëàðû, áàü÷àëàðû âÿ òÿñÿððöôàò ñàhÿëÿðè òàìàìèëÿ ìÿhâ îëäó. Ñÿääèí éûõûëìàñûíäàí ñîíðà Ñÿáà õàëãûíûí ñöðÿòëÿ ýåðèëÿìÿñè ìöøàhèäÿ åäèëèð. Ñÿääèí éûõûëìàñû èëÿ Ñÿáà äþâëÿòèíèí äÿ ñîíó ýÿëäè. Ãóðàí àéÿëÿðèíè áó òàðèõè hÿãèãÿòëÿð èøûüûíäà èíúÿëÿäèéèìèç çàìàí îðòàäà áþéöê áèð hàðìîíèéà îëäóüóíó ýþðöðöê. Àðõåîëîæè òàïûíòûëàð âÿ òàðèõè hÿãèãÿòëÿð Ãóðàíäà éàçûëàíëàðà èøàðÿ åäèð. Ãóðàíäà Ñÿáà õàëãûíà ýþíäÿðèëÿí ÿçàáäàí "Ñÿéëöë Àðèì", éÿíè "Àðèì ñåëè" øÿêëèíäÿ áÿhñ åäèëèð. Ãóðàíäàêû áó èôàäÿ åéíè çàìàíäà áèð ñåëèí ìåéäàíà ýÿëìÿ ñÿáÿáèíè ýþñòÿðèð. ×öíêè "Àðèì" ñþçöíöí áèð ìÿíàñû äà áÿíä âÿ éà ñÿää äåìÿêäèð. Äîëàéûñû èëÿ "Ñÿéëöë Àðèì" èôàäÿñè äÿ ñÿääèí éûõûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåðÿí áèð ñåëÿ èøàðÿ åäèð. "Ìöãÿääÿñ Êèòàá äîüðóíó ñþéëÿäè" ("Und Die Bibel Íat Doch Recht") êèòàáûíûí ìöÿëëèôè, àëìàí àðõåîëîãó Âåðíåð Êåëëåð äÿ Ãóðàíà óéüóí îëàðàã Àðèì ñåëèíèí áàø âåðäèéèíè ãÿáóë åäèð âÿ áåëÿ éàçûð: "Áåëÿ áèð ñÿääèí âàðëûüû âÿ äàüûëàðàã øÿhÿðè òàìàìèëÿ ó÷óðìàñû Ãóðàíäàêû áàü÷à ñàhèáëÿðè èëÿ áàüëû âåðèëÿí íöìóíÿíèí hÿãèãÿòÿí äÿ áàø âåðäèéèíè ñöáóò åäèð".2 Ñÿáà õàëãûíûí éàøàäûüû âÿ àðòûã òàìàìèëÿ áèð õàðàáà hàëûíà ÷åâðèëìèø Ìàðèá øöáhÿñèç êè, Ñÿáà õàëãû êèìè åéíè ñÿhâè åòìèø áöòöí èíñàíëàð ö÷öí áèð èáðÿòäèð. Îíëàð Àëëàhà íàíêîðëóã åäèá ÿâÿçèíäÿ äÿ áó ôÿëàêÿòè ýþðìöø, ñàhèá îëäóãëàðû áöòöí çÿíýèíëèêëÿðè áèð àíäà èòèðìèøëÿð (ßòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: "Ãþâìëÿðèí hÿëàêû", 6úû íÿøð, Ùàðóí Éÿhéà, 2001, Âóðàë Éàéûí÷ûëûê).

160

"Éåðè éàðûá áóëàãëàð ãàéíàòäûã. Íÿhàéÿò, ñóëàð ÿçÿëäÿí ìöÿééÿí åäèëìèø áèð èø ö÷öí áèð-áèðèíÿ ãîâóøäó" ("Ãÿìÿð" ñóðÿñè, 12).

Éîçåô Àíòîí Êîõ, "Øìàäðèáàõ øÿëàëÿëÿðè", 1821-1822

ßhäè-ßòèãäÿ Ùç.Ñöëåéìàí

èòàáûí áóðà ãÿäÿðêè hèññÿñèíäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí áèð ÷îõ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ éàíàøû îíóí éöêñÿê ñÿíÿò àíëàéûøûíäàí âÿ çÿíýèíëèéèíäÿí äÿ ñþháÿò à÷äûã. Îíóí áöòöí ýþðÿíëÿðèí håéðàí îëäóüó ñàðàéûíäàí, õèäìÿòèíäÿ îëàí úèí âÿ øåéòàíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ýþðäöéö ñÿíÿò èøëÿðèíäÿí áÿhñ åòäèê. Áÿçèëÿðèíèí áèíà óñòàëàðû âÿ äàëüûúëàð îëäóüó ÿìðèíäÿêè øåéòàíëàðûí Ãóðàíäà äà áèëäèðèëäèéè êèìè, "ãàëàëàð, håéêÿëëÿð, hîâóç áþéöêëöéöíäÿ ãàáëàð âÿ éåðèíäÿí ñþêöëìÿéÿí ãàçàíëàð" äöçÿëòìÿñèíäÿí äàíûøäûã. ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíû åéíèëÿ àòàñû Ùç.Äàâóä êèìè Èñðàèëîüóëëàðûíà ïåéüÿìáÿð îëàðàã ýþíäÿðìèøäè. Ùç.Ñöëåéìàí îíëàðû Àëëàhûí àéÿëÿðèíäÿí õÿáÿðäàð åòìèø, ýþçÿë ÿõëàãëû îëìàüà äÿâÿò åòìèøäè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ Èñðàèëîüóëëàðûíûí êèòàáû îëàí ßhäè-ßòèãäÿ Ùç.Ñöëåéìàí hàããûíäà áèð ÷îõ ìÿëóìàòëàð âàð.

162

ßââÿëúÿ ßhäè-ßòèãèí ãóðóëóøóíó à÷ûãëàìàã ëàçûìäûð. ßhäè-ßòèã Ùç.Ìóñàéà âåðèëÿí Òþâðàòûí, Ùç.Äàâóäà âåðèëÿí Çÿáóðóí (Ìÿçìóðëàðûí) âÿ ìöõòÿëèô éÿhóäè ïåéüÿìáÿðëÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüû âÿ éà îíëàðûí hÿéàòûíäàí äàíûøûëäûüû ãÿáóë åäèëÿí êèòàáëàðûí òîïëóñóäóð. Éÿhóäèëÿð ßhäè-ßòèãÿ èíàíûð. Õðèñòèàíëàð èñÿ hÿì áó êèòàáà, hÿì äÿ ÿëàâÿ îëàðàã "ßhäè-Úÿäèä" àäëàíäûðäûãëàðû âÿ Ùç.Èñà hàããûíäà îëàí "Èíúèë" àäëû äþðä êèòàáûí âÿ áàøãà áÿçè ìÿêòóáëàðûí îëäóüó èêèíúè áèð êèòàáëàð òîïëóñóíà èíàíûð. Àíúàã Ãóðàíà ýþðÿ, Òþâðàò, Çÿáóð âÿ Èíúèë Àëëàhûí âÿhéèíäÿí ñîíðà èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí òÿhðèô åäèëìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà ìþâúóä îëàí ßhäè-ßòèãÿ âÿ ßhäè-Úÿäèäÿ áèð èëàhè êÿëàì êèìè äåéèë, è÷èíäÿ hàããûí îëäóüó åhòèìàë åäèëÿí, àíúàã áóíóíëà éàíàøû ìöõòÿëèô ÿôñàíÿ âÿ õóðàôàòëàðûí äà îëäóüó ãàéíàã êèìè áàõìàã ëàçûìäûð. Äîëàéûñû èëÿ ßhäè-ßòèãäÿí äàhà ÷îõ òàðèõè áèð ãàéíàã êèìè éàðàðëàíìàã äîüðó îëàðäû. Áó òàðèõè ãàéíàüûí íÿ äÿðÿúÿäÿ äîüðó îë-

163

äóüóíó èñÿ îíóí Ãóðàíà óéüóí îëóá-îëìàìàñû èëÿ ìöÿééÿí åäÿ áèëÿðèê. Ùç.Ñöëåéìàíûí hÿéàòûíäàí áèëýèëÿð îëàí ßhäè-ßòèã êèòàáûíäà èñÿ áèð ÷îõ òàðèõè ìÿëóìàò òîïëàìàã ìöìêöíäöð. Õöñóñèëÿ äÿ áóíëàðûí àðàñûíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí äöíéàäàêû ýöúëö hàêèìèééÿòèíäÿí, éöêñÿê hèêìÿòÿ ìàëèê áèð ãóë îëäóüóíäàí, Àëëàhà îëàí ýöúëö èìàíûíäàí ãåéäëÿð Ãóðàíëà ÷îõ óéüóí ýÿëèð. ßhäè-ßòèãäÿ Ùç.Ñöëåéìàí êðàëëûüûíûí Íèë âÿ Ôÿðàò ÷àéëàðû àðàñûíäà ãàëàí ñàhÿíè ÿhàòÿ åòäèéè éàçûëûð êè, î äþâðäÿ äöíéàíûí ìÿäÿíè âÿ èãòèñàäè ìÿðêÿçè îëàí Ìåñîïîòàìèéàäà áó ãÿäÿð ýåíèø ñàhÿéÿ hàêèì îëìàã, öñòÿëèê Ñÿáà íöìóíÿñèíäÿ îëäóüó êèìè ÿòðàô þëêÿëÿðè èäàðÿ åäÿúÿê áèð ýöú ýþñòÿðìÿê ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ áþéöê áèð ñèéàñè èãòèäàðûí ÿëàìÿòèäèð. Áóíóíëà éàíàøû, ßhäè-ßòèãäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí çÿíýèíëèéèíÿ äàèð âåðèëÿí ìÿëóìàòëàð ÷îõ äèããÿò÷ÿêèúèäèð. Îíóí ñàðàéûíûí òèêèëèøè, êþìÿê àëäûüû èíñàíëàð, ñàðàéûíûí òèêèëèøèíäÿ èñòèôàäÿ åòäèéè ìàòåðèàëëàð hàããûíäàêû ìÿëóìàòëàð âÿ ñàðàéûí áþéöêëöéöíÿ àèä áèëýèëÿð àøàüûäàêû øÿêèëäÿäèð.

Ùç.Ñöëåéìàí Àëëàhûí äèëÿéè èëÿ áþéöê áèð åâ òèêìèøäè "Àëëàhûì Ðÿááèí àäûíà áþéöê áèð åâ òèêÿúÿéÿì... Âÿ òèêìÿêäÿ îëäóüóì åâ áþéöêäöð..." (2. Òàðèõëÿð, Áàá 22-5). "Âÿ áóäóð, ìÿíÿ áîë ëÿâàçèìàò hàçûðëàñûíëàð äåéÿ ãóëëàðûì ñÿíèí ãóëëàðûíëà áÿðàáÿð îëàúàãëàð; ÷öíêè òèêÿúÿéèì åâ áþéöê âÿ ýþçãàìàøäûðûúû áèð øåé îëàúàãäûð" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 29). "Âÿ òóíúäàí áèð ìÿçáàh òèêäè; óçóíëóüó èéèðìè àðøûí, (4 àðøûí 1,78 ìåòðÿ áÿðàáÿðäèð) âÿ åíè èéèðìè àðøûí âÿ höíäöðëöéö îí àðøûí" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 41). "Âÿ Ñöëåéìàíûí Ðÿáá ö÷öí òèêäèéè åâèí óçóíëóüó àëòìûø àðøûí, åíè èéèðìè âÿ höíäöðëöéö îòóç àðøûíäûð. Âÿ åâèí ìÿáÿäè þíöíäÿ-

164

Èñðàèëäÿ òàïûëìûø Ùç.Ñöëåéìàí ìÿáÿäèíèí ìàêåòè

êè åéâàíûí óçóíëóüó åâèí åíèíÿ ýþðÿ èéèðìè àðøûíäû; âÿ îíóí åíè åâèí ãàáàüûíäà îí àðøûíäû. Âÿ åâ ö÷öí ãÿôÿñëÿ áàüëàíìûø ïÿíúÿðÿëÿð äöçÿëòäè. Âÿ åâèí äèâàðû ÿòðàôûíà áèòèøèê, hÿì ìÿáÿäèí, hÿì äÿ è÷ÿðèäÿêè îòàüûí ÿòðàôûíäàêû åâèí äèâàðëàðûíà áèòèøèê ìÿðòÿáÿëÿð òèêäè; âÿ ÿòðàôûíäàí îòàãëàð òèêäè. Àøàüû ìÿðòÿáÿ áåø àðøûí åíèíäÿ âÿ îðòà ìÿðòÿáÿ àëòû àðøûí åíèíäÿ âÿ ö÷öíúöñö èñÿ éåääè àðøûí åíèíäÿ èäè; ýèðèøëÿð åâèí äèâàðûíû òóòìàñûí äåéÿ åâèí äèâàðû ÿòðàôûíäà áàéûð òÿðÿôäÿí äàéàãëàð ãîéäó" (1. Êðàëëàð, Áàá 62-6).

Åâèí òèêèëìÿñèíäÿ áàúàðûãëû èø÷èëÿðëÿ ÷àëûøìûøäûð "Âÿ èíäè àòàì Äàâóäóí hàçûðëàìûø îëäóüó Éàhóäàäà âÿ Éåðó-

165

Êÿíàðäà Ãöäñö òÿìñèë åäÿí ìÿáÿäëÿðäÿí áèðè îëàí âÿ Ãöááÿòöñ-Ñÿhðà àäëàíäûðûëàí Ùç.Þìÿð ìÿñúèäè ýþðöíöð.

ñÿëèìäÿ éàíûìäà îëàí áàúàðûãëû àäàìëàðëà áÿðàáÿð ìÿíÿ áèð àäàì ýþíäÿð, ãûçûë âÿ ýöìöø âÿ òóíú âÿ äÿìèð âÿ ãûðìûçû âÿ ëàúèâÿðä èøëÿðèíäÿ höíÿðëè îëñóí âÿ áöòöí íþâ îéìà èøëÿðèíè áèëñèí. Âÿ ìÿíÿ Ëèâàíäàí ÿðç àüàúû âÿ ñÿðâ âÿ ñàíäàë àüàúû ýþíäÿð; ÷öíêè áèëèðÿì êè, ñÿíèí ãóëëàðûí Ëèâàíäàí òàõòà-øàëáàí êÿñìÿéè áèëèðëÿð" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 27-8).

Îéìà èøëÿðèíäÿ ìöõòÿëèô àüàúëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèøëÿð "Âÿ åâ òèêèëìÿêäÿ èêÿí äàø îúàüûíäà hàçûðëàíìûø äàøäàí òèêèëäè; âÿ òèêèëÿí åâèí è÷èíäÿí íÿ ÷ÿêèú, íÿ áàëòà, íÿ äÿ äÿìèð áèð àëÿò ñÿñè åøèäèëìÿäè. Îðòà êÿíàð îòàãëàðûí ãàïûñû åâèí ñàü òÿðÿôèíäÿ èäè; âÿ äîëàíáàú íÿðäèâàíëà îðòà ìÿðòÿáÿéÿ âÿ îðòà ìÿðòÿáÿäÿí ö÷öíúö ìÿðòÿáÿéÿ ÷ûõàðäûëàð. Åâè áåëÿ òèêäè âÿ îíó áèòèðäè; âÿ åâè ÿðç àüàúëàðûíäàí ýèðèøëÿð âÿ ãàëûí òàõòàëàðëà þðòäö. Âÿ áöòöí åâÿ áèòèøèê ìÿðòÿáÿëÿðè hÿð áèðèíèí höíäöðëöéöíö áåø àðøûí îëàðàã òèêäè âÿ

166

Ëèâàí ñèäð àüàúû òàáëîñó

îíëàðû ÿðç àüàúûíäàí òàõòàëàðëà åâÿ áàüëàäû" (1. Êðàëëàð, Áàá 6710). "Âÿ è÷ÿðèäÿêè îòàãäà hÿð áèð îí àðøûí höíäöðëöéöíäÿ çåéòóí àüàúûíäàí èêè êÿðóáè (Éÿhóäè èíàíúûíà ýþðÿ, Êÿðóáèëÿð Ñôèíêñÿ îõøàéàí, àñëàí áÿäÿíëè, èíñàí áàøëû, ãàíàäëû ìÿëÿêäèð) äöçÿëòäè. Âÿ êÿðóáèíèí áèð ãàíàäû áåø àðøûíäû âÿ êÿðóáèíèí î áèðè ãàíàäû áåø àðøûíäû; áèð ãàíàäûíûí óúóíäàí î áèðèíèí óúóíà îí àðøûíäû. Áèð ãàíàäûíûí óúóíäàí î áèðèíèí óúóíà îí àðøûíäû. Âÿ î áèðè êÿðóáè îí àðøûíäû; hÿð èêè êÿðóáè áèð þë÷öäÿ âÿ áèð áè÷èìäÿ èäè. Áèð êÿðóáèíèí höíäöðëöéö îí àðøûíäû, î áèðè êÿðóáèíèíêè äÿ áåëÿ èäè. Âÿ êÿðóáèëÿðè è÷ÿðèäÿêè åâèí è÷èíÿ ãîéäó; âÿ êÿðóáèëÿðèí ãàíàäëàðû ýÿðèëìèøäè, áåëÿ êè, áèðèíèí ãàíàäû áèð äèâàðà, äèýÿð êÿðóáèíèí ãàíàäû î áèðè äèâàðà äÿéèðäè; âÿ ãàíàäëàðû åâèí îðòàñûíäà áèð-áèðèíÿ äÿéèðäè. Âÿ êÿðóáèëÿðÿ ãûçûëäàí öç ÷ÿêäè" (1. Êðàëëàð, Áàá 623-28).

167

168

"Âÿ è÷ÿðèäÿ âÿ áàéûðäà áîéäàí-áîéà åâèí áöòöí äèâàðëàðûíà ãàáàðòìà øÿêèëëÿð, êÿðóáèëÿð âÿ õóðìà àüàúëàðû âÿ à÷ûëìûø ÷è÷ÿêëÿð îéäó. Âÿ è÷ÿðèäÿ âÿ áàéûðäà åâèí äþøÿìÿñèíè ãûçûëëà þðòäö. Âÿ è÷ÿðèäÿêè îòàüûí ýèðÿúÿéèíÿ çåéòóí àüàúûíäàí ãàïû ãàíàäëàðû òèêäè; öñò åøèêëÿ ãàïû ÷ÿð÷èâÿëÿðè äèâàðûí áåøäÿ áèðè èäè. Áåëÿúÿ çåéòóí àüàúûíäàí èêè ãàïû ãàíàäû äöçÿëòäè; âÿ öçÿðèëÿðèíÿ ãàáàðòìà êÿðóáèëÿð âÿ õóðìà àüàúëàðû âÿ à÷ûëìûø ÷è÷ÿêëÿð îéäó âÿ îíëàðû ãûçûëëà öçëÿäè; âÿ ãûçûëû êÿðóáèëÿðëÿ õóðìà àüàúëàðûíûí öñòöíÿ äþøÿäè. Ìÿáÿäèí ýèðÿúÿê éåðèíÿ äÿ çåéòóí àüàúûíäàí äèâàðûí äþðääÿ áèðè îëìàãëà ãàïû ÷ÿð÷èâÿëÿðè âÿ ñÿðâ àüàúûíäàí èêè ãàïû ãàíàäû òèêäè; âÿ áèð ãàíàä èêè ïàð÷àäàí îëóá ãàòëàíûðäû âÿ äèýÿð ãàíàä èêè ïàð÷àäàí èáàðÿò îëóá ãàòëàíûðäû. Âÿ öçÿðëÿðèíÿ êÿðóáèëÿð âÿ õóðìà àüàúëàðû âÿ à÷ûëìûø ÷è÷ÿêëÿð îéäó. Âÿ îéìà èøè ö÷öí hàçûðëàíìûø ãûçûëëà îíëàðû áÿçÿäè. Âÿ è÷ÿðèäÿêè hÿéÿòè ö÷ ñûðà éîíóëìóø äàøëà âÿ áèð ñûðà ÿðç àüàúû êèðèøè èëÿ äöçÿëòäè" (1. Êðàëëàð, Áàá 629-36). "Âÿ Ñöëåéìàí îí ö÷ èëäèð þç åâèíè òèêèðäè âÿ áöòöí åâè áèòèðäè. Âÿ Ëèâàí ìåøÿñè åâèíè òèêäè; óçóíëóüó éöç àðøûí âÿ åíè ÿëëè àðøûí âÿ höíäöðëöéö îòóç àðøûí îëàðàã ñöòóíëàð öçÿðèíäÿ ÿðç àüàúû êèðèøëÿð îëìàã öçðÿ ÿðç àüàúûíäàí äþðä ñûðà äèðÿêëÿð öçÿðèíäÿ èäè. Âÿ äèðÿêëÿðèí öñòöíäÿ îëàí ãûðõ áåø êèðèøèí öçÿðè ÿðç àüàúû èëÿ þðòöëö èäè; áèð ñûðàäà îí áåø. Âÿ ýèðèøëÿð ö÷ ñûðà èäè, âÿ ïÿíúÿðÿ ïÿíúÿðÿéÿ ãàðøû èäè, ö÷ ãàò. Âÿ áöòöí ãàïûëàð âÿ ÷ÿð÷èâÿëÿð êèðèøëÿðëÿ äþðäáóúàãëû äöçÿëäèëìèøäè; âÿ ïÿíúÿðÿ ïÿíúÿðÿéÿ ãàðøû èäè, ö÷ ãàò. Âÿ ñöòóíëàð åéâàíûíû òèêäè; óçóíëóüó ÿëëè àðøûí âÿ åíè îòóç àðøûíäû; âÿ ãàðøûëàðûíäà áèð åéâàí; âÿ ãàðøûëàðûíäà äèðÿêëÿð âÿ åøèê âàðäû. Âÿ òàõò åéâàíûíû, îðàäà hþêì âåðÿúÿéè hþêì åéâàíûíû òèêäè; âÿ äþøÿìÿäÿí òàâàíà ãÿäÿð ÿðç àüàúû èëÿ þðòöëö èäè. Âÿ þçöíöí îòóðàúàüû åâ, åéâàíûí è÷ òÿðÿôèíäÿêè hÿéÿòäÿ, åéíè ãóðóëóøäà èäè..." (1. Êðàëëàð, Áab 7 1-8)

169

Éàíûíäà îí ìèíëÿðëÿ àäàì èøëÿìèøäè "...Âÿ Ñöëåéìàí àòàñû Äàâóäóí Èñðàèë äèéàðûíäà îëàí áöòöí ãÿðèáëÿðè ñàéäûãäàí ñîíðà îíëàðû ñàéäû; âÿ éöç ÿëëè ö÷ ìèí àëòû éöç íÿôÿð îëäóëàð. Âÿ îíëàðäàí éöê äàøûéàí éåòìèø ìèí âÿ äàüëàðäà äàø êÿñÿí ñÿêñÿí ìèí âÿ ãþâìö èøëÿòìÿê ö÷öí èø áàøûíà ö÷ ìèí àëòû éöç íÿôÿð ãîéäó" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 217-18).

"Âÿ êðàë Ñöëåéìàí áöòöí Èñðàèëäÿí ìÿúáóðè èø÷èëÿðè òîïëàäû; âÿ ìÿúáóðè èø÷èëÿð îòóç ìèí àäàìäû. Àéäà îí ìèí àäàì îëìàã øÿðòèëÿ áóíëàðû ñûðà èëÿ Ëèâàíà ýþíäÿðäè; áèð àé Ëèâàíäà âÿ èêè àé åâäÿ ãàëàðäûëàð; âÿ ìÿúáóðè èø÷èëÿðèí áàøûíäà Àäîíèðàì âàðäû. Âÿ Ñöëåéìàíûí éöê äàøûéàí éåòìèø ìèí âÿ äàüëàðäà äàø êÿñÿí ñÿêñÿí ìèí àäàìû, áóíëàðäàí áàøãà Ñöëåéìàíûí èøëÿéÿíëÿðèí öçÿðèíäÿ hþêì åäÿí, èøèí áàøûíäà äóðàí ö÷ ìèí ö÷ éöç áàø àäàìû âàðäû. Âÿ êðàë ÿìð åòäè âÿ îíëàð åâèí òÿìÿëèíè éîíóëìóø äàøëà ãîéìàã ö÷öí áþéöê âÿ äÿéÿðëè äàøëàð êÿñäèëÿð" (1. Êðàëëàð, Áàá 513-17).

Ùç.Ñöëåéìàíûí òèêäèéè åâèí òÿìÿëè "...Âÿ Àëëàh åâèíèí òèêèëìÿñè ö÷öí Ñöëåéìàíûí ãîéäóüó òÿìÿëëÿð áóíëàðäûð. Óçóíëóüó ãÿäèì þë÷öéÿ ýþðÿ, àëòìûø àðøûí âÿ åíè èéèðìè àðøûí. Âÿ åâèí ãàðøûñûíäà îëàí åéâàíûí óçóíëóüó åâèí åíèíÿ ýþðÿ èéèð-

171

ìè àðøûí âÿ höíäöðëöéö éöç èéèðìè..." (2. Òàðèõëÿð, Áàá 32-4). Åâèí hÿì ÷þëö, hÿì äÿ è÷è õàëèñ ãûçûë, òóíú âÿ ãèéìÿòëè äàøëàðëà áÿçÿäèëìèøäèð "...Âÿ îíó è÷ÿðèäÿí õàëèñ ãûçûëëà áöðöäö. Âÿ áþéöê åâÿ ñÿðâ àüàúëàðûíäàí òàâàí äöçÿëòäèðèá îíó õàëèñ ãûçûëëà áöðöäö; âÿ îíóí öñòöíÿ ãàáàðòìà õóðìà àüàúëàðû âÿ çÿíúèðëÿð èøëÿäè. Âÿ ýþçÿë îëñóí äåéÿ åâè ãèéìÿòëè äàøëàðëà áÿçÿäè; âÿ ãûçûë Ïàðâàèì ãûçûëû èäè. Âÿ åâè, êèðèøëÿðèíè, åøèêëÿðèíè âÿ äèâàðëàðûíû âÿ ãàïûëàðûíû ãûçûëëà áöðöäö âÿ äèâàðëàðà êÿðóáèëÿð îéäó. Âÿ áÿíçÿðñèç åâèíè òèêäè; îíóí óçóíëóüó åâèí åíèíÿ ýþðÿ èéèðìè àðøûíäû âÿ åíè èéèðìè àðøûí; âÿ îíó àëòû éöç òàëàíò ãÿäÿð ñàô ãûçûëëà áÿçÿäè. Âÿ ìèñìàðëàðûí àüûðëûüû ÿëëè øåêåë ãûçûë èäè. Âÿ éóõàðûäàêû îòàãëàð ãûçûëëà áÿçÿäèëìèøäè" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 34-9). "Âÿ Ñöëåéìàí åâè è÷ÿðèäÿí õàëèñ ãûçûëëà áÿçÿäè; âÿ è÷ÿðèäÿêè îòàüûí ãàðøûñûíà ãûçûë çÿíúèðëÿð ÷ÿêäè; âÿ îíó ãûçûëëà áÿçÿäè. Âÿ áöòöí åâè òàìàìèëÿ ãûçûëëà áÿçÿäè; è÷ÿðèäÿêè îòàüû äà ãûçûëëà áÿçÿäè" (1. Êðàëëàð, Áàá 621-22). "Âÿ áöòöí ãöââÿìëÿ Àëëàhûìûí åâè ö÷öí, ãûçûë øåéëÿð ö÷öí ãûçûë âÿ ýöìöø øåéëÿð ö÷öí ýöìöø âÿ òóíú øåéëÿð ö÷öí òóíú, äÿìèð øåéëÿð ö÷öí äÿìèð âÿ àüàú øåéëÿð ö÷öí àüàú; ÿãèã äàøëàðû âÿ îéóëìóø äàøëàð âÿ çèíÿò äàøëàðû âÿ ìöõòÿëèô ðÿíýëè äàøëàð âÿ hÿð íþâ ãèéìÿòëè äàøëàð âÿ áèð ÷îõ ìÿðìÿð äàøëàðû hàçûðëàäûì. Âÿ áóíäàí áàøãà ìöãÿääÿñ åâ ö÷öí hàçûðëàìûø îëäóüóì hÿð øåéäÿí àðòûã îëàðàã, ìàäàì êè, ãûçûë âÿ ýöìöø õÿçèíÿì âàðäûð, Àëëàhûìûí åâèíÿ îëàí ñåâýèì óüðóíäà îíó Îôèð ãûçûëûíäàí ö÷ ìèí òàëàíò ãûçûëû âÿ åâëÿðèí äèâàðëàðûíû áÿçÿìÿê ö÷öí éåääè ìèí ñàô ýöìöøö; ãûçûë øåéëÿð ö÷öí ãûçûëû, âÿ ýöìöø øåéëÿð ö÷öí ýöìöøö, ñÿíÿòêàðëàð ÿëè èëÿ ýþðöëÿúÿê áöòöí èøëÿð ö÷öí âåðèðÿì..." (1. Òàðèõëÿð, Áàá 292-5). "Âÿ Ñöëåéìàí Àëëàhûí åâèíäÿêè áöòöí ãàïûëàðû âÿ ãûçûë ìÿç-

173

áàhû âÿ öçÿðèíäÿ äèíúëèê ÷þðÿéè îëàí ñöôðÿëÿðè; âÿ àäÿòÿ ýþðÿ è÷ÿðèäÿêè îòàüûí ãàïûñûíäà éàíìàã ö÷öí õàëèñ ãûçûëäàí ãÿíäèëëÿðëÿ áÿðàáÿð øàìäàíëàð; âÿ ãûçûëäàí (áó äà õàëèñ ãûçûëäàí) úèúÿêëÿðè âÿ ãÿíäèëëÿðè âÿ ìàøàëàðû; âÿ õàëèñ ãûçûëäàí ãàé÷ûëàðû âÿ ëÿéÿíëÿðè âÿ ãàøûãëàðû âÿ ãàáëàðû äöçÿëòäè. Âÿ åâèí ýèðÿúÿéèíÿ ýÿëèíúÿ îíóí ìöãÿääÿñ åâÿ à÷ûëàí è÷ÿðè ãàïû ãàíàäëàðû âÿ åâèí, ìÿáÿäèí ãàïû ãàíàäëàðû ãûçûëäàí èäè" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 419-22). "...Âÿ àòàñû Äàâóäóí àéûðäûüû øåéëÿðè, ýöìöøö âÿ ãûçûëû âÿ áöòöí äÿñòëÿðè Ñöëåéìàí è÷ÿðè ýÿòèðäè âÿ îíëàðû Àëëàh åâèíèí õÿçèíÿñèíÿ ãîéäó" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 51). "Áóíëàð hàìûñû, è÷ÿðèäÿí âÿ áàéûðäàí, òÿìÿëäÿí äàìà ãÿäÿð, ìèøàðëà êÿñèëìèø, éîíóëìóø, þë÷öéÿ ýþðÿ äàøäàí, ãèéìÿòëè äàøäàíäûð; åøèêäÿí áþéöê hÿéÿòÿ ãÿäÿð äÿ áåëÿ èäè. Âÿ òÿìÿë ãèéìÿòëè äàøëàðäàí, áþéöê äàøëàðäàí, îí àðøûíëûã âÿ ñÿêêèç àðøûíëûã äàøëàðäàí èäè. Âÿ öñòöíäÿ þë÷öéÿ ýþðÿ äÿéÿðëè äàøëàð, éîíóëìóø äàø âÿ ÿðç àüàúû âàðäû. Ðÿáá åâèíèí è÷ÿðèäÿêè hÿéÿòèíäÿ âÿ åâèí åéâàíûíäà îëäóüó êèìè áþéöê hÿéÿòèí äÿ ÿòðàôûíäà ö÷ ñûðà éîíóëìóø äàø âÿ áèð ñûðà ÿðç àüàúû êèðèøëÿðè âàðäû" (1. Êðàëëàð, Áàá 79-12). "Âÿ òóíúäàí îí àéàãëûã äöçÿëòäè; áèð àéàãëûüûí óçóíëóüó äþðä àðøûí, åíè äþðä àðøûí âÿ höíäöðëöéö ö÷ àðøûíäû. Âÿ àéàãëûãëàðûí èøè áó øÿêèëäÿäè; éàí ëþâhÿëÿðè âàðäû; âÿ ïÿðâàçëàð àðàñûíäà îëàí éàí ëþâhÿëÿð âàðäû; âÿ ïÿðâàçëàð àðàñûíäà îëàí éàí ëþâhÿëÿðäÿ àñëàíëàð, þêöçëÿð âÿ êÿðóáèëÿð âàðäû; âÿ éóõàðûäàêû ïÿðâàçëàð äà áåëÿ èäè; âÿ àñëàíëàðûí âÿ þêöçëÿðèí àëòûíäà ñàëëàíìûø ÷ÿëÿíýëÿð èøëÿíìèøäè. Âÿ hÿð àéàãëûüûí äþðä òóíú òÿêÿðè âÿ òóíú îõëàðû âàðäû; âÿ îíóí äþðä àéàüûíûí ñöòóíëàðû âàðäû; hÿð áèðèíèí éàíûíäà ÷ÿëÿíýëÿð îëàðàã ñöòóíëàð ãàçàíûí àëòûíäà ãîéóëìóøäó. Âÿ îíóí àüçû áàøëûüûí è÷èíäÿ âÿ éóõàðûäà áèð àðøûíäû; âÿ àéàãëûã èøèíÿ ýþðÿ àüçû äÿéèðìè (éóâàðëàã), áèð éàðûì àðøûíäà; âÿ àüçûíäà äà îéìàëàð âàðäû âÿ îíëàðûí éàí ëþâhÿëÿðè éóâàðëàã äåéèë, äþðä ýóøÿëè èäè. Âÿ äþðä òÿêÿð éàí ëþâhÿëÿðèí àëòûíäà èäè; âÿ òÿêÿðëÿðèí îõëàðû àéàãëûãäà èäè;

174

âÿ áèð òÿêÿðëèéèí höíäöðöéö áèð éàðûì àðøûíäû. Âÿ òÿêÿðëÿðèí èøè àðàáàíûíêû êèìè äåéèë; îõëàðû âÿ áàðìàãëàðû âÿ áàøëûãëàðûíûí hàìûñû òþêìÿ èäè. Âÿ hÿð àéàãëûüûí äþðä êöíúöíäÿ äþðä ñöòóí âàðäû âÿ áóíëàð þçöíäÿíäè. Âÿ àéàãëûüûí áàøûíäà éàðûì àðøûí höíäöðëöéöíäÿ éóâàðëàã áèð øÿêèë âàðäû; âÿ àéàãëûüûí áàøûíäàêû ãîëëàð âÿ éàí ëþâhÿëÿð þçöíäÿíäè. Âÿ hÿð áèðèíèí åíèíÿ ýþðÿ ãîëëàðûíûí äöç éåðëÿðèíÿ âÿ éàí ëþâhÿëÿðèíÿ, êÿðóáèëÿð, àñëàíëàð âÿ õóðìà àüàúëàðû âÿ ÷ÿëÿíýëÿð îéäó. Áåëÿúÿ îí àéàãëûüû äöçÿëòäè; hàìûñûíûí ôîðìàñû, þë÷öñö âÿ øÿêëè áèðäè" (1. Êðàëëàð, 7. Áàá27-37).

