®ëöì ùÿr àí ãàïûíûçû ÷àëà áèëÿr. Êèì áèëèr, áÿëêÿ äÿ î àí åëÿ èíäèäèr. Áÿëêÿ äÿ ñèçÿ ÷îõ éàõûíäûr. Áó êèòàá áÿëêÿ äÿ ¤ëöìöíöçäÿí ÿââÿë ñèçÿ âårèëìèø àõûrûíúû ôörñÿòäèr, ñîíóíúó õÿáÿräàrëûãäûr. Ñèç áó êèòàáû îõóéàrêÿí áèr ñààò ñîírà éàøàéàúàüûíûçû áèëìÿéèíèç ìöìêöí äåéèë. Áèr ñààò ñîírà ùÿéàòäà ãàëñàíûç äà ñîíràêû áèr ñààòà ÷ûõàúàüûíûçûí òÿìèíàòû éîõäór. Ñààò äåéèë, áèr äÿãèãÿ, ùÿòòà áèr ñàíèéÿ ñîírà äà éàøàéàúàüûíûç ãÿòè äåéèë. Áó êèòàáû àõûrà ãÿäÿr îõóéàúàüûíûçûí äà ùå÷ áèr òÿìèíàòû éîõäór. ®ëöì ñèçÿ ÷îõ á¤éöê åùòèìàëëà áèr äÿãèãÿ ÿââÿë ¤ëìÿéè ùå÷ àüëûíûçäàí êå÷èrìÿäèéèíèç áèr àíäà gÿëÿúÿêäèr. Ìöòëÿã ¤ëÿúÿêñèíèç. Ñåâäèéèíèç áöòöí èíñàíëàr äà ¤ëÿúÿê. Ñèäÿí ÿââÿë âÿ éà ñîírà ìöòëÿã ¤ëÿúÿêëÿr. Áóíäàí 100 èë ñîírà äöíéàäà òàíûäûüûíûç ùå÷ áèr èíñàí ãàëìàéàúàã...
ÌÖßËËÈÔ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èë-äÿ Àíêàràäà àíàäàí îëìóøäór. Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí g¤çÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ á¤ëöìöíäÿ òÿhñèë àëìûøäûr. 1980-úè èëëÿräÿí áó göíÿ ãÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ì¤âçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Ìöÿëëèôèí öçÿrèíäÿ ÷àëûøäûüû ÿñàñ ì¤âçóëàr åëì àäû àëòûíäà òÿãäèì åäèëÿí 2 ìöàñèr ìèô îëàí äàrâèíèçì âÿ ìàòårèàëèçìèí ïó÷ åäèëìÿñèäèr. Ìöÿëëèôèí áÿçè ÿñÿrëÿrè 40-äàí àròûã äèëÿ òÿrúöìÿ åäèëìèø âÿ ùÿìèí ¤ëêÿëÿräÿ íÿør åäèëìèøäèr. Ùàróí Éÿùéàíûí ÿñÿrëÿrè éàø, èrã, ìèëëèééÿò àérûñå÷êèëèéè ñàëìàäàí áöòöí èíñàíëàrà ñÿñëÿíèr. Ìöñÿëìàíëàrà îëäóüó ãÿäÿr, ìöñÿëìàí îëìàéàíëàrà äà õèòàá åäèr. Áó êèòàáëàrûí ÿñàñ ìÿãñÿäè îõóúóíó Àëëàùûí âàrëûüû âÿ òÿêëèéè êèìè ì¤âçóëàr ùàããûíäà ôèêèrëÿøìÿéÿ ùÿâÿñëÿíäèrÿrÿê îõóúóíóí g¤röøöíö à÷ìàã, èíàìñûç ñèñòåìëÿrèí áàòèë g¤röøëÿrèíè âÿ ÷öröê ãóróëóøëàrûíû îròàéà ÷ûõàrìàãäûr.
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ 2003
ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí g¤çÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ á¤ëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ ãÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ì¤âçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû g¤ñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ ãàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ h¤rìÿò ÿëàìÿòè îëàràã ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ì¤höröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç ãàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ì¤hör Ãóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñ¤çö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Ãóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ ãàrøû é¤íÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàã ñîíóíúó ñ¤çö ñ¤éëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ á¤éöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ì¤hörö áó ñîíóíúó ñ¤çö ñ¤éëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàrûíû hÿr êÿñÿ g¤ñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Á¤éöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëãàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ ¤ëêÿëÿrèíÿ ãÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr ¤ëêÿëÿrèíäÿ ìàràãëà ãàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóãàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàr, éàïîí, çèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràãëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ á¤éöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà ¤ç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿrhàë g¤rör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr
áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Ĥâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ í¤ãòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Ãóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí g¤çÿëëèêëÿrèíäÿí ãàéíàãëàíûr. Ìöÿëëèôèí ¤çö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ g¤rÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè ãàçàíú göäöëìör. Áó hÿãèãÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà g¤rìÿäèéèíè g¤rìÿêäÿ ê¤ìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí ¤çö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè ãàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí ãàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí ãàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö g¤ñòÿrìÿéÿ é¤íÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ì¤âçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí ãàëäûrìàãäàí âÿ Ãóràí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí g¤röíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí ãóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Ãóràí ÿõëàãûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàã áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿãäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ á¤éöê áèr âÿçèôÿíè ¤ç öçÿrèíÿ g¤òörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Ãóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, g¤çÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàãäà áèr âàñèòÿ îëàúàã.
ÎÕÓÚÓÉÀ Kitabëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ¤çöíö äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí ¤ç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà g¤rÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûrìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàã èñÿ äàhà âàúèáäèr. Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàã. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ì¤âçóéà ãûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèrèê. Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàãÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ì¤âçóëàr Ãóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè ¤érÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûr. Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ ãÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà g¤ñòÿrèëÿí hÿãèãÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàrøûëûãëû ñ¤háÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàã ìöìêöíäör. Áó êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr ãróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ì¤âçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ á¤ëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàã. Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràã Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà ê¤ìÿê åòìÿê äÿ á¤éöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûr. Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè ¤çöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó g¤rÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ì¤âçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ì¤âúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã. Áàøãà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöãÿääÿñëÿrÿ ãàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ h¤rìÿòÿ äèããÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûãëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.
-I®ËÖÌ 6 ÕÓRÀÔÀÒËÀR Âß HßÃÈÃßÒËßR 9 ÃßÔËßÒÈÍ ÃÀËÛÍ ÏßRÄßÑÈ 17 ÙßÃÈÃÈ ®ËÖÌ Âß G®RÖÍßÍ ®ËÖÌ 25 ÄÖÍÉÀ HßÉÀÒÛÍÛÍ ÌÖÂßÃÃßÒÈËÈÉÈ 32 ®ËÖÌÄßÍ ÈÁRßÒ ÀËÌÀÉÀÍËÀRÛÍ ÄÖÍÉÀÄÀÊÛ Âß ÀÕÈRßÒÄßÊÈ ÂßÇÈÉÉßÒÈ 36
-IIÃÈÉÀÌßÒ 42 ÊÀÈÍÀÒÛÍ ®ËÖÌÖ 50 ÑÓRÓÍ ÈÊÈÍÚÈ ÄßÔß ÖÔËßÍÌßÑÈ Âß ®ËÖËßRÈÍ ÄÈRÈËÄÈËÌßÑÈ 58
-IIIÚßÙßÍÍßÌ 72 ÚßÙßÍÍßÌÄßÊÈ ßÇÀÁ ÌÖÙÈÒÈ 76 ÚßÙßÍÍßÌÄßÊÈ ÌßÍßÂÈ ßÇÀÁ93
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ 105
-I®ËÖÌ “Äå êè: “Ãà÷äûüûíûç ¤ëöì ñèçè ìöòëÿã éàõàëàéúàãäûr. Ñîírà ñèç äèrèëÿíäÿ, àøêàrû äà áèëÿí Àëëàhûí höçóróíà ãàéòàrûëàúàãñûíûç. Î äà ñèçÿ íÿëÿr åòäèéèíèçè õÿáÿr âårÿúÿêäèr!” (“Úöìóÿ” ñórÿñè, 8).
6
GÈRÈØ ®ëöì ñèçè hÿr àí éàõàëàéà áèëÿr. Êèì áèëèr, î àí áÿëêÿ åëÿ èíäèäèr, éà äà ñèçÿ ÷îõ éàõûíäûr. Áÿëêÿ äÿ áó ñÿòèrëÿr ¤çöíöçö âÿ ÿìÿëëÿrèíèçè äöçÿëòìÿê ö÷öí ¤ëöìöíöçäÿí ÿââÿë ñèçÿ âårèëÿí ñîí ôörñÿò, ñîí áèr õàòûrëàòìà âÿ ñîí áèr õÿáÿräàrëûãäûr. Áó ñÿòèrëÿrè îõóéàrêÿí áèr ñààò ñîírà hÿéàòäà îëàúàüûíûçà ÿìèí îëà áèëìÿçñèíèç. Áèr ñààò ñîírà hÿéàòäà îëñàíûç áåëÿ áèr ñîíràêû ñààòà ÷àòàúàüûíûçà hå÷ áèr òÿìèíàò éîõäór. Éàëíûç ñààò äåéèë, áèr äÿãèãÿ, hÿòòà áèr ñàíèéÿ ñîírà hÿéàòäà îëàúàüûíûç äÿãèã äåéèë. Áó êèòàáû ñîíà ãÿäÿr îõóéóá áèòèrÿúÿéèíèçÿ äÿ hå÷ áèr òÿìèíàò éîõäór. ®ëöì ñèçÿ á¤éöê áèr åhòèìàëëà áèr äÿãèãÿ ¤íúÿ ¤ëìÿéè hå÷ àüëûíûçäàí êå÷èrìÿäèéèíèç áèr àíäà gÿëÿúÿêäèr. Ìöòëÿã ¤ëÿúÿêñèíèç, áöòöí ñåâäèéèíèç èíñàíëàr äà ¤ëÿúÿê, ñèçäÿí ¤íúÿ âÿ éà ñîírà ìöòëÿã ¤ëÿúÿêëÿr. Áóíäàí 100 èë ñîírà éår öçÿrèíäÿ ñèçèí òàíûäûüûíûç hå÷ áèr úàíëû èíñàí ãàëìàéàúàã. Ùÿr áèr èíñàíûí ¤ç hÿéàòû hàããûíäà áèòèá-òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí ïëàíëàrû âàr. Ìÿêòÿáè áèòèrìÿê, óíèâårñèòåòÿ ãÿáóë îëóíìàã, ìÿçóí îëìàã, èø ñàhèáè îëìàã, åâ ñàhèáè îëìàã, åâëÿíèá óøàã ñàhèáè îëìàã, óøàüû á¤éöòìÿê, òÿãàöä÷ö îëìàã, ràhàò áèr hÿéàòà ãîâóøìàã âÿ ñ. êèìè ïëàíëàr âàr... Áóíëàr ÿí öìóìèëÿøäèrèëìèø ïëàíëàräûr. Áóíëàrëà éàíàøû hÿr êÿñèí è÷èíäÿ îëäóüó âÿçèééÿòÿ âÿ øÿròëÿrÿ g¤rÿ ìèíëÿrëÿ ì¤âçóäà ÷îõ ÿhàòÿëè ïëàí âÿ ëàéèhÿëÿrè âàr. Ëàêèí áó ïëàíëàrûí hå÷ áèrèíèí ìöòëÿã hÿéàòà êå÷ÿúÿéè äÿãèã äåéèë. Áóíóí ÿêñèíÿ îëàràã ¤ëöì 100 ôàèç áàø âårÿúÿê. Èëëÿrëÿ ÷àëûøûá-÷àáàëàéûá óíèâårñèòåòÿ gèrÿí áèr òÿëÿáÿ óíèâårñèòåòÿ gåäÿrêÿí ¤ëör. Éà äà òÿçÿ èøÿ gèrÿí áèr àäàì èøèíÿ gåäÿrêÿí âÿ éà åâëÿíÿíëÿr òîéäàí ãàéûäàrêÿí àíè áèr éîë ãÿçàñû íÿòèúÿñèíäÿ ¤ëörëÿr. Èøëÿrè óüórëà gåäÿí áèr èø àäàìû èñÿ èøëÿrèíè òåç hÿëë åäÿ áèëìÿê, gåäÿúÿéè éårÿ äàhà òåç ÷àòûá âàõò ãàçàíìàã âÿ äàhà ÷îõ èøëÿr g¤rìÿê ö÷öí òÿééàrÿ èëÿ gåòìÿéÿ öñòöíëöê âårèr. Ôÿãÿò, òÿééàrÿ ãÿçàéà óüràéûr, éårÿ äöøör âÿ îràäà hÿéàòû ôàúèÿâè áèr øÿêèëäÿ ñîíà ÷àòûr. Áöòöí ïëàíëàr áîøà ÷ûõûr. Èíñàíëàr äègÿr ïëàíëàrûíû hÿéàòà êå÷èrìÿäÿí, îíëàrû áèr äàhà ÿñëà òàìàìëàíìàéàúàã øÿêèëäÿ éàrûäà áóràõàràã, ä¤íöøö îëìàéàí áèr éårÿ gåäÿrÿê ¤ëörëÿr... Ëàêèí gåòäèêëÿrè î éår ö÷öí hàçûrëàäûãëàrû hå÷ áèr ïëàíëàrû 7