Ùåéêÿëòÿðàøëàð åâè áÿçÿäèëÿð "Âÿ áó ìöãÿääÿñ åâäÿ håéêÿëòÿðàø èêè êÿðóáè òèêäè; âÿ îíëàðû ãûçûëëà áÿçÿäèëÿð. Âÿ êÿðóáèëÿðèí ãàíàäëàðû èéèðìè àðøûí óçóíëóüóíäà èäè; êÿðóáèíèí áèð ãàíàäû áåø àðøûí èäè, åâèí äèâàðûíà äÿéèðäè; âÿ î áèðè ãàíàäû äà áåø àðøûíäû, î áèðè êÿðóáèíèí ãàíàäûíà äÿéèðäè. Äèýÿð êÿðóáèíèí ãàíàäû äà áåø àðøûí èäè, åâèí äèâàðûíà äÿéèðäè; âÿ î áèðè ãàíàäû äà áåø àðøûíäû, î áèðè êÿðóáèíèí ãàíàäûíà äÿéèðäè. Áó êÿðóáèëÿðèí ãàíàäëàðû èéèðìè àðøûí éàéûëûðäû; âÿ êÿðóáèëÿð àéàã öñòÿ äóðóðäóëàð âÿ öçëÿðè åâÿ òÿðÿô ÷åâðèëìèøäè. Âÿ ïÿðäÿíè ëàúèâÿðääÿí âÿ ÿðãóâàíèäÿí âÿ ãûðìûçûäàí âÿ èíúÿ êÿòàíäàí äöçÿëòäè âÿ öçÿðèíÿ êÿðóáèëÿð èøëÿäè" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 310-14).

×îõ áþéöê âÿ ìþhòÿøÿì ãàçàíëàð, øàìäàíëàð äöçÿëòäèëÿð "Âÿ îí ãàçàí äöçÿëòäè âÿ îíëàðäà éóéóíìàã ö÷öí áåøèíè ñàüà âÿ áåøèíè ñîëà ãîéäó; áÿçè øåéëÿðè îíëàðûí è÷èíäÿ éóéàðäûëàð; àíúàã äÿíèç êàhèíëÿðèí éóéóíìàñû ö÷öíäöð" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 46). "Âÿ îí ãûçûë øàìäàíû ãàíóíëàðûíà ýþðÿ äöçÿëòäè; âÿ áåøè ñàü-

175

äà âÿ áåøè ñîëäà îëàðàã îíëàðû ìÿáÿäÿ ãîéäó. Âÿ îí ìàñà äöçÿëòäè; âÿ áåøè ñàüäà âÿ áåøè ñîëäà îëàðàã îíëàðû ìÿáÿäÿ ãîéäó. Âÿ ãûçûëäàí éöç ëÿéÿí äöçÿëòäè. Âÿ êàhèíëÿðèí hÿéÿòèíè âÿ áþéöê hÿéÿòè âÿ hÿéÿòèí ãàïûëàðûíû äöçÿëòäè âÿ îíëàðûí ãàïûëàðûíû òóíúëà áÿçÿäè. Âÿ äÿíèçè åâèí ñàüûíà, øÿðã òÿðÿôèíÿ, úÿíóáà òÿðÿô ãîéäó" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 47-10). "Âÿ òóíúäàí îí ãàçàí äöçÿëòäè; áèð ãàçàí ãûðõ áàò (37 ëèòðÿ áÿ ðàáÿðäèð) òóòóðäó; hÿð ãàçàí äþðä àðøûíäû âÿ îí àéàãëûüûí öçÿðèíäÿ áèð ãàçàí âàðäû. Âÿ áåøè åâèí ñàü òÿðÿôèíäÿ âÿ áåøè åâèí ñîë òÿðÿôèíäÿ îëàðàã àéàãëûãëàð ãîéóëäó âÿ äÿíèçè åâèí ñàüûíà, øÿðãÿ òÿðÿô, úÿíóáà äîüðó ãîéäó" (1. Êðàëëàð, Áàá 738-39).

176

Ùÿòòà ñàâàø ãàëõàíëàðû äà ãûçûëäàí äöçÿëäèëìèøäè "...Âÿ áöòöí ÿðÿá åëè êðàëëàðû âÿ ìÿìëÿêÿòèí âàëèëÿðè Ñöëåéìàíà ãûçûë âÿ ýöìöø ýÿòèðäèëÿð. Âÿ êðàë Ñöëåéìàí äþéìÿ ãûçûëäàí èêè éöç áþéöê ãàëõàí äöçÿëòäè; áèð áþéöê ãàëõàíà àëòû éöç øåêåë äþéìÿ ãûçûë ýåòäè. Âÿ äþéìÿ ãûçûëäàí ö÷ éöç êè÷èê ãàëõàí äöçÿëòäè; áèð ãàëõàíà ö÷ éöç øåêåë ãûçûë ýåòäè; âÿ êðàë áóíëàðû Ëèâàí ìåøÿñè åâèíÿ ãîéäó" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 914-16). "Âÿ êðàë Ñöëåéìàí äþéìÿ ãûçûëäàí èêè éöç áþéöê ãàëõàí äöçÿëòäè; áèð áþéöê ãàëõàíà àëòû éöç øåêåë ãûçûë ýåòäè. Âÿ äþéìÿ ãûçûëäàí ö÷ éöç ãàëõàí äöçÿëòäè; áèð ãàëõàíà ö÷ ìèíà (1 ìèíà òÿõìèíÿí 983 ãðàìà áÿðàáÿðäèð) ãûçûë ýåòäè; âÿ êðàë áóíëàðû Ëèâàí ìåøÿñè åâèíÿ ãîéäó" (1. Êðàëëàð, Áàá 1016-17).

177

Ùç.Ñöëåéìàíûí òàõòû

"...Âÿ êðàë ôèë äèøèíäÿí áþéöê áèð òàõò äöçÿëòäè âÿ îíó õàëèñ ãûçûëëà áÿçÿäè. Âÿ òàõòûí àëòû ïèëëÿñè âÿ áèð ãûçûë àéàã ñòóëó âàðäû âÿ áóíëàð òàõòà áàüëû èäèëÿð âÿ îòóðàúàã éåðèí hÿð èêè òÿðÿôèíäÿ ãîëëàð âàðäû, âÿ ãîëëàðûí éàíûíäà èêè àñëàí äóðóðäó. Âÿ àëòû ïèëëÿíèí öñòöíäÿ, èêè òÿðÿôèíäÿ, îí èêè àñëàí äóðóðäó, hå÷ áèð þëêÿäÿ áåëÿ áèð øåé åäèëìÿìèøäè" (1. Êðàëëàð, Áàá 917-19). "Âÿ êðàë ôèë äèøèíäÿí áþéöê áèð òàõò äöçÿëòäè âÿ îíó òÿìèç ãûçûëëà áÿçÿäè. Òàõòûí àëòû ïèëëÿñè âàðäû âÿ àðõà òÿðÿôäÿí òàõòûí áàøû éóâàðëàã èäè âÿ îòóðóëàúàã éåðäÿ èêè òÿðÿôäÿí ãîëëàð âàðäû âÿ ãîëëàðûí éàíûíäà èêè àñëàí äóðóðäó. Âÿ àëòû ïèëëÿ öçÿðèíäÿ èêè òÿðÿôäÿ îí èêè àñëàí äóðóðäó; hå÷ áèð þëêÿäÿ áåëÿ áèð øåé åäèëìÿìèøäè" (1. Êðàëëàð, Áàá 1018-20). "Êðàë Ñöëåéìàí Ëèâàí àüàúëàðûíäàí þçöíÿ áèð òÿõòè-ðÿâàí äöçÿëòäè. Äèðÿêëÿðèíè ýöìöøäÿí åòäè, òàâàíûíû ãûçûëäàí, îòóðàúàã éåðèíè ÿðãóâàíèäÿí..." (Íÿøèäÿëÿð Íÿøèäÿñè. Áàá 39-10).

178

Ùç.Ñöëåéìàíûí ñöôðÿñè "Âÿ êðàë Ñöëåéìàíûí è÷êè ãàáëàðû hÿìèøÿ ãûçûëäàí âÿ Ëèâàí ìåøÿñè åâèíèí áöòöí ãàáëàðû õàëèñ ãûçûëäàíäû; Ñöëåéìàíûí ýöíëÿðèíäÿ ýöìöø áèð øåé ñàéûëìàçäû" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 920). "Âÿ Ñöëåéìàíûí åâèíèí áèð ýöíëöê àçóãÿñè îòóç þë÷ÿê (1 þë÷ÿê 13 ëèòðäè) íàðûí óí âÿ àëòìûø þë÷ÿê óí, îí áÿñëÿíìèø þêöç âÿ îòëàãëàðäàí èéèðìè þêöç âÿ ìàëëàð âÿ úåéðàíëàð âÿ ñûüûðëàð âÿ

179

áÿñëÿíìèø òîéóãëàðäàí áàøãà éöç ãîéóíäó" (1. Êðàëëàð, Áàá 42223)."Âÿ î êÿhéàëàð êðàë Ñöëåéìàí ö÷öí âÿ êðàë Ñöëåéìàíûí ñöôðÿñèíÿ ýÿëÿíëÿðèí hàìûñû ö÷öí hÿð áèðè þç àéûíäà àçóãÿ òÿäàðöê åäÿðäè; áèð øåéè ÿñêèê åòìÿçäèëÿð" (1. Êðàëëàð, Áàá 427). "Âÿ Ñöëåéìàíûí áöòöí hèêìÿòèíè âÿ ãóðäóüó åâè âÿ ñöôðÿñèíèí éåìÿéèíè âÿ ãóëëàðûíûí îòóðóøóíó âÿ õèäìÿò÷èëÿðèíèí äóðóøóíó âÿ îíëàðûí åhòèéàòëûëûüûíû âÿ Ðÿááèí åâèíÿ ÷ûõàí ïèëëÿêÿíè Ñÿáà êðàëè÷àñû ýþðäöéö âàõò îíäà àðòûã úàí ãàëìàäû"(1. Êðàëëàð, Áàá 1045).

Ùç.Ñöëåéìàíûí àòëàðû "Âÿ àòëàðëà äþéöø àðàáàëàðû ö÷öí Ñöëåéìàíûí äþðä ìèí àõóðó âàðäû. Âÿ îí èêè ìèí àòëûñû âàðäû, îíëàðû àðàáà øÿhÿðëÿðèíÿ âÿ êðàëûí éàíûíà, Éåðóñÿëèìÿ ãîéäó. Âÿ ÷àéäàí Ôèëèñòèëÿð äèéàðûíà âÿ Ìèñèð ñÿðhÿääèíÿ ãÿäÿð, áöòöí êðàëëàðà hþêì åòäè. Âÿ êðàë ýöìöøö Éåðóñÿëèìäÿ äàø ãèéìÿòèíÿ åíäèðäè âÿ ÿðç àüàúëàðûíû Ñÿôÿëàäàêû úÿìèç àüàúëàðû êèìè åòäè. Âÿ Ìèñèðäÿí âÿ áöòöí ìÿìëÿêÿòëÿðäÿí Ñöëåéìàí ö÷öí àòëàð ýÿòèðäèëÿð" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 925-28).

"...Âÿ Ñöëåéìàíûí äþéöø àðàáàëàðû ö÷öí ãûðõ ìèí àõóð áþëöéöíäÿ àòëàðû âàðäû. Âÿ îí èêè ìèí àòëûñû âàðäû" (1. Êðàëëàð, Áàá 426). "Âÿ Ñöëåéìàí äþéöø àðàáàëàðû èëÿ àòëûëàð òîïëàäû; âÿ îíóí þçöíöí ìèí äþðä éöç àðàáàñû âÿ îí èêè ìèí àòëûñû âàðäû; îíëàðû àðàáà øÿhÿðëÿðèíÿ, âÿ Éåðóñÿëèìÿ êðàëûí éàíûíà ãîéäó. Âÿ êðàë ýöìöøëÿ ãûçûëû Éåðóñÿëèìäÿ äàø ãèéìÿòèíÿ åíäèðäè. Âÿ ÿðç àüàúëàðûíû ÿñàñÿí Ñÿôÿëàäàêû úÿìèç àüàúëàðû êèìè åòäè. Âÿ Ñöëåéìàíûí àòëàðû Ìèñèðäÿí ýÿòèðèëèðäè; êðàëûí òàúèð håéÿòè îíëàðû ñöðö èëÿ áèð ãèéìÿòÿ àëàðäûëàð. Âÿ áèð äþéöø àðàáàñûíû àëòû éöç âÿ áèð àòû éöç ÿëëè øÿêÿë ýöìöøÿ Ìèñèðäÿí ÷ûõàðûá ýÿòèðÿðäèëÿð; âÿ áöòöí Õåòò êðàëëàðû ö÷öí âÿ Ñóðèéà êðàëëàðû ö÷öí äÿ áåëÿúÿ îíëàðûí ÿëè èëÿ ýÿòèðèëèðäè" (2. Òàðèõëÿð, Áàá 114-17).

181

-*ßhäè-ßòèãèí "Ñöëåéìàíûí Ìÿñÿëëÿðè" hèññÿñèíäÿí À÷ûãëàìàëàð ßhäè-ßòèãäÿ ìþâúóä îëàí "Ñöëåéìàíûí Ìÿñÿëëÿðè" hèññÿñèíèí Ùç.Äàâóäóí Ùç.Ñöëåéìàíà âåðäèéè íÿñèhÿòëÿðè åhòèâà åòäèéè èääèà åäèëèð. ßëáÿòòÿ ßhäè-ßòèã òÿhðèô åäèëìèø áèð êèòàáäûð. Âÿ áó êèòàáäàêû à÷ûãëàìàëàðû Àëëàhäàí ýÿëÿí âÿhé îëàðàã ãÿáóë åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Ùÿð íÿ ãÿäÿð è÷èíäÿ òÿhðèô åäèëìÿìèø hèññÿëÿð îëìà åhòèìàëû îëñà äà, áèç áó à÷ûãëàìàëàðû àíúàã ýþçÿë ñþçëÿð îëàðàã äÿéÿðëÿíäèðÿ áèëÿðèê. Áó ìÿíòèãëÿ îõóéàíäà áÿhñ åäèëÿí hèññÿäÿ Ãóðàíà óéüóí ýÿëÿí ÷îõ ñàéäà ýþçÿë ñþç âÿ íÿñèhÿòèí îëäóüóíó ýþðìÿê îëàð. Ýþçÿë ñþçöí hàðàäà îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã ãÿáóë åòìÿê óéüóí îëäóüó ö÷öí áó hèññÿäÿ ßhäè-ßòèãäÿêè Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ ìÿíà éþíöíäÿí óéüóí îëàí áÿçè hèññÿëÿðÿ éåð âåðèëèð.

Òÿáëèüÿ ãóëàã àñìàéàíëàð "Ìÿí ÷àüûðäûì ñèç ÷ÿêèíäèíèç. ßëèìè óçàòäûì áàõàí îëìàäû. Íÿñèhÿòëÿðèìè ÿhÿìèééÿò âåðìÿäèíèç. Ìÿí äÿ áóíà ýþðÿ áàøûíûçà ýÿëÿúÿê ìöñèáÿòÿ ýöëÿúÿéÿì. Ñèçÿ ãîðõó ýÿëÿíäÿ, ôûðòûíà êèìè ýÿëÿíäÿ, áàøûíûçà ýÿëÿúÿê ôÿëàêÿò ãàñûðüà êèìè ýÿëÿíäÿ èñòåhçà åäÿúÿéÿì. Î âàõò Ìÿíè ÷àüûðàúàãëàð, ëàêèí úàâàá âåðìÿéÿúÿéÿì. Òåç Ìÿíè àõòàðàúàãëàð, àíúàã òàïà áèëìÿéÿúÿêëÿð. ×öíêè îíëàð åëìäÿí íèôðÿò åòäèëÿð âÿ Ðÿááèí ãîðõóñóíó ñå÷ìÿäèëÿð. Ìÿíèì íÿñèhÿòèìè èñòÿìÿäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ þç éîëëàðûíûí ñÿìÿðÿñèíäÿí éåéÿúÿêëÿð. Âÿ þç ñèñòåìëÿðèíÿ äîéàúàãëàð. Áó àäàìëàðûí äþíöêëöêëÿðè îíëàðû þëäöðÿúÿêäèð. Âÿ àüûëñûçëàðûí ãàéüûñûçëûüû îíëàðû éîõ åäÿúÿêäèð. Ôÿãÿò Ìÿíÿ ãóëëàã àñàíëàð ÿìèí-àìàíëûãäà îëàúàãëàð. Âÿ ïèñëèêëÿðäÿí ãîðõóëàðû îëìàäûüû hàëäà ðàhàòëûã òàïàúàãëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 1, 24-33).

182

Ýþçÿë ÿõëàãëà áàëû

Áåøèêòàø Ðöøäèééÿ Ìÿêòÿáèíèí òÿëÿáÿëÿðèíäÿí Àðèô Ñöëöñ âÿ íÿñh õÿòëè hÿäèñ-è øÿðèô. "Äóà äà èáàäÿò êèìèäèð" ìÿíàñûíäà. Ù.1297 (ì.1880) òàðèõëè.

"Éàõøûëûüà hàããû ÷àòàí àäàìëàðà ÿëèíäÿí ýÿäëÿí éàõøûëûüû ÿñèðýÿìÿ. Éàíûíäà âàðñà, ãîíøóíà "Ýåò, ñîíðà ýÿë" âÿ "ñàáàh âåðÿðÿì" äåìÿ. Ãîíøóí éàíûíäà ÿìèí-àìàíëûãäà ãàëàðêÿí îíóí ö÷öí øÿð äöøöíìÿ! Ñÿíÿ ãàðøû øÿð åòìÿéèáñÿ, áèð àäàìëà áîø-áîøóíà ìöáàhèñÿ åòìÿ! Çàëèì àäàìà ãèáòÿ åòìÿ âÿ îíóí éîëëàðûíäàí hå÷ áèðèíè ñå÷ìÿ. Àíúàã Ðÿááèíèí äîñòëóüó äîüðóëàðëàäûð. Ðÿááèíèí ëÿíÿòè ïèñëÿðèí åâèíäÿäèð. Àíúàã ñàëåhëÿðèí éàøàäû éåðè ìöáàðÿê åäÿð. Ùÿãèãè Ðÿáá ýöëöíú âÿçèééÿòäÿ îëàíëàðà èñòåhçà åäÿð. Àíúàã òÿâÿçþêàðëàðà ìÿðhÿìÿò åäÿð. Ùèêìÿòëè îëàíëàð èççÿòè ìèðàñ àëàúàãëàð. Àüûëñûçëàð óòàíúû àëàúàãëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 3, 27-35).

183

"Äîüðóëóãëà àääûìëàéàí äîüðó éîëäà àääûìëàéàð. Àíúàã éîëëàðûíû àçäûðàí ìÿëóì îëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 10, 9). "Éàõøû àäàì Ðÿááèíäÿí ìÿðhÿìÿò ýþðÿð. Íèééÿòëÿðè ïèñ îëàíëàðû èñÿ Ðÿáá ìÿhêóì åäÿð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 12, 2). "Ñàëåhëÿðèí äöøöíúÿëÿðè hàããäûð. Àíúàã ïèñëÿðèí íÿñèhÿòëÿðè hèéëÿäèð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 12, 5). "Ïèñëÿð éûõûëûð âÿ éîõ îëóðëàð. Àíúàã ñàëåhëÿðèí åâè ãàëûð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 12, 7). "Ñàëåhÿ hå÷ çÿðÿð äÿéìÿç. Ïèñëÿð èñÿ øÿðëÿ äîëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 12, 21). "Öðÿéèíäÿêè ãàéüû èíñàíû ÷þêäöðöð, àíúàã éàõøû ñþç öðÿéè ñåâèíäèðèð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 12, 25). "Êèáèðäÿí àíúàü äàâà ìåéäàíà ýÿëÿð, ëàêèí éàõøû íÿñèhÿòÿ ãóëàã àñàíûí éàíûíäà hèêìÿò îëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 13, 10). "Ñþçö éàõøû ýþðìÿéÿí þçöçÿðèíÿ hÿëàê ýÿòèðÿð, ëàêèí ÿìðäÿí ãîðõàí ìöêàôàò àëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 13, 13). "Éóìøàã úàâàá hèðñè éàòûçäûðàð, ëàêèí ñÿðò ñþç hèðñè àðòûðàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 15, 1).

184

Ìåhìåò ßëè ßôÿíäè, Àü éåðäÿ ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ éàçûëûá. Ùèúðè 1371 òàðèõëè. "Èáàäÿò åäÿí àëèìëÿð Àëëàhäàí ãîðõàðëàð". Ãûçûë úÿäâÿëè.

"Ñþçÿ ãóëàã àñàí éàõøûëûã òàïàð, Ðÿááèíÿ ýöâÿíÿí õîøáÿõò îëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 16, 20). "Éàõøû àä çÿíýèíëèêäÿí âÿ ìÿðhÿìÿò ýþðìÿê ýöìöø âÿ ãûçûëäàí öñòöí òóòóëìàëûäûð. Âàðëû èëÿ êàñûá ãàðøûëàøûðëàð. Îíëàðûí hàìûñûíû éàðàäàí Ðÿááäèð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 22, 1-2). "Òÿâÿçþêàð îëìàüûí âÿ Ðÿáá ãîðõóñóíóí ñîíó ñÿðâÿò, èççÿò âÿ hÿéàòäûð. Àçüûí àäàìûí éîëóíäà òèêàíëàð âÿ ìàíåÿëÿð âàð. Úàíûíû ãîðóéàí îíëàðäàí óçàã ãàëûð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 22, 4-5). "Ãàçàíúûíû ÷îõàëòìàã ö÷öí êàñûáû ÿçÿí, âàðëûéà âåðÿí àíúàã éîõñóëëóüà äöøÿð. Ãóëàüûíû éàõøû âÿ hèêìÿòëè àäàìëàðûí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñ. Öðÿéèíè ìÿíèì åëìèìÿ óéüóíëàøäûð. ×öíêè îíëàðû þç è÷èíäÿ ýèçëÿòñÿí äàhà éàõøûäûð..." ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 22,

185

16-18). "Îüëóì, ÿýÿð ñÿíèí öðÿéèí hèêìÿòëèäèðñÿ, Ìÿíèì öðÿéèì äÿ ñåâèíÿð. Äîäàãëàðûí äöçýöí øåéëÿð äàíûøäûüû çàìàí Ìÿíèì êþíëöì äÿ ñåâèíúëÿ äîëàð. Öðÿéèí ýöíàhêàðëàðà ãèáòÿ åòìÿñèí. Àíúàã áöòöí ýöí Ðÿáá ãîðõóñóíäà îë. ×öíêè hÿãèãÿòÿí áèð ñîí âàð. Öìèäèí ïó÷ îëìàéàúàãäûð. Îüëóì ãóëàã àñ âÿ hèêìÿòëè îë âÿ éîëäà öðÿéèíè äöçÿëò" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 23, 15-19). "Þç àòàíà ãóëàã àñ. Ãîúàëäûüû çàìàí àíàíû àë÷àëòìà" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 23, 22). "Ùÿãèãÿòè ñàòûí àë âÿ îíó ñàòìà. Ùèêìÿòè, òÿðáèéÿíè âÿ äÿððàêÿíè äÿ" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 23, 23). "Ïèñëèê åäÿíëÿðÿ ýþðÿ hèðñëÿíìÿ. Ïèñ àäàìëàðà äà ãèáòÿ åòìÿ" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 24, 19). "Ìÿí ýþðäöì, äÿðèí äöøöíäöì. Áàõäûì, èáðÿò àëäûì" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 24, 32). "Íÿôñèíÿ hàêèì îëìàéàí èíñàí äàüûëìûø âÿ äèâàðñûç øÿhÿð êèìèäèð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 25, 28). "Ñÿhÿðèñè ýöíëÿ ëîâüàëàíìà. ×öíêè ñÿhÿðèñè ýöí íÿ îëàúàüûíû áèëìèðñÿí" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 27, 1). "Éîõñóëëàðû ÿçÿí êàñûá àäàì ñöïöðÿí âÿ ÷þðÿê áóðàõìàéàí éàüû êèìèäèð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 28, 3). "Ãÿáàhÿòëÿðèíè þðò-áàñäûð åäÿí íàèëèééÿò ãàçàíà áèëìÿç. Àíúàã

186

îíëàðû åòèðàô åäèá òÿðê åäÿí ìÿðhÿìÿò ýþðÿð. Ùÿìèøÿ ãîðõàí àäàì íÿ ýþçÿë áÿíäÿäèð! Öðÿéèíè ãàòûëàøäûðàí èñÿ ìöñèáÿòÿ äö÷àð îëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 28, 13-14). "Þç öðÿéèíÿ åòèìàä åäÿí àüûëñûçäûð. Àíúàã êèì hèêìÿòëÿ àääûìëàéàðñà, î õèëàñ îëàð. Êèì êàñûáà âåðÿðñÿ, îíóí íþãñàíû îëìàç. Àíúàã êèì îíäàí öç ÷åâèðÿðñÿ, î ÷îõ ëÿíÿò îëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 28, 26-27). "Ãàíëû àäàìëàð êàìèë àäàìäëàí íèôðÿò åäÿðëÿð. Äöçýöí àäàìëàð èñÿ îíóí úàíûíû ãîðóéàðëàð. Àüûëñûç áöòöí hèðñèíè îðòàéà ÷ûõàðàð. Ùèêìÿòëè àäàì èñÿ îíó ñàõëàéàð âÿ ñàêèòëÿøäèðÿð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 29, 10-11). "Èíñàíûí áÿñèðÿòè hèðñèíèí ãàðøûñûíû àëàð. Âÿ ýöíàhû áàüûøëàìàã îíóí ýþçÿëëèéèäèð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 19, 11). "Íÿñèhÿòÿ ãóëàã àñ âÿ òÿðáèéÿ àë êè, þç àõûðûí äà hèêìÿòëè îëñóí" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 19, 20). "Ùèéëÿëè òÿðÿçè Ðÿááÿ ìÿêðóhäóð. Àíúàã äöçýöí òÿðÿçè ìÿãáóëóäóð. Ëîâüàëûã ýÿëÿíäÿ óòàíú äà ýÿëÿð. Àíúàã hèêìÿò òÿâÿçþêàðëàäûð. Äîüðóëàðûí êàìàëû îíëàðà éîë ýþñòÿðÿð. Ëàêèí õàèíëÿðèí àçüûíëûãëàðû îíëàðû hÿëàê åäÿð. Ãÿçàá ýöíöíäÿ ìàëûí áèð ôàéäàñû îëìàç. Àíúàã ñàëåh ÿìÿëëÿð þëöìäÿí õèëàñ åäÿð. Àíúàã ïèñ àäàì þç ïèñëèéè èëÿ àë÷àëàð. Äîüðóëàðûí ñàëåh ÿìÿëëÿðè îíëàðû õèëàñ åäÿð. Àíúàã õàèíëÿð þç ôÿñàäëàðû èëÿ òóòóëàðëàð. Ïèñ àäàì þëäöéö âàõò ýþçëÿìÿéè hÿäÿð ýåäÿð. Âÿ öìèäè äÿ ïó÷ îëàð. Ñàëåh èñÿ ñûõûíòûäàí õèëàñ îëàð..." ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 11, 1-8).

187

Èíêàð åäÿíëÿðèí éîëóíà òàáå îëìàìàã "×öíêè ñÿíèí öðÿéèíÿ hèêìÿò äàõèë îëàúàã. Úàíûíà åëì õîø ýÿëÿúÿê. Àüûë ñÿíÿ íÿçàðÿò÷è îëàúàã. Äÿððàêÿ ñÿíè ãîðóéàúàã. Òà êè ñÿíè øÿðëè àäàìûí éîëóíäàí, ÿéðè ñþçëö àäàìäàí ãîðóñóí. Îíëàð ãàðàíëûüûí éîëëàðûíäà àääûìëàìàã ö÷öí äîüðóëóã éîëëàðûíû áóðàõûð-

188

Òîìàñ Êîóë, "Ìåìàðûí ðþéàñû", 1840, Ñÿíÿò Ìóçåéè, Îhèî. ëàð. Øÿð åòìÿêëÿ ñåâèíèðëÿð. Øÿðèí ÷îõàëìàñû èëÿ ñåâèíèðëÿð. Îíëàðû éîëëàðû ÿéðèäèð..." ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 2, 10-15). "Ïèñëÿðèí éîëó èëÿ ýåòìÿ, øÿðëè àäàìëàðû éîëó èëÿ àääûìëàìà. Ñÿí îíäàí ÷ÿêèí, éàíûíäàí êå÷ìÿ. Îíóí éàíûíäàí áàøãà òÿðÿôÿ äþí

189

êå÷. ×öíêè îíëàð ïèñëèê åòìÿñÿëÿð éàòà áèëìÿçëÿð. Ùå÷ êèìè éîëóíäàí àçäûðà áèëìÿñÿëÿð éóõóëàðû ãà÷àð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 4, 14-16).