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
éîõäór. Ùÿéàòà êå÷èrÿ áèëìÿäèêëÿrè ïëàíëàrû èëëÿrëÿ ÿí èíúÿ òÿôÿrröàòûíà ãÿäÿr äöøöíìöøäöëÿr, àììà áàø âårìÿñè ìöòëÿã îëàí øåé hàããûíäà hå÷ áèr øåé äöøöíìÿìèøäèëÿr. Éàõøû, áÿñ àüûëà âÿ áèëèéÿ ñàhèá îëàí áèr èíñàí hàíñûíà öñòöíëöê âårìÿëèäèr? Áàø âårìÿñè äÿãèã îëàí hàäèñÿ hàããûíäà éîõñà áàø âårÿúÿéè äÿãèã îëìàéàí hàããûíäà ïëàí ãórìàëûäûr? Èíñàíëàrûí ÷îõó ìöòëÿã îëìàéàíà ÿhÿìèééÿò âårèr. Èíñàíëàr hÿéàòûí hàíñû ñÿhèôÿñèíäÿ îëórñà-îëñóí áöòöí ïëàíëàrûíû gÿëÿúÿêäÿ äàhà éàõøû âÿ äàhà ìöêÿììÿë áèr hÿéàòà ãîâóøà áèëìÿê ö÷öí ãórórëàr. ßgÿr èíñàí ¤ëöìñöç îëñàéäû, áó äàâràíûø hÿãèãÿòÿí äÿ ìÿíòèãëè îëàräû. Ôÿãÿò, áöòöí ïëàíëàr ¤ëöì äåéèëÿí ìöòëÿã ñîíëóüà ìÿhêóìäór. Áó ñÿáÿáëÿ ìöòëÿã îëàí ¤ëöìö óíóäóá äÿãèã îëìàéàíëàrà ëàéèã îëäóãëàrûíäàí äàhà ÷îõ ÿhÿìèééÿò âårìÿê òàìàìèëÿ àüûëñûçëûãäûr. Àììà èíñàíëàr gèrîâóíà ÷åârèëäèêëÿrè ãÿrèáÿ áèr ñåhrèí òÿñèrè ñÿáÿáè èëÿ áó àøêàr hÿãèãÿòè äÿrê åäÿ áèëìèrëÿr. Áåëÿ îëàíäà èñÿ ¤ëöìëÿ áèrëèêäÿ áàøëàéàúàã hÿãèãè hÿéàòëàrûíû äà òàíûìàçëàr. Îràéà é¤íÿëÿí áèr hàçûrëûã g¤rìÿçëÿr. Äèrèëäèêëÿrè çàìàí èñÿ ¤çëÿrè ö÷öí õöñóñè éàràäûëìûø úÿhÿííÿìäÿí áàøãà áèr éårÿ gåòìÿçëÿr. Áó êèòàá èíñàíà äöøöíìÿê èñòÿìÿäèéè hÿãèãÿòëÿrè äöøöíäörìÿê âÿ ñörÿòëÿ éàõûíëàøàí á¤éöê áèr hàäèñÿíè õÿáÿr âårìÿê ö÷öí éàçûëûá... Áó á¤éöê hàäèñÿíèí áàø âårìÿñè ãÿòèäèr. Áóíà g¤rÿ äÿ äöøöíìÿêäÿí ãà÷ìàã hå÷ áèr øÿêèëäÿ ÷àrÿ äåéèë. 8
ÕÓRÀÔÀÒËÀR Âß HßÃÈÃßÒËßR Èíñàíëàr òàrèõ áîéó ãàrøûëàrûíà ÷ûõàí áèr ÷îõ ïrîáëåìè hÿëë åòäèêëÿrè hàëäà ¤ëöìÿ ÷àrÿ òàïà áèëìÿìèøëÿr. Ùÿr áèr úàíëû âàrëûã ¤ëöìÿ ìÿhêóì îëàràã äîüóëór, ìöÿééÿí áèr ìöääÿòÿ ãÿäÿr éàøàéûr. Êèìèñè ÷îõ êè÷èê éàøäà hÿéàòëà âèäàëàøûr, êèìèñè gÿíú, êèìèñè îròà, êèìèñè äÿ á¤éöê éàøûíäà áó äöíéàíû òÿrê åäèr. Ùå÷ áèr èíñàíûí ñàhèá îëäóüó ìàëû-ìöëêö, ñÿrâÿòè, ì¤âãåéè, ø¤hrÿòè, åòèáàrû, ãöââÿñè âÿ g¤çÿëëèéè ¤ëöìö îíäàí óçàãëàøäûrà áèëìÿç. Îíëàrûí èñòèñíàñûç îëàràã hàìûñû ¤ëöìÿ áîéóí ÿéìèøëÿr âÿ áóíäàí ñîírà äà áîéóí ÿéìÿêäÿ äàâàì åäÿúÿê. Áèr ÷îõ èíñàí ¤ëöìö äöøöíìÿê èñòÿìèr. Áó ìöòëÿã îëàí ñîíëóüóí ¤ç áàøûíà gÿëÿúÿéèíè àüëûíà áåëÿ gÿòèrìèr. Äöøöíìÿäèéè ìöääÿò ÿrçèíäÿ ¤ëöìëÿ ãàrøûëàøìàéàúàüû êèìè áàòèë áèr èíàíú éàràíìûøäûr. Õàëã àràñûíäà ¤ëöìäÿí äàíûøàí àäàì äÿrhàë “áÿä àüûç” àäëàíäûrûëûr âÿ áó ì¤âçó hÿìèí àí “èràã îëñóí” êèìè ìÿíàñûç ñ¤çëÿrëÿ éûüûøäûrûëûr. Ùàëáóêè ¤ëöìäÿí ñ¤ç à÷àí áèr èíñàí áóíó èñòÿñÿ äÿ, èñòÿìÿñÿ äÿ Àëëàhûí ÷îõ á¤éöê àéÿëÿrèíäÿí áèrèíè õàòûrëàäûr âÿ èíñàíëàrûí öçöíäÿêè ãàëûí ãÿôëÿò ïÿräÿñèíè áèr àç äà îëñà ãàëäûrûr. Àíúàã ãÿôëÿòè hÿéàò òÿrçè hàëûíà gÿòèrìèø gåíèø áèr êöòëÿ ¤çöíö íàràhàò åäÿí áó úör hÿãèãÿòëÿrèí àüûëëàrûíà gèrÿrÿê îíó ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàòìàñûíäàí ÷îõ íàràhàò îëór. Ëàêèí áó àäàìëàr hÿéàòäà èêÿí ¤ëöìö äöøöíìÿêäÿí íÿ ãÿäÿr ÷îõ ãà÷àrñà, ÿñë ¤ëöìëÿ ãàrøûëàøäûãëàrû çàìàí îíëàrûí íàràhàò÷ûëûã âÿ hÿéÿúàíëàrû áèr î ãÿäÿr øèääÿòëè îëàr. Îíëàrûí áó äöíéàäàêû ãÿôëÿòè íÿ ãÿäÿr á¤éöêäörñÿ, ¤ëöì àíûíäà, ãèéàìÿò göíöíäÿ âÿ ÿáÿäè ÿçàáäàêû äÿhøÿò, ÷àøãûíëûã âÿ ÿçàáëàrû î äÿrÿúÿ á¤éöê îëàr. Çàìàíûí ¤òöá êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàràã ¤çöíö éàøëàøìàãäàí âÿ ¤ëöìäÿí ãîróéà áèëìèø áèr èíñàí áåëÿ g¤ñòÿrÿ áèëÿrñèíèçìè? ®ëìÿéÿúÿê áèr èíñàí áåëÿ òàïà áèëÿrñèíèçìè? Áó, ìöìêöí äåéèë. Çöíêè èíñàí ¤ç áÿäÿíèíèí âÿ ¤ç hÿéàòûíûí ñàhèáè äåéèë. Èíñàíûí éàøàìàüà ãÿràr âårèá hÿéàòûíû ¤çö òÿrÿôèíäÿí áàøëàéà áèëìÿìÿñè áóíóí áèr g¤ñòÿrèúèñèäèr. Äègÿr áèr g¤ñòÿrèúè èñÿ èíñàíûí hÿéàòûíû ñîíà ÷àòäûràí ¤ëöìÿ ìöäàõèëÿ åäÿ áèëìÿìÿñèäèr. Ùÿéàòûí ñàhèáè îëàí Àëëàh Ïåéüÿìáÿrèíÿ (ñ.ÿ.â.) âÿhé åòäèéè “Ñÿíäÿí ÿââÿë äÿ hå÷ êÿñÿ ÿáÿäè hÿéàò âårìÿäèê. Áåëÿ îëäóüó òÿãäèräÿ ñÿí ¤ëñÿí, îíëàr äèrèìè ãàëàúàãëàr?!” (“ßíáèéà”, 34) àéÿñè èëÿ áóíó õÿáÿr âårèr. 9
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Éàëíûç áó àíäà äöíéàäà ìèëéàräëàrëà èíñàíûí éàøàäûüû g¤ç ¤íöíÿ gÿòèrèëñÿ ìÿëóì îëàr êè, èëê èíñàíäàí áó éàíà ñàéñûç èíñàí gÿëèá êå÷ìèøäèr. Îíëàrûí äà èñòèñíàñûç îëàràã hàìûñû ¤ëöìö äàäìûøäûr. ®ëöì áèçäÿí ¤íúÿ éàøàéàíëàrûí äà, áó àí éàøàéàíëàrûí äà ìöòëÿã áàøëàrûíà gÿëìèø, éà äà gÿëÿúÿê îëàí äÿãèã àãèáÿòäèr. Ùå÷ áèr êèìñÿ ¤çöíö áó ãà÷ûëìàç àãèáÿòäÿí ãóròàrà áèëìÿç. Ãóràíäà áóíóíëà áàüëû áåëÿ äåéèëèr: “Ùÿr áèr êÿñ ¤ëöìö äàäàúàãäûr. Øöáhÿñèç êè, ìöêàôàòëàrûíûç ãèéàìÿò göíö òàìàìèëÿ âårèëÿúÿêäèr. Îääàí óçàãëàøäûrûëûá úÿííÿòÿ äàõèë åäèëÿí øÿõñ ìóràäûíà ÷àòàúàãäûr. Äöíéà hÿéàòû èñÿ àëäàäûúû hÿççäÿí, ÿéëÿíúÿäÿí áàøãà áèr øåé äåéèëäèr” (“ÀëèÈìràí”, 185).
®ëöìö òÿñàäöô âÿ éà òàëåñèçëèê ñàíìàã ®ëöì òÿñàäöôÿí äåéèë, hÿr áèr hàäèñÿ êèìè Àëëàhûí äèëÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ áàø âårèr. Áèr èíñàíûí äîüóì òàrèõè íåúÿ áÿëëèäèrñÿ, åéíè øÿêèëäÿ ¤ëöì òàrèõè äÿ hÿëÿ î, hÿéàòäà èêÿí äÿãèãÿñèíÿ, ñàíèéÿñèíÿ ãÿäÿr áÿëëèäèr. Èíñàí äà îíà âårèëÿí çàìàí ìöääÿòèíè ñàíèéÿáÿñàíèéÿ “õÿrúëÿéÿrÿê” hÿìèí ñîí àíà äîüró ñörÿòëÿ éàõûíëàøûr. Ùÿr êÿñèí ¤ëöìöíöí éårè, çàìàíû âÿ ôîrìàñû îíóí ãÿäÿrèíäÿ (àëûí éàçûñûíäà) ìöÿééÿí åäèëèá. Áóíà áàõìàéàràã èíñàíëàrûí ÷îõó ¤ëöìöí Àëëàhûí îíà ñÿáÿá îëàràã éàràòäûüû hàäèñÿëÿr çÿíúèrèíèí áèr íÿòèúÿñè îëäóüóíó çÿíí åäèr. Ùÿr göí ãÿçåòëÿräÿ ¤ëöì õÿáÿrëÿrè îõóíór. Àräûíúà äà “ßgÿr áèr òÿäáèr g¤röëñÿéäè, íÿòèúÿ áó øÿêèëäÿ îëìàçäû, áåëÿ åäèëñÿéäè, ¤ëìÿçäè” êèìè úàhèë ìÿíòèãëÿr èrÿëè ñöröëör. Ùàëáóêè hå÷ áèr èíñàí îíóí ö÷öí àérûëìûø çàìàíäàí íÿ áèr ñàíèéÿ ÿñêèê, íÿ äÿ áèr ñàíèéÿ àròûã éàøàéà áèëìÿç. Àíúàã èìàíûí âåräèéè äöøöíúÿäÿí óçàã îëàí èíñàíëàr hÿr hàäèñÿéÿ îëäóüó êèìè ¤ëöìÿ äÿ òÿñàäöôëÿr çÿíúèrèíèí áèr ïàr÷àñû êèìè áàõûrëàr. Àëëàh Ãóràíäà ì¤ìèíëÿrè òàìàìèëÿ èíêàr÷ûëàrà õàñ îëàí áåëÿ áèr àüûëñûç äöøöíúÿäÿí ÷ÿêèíäèrèr: “Åé èìàí gÿòèrÿíëÿr! Ñÿôÿrÿ âÿ éà ìöhàrèáÿéÿ gåòìèø ãàräàøëàrû áàrÿñèíäÿ: “ßgÿr îíëàr áèçèì éàíûìûçäà îëñàéäûëàr, íÿ ¤ëÿr, íÿ äÿ ¤ëäöröëÿräèëÿr” äåéÿí êàôèrëÿr êèìè îëìàéûí! Àëëàh áóíó îíëàrûí örÿêëÿrèíäÿ ãÿì âÿ hÿñrÿò îëñóí äåéÿ éàràòäû. Ùàëáóêè äèrèëäÿí äÿ, ¤ëäörÿí äÿ Àëëàhäû. Àëëàh åòäèéèíèç èøëÿrè g¤rÿíäèr!” (“ÀëèÈìràí”, 156). 10
Ùàróí Éÿhéà ®ëöìö áèr òÿñàäöô êèìè ãÿáóë åòìÿê á¤éöê áèr úàhèëëèê âÿ àüûëñûçëûãäûr. Âÿ áó âÿçèééÿò éóõàrûäà g¤ñòÿrèëÿí àéÿäÿí äÿ g¤röíäöéö êèìè, èíñàíà á¤éöê áèr ìÿíÿâè ÿçàá âÿ ñûõûíòû âårèr. Èíêàr÷ûëàr âÿ éà Ãóràíäà áèëäèrèëäèéè øÿêèëäÿ èìàí åòìÿéÿíëÿr éàõûíëàrûíû âÿ ñåâäèéè èíñàíëàrû èòèrÿrÿê áó á¤éöê ÿçàáû éàøàéàrëàr. Îíëàr ¤ëÿí èíñàíûí áèr íèúàò òàïìàã, ñàü ãàëìàã åhòèìàëûíûí îëäóüóíó, àììà áÿõòñèçëèê, òÿäáèrñèçëèê, èøëÿräÿêè ÷àòûøìàçëûã êèìè hàëëàr öçöíäÿí “íàhàã éårÿ”, “hå÷ íÿäÿí” ¤ëäöéöíö äöøöíörëÿr. Áó äöøöíúÿ äÿ îíëàrûí öçöíòöñöíöí, ïåøìàí÷ûëûüûíûí âÿ àürû-àúûëàrûíûí àròìàñûíà ñÿáÿá îëór. Îíëàrûí ÷ÿêäèéè áó ñûõûíòû âÿ àürû-àúû ÿñëèíäÿ èíàíúñûçëûãëàrûíûí ÿçàáûíäàí áàøãà áèr øåé äåéèë. Ëàêèí áó hàäèñÿíèí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè áèr ñèrrè âàr: ¤ëöìöí ñÿáÿáè íÿ áèr ãÿçà, íÿ áèr õÿñòÿëèê, íÿ äÿ êè, áàøãà áèr øåéäèr. Áöòöí áó ñÿáÿáëÿrè éàràäàí Àëëàhäûr. Áèçÿ âårèëìèø âàõò áèòäèéè çàìàí hÿéàòûìûç g¤ñòÿrèëÿí áó úör ñÿáÿáëÿr óúáàòûíäàí ñîíà éåòèr. Èíñàí ÿëèíäÿ îëàí áöòöí ìàääè èìêàíûíû ñÿôÿráÿr åòñÿ äÿ îíóí ö÷öí ñå÷èëìèø ¤ëöì âàõòûíäàí áèr àí áåëÿ àròûã éàøàéà áèëìÿç. Ãóràíäà áó èëàhè ãàíóí áåëÿ âórüóëàíûr: “Àëëàhûí èçíè îëìàéûíúà hå÷ êÿñÿ ¤ëöì éîõäór. Î, çàìàíû ìöÿééÿí åäèëìèø áèr éàçûäûr...” (Àëè-Èìràí, 145).
Äîüró îëìàéàí òàëå (ãÿäÿr) àíëàéûøû Õàëã àràñûíäà õöñóñèëÿ ¤ëöì ì¤âçóñó èëÿ ÿëàãÿäàr ãÿäÿr (áÿõò, àëûí éàçûñû) hàããûíäà áèr ÷îõ éàíëûø ôèêèrëÿr âàr. “Ãÿäÿrèíÿ ãàëèá gÿëìÿê”, “ãÿäÿrèíè äÿéèøäèrìÿê” êèìè hå÷ áèr ìÿíàñû îëìàéàí úÿôÿíg âÿ ìÿíòèãñèç èôàäÿëÿr úÿìèééÿòäÿ îëäóãúà gåíèø éàéûëûá. Àüûë, çÿêà âÿ áèëèê ñÿâèééÿñè çÿèô îëàí àäàìëàr áèr ñûrà àrçó âÿ åhòèìàëëàrûíû áÿõò çÿíí åäÿrÿê áóíëàrûí hÿéàòà êå÷ìÿäèéèíè g¤rÿíäÿ äÿ áÿõòèí éàçûëäûüû êèìè gåòìÿäèéèíè âÿ äÿéèøäèéèíè ñàíûrëàr. Ñàíêè ãÿäÿrè ÿââÿëúÿäÿí îõóéóáìóøëàr âÿ góéà êè, áàø âårÿí hàäèñÿëÿr îõóäóãëàrû øÿêèëäÿ áàø âårìèø êèìè àüûëñûç áèr çÿííÿ ãàïûëûrëàr. Áó úör éàíëûø âÿ ÿñàññûç ìÿíòèãëÿr àüëûí òàì èíêèøàô åòìÿìÿñèíÿ âÿ áóíóíëà ÿëàãÿäàr îëàràã ãÿäÿrèí ìÿíàñûíûí òàì øÿêèëäÿ áàøà äöøöëìÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Ãÿäÿr - çàìàí âÿ ìÿêàí àíëàéûøëàrûíû éîõäàí âàr åäÿí âÿ áóíëàrû òàìàìèëÿ ¤ç íÿçàrÿòè âÿ hàêèìèééÿòè àëòûíäà ñàõëàéàí, çàìàíà âÿ ìÿêàíà òàáå îëìàéàí Àëëàhûí êå÷ìèøäÿêè âÿ gÿëÿúÿêäÿêè áöòöí hàäèñÿëÿrè çàìàíñûçëûã ¤ë÷öñöíäÿ òÿñáèò 11
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
åòìÿñè âÿ éàràòìàñûäûr. Éàøàíìûø âÿ éàøàíûëàúàã áöòöí hàäèñÿëÿr çÿíúèrè ñàíèéÿñèíÿ ãÿäÿr Àëëàh äÿrgàhûíäà ïëàíëàøäûrûëìûø âÿ éàràäûëìûøäûr. Çàìàíû Àëëàh éàràòìûøäûr âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ Î, çàìàíäàí àñûëû äåéèë. Áóíà g¤rÿ äÿ Îíóí éàràòäûüû hàäèñÿëÿrè éàràòäûãëàrû èëÿ áèrëèêäÿ èçëÿìÿñèíäÿí âÿ áóíëàrûí íÿòèúÿëÿrèíè g¤çëÿìÿñèíäÿí ñ¤háÿò gåäÿ áèëìÿç. Îíóí äÿrgàhûíäà hÿr øåéèí ÿââÿëè äÿ, ñîíó äà, ñîíñóçëóã àëÿìèíäÿêè éårè äÿ áÿëëèäèr. Ùÿr øåé îëóá áèòìèøäèr. Èíñàíëàrûí íÿ áèr êèíî ëåíòèíäÿ îëàí g¤röíòöëÿrèí öçÿrèíäÿ, íÿ äÿ áó ëåíòäÿ äÿéèøèêëèê åòìÿéÿ göúëÿrè âÿ èìêàíëàrû îëìàäûüû êèìè îíëàr hÿéàò ëåíòèíäÿ rîë îéíàéàí èíñàíëàrûí äà òàáå îëäóãëàrû ãÿäÿr ëåíòè öçÿrèíäÿ áèr äÿéèøèêëèê åäÿ áèëìÿçëÿr. Èíñàíëàr áÿõòè (ãÿäÿrè) äåéèë, ãÿäÿr èíñàíëàrû òÿéèí åäèr. Ãÿäÿrèí áèr ïàr÷àñû îëàí èíñàí hÿìèí ãÿäÿrëÿ ìöñòÿãèë øÿêèëäÿ äàâràíà áèëìÿç. Ãÿäÿräÿí êÿíàrà ÷ûõà áèëìÿç êè, ãÿäÿrèíè äÿéèøäèrÿ áèëñèí. Áó, áèr âèäåîêàñåòäÿêè ôèëìäÿ îëàí àêòéîróí êàñåòäÿí ÷ûõûá ìàääè áèr ¤ë÷ö ãàçàíàràã ¤çöíöí îëäóüó êàñåòäÿ ñèëìÿëÿr, ÿëàâÿëÿr âÿ äÿéèøèêëèêëÿr åòìÿñèíÿ áÿíçÿéÿräè êè, áó äà ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ çèääèééÿòëè âÿ ìÿíòèãñèç áèr hàëäûr. Áóíà g¤rÿ äÿ “ãÿäÿrÿ ãàëèá gÿëìÿê”, “ãÿäÿrè äÿéèøäèrìÿê” êèìè èôàäÿëÿr òàì ìÿíàñû èëÿ áèr úÿôÿígèééàòäûr. “Ìÿí áÿõòèìè äÿéèøäèräèì” äåéÿí áèr èíñàí äà ÿñëèíäÿ ãÿäÿrèíäÿ îëàí áèr úöìëÿíè ñ¤éëÿéèr. Áèr èíñàí göíëÿrëÿ êîìà âÿçèééÿòèíäÿ ãàëà áèëÿr, îíóí éåíèäÿí hÿéàòà ãàéûòìàñû ìöìêöíñöç g¤röíÿ áèëÿr. Ôÿãÿò, åéíè èíñàíûí g¤çëÿíèëÿíëÿrèí ÿêñèíÿ îëàràã òÿêràr hÿéàòà ãàéûòìàñû âÿ ¤ç ñàüëûüûíà ãîâóøìàñû îíóí “ãÿäÿrèíÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàñû” éàõóä äà hÿêèìëÿrèí îíóí “ãÿäÿrèíè äÿéèøäèrìÿñè” ìÿíàñûíà gÿëÿ áèëìÿç. Éàëíûç î èíñàíûí ãÿäÿrèíäÿ ¤çö ö÷öí ìöÿééÿí îëóíìóø âàõòûí ñîíà éåòìÿäèéèíè g¤ñòÿrèr. Áó äà åéíè ãÿäÿrèí áèr ïàr÷àñûíäàí áàøãà áèr øåé äåéèë âÿ áöòöí äègÿr øåéëÿr êèìè Àëëàh äÿrgàhûíäà éàçûëûá òÿñáèò åäèëìèøäèr. Àéÿëÿräÿ áåëÿ äåéèëèr: “...®ìör ñàhèáè îëàí áèrèíèí óçóí ¤ìör ñörìÿñè äÿ, îíóí ¤ìröíöí ãûñàëäûëìàñû äà àíúàã êèòàáäà éàçûëìûøäûr. Ùÿãèãÿòÿí äÿ áó, Àëëàh ö÷öí ÷îõ àñàíäûr” (“Ôàòèr”, 11). Àëëàh áó úör hàäèñÿëÿr âàñèòÿñèëÿ èìàí åäÿíëÿrÿ èìòàhàí ñèñòåìèíäÿêè âÿ éàràäûëûøäàêû ñîíñóç àüûë âÿ çÿêàíû, ñîíñóç 12
Ùàróí Éÿhéà ìöõòÿëèôëèê âÿ çÿígèíëèéè g¤ñòÿrèr. Áó äà èìàí gÿòèrÿíëÿrèí håérÿò âÿ rÿüáÿòëÿrèíè, äîëàéûñû èëÿ èìàíëàrûíû àròûrûr. Äègÿr éàíäàí äà ¤ç èáòèäàè ìÿíòèãëÿrèíè Àëëàhà ãàrøû ÷ûõìàëàrûíà äÿëèë êèìè g¤ñòÿrÿí èíêàr÷ûëàrûí êöôr, àçüûíëûã âÿ ÷àøãûíëûãëàrûíû àròûrûr. Âÿ åéíè çàìàíäà èíêàr÷ûëàrûí àüûëñûçëûãëàrûíäàí âÿ àçüûíëûüûíäàí èárÿò àëàí ì¤ìèíëÿrèí îíëàrû èìàí âÿ àüûëäà èíêàr÷ûëàräàí öñòöí åäÿí Àëëàhà øöêr åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Èíñàíëàr àràñûíäà éàéûëìûø áàøãà áèr éàíëûø ãÿíàÿòÿ g¤rÿ, 80 éàøûíäà îëàí áèr êèìñÿíèí ¤ëöìö “ÿúÿë”, êè÷èê áèr óøàüûí, gÿíú âÿ éà îròà éàøëû áèr àäàìûí ¤ëöìö èñÿ “g¤çëÿíèëìÿç àúû áèr hàäèñÿ”äèr. Áó úör èíñàíëàr ¤ëöìö ãÿáóë åäèá îíó òÿáèè ãàrøûëàéà áèëìÿê ö÷öí ¤çëÿrèíèí ìöÿééÿí åòäèéè øÿròëÿrèí îëìàñûíû èñòÿéèrëÿr. Îíëàrûí äöøöíúÿñèíÿ g¤rÿ, óçóí ñörÿí àüûr áèr õÿñòÿëèê íÿòèúÿñèíäÿ gÿëÿí ¤ëöì öìóìèééÿòëÿ òÿáèè ãàrøûëàíà áèëÿr, ôÿãÿò àíè áèr õÿñòÿëèê âÿ éà ãÿçà íÿòèúÿñèíäÿ gÿëÿí ¤ëöì âàõòñûç áèr ôÿëàêÿòäèr! Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ÷îõ çàìàí ¤ëöì hàäèñÿëÿrè öñéàíêàrëûãëà ãàrøûëàíûr. Áó òèï áèr ïñèõîëîgèéà ãÿäÿrÿ, áó ñÿáÿáäÿí äÿ Àëëàhà òàì ìÿíàñû èëÿ ãÿòè áèr øÿêèëäÿ èìàí åäèëìÿäèéèíèí à÷ûã-àéäûí áèr g¤ñòÿrèúèñèäèr. Áó ïñèõîëîgèéàéà ñàhèá îëàí hÿr êÿñ èìàíñûçëûüûíûí íÿòèúÿñè âÿ àõèrÿòäÿêè ÿçàáûí äöíéàäàêû áàøëàíüûúû îëàí äàâàìëû áèr ñûõûíòû âÿ êÿäÿr è÷èíäÿ éàøàìàüà ìÿhêóì ãàëàúàã. Rååíêàríàñèéà (¤ëäöêäÿí ñîírà róhóí áàøãà áÿäÿíÿ êå÷ìÿñè) èíàíúû ®ëöì hàããûíäà éàéûëàí ìöõòÿëèô èíàíúëàräàí áèrè äÿ “rååíêàríàñèéà”äûr. ®ëÿíäÿí ñîírà ìöõòÿëèô éåräÿ âÿ çàìàíäà âÿ ôÿrãëè øÿõñëÿrèí áÿäÿíèíäÿ äèrèëÿrÿê éåíèäÿí äöíéàéà gÿëìÿ êèìè èçàh îëóíàí rååíêàríàñèéà hÿì äèíñèçëÿr, hÿì äÿ ìöõòÿëèô èíàíúëàrà ìÿíñóá îëàí èíñàíëàr àràñûíäà ñîí çàìàíëàr ìàràã äîüóràí áàòèë áèr ôèêèr úÿrÿéàíû hàëûíà gÿëìèøäèr. Ùå÷ áèr äÿëèëñöáóòà ÿñàñëàíìàñà äà áó úör áàòèë èíàíúëàrûí ¤çöíÿ òÿrÿôäàr òîïëàìàñûíûí áàøëûúà ñÿáÿáè äèíè èíàíúû îëìàéàí èíñàíëàrûí øöóràëòûíäàêû ¤ëäöêäÿí ñîírà éîõ îëìà ãîrõóñóäór. Äèíè èíàíúëàrû çÿèô îëàí àäàìëàr äà îíëàrû äöíéàäà åòäèêëÿrèíèí ÿâÿçè îëàràã àõèrÿòäÿ úÿhÿííÿì êèìè áèr úÿçàíûí g¤çëÿéÿúÿéèíè áèëäèêëÿrèíÿ éàõóä äà áóíó ÿí àçû åhòèìàë åòäèêëÿrèíÿ g¤rÿ ¤ëÿíäÿí ñîírà àõèrÿòÿ gåòìÿ hÿãèãÿòèíäÿí íàràhàò îëórëàr. Ùÿr èêè ãróïà ìÿíñóá îëàí èíñàíëàr ö÷öí ¤ëäöêäÿí ñîírà äöíéàéà 13
Ùàróí Éÿhéà
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
òÿêràr gÿëìÿê ñîí äÿrÿúÿ úàçèáÿäàr ìÿñÿëÿäèr. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ áó ìÿñÿëÿäÿí ä¤räÿëëè éàïûøàí áÿçè èíñàíëàr hå÷ áèr äÿëèëñöáóò àõòàrìàäàí rååíêàríàñèéà êèìè áèr ñÿôåh âÿ úÿôÿíg íÿçÿrèééÿíè ñåâÿ-ñåâÿ ìÿíèìñÿéèrëÿr. Ìöñÿëìàí äàèrÿëÿrèíäÿ ¤çöíö çèéàëû, èíòåëëåêòóàë âÿ òÿrÿããèïÿrâÿr øÿõñëÿr êèìè òÿãäèì åäÿí áÿçè àäàìëàr äà ñîí çàìàíëàr áó éàíëûø äöøöíúÿéÿ òÿÿññöô êè, ìöñáÿò áàõûrëàr. Èøèí ÿñë úèääè òÿrÿôè èñÿ áó èíñàíëàrûí ¤ç éàíëûø èääèàëàrûíà Ãóràí àéÿëÿrèíäÿí äÿëèë gÿòèrìÿéÿ âÿ àéÿëÿrèí à÷ûã âÿ äÿãèã èôàäÿëÿrèíè ¤ç ìöëàhèçÿëÿrèíÿ óéüóíëàøäûrìàüà ÷àëûøìàñûäûr. Áóràäà âórüóëàìàã èñòÿäèéèìèç ÿñàñ ì¤âçó äà áó éàíëûø åòèãàäûí Ãóràíäàí âÿ Èñëàìäàí óçàã áèr ìÿñÿëÿ, hàáåëÿ Ãóràíûí àéÿëÿrèíÿ òàìàìèëÿ çèää îëìàñûäûr. Rååíêàríàñèéà ìÿñÿëÿñèíèí Ãóràíäà éår àëäûüûíû èääèà åäÿíëÿrèí áóíóí äÿëèëè êèìè èrÿëè ñöräöéö áèr íå÷ÿ àéÿäÿí áèrè “Ìóìèíóí” ñórÿñèíèí 11-úè àéÿñèäèr. Àéÿ áåëÿäèr: “Îíëàr äåéÿúÿêëÿr: “Åé Rÿááèìèç! Ñÿí áèçè èêè äÿôÿ ¤ëäöröá èêè äÿôÿ äèrèëòäèí. Áèç ¤ç göíàhëàrûìûçû åòèràô åòäèê, èíäè ÷ûõìàüà áèr éîë âàrìûäûr?”” (“Ìóìèí”, 11). Rååíêàríàñèéà ôèêrèíèí òÿrÿôäàrëàrû áó àéÿäÿ èíñàíûí äöíéàäà áèr äÿôÿ éàøàéûá ¤ëäöêäÿí ñîírà òÿêràr äèrèëäèëÿrÿê äöíéàäà èêèíúè áèr hÿéàòà áàøëàäûüûíû, áåëÿëèêëÿ äÿ ¤ç róhóíóí èíêèøàôûíûí òàìàìëàíäûüûíû âÿ áó èêèíúè hÿéàòûíû ÿâÿç åäÿí èêèíúè ¤ëöìäÿí ñîírà àõèrÿòäÿ äèrèëäèëäèéèíè èääèà åäèrëÿr. Èíäè hÿr hàíñû áèr ìöëàhèçÿ ñ¤éëÿéÿíäÿí áó àéÿíè àràøäûràã. Àéÿéÿ g¤rÿ, èíñàíûí èêè äÿôÿ ¤ëö, èêè äÿôÿ äèrè hàëû îëäóüó áàøà äöøöëör. Èêèíúè áèr ¤ëö éà äà äèrèëèê hàëûíäàí ñ¤háÿò gåòìèr. Áó âÿçèééÿòäÿ òÿáèè îëàràã àüûëà gÿëÿí èëê ñóàë èíñàíûí ÿí ¤íúÿêè hàëûíûí ¤ëö éîõñà äèrè îëìàñû ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëûäûr. Áó ñóàëûí úàâàáûíû èñÿ “Áÿãÿrÿ” ñórÿñèíèí 28-úè àéÿñèíäÿ òàïà áèëÿrèê: “Àëëàhû íåúÿ èíêàr åäèrñèíèç êè, ñèç ¤ëö èäèíèç, Î, ñèçè äèrèëòäè. Î, ñèçè éåíÿ äÿ ¤ëäörÿúÿê, ñîírà éåíÿ äÿ äèrèëäÿúÿê âÿ äàhà ñîírà ñèç Îíà òÿrÿô ãàéòàrûëàúàãñûíûç” (“Áÿãÿrÿ”, 28). Àéÿ àéäûíäûr: èíñàí áàøëàíüûúäà ¤ëö îëór, éÿíè éàràäûëûøûíûí òÿìÿëè áàøëàíäûãäà àéÿëÿräÿ äÿ áèëäèrèëÿí òîrïàã, ñó, ïàë÷ûã êèìè úàíñûç ìàääÿëÿräÿí òÿøêèë îëóíìóøäór. Äàhà ñîírà Àëëàh áó úàíñûç éûüûíà “áèr íèçàìëà øÿêèë âårèá” äèrèëäèr. Áèrèíúè ¤ëöì 14
Ùàróí Éÿhéà âÿ áèrèíúè äèrèëèø áàø âårìèøäèr. Áèrèíúè äèrèëèøäÿí ìöÿééÿí áèr ìöääÿò ñîírà èíñàí hÿéàòû ñîíà éåòèíúÿ òÿêràr îëàràã ¤ëör, èëê ¤ëöìöíäÿ îëäóüó êèìè òîrïàüà gårè ä¤íör, ÷öröéöá òîrïàüà ãàrûøûr âÿ òîç hàëûíà gÿëèr. Áó äà èêèíúè äÿôÿ ¤ëö hàëûíà êå÷èääèr. Èíäè èñÿ èêèíúè âÿ ñîí äèrèëìÿñè ãàëûá. Áó äà àõèrÿòäÿêè äèrèëìÿñèäèr. Èêèíúè âÿ ñîí äèrèëèø àõèrÿòäÿêè äèrèëìÿ îëäóüóíà g¤rÿ äöíéà hÿéàòûíäà èêèíúè áèr äèrèëèøäÿí ñ¤háÿò áåëÿ gåäÿ áèëìÿç. ßêñ òÿãäèräÿ áó èääèà ö÷öíúö áèr äèrèëèøè gÿrÿêëè håñàá åäèr êè, áåëÿ áèr hàëäàí äà hå÷ áèr àéÿäÿ áÿhñ îëóíìór. G¤röíäöéö êèìè, íÿ “Ìóìèíóí” ñórÿñèíèí 11-úè àéÿñèíäÿí, íÿ äÿ “Áÿãÿrÿ” ñórÿñèíèí 28-úè àéÿñèíäÿí èíñàíûí äöíéàäà áèr äÿôÿäÿí àròûã äèrèëäèéè ìÿíàñû àëûíìûr. Ùÿòòà òàì ÿêñèíÿ, áèr äÿôÿ äöíéàäàêû, áèr äÿôÿ äÿ àõèrÿòäÿêè äèrèëèø àéÿëÿräÿí à÷ûãàéäûí áàøà äöøöëör. Ùÿr øåéèí áó ãÿäÿr àøêàr îëñà äà rååíêàríàñèéà òÿrÿôäàrëàrû hÿr èêè àéÿíè ¤ç ìÿíàñûç èääèàëàrûíà äÿëèë îëàràã èñòèñìàr åòìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Áóràäàí äà à÷ûã-àøêàr g¤röíäöéö êèìè, hÿòòà rååíêàríàñèéà òÿrÿôäàrëàrûíûí ¤ç ôèêèrëÿrèíè ñöáóò åòìÿê ö÷öí èrÿëè ñöräöêëÿrè àéÿëÿrèí ¤çö áåëÿ áó éàíëûø ôèêèrëÿrè äàrìàäàüûí åòìÿéÿ êèôàéÿò åäèr. Áóíäàí ÿëàâÿ, ìöãÿääÿñ Ãóràíäàêû áèr ÷îõ àéÿ äÿ èíñàíûí è÷èíäÿ èìòàhàí åäèëäèéè òÿê áèr äöíéà hÿéàòû îëäóüóíó îròàéà ãîéór. Ìÿñÿëÿí, ¤ëöìäÿí ñîírà òÿêràr îëàràã äöíéàéà ãàéûäûøûí, àràäà áèr ìàíåÿíèí îëìàìàñû àøàüûäàêû àéÿäÿ áèëäèrèëèr: “Íÿhàéÿò, ìöørèêëÿräÿí áèrèíèí ¤ëöìö gÿëèá ÷àòäûüû çàìàí î áåëÿ äåéÿr: “Ïÿrâÿräègàrà! Ìÿíè gårè ãàéòàr! Áÿëêÿ çàé åòäèéèì ¤ìröí ìöãàáèëèíäÿ éàõøû áèr èø g¤röì!” Õåér, áó, îíóí äåäèéè áîø, ôàéäàñûç áèr ñ¤çäör. Îíëàrûí ¤íöíäÿ äèrèëèá ãóràúàãëàrû göíÿ ãÿäÿr ìàíåÿ âàräûr” (“̤¤ìèí”, 99-100). Àéÿäÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áóäór êè, èíñàíà ¤ëöì gÿëÿíäÿí ñîírà éåíèäÿí äöíéà hÿéàòûíà ãàéûòìàã èìêàíûíûí îëìàäûüû áèëäèrèëäèéè hàëäà èíêàr÷ûëàr áóíóí ÿêñèíÿ îëàràã èêèíúè áèr äèrèëèøè âÿ äöíéà hÿéàòûíà ãàéûäûøû g¤çëÿéèrëÿr. Àëëàh áóíóí hå÷ áèr çàìàí ìöìêöí îëìàäûüûíû âÿ èíêàr÷ûëàrûí ¤çëÿrèíèí ñ¤éëÿäèéè áèr ñ¤çäÿí èáàrÿò îëäóüóíó à÷ûã áèëäèrèr. Áàøãà áèr àéÿäÿ äÿ úÿííÿòäÿêèëÿrèí “èëê” ¤ëöìäÿí áàøãà áèr ¤ëöì äàäìàéàúàãëàrû áåëÿ áèëäèrèëèr: “Îíëàr îràäà èëê ¤ëöìäÿí áàøãà hå÷ áèr ¤ëöì äàäìàìûøäûëàr! Àëëàh îíëàrû úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí 15
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ãîróìóøäór - Ñÿíèí Rááèíäÿí áèr ëöòô îëàràã” (“Äóõàí”, 56-57). Úÿííÿò ÿhëèíèí áèrèíúè ¤ëöìëÿrèíäÿí áàøãà hå÷ áèr ¤ëöì äàäìàéàúàãëàrûíà g¤rÿ êå÷èräèêëÿrè ñåâèíú hèññè áàøãà áèr àéÿäÿ áåëÿ áèëäèrèëèr: “Áèç àròûã ¤ëìÿéÿúÿéèê, åëÿ äåéèëìè! Èëê ¤ëöìöìöç èñòèñíà îëìàãëà! Áèç ÿçàá äà g¤rìÿéÿúÿéèê!” (“Ñàôôàò”, 58, 59). Éóõàrûäàêû àéÿëÿr î ãÿäÿr àéäûíäûr êè, èíñàíûí ¤ëöìö éàëíûç áèr äÿôÿ äàäìàñû ìÿñÿëÿñè áóràäà hå÷ áèr øöáhÿéÿ ÿë éårè ãîéìàéàúàã ãÿäÿr äÿãèãëèêëÿ âórüóëàíûr. Áóràäà îròàéà áåëÿ áèr ñóàë ÷ûõà áèëÿr: ÿââÿëêè àéÿëÿräÿ èêè ¤ëöìäÿí áÿhñ åäèëäèéè hàëäà íÿ ö÷öí áóràäà òÿê áèr ¤ëöìäÿí áàøãà ¤ëöìöí äàäûëìàéàúàüû áèëäèrèëèr? Áóíóí úàâàáû “Äóõàí” ñórÿñèíèí 56úû àéÿñèíäÿêè ¤ëöìö “äàäìà” èôàäÿñèíäÿ ¤ç-¤çöíÿ ìåéäàíà gÿëèr. Çöíêè èíñàíûí øöórëó îëàràã äàääûüû, éÿíè éàøàäûüû, ãàrøûëàøäûüû, äÿrê åòäèéè èëê âÿ òÿê áèr ¤ëöì âàr, î äà èíñàíûí äöíéà hÿéàòûíûí ñîíà éåòäèéè àí ãàrøûëàøäûüû ¤ëöìäör. Ãóràíäà áóíúà à÷ûã âÿ äÿãèã áèëäèrèëìÿñèíÿ áàõìàéàràã äöíéàäà áèräÿí àròûã ¤ëìÿ, äèrèëìÿ, éÿíè áÿäÿíëÿrÿ gèrìÿê êèìè hàäèñÿëÿrèí îëäóüóíó èääèà åòìÿê Ãóràíûí à÷ûã âÿ àéäûí îëàí àéÿëÿrèíè rÿää åòìÿê äåìÿêäèr. Ãàëäû êè, ÿgÿr hÿãèãÿòÿí äÿ Àëëàh äöíéà hÿéàòûíäà rååíêàríàñèéàéà ÿñàñëàíàí áèr èìòàhàí ñèñòåì éàràòìûø îëñàéäû, ì¤ìèíëÿr ö÷öí áèr rÿháÿr îëàí, èíñàí hÿéàòûíà èøûã ñà÷àí Ãóràíäà áåëÿ áèr ¤íÿìëè ì¤âçóäàí ìöòëÿã áÿhñ åäèëìÿñè âÿ róhóí áÿäÿíäÿí-áÿäÿíÿ êå÷ìÿñè èëÿ áàüëû îëàí hÿr ìÿrhÿëÿíèí ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ áèëäèrèëìÿñè ëàçûì gÿëÿúÿêäè. Ùàëáóêè ì¤ìèí èíñàíûí èñòÿr áó äöíéàñû, èñòÿrñÿ äÿ àõèrÿòè ö÷öí âàúèá îëàí hÿr áèr ì¤âçóíó èíúÿëèéèíÿ âÿ õûräà äåòàëëàrûíà ãÿäÿr à÷ûãëàéàí Ãóràíäà rååíêàríàñèéà ì¤âçóñóíäà áèrúÿ ñ¤ç äÿ éîõäór.