Äöðöñò îëàíëàðûí éîëó "Éàõøû àäàìëàðûí éîëóíäà éåðè âÿ ñàëåhëÿ÷ðèí éîëóíó òóò. ×öíêè ìÿìëÿêÿòäÿ äîüðó àäàìëàð îòóðàúàãëàð. Âÿ êàìèëëÿð îðàäà ãàëàúàãëàð. Àíúàã ïèñ àäàìëàð ìÿìëÿêÿòäÿí ÷ûõàðûëàúàãëàð. Õàèíëÿð îðàäàí ãîâóëàúàãëàð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 2, 2022). "Ñàëåhëÿðèí éîëó èñÿ îðòàéà ÷ûõàí èøûã êèìèäèð. Ýöí îëàíà êèìè ýåò-ýåäÿ ïàðûëäàéàðëàð. Ïèñëÿðèí éîëó çöëìÿò ãàðàíëûã êèìèäèð. Íèéÿ éûõûëäûãëàðûíû áèëìÿçëÿð" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 4, 18-19).

Àíúàã Àëëàhà ýöâÿíìÿê "Áöòöí öðÿéèíëÿ Ðÿááÿ ýöâÿí. Þç äÿððàêÿíÿ ýöâÿíìÿ. Áöòöí éîëëàðûíäà Îíó òàíû. Î äà ñÿíèí éîëëàðûíû äöçÿëäÿð. Þç ýþçöíäÿ hèêìÿòëè îëìà. Ðÿááäÿí ãîðõ âÿ øÿðäÿí àéðûë. Ñÿíèí áÿäÿíèíÿ øÿôà âÿ ñöìöêëÿðèíÿ èëèê îëàúàãäûð. Ìàëûíëà âÿ áöòöí ìÿhñóëóíëà Ðÿááè óúàëò. Áåëÿëèêëÿ àíáàðëàðûí áîë-áîë äîëàð..." ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 3, 5-10).

Ùèêìÿòèí ÿhÿìèééÿòè "Ùèêìÿò ÷àüûðìûðìû âÿ äÿððàêÿ ñÿñèíèíè åøèòäèðìèðìè? Éîë êÿíàðûíäàêû éöêñÿê éåðëÿðèí áàøûíäà éîëëàðûí áèðëÿøäèéè éåðäÿ î äàéàíûð. Ãàïûëàðûí éàíûíäà, øÿhÿðèí ãàïûñûíäà, ãàïûëàðà äàõèë îëóíàúàã éåðäÿ éöêñÿê ñÿñëÿ ÷àüûðûð: Åé èíñàíëàð! Ñèçè ÷àüûðûðàì âÿ ñþçöì àäÿìîüóëëàðûíàäûð. Åé àäàìëàð àéûðä åòìÿéè þéðÿíèí. Åé

190

àüûëñûçëàð áàøà äöøöí. Ãóëàã àñûí ÷öíêè ÿëà øåéëÿð ñþéëÿéÿúÿéÿì. Äîäàãëàðûìûí à÷ûëìàñû äîüðó øåéëÿð ö÷öí îëàúàã. ×öíêè àüçûì hÿãèãÿòè áÿéàí åäÿúÿê. Ïèñëèê äîäàãëàðûìà ìÿêðóhäóð. Àüçûìûí áöòöí ñþçëÿðè ñàëåh ÿìÿëëÿðäèð. Îíëàðäà òÿðñ, éàõóä ÿéðè øåé éîõäóð. Áàøà äöøÿíÿ îíëàðûí hàìûñû à÷ûãäûð. Åëìè òààïàíëàð ö÷öí äîüðóäóð. Ýöìöøö äåéèë, òÿðáèéÿíè, õàëèñ ãûçûëäàí ÷îõ åëìè àëûí. ×öíêè hèêìÿò éàãóòäàí éàõøûäûð. Õîø îëàí áöòöí øåéëÿð îíà áÿðàáÿð îëà áèëìÿç. Ìÿí hèêìÿòè, áÿñèðÿòè þçöìÿ ìÿñêÿí åòäèì. Âÿ òÿäáèð áèëýèñèíè òàïûðàì. Ðÿáá ãîðõóñó øÿðäÿí íèôðÿò åòìÿêäèð. Êèáèðäÿí, ãöðóðäàí, øÿð éîëäàí âÿ ÿéðè ñþçäÿí íèôðÿò åäèðÿì. Íÿñèhÿò âÿ ñÿhèh áèëýè ìÿíèìäèð. Ìÿí äÿððàêÿéÿì, ãöäðÿò ìÿíèìäèð. Ìÿíèì âàñèòÿìëÿ êðàëëàð hàêèìèééÿò ãóðàðëàð âÿ èäàðÿ÷èëÿð ÿäàëÿòëè ÿìð åäÿðëÿð. Ðÿèñëÿðëÿ áÿéçàäÿëÿð, äöíéàíûí áöòöí hàêèìëÿðè âàñèòÿìëÿ hþêì åäÿðëÿð. Ìÿíè ñåâÿíëÿðè Ìÿí äÿ ñåâÿðÿì. Òåç àõòàðàíëàð Ìÿíè òàïàðëàð. Ñÿðâÿò âÿ èççÿò, äþçöìëö ìàë âÿ ñàëåhëÿð éàíûìäàäûð. Ìåéâÿì ãûçûëäàí, õàëèñ ãûçûëäàí äàhà éàõøûäûð. Ìÿhñóëóì ñå÷ìÿ ýöìöøäÿí éàõøûäûð. Ñàëåh éîëóíäà, ÿäàëÿò éîëëàðû îðòàñûíäà àääûìëàéàðàì. Òà êè ìÿíè ñåâÿíëÿðè ìàëà âÿðÿñÿ åäèì. Âÿ îíëàðûí õÿçèíÿëÿðèíè äîäóðóì..." ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 8, 1-21). "Ðÿáá ãîðõóñó hèêìÿòèí áàøëàíüûúûäûð. Âÿ Ãöääöñö òàíûìàã àíëàéûøäûð. ×öíêè ýöíëÿðèí ìÿíèì âàñèòÿìëÿ ÷îõàëàúàã. Âÿ þìðöíöí èëëÿðè ÷îõàëàúàã. ßýÿð hèêìÿòëèñÿíñÿ, þçöí ö÷öí hèêìÿòëèñÿí. ßýÿð èñòåhçà åòñÿí, îíó àíúàã ñÿíèí þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöø îëàðñàí" ("Ùç.Ñöëåéìàíûí ìÿñÿëëÿðè", Áàá 9, 10-12).ÿÿ

191

Ùç.Ñöëåéìàí, Ùç.Çöëãÿðíåéí âÿ Ìåhäè îõøàðëûãëàðû

èòàáûí ÿââÿëêè hèññÿñèíäÿ Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿí àõûð çàìàíà àèä ìöõòÿëèô èøàðÿëÿðÿ òîõóíäóã âÿ àõûð çàìàíäà, "Ãûçûë ÿñð"äÿ Èñëàì ÿõëàãûíûí äöíéàäà hàêèì îëìàñûíûí Ùàäè ñèìàñûíû äàøûéàí áèð øÿõñè-ìÿíÿâèíèí (Ìåhäè) âàñèòÿñèëÿ îëàúàüûíû áèëäèðäèê. Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèçäÿí (ñ.ÿ.â.) ðÿâàéÿò åäèëÿí hÿäèñëÿðäÿ àõûð çàìàíäàí âÿ "Ãûçûë ÿñð"èí ÿëàìÿòëÿðèíäÿ õÿáÿð âåðèëèð. Ýöíäÿëèê hÿéàòûìûçäà ãàðøûëàøäûüûìûç hàäèñÿëÿðè áó ÿëàìÿòëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åäÿíäÿ èñÿ àõûð çàìàíûí è÷èíäÿ éàøàäûüûìûç äþâð îëäóüóíó ýþñòÿðÿí âÿ åéíè çàìàíäà "Ãûçûë ÿñð"èí ýÿëèøèíè ìöæäÿëÿéÿí áèð ÷îõ èøàðÿ ýþðìÿêäÿéèê. Ùÿäèñëÿðäÿ àõûð çàìàíûí áàøëàíüûúû ôèòíÿëÿðèí ÷îõàëäûüû, ñàâàø âÿ ãàðøûäóðìàëàðûí àðòäûüû, äöíéàäà ÷îõ áþéöê áèð ÿõëàãñûçëûüûí áàø ãàëäûðäûüû, äèí ÿõëàãûíäàí óçàãëàøûëäûüû áèð õàîñ äþâðö êèìè òÿñâèð åäèëèð. Ñþçöýåäÿí äþâðäÿ áöòöí äöíéàäà òÿáèè ôÿëàêÿòëÿð îëàúàã, êàñûáëûã hå÷ áèð äþâðäÿ îëìàäûüû ãÿäÿð àðòàúàã, úèíàéÿòëÿð âÿ ñîéãûðûìûëàð áèð-áèðèíè ÿâÿç åäÿúÿê. Àíúàã áó, àõûð çàìàíûí ñà-

192

äÿúÿ îëàðàã èëêèí ìÿðhÿëÿñèäèð; èêèíúè ìÿðhÿëÿäÿ Àëëàh Ìåhäèíè ñÿáÿá ñàëàðàã èíñàíëàðû áó õàîñäàí ãóðòàðàúàã. ßëáÿòòÿ, áóðàäà ñàéûëàí áöòöí hàäèñÿëÿð òàðèõäÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ éàøàíìûøäûð. Áÿøÿðèééÿò òàðèõ áîéó äÿôÿëÿðëÿ ìöhàðèáÿ, òÿáèè ôÿëàêÿò âÿ éà çÿëçÿëÿ ýþðìöøäöð. ßõëàãè äåýåíåðàñèéà hÿð äþâðäÿ ìöõòÿëèô úÿìèééÿòäÿ áàø âåðìèø, êàñûáëûã âÿ àúëûã áöòöí äöíéàäà éàøàíìûøäûð. Àõûð çàìàí ÿëàìÿòëÿðèíè áó hàäèñÿëÿðäÿí àéûðàí ôÿðã èñÿ áó ÿëàìÿòëÿðèí hàìûñûíûí åéíè äþâðäÿ, áèð-áèðèíèí àðäûíúà âÿ hÿäèñëÿðäÿ ýþñòÿðèëäèéè øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿøìÿñèäèð. Áóðàäà áóíó äà ìöæäÿëÿìÿëèéèê êè, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíäÿ ýþñòÿðèëÿí áó áþéöê õàîñ ñàäÿúÿ ìöâÿããÿòè áèð äþâðäÿ éàøàíàúàã âÿ "Ãûçûë ÿñð"èí áàøëàíìàñû èëÿ áó äþâðöí ñîíó ýÿëÿúÿê. "Ãûçûë ÿñð" ìöhàðèáÿëÿðèí âÿ ñàâàøëàðûí ñîíà ÷àòäûüû, èíñàíà áþéöê áÿëàëàð ýÿòèðÿí äèíñèç èäåîëîýèéàëàðûí òàðèõèí ãàðàíëûãëàðûíà ýþìöëäöéö âÿ äöíéàíûí áîëëóã, áÿðÿêÿò âÿ ÿäàëÿòëÿ úîøóá-äàøäûüû áèð äþâð îëàúàã. Èñëàì ÿõëàãû áöòöí äöíéàéà éàéûëàúàã, èíñàíëàð àõûí-àõûí äèíÿ ìåéë åäÿúÿêëÿð. Èñëàì ÿõëàãûíûí áó áþéöê hàêèìèé-

Ìåhìåä Íóðè (Áåøèêòàøëû). Ùèúðè 1364 òàðèõëè ñöëöñ õÿòò. Ãóðàíäàí áèð àéÿ éàçûëûá: "Àëëàh hÿð øåéè åøèäèð âÿ áèëèð".

193

éÿòè - ÿââÿë äÿ âóðüóëàäûüûìûç êèìè - Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèçèí (ñ.ÿ.â.) áÿçè hÿäèñëÿðèíäÿ Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíèí äöíéà hàêèìèééÿòëÿðèíÿ áÿíçÿäèëÿðÿê òÿðèô åäèëìèøäèð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: "Ìåhäè åéíèëÿ Çöëãÿðíåéí âÿ Ñöëåéìàí êèìè äöíéàéà hþêì åäÿúÿêäèð" (ßë-Ãàâëóë ìóõòàñÿð ôè ÿëàìàòèë Ìÿhäèéèë ìóíòÿçÿð, ñÿh 29). "Áöòöí éåð öçöíöí ìÿëÿéè äþðä äÿíÿäèð. Îíëàðûí èêèñè - Çöëãÿðíåé âÿ Ñöëåéìàí ìþìèíëÿðäÿí, äèýÿð èêèñè - Íÿìðóä âÿ Áóhòóííÿñð êàôèðëÿðäÿíäèð. Éåðÿ áåøèíúè îëàðàã ÿhëè áåéòèìäÿí áèðè ñàhèá îëàúàã. Éÿíè Ìåhäè" (Ìÿêòóáàòè Ðÿááàíè, 21163). Ãàðøûäàêû áþëöìëÿðäÿ àõûð çàìàíäà îëäóüóìóçó âÿ åéíè çàìàíäà äà ýþçÿë "Ãûçûë ÿñð" äþâðöíöí ÷îõ éàõûí îëäóüóíó ýþñòÿðÿí ÿëàìÿòëÿðäÿí áÿçè íöìóíÿëÿð âåðèëÿúÿê. (Àõûðçàìàí ÿëàìÿòëÿðè èëÿ áàüëû ÿòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí "Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè", "Ãûçûë ÿñð", ""Ãûçûë ÿñð" âÿ Äÿááÿòöë-ßðç" àäëû êèòàáëàðûìûçà áàõà áèëÿðñèíèç).

"Ñèñòåìëÿðèí äÿéèøäèéè áó äþâðäÿ Ìåhäè àäëû áèð àäàì ýÿëÿúÿê..." (Êèòàáóë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìÿhäèéèë àõûðçàìàí, ñÿh.14).

Áó hÿäèñäÿ Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèç (ñ.ÿ.â.) Ìåhäèíèí "ñèñòåì-

194

ëÿðèí äÿéèøäèéè" áèð äþâðäÿ ýÿëÿúÿéèíè áèëäèðìèøäè. Áó hÿäèñäÿ èøàðÿ åäèëÿí "ñèñòåì äÿéèøèêëèéè"íèí XX ÿñðäÿ áöòöí äöíéàäà hàêèì îëàí âÿ ÿñðèí ñîíëàðûíà äîüðó ñöãóò åäÿí êîììóíèñò ðåæèìè îëìàñû åhòèìàë åäèëèð. XX ÿñðÿ äàìüàñûíû âóðàí ãàíëû ìöhàðèáÿëÿðèí âÿ ñîéãûðûìëàðûí ÿí áþéöê ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí ìÿhñóëó îëàí êîììóíèñò èäåîëîýèéàñûíûí hàêèìèééÿòèäèð. Áó èäåîëîýèéà Àâðîïàäàí Àñèéàéà, Úÿíóáè Àìåðèêàäàí Àôðèêàéà ãÿäÿð äöíéàíûí áþéöê áèð hèññÿñèíÿ òÿñèð åòìèø, áèð ÷îõ þëêÿëÿð èëëÿðëÿ êîììóíèñò ðåæèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ åäèëìèø âÿ êîììóíèñò òÿøêèëàòëàð òÿðÿôèíäÿí hÿäÿôÿ àëûíìûøäûð. 1990-úû èëÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí "ñîéóã ìöhàðèáÿ"íèí íÿòèúÿñèíÿ ñîéãûðûìëàðûí ñÿáÿáè êîììóíèçì îëìóøäóð. Êîììóíèñò ðåæèìëÿðè äèýÿð þëêÿëÿðëÿ ñàâàøàðàã èäåîëîýèéàëàðûíû çîðëà éàéìàãëà éàíàøû ÷îõ ýåíèø êöòëÿëÿðè åäàì åäÿðÿê áèð ÷îõ ñîéãûðûìëàð òþðÿòìèø, äöøÿðýÿëÿðäÿêè àüûð øÿðòëÿð âÿ ãûòëûãëàð êèìè öñóëëàðëà þç õàëãëàðûíà äà áþéöê çöëìëÿð âåðìèøäèð. Òàðèõ÷èëÿðèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, êîììóíèñòëÿð XX ÿñð áîéó 120 ìèëéîí èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áóíëàðûí ÷îõó ìöhàðèáÿ çàìàíû úÿáhÿäÿ þëÿí ÿñýÿðëÿð äåéèë, êîììóíèñò äþâëÿòëÿðèí þç õàëãûíûí è÷èíäÿí þëäöðäöéö âÿòÿíäàøëàðäûð. Îí ìèíëÿðëÿ êèøè, ãàäûí, éàøëû, óøàã ñàäÿúÿ êîììóíèñò ðåæèìëÿðèíèí ãàòû âÿhøèëèêëÿðè öçöíäÿí hÿéàòûíû èòèðìèøäèð. Áóíäàí ÿëàâÿ ìèëéîíëàðëà èíñàí êîììóíèñòëÿðèí çöëìöíÿ äö÷àð îëìóø, áó ñÿáÿáäÿí ìÿúáóðÿí êþ÷öðöëìöø, ÿëëÿðèíäÿí ìàëëàðû, òàðëàëàðû àëûíìûø âÿ hÿð àí þëäöðöëìÿ, ýöíàhñûç éåðÿ òóòóëìà âÿ çöëì ýþðìÿ ãîðõóñó àëòûíäà éàøàìûøëàð. Àíúàã ÷îõ ýöúëö âÿ ñàðñûëìàç êèìè òàíûíàí áó èäåîëîýèéàéà ìàëèê ðåæèìëÿð XX ÿñðèí ñîíëàðûíà äîüðó éàâàø-éàâàø äàüûëìàüà, ýöúëÿðèíè èòèðìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó ñöãóòóí ÿí à÷ûã ðÿìçè 1989-úó èëäÿ Áåðëèí äèâàðûíûí éûõûëìàñûäûð. Èêè èëäÿí ñîíðà äöíéàíûí ÿí áþéöê âÿ ýöúëö êîììóíèñò äþâëÿòè îëàí Ñîâåòëÿð Áèðëèéè éûõûëìûø âÿ Øÿðã Áëîêó òàìàìèëÿ ïàð÷àëàíìûøäû. Àôðèêàäàí Ùèíä-×èíÿ ãÿäÿð áèð úîü-

195

ðàôèéàäà ôÿðãëè êîììóíèñò ðåæèìëÿðè áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñöãóò åòìèø, 1945-úè èëäÿí åòèáàðÿí äöíéàíûí ñàáèò áåéíÿëõàëã ñèñòåìè îëàí "èêèãöòáëö äöíéà äöçÿíè" îðòàäàí ãàëõìûø, ñèéàñè øÿðh÷èëÿðèí äåäèéè êèìè, éåíè áèð äöíéà äöçÿíè ãóðóëìóøäóð. Ùÿäèñäÿ áèëäèðèëÿí "ñèñòåì äÿéèøèêëèéè" hÿð êÿñè ÷àøäûðàí áó hàäèñÿ èëÿ hÿéàòà êå÷ìèøäèð. Áó ýöí èñÿ - èñòÿð êîììóíèçìèí, èñòÿðñÿ äÿ îíóíëà åéíè ôèêðÿ ìàëèê äèýÿð áèð òîòàëèòàð ñèñòåì îëàí ôàøèçìèí - ñîí èäåéà âÿ ñèéàñè ãàëûãëàðû äà éîõ îëìàãäà, äöíéà áó ãàíëû èäåîëîýèéàëàðäàí òàìàìèëÿ òÿìèçëÿíìÿêäÿäèð. Èñëàì ÿõëàãûíûí äöíéàéà éàéûëìàñû èëÿ áó ñèñòåìëÿðèí áöòöí äöíéàéà ýÿòèðäèéè çöëì, êÿäÿð ãàðàíëûã âÿ éîõñóëëóã éåð öçöíäÿí ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà ñèëèíÿúÿê, èíñàíëàð ýþçÿëëèéÿ, çÿíýèíëèéÿ, ðèôàh âÿ ðàhàòëûüà ãîâóøàúàãëàð. Àëëàh

1945-úè èëäÿí äàâàì åäÿí èêèãöòáëö äöíéà ñèñòåìè ÑÑÐÈ-íèí ñöãóòó èëÿ îðòàäàí ãàëõäû. Áó, åéíè çàìàíäà éåíè áèð äöíéà ñèñòåìèíèí äÿ áàøëàíüûúû ñàéûëûð.

196

Áåðëèí äèâàðûíûí 1989-úó èëäÿ éûõûëìàñû êîììóíèçìèí éûõûëìàñûíûí áèð ñèìâîëó îëàðàã ýþðöëöð. Êîììóíèñò èäåîëîýèéàñûíûí ÿí ìöhöì ëèäåðëÿðèíäÿí ñàéûëàí Ëåíèíèí óúà håéêÿëëÿðèíèí éûõûëûá õàëã òÿðÿôèíäÿí ïàð÷àïàð÷à åäèëìÿñè èñÿ hÿäèñäÿ áèëäèðèëÿí ñèñòåì äÿéèøèêëèéèíèí à÷ûã ñöáóòëàðûíäàí áèðèäèð.

÷ÿòèíëèêëÿðèí, ãàðàíëûãëàðûí, ìöhàðèáÿ âÿ ñîéãûðûìëàðûí àðäûíúà ðÿhìÿòèíèí âÿ áþéöêëöéöíöí áèð íöìóíÿñè îëàðàã èíñàíëàðà áÿíçÿðñèç íåìÿòëÿðèíè âåðÿúÿê.

"Àõûð çàìàíäà öììÿòèìèí áàøûíà ñóëòàíëàðûíäàí øèääÿòëè áÿëàëàð ýÿëèð, áåëÿ êè, éåðëÿð ìöñÿëìàíëàðà äàð ýÿëèð" (Êèòàá-öë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûð çàìàí, ñÿh.12).

Áó hÿäèñ Ìåhäè ýÿëìÿçäÿí ãàáàã áÿçè ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ äèí ÿõëàãûíäàí óçàã, çàëûì âÿ ãÿääàð õàðàêòåðëè âÿ éà áàúàðûãñûç èíñàíëàðûí èãòèäàðäà îëàúàüûíà èøàðÿ åäèð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ áó ýöí Èñëàì äöíéàñûíûí áèð hèññÿñèíäÿ èãòèäàðäà îëàí ðÿháÿðëÿð ìöñÿëìàí õàëãà ÿçèééÿò âåðìÿêäÿ, ìöðòÿúå âÿ äåñïîò ðåæèìëÿðè èëÿ èíñàíëàðû ÿçìÿêäÿäèð. Áèð ãèñìèíäÿ èñÿ àãèë îëìàéàí ðÿháÿðëÿð öçöíäÿí õàëã ìöõòÿëèô áÿëàëàðà ìÿðóç ãàëûð. Èðàã, Ëèâèéà, Ñóðèéà, Ñîìàëè, Åôèîïèéà, ßôãàíûñòàí, Òóíèñ âÿ Úèáóòè êèìè þëêÿëÿð áàøäà îëìàãëà ìöñÿëìàíëàð þëêÿíè èäàðÿ åäÿí ëèäåðëÿð òÿðÿôèíäÿí ìöõòÿëèô òÿçéèã âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëûð. Ìöñÿëìàíëàðûí äèíè ñÿðáÿñò øÿêèëäÿ éàøàìàñû âÿ äèíè èáàäÿòëÿðè èúðà åòìÿñè ÿíýÿëëÿíèð, èãòèñàäè ÷ÿòèíëèêëÿð hÿéàòû àüûðëàøäûðûð. Áó þëêÿëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿ áàø âåðÿí hàäèñÿëÿðÿ íöìóíÿëÿð áóíëàðäûð. Èðàíëà ìöhàðèáÿäÿ 3 ìèëéîíëóã ÿhàëèñèíèí òÿãðèáÿí 1 ìèëéîíóíó èòèðÿí Èðàãäà ôàøèñò äèêòàòîð Ñÿääàì Ùöñåéí õàëãûíà àüëàýÿëìÿç èøýÿíúÿëÿð âÿ çöëì âåðìèøäèð. Èðàã ìöñÿëìàíëàðû 2003-úö èëèí

198

ìàðòûíà ãÿäÿð Ñÿääàìûí ôàøèñò èäàðÿ÷èëèéè àëòûíäà ÿçèëìÿêäÿ, îíóí àüûëñûç ñèéàñÿòè öçöíäÿí áåéíÿëõàëã áëîêàäàëàðà ìÿðóç ãàëìàãäà èäè. 1979-úó èëäÿ ñîâåò Ðóñèéàñû òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëäèéè ýöíäÿí áÿðè ßôãàíûñòàíäà ãÿðàðñûçëûã âÿ þçáàøûíàëûã hàêèì îëìóø, hÿãèãè Èñëàìû hå÷ áèð øÿêèëäÿ òÿìñèë åòìÿéÿí èãòèäàðëàð ÷îõ ãÿääàð, äåñïîòèê âÿ õîøàýÿëìÿç áèð ñèñòåì ãóðìóøäóëàð. Àôðèêàíûí ÿí êè÷èê þëêÿëÿðèíäÿí îëàí Úèáóòèäÿ 1977-1991-úè èëëÿð àðàñûíäà 2 ìèíÿ éàõûí ìöñÿëìàíûí ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñè, 7 ìèí èíñàíûí ñÿáÿáñèç éåðÿ òóòóëóá èøýÿíúÿ âåðèëìÿñè áèð ðåæèì òÿðÿôèíäÿí hÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Ñîìàëèäÿ 1969-úó èëäÿí 1991-úè èëÿ ãÿäÿð òÿãðèáÿí 20 èë áèðáàøà ìöñÿëìàíëàðû hÿäÿôÿ àëàí ýåíåðàë-ëåéòåíàíò Ìÿhÿììÿä Ñèàä Áèàðåíèí ëèäåðëèéèíäÿ äåñïîòèê áèð ðåæèì ãóðóëäó.

Ùàôèç ßñàä èãòèäàðäà îëäóüó 30 èëäÿ ÷îõ áþéöê ñîéãûðûìëàð ýåð÷ÿêëÿøäèðäè. Áóíëàðäàí áèðè äÿ Ùàìà øÿhÿðèíäÿ áèð ýöíäÿ 40 ìèí ìöñÿëìàíûí âÿhøèúÿñèíÿ þëäöðöëìÿñèäèð. ßôãàíûñòàíäà 10 èë äàâàì åäÿí Ãûðìûçû Îðäó èøüàëû þçöíäÿí ñîíðà îí ìèíëÿðëÿ þëö, áèð î ãÿäÿð äÿ øèêÿñò ãîéäó. Ñîâåòëÿðèí ýåðè ÷ÿêèëìÿñèíäÿí ñîíðà áàøëàéàí äàõèëè òîããóøìàëàð èñÿ þëêÿíè áþéöê áèð õàîñà ñöðöêëÿäè. 199

Èðàã ëèäåðè Ñÿääàì Ùöñåéí óçóí èëëÿð èäè êè, hÿì þç õàëãûíà, hÿì äÿ ãîíøó þëêÿëÿðäÿêè ìöñÿëìàíëàðà ãàðøû áþéöê áèð òÿçéèã âÿ çöëì ñèéàñÿòè éöðöòìÿêäÿ èäè.

Ùÿáèá Áóðãèáà èãòèäàðû áîéó ìöñÿëìàí Òóíèñ õàëãûíà ìöõòÿëèô çöëìëÿð åòìèøäèð.

Ñîìàëèäÿ èãòèäàðà ýÿëÿí ðÿháÿðëÿðèí ÿí ìöhöì èøè Èñëàìà ãàðøû ÷ûõìàëàðûäûð. Ñîìàëèäÿ Ñèàä Áàððå äþâðöíäÿ áàøëàéàí âÿòÿíäàø ìöhàðèáÿñè hÿëÿ äÿ äàâàì åòìÿêäÿäèð. 200

Òóíèñ 31 èë Ùÿáèá Áóðãèáàíûí äèêòàòîð ðåæèìè àëòûíäà èäàðÿ îëóíäó. Þçöíö "þìöðëöê ïðåçèäåíò" åëàí åäÿí Áóðãèáà èãòèäàðäà îëäóüó ìöääÿòäÿ ìöñÿëìàí õàëãûíû òÿçéèã àëòûíäà ñàõëàäû. Ñóðèéàëû ìöñÿëìàíëàð Ùàôèç ßñÿäèí 30 èëëèê äèêòàòîðëóüóíäà ìöõòÿëèô èøýÿíúÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëäûëàð. Ãàäûíëàðà òÿúàâöç åäèëäèéè, êèøèëÿðÿ hÿð úöð èøýÿíúÿëÿðèí âåðèëäèéè ñîéãûðûìëàðäà áÿçè øÿhÿðëÿð òàìàìèëÿ àðàäàí ýþòöðöëäö.

"Òîçëó-äóìàíëû, ãàðàíëûã áèð ôèòíÿ ýþðöíÿúÿê, áóíó äèýÿðëÿðè ÿâÿç åäÿúÿê" (Êèòàá-öë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèééèë àõûð çàìàí, ñÿh.26).

Áó hÿäèñäÿ èñÿ Ìåhäèíèí çöhóðóíäàí ÿââÿë òîçëó-äóìàíëû, ãàðàíëûã áèð ôèòíÿíèí ýþðöëÿúÿéèíäÿí ñþç ýåäèð. "Ôèòíÿ" - "èíñàíûí àüûë âÿ ãÿëáèíè áèðáàøà hàãäàí âÿ hÿãèãÿòäÿí óçàãëàøäûðàúàã øåé, ñàâàø, ãàðûøûãëûã, äàâà, èõòèëàô" êèìè ìÿíàëàðû îëàí áèð êÿëìÿäèð. 15. Ùÿäèñäÿ áèð ôèòíÿíèí àðõàñûíúà òîç-äóìàíûí ãàëõàúàüû áèëäèðèëèð. Öñòÿëèê áó ôèòíÿíèí "ãàðàíëûã" êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëìÿñèíè îíóí hàðàäàí ýÿëäèéè ìÿëóì îëìàéàí, ýþçëÿíèëìÿç áèð hàäèñÿ îëäóüóíà èøàðÿ êèìè ãÿáóë åòìÿê îëàð. Áó ïåðñïåêòèâäÿí áàõäûãäà ñþçöýåäÿí hÿäèñèí 2001-úè èë ñåíòéàáðûí 11-äÿ ÀÁØ-ûí Íéó-Éîðê âÿ Âàøèíãòîí øÿhÿðëÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí, äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê òåððîð hàäèñÿñè êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëÿí áàñãûíà èøàðÿ åòìÿñè åhòèìàë îëóíóð. Òåëåâèçîð åêðàíëàðûíäàí âÿ ãÿçåòëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áó èêè áþéöê òåð-

201

Ùàäèñÿ áèëäèðèëÿí "òîçëó-äóìàíëû, ãàðàíëûã ôèòíÿ" øÿêèëëÿðäÿí ýþðöíäöéö êèìè, 11 ñåíòéàáð òåððîð höúóìóíóí à÷ûã íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð.

ðîð hàäèñÿñèíäÿí ñîíðà ÿòðàôû áþéöê áèð òîç áóëóäó âÿ äóìàí áöðöìöøäö. Íéó-Éîðêäàêû Öìóìäöíéà Òèúàðÿò Ìÿðêÿçèíÿ âÿ Âàøèíãòîíäà Ïåíòàãîí áèíàñûíà ÷ûðïûëàí òÿééàðÿëÿðèí éàíàúàüûíûí ñÿáÿá îëäóüó ïàðòëàéûøëàð íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê áèð äóìàí éàðàíìûø âÿ áó äóìàí áöòöí øÿhÿðäÿí âÿ hÿòòà óçàã ÿòðàôäàí ýþðöíÿúÿê ãÿäÿð éöêñÿëÿðÿê éàéûëìûøäû. Ïàðòëàéûøëàð íÿòèúÿñèíäÿ äàüûëàí áèíàëàð èñÿ áþéöê áèð òîç áóëóäóíà ñÿáÿá îëìóø, hÿòòà ÿòðàôäàêû èíñàíëàðûí öñò-áàøû äà òàìàìèëÿ òîçëà þðòöëìöøäö. Áó hàäèñÿ hÿì äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê òåððîð höúóìëàðûíäàí áèðè îëìàñû, hÿì äÿ äèýÿð ÿëàìÿòëÿðëÿ éàõûí äþâðäÿ áàø âåðìÿñè âÿ öñòÿëèê hÿäèñäÿ åäèëÿí òÿðèôÿáÿíçÿð õöñóñèééÿòëÿð äàøûìàñû èëÿ ÷îõ þíÿìëèäèð. Öìóìèééÿòëÿ, ìèíëÿðëÿ ìÿñóì èíñàíûí þëöìöíÿ âÿ éàðàëàíìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðàí èíñàíëûã òàðèõèíèí áó ÿí áþéöê òåððîð hàäèñÿñè hÿäèñäÿ õÿáÿð âåðèëÿí âÿ Ìåhäèíèí çöhóðóíóí áèð ÿëàìÿòè êèìè áèëäèðèëÿí "òîçëó, äóìàíëû, ãàðàíëûã ôèòíÿ" îëà áèëÿð.

"Ìåhäèäÿí ÿââÿë ýåíèø ñîéãûðûìëàðûí áàø âåðÿúÿéè áþéöê áèð ôèòíÿ ýþðöëÿúÿêäèð" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿòèë Ìåhäèééèë ìöíòÿçÿð, ñ.37).

Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) Ìåhäèíèí çöhóðó èëÿ áàüëû áèëäèðäèéè hÿäèñëÿðèí áþéöê áèð ãèñìè Ìåhäè ýÿëìÿçäÿí ÿââÿë äöíéàäà ãàðûøûãëûã âÿ òÿhëöêÿñèçëèéèí hàêèì îëàúàüû öçÿðèíäÿ ãóðóëóá. Ìö-

204

hàðèáÿëÿð âÿ ãàðøûäóðìàëàðëà éàíàøû êöòëÿâè ñîéãûðûìëàðûí îëàúàüû äà áó äþâðöí þçöíÿìÿõñóñëóãëàðû àðàñûíäàäûð. Îíó äà ãåéä åäÿê êè, hÿäèñäÿ ñîéãûðûìëàðûí ýåíèø éàéûëàúàüûíà, éÿíè áöòöí äöíéà ñÿâèééÿñèíäÿ éàøàíàúàüûíà äèããÿò ÷ÿêèëèð. Þòÿí ÿñðäÿ èêè áþéöê äöíéà ìöhàðèáÿñè îëìóø âÿ ñûðô áó ìöhàðèáÿëÿðäÿ 65 ìèëéîí èíñàí hÿéàòûíû èòèðìèøäèð. XX ÿñð áîéó ñèéàñè ñÿáÿáëÿðëÿ ãÿòëÿ éåòèðèëìèø âÿòÿíäàøëàðûí ñàéûíûí 180 ìèëéîíó êå÷äèéè ýöìàí åäèëèð. Áó, ÿââÿëêè ÿñðëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöê áèð ðÿãÿìäèð. Ùÿãèãÿòäÿ XX ÿñðÿäÿê äöíéàäàêû ìöhàðèáÿëÿð ÷îõ âàõò áèð úÿáhÿ ñàâàøû øÿêëèíäÿ îëóð, éÿíè ìöÿééÿí áèð õÿòò öçÿðèíäÿ ìöáàðèçÿ àïàðàí îðäóëàð àðàñûíäà áàø âåðèðäè. Àíúàã XX ÿñðäÿí ñèëàh òåõíèêàñû âÿ áóíóíëà éàíàøû èíêèøàô åòäèðèëÿí hÿðáè ñòðàòåýèéàëàð "òàì éåêóí ñàâàø" àíëàéûøûíû îðòàéà ÷ûõàðìûø, ìöhàðèáÿëÿð ñàäÿúÿ úÿáhÿäÿêè ÿñýÿðëÿðè äåéèë, úÿáhÿ àðõàñûíäàêû âÿòÿíäàøëàðû äà hÿäÿôÿ àëìûøäû. Øÿhÿðëÿðèí áîìáàëàíìàñû, êèìéÿâè, áèîëîæè âÿ íöâÿ ñèëàhëàðû, ñîéãûðûì, êöòëÿâè hÿáñ äöøÿðýÿëÿðè êèìè àíëàéûøëàð ñàäÿúÿ XX ÿñðÿ õàñäûð. Ñþçöýåäÿí âÿhøèëèêëÿð ñöðìÿêäÿ, hàë-hàçûðäà áöòöí äöíéàäà ãàíëû ìöhàðèáÿëÿð äàâàì åòìÿêäÿäèð. Áó ìöhàðèáÿëÿðèí îðòàã õöñóñèééÿòëÿðè èñÿ îíëàðûí éóõàðûäàêû hÿäèñäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, êöòëÿâè ñîéãûðûìëàðûí éàøàíäûüû ìöhàðèáÿëÿð îëìàñûäûð. Áèð éàíäàí êöòëÿâè ãûðüûí ñèëàhëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè, äèýÿð éàíäàí äà ìöhàðèáÿéÿ, ãàí òþêìÿéÿ ñþâã åäÿí èäåîëîãëàðûí hþêìðàíëûüû ñîéãûðûìëàðûí ÷îõ ýåíèø éàéûëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Éàõûí òàðèõÿ áàõäûãäà õåéëè ñàéäà èíñàíûí hÿéàòûíû èòèðäèéè áèð ÷îõ ãÿòëèàì íö-

205

ìóíÿëÿðèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿñÿëÿí, Éóãîñëàâèéà ìöhàðèáÿñè òàðèõÿ äàhà ÷îõ äèíú ÿhàëèíèí hÿäÿô ñå÷èëäèéè, ãàäûí, óøàã, éàøëû äåìÿäÿí ìèíëÿðëÿ èíñàíûí ãÿòëÿ éåòèðèëäèéè áèð ìöhàðèáÿ êèìè äöøìöøäöð. Ìöhàðèáÿäÿí ñîíðà àøêàðëàíàí ìÿçàðëàð èñÿ ñîéãûðûìû ôàêòëàðûíû àøêàðà ÷ûõàðàí ýåíèø áèð ñöáóòäóð. 1940-úû èëëÿðäÿí áÿðè Ôÿëÿñòèí õàëãûíà ãàðøû àïàðûëàí äèýÿð áèð "åòíèê òÿìèçëÿìÿ" ÿìÿëèééàòû èñÿ äàhà óçóíìöääÿòëè áèð ñîéãûðûìû ñèéàñÿòèäèð. Áó ñèéàñÿòèí Ñàáðà âÿ Øàòèëëà ñîéãûðûìëàðû êèìè íöìóíÿëÿðè éàøàíàí äÿhøÿòëè hàäèñÿëÿðèí ìèãéàñûíû ýþñòÿðèð. Àôðèêà ãèòÿñèíäÿ äÿ òåç-òåç ìöõòÿëèô åòíèê ãðóïëàð àðàñûíäà øèääÿòëè ãàðøûäóðìàëàð éàðàíûð âÿ ìèíëÿðëÿ èíñàíûí hÿéàòûíà ñîí ãîéóð. 1997-úè èëèí éàçûíäà áåø áþéöê þëêÿíè - Çàèð, Ðóàíäà, Óãàíäà, Áóðóíäè âÿ Òàíçàíèéàíû ÿhàòÿ åäÿí áèð ìöhàðèáÿ èêè áþéöê ãÿáèëÿ Ùóòó âÿ Òóòñè ãÿáèëÿëÿðè àðàñûíäà áàø âåðäè. Áó åòíèê ìöhàðèáÿäÿ éàðûì ìèëéîíà éàõûí èíñàí hÿéàòûíû èòèðäè. Îí ìèíëÿðëÿ èíñàí ìåøÿëÿðäÿ àúëûã, éîõñóëëóã, éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðäû âÿ ÷îõ áþéöê áèð ãèñìè þëäö. Êè÷èê óøàãëàð âÿ ñöäÿìÿð êþðïÿëÿð ñûðô áàøãà áèð ãÿáèëÿäÿí îëäóãëàðû ö÷öí âÿhøèúÿñèíÿ þëäöðöëäöëÿð.

"Ýöíàhñûç èíñàíëàð þëäöðöëÿíÿ ãÿäÿð Ìåhäè îðòàéà ÷ûõìàéàúàã âÿ áó âÿhøèëèêëÿðÿ éåðäÿêèëÿð âÿ ýþéäÿêèëÿð àðòûã äþçÿ áèëìÿéÿúÿê áèð hàëà ýÿëäèêäÿ çöhóð åäÿúÿêäèð" (ßë-Êÿâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.37).

206

Éóãîñëàâèéàäà áöòöí èíñàíëàðûí ýþçö ãàðøûñûíäà áþéöê áèð ñîéãûðûì éàøàíäû âÿ áàøà ÷àòäû. Àíúàã hÿëÿ äÿ òàïûëìàãäà îëàí ìÿçàðëàð ñîéãûðûìûí ìèãéàñûíû îðòàéà ãîéóð. ×å÷åíèñòàí òîðïàãëàðûíäà èëëÿðäèð äàâàì åäÿÿí âóðóøìàëàðäà ìèíëÿðëÿ ýöíàhñûç èíñàí hÿéàòûíû èòèðäè. Áèð ÷îõ èíñàíëàð äà êþ÷êöí âÿçèééÿòèíÿ äöøäöëÿð. Áóíëàðûí ÷îõó èñÿ éîëëàðäà hÿéàòûíû èòèðäè (ñîëäà). Ùóòó âÿ Òóòñè àäëû ãÿáèëÿëÿðèí åòíèê ìöíàãèøÿñè 500.000 þëö èëÿ íÿòèúÿëÿíäè âÿ Çàèð, Óãàíäà, Ðóàíäà, Áóðóíäè âÿ Òàíçàíèéàéà ÷îõ ïèñ òÿñèð ýþñòÿðäè (ñîëäà). XX ÿñðèí èêèíúè éàðûñû áîéó Èñðàèë ðÿháÿðëèéèíèí è÷èíäÿêè ñèîíèñòëÿð ìöäàôèÿñèç Ôÿëÿñòèí õàëãûíà ãàðøû äÿhøÿòëè áèð ñîéãûðûìû òþðÿòäè. Ìèíëÿðëÿ èíñàíûí îëäóüó Ñÿáðà âÿ Øàòèëëà ãÿòëèàìû áóíëàðäàí ñàäÿúÿ áèðè èäè. Áó çöëì âÿ òÿçéèã áó ýöí äÿ ÷îõ ñöðÿòëÿ äàâàì åäèð (éóõàðûäà).

Ìåhäèíèí çöhóðó èëÿ áàüëû hÿäèñëÿðäÿ ñîéãûðûìëàðûí éàéûëàúàüûíäàí áÿhñ åäèëÿðêÿí áó ñàâàøëàðûí äèíú èíñàíëàðû hÿäÿô ñå÷ÿúÿéèíÿ õöñóñè äèããÿò ÷ÿêèëèð. ßââÿëëÿð äÿ âóðüóëàäûüûìûç êèìè, áó ýöí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ìöhàðèáÿëÿðäÿ áàøëûúà hÿäÿô äèíú ñàêèíëÿðäèð. Ìöhàðèáÿëÿð ÿñàÑÿääàì Ùöñåéíèí Ùÿëÿá÷ÿäÿ òþðÿòñÿí äèíú õàëãà ãàðøû éþäèéè ñîéãûðûìäàí ýþðöíòöëÿð. íÿëäèëìÿêäÿ, ÷îõ âàõò óøàãëàð, éàøëûëàð âÿ ãàäûíëàð ãÿòëÿ éåòèðèëìÿêäÿäèð. Õöñóñèëÿ äÿ þçëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿê èìêàíû îëìàéàí áó èíñàíëàðûí hÿäÿô ñå÷èëìÿñè ìöhàðèáÿäÿ hÿéàòûíû èòèðÿíëÿðèí ñàéûíûí áþéöê îëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Ìöhàðèáÿëÿðäÿ âÿ éà ìöõòÿëèô ãàðøûäóðìàëàð çàìàíû ýåð÷ÿêëÿøäèðèëÿí ñîéãûðûìëàðëà éàíàøû õöñóñèëÿ äÿ ñîí èëëÿðäÿ ãàðøûìûçà ÷ûõàí òåððîð ÿìÿëëÿðè äÿ õàëãûí êöòëÿâè øÿêèëäÿ ìÿhâ åäèëìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Òåððîðèçìèí ìÿãñÿäè õàëã àðàñûíäà ãîðõó âÿ äÿhøÿò éàéìàã îëäóüóíäàí áó íþâ áàñãûíëàðûí hÿäÿôè äÿ ÿñàñÿí äèíú ÿhàëèäèð. Òåððîð÷óëàð òèúàðÿò ìÿðêÿçëÿðè, ðåñòîðàíëàð, êàôåëÿð, ìÿêòÿáëÿð êèìè ìöäàôèÿñèç ãàäûíëàðûí, ýÿíúëÿðèí âÿ óøàãëàðûí îëäóüó éåðëÿðè hÿäÿô ñå÷äèéè ö÷öí äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ áèð ÷îõ èíñàí hÿéàòûíû èòèðìÿêäÿäèð. "Ùå÷ áèð éåðèí îíäàí êÿíàð ãàëìàéàúàüû áèð ôèòíÿ çöhóð åäÿúÿê, áó ôèòíÿ ãàëäûüû éåðäÿí áàøãà hÿð òÿðÿôÿ éàéûëàúàã" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.21-22).

208

Áöòöí äöíéàäà hÿéàòà êå÷èðèëÿí òåððîðèñò höúóìëàðäà, áîìáàëàìàëàðäà âÿ ìöhàðèáÿëÿðäÿ hÿäÿô îëàðàã hÿð çàìàí ýöíàhñûç èíñàíëàð ñå÷èëèð.

"Ùå÷ áèð éåðèí îíäàí êÿíàð ãàëìàéàúàüû áèð ôèòíÿ çöhóð åäÿúÿê, áó ôèòíÿ ãàëäûüû éåðäÿí áàøãà hÿð òÿðÿôÿ éàéûëàúàã" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.21-22).

Éóõàðûäàêû hÿäèñäÿ äöíéàéà ôàñèëÿñèç øÿêèëäÿ éàéûëàí âÿ óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áèð ôèòíÿäÿí äàíûøûëûð. "Ôèòíÿ" ñþçö ãåéä åòäèéèìèç êèìè, "ìöhàðèáÿ, ãàðûøûãëûã, èõòèëàô, äàâà" äåìÿêäèð. Ñþçöí áó ìÿíàëàðûíû äöøöíäöêäÿ ýþðöíöð êè, hÿäèñäÿ äÿ èôàäÿ åäèëäèéè êèìè, "õöñóñèëÿ äÿ ñîí áèð ÿñðäèð ãàëäûüû éåðäÿí äÿðhàë áàøãà

210

Ölüm Oran Milyon

10.000 üstü 1.000 ile 10.000 aras 100 ile 1.000 aras 100'ün alt

1950-1975

Ölüm Oran Milyon

10.000 üstü 1.000 ile 10.000 aras 100 ile 1.000 aras 100'ün alt

1975-2000 XX ÿñðäÿ áàø âåðìèø ìöhàðèáÿ âÿ ìöõòÿëèô âóðóøìàëàðäàêû þëöì íèñáÿòëÿðèíè ýþñòÿðÿí òàáëîëàð. Éóõàðûäà 1950-1975-úè èëëÿðäÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíäÿ þëÿí èíñàíëàðûí ñàéû ýþñòÿðèëèð. Àøàüûäàêû òàáëîäà èñÿ 1975-2000-úè èëëÿð àðàñûíäà äöíéàäà þëÿí èíñàíëàðûí áþëýÿëÿðÿ ýþðÿ ñàéû ýþñòÿðèëèð.16

Ùÿäèñäÿ àõûð çàìàíûí áàøëàíüûúûíäà áèð-áèðèíè ÿâÿçëÿéÿí ôèòíÿëÿðäÿí ñþç ýåäèð. Ùÿäèñäÿ äÿ ãåéä åäèëäèéè êèìè, XX ÿñð áèòèá-òöêÿíìÿç âóðóøìàëàðûí âÿ ñîéãûðûìëàðûí éàøàíäûüû áèð ÿñð èäè.

uz 1994 eniyet, Temm Tarih ve Med

Türkiye, 11 Temmuz 2001

áèð òÿðÿôÿ éàéûëàí" ìöhàðèáÿëÿð, äàõèëè ãàðøûäóðìàëàð áöòöí äöíéàäà ñîíó ýÿëìÿäÿí äàâàì åäèð. Õöñóñèëÿ äÿ àðõàäà ãîéäóüóìóç XX ÿñð "Ìöhàðèáÿëÿð ÿñðè" êèìè õàòûðëàäûëûð. Éàøàäûüûìûç XXI ÿñð èñÿ ìöhàðèáÿ âÿ òåððîð ÿìÿëëÿðè èëÿ áàøëàìûøäûð âÿ hÿëÿ äÿ äöíéàíûí äþðä áèð éàíûíäà äàâàì åòìÿêäÿäèð. ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, XX ÿñð ìöhàðèáÿëÿðèíäÿ 180 ìèëéîíà éàõûí èíñàí hÿéàòûíû èòèðäè. Áÿøÿðèééÿò òàðèõèíäÿ èëê äÿôÿ áèð ÿñð ÿðçèíäÿ áó ãÿäÿð èíñàí ìöhàðèáÿëÿð öçöíäÿí hÿéàòûíû èòèðìèø îëäó. Éåíÿ äÿ XX ÿñðäÿ hÿð áèðè ÿí àçû 6000 èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëàí 165 ìöhàðèáÿ âÿ ìöíàãèøÿ ìåéäàíà ýÿëäè.17. Ñîí 25 èëäÿ äöíéàíûí hàíñû áþëýÿëÿðèíäÿ ìöhàðèáÿ âÿ äàõèëè ãàðøûäóðìàëàðûí îëìàñû ìÿñÿëÿñèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿíäÿ äöíéàíûí áèð éåðäÿ áèòèá äèýÿðèíäÿ áàøëàéàí ôèòíÿëÿðäÿí ãóðòóëà áèëìÿäèéèíè ýþðìÿê ìöìêöíäöð. Áîñíèéà-Ùåðñåãîâèíà, Êîñîâî, Àëáàíèéà, Áîëãàðûñòàí, Èðàí, Èðàã, ßôãàíûñòàí, ×å÷åíèñòàí, Ôÿëÿñòèí, Èñðàèë, Øèìàëè Êîðåéà, Êàìáîúà, Øÿðãè Òöðêöñòàí, Åôèîïèéà, Ñîìàëè, Éÿìÿí, Óãàíäà, ßëúÿçàèð, Ðóàíäà, Ìîçàìáèê, Àíãîëà, Êîíãî, Ëèáåðèéà, Áóðóíäè, Ñóäàí, Ëèâàí, Àðýåíòèíà, Øèìàëè Èðëàíäèéà, Ñàëâàäîð, Íèêàðàãóà ñîí 25 èëäÿ ìöhàðèáÿëÿðèí âÿ äàõèëè ãàðøûäóðìàëàðûí îëäóüó þëêÿëÿðäÿí ñàäÿúÿ áÿçèëÿðèäèð. Äöíéàäà ìöhàðèáÿëÿð âÿ òîããóøìàëàð ÷îõäóð, àíúàã XX ÿñðäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ìöhàðèáÿëÿð âÿ ñîéãûðûìëàð áöòöí äöíéà òàðèõèíäÿ áàø âåðÿíëÿðäÿí áèð ÷îõ õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëèð. Ãåéä åäèëäèéè êèìè, áó ìöhàðèáÿëÿðäÿ þëÿíëÿðèí ñàéû áöòöí ìöhàðèáÿëÿðäÿ þëÿíëÿðèí ñàéûíäàí ÷îõäóð. Öñòÿëèê, òàðèõ áîéó ìöhàðèáÿëÿð hÿìèøÿ áèð çîíàäà áàø âåðìèø, áèð éåðäÿí äèýÿðèíÿ ñû÷ðàéàðàã áöòöí äöíéàéà éàéûëìàìûøäû. XX ÿñðäÿ èñÿ áó òîããóøìàëàð áöòöí äöíéàíû áöðöìöøäöð. Þòÿí ÿñðäÿ ìöhàðèáÿ âÿ éà òîããóøìà ýþðìÿìèø, òåððîð hàäèñÿëÿðèíè éàøàìàìûø áèðúÿ þëêÿ áåëÿ éîõ êèìèäèð. XX ÿñð ìöhàðèáÿëÿðèíè äèýÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí áèð áàøãà úÿhÿò äÿ ýöúëö ñèëàhëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèäèð. Áó ÿñðäÿ õöñóñèëÿ

213

äÿ íöâÿ âÿ êèìéÿâè ñèëàhëàðäàí èñòèôàäÿ åäèëìÿñè èëÿ ÷îõ äÿhøÿòëè ñîéãûðûìëàð òþðÿäèëìèø, ñàäÿúÿ î ìöhàðèáÿíè ýþðÿí íÿñèëëÿð äåéèë, ñîíðàêû áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ íÿñèë äÿ áþéöê çÿðÿð ýþðìöøäöð. Áóíëàðûí áàøûíäà 1945-úè èëäÿ Éàïîíèéàíûí Õèðîñèìà âÿ Íàãàñàêè øÿhÿðëÿðèíÿ àòûëàí àòîì áîìáàëàðû ýÿëèð. Èíäè äÿ áèîëîæè ìöhàðèáÿ ÿí áþéöê òÿhëöêÿëÿðäÿí áèðè êèìè ýþðöëöð. Ùÿì÷èíèí 11 ñåíòéàáð òåððîð höúóìëàðûíäàí ñîíðà ÀÁØ-äà áÿçè öíâàíëàðà ìÿêòóáëàðëà ýþíäÿðèëÿí øàðáîí áàêòåðèéàñû áóíà áèð íöìóíÿäèð âÿ èíäèäÿí áèð ÷îõ èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Íÿòèúÿ îëàðàã äåéÿê êè, hÿäèñäÿ ñþçöýåäÿí âÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ éåðèíÿ éàéûëàí ôèòíÿíèí XX ÿñðäÿ áàøëàéàí âÿ XXI ÿñðäÿ äÿ äàâàì åäÿí ìöhàðèáÿëÿð, òîããóøìàëàð, ãàðøûäóðìàëàð âÿ òåððîð hàäèñÿëÿðèíèí îëìàñû åhòèìàëû ÷îõ éöêñÿêäèð. Áöòöí áóíëàð "Ãûçûë ÿñð"èí éàõûíëàøìàñûíûí âÿ àõûð çàìàíûí éàøàíìàãäà îëìàñûíûí ÿëàìÿòëÿðè îëà áèëÿð.

"Èíñàíëàðûí öìèäñèç îëäóüó âÿ "Ùå÷ Ìåhäè-ôèëàí éîõìóø" äåäèéè âàõò Àëëàh Ìåhäèíè ýþíäÿðèð..." (Êèòàá-öë áöðhàí ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûð çàìàí, ñÿh.55).

Éóõàðûäàêû hÿäèñäÿ "Ãûçûë ÿñð"èí ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðèíèí èíñàíëàðûí "Ìåhäèíèí ýÿëìÿéÿúÿéèíÿ ýþðÿ" áèð öìèäñèçëèéÿ ãàïûëìàñû îëäóüó áèëäèðèëèð.

214

Àõûð çàìàíäà ìöhàðèáÿëÿð, àúëûã, ÿäàëÿòñèçëèê, ÿõëàãè òÿíÿççöë âÿ ìöõòÿëèô éîëóõóúó õÿñòÿëèêëÿð è÷èíäÿ éàøàéàí èíñàíëàð áöòöí áó ìÿíôèëèêëÿðèí îðòàäàí ýþòöðöëÿúÿéèíÿ äàèð èíàíúëàðûíû èòèðèð. Ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà áèð ÷îõ èíñàíëàð "Ãûçûë ÿñð"èí áàøëàéûá Èñëàì ÿõëàãûíûí äöíéàéà hàêèì îëàúàüû èñòèãàìÿòèíäÿêè öìèäëÿðèíè èòèðèð âÿ ôèòíÿëÿðèí ÷îõàëàðàã äàâàì åäÿúÿéèíÿ èíàíûð. Ùÿì÷èíèí áó ýöí äÿ áåëÿ èíñàíëàðà òåç-òåç ðàñò ýÿëèíèð. Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèçèí (ñ.ÿ.â.) Ìåhäèíèí ýÿëèøè âÿ "Ãûçûë ÿñð"äÿ éàøàíàúàã ýþçÿëëèêëÿðÿ àèä ÷îõëó hÿäèñè îëñà äà áèð ÷îõ èíñàíëàð áåëÿ áèð äþâðöí îëìàéàúàüûíû çÿíí åäèð. Åëÿ áóíóí þçö äÿ àõûð çàìàí ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð. "Ãûçûë ÿñð" áó öìèäñèçëèéèí èíñàíëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëäûüû áèð âàõòäà Àëëàhûí èíñàíëàðà îëàí ðÿhìÿòè ñàéÿñèíäÿ áàøëàéàúàã.

215

Ortado¤u, 16 Eylül 2000

Akit, 12 Nisan 2001

Evrensel, 14 Temmuz 2001

Áó ýöí ãÿçåò ñÿhèôÿñèíäÿí ÿñêèê îëìàéàí àúëûã âÿ éîõñóëëóã õÿáÿðëÿðè hÿäèñëÿðäÿ áèëäèðèëÿí àõûð çàìàí ÿëàìÿòëÿðèíäÿíäèð. XXI ÿñðäÿ éåíÿ áöòöí äöíéà àúëûã âÿ éîõñóëëóãëà ìöáàðèçÿ àïàðìàãäàäûð. Áó hàë Àëëàhûí èçíè èëÿ "Ãûçûë ÿñð"èí áàøëàíìàñû èëÿ áèòÿúÿê.

Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) àõûð çàìàíû òÿñâèð åäÿí hÿäèñëÿðèíäÿ ÿí ÷îõ öçÿðèíäÿ äóðäóüó ìþâçóëàðäàí áèðè äÿ àúëûüûí, éîõñóëëóüóí áöòöí äöíéàíû áöðöìÿñèäèð. Àíúàã "Ãûçûë ÿñð"äÿ áó ãàðàíëûã äþâð áàøà ÷àòàúàã âÿ Àëëàhûí âÿäè ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê, éàøàäûüûìûç ÿñð àéäûíëûã ÿñðè îëàúàã.

217

"Éîõñóëëàð ÷îõàëàúàã" (Þëöì-ãèéàìÿò-àõèðÿò âÿ àõûð çàìàí ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.455). "Àúëûã âÿ áàhàëûã ìöìêöí ãÿäÿð ÷îõ éàéûëàúàã" (Þëöì-ãèéàìÿò-àõèðÿò âÿ àõûð çàìàí ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.440).

Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèçèí (ñ.ÿ.â.) Ìåhäèäÿí ÿââÿë éàøàíàúàã àúëûã âÿ éîõñóëëóãëà áàüëû éóõàðûäàêû hÿäèñëÿðèíÿ áÿíçÿð äàhà áèð íå÷ÿ hÿäèñè âàð. Øöáhÿñèç êè, òàðèõ áîéó àúëûã âÿ ñÿôàëÿò hÿìèøÿ îëìóøäóð. Àíúàã àõûð çàìàíäà éîõñóëëóã áöòöí äöíéàäà ñöðÿòëè áèð øÿêèëäÿ àðòàúàã. Áó ýöí äöíéàíûí hÿð éåðèíäÿ éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ìÿhðóì, ñàüëàì øÿðòëÿð àëòûíäà éàøàìàéàí, ñûüûíàúàã éåðè îëìàéàí èíñàíëàð âàð. Áó hàë Àôðèêà, Àñèéà, Úÿíóáè Àìåðèêà áàøäà îëìàãëà Àìåðèêà âÿ Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ äÿ ýåíèø øÿêèëäÿ äàâàì åäèð. Èíñàíëàðûí àç áèð ãèñìè ÷îõ áþéöê áèð ðàhàòëûã âÿ ðèôàh è÷èíäÿ éàøàéàðêÿí ìèëéîíëàðëà èíñàí éîõñóëëóãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêèð. 2000-úè èë ÿðÿôÿñèíäÿ éàçûëàí áèð ìÿãàëÿäÿ äöíéàäàêû âÿçèééÿò áó øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð: "Éåíè áèð èëÿ àääûì àòàðêÿí hÿð ýöí éîõñóëëóãëà áàüëû ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí 35000 óøàüûí hÿéàòûíû èòèðäèéè áèð äöíéà èëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëèðèê. Áó äà hÿð 2,5 ñàíèéÿäÿ áèð óøàüûí þëäöéöíö ýþñòÿðèð.