16
ÃßÔËßÒÈÍ ÃÀËÛÍ ÏßRÄßÑÈ Èíñàí åãîèñò éàràäûëìûøäûr âÿ ¤ç ìÿíàôåéè èëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿräÿ ÷îõ hÿññàñäûr. Àíúàã hÿr øåéäÿ ¤ç ìàràã âÿ ìÿíôÿÿòèíè ÿí èíúÿ òÿôÿrröàòûíà ãÿäÿr äöøöíöá håñàáëàéàí èíñàíûí îíó ìàràãëàíäûràí ¤ëöì ìÿñÿëÿñèíÿ ìàràã g¤ñòÿrìÿìÿñè âÿ ëàãåéä îëìàñû ñîí äÿrÿúÿ håérÿòàìèçäèr. “Òàì îëàràã èìàí åòìÿéÿíëÿrÿ” õàñ îëàí áó róh hàëûíû Àëëàh Ãóràíäà òÿê áèr êÿëìÿ èëÿ áèëäèrìèøäèr: “Ãÿôëÿò”. Ãÿôëÿò ñ¤çöíöí ìÿíàñû øöóróí áóëàíûã âÿ ãàïàëû îëìàñû ñÿáÿáè èëÿ áèr èíñàíûí hÿãèãÿòëÿrè òàì îëàràã áàøà äöøìÿéèá ñàüëàì ãèéìÿòëÿíäèrìÿìÿñè âÿ áóíóíëà áàüëû îëàràã ëàçûì gÿëÿí ñàüëàì òÿñèrè g¤ñòÿrìÿìÿñèäèr. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Èíñàíëàrûí hàãã-håñàá âàõòû éàõûíëàøäû, îíëàr èñÿ hÿëÿ äÿ ãÿôëÿò è÷èíäÿäèrëÿr âÿ öç ä¤íäÿrèrëÿr” (“ßíáèéà”, 1). Çàrÿñè îëìàéàí ¤ëöìúöë áèr õÿñòÿëèéÿ òóòóëàí èíñàíûí ¤ëÿúÿéèíÿ hå÷ êÿñ øöáhÿ åòìèr. Ôÿãÿò, îíà áó g¤çëÿ áàõàíëàrûí äà gåú-òåç ¤ëÿúÿéè äÿãèãäèr. Ãÿôëÿò öçöíäÿí èøèí áó òÿrÿôè hå÷ êÿñèí àüëûíà gÿëìèr. Ìÿñÿëÿí, ÃÈÇÑ (AIDS) õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëàí èíñàíûí éàõûí âàõòëàräà ¤ëìÿ åhòèìàëû îëäóãúà éöêñÿêäèr. Ôÿãÿò, îíóí éàíûíäà äàéàíàí âÿ òàì ñàüëàì îëàí áèrèñèíèí äÿ áèr göí ìöòëÿã ¤ëÿúÿéè äÿãèãäèr. Áÿëêÿ äÿ ¤ëöì îíó áó ¤ëöìúöë õÿñòÿäÿí äàhà ¤íúÿ, hå÷ êèìèí g¤çëÿìÿäèéè áèr àíäà éàõàëàéàúàã. Éàõûíëàrû ¤ëöì éàòàüûíäà îëàí õÿñòÿíèí hàëûíà àüëàéûrëàr. Àììà áèr göí ìöòëÿã ¤ëÿúÿê îëàí ¤çëÿrèíÿ äÿ àüëàìàã àüûëëàrûíà gÿëìèr. Ëàêèí ìÿíòèãè îëàràã áèr hÿãèãÿòèí ÿââÿëàõûr áàø âårìÿñè äÿãèãäèrñÿ, áóíóí éàõûí âÿ éà óçàã îëìàñû g¤ñòÿrèëÿí òÿñèrè äÿéèøäèrìÿìÿëèäèr. ßgÿr ¤ëìÿê öçrÿ îëàíëàr ö÷öí àüëàìàã, öçöëìÿê, ñàrñûëìàã gÿrÿêäèrñÿ, hÿr êÿñ áèr-áèrè âÿ ¤çö ö÷öí èíäèäÿí öçöëìÿéÿ áàøëàìàëûäûr. Éà äà ãÿôëÿò éóõóñóíäàí àéûëìàëû âÿ ¤ëöìöí hÿãèãè ìÿíàñûíû äÿrê åòìÿëèäèr! Áóíóí ö÷öí äÿ ÿââÿëúÿ ãÿôëÿòè äîüóràí ñÿáÿáëÿrè áèëìÿê ëàçûìäûr. 17
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Ãÿôëÿòèí ñÿáÿáëÿrè - Òÿôÿêêör âÿ èäràê ÷àòûøìàçëûüû: Úÿìèééÿòèí ÿêñÿrèééÿòèíè òÿøêèë åäÿí gåíèø áèr êöòëÿ úèääè ì¤âçóëàr öçÿrèíäÿ äöøöíìÿéÿ, áåéíèíè éîrìàüà î ãÿäÿr äÿ àäÿò åòìÿìèøäèr. Êöòëÿ äöøöíìÿäÿí éàøàìàüà àäÿò åòäèéèíÿ g¤rÿ ¤ëöìö äÿ ÷îõ äöøöíìÿç. ®häÿñèíäÿí gÿëÿ áèëìÿäèêëÿrè göíäÿëèê ïrîáëåìëÿr èíñàíëàrûí çåhíèíè êèôàéÿò ãÿäÿr ÷îõ ìÿøüóë åäèr. Îíëàr ÿhÿìèééÿòñèç âÿ õûräà ìÿñÿëÿëÿr áàrÿäÿ äàhà ÷îõ äöøöíÿrÿê î äàr çåhèíëÿrèíè áåëÿ ìÿñÿëÿëÿrëÿ äîëäórór âÿ ¤ëöì êèìè á¤éöê ì¤âçóëàrû äöøöíìörëÿr. Ùÿr hàíñû áèr èíñàíûí ¤ëöìö èëÿ ãàrøûëàøäûãëàrû çàìàí âÿ éà ¤ëöìëÿ áàüëû áèr ñ¤ç-ñ¤háÿò gåäÿíäÿ “Àëëàh gåú âårñèí”, “Àëëàh óçàã åëÿñèí”, “Àëëàh hå÷ êèìèí áàøûíà gÿòèrìÿñèí”, “Àëëàh ñûrà èëÿ âårñèí” êèìè ñ¤çëÿrëÿ ¤çëÿrèíÿ òÿñêèíëèê âårèr, ÿí ãûñà çàìàíäà áóíóí öçÿrèíäÿí êå÷ìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Àøàüû ñÿâèééÿëè, äàr äöøöíúÿëè èíñàíëàr îëäóãëàrûíà g¤rÿ õûräà âÿ ÿhÿìèééÿòñèç ìÿñÿëÿëÿr áàrÿäÿ, ¤çö äÿ ìÿhäóä òÿôÿêêör ÷ÿr÷èâÿñèíäÿ äöøöíörëÿr. Äöøöíúÿëÿrè äÿ ¤çëÿrè êèìè õûräàäûr. - Ùÿéàòûí ìörÿêêÿá âÿ hÿrÿêÿòëè îëìàñû: Ùÿéàò åëÿ àõûúû âÿ hÿrÿêÿòëèäèr êè, ¤çöíö hàäèñÿëÿrèí àõàrûíà âårÿí èíñàí õöñóñè áèr ñÿé g¤ñòÿrìÿñÿ àõûräà îíó éàõàëàéàúàã îëàí ¤ëöì hÿãèãÿòèíÿ ëàãåéä éàíàøàr. Èìàíà ñàhèá îëìàäûãëàrû ö÷öí ãÿäÿr, òÿâÿêêöë, Àëëàhà òÿñëèì îëìà êèìè àíëàéûøëàr îíëàr ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ éàääûr. Áó ñÿáÿáëÿ ¤çöíö òàíûäûüû àíäàí åòèáàrÿí “äöíéàñûíû ãóròàrìàüà” ÷àëûøûr. Áó òèï èíñàí ¤ëöìäÿí ãà÷ìàüà áåëÿ ÷àáàëàìàç, ÷öíêè î, îíñóç äà ¤ëöìö äöøöíìÿéÿúÿê ãÿäÿr ìÿøüóëäór. Éåíè äöíéÿâè ïëàíëàr, ìÿíàôåëÿr, hÿäÿôëÿr àrõàñûíúà ãà÷àr. Ùå÷ g¤çëÿìÿäèéè áèr àíäà äà hàçûrëûãñûç âÿ ÷àøãûí áèr øÿêèëäÿ ¤ëöì hÿãèãÿòè èëÿ ãàrøûëàøûr. Ñîí áèr ïåøìàíëûãëà gårèéÿ ãàéûòìàüû òÿëÿá åäÿr. Àììà àròûã ÷îõ gåúäèr. - Äîüóì éàíëûøëûüû: Ãÿôëÿòèí ñÿáÿáëÿrèíäÿí áèrè äÿ äîüóìóí âàrëûüûäûr. Ùÿr göí äîüóìëàr âÿ ¤ëöìëÿr îëór. Éår öçöíöí ÿhàëèñè hå÷ âàõò ÿêñèëìÿç, hÿòòà göíäÿí-göíÿ àròàr. Èíñàí ¤çöíö áó ÷ÿrõè-ôÿëÿéèí úÿígèíÿ òÿñëèì åòäèêúÿ ñàíêè äîüóìëàr ¤ëöìëÿrè ÿâÿç åäèr âÿ hÿéàò áåëÿúÿ òàràçëàíûr êèìè áèr èëëöçèéàéà ãàïûëà áèëÿr. Áó äà ¤ëöìÿ ãàrøû áèr ãÿôëÿò ïÿräÿñè éàràíìàñûíà ñÿáÿá îëàr. Ëàêèí áó àíäàí åòèáàrÿí hå÷ áèr äîüóìóí áàø âårìÿéÿúÿéè áèr ä¤ârÿ 18
Ùàróí Éÿhéà gèrñÿê, èíñàíëàrûí áèr-áèrèíèí àräûíúà ¤ëäöéöíö âÿ äöíéà ÿhàëèñèíèí ñàéûíûí ñörÿòëÿ ñûôrà äîüró åíäèéèíè g¤rÿrèê. Áàõ, î çàìàí ¤ëöì èíñàíà áöòöí äÿhøÿòè èëÿ ¤çöíö hèññ åòäèrÿr. Èíñàí ÿòràôûíäàêûëàrûí áèr-áèr àçàëäûüûíû g¤rÿr âÿ ãà÷ûëìàç ñîíóí gåúòåç îíà äà gÿëÿúÿéèíè äÿrê åäÿr. Åéíèëÿ ¤ëöì úÿçàñûíà ìÿhêóì åäèëìèø èíñàíëàr êèìè. Áó èíñàíëàr hÿr göí áèr-áèr, èêè-èêè åäàìà àïàrûëûr âÿ êàìåràäàêûëàrûí ñàéû àçàëûr. Àràäàí èëëÿr êå÷ñÿ áåëÿ hÿëÿ hÿéàòäà îëàíëàr íÿ çàìàíñà í¤âáÿíèí îíëàrà gÿëèágÿëìÿéÿúÿéè ãîrõóñó èëÿ éàòàrëàr. ®ëöì áèr àí áåëÿ àüûëëàrûíäàí ÷ûõìûr. Ùàëáóêè ÿhâàëàòûí ÿñëè äÿ áóíäàí ôÿrãëè äåéèë. Éåíè äîüóëàíëàrûí ¤ëÿíëÿrÿ hå÷ áèr òÿñèrè éîõäór. Áó, éàëíûç ïñèõîëîæè éàíûëìàäàí èáàrÿòäèr. Áóíäàí 150 èë ãàáàã éàøàéàíëàrûí hå÷ áèrè áó göí hÿéàòäà äåéèë. ®çëÿrèíäÿí ñîírà äîüóëàíëàrûí áó àäàìëàrûí ÿúÿëëÿrèíÿ hå÷ áèr ôàéäàñû äÿéìÿìèøäèr. Åéíèëÿ 100 èë ñîírà äà áó àí éàøàéàí èíñàíëàräàí hå÷ áèrèñè ãàëìàéàúàã. Çöíêè äöíéà áèr úör äàéàíàúàã éårèäèr, àràñû êÿñèëìÿäÿí äîëóá áîøàëàr.
®çöíö àëäàòìàã öñóëëàrû ®ëöìö ãóëàãàräûíà âóràí âÿ ãÿôëÿòè éàràäàí ñÿáÿáëÿräÿí áàøãà áèr äÿ èíñàíëàrûí ¤çëÿrèíÿ òÿñÿëëè âårìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèêëÿrè ìöäàôèÿ ìåõàíèçìëÿrè âàr. Òÿhëöêÿ ãàrøûñûíäà ãàëàrêÿí áàøûíû ãóìà áàñäûràí äÿâÿãóøó èëÿ èíñàíû åéíè àüûë ñÿâèééÿñèíÿ åíäèrÿí áó ¤çöíöàëäàòìà öñóëëàrûíû áèr íå÷ÿ ìàääÿ øÿêëèíäÿ àràøäûrà áèëÿrèê. - Éàøëûëûã ä¤âröíÿ ãÿäÿr òÿõèrÿ ñàëìà äöøöíúÿñè: Áó ìöäàôèÿ ìåõàíèçìèíè gÿíúëÿräÿ âÿ îròà éàøëûëàräà g¤rìÿê îëàr. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí èíñàí öìóìèééÿòëÿ 60-70 èë éàøàéàúàüûíû håñàáëàéûr âÿ àíúàã ¤ìröíöí ñîí èëëÿrèíè áó úör “äàrûõäûrûúû” ì¤âçóëàrà àéûrìàã ãÿràrûíû âårèr. Îíëàr hÿéàòûíûí ÿí g¤çÿë èëëÿrèíäÿ “êÿäÿrëè” ì¤âçóëàrëà áàøûíû àürûòìàã èñòÿìèr. Áóíóí ö÷öí äöíéàäàí ÿëèíè-ÿòÿéèíè ÷ÿêÿúÿéè áèr çàìàíû óéüóí g¤rör. Áåëÿúÿ, ¤ëöìÿ âÿ î áèrè äöíéàéà hàçûrëàøìàã ö÷öí äÿ hÿéàòûíäàí áèr ïàé àéûrìûø îëäóüóíó äöøöíör âÿ âèúäàíûíû ràhàòëàéûr. Ùàëáóêè áèr ñàíèéÿ ñîírà éàøàéàúàüûíûí áåëÿ òÿìèíàòû îëìàéàí, hÿëÿ íÿ ãÿäÿr éàøàéàúàüûíû, hàràäà âÿ íÿ çàìàí ¤ëÿúÿéèíè ÿñëà áèëìÿéÿí áèr èíñàíûí áåëÿ óçóíìöääÿòëè âÿ óçàüà gåäÿí íÿòèúÿñèç håñàáëàìàëàr àïàrìàñûíûí íÿ ãÿäÿr á¤éöê áèr 19
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ãÿôëÿò îëìàñû g¤ç ¤íöíäÿ îëàí àøêàr ìÿñÿëÿäèr. Ùÿr göí ÿòràôûíäà ¤çö èëÿ éàøûä, hÿòòà äàhà gÿíú áèr ÷îõ àäàìëàr ¤ëör, ãÿçåòëÿr ¤ëöì åëàíëàrû èëÿ äîëóäór, òåëåâèçèéàäà hÿr gåúÿ áèr ÷îõ ¤ëöì õÿáÿrè èçëÿéèr, ÷îõ çàìàí á¤éöê-êè÷èê ¤ç éàõûíëàrûíûí ¤ëöìöíÿ øàhèä îëórëàr. Ôÿãÿò, ÿòràôûíäàêû èíñàíëàrûí áèr göí, hÿòòà áÿëêÿ äÿ ñàáàhû ¤ç ¤ëöìöíÿ äÿ øàhèä îëàúàãëàrûíû, ¤ç ¤ëöì åëàíûíû îõóéàúàãëàrûíû àüûëëàrûíà gÿòèrìèrëÿr. Ãàëäû êè, g¤çëÿäèéè î “éàøëûëûã” hÿääèíÿ ãÿäÿr éàøàñà áåëÿ hå÷ áèr øåé äÿéèøìÿéÿúÿê, ñàhèá îëäóüó çåhíèééÿòè äÿéèøäèrìÿäèêúÿ ¤ëöìëÿ ãàrøû-ãàrøûéà gÿëÿíÿäÿê òÿõèrÿñàëìà ìÿíòèãèíè äàìàì åòäèrÿúÿê. - “Úÿhÿííÿìäÿ úÿçàìû ÷ÿêÿrÿì âÿ ÷ûõàràì” ìÿíòèãè: Úÿìèééÿòäÿ îëäóãúà ÷îõ éàéûëàí áó ôèêèr ÿñëèíäÿ áàòèë èíàíúäàí áàøãà áèr øåé äåéèë. Çöíêè áó, Ãóràíäà îëàí hå÷ áèr àéÿéÿ ÿñàñëàíìûr. Ãóràíûí hå÷ áèr àéÿñèíäÿ úÿhÿííÿìäÿ úÿçà g¤röá, ñîírà áàüûøëàíàràã úÿííÿòÿ äöøìÿêäÿí áÿhñ åäèëìèr. Òàì ÿêñèíÿ, ì¤âçó èëÿ áàüëû îëàí áöòöí àéÿëÿräÿ ãèéàìÿò göíö ì¤ìèíëÿrèí âÿ êàôèrëÿrèí äÿãèãëèêëÿ àérûëàúàãëàrû, ì¤ìèíëÿrèí ÿáÿäè úÿííÿòÿ gèrÿúÿêëÿrè, êàôèrëÿrèí èñÿ ÿáÿäè úÿhÿííÿìÿ gåäÿúÿêëÿrè áèëäèrèëèr: “Îíëàr: “Úÿhÿííÿì îäó áèçÿ áèr íå÷ÿ göíäÿí àròûã ÿçàá âårìÿç” äåéÿrëÿr. Îíëàrà ñ¤éëÿ êè: “Ñèç Àëëàhäàí áåëÿ áèr âÿä àëìûñûíûçìû? Àëëàh hå÷ âàõò ¤ç ÿhäèíäÿí ä¤íìÿç. Éîõñà Àëëàhà ãàrøû áèëìÿäèéèíèçè ñ¤éëÿéèrñèíèç?” Áÿëè, göíàh ãàçàíàí âÿ ãàçàíäûüû göíàhëàrëà ÿhàòÿ îëóíàí øÿõñëÿr úÿhÿííÿìëèêäèrëÿr âÿ îràäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàr. Èìàí gÿòèrÿíëÿr âÿ éàõøû èøëÿr g¤rÿíëÿr èñÿ áåhèøòëèêäèrëÿr âÿ îràäà îëàúàãëàr” (“Áÿãÿrÿ”, 80-82). Äègÿr áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Áó, éÿhóäèëÿrèí: “Úÿhÿííÿì îäó áèçÿ áèr íå÷ÿ göíäÿí àròûã òîõóíìàç!” äåäèêëÿrèíÿ g¤rÿäèr. Îíëàrû ¤ç äèíëÿrè áàrÿäÿ äöçÿëòäèêëÿrè óéäórìàëàr àëäàäûá éîëäàí ÷ûõàrìûøäûr” (“Àëè-Èìràí”, 24). Úÿhÿííÿì èíñàíûí òÿñÿââöröíÿ gÿëìÿéÿúÿê ãÿäÿr á¤éöê ÿçàáëàrû éàøàäàí éåräèr. Áóíà g¤rÿ äÿ úÿhÿííÿìäÿ áèr ìöääÿò ãàëûá ÷ûõìàã ìöìêöí îëñàéäû áåëÿ hå÷ áèr øöórëó èíñàíûí úÿhÿííÿì ÿçàáû êèìè áèr ÿçàáû íÿçÿrÿ àëìàñû ìöìêöí îëìàçäû. Úÿhÿííÿì Àëëàhûí “Ãàhhàr”, “Úàááàr” ñèôÿòëÿrèíèí ÿí øèääÿòëè òÿúÿëëè åòäèéè âÿ äöíéàäàêû hå÷ áèr ÿçàáëà ìöãàéèñÿ 20
Ùàróí Éÿhéà åäèëìÿéÿúÿê äÿrÿúÿäÿ ÿçàáëà äîëó îëàí ãîrõóíú áèr ìöhèòäèr. Áàrìàüûíûí óúó éàíàíäà ôÿréàä åëÿéÿí àúèç èíñàíûí ràhàò âÿ ëàãåéä áèr òÿrçäÿ áåëÿ áèr ÿçàáû íÿçÿräÿ òóòäóüóíó ñ¤éëÿìÿñè îíóí àüëûíûí òàìàìèëÿ èòìÿñèíèí ÿëàìÿòèäèr. Àëëàhûí ÿçàáûíû úèääè ãÿáóë åòìÿéÿí âÿ hàãñûçëûãëà ãàrøûëàéàí áèr êèìñÿ ÿñëèíäÿ Àëëàhûí ãÿärèíè ëàçûìè ñÿâèééÿäÿ áèëìÿéÿí âÿ èìàíäàí éîõñóë îëàí áèr çàâàëëûäûr. - “Ìÿí îíñóç äà úÿííÿòëèéÿì” ìÿíòèãè: ®çëÿrèíè èäåàë úÿííÿòëèê håñàá åäÿí èíñàíëàr âàr. Îíëàr äöíéàäà éàõøûëûã êèìè ãàâràäûãëàrû áèr íå÷ÿ êè÷èê èøëÿr g¤rÿrÿê âÿ ïèñëèê êèìè ãÿáóë åòäèêëÿrè áèr íå÷ÿ ÿìÿëäÿí óçàã äóràràã úÿííÿòÿ ëàéèã îëäóãëàrûíû äöøöíörëÿr. Äèí hàããûíäàêû ìÿëóìàòëàrû ÷îõ àç, õóràôàòëàrëà äîëó îëàí áó èíñàíëàr ÿñëèíäÿ Ãóràíëà hå÷ áèr ÿëàãÿñè îëìàéàí, éàëíûç ¤çëÿrèíèí óéäóräóüó áèr äèí àíëàéûøûíà ñàhèáäèr. Äàíûøàíäà ¤çëÿrèíè ÿí hÿãèãè ìöñÿëìàí êèìè òÿãäèì åäèrëÿr. Ãóràíà g¤rÿ èñÿ îíëàr ÿñë ìöørèêëÿräèr. Áó èíñàíëàrûí hàëû “Êÿhô” ñórÿñèíäÿ áåëÿ áèëäèrèëèr: “Îíëàrà èêè àäàìû ìèñàë gÿòèr; îíëàrûí áèrèíÿ èêè öçöì áàüû âårèá îíëàrû õórìàëûãëàrëà ÿhàòÿ åòäèê âÿ àràëàrûíäà ÿêèí ñàëäûã. Î áàüëàrûí hÿr èêèñè ¤ç áàrûíû âåräè âÿ áó áàräàí hå÷ áèr øåé ÿêñèëìÿäè. Áèç äÿ îíëàrûí àràñûíäàí áèr ÷àé àõûòäûã. Áó àäàìûí áàøãà ñÿrâÿòè äÿ âàr èäè. Î, ¤ç éîëäàøûíà (òÿêÿááörëÿ): “Ìÿí ñÿíäÿí äàhà ä¤âëÿòëè âÿ ÿørÿôúÿ ñÿíäÿí äàhà ãöââÿòëèéÿì!” Î, ¤çöíÿ çöëì åòäèéè hàëäà áàüûíà gèrèá äåäè: “Áó áàüûí íÿ âàõòñà éîõ îëàúàüûíû göìàí åòìèrÿì. Ãèéàìÿòèí äÿ ãîïàúàüûíû çÿíí åòìèrÿì. ßgÿr Rÿááèìèí höçóróíà ãàéòàrûëñàì, ¤çöìÿ áóíäàí äà éàõøû áèr ìÿñêÿí òàïàràì!” Îíóíëà ñ¤háÿò åäÿí éîëäàøû èñÿ áåëÿ äåäè: “ßââÿëúÿ ñÿíè òîrïàãäàí, ñîírà áèr ãÿòrÿ ñóäàí éàràòìûø, äàhà ñîírà ñÿíè àäàì øÿêëèíÿ ñàëìûø Àëëàhû èíêàrìû åäèrñÿí? Ëàêèí Àëëàh ìÿíèì Rÿááèìäèr âÿ ìÿí hå÷ êÿñè Îíà øÿrèê ãîøìàràì!”” (“Êÿhô”, 32-38). Àéÿäÿ áèëäèrèëÿí áàü÷à ñàhèáè “Rÿááèìèí höçóróíà ãàéòàrûëñàì” èôàäÿñè èëÿ Àëëàhà âÿ àõèrÿò göíöíÿ òàì øÿêèëäÿ èìàí åòìÿäèéèíè, îíà g¤rÿ äÿ øöáhÿ è÷èíäÿ áèr ïèñëèê îëäóüóíó òÿñäèã åäèr. Áóíóíëà áÿràáÿr ¤çöíöí áèr ì¤ìèí îëäóüóíó èääèà åäèr âÿ Àëëàhûí îíó úÿííÿòëÿ ìöêàôàòëàíäûràúàüûíà ÿìèíäèr. Áó êîáóä âÿ àõìàã ìöørèê õàràêòårè òÿÿññöô êè, èíñàíëàr àràñûíäà ñîí äÿrÿúÿ ÷îõ éàéûëìûøäûr. Áó èíñàíëàr õàëèñ áèr 21
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ñàõòàêàr îëäóãëàrûíû ÿñëèíäÿ ¤çëÿrè äÿ áèëèrëÿr, ôÿãÿò, áèr àç òÿíãèä åäèëäèêäÿ î àí ¤çëÿrèíè òÿìèçÿ ÷ûõàrìàüà ÷àëûøûrëàr. Îíëàr äèíèí h¤êìëÿrèíè òÿòáèã åòìÿéèí ÿhÿìèééÿòñèç îëäóüóíó èääèà åäèr, ìÿhÿëëÿäÿ äèíäàr êèìè òàíûíàí èíñàíëàrûí ÿñëèíäÿ íÿ ãÿäÿr íàìóññóç, ÿõëàãñûç îëäóüóíó èääèà åäÿrÿê ¤çëÿrèíè äîüró g¤ñòÿrìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Ãÿëáëÿrèíèí òÿìèç îëäóüóíó, hå÷ êèìèí ïèñëèéèíè èñòÿìÿäèêëÿrèíè, êèìñÿíèí ìàëûíäà, ìöëêöíäÿ, hÿéàò éîëäàøûíäà, ãûçûíäà g¤çëÿrè îëìàäûüûíû ñ¤éëÿéÿrÿê “éàõøû àäàì” îëäóãëàrûíû ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Äèëÿí÷èëÿrÿ ñÿäÿãÿ âåräèêëÿrèíè, ãîíøóéà hàëâà ïàéëàäûãëàrûíû, “íå÷ÿ èëäèr” ä¤âëÿò ìÿìórëóüóíäà èøëÿäèêëÿrèíè, èíñàíëàrà õèäìÿò åòäèêëÿrèíè, áóíäàí àròûã ìöñÿëìàíëûã îëìàäûüûíû èääèà åäèrëÿr. Èíñàíû ìöñÿëìàí åäÿí îíóí ãîíøó èëÿ éàõøû êå÷èíìÿñè äåéèë, Àëëàhà ãóë îëìàã âÿ Îíóí h¤êìëÿrèíÿ èòàÿò åòìÿê îëäóüóíó áèëìÿç, éà äà ¤çëÿrèíè áèëìÿìÿçëèéÿ ãîéàrëàr. Îíëàrûí ñàõòàêàrëûüûíûí ÿí á¤éöê ÿëàìÿòè èñÿ ñàhèá îëäóãëàrû éàíëûø äèí àíëàéûøûíà äÿëèë òàïìàã ö÷öí áèr ñûrà úÿôÿíg ôèêèrëÿräÿí èñòèôàäÿ åòìÿëÿrèäèr. ®ç hÿéàòëàrûíû ìÿøróëàøäûrìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèêëÿrè “ÿí á¤éöê èáàäÿò èøëÿòìÿêäèr” êèìè èôàäÿëÿr ÿí ÷îõ ràñò gÿëèíÿí íöìóíÿëÿräÿíäèr. Áó, Ãóràíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “Àëëàhûí àäûíà éàëàí óéäórìàã”äûr âÿ úÿçàñû äà ÿáÿäè úÿhÿííÿìäèr. Áó úör èíñàíëàr “Áÿãÿrÿ” ñórÿñèíèí 9-úó àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèrèëäèéè êèìè, “Àëëàhû âÿ ì¤ìèíëÿrè àëäàäûrëàr. Áèëìèrëÿr êè, ÿñëèíäÿ àíúàã ¤çëÿrèíè àëäàäûrëàr”. - Èêèëè ñòàíäàròëû ìÿíòèãëÿr: Èíñàí áàøãà áèr ¤çöíöàëäàòìà öñóëóíäàí äà èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿr. ®ëöì àüëûíà gÿëÿí çàìàí ñîíñóçëóüà ãÿäÿr éîõ îëàúàüûíû äöøöíÿr âÿ áóíóí äÿhøÿòè èëÿ Àëëàhûí âÿä åòäèéè ñîíñóç áèr hÿéàòûí “âàr îëà áèëÿúÿéèíÿ” 50 ôàèç åhòèìàë åäÿr. Áåëÿëèêëÿ, ¤ç è÷èíäÿ áèr í¤â öìèä èøûüû éàíäûràr. Äègÿr òÿrÿôäÿí, Àëëàhûí îíóí öçÿrèíÿ ãîéäóüó áèr íå÷ÿ ìÿñóëèééÿòèí îëìàñû àüëûíà gÿëèíúÿ äÿ äègÿr 50 ôàèç åhòèìàëû äöøöíör. “Íåúÿ îëñà òîrïàã îëóá éîõ îëàúàüàì, ¤ëöìäÿí ñîírà hÿéàò éîõäór” äåéÿrÿê håñàá âårìÿ, úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ ãàrøûëàøìà êèìè ãîrõó âÿ íàràhàò÷ûëûüûíû äÿô åäÿr. Ùÿr èêè hàëäà äà ãÿôëÿò hàëûíûí îíà âåräèéè áèr ñÿrõîøëóã hàëû è÷èíäÿ ¤ëöì îíó éàõàëàéûíúàéà ãÿäÿr hÿéàòûíû äàâàì åòäèrÿr.