218

Åëÿ áèð äöíéà èëÿ ãàðøûëàøûðûã êè, éîõñóëëóãëà éàøàéàí èíñàíëàðûí ñàéû hÿð ýöí àðòûð âÿ àõûð âàõòäà áó ðÿãÿì 1,5 ìèëéàðääûð. Áó äà ×èíèí ÿhàëèñèíèí ñàéûíäà àðòûã, Àâðîïà Áèðëèéè þëêÿëÿðèíèí öìóìè ÿhàëèñèíèí äþðä ãàòûíà áÿðàáÿðäèð. ...Éàøàäûüûìûç äöíéàäà âàðëû èëÿ êàñûá àðàñûíäàêû ôÿðã ÷îõ ñöðÿòëÿ àðòûð. Áèðëÿøìèø Ìèëëÿòëÿð Òÿøêèëàòûíûí ðÿãÿìëÿðèíÿ ýþðÿ, 1960-úû èëäÿ äöíéàäà ÿí âàðëû àäàìëàðûí 20 ôàèçèíèí ÿí êàñûá àäàìëàðûí 20 ôàèçèíèí âàð-äþâëÿòèíèí 30 ãàòûíà ñàhèáäèð. Äàhà ñîíðàêû 37 èë ÿðçèíäÿ çÿíýèíëÿð èðÿëèëÿäè âÿ 1997-úè èëäÿ áó ðÿãÿì, éÿíè ÿí êàñûá 20 ôàèçèí 74 ãàòûíà éöêñÿëäè. Äöíéàíûí ÿí âàðëû ö÷ àèëÿñèíèí ñÿðâÿòè òîïëàíäûãäà ÿí àç èíêèøàô åòìèø þëêÿëÿðäÿêè 600 ìèëéîí èíñàíûí èëëèê ýÿëèðëÿðèíäÿí äàhà ÷îõ åäèð. Áóíóíëà éàíàøû äöíéàíûí ÿí êàñûá 80 þëêÿñèíäÿí ÷îõóíóí àäàìáàøûíà èëëèê ýÿëèðè 10 èë ÿââÿëêèíÿ íèñáÿòÿí àøàüûäûð".18 "Ãûçûë ÿñð"èí áàøëàìàñû èëÿ áèðëèêäÿ áöòöí áó ÷ÿòèíëèêëÿð äÿ îðòàäàí ãàëõàúàã. Àúëûã, éîõñóëëóã âÿ ñÿôàëÿò éåðèíè áîëëóüà, áÿðÿêÿòÿ âÿ çÿíýèíëèéÿ âåðÿúÿê. Î äþâðäÿ åhòèéàú âÿ éîõñóëëóã è÷èíäÿ hå÷ áèð èíñàí ãàëìàéàúàã, äèí Àëëàhûí Ãóðàíäà áóéóðäóüó êèìè éàøàíàúàã âÿ èíñàíëàð "Ìàëëàðûíäà äà äèëÿí÷èíèí âÿ (àáðûíà ãûñûëûá äèëÿíìÿéÿí) éîõñóëóí hàããû (ïàéû) âàð èäè" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 19) àéÿñèíäÿ äÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè, ìàëëàðûíû åhòèéàúû îëàíëàðà ïàéëàéàúàãëàð. Îíñóç äà Èñëàì ÿõëàãûíûí hþêì ñöðäöéö áèð úÿìèééÿòäÿ áÿçè èíñàíëàðûí âàðëû, áÿçè èíñàíëàðûí èñÿ êàñûá îëìàñû ìöìêöí äåéèë. ×öíêè ÿýÿð áèð èíñàí èìàí åäèðñÿ, Àëëàhûí "Î éîõñóëó éåäèðòìÿéÿ ðÿüáÿò îéàòìûðäû. Áó ýöí áàõ áóðäà îíóí éàõûí áèð äîñòó éîõäóð" ("Ùàããÿ" ñóðÿñè, 34-35) àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè hàëà äöøìÿêäÿí ãîðõàð. Áó äà úÿìèééÿòäÿ áþéöê áèð èúòèìàè ÿäàëÿò, ðèôàh

219

âÿ áÿðÿêÿòèí îëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áó hÿäèñäÿ "Ãûçûë ÿñð"äÿí ÿââÿëêè èãòèñàäè âÿçèééÿòëÿ áàüëû äàhà ýåíèø âÿ ìöôÿññÿë ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. Ùÿäèñäÿêè "95-úè èë" èôàäÿñè èëÿ 1995-úè èëÿ èøàðÿ åäèëìÿñè åhòèìàë îëóíóð. 1995-úè èë èíñàíëàðûí íèñáÿòÿí äàhà éàõøû éàøàäûãëàðû hÿéàò øÿðòëÿðèíèí ÷îõ àüûðëàøìàäûüû áèð äþâðäöð. Ùÿì÷èíèí hÿäèñäÿ áó èë è÷èíäÿ "Èøëÿðèí éàõøû ýåäÿúÿéè" õÿáÿð âåðèëèð. Éÿíè áó äþâðäÿ èíñàíëàð ìöÿééÿí áèð ýÿëèðÿ ñàhèáäèð âÿ hÿëÿ çÿíýèíäèð. Àíúàã 1997-1999-úó èëëÿð èãòèñàäèééàòûí ÷îõ çÿèôëÿäèéè, êàñûá÷ûëûüûí àðòäûüû áèð äþâðäöð. Áó èëëÿð àðàñûíäà ìàëûí âÿ ìöëêöí äÿéÿðè ãàë-

Àõûð çàìàíûí ÿí áàøëûúà ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ "Ãûçûë ÿñð"èí áîëëóã âÿ áÿðÿêÿòëè èëëÿðèíäÿí ÿââÿë ÷îõ øèääÿòëè àúëûã âÿ ãûòëûüûí éàøàíàúàüûäûð. Áó äþâðäÿ èíñàíëàð ãóðó ÷þðÿéÿ ìþhòàú îëàúàã, àúëûã öçöíäÿí þëöìëÿð àðòàúàã. Àíúàã "Ãûçûë ÿñð" äþâðöíöí áàøëàíìàñû èëÿ èíñàíëàð Àëëàhäàí áèð ðÿhìÿò îëàðàã éåð öçöíäÿ ýþðöíìÿìèø áèð çÿíýèíëèê âÿ áîëëóãëà ãàðøûëàøàúàãëàð.

220

ìàéàúàã. Ãàðøûëàøäûüûìûç Àðýåíòèíà íöìóíÿñèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áó hàäèñÿ hÿéàòà êå÷ìèøäèð âÿ hÿëÿ äÿ øèääÿòëÿ äàâàì åòìÿêäÿäèð.

"Èíñàíëàð 95-úè èëÿ ãÿäÿð ìàëèê îëàúàã, éÿíè èøëÿðè éàõøû ýåäÿúÿê, 97 âÿ éà 99-úó èëäÿ ìöëêëÿðè çàèë îëàúàã..." (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.54).

Áó hÿäèñäÿ Ìåhäèíèí ýÿëèøèíäÿí ãàáàã Øàì âÿ Ìèñèð ðÿháÿðëÿðèíèí þëäöðÿúÿêëÿðèíÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð. Ìèñèðèí éàõûí òàðèõèíè þéðÿíäèêäÿ hÿäèñäÿ äåéèëäèéè êèìè, áèð "ìÿëèéèí" þëäöðöëäöéö ýþðöíöð: 1970-úè èëäÿ Ìèñèðèí ðÿháÿðè îëàí âÿ 11 èë èãòèäàðäà ãàëàí ßíâÿð Ñÿäàò. ßíâÿð Ñÿäàò 1981-úè èëäÿ áèð ðÿñìè ïàðàä çàìàíû ìöõàëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí ñóè-ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ hÿéàòûíû èòèðäè. Ìèñèð òàðèõèíäÿ þëäöðöëÿíëÿðäÿí äèýÿðëÿðè äÿ 1910-úó èëäÿ ñóè-ãÿñäÿ ìÿðóç ãàëàí áàø íàçèð Áóòðîñ Ãàëè, 1945-úè èëäÿ þëäöðöëÿí Ìèñèð áàø íàçèðè ßhìÿä Ìàhÿð Ïàøà, 1948-úè èëäÿ éåíÿ áèð ñóè-ãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ þëäöðöëÿí Ìèñèð áàø íàçèðè Ìàhìóä Íóêðàøè Ïàøàäûð.

221

Øàì ñþçö èñÿ éàëíûç Ñóðèéàäàêû Øàì øÿhÿðè ö÷öí äåéèëìèð. "Øàì" ñþçöíöí ÿðÿáúÿ ìÿíàñû "ñîë" àíëàìûíà ýÿëèð âÿ ãÿäèìäÿí Ùèúàç áþëýÿñèíèí (Ìÿêêÿ âÿ Ìÿäèíÿ Hürriyet, 20 Aral k 2001

Güne¾, 21 Aral k 2001

"Îíäàí ÿââÿë Øàì âÿ Ìèñèð ìÿëèêÿëÿðè þëäöðöëÿúÿêäèð..." (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèééèë ìöíòÿçÿð, ñÿh.49).

øÿhÿðëÿðèíèí éåðëÿøäèéè áþëýÿ) ñîë òÿðÿôèíäÿ ãàëàí þëêÿëÿðè èôàäÿ åäèð. - 19. Øàì áþëýÿñè ðÿháÿðëÿðèíäÿí äÿ ÷îõó ñóè-ãÿñäÿ ìÿðóç ãàëûá. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè àøàüûäàêûëàðäûð: 1920-úè èëäÿ þëäöðöëÿí Ñóðèéàíûí êå÷ìèø ïðåçèäåíòè Ñÿëàh àëÄèí Áååòÿð; 222

1921-úè èëäÿ þëäöðöëÿí Ñóðèéà ïðåçèäåíòè Äðîóáè Ïàøà; Karadeniz 1949-úó èëäÿ ñóè-ãÿñäÿ ìÿðóç ãàëàí Ñóðèéà ïðåçèäåíòè Ìöhñèí ÿë-Áÿðàçè; Suriye 1951-úè èëäÿ þëäöðöëÿí Èîðäàíèéà Akdeniz Lübnan êðàëû Àáäóëëàh; Ürdün 1982-úè èëäÿ áîìáà ïàðòëàäûëìàñû éîëó èëÿ ñóè-ãÿñäÿ ìÿðóç ãàëàí Ëèâà- M s r H CAZ íûí ôàëàíýèñò ëèäåðè Áÿøèð Úÿìàéåë... SUUD - 20. ARAB STA K z l ßââÿëêè ñÿhèôÿëÿðäÿ àõûð çàìàíäà N Deniz Ìåhäèíèí çöhóðóíäàí ÿââÿë ýþðöëÿúÿê ÿëàìÿòëÿðèí áÿçèëÿðèíÿ òîõóíäóã. Áóíóíëà éàíàøû Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíäÿ ãèéàìÿòèí õûðäà ÿëàìÿòëÿðè êèìè ñàéûëàí âÿ ãèéàìÿòäÿí ÿââÿëêè äþâðäÿ, éÿíè àõûð çàìàíûí áàøëàíüûúûíäà éàøàíàúàã hÿäèñëÿð Õÿðèòÿäÿ ýþðöíÿí Ùèúàçèí ñîëóíäàêû þëêÿëÿð Øàì áþëýÿñè êèìè òàíûíûð. âàð. Áó ÿëàìÿòëÿð "Ãûçûë ÿñð"äÿí ÿââÿë hÿéàòà êå÷ÿúÿéè ö÷öí åéíè çàìàíäà Ìåhäèíèí çöhóðóíóí ÿëàìÿòëÿðè êèìè ýþðöíöð.

1951-úè èëäÿ Ìÿñúèä-è ßãñàäà èáàäÿò åäÿðêÿí ñóè-ãÿñäÿ ìÿðóç ãàëàí Èîðäàíèéà êðàëû Àáäóëëàh.

223

Ãàðøûäàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ ãèéàìÿòèí áó êè÷èê ÿëàìÿòëÿðèíèí áÿçèëÿðèíäÿí äàíûøûëûð. Ïåéüÿìáÿðèìèçäÿí (ñ.ÿ.â.) áèçÿ ÷àòàí áó ìÿëóìàòëàð þéðÿíèëÿíäÿ îíëàðäàí hÿð áèðèíèí èíäèêè úÿìèééÿòäÿ éàøàíäûüû ýþðöíÿúÿê. Àíúàã óíóòìàã îëìàç êè, èëê áàõûøäà õîøàýÿëìÿç ýþðöíÿí áó hàäèñÿëÿð ÿñëèíäÿ áîëëóã, áÿðÿêÿò, ñöëh, õîøáÿõòëèê, òÿhëöêÿñèçëèê äîëó áèð ÷àüûí áàøëàéàúàüûíûí ìöæäÿëÿðèäèð. Áö-

7 Ekim 1981

ßíâÿð Ñÿäàò 1981-úè èëäÿ ðÿñìè áèð ïàðàä çàìàíû ìöõàëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí hàçûðëàíìûø áèð ñóèãÿñä íÿòèúÿñèíäÿ hÿéàòûíû èòèðìèøäèð. Éàí òÿðÿôäÿ ñóè-ãÿñä çàìàíû ÷ÿêèëìèø áèð ðÿñì. Éóõàðûäà Ñÿäàòà ñóè-ãÿñäëÿ áàüëû "The New York Times" ãÿçåòèíèí õÿáÿðè.

224

òöí áó hàäèñÿëÿðäÿí ñîíðà Àëëàh áöòöí èíñàíëàð ö÷öí ýþçÿë áèð ÷àü à÷àúàã. Áó, Àëëàhûí âÿäèäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðè áåëÿ ìöæäÿëÿéèð: "Áèç êèòàáäàí ñîíðà Çÿáóðäà äà òîðïàüà éàëíûç Ìÿíèì ñàëåh áÿíäÿëÿðèìèí äàõèë îëàúàüûíû éàçìûøäûã" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 105). "(Ñèçè hÿëÿ) ñåâäèéèíèç áàøãà áèð øåé äÿ - Àëëàh äÿðýàhûíäàí êþìÿê âÿ éàõûí ãÿëÿáÿ ýþçëÿéèð. Ìþìèíëÿðÿ ìöæäÿ âåð!" ("Ñÿôô" ñóðÿñè, 13).

"Ãÿíèìÿò ìöÿééÿí èíñàíëàðûí èíhèñàðûíäà îëäóüó, ÿìàíÿò ãÿíèìÿò ñàéûëäûüû, çÿêàò àüûð áèð éöê êèìè ãÿáóë åäèëäèéè çàìàí..." (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.114). "ßìàíÿòèí ãÿíèìÿò, çÿêàòûí äà (àëòûíäàí ÷ÿòèíëèêëÿ ÷ûõûëàúàã) áèð áîðú êèìè ãÿáóë åäèëìÿñè..." (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.139).

225

"Áþéöéÿ hþðìÿò, êè÷èéÿ ìÿðhÿìÿò ýþòöðöëÿúÿê. Çèíà óøàãëàðû ÷îõàëàúàã. Î ãÿäÿð êè, êèøè êö÷ÿíèí îðòàñûíäà ãàäûíëà çèíà åäÿúÿê" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.140). "Áèð çàìàí ýÿëÿúÿê êè, ãàäûíëà éîëóí îðòàñûíäà çèíà åäèëÿúÿê. Ùå÷ êèì áóíà åòèðàç åòìÿéÿúÿê" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.142).

Milliyet, 10 May s 2000

ay s 2001 Milliyet, 13 M

Zaman, 18 Ar al k 2000

226

"Äöíéàíûí õàðàá îëìóø éåðëÿðèíèí àáàäëàøäûðûëìàñû, àáàä åäèëìèø éåðëÿðèí òÿõðèáè ãèéàìÿòèí øÿðò âÿ ÿëàìÿòëÿðèíäÿíäèð" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.138). "Ýþçÿë øÿhÿðëÿð õàðàá åäèëÿíäÿ, ÿìàíÿòÿ õÿéàíÿò åäèëÿíäÿ ãèéàìÿòëÿ ñÿíèí àðàíäà èêè áàðìàã àðàñû ãÿäÿð ìÿñàôÿ ãàëìûø äåìÿêäèð" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.143).

(Ñîëäà) 1923-úö èëäÿ 8,3 áàë ýöúöíäÿ çÿëçÿëÿäÿí äàüûëàí Òîêèî øÿhÿðè. (Àøàüûäà) Áó ýöí Òîêèî øÿhÿðèíèí éåíèäÿí èíøà åäèëìèø hàëû.

(Éàí òÿðÿôäÿ) 1991-úè èëäÿ Àíäðåó ãàñûðüàñû èëÿ áèð hèññÿñè ìÿhâ îëàí Ìàéàìè øÿhÿðè. (Éóõàðûäà) Ìàéàìè øÿhÿðèíèí èíäèêè âÿçèééÿòè.

(Àøàüûäà) 1906-úû èëäÿ Ñàí-Ôðàíñèñêîäà áàø âåðìèø çÿëçÿëÿ 3000 àäàìûí þëöìöíÿ âÿ øÿhÿðèí áþéöê áèð ãèñìèíèí éàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. (Êÿíàðäà) Ñàí-Ôðàíñèñêîíóí èíäèêè âÿçèééÿòè.

228

"Áèíàëàðûí ÷îõ éöêñÿê òèêèëìÿñè..." (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.146).

×àüäàø äþâðäÿ øÿhÿðëÿðèí áèð ÷îõó ÷îõìÿðòÿáÿëè áèíàëàðäàí, ýþéäÿëÿíëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùÿäèñäÿ áèëäèðèëÿí hàäèñÿ òàì øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿøìèøäèð.

229

"Èíñàí ãàðäàøûíû þëäöðìÿéèíúÿ ãèéàìÿò ãîïìàç" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.141).

Çàèðäÿ Ùóòó âÿ Òóòñè ãÿáèëÿëÿðè àðàñûíäà âóðóøìàëàð äàâàì åäèð. Áó âóðóøìàëàð õöñóñèëÿ ÷îõëó óøàüûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð.

"Áó ö÷ øåéëÿ ãàðøûëàøìàéàíà ãÿäÿð öììÿò ýþçÿë áèð éîë öçðÿ îëàúàãäûð: éàõøûëûã àðàäàí ãàëõìàäûãúà, ÿõëàãñûç óøàãëàð ÷îõàëìàäûãúà, àðàëàðûíäà Åññåêêàðóí ïåéäà îëìàäûãúà... Äåäèëÿð êè, ßññÿêêàðóí íÿäèð? Úàâàá âåðäèëÿð: àõûð çàìàíäà ýÿëÿúÿê áèð íÿñèëäèð êè, àðàëàðûíäàêû ñàëàìëàðû áèð-áèðèíè ñþéìÿê îëàúàã" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.141-142).

"Ùÿð êÿñèí àç ãàçàíúûíäàí øèêàéÿòëÿíìÿñè... Çÿíýèíëÿðèí âàð-äþâëÿòëÿðèíÿ ýþðÿ hþðìÿò ýþðìÿñè" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.146). "Áàçàðûí çÿèôëÿìÿñè, ãàçàíúëàðûí àçàëìàñû..." (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.148). "Èøëÿðèí êàñàä ýåòìÿñè. Ùÿð êÿñ "ñàòà áèëìèðÿì, àëà áèëìèðÿì, ãàçàíà áèëìèðÿì!" äåéÿ øèêàéÿòëÿíÿúÿê" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.152).

231

Zaman, 2 Eylül 2001

Áó ýöí èøñèçëèê, ýÿëèðëÿðèí àçàëìàñû, èíñàíëàðûí þçëÿðèíè òÿìèí åäÿ áèëìÿìÿñè áèð ÷îõ þëêÿëÿðäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ éàøàíàí ïðîáëåìäèð.

Yeni Mesaj, 26 Temmuz 2001

Takvim, 16 Ekim 1999

"Ëèäåðëÿðèíèçè þëäöðìÿäèêúÿ, äöíéàíûçäà ïèñëÿðèíèç âàðèñ îëìàäûãúà ãèéàìÿò ãîïìàç" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.141).

232

20th Chronicle, s.127

20 th C

hronicle, s.335

23 Kas m 19 63

20th Chronicle, s.131

Éàõûí êå÷ìèøäÿ áèð ÷îõ ëèäåðëÿð þëäöðöëìöøäöð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè ÀÁØ ïðåçèäåíòè Ú.Ô.Êåííåäè, Èñâå÷èí áàø íàçèðè Óëîô Ïàëìå, Éóãîñëàâèéàíûí êðàëû I Àëåêñàíäð, Ïàêèñòàíûí äþâëÿò áàø÷ûñû Çèéà Öë-Ùÿããäèð.

233

"Ãûçûë ÿñð" Áóðà ãÿäÿð âåðèëÿí hÿäèñëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, àõûð çàìàí ÿëàìÿòëÿðèíèí áèð-áèðèíèí àðäûíúà hÿéàòà êå÷ìÿñè äöíéàäà éàøàíàúàã "Ãûçûë ÿñð"è ìöæäÿëÿéèð. "Ãûçûë ÿñð" åéíèëÿ Ùç.Ñöëåéìàí äþíÿìèíäÿ îëäóüó êèìè çÿíýèíëèéèí, ÿçÿìÿòèí, ýþçÿëëèêëÿðèí, ñöëhöí, ðèôàhûí, àñàéèøèí éàøàíäûüû, Ãóðàí ÿõëàãûíûí ýåíèø éàéûëìàñû èëÿ äöíéà öçÿðèíäÿ úÿííÿòÿ áÿíçÿð áèð hÿéàòûí äàâàì åòäèéè áèð äþâð îëàúàã. Øöáhÿñèç êè, áó, äöíéà òàðèõèíèí ñîí ìÿðhÿëÿñè ö÷öí Àëëàhûí áþéöê áèð ìöæäÿñè âÿ ëöòôöäöð. Àëëàh áó ìöæäÿíè èìàí ýÿòèðÿí ãóëëàðûíà Ãóðàíäà äà âåðìèøäèð. Àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèð: "Àëëàh àðàíûçäàí èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðÿ - éàëíûç Ìÿíÿ èáàäÿò åäÿðëÿð, hå÷ íÿéè Ìÿíÿ øÿðèê ãîøìàçëàð äåéÿ - îíëàðû þçëÿðèíäÿí ÿââÿëêèëÿð êèìè éåð öçöíöí âàðèñëÿðè åäÿúÿéèíè, îíëàð ö÷öí îíëàðûí Àëëàhûí Þçö áÿéÿíäèéè äèíèíè ìþhêÿìëÿíäèðÿúÿéèíè âÿ îíëàðûí ãîðõóñóíó ñîíðà ÿìèíàìàíëûãëà ÿâÿç åäÿúÿéèíè âÿä áóéóðìóøäóð. Áóíäàí ñîíðà êöôð åäÿíëÿð, øöáhÿñèç êè, ÿñë ôàñèãëÿðäèð!" ("Íóð" ñóðÿñè, 55).

Ùç.Ñöëåéìàí, Ùç.Çöëãÿðíåéí äþíÿìëÿðè âÿ "Ãûçûë ÿñð" Êèòàáûí ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðèíäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿ îëàí ÿõëàãû âÿ hÿéàòû hàããûíäà ÿòðàôëû äàíûøäûã. Àëëàhà îëàí ñÿìèìèééÿòèíäÿí, hÿð èøèíäÿ Îíà öç òóòìàñûíäàí, úÿñàðÿòèíäÿí, ÿäàëÿòëè ãÿðàð âÿ hþêìëÿðèíäÿí, áàüûøëàéàí, íÿçàêÿòëè, ãîíàãïÿðâÿð, ñöëhïÿðâÿð îëìàñûíäàí âÿ ÿñë õàðàêòåðèíäÿí áÿhñ åòäèê. Áóíëàðëà éàíàøû äþâëÿòè èäàðÿ åòìÿñèíäÿí, êÿøôèééàò âÿ äèïëîìàòèéà ñàhÿñèíäÿêè óüóðëàðûíäàí, àáàäëûã èøëÿðèíäÿí âÿ ñÿíÿòêàðëûã ôÿàëèééÿòèíäÿí ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿð ýþñòÿðäèê. Åéíè øÿêèëäÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíëÿ Ùç.Ñöëåéìàí àðàñûíäàêû îõøàðëûãëàðäàí äàíûøàðàã Ùç.Çöëãÿðíåéíèí äÿ Ãóðàíäà âÿñô åäèëÿí ñàëèh ãóëëàðäàí îëäóüóíó àíëàòäûã. Êèòàáäà âåðèëÿí áöòöí ìÿëóìàòëàð Ùç.Ñöëåéìàíûí èíñàíëàðûí hÿòòà àüûëëàðûíà áåëÿ ýÿòèðìÿäèéè âÿ áèëìÿäèéè ñÿíÿò âÿ åëì ñàhÿñèíäÿêè èøëÿðèíè îðòàéà

ãîéóð. Î, éàøàäûüû ìöääÿòäÿ áèð ÷îõ ñàhÿëÿðäÿ ôþâãÿëàäÿ òÿðÿããèíèí éàøàíìàñûíà ñÿáÿáêàð îëìóø ýöúëö áèð hþêìäàð, Àëëàhûí äÿéÿðëè áèð åë÷èñèäèð. Ùç.Çöëãÿðíåéí äÿ éåíÿ þç äþâðöíäÿ äöíéàäà hàêèìèééÿò ãóðìóø, ÷îõ éöêñÿê åëìè èëÿ úÿìèééÿòè èäàðÿ åòìèø áèð ðÿháÿð îëìóøäóð. Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí ãèññÿëÿðèíè þéðÿíäèéèìèç çàìàí äèããÿòèìèçè ÷ÿêÿí äèýÿð áèð ìþâçó äà àõûð çàìàíà àèä âåðèëÿí èøàðÿëÿðäèð. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, "Ãûçûë ÿñð" äÿ åéíèëÿ Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí äþâðëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè åëì, ñÿíÿò, òåõíîëîýèéà êèìè ñàhÿëÿðäÿ ôþâãÿëàäÿ òÿðÿããèíèí éàøàíàúàüû áèð äþâð îëàúàã. Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí äþâðëÿðè êå÷ìèøäÿ éàøàíûá, "Ãûçûë ÿñð" äþâðö èñÿ ýÿëÿúÿêäÿ éàøàíàúàã. Àíúàã ö÷ö äÿ Àëëàhûí áèçÿ áèëäèðäèéè ýåð÷ÿê õÿáÿðëÿðäèð. Ìåhäèëèê Ùç.Ñöëåéìàíûí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíèí éöêñÿê ÿõëàãûíûí àõûð çàìàíäà éåíèäÿí, äàhà ôÿðãëè âÿ ýåíèø áèð øÿêèëäÿ hÿéàòà êå÷ìÿñèäèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíèí øÿõñ-è

ìÿíÿâèëÿðè, ìÿíòèãëÿðè, ðóhëàðû, èúòèìàè áàõûøëàðû àõûð çàìàíäà þçöíö ýþñòÿðÿúÿê. Ùç.Ñöëåéìàí, Ùç.Çöëãÿðíåéí âÿ Ìåhäè äþâðëÿðè Èñëàìûí ýþçÿë ÿõëàãûíûí äöíéàäà ýåíèø øÿêèëäÿ éàéûëìàñû âÿ òÿòáèãèäèð. Ùÿð ö÷ö äÿ Àëëàhûí áÿéÿíäèéè äþâðëÿðäèð. Ãóðàíäà âÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíäÿ áèëäèðèëÿí Áóhòóíàñð, Íÿìðóä âÿ Ôèðîí äþâðëÿðè èñÿ øåéòàíûí âÿ èìàíñûçëûüûí hàêèì îëäóüó äþâðëÿðäèð. Áó äþâðëÿðäÿí ñîíðà Àëëàh Èñëàì ÿõëàãûíû íåúÿ hàêèì åòäèñÿ, àõûð çàìàíäà, éÿíè äöíéàíûí ñîí ìÿðhÿëÿñèíäÿ äÿ Ðÿááèìèç Èñëàì ÿõëàãûíûí hàêèì îëäóüó áèð äþâðö ãóëëàðûíà ýþñòÿðÿúÿê. Áàõ, áó, "Ãûçûë ÿñð"äèð. Áó ÷àü Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí äþâðëÿðèíèí þçöíö äàhà ýåíèø øÿêèëäÿ áöðóçÿ âåðìÿñèäèð. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, Ìåhäèëèê õîøáÿõòëèê, ñåâýè, äîñòëóã, âÿôà, ñöëh, ôÿäàêàðëûã, èíñàíïÿðâÿðëèê, ãàéüûêåøëèê êèìè õöñóñèééÿòëÿðèí äöíéàéà hàêèì îëìàñûäûð. Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíëÿ "Ãûçûë ÿñð" äþâðö àðàñûíäàêû îõøàðëûãëàðäàí áÿçèëÿðè áåëÿäèð.

Ìåhäèíèí äöíéà hàêèìèééÿòè ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí Èñëàì ÿõëàãûíû äöíéàäà áÿðãÿðàð åòìèøäèëÿð. Îíëàð ÷îõ ýåíèø áèð úîüðàôèéàéà hþêì åòìèø, ÷îõ ýöúëö áèð îðäóéà ñàhèá îëìóøäóëàð âÿ áó áàõûìäàí îíëàðûí äþâðö èëÿ "Ãûçûë ÿñð" àðàñûíäà áþéöê îõøàðëûãëàð íÿçÿðÿ ÷àðïûð. "Ãûçûë ÿñð" äþâðö äÿ Èñëàì ÿõëàãûíûí áöòöí äöíéàéà hàêèì îëàúàüû, èíñàíëàðûí àõûí-àõûí ìöñÿëìàí îëàúàãëàðû, èíêàð÷û èäåéàëàðûí éåð öçöíäÿí ñèëèíÿúÿéè, äèíèí Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) âàõòûíäàêû êèìè éàøàíàúàüû áèð äþâðäöð. "Ãûçûë ÿñð" äþâðöíäÿêè hàêèìèééÿò áÿçè hÿäèñëÿðäÿ áåëÿ òÿðèô åäèëèð: "(Ìåhäè) áöòöí äöíéàéà ìàëèê îëàúàãäûð" (Êèòàáöë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûðçàìàí, ñÿh.10).

238

"Ìåhäè øÿðãëÿ ãÿðá àðàñûíäàêû hÿð éåðè ôÿòh åäÿð" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.56).

Ìåhäèíèí ñàhèá îëäóüó õöñóñè åëì âÿ Ùç.Ñöëåéìàíà âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéíÿ áàüûøëàíàí áþéöê åëìëÿð Êèòàáûí ÿââÿëèíäÿ Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíà ìöõòÿëèô åëìëÿð ëöòô åòìÿñèíäÿí áÿhñ åòäèê. Î, Àëëàhûí èñòÿéè èëÿ úèíëÿðÿ âÿ øåéòàíëàðà hþêì åòìèø, ãóøëàðëà äàíûøìûø, ãàðûøãàëàðûí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûãëàðûíû äóéà áèëìèø, êöëÿê âÿ ìèñ ìÿäÿíè îíóí hþêìöíÿ âåðèëìèøäè. Áóíëàðûí hÿð áèðè Ùç.Ñöëåéìàíû äèýÿð èíñàíëàðäàí àéûðàí ìþúöçÿâè õöñóñèééÿòëÿðäèð. Ùç.Çöëãÿðíåéí ö÷öí Ãóðàíäà "Áåëÿ èäè. Áèç hÿëÿ îíóí éàíûíäà äàhà íÿëÿð îëäóüóíó äà áèëèðèê" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 91) øÿêëèíäÿ áèëäèðèëèð. Áóðàäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, î, Àëëàhûí åëì âåðäèéè ãóëëàðûíäàíäûð. Ìåhäè äÿ åéíèëÿ áó èêè ìöáàðÿê èíñàí êèìè õöñóñè åëìëÿðÿ ñàhèá îëàúàãäûð. Òàøêþïðöëöçàäÿ ßhìÿä ßôÿíäè "Ìþâçóàòóë óëóì" àäëû ÿñÿðèíäÿ (11246) Ìåhäèíèí úèôð åëìèíÿ âàãèô îëàúàüûíû ãåéä åòìèøäèð. Äèýÿð áèð hÿäèñäÿ èñÿ Ìåhäè hàããûíäà áó ìÿëóìàò âåðèëèð: "Î, hå÷ êèìèí áèëìÿäèéè ýèçëè áèð âÿçèééÿòÿ áÿëÿä÷è îëäóüó ö÷öí îíà Ìåhäè äåéèëìèøäèð" (Êèòàá-öë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûð çàìàí, ñÿh.77). Ïåéüÿìáÿðèìèç (ñ.ÿ.â.) Ìåhäèíèí åéíèëÿ Ùç.Ñöëåéìàí êèìè håéâàíëàðûí äèëèíè áèëÿúÿéèíè âÿ éåíÿ åéíèëÿ îíóí êèìè úèíëÿð öçÿðèíäÿ hàêèìèééÿòÿ ìàëèê îëàúàüûíû áèëäèðìèøäèð: "Î, (Ìåhäè) äîüðóëàíìûø, ãóø âÿ áöòöí håéâàíëàðûí äèëëÿðèíè áèëÿí áèðèñèäèð. Îíóí ö÷öí ÿäàëÿòè áöòöí èíñàíëàð âÿ úèíëÿð òÿðÿôèíäÿí úàðè îëàúàãäûð" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.188).