22
Ùàróí Éÿhéà
Ãÿôëÿòèí íÿòèúÿñè ßââÿëêè á¤ëìÿëÿräÿ èíñàíûí éàøàäûüû ìöääÿòäÿ ¤ëöìöí ¤çöíö õàòûrëàòäûüûíû äåìèøäèê. Áó õàòûrëàòìàëàr îíà ôàéäà âårèr âÿ èíñàí áèr íå÷ÿ ì¤âçóíó òÿêràr îëàràã íÿçÿräÿí êå÷èrìÿê, hÿéàòà âÿ hàäèñÿëÿrÿ îëàí ìöíàñèáÿòèíè éåíèäÿí ãàéäàéà ñàëìàã ëàçûì gÿëäèéèíè úèääè áèr øÿêèëäÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàéûr. Éà äà áÿhñ åòäèéèìèç ìöäàôèÿ ìåõàíèçìëÿrè hÿrÿêÿòÿ êå÷èr, ãÿëáèíèí âÿ g¤çöíöí ¤íöíäÿêè ãÿôëÿò ïÿräÿñè göíäÿí-göíÿ äàhà äà ãàëûíëàøìàüà áàøëàéûr. Èíêàr÷ûëàrûí áèr ãèñìèíèí éàøëàøûá ¤ëöìÿ éàõûíëàøäûãëàrû hàëäà ¤ëöìö ñàêèò âÿ ìÿíàñûç áèr göëöìñÿìÿ âÿ ràhàòëûãëà g¤çëÿìÿñè áó ïÿräÿíèí ãàëûíëûüûíûí ÷ÿòèí ìÿrhÿëÿéÿ ÷àòìàñûíûí g¤ñòÿrèúèñèäèr. Çöíêè ¤ëöì îíëàrà àròûã éàëíûç g¤çÿë âÿ øèrèí áèr éóõó, ràhàòëûã âÿ ñàêèòëèê, ÿáÿäè áèr ràhàòëûã âÿä åäèr. Ùàëáóêè îíëàrû éîõäàí âàr åäèá éàràäàí, ñîírà ¤ëäöröá òÿêràr äèrèëäÿí Àëëàh îíëàrà ÿçàáëà êå÷èrÿúÿêëÿrè ÿáÿäè áèr hÿéàòû, ÿáÿäè áèr ïåøìàí÷ûëûüû âÿ áÿäáÿõòëèéè âÿä åòìèøäèr. Îíëàr äà áó hÿãèãÿòè òàì ÿáÿäè éóõó çÿíí åòäèêëÿrè ¤ëöì àíûíäà ¤çëÿrè øÿõñÿí g¤rörëÿr. Çöíêè ¤ëöìöí áèr éîõîëìà îëìàäûüûíû, ÿêñèíÿ, ¤çëÿrè ö÷öí ÿçàáëà äîëó îëàí éåíè áèr äöíéàíûí áàøëàíüûcû îëäóüóíó äÿrê åäèrëÿr. Úàíëàrûíû àëàí ¤ëöì ìÿëÿêëÿrèíèí äÿhøÿòëè g¤röíöøö î á¤éöê ÿçàáûí èëê õÿáÿräàrëûüûäûr. Áó ñÿáÿáëÿ Ãóràíäà ¤ëöìäÿí ñîíràêû hÿéàòû rÿää åäÿí èíêàr÷ûëàräàí áÿhñ åäèëÿrêÿí “áÿñ ìÿëÿêëÿr îíëàrûí öçëÿrèíÿ, àrõàëàrûíà âórà-âórà úàíëàrûíû àëàíäà hàëëàrû íåúÿ îëàúàã?” äåéèëèr (“Ìóhÿììÿä”, 24). Áó àíäà èíêàr÷ûëàrûí ¤ëöìäÿí ¤íúÿêè êîáóä âÿ òÿêÿááörëö äàâràíûøëàrûíûí éårèíè äÿhøÿò, ïåøìàíëûã, ÷àrÿñèçëèê âÿ ñîíñóç áèr ÿçàá àëûr. Ãóràíäà áó âÿçèééÿò áåëÿ áèëäèrèëèr: “Äåäèëÿr: “Ìÿgÿr áèç òîrïàüà ãàrûøûá éîõ îëàíäàí ñîírà éåíèäÿíìè éàràäûëàúàüûã?” Áÿëè, îíëàr Rÿááè èëÿ ãàrøûëàøàúàãëàrûíû èíêàr åäÿí êÿñëÿräèr! Äå êè: “Ñèçÿ ìöâÿêêèë îëàí ¤ëöì ìÿëÿéè úàíûìûçû àëàúàãäûr. Ñîírà äà Rÿááèíèçèí höçóróíà ãàéòàrûëàúàãñûíûç. Êàø göíàhêàrëàrû ñÿíèí Rÿááèíèí höçóróíäà áàøëàrûíû àøàüû äèêèá: “Ïÿrâÿräègàrà! G¤räöê, åøèòäèê. Èíäè áèçè äöíéàéà ãàéòàr êè, éàõøû èø g¤rÿê. Áèç òàì éÿãèíëèêëÿ èíàíäûã!” äåéÿíäÿ g¤rÿéäèí!”” (“Ñÿúäÿ”, 10-12).
23
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
®ëöìäÿí ãà÷ìàã ìöìêöí äåéèë Èíñàí õöñóñèëÿ gÿíúëèéèíäÿ ¤ëöìö hå÷ âàõò àüëûíà gÿòèrìÿê èñòÿìèr. Áóíó áèr ñîí êèìè g¤räöéö ö÷öí hÿòòà ¤ëöì hàããûíäàêû äöøöíúÿäÿí äÿ ãà÷ûr. Äöøöíìÿìÿê îíóí ö÷öí ÿí ràhàò ãà÷ûø éîëóäór. Ëàêèí ôèçèêè ãà÷ûø ¤ëöìÿ áèr ÷àrÿ îëìàäûüû êèìè ¤ëöìö àüëûíà gÿòèrìÿêäÿí éàéûíàràã ¤ëöìäÿí ãóròóëà áèëìÿê äÿ ÷àrÿ äåéèë. Áóíäàí ÿëàâÿ, ¤ëöìö àüëûíà gÿòèrìÿìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Èíñàí hÿr göí ràñòûíà ÷ûõàí ãÿçåòëÿräÿ ìöòëÿã ¤ëöì õÿáÿrëÿrè èëÿ, ¤ëöì åëàíëàrû èëÿ ãàrøûëàøûr. Éîëäà gåäÿrêÿí áèr úÿíàçÿ ìàøûíûíà ràñò gÿëèr âÿ éà áèr ãÿárèñòàíëûüûí ãàrøûñûíäàí êå÷èr. Ìöÿééÿí áèr ìöääÿò ÿrçèíäÿ éàõûíëàrû âÿ ãîhóìëàrû ¤ëör. Îíëàrûí úÿíàçÿëÿrèíè àïàràíäà, éàñ éårëÿrèíè çèéàrÿò åäÿíäÿ ìöòëÿã áó hÿãèãÿòëÿ öç-öçÿ ãàëûr. Áàøãàëàrûíûí, õöñóñèëÿ äÿ ñåâäèêëÿrèíèí ¤ëöìöíö g¤räöêúÿ ¤ç ñîíóíó äöøöíör. Áó äöøöíúÿ ãÿëáèíè ñûõûr, örÿéèíè áóëàíäûrûr. Èíñàí íÿ ãÿäÿr èíàäêàrëûã åäèrñÿ åòñèí, hàràéà ñûüûíûrñà ñûüûíñûí, hàràéà ãà÷ûrñà ãà÷ñûí, ÿñëèíäÿ hå÷ ôÿrãèíäÿ îëìàäàí hÿr àí ¤ç ¤ëöìöíÿ äîüró ãà÷ûr. Ãàrøûñûíäà áàøãà áèr ãàïû âÿ éà ÷ûõûø éîëó éîõäór. Ùàíñû òÿrÿôÿ ÷åârèëÿrñÿ, ¤ëöì îíó îràäà ãàrøûëàéûr. Òÿëÿ äàéàíìàäàí îíà äîüró éàõûíëàøûr âÿ ñîíäà éàõàëàéûr. Àëëàhûí ãàíóíóíäà hå÷ áèr äÿéèøèêëèê îëìàìûøäûr. ®ëöì îíó ãÿäÿräÿ áèëäèrèëìèø áèr àíäà âÿ éåräÿ éàõàëàìûøäûr. Ãóràíäà áó ñèrr áåëÿ õÿáÿr âårèëèr: “Äå êè: “Ãà÷äûüûíûç ¤ëöì ñèçè ìöòëÿã éàõàëàéàúàãäûr. Ñîírà ñèç gèçëèíè äÿ àøêàrû äà áèëÿí Àëëàhûí höçóróíà ãàéòàrûëàúàãñûíûç. Î äà ñèçÿ íÿëÿr åòäèéèíèçè õÿáÿr âårÿúÿêäèr!”” (“Úóìóÿ”, 8). “Ùàràäà îëórñóíóçñà îëóí, hÿòòà óúà âÿ ì¤hêÿì ãàëàëàr è÷ÿrèñèíäÿ îëñàíûç áåëÿ...” (“Íèñà”, 78). Áó ñÿáÿáëÿ åòìÿéèìèç âàúèá îëàí ÿìÿë ¤çöìöçö àëäàòìàüû âÿ éà hÿãèãÿòëÿrè ãóëàãàräûíà âórìàüû áèr êÿíàrà ãîéóá Àëëàhûí ãÿäÿrèìèçäÿ òÿñáèò åòäèéè ìöääÿòè ÿí g¤çÿë øÿêèëäÿ ãèéìÿòëÿíäèrÿ áèëìÿêäèr. Áó ìöääÿòèí íÿ çàìàí áèòÿúÿéèíè äÿ éàëíûç Óúà Àëëàh áèëèr.
24
ÙßÃÈÃÈ ®ËÖÌ Âß G®RÖÍßÍ ®ËÖÌ Róhóí ¤ëìÿñè (hÿãèãè ¤ëöì) Íåúÿ ¤ëÿúÿéèíèçè, ¤ëöìöí íåúÿ áèr øåé îëäóüóíó, ¤ëÿrêÿí íÿëÿr îëàúàüûíû hå÷ äöøöíìöñöíöçìö? Èíäèéÿ ãÿäÿr ¤íúÿ ¤ëöá ñîírà äà äèrèëÿrÿê áó äöíéàéà ãàéûäàí âÿ íÿëÿr g¤röá, íÿëÿr åøèòäèéèíè èçàh åäÿ áèëÿí hå÷ áèr êèìñÿ îëìàéûá. Áó ñÿáÿáëÿ ¤ëöìöí íÿ îëäóüóíó, áèr èíñàíûí ¤ëöì çàìàíû íÿëÿr hèññ åòäèéèíè áèëìÿéèìèçÿ òåõíèêè úÿhÿòäÿí èìêàí éîõäór. Àíúàã èíñàíà hÿéàò âårÿí âÿ âàõòû gÿëÿíäÿ äÿ îíó gårè àëàí Àëëàh ¤ëöìöí íåúÿ áàø âåräèéèíè ¤ç Êèòàáûíäà áèçÿ áèëäèrìèøäèr. Áó ñÿáÿáëÿ ¤ëöìöí íåúÿ áàø âåräèéèíè, ¤ëöì çàìàíû èíñàíûí íÿëÿr éàøàéûá, íÿëÿr hèññ åòäèéèíè àíúàã Ãóràíäàí ¤érÿíÿ áèëÿrèê. Ãóràíà áàõàrêÿí èñÿ îëäóãúà ìàràãëû áèr hÿãèãÿòëÿ ãàrøûëàøûrûã. Çöíêè Ãóràíäà áÿhñ åäèëÿí ¤ëöì “òèááè ¤ëöì”äÿí, éÿíè äègÿr èíñàíëàr òÿrÿôèíäÿí ìöøàhèäÿ åäèëÿí ¤ëöìäÿí ÷îõ ôÿrãëèäèr. ßââÿëúÿ, áÿçè àéÿëÿr ¤ëöì çàìàíû ¤ëÿúÿê èíñàíûí g¤räöéö, ôÿãÿò äègÿr èíñàíëàrûí g¤rìÿäèéè hàäèñÿëÿr éàøàíäûüûíû áèçÿ õÿáÿr âårèr. “Âàãèÿ” ñórÿñèíäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Úàí áîüàçà éåòèøäèéè çàìàí Ñèç îíà áàõûá äórórñóíóç. Áèç îíà ñèçäÿí äàhà éàõûíûã, àììà ñèç g¤rìörñöíöç!” (“Âàãèÿ”, 83-85). Áàøãà áèr àéÿäÿ äÿ áó “ìöøàhèäÿ åäèëìÿéÿí hàäèñÿëÿr”èí èíêàr÷ûëàr ö÷öí áèr ÷ÿòèíëèê àíû îëìàñûíäàí áÿhñ åäèëèr: “Îíëàrûí íÿ ìàë-ä¤âëÿòè, íÿ äÿ îüóë-óøàüû ñÿíè håérÿòÿ ñàëìàñûí. Àëëàh áóíëàrëà ìöíàôèãëÿrÿ ÿçàá âårìÿê âÿ ëàéèã îëäóãëàrû hàëäà úàíëàrûíûí ÷ûõìàñûíû èñòÿr” (“Ò¤âáÿ”, 85). Áóíóí ÿêñèíÿ îëàràã èñÿ ì¤ìèíëÿrèí ¤ëöìö äÿ “g¤çÿëëèêëÿr è÷èíäÿ” áàø âårèr: “Î êÿñëÿr êè, ìÿëÿêëÿr îíëàrûí úàíëàrûíû ïàê îëäóãëàrû hàëäà àëûá”: “Ñèçÿ ñàëàì îëñóí! Åòäèéèíèç ÿìÿëëÿrÿ g¤rÿ úÿííÿòÿ äàõèë îëóí!” äåéÿrëÿr” (“Íÿhë”, 32). 25
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Áó àéÿëÿr áèçÿ ¤ëöì hàããûíäàêû ÷îõ ¤íÿìëè âÿ äÿéèøèëìÿç áèr hÿãèãÿòè õÿáÿr âårèr: ¤ëÿí àäàìûí éàøàäûãëàrû èëÿ îíóí ÿòràôûíäà îëàí èíñàíëàrûí ¤ëöì çàìàíû g¤räöêëÿrè øåéëÿr ÷îõ ôÿrãëèäèr. Ìÿñÿëÿí, áèr èíñàí hÿéàòû áîéó äîüró éîëó òóòìàìûø èíêàr÷û îëñà äà î, êÿíàräàí éóõóäà èêÿí “ràhàò” áèr ¤ëöìëÿ ¤ëìöø êèìè g¤röíÿ áèëÿr. Ëàêèí î àíäà îíóí áàøãà áèr ¤ë÷öéÿ êå÷ÿí róhó á¤éöê àúû è÷èíäÿ ¤ëöìö äàäûr. Âÿ éà òàìàìèëÿ ÿêñèíÿ, àúû ÷ÿêäèéè çÿíí åäèëÿí áèr ì¤ìèíèí róhó àéÿäÿ äÿ áèëäèrèëäèéè êèìè, áÿäÿíèíäÿí ìÿëÿêëÿr òÿrÿôèíäÿí “ïàê îëäóãëàrû hàëäà” àérûëûr. Ãûñàñû, “áÿäÿíèí òèááè ¤ëöìö” èëÿ Ãóràíûí áèëäèräèéè “róhóí ¤ëöìö” ÿñëèíäÿ ÷îõ ôÿrãëè hàäèñÿëÿräèr. Ãóràíûí áèçÿ áèëäèräèéè áó ñèrräÿí õÿáÿrè îëìàéàí èíêàr÷ûëàr èñÿ ¤ëöìö ÿáÿäè âÿ ràhàò áèr éóõó ñàíàràã ¤ëöì àíëàrûíû äà ¤ç àüûëëàrûíà g¤rÿ àúûñûç âÿ ràhàò åòìÿéèí öñóëëàrûíû àõòàrûrëàr. Éóõó äÿrìàíû âÿ éà hàâà ãàçû èëÿ èíòèhàrû öñòöí òóòàíëàr, ¤ëöìúöë âÿ èçòèràáëû áèr õÿñòÿëèêäÿí éàõà ãóròàrìàã ö÷öí äÿrìàíëà àürûñûç ¤ëöìÿ ìöràúèÿò åäÿíëÿr áåëÿ áèr éàíëûøëûüà éîë âårÿíëÿrÿ íöìóíÿäèr. Äàäûëàí áó hÿãèãè ¤ëöì àç ¤íúÿ áèëäèräèéèìèç êèìè, èíêàr÷ûëàr ö÷öí á¤éöê áèr ÿçàá, ì¤ìèíëÿr ö÷öí èñÿ á¤éöê áèr íåìÿò âÿ g¤çÿëëèêäèr. Èíêàr÷ûëàrûí úàíëàrûíûí “÷ÿòèíëèê” è÷èíäÿ ÷ûõäûüûíû Ãóràíäàí áèëèrèê. Àéÿëÿr áó “÷ÿòèíëèéè” ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ áèëäèrèr. - ®ëöì çàìàíû èíêàr÷ûíûí àrõàñûíà âÿ öçöíÿ âóróëàràã úàíûíûí àëûíìàñû: “Áÿñ ìÿëÿêëÿr îíëàrûí öçëÿrèíÿ, àrõàëàrûíà âórà-âórà úàíëàrûíû àëàíäà hàëëàrû íåúÿ îëàúàã? Áó äà îíëàrûí Àëëàhûí ãÿçÿáèíÿ ñÿáÿá îëàí øåéÿ óéìàëàrû âÿ Àëëàhà õîø gåäÿí øåéè áÿéÿíìÿäèêëÿrèíÿ g¤rÿäèr. Åëÿ îíà g¤rÿ äÿ Àëëàh îíëàrûí ÿìÿëëÿrèíè ïó÷ åòäè” (“Ìÿhÿììÿä”, 27-28). - ®ëöìöí øèääÿòëè ñàrñûíòûëàrû âÿ ìÿëÿêëÿrèí èíêàr÷ûéà ¤ëöì çàìàíû ÿáÿäè ÿçàáëàrûíû ìöæäÿëÿìÿñè: “...Êàø ñÿí çàëûìëàrû ¤ëöì ÿçàáû è÷èíäÿ ÷àáàëàéàí, ìÿëÿêëÿrèí äÿ ÿëëÿrèíè óçàäûá: “Çûõàrûí úàíëàrûíûçû! Ñèç áó göí Àëëàhà ãàrøû íàhàã ñ¤çëÿr äàíûøäûüûíûçà âÿ Îíóí àéÿëÿrèíÿ òÿêÿááör g¤ñòÿräèéèíèçÿ g¤rÿ àë÷àëäûúû áèr ÿçàáëà úÿçàëàíäûrûëàúàãñûíûç!” äåéÿíäÿ g¤rÿéäèí” (“ßíàì”, 93). 26
Ùàróí Éÿhéà
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
“Êàø êè, ñÿí êàôèrëÿrè ìÿëÿêëÿr îíëàrûí öçöíÿ âÿ àrõàñûíà âórà-âórà: “Äàäûí àòÿøèí ÿçàáûíû!” äåéèá úàíëàrûíû àëàíäà g¤rÿéäèí! Áó, ñèçèí ¤ç ÿëëÿrèíèçëÿ ãàçàíäûüûíûç göíàhëàrà g¤rÿäèr. Éîõñà Àëëàh áÿíäÿëÿrèíÿ ÿñëà çöëì åäÿí äåéèëäèr!” (“ßíôàë”, 50-51). Àéÿëÿräÿí äÿ àéäûí áàøà äöøöëäöéö êèìè, êàôèrèí ñàäÿúÿ îëàràã ¤ëöìö áåëÿ ¤ç-¤çëöéöíäÿ á¤éöê áèr ÿçàáäûr. Êÿíàräàêû éàõûíëàrû îíóí éàòàüûíäà ràhàò áèr øÿêèëäÿ ¤ëäöéöíö çÿíí åòäèêëÿrè hàëäà î, ÿñëèíäÿ ìàääè âÿ ìÿíÿâè úÿhÿòäÿí ÷îõ á¤éöê áèr ÿçàáûí è÷èíÿ gèrìèøäèr. ®ëöì ìÿëÿêëÿrè àúû âÿ àürû âårÿrÿê îíóí úàíûíû áÿäÿíèíäÿí ÷ûõàrûrëàr. Ãóràíäà áó ìÿëÿêëÿr êàôèrëÿrèí úàíëàrûíû áÿäÿíëÿrèíäÿí “éûròàràã” ÷ûõàräûãëàrûíà g¤rÿ “çîrëà àëàíëàr” îëàràã òÿrèô åäèëèr (Áàõ: “Íàçèàò” ñórÿñè, 1). Àéÿíèí âåräèéè õÿáÿrÿ g¤rÿ, úàí áîüàçà, éÿíè ê¤rïöúöê ñöìöéöíÿ gÿëäèéè çàìàí àròûã ñîí ìöäàõèëÿ åäèëèr: “Õåér, úàíûí áîüàçà gÿëèá éåòèøÿúÿéè, “Êèì õèëàñ åäÿ áèëÿr?” äåéèëÿúÿéè, àérûëûã äÿìèíèí gÿëèá ÷àòäûüûíû àíëàéàúàüû...” (“Ãèéàìÿ”, 26-28). Èíäè èíêàr÷û àròûã hÿéàòû áîéó èíêàr åòìèø îëäóüó î á¤éöê hÿãèãÿòëÿ öç-öçÿäèr. ®ëöìëÿ áèrëèêäÿ hÿéàòû áîéó åòäèéè á¤éöê göíàhûí, èíêàrûíûí úÿçàñûíû ÷ÿêìÿéÿ áàøëàéàúàã. Ìÿëÿêëÿrèí àrõàñûíà âórà-âórà úàíûíû çîrëà àëìàñû îíó g¤çëÿéÿí ñîíñóç ÿçàáûí éàëíûç ÷îõ éöígöë áèr áàøëàíüûúûäûr. Áóíóí ÿêñèíÿ îëàràãñà ¤ëöì ì¤ìèí èíñàí ö÷öí á¤éöê áèr õîøáÿõòëèéèí âÿ íÿøÿíèí áàøëàíüûúûäûr. Róhó çîrëà àëûíàí êàôèrèí ÿêñèíÿ îëàràã ì¤ìèíèí róhó “ràhàòëûãëà àëàíëàr” òÿrÿôèíäÿí (“Íàçèàò”, 2), “ïàêëûãëà” âÿ “ñàëàìëà” (“Íÿhë”, 32), àäÿòÿí éóõóäà èêÿí róhóí áÿäÿíäÿí àürûñûç àérûëûá ôÿrãëè áèr ¤ë÷öéÿ êå÷ìÿñè êèìè (“Çóìÿr”, 42) àëûíûr. ®ëöìöí hÿãèãÿòè áóäór. Êÿíàräàêû èíñàíëàr éàëíûç òèááè ¤ëöìö òàíûéûr, hÿéàòè ôóíêñèéàëàrû ñîíà ÷àòìàã öçrÿ îëàí áèr áÿäÿí g¤rörëÿr. ®ëÿí øÿõñè ñåér åäÿíëÿr íÿ îíóí öçöíÿ âÿ àrõàñûíà âóróëäóüóíó, íÿ àéàãëàrûíûí äîëàøäûüûíû, íÿ äÿ úàíûíûí ê¤rïöúöê ñöìöéöíÿ äàéàíäûüûíû g¤rörëÿr. Áó ìÿíçÿrÿ âÿ hèññëÿrëÿ éàëíûç ¤ëÿí èíñàíûí róhó ãàrøûëàøûr. Ëàêèí hÿãèãè ¤ëöì êÿíàräàêû èíñàíëàrûí g¤rÿ áèëìÿäèéè áèr ¤ë÷öäÿ ¤ëÿí àäàì òÿrÿôèíäÿí hÿròÿrÿôëè “äàäûëìàãäà”äûr. Áàøãà ñ¤çëÿ, ¤ëöì çàìàíû éàøàíàí hàäèñÿ áèr “ìÿrhÿëÿ, ìöhèò äÿéèøèêëèéè”äèr. Áórà ãÿäÿr àràøäûräûüûìûç àéÿëÿräÿí áàøà äöøöëÿí hÿãèãÿòëÿrè ãûñà ìöääÿàëàr øÿêëèíäÿ áåëÿ éåêóíëàøäûrà áèëÿrèê: 27
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ì¤ìèíèí äÿ, êàôèrèí äÿ ÿúÿëëÿrè gÿëäèéè àí îíëàrûí ¤ìrö íÿ áèr ñààò àròûrûëàr, íÿ äÿ áèr ñààò àçàëäûëàr. Ùàràäà îëórëàrñà îëñóíëàr âàõòëàrû gÿëäèéè àí ¤ëöì îíëàrû òàïàr. Êÿíàräàí ñåér åäÿíëÿr áóíó hèññ åòìÿñÿ äÿ ¤ëöìö äàäìàüà áàøëàéàíëàr áó àíäàí åòèáàrÿí hÿr èêèñè ÷îõ ôÿrãëè ìöíàñèáÿò g¤rÿrëÿr. ̤ìèíèí ¤ëöìö - Ãà÷ûëìàç îëäóüóíó áèëäèéè âÿ áóíà g¤rÿ äÿ hÿéàòû áîéó hàçûrëûã g¤räöéö ¤ëöìÿ ãîâóøór. - Úàíûíû àëìàüà gÿëÿí ìÿëÿêëÿr îíà ñàëàì âårèá îíó úÿííÿòëÿ ìöæäÿëÿéèrëÿr. - Ìÿëÿêëÿr úàíëàrûíû ràhàòëûãëà àëûrëàr. - Róhó áÿäÿíèíäÿí éóìøàãëûãëà, óñäóôúà, ràhàòëûãëà ÷ûõàrûëûá àëûíûr. - Àrõàñûíúà gÿëÿúÿê ì¤ìèíëÿrè ìöæäÿëÿìÿê, Àëëàhûí âÿäèíèí hàãã îëäóüóíó âÿ ì¤ìèíëÿr ö÷öí áèr ãîrõó âÿ öçöíòö îëìàäûüûíû õÿáÿr âårìÿê èñòÿéÿrëÿr. Àììà áóíà èúàçÿ âårèëìÿç.
Èíêàr åäÿíèí ¤ëöìö - Ùÿéàòû áîéó ãà÷ìàã, óçàã äórìàã èñòÿäèéè ¤ëöìÿ ãîâóøór. - ®ëöìö øèääÿòëè ñàrñûíòûëàr è÷èíäÿ îëór. - Ìÿëÿêëÿr ÿëëÿrèíè îíà äîüró óçàäûr âÿ îíó àë÷àëäûúû âÿ éàíäûrûúû áèr ÿçàáëà ìöæäÿëÿéèrëÿr. - Ìÿëÿêëÿr öçöíÿ âÿ àrõàñûíà âórà-âórà úàíûíû àëûrëàr. - Róhó çîrëà, èøgÿíúÿ èëÿ àëûíûr. - Róhó ê¤rïöúöê ñöìöêëÿrèíÿ ãÿäÿr ÷ÿêèëèr âÿ ñîí ìöäàõèëÿ åäèëèr. - Úàíû î, èíêàr è÷èíäÿ èêÿí ÷ÿòèíëèêëÿ ÷ûõàr. - ®ëöìëÿ öç-öçÿ gÿëäèéè àíäàêû èìàíû âÿ ò¤âáÿñè ãÿáóë åäèëìÿç. - ßñë hÿãèãÿòè g¤rìÿêäÿí äîüàí á¤éöê ïåøìàíëûã è÷èíäÿ Àëëàhäàí îíó äöíéàéà gårè ãàéòàrìàñûíû âÿ èòèräèéè ¤ìröíö òÿëÿá åäÿr. Àììà øàíñûíû èòèrìèøäèr. Áó èñòÿéè ãÿáóë åäèëìÿç. Êÿíàräàêû èíñàíëàrûí g¤räöéö “òèááè ¤ëöì”öí äÿ èíñàíà èárÿò äÿrñè âårÿí ÷îõ ¤íÿìëè áèr úÿhÿòè âàr. Òèááè ¤ëöìöí èíñàí áÿäÿíèíè éîõ åòìÿñè èíñàíà ÷îõ ¤íÿìëè îëàí áÿçè hÿãèãÿòëÿrè äÿrê åòìÿê ôörñÿòè âårèr. Áó ñÿáÿáëÿ hÿãèãè ¤ëöìäÿí ñîírà áÿhñ åäèëÿí òèááè ¤ëöìÿ äÿ òîõóíìàã, hàìûìûçûí áÿäÿíèíè 28
Ùàróí Éÿhéà g¤çëÿéÿí ìÿçàr hàããûíäà áèr ãÿäÿr äöøöíìÿê ëàçûì gÿëèr.
Áÿäÿíèí ¤ëöìö (Êÿíàräàí g¤röíÿí ¤ëöì) ®ëöì àíûíäà róh áó äöíéàäàêû èíñàíëàrûí è÷èíäÿ éàøàäûüû ¤ë÷öäÿí àérûëàrêÿí áóràäà úàíñûç áÿäÿíëÿrèíè ñàõëàéûr. Äÿrèñèíè äÿéèøäèrÿí úàíëûëàr êèìè áó äöíéàäàêû “ãûëàôû”íû áóràäà ñàõëàéûr âÿ ÿñë hÿéàòûíà äîüró èrÿëèëÿéèr. Àíúàã ôàíè äöíéàäà ãàëàí ãûëàôûí äà håêàéÿñè ìÿíàëû âÿ ÿhÿìèééÿòëèäèr. Õöñóñèëÿ áó ãûëàôà hÿéàòäà èêÿí ëàçûì îëäóüóíäàí àròûã äÿéÿr âårÿíëÿr ö÷öí. Áÿñ ¤ëÿíäÿí ñîírà áó ãûëàôûí áàøûíà íÿëÿrèí gÿëÿúÿéè áàrÿäÿ hå÷ ÿòràôëû äöøöíäöíöçìö? Áèr göí ¤ëÿúÿêñèíèç. Áÿëêÿ äÿ hå÷ g¤çëÿíèëìÿç áèr øÿêèëäÿ. Ǥrÿê àëìàã ö÷öí äöêàíà gåäÿrêÿí éîëäà áèr ìàøûí òÿrÿôèíäÿí âóróëàúàãñûíûç. Âÿ éà àìàíñûç áèr õÿñòÿëèê öçöíäÿí hÿéàòûíûç ñîíà éåòÿúÿê, éàõóä äà örÿéèíèç ä¤éöíìÿêäÿí éîróëóá äàéàíàúàã. Áåëÿúÿ, ¤ëöìö äàäìàüà áàøëàéàúãñûíûç. Áó àíäàí åòèáàrÿí äÿ áÿäÿíèíèçëÿ hå÷ áèr ÿëàãÿíèç îëìàéàúàã. Ùÿéàòûíûç áîéó “ìÿí” ñàíäûüûíûç î áÿäÿí àäè áèr ÿò ïàr÷àñû hàëûíà äöøÿúÿê. ®ëöì àíûíäàí äÿrhàë ñîírà áÿäÿíèíèçè áàøãà èíñàíëàr äàøûìàüà áàøëàéàúàãëàr. ßòràôäà àüëàéàíëàr, ñà÷ûíû éîëàíëàr, “åëÿ äöíÿí áóràäà èäè”, “äàü êèìè àäàì èäè” äåéÿíëÿr îëàúàã. Ñîírà î áÿäÿíè g¤òöröá åâèí áèr îòàüûíà, áÿëêÿ äÿ ìîrãà ãîéàúàãëàr. Îràäà áèr gåúÿ g¤çëÿéÿúÿêëÿr. Åròÿñè göí äÿôí èøëÿrè áàøëàéàúàã. Úàíñûç áÿäÿíè g¤òöröá ìîrãà àïàràúàãëàr. Õèäìÿò÷è ÿçÿëÿ ãàòû êÿñèëìèø áÿäÿíèíèçè ñîéóã ñó èëÿ éóéàúàã, ¤íÿ âÿ àrõàéà ÷åâèrèá éàõøû òÿìèçëÿéÿúÿê. Àíúàã áó ìÿrhÿëÿäÿ ¤ëöìöí èçëÿrè äÿ áÿäÿíäÿ àøêàr åäèëÿúÿê. G¤éÿrìÿëÿr áàøëàéàúàã. Äàhà ñîírà áÿäÿíè àü áåçëÿ - êÿôÿíëÿ áöröéÿúÿêëÿr. Ñîírà äà òàõòà òàáóòà ãîéóá öñòöíÿ éàøûë áèr ¤ròöê ¤ròÿúÿêëÿr. Úÿíàçÿ ìàøûíû gÿëÿúÿê âÿ òàáóòó îrà ãîéàúàãëàr. Úÿíàçÿ ìàøûíû ãÿárèñòàíëûüà äîüró èrÿëèëÿéÿúÿê. Éîëäà èñÿ hÿéàò äàâàì åäÿúÿê. Áÿçè èíñàíëàr “úÿíàçÿ êå÷èr” äåéÿ h¤rìÿò åäÿúÿê, ÷îõó äà ¤ç èøè èëÿ ìÿøüóë îëàúàã. Ñîírà ãÿárèñòàíëûüà gÿëÿúÿêëÿr. Òàáóò ñèçè ñåâÿíëÿr, éà äà ñåâèrìèø êèìè g¤röíÿí àäàìëàr òÿrÿôèíäÿí ÿëëÿräÿ äàøûíàúàã. ßòràôäà ÷îõ göìàí êè, éåíÿ àüëàéàíëàr, ñûçûëäàéàíëàr îëàúàã. Ñîírà î, ãà÷ûëìàç éårÿ - ìÿçàrà gÿòèrèëÿúÿê. Öñòöíäÿ ñèçèí àäûíûç éàçûëû... Áÿäÿíè òàáóòäàí ÷ûõàrûá àü êÿôÿíëÿ áèrëèêäÿ ìÿçàrûí è÷èíÿ àòàúàãëàr. Äóàëàr 29
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
îõóíàúàã. Âÿ ñîírà ñîí èø g¤röëÿúÿê. ßëëÿrèíÿ áåë àëûá àü êÿôÿíäÿêè áÿäÿíèí öçÿrèíÿ òîrïàã àòìàüà áàøëàéàúàãëàr. Êÿôÿíèí àüçûíû à÷ûá è÷èíÿ äÿ òîrïàã àòàúàãëàr. Àüçûíûçà, áóríóíóçà, áîüàçûíçà, g¤çëÿrèíèçÿ òîrïàã äîëàúàã. Òîrïàã éàâàø-éàâàø êÿôÿíè ¤ròÿúÿê. Áèr àç ñîírà èøëÿrè áèòÿúÿê âÿ gåäÿúÿêëÿr. Ãÿárèñòàíëûã hÿr çàìàíêû äÿrèí ñÿññèçëèéèíÿ áöröíÿúÿê. Gåäÿíëÿr ¤ç hÿéàòëàrûíà gårè ä¤íÿúÿêëÿr, àììà áàñäûrûëàí áÿäÿí ö÷öí àròûã hÿéàòûí hå÷ áèr ìÿíàñû ãàëìàéàúàã. Äöíéàäàêû hå÷ áèr g¤çÿëëèê, hå÷ áèr g¤çÿë åâ, g¤çÿë èíñàí, g¤çÿë ìÿíçÿrÿ àròûã î áÿäÿí ö÷öí áèr øåé èôàäÿ åòìÿéÿúÿê. Áÿäÿíèíèç àròûã hå÷ áèr äîñòóíóçëà g¤röøìÿéÿúÿê. Áÿäÿí ö÷öí âàr îëàí òÿê áèr øåé éàëíûç òîrïàã âÿ îíóí è÷èíäÿêè áàêòårèéà âÿ ãóräëàr îëàúàã.