239

"Ãûçûë ÿñð"äÿ åëì âÿ òåõíîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ áàø âåðÿúÿê òÿðÿããè Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿí þéðÿíäèéèìèç êèìè, Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí äþâðëÿðèíäÿ åëì âÿ òåõíîëîýèéà ñàhÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê èðÿëèëÿéèøëÿð îëìóøäó. "Ãûçûë ÿñð"è òÿñâèð åäÿí hÿäèñëÿðÿ íÿçÿð ñàëäûãúà äà áóíà îõøàð âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã. "Ãûçûë ÿñð"äÿ åëì, òåõíîëîýèéà, ðàáèòÿ âÿ òèáá ñàhÿñèíäÿ áþéöê òÿðÿããè îëàúàã. Éåíè ÿëäÿ åäèëÿí hÿð øåé èíñàíëàðûí õèäìÿòèíÿ âåðèëÿúÿê âÿ áåëÿëèêëÿ, äöíéàíûí äþðä áèð éàíûíäà éàøàéàí èíñàíëàðûí hÿéàòû àñàíëàøàúàã. Ùÿäèñëÿðäÿ áó ìþâçóéà àèä èøàðÿëÿðäÿí áèðè áåëÿäèð: "...Èíñàí ÿëèíäÿêè ãàì÷ûéà äàíûøàúàã..." (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.152). Áÿëêÿ äÿ áó hÿäèñäÿ ýöíäÿëèê hÿéàòûìûçäà ðàáèòÿ âàñèòÿñè îëàí úèá òåëåôîíóíà èøàðÿ îëóíóð (ßí äîüðóñóíó Àëëàh áèëèð). Ùÿäèñëÿðäÿ "Ãûçûë ÿñð"äÿêè òåõíèêè òÿðÿããèéÿ äàèð äèýÿð äèããÿò÷ÿêèúè âÿ þíÿìëè èøàðÿ èñÿ áåëÿäèð: "Èíñàíëàð áèð þë÷ÿê áóüäà ÿêäèêäÿ ÿâÿçèíäÿ éåääè éöç þë÷ÿê òàïàúàã, èíñàí áèð íå÷ÿ òîõóì àòàúàã, 700 îâóú hàñèë åäÿúÿêäèð... ×îõ éàüûø éàüìàñûíà áàõìàéàðàã áèð äàìúûñû áåëÿ áîøà ýåòìÿéÿúÿê" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.164).

Àõûðçàìàíëà áàüëû hÿäèñëÿðäÿ áó äþâðäÿ éàøàíàúàã òÿðÿããèéÿ äÿ èøàðÿ åäèëèð. Áó ýöí ìîäåðí òåõíîëîýèéà èëÿ êÿíä òÿñÿððöôàòûíäà éöêñÿê ìÿhñóëäàðëûüûí ÿëäÿ åäèëìÿñè áó èøàðÿëÿðäÿí áèðèäèð.

Áó hÿäèñëÿ òåõíîëîýèéàíûí áèð ìÿhñóëó îëàí ìàøûíëàð âàñèòÿñèëÿ ìöàñèð êÿíä òÿñÿððöôàòûíà äèããÿò ÷ÿêèëìèø îëà áèëÿð. Áèëäèéèìèç êèìè, ÿââÿëëÿð òàðëàëàðûí ÿêèëìÿñè âÿ ÿëäÿ åäèëÿí ÿêèí ìÿhñóëëàðûíûí éûüûëìàñû ö÷öí ÷îõ âàõò âÿ ýöú òÿëÿá åäèëèðäè. Àíúàã òåõíîëîýèéàäàêû òÿðÿããè êÿíä òÿñÿððöôàòû ñàhÿñèíäÿ ÷îõ áþéöê äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëìóø, áó éåíè ìöõòÿëèô ìàøûíëàð èñòÿð ÿêèíè, èñòÿðñÿ äÿ áè÷èíè àñàíëàøäûðìûøäûð. Áóíóíëà éàíàøû òîõóì íþâëÿðèíèí éàõøûëàøäûðûëìàñû èñòåhñàëäà ÷îõ áþéöê èðÿëèëÿéèøÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Âÿ òåõíîëîýèéà èíêèøàô åòäèêúÿ éåíè öñóëëàð òÿêìèëëÿøäèðèëèð âÿ ìÿhñóëäàðëûã àðòûð. Ìåhäè äþâðöíäÿ áó ñàhÿäÿ ÷îõ áþéöê èíêèøàô îëàúàã, òÿñÿððöôàòëà ìÿøüóë îëàí èíñàíëàðûí hÿéàòû àñàíëàøàúàã ("Ãûçûë ÿñð"äÿ éàøàíàúàã åëìè-òåõíèêè òÿðÿããèéÿ äàèð ÿòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: "Ãûçûë ÿñð", Ùàðóí Éÿhéà, Âóðàë Éàéûí÷ûëûã, 1999).

241

Áó ýöí òÿñÿððöôàò ñàhÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí íàèëèééÿòëÿ ÷þëëÿð äÿ éàøûëëàøäûðûëìàãäà âÿ ìÿhñóëäàð hàëà ýÿòèðèëìÿêäÿäèð.

Ùåéâàíëàðà ñåâýèéÿ þíÿì âåðèëìÿñè Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí håéâàíëàðëà ãàéüû, øÿôãÿò âÿ ñåâýè äîëó äàâðàíûøûíà äàèð áÿçè ìÿëóìàòëàð âåðèëèð. ßââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ îíóí ãàðûøãàëàðà çÿðÿð âåðìÿêäÿí áåëÿ ÷ÿêèíäèéèíäÿí, àòëàðà îëàí ñåâýèñèíäÿí äàíûøìûøäûã. "Ãûçûë ÿñð" ìÿðhÿëÿñèíäÿ äÿ håéâàíëàðà îëàí ñåâýè òÿøâèã åäèëÿúÿê. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíäÿ áó äþâðäÿ hÿð íþâ håéâàíû èçëÿìÿê âÿ ñåâÿ áèëìÿê ö÷öí øÿðàèò éàðàäûëàúàüûíäàí õÿáÿð âåðèëèð. Áó ìþâçóäàêû hÿäèñëÿðäÿí áÿçèñè áåëÿäèð: "...Èíñàí ãîéóí âÿ håéâàíëàðûíà "hàéäû, ýåäèí îòëàéûí" äåéÿúÿê, îíëàð ýåäÿúÿêëÿð, ÿêèíèí îðòàñûíäàí êå÷äèêëÿðè âàõò áèð ñöíáöëö áåëÿ àüûçëàðûíà àëìàéàúàã, èëàí âÿ ÿãðÿáëÿð êèìñÿéÿ çÿðÿð âåðìÿéÿúÿê, âÿhøè håéâàíëàð ãàïûëàðûí þíöíäÿ äóðàúàã âÿ hå÷ êèìÿ çÿðÿðëÿðè äÿéìÿéÿúÿê..." (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.245).

242

"Èëàíëàð óøàãëàðëà, èíÿêëÿð àñëàíëàðëà êå÷èíÿ áèëÿúÿê..." (ßëÃàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.64). Éóõàðûäàêû hÿäèñëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, "Ãûçûë ÿñð"ëÿ Ùç.Ñöëåéìàí äþâðö àðàñûíäàêû äèýÿð áèð äèããÿò÷ÿêèúè áÿíçÿðëèê äÿ håéâàíëàð öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿòäèð. Ùç.Ñöëåéìàí ãóøëàð áàøäà îëìàãëà ìöõòÿëèô úàíëûëàð öçÿðèíäÿ íåúÿ hàêèìèééÿò ãóðìóøäóñà, "Ãûçûë ÿñð" äþâðöíäÿ äÿ håéâàíëàðûí öçÿðèíäÿ éûðòûúû håéâàíëàðûí èíñàíëàðà çÿðÿð âåðìÿñèíèí ÿíýÿëëÿíÿúÿéè øÿêèëäÿ áèð hàêèìèééÿò îëàúàã.

Ñöëh òÿðÿôäàðû îëìàëàðû âÿ äèïëîìàòèê éîëó ñå÷ìÿëÿðè Ùç.Ñöëåéìàíûí ãîíøó þëêÿëÿðëÿ îëàí ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ õåéèðõàh, áàüûøëàéàí, ñöëhïÿðâÿð îëäóüóíó ÿââÿë äÿ âóðüóëàìûøäûã. Î, ïðîáëåìëÿðè äèïëîìàòèê éîëëà hÿëë åòìÿéÿ öñòöíëöê âåðìÿêäÿ âÿ äåìîêðàòèê öñóëëàð òÿòáèã åòìÿêäÿäèð. Ùç.Ñöëåéìàí éàøàäûüû äþâðäÿ ÷îõ éöêñÿê áèð ìÿäÿíèééÿò áÿðãÿðàð åòìèø âÿ hàêèìèééÿòèíäÿ äÿ äèïëîìàòèéàéà, ñÿíÿòÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ äèããÿò éåòèðìèøäè. ×îõ ýöúëö, ãàðøûñûàëûíìàç îðäóëàðà ñàhèá îëñà äà hÿðáè ýöúöíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿìèøäè. Ùç.Çöëãÿðíåéí èñÿ ÿòðàôûíäàêû õàëãëàð òÿðÿôèíäÿí "éåð öçöíäÿ ÿõëàãñûçëûüûí âÿ ôèòíÿíèí ãàðøûñûíà àëàí èíñàí" êèìè òàíûíìûø, èíñàíëàðà ñöëh âÿ ðàhàòëûã ýÿòèðÿí áèð ëèäåð îëìóøäóð. Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí äþâðëÿðè áó áàõûìäàí "Ãûçûë ÿñð" äþâðöíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð. "Ãûçûë ÿñð"äÿ äÿ èíñàíëàð þç èñòÿêëÿðè èëÿ ìöñÿëìàí îëàúàã, hå÷ áèð ìöíàãèøÿéÿ ñÿáÿá îëìàäàí Èñëàì ÿõëàãû áöòöí äöíéàéà hàêèì îëàúàã. Áó ìÿðhÿëÿíè òÿñâèð åäÿí hÿäèñëÿð áóíëàðäûð: "Çàìàíûíäà íÿ áèð êèìñÿ éóõóäàí îéàíäûðûëàúàã, íÿ äÿ áèð êèìñÿíèí áóðíó ãàíàéàúàãäûð" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.42).

244

"Ìåhäè Ïåéüÿìáÿðèí éîëó èëÿ ýåäÿúÿê, éàòàí èíñàíû îéàíäûðìàéàúàã, ãàí äà àõûòìàéàúàãäûð" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.163). Ùÿäèñëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ìåhäè Èñëàì ÿõëàãûíû áöòöí äöíéàéà ñöëh éîëó èëÿ hàêèì åäÿúÿê, ìöhàðèáÿ âÿ òîããóøìàëàðäàí ãà÷àúàãäûð. Ìåhäèíèí ýåäÿúÿéè éîë áöòöí äöíéà ìèãéàñûíäà éöêñÿê áèð ìÿäÿíèééÿòëÿ èíñàíëàðû Èñëàì ÿõëàãûíà úÿëá åòìÿñè îëàúàã. Áó ìÿðhÿëÿäÿ Àëëàhûí ðèçàñû èëÿ àøàüûäàêû àéÿëÿð þçöíö ýþñòÿðÿúÿêäèð: "Àëëàhûí êþìÿéè âÿ çÿôÿð ýÿëäèéè çàìàí; Èíñàíëàðûí äÿñòÿäÿñòÿ Àëëàhûí äèíèíÿ äàõèë îëäóãëàðûíû ýþðäöéöí çàìàí Ðÿááèíè hÿìä-ñÿíà èëÿ òÿãäèñ åò âÿ Îíäàí áàüûøëàíìàüûíû äèëÿ. Ùÿãèãÿòÿí, Î, òþâáÿëÿðè ãÿáóë åäÿíäèð!" ("Íÿñð" ñóðÿñè, 13).

Äèí ÿõëàãûíà äÿâÿò ìÿñÿëÿñèíäÿ ãÿðàðëû îëìàëàðû âÿ úÿëä äàâðàíìàëàðû Ùç.Ñöëåéìàí âåðäèéè àüûëëû âÿ ñöðÿòëè ãÿðàðëàðëà áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë áèð þðíÿêäèð. Ñÿáà þëêÿñèíè èìàí åòìÿéÿ äÿâÿò åòìÿê ö÷öí éàçäûüû ìÿêòóá îíóí òÿáëèü ýöúöíö ýþñòÿðÿðêÿí åëì ñàhèáè áèð èíñàíûí âàñèòÿñèëÿ Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòûíû ýÿòèðòìÿñè ñöðÿòëè ãÿðàð âåðìÿñèíè à÷ûãëàéûð. Ùç.Çöëãÿðíåéíèí Éÿúóú âÿ Ìÿúóú àäëû ãþâìöí òÿðáèéÿñèçëèéèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí äÿðhàë ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð éûõûëìàéàúàã ýöúëö áèð ñÿää òèêìÿñè äÿ îíóí ýöúöíöí âÿ àüëûíûí áèð íöìàéèøèäèð. "Ãûçûë ÿñð" äÿ áó áàõûìäàí Ùç.Ñöëåéìàí âÿ Ùç.Çöëãÿðíåéí äþâðöíÿ ÷îõ áþéöê îõøàðëûã ýþñòÿðÿúÿê. "Ãûçûë ÿñð" äþâðöíäÿ èíñàíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ Èñëàìà öç òóòàúàã, áóíóí ö÷öí ÷îõ ýåíèø ÿhàòÿëè âÿ ñöðÿòëè èøëÿð ýþðÿúÿêëÿð. Úÿìèééÿòëÿð áèð-áèðèíèí àðõàñûíúà Èñëàì ÿõëàãûíû ìÿíèìñÿéÿúÿê, ÿêñ ôèêèðäÿ îëàíëàð îðòàäàí ãàëõàúàã, hÿð íþâ çöëì ñèñòåìè òàðèõèí ãàðàí-

245

ëûãëàðûíäà ìÿhâ îëóá ýåäÿúÿê. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû áþéöê Èñëàì àëèìè Ìóhéèääèí ßðÿáè áóíëàðû áèëäèðìèøäèð: "Àëëàh îíà (Ìåhäèéÿ) î ãÿäÿð ýöú âåðÿúÿê êè, áèð ýåúÿíèí è÷èíäÿ çöëìö âÿ ÿhëèíè îðòàäàí ãàëäûðàúàã, äèíè èãàìÿ åäÿúÿê, Èñëàìû úàíëàíäûðàúàã, ÿhÿìèééÿòñèç áèð hàëà ýÿëäèêäÿí ñîíðà îíà éåíèäÿí ãèéìÿò ãàçàíäûðàúàã, þëöìöíäÿí ñîíðà îíó äèðèëäÿúÿê... ßñðèíäÿ úàhèë, çöëìêàð âÿ ãîðõàã îëàí áèð àäàì ñîíðà äÿðhàë àëèì, úÿñóð âÿ ìÿðä îëàúàã... Äèíè Ðÿñóëóëëàhûí (ñ.ÿ.â.) çàìàíûíäà îëäóüó êèìè åéíèëÿ òÿòáèã åäÿúÿê..." (Ìóhéèääèí ßðÿáè ÿë-ßíäÿëöñó, Ôöòóhàò-öë Ìÿêêèéÿ, Áàá 66; Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.186).

Àáàäëàøäûðìà èøëÿðèíÿ áþéöê äèããÿò éåòèðèëìÿñè Ùç.Ñöëåéìàíûí àáàäëûã èøëÿðèíÿ ýþñòÿðäèéè äèããÿòäÿí êèòàáûí ÿââÿëèíäÿ ýåíèø äàíûøìûøûã. Î, ÿìðè àëòûíäà èøëÿéÿí áèíà óñòàñû úèíëÿðäÿí âÿ øåéòàíëàðäàí éàðàðëàíàðàã ãàëàëàð, håéêÿëëÿð, ÷àíàãëàð âÿ ãàçàíëàð äöçÿëòäèðìèøäè. Îíóí ýþðêÿìëè ñàðàéûíû ýþðÿí hàìû - áàøäà Ñÿáà ìÿëèêÿñè îëìàãëà - håéðàí ãàëìûøäûëàð. Ùç.Çöëãÿðíåéíèí ÷ÿêäèéè ñÿääèí òèêèíòèñèíäÿ èñÿ Àëëàhûí äèëÿìÿñèíäÿí áàøãà éûõûëìàéàúàã ãÿäÿð ýöúëö îëàí áèð òåõíèêàäàí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèçèí (ñ.ÿ.â.) hÿäèñëÿðèíäÿ "Ãûçûë ÿñð"äÿ äÿ àáàäëàøäûðìà èøëÿðèíÿ áþéöê þíÿì âåðèëÿúÿéèíÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð. Áó äþâðäÿ øÿhÿðëÿðÿ ðàhàòëûã âÿ ñöëhëÿ éàíàøû öñòöí áèð ìÿäÿíèééÿò äÿ ýÿòèðèëÿúÿêäèð. Áó hÿäèñëÿðäÿí áèðè áåëÿäèð: "Ìåhäè Êîíñòàíòèíèééÿ âÿ äèýÿð éåðëÿðèí àáàäëûüûíà ÷àëûøûð" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.40).

246

Çÿíýèíëèê âÿ ÿçÿìÿòäÿí Èñëàìûí ìÿíôÿÿòè, Àëëàhûí ðèçàñû ö÷öí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðè Ùç.Ñöëåéìàí ñàhèá îëäóüó çÿíýèíëèêëÿðäÿí Àëëàhûí äèíèíè àíëàòìàã âÿ Èñëàì ÿõëàãûíû äöíéàäà éàéìàã ö÷öí ÷îõ ýþçÿë øÿêèëäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäè. Ôÿòh åòäèéè þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí èíñàíëàðû èëê îëàðàã Àëëàhà èìàí åòìÿéÿ âÿ òÿñëèì îëìàüà äÿâÿò åòìèøäè. Ñÿáà þëêÿñèíÿ ýþíäÿðäèéè Èñëàìà äÿâÿò ìÿêòóáó áó ìþâçóäà ÷îõ ìöhöì áèð ñöáóòäóð. "...Ðÿááèìèí ìÿíÿ âåðäèéè äàhà éàõøûäûð..." ("Êÿhô" ñóðÿñè, 95) àéÿñèíäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Ùç.Çöëãÿðíåéí äÿ Àëëàhûí íåìÿòè èëÿ ñàüëàì áèð èãòèäàðà ñàhèáäèð. Âÿ áó áþéöê ýöúäÿí äöíéàäà ÿõëàãñûçëûüû ÿíýÿëëÿìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. "Ãûçûë ÿñð" ìÿðhÿëÿñèíäÿ äÿ èíñàíëàð ÷îõ áþéöê áèð çÿíýèíëèéÿ, ñöëhÿ âÿ ðàhàòëûüà ãîâóøàúàãëàð. Ìåhäè äöíéàíûí áöòöí çÿíýèíëèéèíäÿí Àëëàhûí äèíèíè hàêèì ãûëìàã ö÷öí éàðàðëàíàúàã, ôÿòh åòäèéè þëêÿëÿðäÿ ýþçÿë ÿõëàãû âÿ ñöëhö ÿñàñ ýþòöðÿúÿêäèð. Îíóí òàéûáÿðàáÿðè îëìàéàí áó öñóëëàðû èíñàíëàðûí öðÿéèíèí Èñëàì ÿõëàãûíà ãàðøû éóìøàëìàñûíà ñÿáÿá îëàúàã âÿ Èñëàì ÿõëàãû ÷îõ ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áöòöí äöíéàéà hàêèì îëàúàãäûð. Áó ìþâçóäàêû hÿäèñëÿðäÿí áÿçèëÿðè áó øÿêèëäÿäèð:

"Öììÿòèì àðàñûíäà Ìåhäè ÷ûõàúàã, Àëëàh îíó èíñàíëàðû çÿíýèí åòìÿê ö÷öí ýþíäÿðÿúÿêäèð. Öììÿò íåìÿòëÿíÿúÿê, håéâàíëàð ÷îõëó éåéèá-è÷ÿúÿê, ÿðç áèòêèñèíè ÷ûõàðàúàã..." (Êèòàá-öë áóðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûð çàìàí, ñÿh.15). "...Áèÿòäÿí ÿââÿë èíñàíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ îíà àõûí åäÿúÿêëÿð âÿ îðà ýåäÿí hÿð êÿñ îíäàí áÿðÿêÿò ãàçàíàúàãäûð" (ßë Êÿâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.25).

"Ãûçûë ÿñð"äÿ îëàúàã áîëëóã âÿ áÿðÿêÿò Àéÿëÿðäÿí Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíäÿ ÷îõ áþéöê áèð çÿíýèíëèéèí éàøàíäûüû âÿ èíñàíëàðûí õîø hÿéàò ñöðäöéö àíëàøûëûð. Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàðàéû ñîí äÿðÿúÿ ÿçÿìÿòëè âÿ ýþçÿëäèð, ÷îõ áþéöê îðäóëàðû âàðäûð âÿ áöòöí äöíéàéà hàêèì îëìóøäóð. "Ãûçûë ÿñð" äÿ þç áîëëóã âÿ áÿðÿêÿòè èëÿ Ùç.Ñöëåéìàí äþâðöíÿ ÷îõ áþéöê áèð áÿíçÿðëèê ýþñòÿðÿúÿêäèð. Èíñàíëàðà áöòöí èñòÿäèêëÿðè ñàéûëìàäàí, ÷îõ-÷îõ âåðèëÿúÿê, hàâàäàêû ãóøëàð áåëÿ Ìåhäèíèí õèëàôÿòèíäÿí ðàçû îëàúàãäûð. Ïåéüÿìáÿð ÿôÿíäèìèçèí (ñ.ÿ.â.) "Ãûçûë ÿñð"äÿêè áîëëóüó, áÿðÿêÿòè âÿ ðàhàò øÿðàèòè òÿñâèð åäÿí áÿçè ìöôÿññÿë à÷ûãëàìàëàðû áåëÿäèð: "Î çàìàí éåð âÿ ýþé ÿhëè, áöòöí âÿhøè håéâàíëàð, ãóøëàð, hÿòòà äÿíèçäÿêè áàëûãëàð áåëÿ îíóí õèëàôÿòè èëÿ ñåâèíÿúÿêäèð. Îíóí äþâðöíäÿ àõàí ÷àéëàð áåëÿ ñóéóíó ÷îõàëäàúàãäûð" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.31). "...Öììÿòèí îíóí çàìàíûíäà éàõøû âÿ ïèñèí áÿíçÿðè èëÿ íåìÿòëÿíäèéè áèð íåìÿòëÿ íåìÿòëÿíÿúÿê, ñÿìà öçÿðèèíÿ áîë éàüûø éàüäûðàúàã, ÿðç áèòêè-

252

"Ñîíðà äà Àëëàhûí íåìÿòè âÿ ëöòôö ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíÿ hå÷ áèð ÿçèééÿò òîõóíìàäàí ýåðè äþíäöëÿð âÿ Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìûø îëäóëàð. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh áþéöê ìÿðhÿìÿò ñàhèáèäèð" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 174).

ñèíäÿí hå÷ áèð øåé ñàõëàìàéàúàãäûð" (Êèòàá-öë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûð çàìàí, ñ.9). "...Ñÿìà éàüûøûíû åíäèðÿúÿê, éåð áÿðÿêÿòèíè ÷ûõàðàúàã, öììÿòèì îíóí çàìàíûíäà ÿââÿëëÿð ýþðöíìÿìèø áèð øÿêèëäÿ ðàhàòëûüà ÷àòàúàãäûð" (Êèòàá-öë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèééèë àõûð çàìàí, ñÿh.9). "Ìÿhÿììÿä öììÿòèíèí êþíëö çÿíýèíëèêëÿ äîëàúàãäûð" (ßë Êÿâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.20). "Ýþéäÿí ÷îõëó ðÿhìÿò éàüàúàã, éåðëÿðäÿ áÿðÿêÿò àðòàúàã, áöòöí äÿôèíÿëÿðè òàïàúàã" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.164).

"Ãûçûë ÿñð" äþâðöíäÿêè ÿäàëÿò âÿ õîøìÿðàìëûëûã Ùç.Ñöëåéìàí õîøìÿðàìëû áèð hàêèìèééÿòÿ ìàëèêäèð âÿ îíóí äåìîêðàòèê éîëëàðëà hÿðÿêÿò åòìÿñè äèããÿòè ÷ÿêìÿêäÿäèð. Åéíè âÿçèééÿòè "Ãûçûë ÿñð" ö÷öí äÿ ñþéëÿéÿ áèëÿðèê. Èñëàì ÿõëàãûíûí áöòöí äöíéàéà hàêèì îëäóüó "Ãûçûë ÿñð" äþâðöíäÿ äÿ õîøìÿðàìëû âÿ ñöëh äîëó áèð äöíéà áÿðãÿðàð îëàúàãäûð. Èíñàíëàðà øÿôãÿò, ãàéüû âÿ ìÿðhÿìÿò ýþñòÿðèëÿúÿê, áöòöí äèíäÿí îëàí èíñàíëàð õîøáÿõò âÿ òÿhëöêÿñèç éàøàéàúàãäûð. Äöíéà çÿíýèíëèêëÿðè èíñàíëàð àðàñûíäà áÿðàáÿð áþëöíÿúÿê, éåð öçöíäÿ êàñûáëûã âÿ éîõñóëëóã àðàäàí ýþòöðöëÿúÿê. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû áÿçè hÿäèñëÿð áåëÿäèð: "Çöëì âÿ éàëàíëà äîëó îëàí äöíéà î, ýÿëäèêäÿí ñîíðà ÿäàëÿòëÿ äàøàúàãäûð" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð. ñÿh.20). "Ùç.Ìåhäè î ãÿäÿð ìÿðhÿìÿòëè îëàúàãäûð êè, äþâðöíäÿ íÿ áèð èíñàí éóõóñóíäàí îéàíäûðûëàúàã, íÿ äÿ áóðíó ãàíàéàúàãäûð" (ßë-Ãàâëóë ìöõòÿñÿð ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë ìöíòÿçÿð, ñÿh.44).

254

Ùèúðè 1280 òàðèõëè úÿëè ñöëöñ õÿòò. "Ùèêìÿòëÿðèí ÿí áþéöéö Àëëàh ãîðõóñóäóð" éàçûëûá. Ñàü òÿðÿôäÿ Ñåéèä Àáäóëëàh òÿðÿôèíäÿí íÿñh õÿòòè èëÿ éàçûëìûø "ßíàì" ñóðÿñèíèí èëê àéÿëÿðè.

"Î (Ìåhäè), ÿðçÿ ñàhèá îëóð âÿ îíäàí ÿââÿëêè òÿçéèã âÿ çöëìëÿ îëàí ÿðçè ÿäàëÿòëÿ ÿâÿç åäèð. Ñèçäÿí îíà êèì ÷àòàðñà, ãàð öñòöíäÿ ñöðöíÿúÿê îëñà áåëÿ îíà ãîøóëñóí, ÷öíêè î, Ìåhäèäèð" (Êèòàá-öë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûð çàìàí, ñÿh.14). "...Îíóí äþâðöíäÿ éàõøû èíñàíëàðûí éàõøûëûüû àðòàúàã, ïèñëÿðÿ ãàðøû áåëÿ éàõøûëûã åäèëÿð" (Êèòàá-öë áöðhàí ôè ÿëàìÿò-èë Ìåhäèéé-èë àõûð çàìàí, ñÿh.17). "Áöòöí þëêÿëÿð îíà ãàïûëàðûíû à÷àúàãëàð... Éåð öçöíäÿ òÿhëöêÿñèçëèê âÿ ñöêóò hàêèì îëàúàã" (Ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè, ñÿh.164).

255

Íÿòèúÿ

óðà ãÿäÿð Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíà áÿõø åòäèéè áÿíçÿðñèç íåìÿòëÿðäÿí âÿ ÿââÿëëÿð hå÷ áèð èíñàíà âåðèëìÿìèø éöêñÿê åëìëÿðäÿí áÿhñ åòäèê. Áóíëàðû äèããÿòëÿ âÿ íöìóíÿ ýþòöðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ îõóéàí hÿð èíñàí ö÷öí Ùç.Ñöëåéìàí ãèññÿñèíäÿ ÷îõ äÿéÿðëè þéöäëÿð âÿ áó ýöíöìöçÿ èøàðÿ åäÿí ìàðàãëû ìÿëóìàòëàð âàð. Ùç.Ñöëåéìàí áèð äþâëÿò àäàìû îëàðàã èäåàë áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Ùÿð ìöñÿëìàíûí áó ìöáàðÿê èíñàíûí ýþçÿë äàâðàíûøûíäàí íöìóíÿ ýþòöðìÿñè ëàçûìäûð. Ùÿð ìöñÿëìàí Ùç.Ñöëåéìàí êèìè ÿäàëÿòëè, òÿâàçþêàð, èõëàñëû, àüûëëû, òÿäáèðëè, ñÿáðëè âÿ ãÿðàðëû îëìàëûäûð. ×öíêè Àëëàhûí áöòöí áÿøÿðèééÿòÿ íöìóíÿ ýþñòÿðäèéè áó ÿõëàã àõèðÿòäÿ îëäóüó êèìè áó äöíéàäà äà èìàí ýÿòèðÿíëÿðè áþéöê óüóðëàðà âÿ çÿôÿðëÿðÿ àïàðàí áèð éîëäóð. ßââÿëäÿ äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàí êèìè äöíéàäà áþéöê áèð ýöú âÿ hàêèìèééÿò ÿëäÿ åäÿí Ùç.Çöëãÿðíåéíäÿí äÿ áÿhñ åäèëèð. Ùç.Çöëãÿðíåéíèí äÿ hÿéàòûíäà ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë íöìóíÿëÿð âàð. Àëëàh îíà "Áèç îíó éåð öçÿðèíäÿ

257

ìþhêÿìëÿíäèðèá ãöââÿòëÿíäèðìèø âÿ hÿð øåé âåðìèøäèð" ("Êÿhô" ñóðÿñè, 84). Î, ýåòäèéè hÿð éåðäÿ èíñàíëàðà ðàhàòëûã, òÿhëöêÿñèçëèê âÿ ÿäàëÿò áÿõø åòìèø, Àëëàhûí äèíèíè hàêèì äèíÿ ÷åâèðìèøäè. Ìöñÿëìàíëàðûí áó ýöúëö âÿ ãÿðàðëû õàðàêòåðÿ ñàhèá îëàí ìöáàðÿê èíñàíû äà þçëÿðèíÿ íöìóíÿ ýþòöðìÿñè ëàçûìäûð. (ßòðàôëû ìÿëóìàò ö÷öí áàõ: ""Êÿhô" ñóðÿñèíäÿí ýöíöìöçÿ èøàðÿëÿð", Ùàðóí Éÿhéà, Êöëòöð Éàéûí÷ûëûã, 2001). ßýÿð ìöñÿëìàíëàð Àëëàhûí áèð hèäàéÿò ðÿháÿðè îëàðàã ýþíäÿðäèéè áó ìöáàðÿê èíñàíëàðûí ÿõëàãûíû âÿ áöòöí hÿéàòûíû þçëÿðèíÿ þðíÿê àëñà âÿ ñàäÿúÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû hÿäÿôëÿñÿ, îíëàð äà ìöòëÿã áþéöê áèð óüóð âÿ çÿôÿð ÿëäÿ åäÿúÿêëÿð. Èñëàì ÿõëàãûíûí äöíéà hàêèìèééÿòèíÿ àèä èøàðÿëÿðè áó ýöí áèðáèðèíèí àðäûíúà ýåð÷ÿêëÿøìÿêäÿäèð. Áöòöí äöíéàäà Àëëàhà äþíöø áþéöê áèð ñöðÿòëÿ àðòìàãäàäûð. Õöñóñèëÿ äÿ Èñëàìëà áàüëû õÿáÿðëÿð äöíéàíûí ÿí ÷îõ îõóíàí ãÿçåòëÿðèíäÿ éåð àëìàãäà, ôÿðãëè äèíëÿðÿ ìÿíñóá ìèíëÿðëÿ èíñàí Èñëàìû ãÿáóë åäèá Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) éîëóíà òàáå îëìàãäàäûð. Èíñàíëàðû ñöëhÿ, ðàhàòëûüà, õîøìÿðàìëû îëìàüà äÿâÿò åäÿí Èñëàì ÿõëàãû äàhà éàõûíäàí þéðÿíèëäèêúÿ hå÷ øöáhÿñèç êè, áó éþíÿëèø ýåòäèêúÿ àðòàúàãäûð. Áöòöí áó èíêèøàôäàí Àëëàhûí èçíè èëÿ Èñëàì ÿõëàãûíûí äöíéàäàêû hàêèìèééÿòèíèí ÷îõ ýöúëö áèð ëèäåð ìèëëÿòèí áèðèíúèëèéè øÿðòèëÿ ÷îõ ãûñà ìöääÿòäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿ áèëÿúÿéè àíëàøûëûð. Äöíéàäà áó òÿúðöáÿéÿ âÿ ýöúÿ ñàhèá îëàí éåýàíÿ ìèëëÿò áþéöê òöðê ìèëëÿòèäèð. Áó, hàçûðäà áèð ÷îõ Ãÿðá ñèéàñÿò÷èñè âÿ ñòðàòåãè òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëÿí áèð hÿãèãÿòäèð. Áó ýöí ìöíàãèøÿëÿðèí âÿ õàîñóí ìÿðêÿçè îëàí Áàëêàíëàð, Îðòà Àñèéà, Ãàôãàç, Îðòà Øÿðãëÿ éàíàøû áöòöí äöíéà þëêÿëÿðè Èñëàì ÿõëàãûíûí òöðê ìèëëÿòèíèí ëèäåðëèéè èëÿ ýÿòèðäèéè ðàhàòëûã âÿ ñöëh ñàéÿñèíäÿ hàçûðäà è÷èíäÿ îëäóãëàðû õàîñ øÿðàèòèíäÿí ÷ûõàúàã. XXI ÿñð Àëëàhûí èçíè èëÿ òöðê ìèëëÿòèíèí äöíéàéà Èñëàì ÿõëàãû èëÿ éîë ýþñòÿðäèéè âÿ úÿííÿò êèìè áèð äöíéàíûí éàðàíìàñûíäà ëèäåðëèê åòäèéè ìöáàðÿê áèð äþâð îëàúàã. 258

Ãóðàíäà úèíëÿð

èòàáûí ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðèíäÿ úèíëÿðèí Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ âåðèëìÿñèíèí îíóí ö÷öí Àëëàhäàí áþéöê áèð äÿñòÿê îëäóüóíó ãåéä åòäèê. Áó éåðäÿ Ãóðàíäà úèíëÿð hàããûíäà âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðà òîõóíàã. Ãóðàíäà úèíëÿðèí îääàí éàðàäûëäûüû áèëäèðèëèð. Ìöâàôèã àéÿëÿð áó øÿêèëäÿäèð: "Úàííû äà òöñòöñöç (òÿìèç) îääàí Î õÿëã åòäè" ("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 15). "Úàí òàéôàñûíû äàhà þíúÿ òöñòöñöç îääàí õÿëã åòìèøäèê" ("Ùèúð" ñóðÿñè, 27). Ãóðàí àéÿëÿðè þéðÿíèëÿíäÿ úèíëÿðèí äÿ åéíèëÿ èíñàí úÿìèééÿòëÿðè êèìè áèð hÿéàòûíûí îëäóüó ýþðöíöð. Àéÿëÿðäÿ úèíëÿðèí äÿ ýÿëèá-ýåòìèø öììÿòëÿðèíèí îëìàñûíäàí áÿhñ åäèëèð. Îíëàðûí äà ñîéëàðû âÿ àòàëàðû âàð ("ßðàô" ñóðÿñè, 38; "Êÿhô" ñóðÿñè, 50). Úèíëÿð èíñàíëàðäàí äàhà ôÿðãëè áèð þë÷ö âÿ ÷ÿð÷èâÿäÿ éàøàéûð, àíúàã èíñàíëàðû ýþðÿ, îíëàðûí äàíûøûüûíû äèíëÿéÿ áèëèð.

Úèíëÿðäÿí èôðèò Ùç.Ñöëåéìàíà î, hÿëÿ éåðèíäÿí ãàëõìàäàí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòûíû ýÿòèðÿ áèëÿúÿéèíè ñþéëÿìèø âÿ "...Ìÿí áó èøè ýþðìÿ éÿ ÷îõ ãöââÿòëèéÿì, åòèáàðëûéàì!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 39) äåéÿ áèëäèðìèøäèð. Áó èôàäÿ èëÿ îíóí áèð éåðäÿí äèýÿð áèð éåðÿ ÷îõ áþéöê áèð ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ, áèð ìàääÿíè áàøãà éåðÿ àïàðà áèëìÿñèíÿ èøàðÿ åäèëìèø îëà áèëÿð. Àëëàh úèíëÿðè éàðàòìàñûíûí ìÿãñÿäèíè "Ìÿí úèíëÿðè âÿ èíñàíëàðû éàëíûç Ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿê ö÷öí éàðàòäûì!" àéÿñè èëÿ áèëäèðìèøäèð ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 56). Îíëàð äà åë÷èëÿð âÿ åë÷èëÿðÿ åíäèðèëÿí Êèòàáëàð âàñèòÿñèëÿ õÿáÿðäàð îëóíóá ãîðõóäóëóð, äöíéàäà íåúÿ äàâðàíàúàãëàðû èëÿ ñûíàíûð, èáàäÿò âÿ èòàÿò åäèð, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ Àëëàhäàí áèð ÿâÿç àëûðëàð. Àëëàh "ßíàì" ñóðÿñèíäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèð: "Åé úèí âÿ èíñàí òàéôàñû! Ìÿýÿð ñèçÿ þç è÷ÿðèíèçäÿí àéÿëÿðèìè ñþéëÿéÿí âÿ áó ýöíöíöçöí ýÿëèá ÷àòàúàüû áàðÿäÿ ñèçÿ õÿáÿðäàðëûã åäÿí ïåéüÿìáÿðëÿð ýÿëìÿäèìè? Îíëàð äåéÿúÿêëÿð: "Áèç þç ÿëåéhèìèçÿ øàhèäèê!" Äöíéà hÿéàòû îíëàðû àëäàòäû âÿ îíëàð êàôèð îëäóãëàðû áàðÿäÿ þç ÿëåéhëÿðèíÿ øÿhàäÿò âåðäèëÿð" ("ßíàì" ñóðÿñè, 130). Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, úèíëÿðëÿ èíñàíëàðûí èìòàhàíû áèð-áèðèíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð. Îíëàðûí äà áÿçèëÿðè äöíéà hÿéàòûíûí ìöâÿããÿòè áÿçÿêëÿðèíÿ àëäàíûð, õÿáÿðäàð åäèëäèêëÿðè hàëäà hèäàéÿò éîëóíäàí óçàãëàøûðëàð. Éåíÿ äÿ Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿí úèíëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðèí òÿáëèüèíè äèíëÿäèêëÿðè, Ãóðàí îõóíàðêÿí îíà ãóëàã àñäûãëàðû âÿ þéðÿíäèêëÿðè èëÿ þç ãþâìëÿðèíè õÿáÿðäàð åòäèêëÿðè àíëàøûëûð. Úèíëÿðèí Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) òÿáëèüèíè äèíëÿìÿñè "ßhãàô" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèëèð: "Îíó äà õàòûðëà êè, áèð çàìàí áèð äÿñòÿ úèíè Ãóðàíû äèíëÿìÿê ö÷öí ñÿíèí éàíûíà ýþíäÿðìèøäèê. Îíëàð îíó äèíëÿìÿéÿ hàçûð îëäóãäà (áèð-áèðèíÿ): "Ãóëàã àñûí!" - äåäèëÿð âÿ (Ãóðàí îõóíóá) ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ãîðõóäàíëàð ñèôÿòèëÿ þç

260

ãþâìëÿðèíèí éàíûíà ãàéûòäûëàð. Îíëàð äåäèëÿð: "Åé ãþâìöìöç! Áèç Ìóñàäàí ñîíðà íàçèë åäèëìèø, þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðè òÿñäèã åäÿí, hàããà âÿ äöç éîëà éþíÿëäÿí áèð êèòàá äèíëÿäèê!" ("ßhãàô" ñóðÿñè, 29-30). Àëëàh áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ úèíëÿðÿ âÿ èíñàíëàðà áèðëèêäÿ õèòàá åäèð, ìöõòÿëèô þéöäëÿð âåðèð, îíëàðû úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ ãîðõóäóð. "ßðàô" ñóðÿñèíèí 38-úè àéÿñèíäÿ Àëëàh "Ñèçäÿí ÿââÿë ýÿëèá ýåòìèø úèí âÿ èíñàí òàéôàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ úÿhÿííÿìÿ ýèðèí..." øÿêëèíäÿ áóéóðóð ("ßðàô" ñóðÿñè, 38). Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áèð hèäàéÿò ðÿháÿðè êèìè íàçèë åäèëìèø Ãóðàíû éàëàíëàéàí úèí âÿ èíñàí òàéôàëàðûíûí âÿçèééÿòè èñÿ "Èñðà" ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð: "Äå: "ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðàíà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åòñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð"" ("Èñðà" ñóðÿñè, 88). Àëëàhûí úèíëÿðÿ âÿ èíñàíëàðà áèðëèêäÿ õèòàá åòäèéè àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áó øÿêèëäÿäèð: "Áåëÿëÿðè þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ýÿëèá ýåòìèø úèíëÿðäÿí âÿ èíñàíëàðäàí èáàðÿò öììÿòëÿðëÿ áèðëèêäÿ hàãëàðûíäà ÿçàá ñþçöíöí ýåð÷ÿêëÿøäèéè êèìñÿëÿðäèð. Îíëàð, äîüðóäàí äà, çèéàíà óüðàéàíëàðäûð!" ("ßhãàô" ñóðÿñè, 18). "Áèç úèíëÿðäÿí âÿ èíñàíëàðäàí áèð ÷îõóíó úÿhÿííÿì ö÷öí éàðàòäûã. Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà ýþðìÿçëÿð. Îíëàðûí ãóëàãëàðû âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ, äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 179).

Èìàí ýÿòèðÿí úèíëÿð âÿ èíêàð÷û úèíëÿð Àéÿëÿðäÿ úèíëÿðäÿí áèð ãèñìèíèí Àëëàhà èìàí åäèá hèäàéÿò éîëóíà ýÿëìÿñèíäÿí áÿhñ åäèëÿðêÿí áèð ãèñìèíèí äÿ öñéàíêàð âÿ èíêàð÷û îëäóüó áèëäèðèëèð. Ìöñÿëìàí úèíëÿð Ãóðàí îõóíàðêÿí îíó äèí-

261

ëÿéèðëÿð: "Äå: "Ìÿíÿ âÿhé îëóíäó êè, áèð äÿñòÿ úèí äåäèëÿð: "Áèç ÷îõ ãÿðèáÿ áèð Ãóðàí åøèòäèê. Î, hàãã éîëó ýþñòÿðèð. Áèç îíà èìàí ýÿòèðäèê âÿ áèç áèð äàhà hå÷ êÿñè Ðÿááèìèçÿ øÿðèê ãîøìàéàúàüûã. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèìèçèí úÿëàëû ÷îõ óúàäûð. Î Þçöíÿ íÿ áèð çþâúÿ ýþòöðìöøäöð, íÿ äÿ áèð óøàã!" ("Úèí" ñóðÿñè, 1-3). Úèíëÿðèí áèð hèññÿñè Àëëàhû òÿñäèã åäèá óúàëäàí, Îíà hå÷ êèìè îðòàã ãîøìàéàí ìöñÿëìàíëàðäûð. Îíëàð Ãóðàíà ãàðøû áþéöê áèð håéðàíëûã äóéìàãäà, Àëëàhûí ÿìð âÿ òþâñèéÿëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿêäÿäèð. Îíëàð þç àðàëàðûíäà èìàí åòìÿéÿí úèíëÿðèí îëäóüóíó áèëèð âÿ áó äóðóìó áåëÿ èôàäÿ åäèðëÿð: "Äîüðóñó, áèçèì ñÿôåhèìèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ òàìàìèëÿ éàëàí ñþéëÿéèðìèø. Áèç åëÿ ýöìàí åäèðäèê êè, íÿ èíñàí, íÿ äÿ úèí òàéôàñû Àëëàh áàðÿñèíäÿ éàëàí äàíûøìàç" ("Úèí" ñóðÿñè, 4-5). Úèíëÿð þç àðàëàðûíäà áèð ÷îõ ìöõòÿëèô ãðóïëàðäàí éàðàíìûøëàð. Áÿçèëÿðè ñÿìèìè ìöñÿëìàí, áÿçè-

ëÿðè êàôèð, áÿçèëÿðè Àëëàhà ãàðøû éàëàí ñþéëÿéÿíëÿðäèð. Èìàí åäÿí úèíëÿð "Úèí" ñóðÿñèíèí äàâàìûíäà úèíëÿðèí öìóìè âÿçèééÿòè hàããûíäà áó ìÿëóìàòëàðû âåðèðëÿð: "Øöáhÿñèç êè, àðàìûçäà ÿìÿëèñàëåh îëàíëàð äà âàð, îëìàéàíëàð äà. Áèç ìöõòÿëèô ôèðãÿëÿðÿ àéðûëìûøûã. Áèç àíëàäûã êè, éåðäÿ äÿ îëñàã, (ýþéÿ äÿ) ãà÷ñàã, Àëëàhäàí úàíûìûçû ãóðòàðà áèëìÿðèê. Äîüðóñó, áèç hèäàéÿò éîëóíó ýþñòÿðÿíè äèíëÿäèéèìèç çàìàí îíà èìàí ýÿòèðäèê..." ("Úèí" ñóðÿñè, 11-13). Úèíëÿð äÿ åéíèëÿ èíñàíëàð êèìè Àëëàhûí Êèòàáû èëÿ úàâàáäåh ñàéûëàí âàðëûãëàðäûð. Îíëàð äà áöòöí åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ Àëëàhà håñàá âåðÿúÿê âÿ åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçèíè hå÷ áèð hàãñûçëûüà äö÷àð îëìàäàí ýþðÿúÿêëÿð. Èìàí åäÿí úèíëÿð Àëëàhäàí ýþçÿë áèð ãàðøûëûãëà ìöæäÿëÿíìèøëÿð: "...Êèì Ðÿááèíÿ èìàí ýÿòèðñÿ, íÿ ÿñêèëìÿñèíäÿí, íÿ äÿ hàãñûçëûüà ìÿðóç ãàëìàãäàí ãîðõàð. Øöáhÿñèç êè, àðàìûçäà ìöñÿëìàíëàð äà âàð, (hàãã éîëäàí) ÷ûõàíëàð äà. Ìöñÿëìàí îëàíëàð hàãã éîëó àõòàðûá òàïàíëàðäûð" ("Úèí" ñóðÿñè, 13-14).

Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäèá Îíà ãàðøû öñéàíà ãàëõàíëàðûí âÿ çöëì åäÿíëÿðèí àãèáÿòè áó øÿêèëäÿäèð: "(Ùàãã éîëäàí) ÷ûõàíëàð èñÿ úÿhÿííÿì ö÷öí îäóí îëàúàãëàð" ("Úèí" ñóðÿñè, 15). "...Ìÿí úÿhÿííÿìè (Àëëàhû èíêàð åäÿí) áöòöí úèíëÿð âÿ èíñàíëàðëà äîëäóðàúàüàì!" ("Ùóä" ñóðÿñè, 119).

Úèíëÿðëÿ èíñàíëàðûí ýþðöøìÿñè Àéÿëÿðäÿí Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ úèíëÿðëÿ èíñàíëàðûí ýþðöøÿ áèëÿúÿêëÿðè, hÿòòà úèíëÿðèí èíñàíëàðûí ÿìðèíÿ èòàÿò åäÿúÿêëÿðè àíëàøûëûð. Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ úèíëÿðè âåðìèø, Ùç.Ñöëåéìàí îíëàðäàí ìöõòÿëèô èøëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åòìèøäè. Áóðàäà âóðüóëàíìàñû ýÿðÿêëè îëàí ìöhöì áèð ìþâçó äà èíñàíëàðûí úèíëÿðëÿ íÿ øÿêèëäÿ ýþðöøÿ áèëÿúÿéèäèð. Íÿ ãÿäÿð òàì àéäûí îëìàñà äà áó ýöí "úèí ÷àüûðìà" èíñàíëàð àðàñûíäà ýåíèø éàéûëìûø áèð öñóëäóð. Èíñàíëàðûí ÷îõó hÿéàòûíäà áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ äÿôÿ úèí ÷àüûðûá. Áó, õöñóñèëÿ äÿ ýÿíúëÿð àðàñûíäà ÷îõ òÿòáèã åäèëÿí áèð öñóëäóð. Áÿçèëÿðè áóíà "ãÿëá

264

"Ìÿí úèíëÿðè âÿ èíñàíëàðû éàëíûç Ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿê ö÷öí éàðàòäûì! Ìÿí îíëàðäàí ðóçè èñòÿìèðÿì, Ìÿí îíëàðäàí Ìÿíè éåäèðòìÿëÿðèíè äÿ èñòÿìèðÿì! Øöáhÿñèç êè, ðóçè âåðÿí äÿ, ãöââÿò ñàhèáè äÿ, éåíèëìÿç îëàí äà Àëëàhäûð!" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 56-58).

Òàõòà ëþâhÿ: Ùÿñÿí ßôÿíäè, hèúðè 1325 (ì.1907) èñòèôëè ñöëöñ õÿòëÿ "Àëëàh hÿð øåéè áèëèð âÿ åøèäèð" éàçûëûá.

÷àüûðìà", áÿçèëÿðè "ðóh ÷àüûðìà" êèìè àäëàð âåðñÿ äÿ ÿñëèíäÿ áåëÿ ìöhèòäÿ ýÿëÿíëÿðèí hàìûñû úèíëÿðäèð (Áÿçè hàëëàðäà äà úèí îëìàìàñûíà áàõìàéàðàã èíñàíëàð þçëÿðèíè áóíà èíàíäûðûðëàð). Àíúàã áó úèíëÿðèí ÷îõó èìàí ýÿòèðìÿìèø äèíñèç úèíëÿðäèð. Äèíñèç úèíëÿðèí áóíó åòìÿêäÿ ìÿãñÿäè èñÿ ÷îõ ýöìàí êè, èíñàíëàðû àëäàòìàã âÿ îíëàðûí âàõòûíûí áîø êå÷ìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàãäûð. Èíñàíëàð äà áó úèíëÿðÿ àëäàíàðàã þçëÿðèíèí áèð ãàçàíú ìÿíáÿéè ãóðà áèëÿúÿéèíè, ãåéáÿ äàèð õÿáÿðëÿð àëà áèëÿúÿéèíè çÿíí åäèðëÿð. Àíúàã úèíëÿðèí - Àëëàh äèëÿìÿäèêúÿ - èíñàíëàðà ãåéáäÿí õÿáÿð âåðìÿñè ìöìêöí äåéèë. Ùÿì÷èíèí "...Î éåðÿ éûõûëäûãäà úèíëÿðÿ áÿëëè îëäó êè, ÿýÿð îíëàð ãåéáè áèëñÿéäèëÿð, àë÷àëäû÷û ÿçàá è÷èíäÿ ãàëìàçäûëàð" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 14) àéÿñèíäÿ õÿáÿð âåðèëäèéè êèìè, Ùç.Ñöëåéìàíûí þëöìöíäÿí ñîíðàäàí õÿáÿðäàð îëìàëàðû áóíóí áèð äÿëèëèäèð. Áèð äÿ óíóòìàã îëìàç êè, "Íÿìë" ñóðÿñèíèí 65-úè àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè: "Àëëàhäàí áàøãà ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàí hå÷ êÿñ ãåéáè áèëìÿç!" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 65). 266

Úèíëÿðè Àëëàhà øÿðèê ãîøàíëàð Áÿçè èíñàíëàð úèíëÿðèí þçëÿðèíÿ àèä áèð ýöúëÿðèíèí îëìàñûíà èíàíûð. Ùàëáóêè áó, ÷îõ áþéöê áèð éàíëûøëûãäûð. ×öíêè úèíëÿðè Éàðàäàí Àëëàhäûð âÿ îíëàðûí þçëÿðèíÿ àèä hå÷ áèð ýöúö éîõäóð. Àëëàh èñòÿìÿñÿ, îíëàðûí hÿð hàíñû áèð èíñàíà çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âåðìÿñè ìöìêöí äåéèë. Àíúàã áóíà áàõìàéàðàã èíñàíëàðûí áèð ãèñìè úèíëÿðäÿí èìäàä óìóá îíëàðû âÿëè ãÿáóë åäÿð: "Úèíëÿðè (Àëëàh) éàðàòäûüû hàëäà, îíëàðû Àëëàhà øÿðèê ãîøäóëàð, áèëìÿäÿí Îíóí ö÷öí îüóëëàð âÿ ãûçëàð óéäóðóá äöçÿëòäèëÿð. Àëëàh èñÿ îíëàðûí Îíà àèä åòäèêëÿðè ñèôÿòëÿðäÿí óçàãäûð âÿ éöêñÿêäÿ äóðóð" ("ßíàì" ñóðÿñè, 100). Áèð Ãóðàí àéÿñèíäÿ Àëëàh èíñàíëàðûí úèíëÿðëÿ ìöíàñèáÿò ãóðìàã ìÿãñÿäè èëÿ éîëëàðûíäàí ñàïìàñûíäàí áåëÿ õÿáÿð âåðèð: "Ùÿãèãÿòÿí, áÿçè èíñàíëàð áèð ïàðà úèíëÿðÿ ïÿíàh àïàðûð, áóíóíëà äà îíëàðûí òÿêÿááöðöíö àðòûðûðäûëàð" ("Úèí" ñóðÿñè, 6).

Þìÿð Âÿñôè ßôÿíäèíèí úÿëè ñöëöñ ëþâhÿñè, "Ñàä" ñóðÿñèíèí 50-úè àéÿñè. "ßäí úÿííÿòëÿðè: ãàïûëàð îíëàðà à÷ûëìûøäûð" éàçûëûá.

267

Ìÿëÿêëÿð äÿ áèð àéÿäÿ áÿçè èíñàíëàðûí úèíëÿðÿ èáàäÿò åòäèéèíè áèëäèðèð: "(Ìÿëÿêëÿð:) "Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí. Áèçèì èõòèéàð ñàhèáèìèç îíëàð äåéèë, Ñÿíñÿí! Õåéð, îíëàð úèíëÿðÿ èáàäÿò åäèðäèëÿð. ßêñÿðèééÿòè îíëàðà èìàí ýÿòèðìèøäè", - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 41). Èíñàíëàðûí úèíëÿðè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàñûíûí âÿ îíëàðäàí éàðäûì èñòÿìÿñèíèí ÿí áàøëûúà ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè îíëàðûí ãåéáè áèëäèêëÿðèíè äöøöíìÿñèäèð. Àíúàã áó, ÷îõ áþéöê áèð éàíëûøëûãäûð. ×öíêè Àëëàh àéÿäÿ úèíëÿðèí ãåéáÿ äàèð hå÷ áèð ìÿëóìàòà ñàhèá îëìàäûüûíû áèëäèðèð ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 14). Àéÿëÿðäÿ úèíëÿðèí èíñàíëàð ö÷öí áèð éîëýþñòÿðÿí îëìàäûüû, hÿòòà èíñàíëàðû äîüðó éîëäàí àçäûðìàã ö÷öí îíëàðà áÿçÿêëè ñþçëÿð ïû÷ûëäàäûãëàðû áèëäèðèëèð. Àíúàã óíóòìàã îëìàç êè, úèíëÿðèí Àëëàh èñòÿìÿñÿ, èíñàíëàð öçÿðèíäÿ òÿñèðè ìöìêöí äåéèë. Îíëàðû Àëëàh Éàðàòìûøäûð âÿ îíëàð äà êàèíàòäàêû áöòöí úàíëûëàð êèìè Àëëàhûí ÿìðè èëÿ hÿðÿêÿò åòìÿêäÿäèð: "Áåëÿúÿ, Áèç hÿð ïåéüÿìáÿð ö÷öí èíñàí âÿ úèí øåéòàíëàðûíäàí äöø-

Òàðèõëè, äàèðÿâè ìåäàë è÷èíÿ èñòèôëè úÿëè áÿçÿêëè õÿòò. "Éà Ìÿhÿììÿä ßëåéhèññÿëàì âÿ äþðä êöíúäÿ äþðä õÿëèôÿíèí àäû" éàçûëûá, 22 ÿéàð ãûçûëäàí èñòèôàäÿ åäèëèá âÿ ðîêîêî öñëóáóíäàäûð.

268

Éÿñàðèçàäÿ (Ìóñòàôà Èççÿò) (17701849). h.1258. Úÿëè Òÿëèã õÿòëÿ ìàâè öçÿðèíÿ çÿðÿíäóò ëþâhÿ. Êÿíàðû ãûçûë ðîêîêî áÿçÿêëè "Áàðÿê Àëëàh-ö Ò ÿ à ë à " ("Àëëàh áÿðÿêÿò åòñèí") éàçûëûá.

ìÿíëÿð éàðàòäûã. Îíëàð àëäàòìàã ìÿãñÿäèëÿ áèð-áèðèíÿ òÿìòÿðàãëû ñþçëÿð òÿëãèí åäÿðëÿð. ßýÿð Ðÿááèí èñòÿñÿéäè, îíëàð áóíó åòìÿçäèëÿð. Îíëàðû óéäóðäóãëàðû éàëàíëàðëà áèðëèêäÿ áîøëà ýåòñèíëÿð!" ("ßíàì" ñóðÿñè, 112). Àëëàh hÿì èíñàíëàðû éîëóíäàí àçäûðàí úèíëÿðè, hÿì äÿ úèíëÿðè Àëëàhà øÿðèê ãîøàíëàðû áó åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ ñîíñóç úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ úÿçàëàíäûðàúàã. Áó äöíéàäà úèíëÿðèí áÿçÿêëè ñþçëÿðèíÿ èíàíàíëàð àõèðÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð ñÿhâ åòäèêëÿðèíè àíëàéàúàãëàð. ×öíêè î ýöí áöòöí øÿðèê ãîøäóãëàðû îíëàðäàí óçàãëàøàúàã, Àëëàhûí ãàðøûñûíäà òÿê, éàëíûç îëäóãëàðûíû àíëàéàúàãëàð. Åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçè îëàðàã úÿhÿííÿì ÿçàáûíû ýþðäöêäÿ èñÿ áó øÿêèëäÿ éàëâàðàúàãëàð: "Êàôèð îëàíëàð äåéÿúÿêëÿð: "Åé Ðÿááèìèç! Úèíëÿðäÿí âÿ èíñàíëàðäàí áèçè àçäûðàíëàðû áèçÿ ýþñòÿð êè, îíëàðû àéàãëàðûìûç àëòûíà ñàëàã ïàé ìàë îëñóíëàð!"" ("Ôóññèëÿò" ñóðÿñè, 29). Äèýÿð áèð àéÿäÿ àëîâóí îíëàð ö÷öí ìöääÿòñèç áèð ãîíàã åâè îëìàñû áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð:

269

"(Àëëàh èíñàíëàðû âÿ úèíëÿðè) òîïëàéàúàüû ýöí áåëÿ áóéóðàúàã: "Åé úèí òàéôàñû, àðòûã èíñàíëàðûí áèð ÷îõóíó éîëäàí ÷ûõàðòäûíûç". Îíëàðûí èíñàíëàðäàí îëàí äîñòëàðû äåéÿúÿêëÿð: "Åé Ðÿááèìèç! Áèç áèð-áèðèìèçäÿí áÿhðÿëÿíäèê âÿ áèçèì ö÷öí ìöÿééÿí åòäèéèí ÿúÿëèìèç ýÿëèá ÷àòäû!" (Àëëàh) áóéóðàúàã: "Ñèçèí äöøÿúÿéèíèç éåð àòÿøäèð. Àëëàhûí èñòÿäèéè èñòèñíà îëìàãëà, ñèç îðàäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãñûíûç!" Øöáhÿñèç êè, Ðÿááèí hèêìÿò, åëì ñàhèáèäèð!" ("ßíàì" ñóðÿñè, 128).

Öñéàí åäÿí úèíëÿðèí àëàúàüû ÿâÿç "Ðÿhìàí" ñóðÿñèíäÿ úèí âÿ èíñàí úÿìèééÿòëÿðèíèí Àëëàhûí èëhàìû èëÿ hÿðÿêÿò åäÿí àúèç âàðëûãëàð îëäóüó õàòûðëàäûëûð. Àëëàhûí àéÿëÿðèíè èíêàð åäèá öñéàíà ãàëõäûãëàðû òÿãäèðäÿ hå÷ áèð óüóð ÿëäÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿêëÿðè, ÷öíêè éåðëÿðèí äÿ, ýþéëÿðèí äÿ òÿê hàêèìèíèí àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh îëäóüó áèëäèðèëèð: "Åé úèí âÿ èíñàí òàéôàñû! ßýÿð ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ÿòðàôûíäàí êÿíàðà ÷ûõà áèëÿðñèíèçñÿ, ÷ûõûí. Ñèç àíúàã ãöââÿòëÿ ÷ûõà áèëÿðñèíèç!" ("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 33). Áåëÿ áèð úÿhääÿ îëàíëàðûí ýþðÿúÿéè ÿâÿç èñÿ "Ñèçèí öñòöíöçÿ òöñòöñöç àëîâ âÿ àëîâñóç òöñòö ýþíäÿðèëÿúÿê âÿ ñèç áèð-áèðèíèçÿ êþìÿê äÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿêñèíèç" ("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 35) àéÿñè èëÿ

"(Àëëàh) áóéóðàúàã: "Ñèçäÿí ÿââÿë ýÿëèá ýåòìèø úèí âÿ èíñàí òàéôàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ úÿhÿííÿìÿ ýèðèí!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 38).

270

áèëäèðèëèð. Ùÿì÷èíèí ìöñÿëìàí úèíëÿð âó hÿãèãÿòè áèëèð âÿ "Áèç àíëàäûã êè, éåðäÿ äÿ îëñàã, (ýþéÿ äÿ) ãà÷ñàã, Àëëàhäàí úàíûìûçû ãóðòàðà áèëìÿðèê" ("Úèí" ñóðÿñè, 12) àéÿñèíäÿ äÿ ýþñòÿðèëäèéè êèìè, àúèçëèêëÿðèíè áàøà äöøöðëÿð. Åéíè àéÿëÿðèí äàâàìûíäà öñéàí åäÿí úèí âÿ èíñàíëàðûí àõûðûíûí úÿhÿííÿì îëäóüó áèëäèðèëèð: "Ýþé àéðûëûá äàü åäèëìèø éàü êèìè ãûïãûðìûçû îëäóüó çàìàí hàëûíûç íåúÿ îëàúàã?! Áåëÿ îëäóãäà Ðÿááèíèçèí hàíñû íåìÿòëÿðèíè éàëàí ñàéà áèëÿðñèíèç?! Î ýöí íÿ áèð èíñàí, íÿ äÿ áèð úèí ýöíàhû áàðÿñèíäÿ ñîðüó-ñóàë îëóíìàéàúàãäûð! Áåëÿ îëäóãäà Ðÿááèíèçèí hàíñû íåìÿòëÿðèíè éàëàí ñàéà áèëÿðñèíèç?! Ýöíàhêàðëàð öçëÿðèíäÿí òàíûíàúàã, êÿêèëëÿðèíäÿí âÿ àéàãëàðûíäàí òóòóëóá éàõàëàíàúàãëàð. Áåëÿ îëäóãäà Ðÿááèíèçèí hàíñû íåìÿòëÿðèíè éàëàí ñàéà áèëÿðñèíèç?! (Îíëàðà áåëÿ äåéèëÿúÿêäèð:) "Áó, ýöíàhêàðëàðûí éàëàí håñàá åòäèêëÿðè Úÿhÿííÿìäèð!"" ("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 37-43). Áó ôÿñèëäÿ úèíëÿðèí ìöõòÿëèô õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí äàíûøäûã. Èíñàíëàðëà åéíè ìÿñóëèééÿò äàøûäûãëàðûíû, àììà õÿëã åäèëÿí îëàðàã ìöõòÿëèô þçÿëëèêëÿðèíèí îëäóüóíó Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ à÷ûãëàäûã. Øöáhÿñèç êè, èíñàíëàðäàí ôÿðãëè áó âàðëûãëàðà hàêèì îëìàã àíúàã ÷îõ ýöúëö áèð èìàíûí ãàðøûëûüûíäà Àëëàhûí âåðäèéè áèð äþâëÿòäèð. Ùç.Ñöëåéìàí Àëëàhûí áó íåìÿòè èëÿ ìöêàôàòëàíäûðäûüû ÿçì ñàhèáè áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Àëëàh Ùç.Ñöëåéìàíà ðÿhìÿò åòìèø âÿ îíà äöíéàäà ÷îõ àç ãóëóíà íÿñèá åòäèéè áþéöê áèð hàêèìèééÿò âåðìèøäè.

271

Ãóðàíäà øåéòàí

ëëàh Ãóðàíäà øåéòàíëà áàüëû áèð ÷îõ àéÿ áèëäèðìèø, èíñàíëàðû øåéòàíûí hèéëÿëÿðèíÿ ãàðøû õÿáÿðäàð åòìèøäèð. Øåéòàíûí Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí õöñóñèééÿòëÿðèíè þéðÿíìÿê èíñàíëàðûí îíóí hèéëÿëÿðèíÿ äöøìÿìÿñè áàõûìûíäàí ÷îõ ìöhöìäöð.

Èáëèñèí Àëëàhà öñéàíû âÿ àë÷àëäûëìàñû Ãóðàíäà Àëëàhûí Ùç.Àäÿìè éàðàòäûãäàí ñîíðà áöòöí ìÿëÿêëÿðÿ îíà ñÿúäÿ åòìÿéè ÿìð åòäèéè áèëäèðèëèð. Áöòöí ìÿëÿêëÿð Àëëàhûí ÿìðèíÿ óéìóø, àíúàã èáëèñ áó ÿìðÿ èòàÿò åòìÿìèøäèð. Èáëèñ Ùç.Àäÿì òîðïàãäàí, þçö èñÿ àëîâäàí éàðàäûëäûüû ö÷öí þçöíöí äàhà öñòöí îëäóüóíó èðÿëè ñöðöá âÿ áó ñÿáÿáëÿ äÿ Ùç.Àäÿìÿ ñÿúäÿ åòìÿéÿúÿéèíè ñþéëÿìèøäè: "Ñèçè éàðàòäûã, ñîíðà ñèçÿ ñóðÿò âåðäèê âÿ ìÿëÿêëÿðÿ: "Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäèí!" - äåäèê. Èáëèñäÿí áàøãà hàìûñû ñÿúäÿ åòäè. Î, ñÿúäÿ åäÿíëÿðäÿí îëìàäû. (Àëëàh Èáëèñÿ) "Ìÿí ñÿíÿ ÿìð åäÿíäÿ ñÿíÿ ñÿúäÿ åòìÿéÿ íÿ ìàíå îëäó?" - äåéÿ áóéóðäó. (Èáëèñ:) "Ìÿí îíäàí äàhà éàõøûéàì (öñòöíÿì), ÷öíêè Ñÿí

272

ìÿíè îääàí, îíó èñÿ ïàë÷ûãäàí éàðàòäûí!" - äåäè" ("ßðàô" ñóðÿñè, 11-12). Èáëèñ Ùç.Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäÿúÿéè òÿãäèðäÿ àë÷àëàúàüûíû ñàíìûø, ëîâüàëûüû âÿ òÿêÿááöðö öçöíäÿí Àëëàhûí ÿìðèíÿ èòàÿò åòìÿìèøäè. Àëëàhûí hÿð øåéèí Éàðàäûúûñû îëäóüóíó áèëäèéè, hÿð øåéèí íèçàìûíûí Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ îëäóüóíäàí õÿáÿðäàð îëäóüó hàëäà òÿêÿááöð ýþñòÿðìèø âÿ èíñàíäàí "äàhà õåéèðëè îëäóüóíó" èääèà åòìèøäèð. Öñòÿëèê áóíëàðû èääèà åäÿðêÿí õîøàýÿëìÿç áèð öñëóáäàí éàðàðëàíìûø, áèð éàíäàí, Àëëàhà èìàí åòäèéèíè ñþéëÿðêÿí äèýÿð áèð éàíäàí äà îíà ãàðøû ÷ûõìûøäûð. Áþéöêëöê àðçóñóíäà îëàí èáëèñ áó hÿðÿêÿòè èëÿ òÿêÿááöðöíö ãîðóéàúàüûíû äöøöíìöø, àíúàã éàíûëìûøäûð. ×öíêè èñòÿäèéèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã äÿéÿðäÿí äöøìöø, àë÷àëìûø âÿ ãîâóëìóøäóð. Áöòöí òàðèõ áîéó îíóí ãîâóëàí, áÿéÿíèëìÿéÿí, àë÷àëäûëàí âÿ ïèñëÿðèí ïèñè êèìè úÿhÿííÿìäÿ ÿçàá ýþðÿúÿê îëàí áèð âàðëûã îëäóüó áèëèíèð âÿ ýÿëÿúÿêäÿ äÿ áèëèíÿúÿê. Èáëèñèí Àëëàhûí höçóðóíäàí ãîâóëìàñû àéÿëÿðäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð: "(Àëëàh) áóéóðäó: "Îðàäàí àøàüû åí. Îðàäà ñÿíÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿê éàðàìàç. ×ûõ, ÷öíêè ñÿí àë÷àãëàðäàíñàí!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 13). "(Àëëàh) áóéóðäó: "Îðàäàí ðöñâàé îëìóø âÿ êÿíàð åäèëìèø hàëäà ÷ûõ. Îíëàðäàí hÿð êèì ñÿíÿ óéñà (úÿçàñûíû àëàúàã). ßëáÿòòÿ, úÿhÿííÿìè ñèçèí hàìûíûçëà äîëäóðàúàüàì!" ("ßðàô" ñóðÿñè, 18). ßñëèíäÿ øåéòàíûí áó âÿçèééÿòè éàëíûç þçöíö áÿéÿíÿí òÿêÿááöðëö èíñàíëàðûí âÿçèééÿòè èëÿ åéíèäèð. Îíëàð øåéòàíà óéóá þçëÿðèíè áþéöê ñàíìàãëà hþðìÿò âÿ åòèáàð ãàçàíàúàãëàðûíû çÿíí åäèðëÿð. Àíúàã òàì ÿêñèíÿ îëàðàã áóíóíëà äÿéÿðëÿðèíè èòèðèð, àë÷àëûðëàð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë Àëëàh äÿðýàhûíäà ýþçäÿí äöøöðëÿð, ÷öíêè "Àëëàh þçöíö áÿéÿíÿíëÿðè, ëîâüàëûã åäÿíëÿðè ñåâìÿç!" ("Íèñà" ñóðÿñè, 36). Èí-

273

ñàíëàð àðàñûíäà äà äÿéÿðëÿðèíè èòèðèá êè÷èëèðëÿð; òÿêÿááöðëö èíñàíëàðûí hå÷ áèðèíèí hÿãèãè áèð äîñòó, ýåð÷ÿê áèð ñåâÿíè éîõäóð, hÿòòà hàìû áåëÿ èíñàíëàðà äÿðèíäÿí íèôðÿò åäèð. Áó äà àë÷àëìàíûí ÿí ïèñèäèð. ßí áþéöê àë÷àëìà âÿ òÿhãèð èñÿ áó èíñàíëàðûí úÿhÿííÿìäÿ øåéòàíëàðëà áèðëèêäÿ ýþðÿúÿéè øèääÿòëè ÿçàá îëàúàã.

Øåéòàí èëê þíúÿ Ùç.Àäÿìäÿ âÿ îíóí õàíûìûíäà øöáhÿ îéàòäû Èáëèñ Àëëàhûí höçóðóíäàí ãîâóëäóãäàí ñîíðà ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð îëàúàã ìöáàðèçÿñèíÿ áàøëàäû. Èíñàíëàðû àëäàäàðàã éîëäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí îíëàðà ìöõòÿëèô éîëëàðëà höúóì åòäè. Èëê áþéöê hèéëÿñè úÿííÿòäÿ éàøàìàãäà îëàí Ùç.Àäÿìè âÿ îíóí õàíûìûíû àëäàäàðàã îíëàðû Àëëàhûí ÿìðèíÿ èòàÿò åòìÿìÿéÿ ñöðöêëÿìÿñè èäè. Áÿøÿð òàðèõèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè áó hàäèñÿ Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð: "Åé Àäÿì! Ñÿí çþâúÿíëÿ áèðëèêäÿ úÿííÿòäÿ ñàêèí îë. Ùÿð èêèíèç èñòÿäèéèíèç éåðäÿí éåéèí, àíúàã áó àüàúà éàõûíëàøìàéûí, éîõñà çöëì åäÿíëÿðäÿí îëàðñûíûç!" Øåéòàí þðòöëö àéûá éåðëÿðèíè þçëÿðèíÿ ýþñòÿðìÿê ìÿãñÿäèëÿ îíëàðà âÿñâÿñÿ âåðèá äåäè: "Ðÿááèíèç ñèçÿ áó àüàúû éàëíûç ìÿëÿê îëìàìàüûíûç âÿ éà ÿáÿäè ãàëìàìàüûíûç ö÷öí ãàäàüàí åòìèøäèð". Ùÿì äÿ îíëàðà: "Ìÿí, ÿëáÿòòÿ, ñèçèí õåéèðõàh ìÿñëÿhÿò÷èëÿðèíèçäÿíÿì", - äåéÿ àíä è÷äè. Áåëÿëèêëÿ, îíëàðû áàòèë ñþçëÿðëÿ àëäàòäû. Àüàúûí ìåéâÿñèíäÿí äàääûãäà àéûá éåðëÿðè ýþðöíäö. Îíëàð úÿííÿò éàðïàãëàðûíäàí àéûá éåðëÿðèíèí öñòöíö þðòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ðÿááè îíëàðà ìöðàúèÿò åäèá áóéóðäó: "Ìÿýÿð ñèçÿ áó àüàúû ãàäàüàí åòìÿìèøäèììè? Øåéòàí ñèçèí à÷ûã-àø-

Èñìàèë Ùàããû Àëòóíáÿçÿðèí òóüðà øÿêëèíäÿ áÿñëÿìÿ ëþâhÿñè (ßêðÿì Ùàããû Àéâåðäè õÿòò êîëëåêñèéàñû).

êàð äöøìÿíèíèçäèð, äåìÿìèøäèììè?" "Åé Ðÿááèìèç! Áèç þçöìöçÿ çöëì åòäèê. ßýÿð áèçè áàüûøëàìàñàí, ðÿhì åòìÿñÿí, áèç, øöáhÿñèç êè, çèéàíà óüðàéàíëàðäàí îëàðûã!" -äåäèëÿð. (Àëëàh) áóéóðäó: "Áèð-áèðèíèçÿ äöøìÿí îëàðàã åíèí! Éåðäÿ ñèçèí ö÷öí áèð ìöääÿò ñûüûíàúàã âÿ äîëàíàúàã âàðäàð". (Àëëàh) áóéóðäó: "Îðàäà éàøàéàúàã, îðàäà þëÿúÿê âÿ îðàäàí ÷ûõàðûëàúàãñûíûç!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 19-25). Áó, áÿøÿðèééÿòèí äöíéàäàêû hÿéàòûíûí áàøëàíüûúû, Ùç.Àäÿìèí éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ èçàh åäèëÿí âÿçèééÿòè èäè. Àíúàã Ùç.Àäÿì Àëëàhà òþâáÿ åòäè âÿ Àëëàh îíó áàüûøëàäû. Èáëèñèí èíñàíëàðûí ÿëåéhèíÿ àïàðäûüû ìöáàðèçÿñè èñÿ ñîíà ÷àòìàäû.

Øåéòàíëàð èíñàí øÿêëèíäÿ îëà áèëÿðëÿð Àëëàh Ãóðàíäà øåéòàíëàðûí èíñàí âÿ éà úèí øÿêëèíäÿ îëà áèëÿúÿêëÿðèíè, äàíûøàðàã âÿ éà èíñàíëàðûí öðÿéèíÿ øöáhÿ ñàëàðàã, îíëàðà òÿñèð åäÿðÿê äöç éîëäàí ñàïäûðà áèëÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð. Éÿíè øåéòàíëàð èíñàí øÿêëèíÿ ýèðèá îíëàðûí àðàñûíäà ýÿçìÿêäÿäèð. Àëëàh áó âÿçèééÿòÿ Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèð: "Äå: "Ïÿíàh àïàðûðàì èíñàíëàðûí Ðÿááèíÿ; Èíñàíëàðûí èõòèéàð ñàhèáèíÿ; Èíñàíëàðûí òàíðûñûíà; Âÿñâÿñÿ âåðÿí, ãà÷ûá ýèçëÿíÿí Øåéòàíûí øÿðèíäÿí - Î Øåéòàí êè, èíñàíëàðûí öðÿêëÿðèíÿ âÿñâÿñÿ ñàëûð, úèíëÿðäÿí äÿ îëóð, èíñàíëàðäàí äà!" ("Íàñ" ñóðÿñè, 1-6). Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, "èíñàí âÿ úèí øÿêëèíäÿêè øåéòàíëàð" îëàí èíñàíëàð þçëÿðèíè ãîðóìàëûäûð. Èáëèñ - Àëëàh èñòÿìÿäèêúÿ - èíñàíà ýþðöíìÿç, àíúàã áåéèíëÿðÿ, øöóðëàðà òÿñèð ýþñòÿðÿð. Èíñàíëàð áÿçÿí àüûëëàðûíäàí êå÷ÿí ïèñëèêëÿðèí, äèíÿ çèää ôèêèðëÿðèí þçëÿðèíäÿí ýÿëäèéèíè çÿíí åäÿðëÿð. Àíúàã áóíëàðû îíëàðà ïû÷ûëäàéàí øåéòàíäûð. ßýÿð èíñàíëàð øåéòàíûí òÿñèðè àëòûíäà îëäóãëàðûíû áèëèá, Àëëàhà ñûüûíûá, äÿðhàë õåéèðëè îëàíëàðû âÿ ýþçÿëëèêëÿðè äöøöíöá Ãóðàí àéÿëÿðèíè õàòûðëàñàëàð, øåéòàíûí áó ïû÷ûëòûëàðûíûí îíëàðà hå÷ áèð òÿñèðè îëìàç: "ßýÿð ñÿíÿ øåéòàíäàí áèð âÿñâÿñÿ ýÿëñÿ, Àëëàhà ñûüûí. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh åøèäÿíäèð, áèëÿíäèð! Àëëàhäàí ãîðõàíëàðà øåéòàíäàí áèð âÿñâÿñÿ òîõóíäóüó çàìàí îíëàð õàòûðëàéûá äöøöíÿðëÿð âÿ äÿðhàë ýþðÿí îëàðëàð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 200-201). Øåéòàíëàð åéíè çàìàíäà ãàðøûìûçà èíñàí êèìè äÿ ÷ûõàðëàð. Áó, áèð èíñàíûí äîñò îëàðàã ýþðäöéö áèð éàõûíû, áèð ôèêèð àäàìû âÿ éà òÿúàâöçêàð áèð èíñàí îëà áèëÿð. Áó øåéòàíëàð áöòöí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ èíñàíà áÿíçÿðëÿð. Àíúàã äàíûøûã âÿ hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ èíñàíëàðû Àëëàh éîëóíäàí ÷ûõàðìàüà, îíëàðû äöíéà hÿéàòûíà áàüëàìàüà ÷àëûøûðëàð. Àëëàh áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ øåéòàíûí îðäóëàðûíûí îëäóüóíó áèëäèðèð.

276

Âÿ áó øåéòàí îðäóëàðû ìèí èëëÿðäèð èíñàíëàðû äîüðó éîëäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí ìöáàðèçÿ àïàðìàãäàäûð. Àíúàã ãàëèá ýÿëÿíëÿð äàèì Àëëàhûí éîëóíäà îëàíëàðäûð. Èáëèñ èñÿ áóíóí ÿâÿçèíè îðäóñó èëÿ áèðëèêäÿ úÿhÿííÿìäÿ àëàúàã: "Îíëàð âÿ àçüûíëàð îðàéà àòûëàðëàð! Èáëèñèí áöòöí ÿñýÿðëÿðè äÿ îðà ñöðöêëÿíèá ñàëûíàðëàð" ("Øóÿðà" ñóðÿñè, 94-95).

Øåéòàí äöíéà hÿéàòûíû úÿëáåäèúè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûð Øåéòàí Àëëàhûí höçóðóíäàí ãîâóëàíäàí ñîíðà äöøäöéö áó âÿçèééÿòèí ñÿáÿáèíè èíñàíäà ýþðìöø âÿ èíñàíà îëàí êèíèíè îíóí íÿñëèíè äöç éîëäàí àçäûðìàãëà ýþñòÿðìÿéÿ ãÿðàð âåðìèøäèð. Ùàëáóêè øåéòàí þç ÿõëàãñûçëûüû, ÿäÿáñèçëèéè, òÿêÿááöð âÿ èòàÿòñèçëèéè óúáàòûíäàí úÿçàëàíäûðûëìûøäûð. Àììà òÿêÿááöðöíäÿí áó hÿãèãÿòè ãÿáóë åòìÿéÿí øåéòàí áåëÿ áèð àíä è÷ìèøäèð: "(Èáëèñ) äåäè: "Ìÿíÿ ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð ìþhëÿò âåð!" (Àëëàh) áóéóðäó: "Ñÿí ìþhëÿò âåðèëÿíëÿðäÿíñÿí!" (Èáëèñ) äåäè: "Ñÿí ìÿíè àçäûðûá éîëäàí ÷ûõàðòäûüûí ö÷öí ìÿí äÿ Ñÿíèí äöç éîëóíóí öñòöíäÿ îòóðóá èíñàíëàðà ìàíå îëàúàüàì! Ñîíðà Îíëàðûí ãàðøûëàðûíäàí âÿ àðõàëàðûíäàí, ñàüëàðûíäàí âÿ ñîëëàðûíäàí ýÿëÿúÿéÿì âÿ Ñÿí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè øöêð åäÿí ýþðìÿéÿúÿêñÿí!"" ("ßðàô" ñóðÿñè, 14-17). Øåéòàíûí ÿí áàøëûúà òàêòèêàëàðûíäàí áèðè èíñàíëàðû çÿèôëèêëÿðè èëÿ àëäàòìàüà ÷àëûøìàñûäûð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Àäÿìè âÿ îíóí hÿéàò éîëäàøûíû "ñîíñóçëóã" âÿäè èëÿ àëäàòìûøäûð. Èíñàíëàðûí áèð ÷îõóíó äöíéà hÿéàòûíà áàüëàéàðàã îíó úÿëáåäèúè, áÿçÿêëè âÿ ñàíêè hå÷ ñîíó îëìàéàí áèð éåð êèìè ýþñòÿðÿðÿê àëäàòìàüà ÷àëûøûð. Áèð àéÿäÿ øåéòàíûí áó õöñóñèééÿòèíäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèð: "(Èáëèñ) äåäè: "Åé Ðÿááèì! Ìÿíè àçäûðìàüûíà ÿâÿç îëàðàã àíä è÷èðÿì êè, ìÿí äÿ îíëàðà (èíñàíëàðà ïèñ ÿìÿëëÿðèíè, ýö-

277

íàhëàðûíû) éåð öçöíäÿ éàõøû ýþñòÿðèá îíëàðûí hàìûñûíû éîëäàí ÷ûõàðàúàüàì!" ("Ùèúð" ñóðÿñè, 39). Ìÿñÿëÿí, øåéòàí áèð èø àäàìûíà èøèíÿ hÿäñèç áàüëàíìàüû, ìàääè ãàçàíúû âÿ òèúàðÿòëÿ áàüëû åòèáàðû hÿð øåéäÿí éöêñÿê òóòìàüû òÿëãèí åäÿ áèëÿð. Áó èñÿ ÿââÿë ãåéä åòäèéèìèç êèìè, éàõûíûíäàêû áèð èíñàíà âÿ éà îíóí çåhíèíÿ òÿñèð åäÿ áèëÿí áèð úèí øåéòàí îëà áèëÿð. Áó èíñàí ñþçöýåäÿí òÿëãèíëÿð öçöíäÿí áöòöí ÿõëàãè âÿ ìÿíÿâè äÿéÿðëÿðèí, äèíè, àõèðÿòè òÿðê åäÿð. Áåëÿúÿ, øåéòàí áó èíñàíûí çÿèô òÿðÿôëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíó äèíäÿí ñàïäûðìûø îëóð. Ãóðàíäà Àëëàh øåéòàíûí Ñÿáà ãþâìöíö áó øÿêèëäÿ ñàïäûðäûüûíû áèëäèðèð: "Ìÿí îíëàðà ïàäøàhëûã åäÿí áèð ãàäûí ýþðäöì. Îíà hÿð øåé âåðèëìèøäèð. Îíóí ÷îõ áþéöê áèð òàõòû âàðäûð. Ìÿí îíóí âÿ òàéôàñûíûí Àëëàhû ãîéóá ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòäèêëÿðèíè ýþðäöì. Øåéòàí (÷èðêèí) ÿìÿëëÿðèíè îíëàðà ýþçÿë ýþñòÿðìèø, îíëàðû éîëäàí ñàïäûðìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã éîëó òàïà áèëìèðëÿð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ ïöíhàí îëàíû àøêàðà ÷ûõàðäàí, îíëàðûí ýèçëèíäÿ âÿ àøêàðäà åòäèêëÿðè hÿð øåéè áèëÿí Àëëàhà ñÿúäÿ åòìÿñèíëÿð äåéÿ (Øåéòàí áåëÿ åòìèøäèð). Î áþéöê ÿðøèí Ðÿááè îëàí Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð!"" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 23-26). Àíúàã óíóòìàã îëìàç êè, øåéòàíûí òàêòèêà âÿ hèéëÿëÿðè ÿñëèíäÿ ÷îõ çÿèôäèð âÿ îíëàðûí âèúäàíûíû öñòöí òóòàí, Àëëàhû âÿ Ãóðàí àéÿëÿðèíè äöøöíÿí ñÿìèìè èíñàíëàðà hå÷ áèð òÿñèðè îëìàç.

Øåéòàíûí èìàí ýÿòèðÿíëÿð öçÿðèíäÿ hå÷ áèð òÿñèðè éîõäóð Øåéòàíûí áöòöí áó õàèí òàêòèêà âÿ ìöáàðèçÿñèíäÿ áèð hÿãèãÿò âàðäûð: øåéòàí ñÿìèìè èìàí ýÿòèðÿí ãóëëàðà hå÷ áèð òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëìÿç. Ùÿòòà ýöúëö èìàíà ñàhèá ìþìèíëÿð åéíèëÿ Ùç.Ñöëåéìàí-

279

Àëëàhû èíêàð åäèá þçëÿðèíÿ øåéòàíû òàíðû ñå÷äèêëÿðè ñþéëÿíÿí ñàòàíèñòëÿð âÿhøèëèê âÿ ãàðøûäóðìà òÿðÿôäàðû îëàí ðèòóàëëàðà ìàëèêäèð. Àéèíëÿðèíäÿ øåéòàíà èáàäÿò åäÿð, îíà áÿçÿí håéâàíëàðû, áÿçÿí äÿ èíñàíëàðû ãóðáàí åäÿð âÿ äàhà ñîíðà äà áó ãóðáàíëàðûíûí ãàíëàðûíû è÷ÿðëÿð.

äà îëäóüó êèìè, øåéòàíûí áöòöí ïëàíëàðûíà áèð ãûôûë âóðóð, îíëàðû òàìàìèëÿ òÿñèðñèç áèð hàëà ýÿòèðÿ áèëèðëÿð. Øåéòàíûí hèéëÿñè Àëëàhû òåçòåç àíàí, hÿð øåéäÿ Àëëàhûí éàðàòäûüû áèð õåéèð âÿ ýþçÿëëèê ýþðÿí, hÿð hÿðÿêÿò âÿ äöøöíúÿñèíäÿ Àëëàhà öç òóòàí âÿ Ãóðàíà ìöðàúèÿò åäÿí ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ çÿèôäèð. Àëëàh áóíó àéÿëÿðèíäÿ áåëÿ áèëäèðèð: "Ùÿãèãÿòÿí, èìàí ýÿòèðèá éàëíûç þç Ðÿááèíÿ òÿâÿêêöë åäÿí-

280

Úÿëè ñöëöñ ëþâhÿ, Ìåhìåò Òàhèð, èñòèôëè úÿëè ñöëöñ õÿòëÿ "Àëëàh êþìÿéèí îëñóí" éàçûëûá. Ãûçûë éàëäûç öñëóáëó.

ëÿðèí öçÿðèíäÿ øåéòàíûí hå÷ áèð hþêìö éîõäóð! Øåéòàíûí hþêìö éàëíûç îíà èòàÿò åäèá Àëëàhà øÿðèê ãîøàíëàð öçÿðèíäÿäèð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 99-100). Àëëàh áàøãà àéÿëÿðèíäÿ äÿ øåéòàíûí hå÷ áèð çîðëàéûúû ýöúöíöí îëìàäûüûíû, àíúàã Àëëàhûí îíà áó èìêàíû âåðìÿñèíèí ñÿáÿáèíèí éàõøûëàðëà ïèñëÿðèí àéûðä åäèëìÿñè ö÷öí îëäóüóíó áèëäèðèð: "Èáëèñèí îíëàð hàããûíäàêû çÿííè äöç ÷ûõäû. (È÷ÿðèëÿðèíäÿí) áèð äÿñòÿ ìþìèí èñòèñíà îëìàãëà, hàìûñû îíà óéäó. ßñëèíäÿ (Èáëèñèí) îíëàð öçÿðèíäÿ hå÷ áèð hþêìö éîõäóð. Ëàêèí Áèç àõèðÿòÿ èíàíàíëà îíà øÿêê åäÿíè àéûðä åäèá áèëìÿê ö÷öí (Èáëè-

281

ñÿ áó èìêàíû âåðäèê). Ñÿíèí Ðÿááèí hÿð øåéè hèôç åäÿíäèð!" ("Ñÿáà" ñóðÿñè, 20-21). Øåéòàí ìöñòÿãèë áèð ýöúÿ ñàhèá äåéèë. Åòäèêëÿðèíè Àëëàhûí áèëýèñè äàõèëèíäÿ åäèð. Áåëÿúÿ, øåéòàíà óéàíëàðëà øåéòàíûí hèéëÿëÿðèíÿ äöøìÿéÿí ìþìèíëÿð áèð-áèðèíäÿí ñå÷èëèá àéðûëûðëàð.

Øåéòàíûí Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áÿçè õöñóñèééÿòëÿðè "Éàëàí÷ûäûð" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 22). "Àñè âÿ àçüûíäûð" ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 3). "Ýöúö àíúàã ÷àüûðìàüà ÷àòûð" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 22). "Éàõøûëûãëà âÿ õåéèðëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 117). "Èíñàíëàðûí öçÿðèíäÿêè òÿñèðè àíúàã ïèñëèéÿ äÿâÿò åòìÿêäèð" ("ßíôàë" ñóðÿñè, 11). "Èíñàíëàðûí øöêð åòìÿêëÿðèíÿ ìàíåÿ îëìàüà ÷àëûøûð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 17). "Èíñàíëàðû ãîðõóòìàüà ÷àëûøûð" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 175). "Ìþìèíëÿðèí àðàñûíû âóðìàüà ñÿé ýþñòÿðèð" ("Èñðà" ñóðÿñè, 53); ("Ìàèäÿ" ñóðÿñè, 91). "Èíñàíëàðà îíëàðûí õåéèðõàh ìÿñëÿhÿò÷èëÿðè îëäóüóíó òÿëãèí åäèð" ("ßðàô" ñóðÿñè, 20-21). "Àëëàhûí àäûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê èíñàíëàðû àçäûðìàüà ÷àëûøûð" ("Ôàòèð" ñóðÿñè, 5-6). "Ìþìèíëÿðèí áöäðÿìÿêëÿðèíè èñòÿéèð" ("Àëè-Èìðàí" ñóðÿñè, 155). "Éàëàí âÿäëÿð âåðèð" ("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 22). "Èíñàíëàðû ñàïäûðìàüà âÿ ïó÷ õöëéàëàðà ñàëìàüà ÷àëûøûð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 119-120). "×èðêèí ÿìÿëëÿðè ýþçÿë ýþñòÿðèð" ("Íÿìë" ñóðÿñè, 24).

282

"Éîõñóëëóãëà ãîðõóäóð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 268). "Òÿêÿááöðëö åòìÿéÿ ÷àëûøûð" ("Ñàä" ñóðÿñè, 74-75). "Õàëãà ýþñòÿðìÿê ö÷öí èáàäÿò åòìÿéÿ hÿâÿñëÿíäèðèð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 38). "Àéÿëÿðäÿí óçàãëàøäûðìàüà ÷àëûøûð" ("Çóõðóô" ñóðÿñè, 36-37). "Óíóòäóðìàüà ÷àëûøûð" ("Ìóúàäÿëÿ" ñóðÿñè, 19); ("ßíàì" ñóðÿñè, 68); ("Êÿhô" ñóðÿñè, 63). "Ùèññè äàâðàíìàüà ìÿúáóð åäèð" ("Èñðà" ñóðÿñè, 64), ("Ìóìòÿhèíÿ" ñóðÿñè, 1-3). "Õûðäà èøëÿðëÿ ìÿøüóë åäèð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 67-71). "Èñðàô åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûð" ("Èñðà" ñóðÿñè, 26-27). Øåéòàíûí Àëëàhà ãàðøû ÷ûõìàã úÿñàðÿòèíäÿ áóëóíàí, ÷îõ öñéàíêàð, èíñàíëàðà áþéöê áèð êèí áÿñëÿéÿí, îíëàðû äîüðó éîëäàí ÷ÿêèíäèðìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô ñÿéëÿð ýþñòÿðÿí áèð âàðëûã îëäóüóíó Ãóðàíäàêû àéÿëÿðëÿ à÷ûãëàäûã. Òàðèõ áîéó áöòöí èíñàíëàðû Àëëàhûí éîëóíäàí àçäûðìàüà ÷àëûøàí áåëÿ áèð âàðëûüûí áèð èíñàíûí õèäìÿòèíÿ âåðèëìÿñè ÿëáÿòòÿ êè, Àëëàhûí áþéöê áèð ðÿhìÿòèäèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí øåéòàíëàðû þç ÿìðèíÿ òàáå åòìÿñè, îíëàðäàí hàãã äèíèíèí ôàéäàëû èøëÿðèíäÿ èñòèôàäÿ åòìÿñè øöáhÿñèç êè, îíóí Àëëàhûí öñòöí ãóëëàðûíäàí îëìàñûíûí àøêàð áèð äÿëèëèäèð.

283