®ëÿíäÿí ñîírà íÿ hàëà äöøÿúÿéèíèçè hå÷ ôèêèrëÿøìèñèíèçìè? Áàñäûrûëìàüûíûçëà ÿñëèíäÿ áèrëèêäÿ áÿäÿíèíèç hÿì è÷äÿí, hÿì äÿ ÷¤ëäÿí gÿëÿí òÿñèrëÿrëÿ ñörÿòëè áèr ïàr÷àëàíìà ìÿrhÿëÿñèíÿ gèrÿúÿê. Âöúóääà îêñègåí ãàëìàäûüûíà g¤rÿ áèr ìöääÿò ñîírà ìèêrîáëàr ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàràã áÿäÿíÿ éàéûëàúàã. Ãàrûíäà éûüûëàí ãàçëàr úÿñÿäè øèøèräÿúÿê âÿ áó øèøêèíëèê âöúóäóí hÿr òÿrÿôèíÿ éàéûëàúàã, áÿäÿíè òàíûíìàç hàëà ñàëàúàã. Áóíäàí ñîírà hÿìèí ãàçëàrûí äèàôràãìàéà göúëö òÿçéèã g¤ñòÿrìÿñè ñÿáÿáè èëÿ àüûçäàí âÿ áóróíäàí ãàíëû ê¤ïöêëÿr gÿëìÿéÿ áàøëàéàúàã. Çöröìÿ ïrîñåñè äàâàì åòäèêúÿ òöêëÿr, äûríàãëàr, îâóú è÷ëÿrè âÿ äàáàíëàr éårëÿrèíäÿí àérûëàúàã. Çàhèrè äÿéèøêÿíëèêëÿ áÿràáÿr äàõèëè îrãàíëàräà äà (àüúèéÿr, örÿê, ãàrà úèéÿr) ÷öröìÿ áàøëàéàúàã. ßí ãîrõóíú hàäèñÿ èñÿ áó ìÿãàìäà áàø âårÿúÿê. Áåëÿ êè, ãàrûí íàhèéÿñèíäÿ éûüûëàí ãàçëàr äÿrèíè çÿèô í¤ãòÿñèíäÿí ïàr÷àëàéàúàã âÿ áÿäÿíäÿí ä¤çöëìÿç äÿrÿúÿäÿ ïèñ ãîõóëàr éàéûëàúàã (¤ëö èíñàí ãîõóñó äöíéàíûí ÿí èérÿíú ãîõóñóäór). Áó ìöääÿòäÿ áàøäàí áàøëàìàãëà ÿçÿëÿëÿr äÿ éårëÿrèíäÿí àérûëàúàã. Äÿrè âÿ áÿäÿíèí éóìøàã hèññÿëÿrè òàìàìèëÿ ò¤êöëÿúÿê âÿ ñêåëåò g¤röíìÿéÿ áàøëàéàúàã. Áåéèí òàìàìèëÿ ÷öröéÿrÿê gèë øÿêëèíÿ äöøÿúÿê, ñöìöêëÿrèí îéíàãëàrû áèr-áèrèíäÿí àérûëàúàã âÿ ñêåëåò äàüûëìàüà áàøëàéàúàã... Áó ïrîñåñ úÿñÿä áèr òîrïàã âÿ ñöìöê éûüûíû hàëûíà gÿëÿíÿ ãÿäÿr áåëÿúÿ äàâàì åäÿúÿê. “Ìÿí” ñàíäûüûíûç áÿäÿíèíèç áåëÿëèêëÿ ãîrõóíú âÿ èérÿíú 30
Ùàróí Éÿhéà áèr øÿêèëäÿ éîõ îëàúàã. Àrõàäà ãàëàíëàr ñèçèí ö÷öí hàëâà áèøèrèá éåéÿíäÿ òîrïàãäàêû áöòöí ãóräëàr, á¤úÿêëÿr âÿ áàêòårèéàëàr äà ñèçèí ÿòèíèçè gÿìèrÿúÿêëÿr. ßgÿr áèr ãÿçà íÿòèúÿñèíäÿ ¤ëöá áàñäûrûëìàñàíûç, î çàìàí ÷îõ á¤éöê áèr ôàúèÿâè ìÿíçÿrÿ îròàéà ÷ûõàúàã. Áÿäÿíèíèç èñòè hàâàäà à÷ûãäà ãàëìûø áèr ÿò êèìè ãóräëàíàúàã, áèr íå÷ÿ göí è÷èíäÿ áèr ãórä éóìàüû hàëûíà äöøÿúÿê. Ãóräëàr ñîí ÿò ïàr÷àñûíû äà éåéÿíÿ ãÿäÿr ñêåëåòèí è÷èíÿ äîëóøàúàãëàr. Áåëÿëèêëÿ, ÿí g¤çÿë øÿêèëäÿ éàràäûëìûø èíñàí hÿéàòû ÿí ãîrõóíú áèr øÿêèëäÿ ñîíà éåòÿúÿê. Áÿñ íÿ ö÷öí? Íÿäÿí áåëÿ îëór? Èíñàí âöúóäóíóí ¤ëäöêäÿí ñîírà áó hàëà äöøìÿñè Àëëàhûí èñòÿéè èëÿ áàø âårèr. Áóíóí ÷îõ á¤éöê ìÿíàñû âàr. Èíñàí ¤çöíöí ÿñëèíäÿ áÿäÿí îëìàäûüûíû, áÿäÿíèí éàëíûç îíà gåéäèrèëìèø ìöâÿããÿòè áèr ãûëàô îëäóüóíó áó ãîrõóíú àãèáÿòè g¤rÿrÿê àíëàìàëû, áÿäÿíèíèí î áèrè òÿrÿôèíäÿ áèr âàrëûüûí îëäóüóíó hèññ åòìÿëèäèr. ®çöíöí “ÿò âÿ ñöìöêäÿí” èáàrÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí èíñàíà áóíóí áèr àëäàíûø îëäóüóíó áàøà ñàëìàã ö÷öí áåëÿ håérÿò äîüóràí âÿ èárÿòàìèç áèr àãèáÿò hàçûrëàíìûøäûr. Èíñàí áÿäÿíèíèí ¤ëöìöíÿ áàõìàëû, áó ìöâÿããÿòè âÿ ôàíè äöíéàäà ñàíêè ÿáÿäè ãàëàúàãìûø êèìè ñàhèá îëäóüó âÿ áöòöí àrçóëàrûíà áîéóí ÿéäèéè áÿäÿíèíèí àãèáÿòè hàããûíäà äöøöíìÿëèäèr. Î áÿäÿí òîrïàüûí àëòûíäà ÷öröéÿúÿê, ãóräëàíàúàã âÿ ñêåëåòÿ ÷åârèëÿúÿê.
ÄÖÍÉÀ HßÉÀÒÛÍÛÍ ÌÖÂßÃÃßÒÈËÈÉÈ Áó hàãäà hå÷ ôèêèrëÿøìèñèíèçìè? Èíñàí íÿ ö÷öí òåç-òåç òÿìèçëÿíìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿäèr? Íÿ ö÷öí òÿìèçëèéÿ äèããÿò åòìÿñÿ, áÿäÿíè âÿ àüçû ãîõóéàr, äÿrèñè âÿ ñà÷û éàüëàíàr? Íÿ ö÷öí òÿr âÿ òÿrèí ãîõóñó ñîí äÿrÿúÿ ïèñäèr? Èíñàíäàí ôÿrãëè îëàràã ÷è÷ÿêëÿr ñîí äÿrÿúÿ g¤çÿë ãîõóéà ñàhèáäèr. Ãûçûëgöë âÿ éà éàñÿìÿí ÷èrêëè áèr òîrïàãäà áèòñÿ äÿ ÿñrëÿräèr g¤çÿë áèr ãîõóéà ñàhèáäèr. Àììà èíñàí ïèñ ãîõó âårìÿéÿ ìÿhêóìäór âÿ î, áóíóí ãàrøûñûíû àíúàã òÿìèçëèéÿ rèàéÿò åòìÿêëÿ àëà áèëèr. Íÿ ö÷öí áåëÿ îëìàñû, èíñàíûí áåëÿ ÷àòûøìàçëûãëà éàràäûëìàñû hàãäà hå÷ äöøöíìöñöíöçìö? Íÿ ö÷öí Àëëàh ÷è÷ÿêëÿrè g¤çÿë ãîõóëó éàràòäûüû hàëäà èíñàíûí áÿäÿíèíäÿí ïèñ ãîõóëàr ÷ûõàrûr? Áó ìÿñÿëÿ öçÿrèíäÿ áàø ñûíäûrìûñûíûçìû? Èíñàí éàëíûç ïèñ ãîõó âårìÿêëÿ áèòìèr, åéíè çàìàíäà éîróëór, àúûr, ñóñàéûr, úàíû àürûéûr, ìÿäÿñè áóëàíûr, õÿñòÿëÿíèr... Èíñàíëàr áóíó òÿáèè hàë êèìè ãÿáóë åäèr, àììà áóíëàr ÿñëèíäÿ áèr àëäàíûøäûr. Èíñàí hå÷ áèr çàìàí ïèñ ãîõó âårìÿéÿ, hå÷ áèr çàìàí áàøàürûñû ÷ÿêìÿéÿ, hå÷ áèr çàìàí õÿñòÿëÿíìÿéÿ áèëÿräè. Èíñàíûí ñàhèá îëäóüó áöòöí áó ãöñórëàr “òÿñàäöôÿí” ÿìÿëÿ gÿëìÿìèø, ìÿhç õöñóñè îëàràã éàràäûëìûøäûr. Àëëàh èíñàíû ìöÿééÿí áèr ìÿãñÿäëÿ, áÿëëè áèr hèêìÿòëÿ ãöñórëó áèr øÿêèëäÿ éàràòìûøäûr. Áóíóí èñÿ èêè ìÿãñÿäè âàr. Áèrèíúè ìÿãñÿä èíñàíûí ¤çöíöí àúèç áèr âàrëûã, áèr “ãóë” îëìàñûíû àíëàìàñûäûr. Ãöñórñóçëóã âÿ ìöêÿììÿë îëìàã éàëíûç Àëëàhà ìÿõñóñäór. Îíóí ãóëó îëàí èíñàí èñÿ ñîíñóç äÿrÿúÿäÿ ãöñórëó, ÿñêèê, çÿèôäèr âÿ áóíà g¤rÿ äÿ Àëëàhà ñîíñóç äÿrÿúÿäÿ ì¤hòàúäûr. Áèr àéÿ áó ì¤âçóíó ÷îõ hèêìÿòëè áèr øÿêèëäÿ èçàh åäèr: “Åé èíñàíëàr! Ñèç Àëëàhà ì¤hòàúñûíûç. Àëëàh èñÿ ì¤hòàú äåéèëäèr âÿ hÿr úör øöêrÿ, òÿrèôÿ ëàéèãäèr! ßgÿr èñòÿñÿ, ñèçè éîõ åäèá áàøãà áèr ìÿõëóãàò gÿòèrÿr. Áó, Àëëàh ö÷öí ÷ÿòèí äåéèëäèr!” (“Ôàòèr”, 15-17). Èíñàíûí áÿäÿíèíäÿêè ãöñór âÿ ÷àòûøìàçëûãëàr îíà àúèçëèéèíè âÿ çÿèôëèéèíè ìöíòÿçÿì øÿêèëäÿ õàòûrëàäûr. Èíñàí ¤çöíö öñòöí âÿ ãöñórñóç áèr âàrëûã çÿíí åäÿ áèëÿr, àììà hÿr göí àéàãéîëóíà 32
Ùàróí Éÿhéà gåòìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿäèr âÿ îràäà îíóí äöøäöéö çàâàëëû hàë ¤çöíöí ÿñë ìàhèééÿòèíè îíà áèëäèrèr. Èíñàíûí ãöñór âÿ ÷àòûøìàçëûãëàrà ñàhèá îëìàñûíäàêû èêèíúè ìÿãñÿä èñÿ áó äöíéàíûí êå÷èúè îëìàñûíûí îíà ìöíòÿçÿì øÿêèëäÿ õàòûrëàäûëìàñûäûr. Çöíêè hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí ãöñór âÿ ÷àòûøìàçëûãëàr áó äöíéàäàêû áÿäÿíÿ ìÿõñóñäór. Àõèrÿòäÿ úÿííÿò ÿhëè éåíè áèr áÿäÿíëÿ ìöêÿììÿë âÿ ãöñórñóç áèr øÿêèëäÿ éàràäûëàúàã. Áó äöíéàäàêû çÿèô, ÿñêèê, ãöñórëó áÿäÿí ì¤ìèíèí hÿãèãè áÿäÿíè äåéèëäèr, êå÷èúè áèr ìöääÿò ÿrçèíäÿ ãàëäûüû áèr ãÿëèáäèr. Áóíà g¤rÿ äÿ äöíéàäà ãöñórñóç áèr g¤çÿëëèê ÿëäÿ åäèëÿ áèëìÿç. Ôèçèêè úÿhÿòäÿí ÿí g¤çÿë, ÿí úàçèáÿäàr, ÿí ãöñórñóç îëäóüóíó ñàíäûüûìûç áèr èíñàí äà äègÿr áöòöí èíñàíëàr êèìè àéàãéîëóíà gåäèr, òÿrëÿéèr, áÿçÿí àüçû ïèñ ãîõó âårèr, áÿçÿí öçöíäÿ ñûçàíàã ÷ûõûr. Î äà òÿìèç ãàëà áèëìÿê ö÷öí ìöòÿìàäè øÿêèëäÿ éóéóíìàã âÿ ¤çöíÿ ãóëëóã åòìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿäèr. Åëÿ èíñàí âàr êè, öçö g¤çÿëäèr, àììà ôèçèêè úÿhÿòäÿí î ãÿäÿr äÿ ìöêÿììÿë, ãöñórñóç äåéèë. Áóíóí òÿrñè äÿ ìöìêöíäör. Êèìèíèí g¤çö g¤çÿë, ôÿãÿò áóríó ÿérè îëà áèëÿr. Áó õöñóñèééÿòëÿrèí ñîíñóç âårñèéàëàrûíû ñàéà áèëÿrèê. Çàhèrè g¤röíöøöíÿ g¤rÿ hÿãèãÿòÿí ãöñórñóç êèìè g¤röíÿí áèr êèìñÿäÿ hå÷ g¤çëÿíèëìÿéÿí áèr õÿñòÿëèê, íàràhàò÷ûëûã âÿ éà ãöñór òàïûëà áèëÿr. Ùÿr øåéäÿí ¤íÿìëè îëàíû èñÿ áóäór êè, ÿí ìöêÿììÿë g¤röíÿí èíñàí áåëÿ ìöòëÿã éàøëàøûr âÿ ¤ëör. G¤çëÿíèëìÿéÿí áèr àíäà áàø âårÿí ãÿçàäà ïàr÷à-ïàr÷à îëà áèëÿr. Äöíéàäàêû áÿäÿí êèìè äöíéàíûí ¤çö äÿ ÿñêèê, ãöñórëó âÿ êå÷èúèäèr. Áöòöí ÷è÷ÿêëÿr ìöòëÿã ñîëór, ÿí g¤çÿë ãèäàëàr ÷öröéör, õàràá îëór âÿ èéëÿíèr. Áöòöí áóíëàr áó äöíéàéà ìÿõñóñ îëàí ÷àòûøìàçëûã âÿ ãöñórëàräûr. Áèçÿ âårèëÿí ãûñà äöíéà hÿéàòû äà, äàøûäûüûìûç áÿäÿí äÿ Àëëàhûí ÷îõ ãûñà áèr ìöääÿò ö÷öí âåräèéè êå÷èúè ÿìàíÿòëÿräèr. Ñîíñóç hÿéàò âÿ ìöêÿììÿë áèr éàràäûëûø èñÿ éàëíûç àõèrÿòÿ ìÿõñóñäór. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Ñèçÿ âårèëÿí hÿr hàíñû áèr øåé ôàíè äöíéà ìàëûäûr. Àëëàh éàíûíäà îëàí èñÿ äàhà éàõøû âÿ äàhà áàãèäèr. Î êÿñëÿr ö÷öí êè, èìàí gÿòèrèá ¤ç Rÿááèíèçÿ òÿâÿêêöë åäÿrëÿr” (“Øórà”, 36). “Áèëèí êè, äöíéà hÿéàòû îéóí-îéóíúàã, áÿr-áÿçÿê, áèráèrèíèçèí ãàrøûñûíäà ¤éöíìÿê âÿ ìàë-ä¤âëÿòè, îüóë-óøàüû ÷îõàëòìàãäàí èáàrÿòäèr. Áó åëÿ áèr éàüûøà áÿíçÿéèr êè, 33
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
îíóí éåòèøäèräèéè áèòêè ÿêèí÷èëÿrèí õîøóíà gÿëÿr. Ñîírà î, ãóróéàr âÿ ñÿí îíóí ñàràëûá-ñîëäóüóíó, äàhà ñîírà ÷¤r-÷¤ïÿ ä¤íäöéöíö g¤rÿrñÿí. Àõèrÿòäÿ øèääÿòëè ÿçàá, Àëëàhäàí áàüûøëàíìà âÿ ràçûëûã g¤çëÿéèr. Äöíéà hÿéàòû àëäàíûøäàí, éàëàíäàí áàøãà áèr øåé äåéèëäèr” (“Ùÿäèä”, 20). Ãûñàñû, áó äöíéàäà Àëëàh ñîíñóç ãöärÿò âÿ åëìèíèí g¤ñòÿrèúèñè îëàràã áèr ÷îõ g¤çÿëëèê, ñÿíÿò âÿ õàrèãÿëÿrëÿ éàíàøû ÷îõ ìöõòÿëèô ãöñór âÿ ÿñêèêëèêëÿrè äÿ åéíè àíäà éàràäûr. Ìöêÿììÿëëèê âÿ ÿáÿäèëèê áó äöíéàíûí ãàíóíóíà çèääèr. Èíêèøàô åäÿí òåõíîëîgèéà äà äàõèë îëìàãëà èíñàí àüëûíûí äöøöíÿ áèëÿúÿéè hå÷ áèr øåé Àëëàhûí áó ãàíóíóíó äÿéèøäèrÿ áèëìÿéÿúÿê. Áóíóíëà äà èíñàíëàr áèr òÿrÿôäÿí, àõèrÿòèí hÿñrÿòè èëÿ îíà ãîâóøìàã ö÷öí ÷àáàëàñûíëàr âÿ Àëëàhà ëàçûìè ãÿäÿr øöêör âÿ h¤rìÿò åòñèíëÿr. Äègÿr éàíäàí äà áóíëàrûí hÿãèãè éårèíèí áó êå÷èúè äöíéà äåéèë, ÿñêèê âÿ ãöñórëàräàí ãîróíìóø âÿ ì¤ìèíëÿr ö÷öí hàçûrëàíìûø ÿáÿäè úÿííÿò hÿéàòû îëäóüóíó àíëàéà áèëñèíëÿr. Ãóràíäà áó hÿãèãÿò ÷îõ à÷ûã øÿêèëäÿ èçàh îëóíór: “Ëàêèí ñèç äöíéàíû öñòöí òóòórñóíóç. Ùàëáóêè àõèrÿò äàhà õåéèrëè âÿ äàhà ÿáÿäèäèr” (“ßëà”, 16-17). Áàøãà áèr àéÿäÿ èñÿ “àõèrÿò éóräó èñÿ øöáhÿñèç êè, ÿáÿäè hÿéàòäûr” äåéèëèr (“ßíêÿáóò”, 64). “ßáÿäè hÿéàò”ûìûç îëàí àõèrÿòëÿ êå÷èúè áèr éórä îëàí äöíéà àràñûíäà ïÿräÿ ãÿäÿr èíúÿ áèr ñÿrhÿä âàr. ®ëöì áó ïÿräÿíè ãàëäûràí âàñèòÿäèr. ®ëöìëÿ áèrëèêäÿ áó äöíéà âÿ áÿäÿíëÿ îëàí ÿëàãÿ êÿñèëÿúÿê, éåíè áèr éàràäûëûøëà ñîíñóç hÿéàòà áàøëàíüûú åäèëÿúÿê. ®ëöìëÿ áèrëèêäÿ áàøëàéàí hÿéàò ÿñë hÿéàò îëäóüóíà g¤rÿ hÿãèãè “òÿáèÿò ãàíóíëàrû” äà îràäà îëàíëàräûr. ßñêèêëèê, ãöñór, êå÷èúèëèê äöíéàéà ëàéèã îëàí ãàíóíëàräûr, àììà hÿãèãè ãàíóíëàr äåéèë. Ùÿãèãè ãàíóíëàr ãöñórñóçëóã, ¤ëöìñöçëöê, ìöêÿììÿëëèê öçÿrèíäÿ ãóróëór. Áàøãà ñ¤çëÿ äåñÿê, àäè îëàí ìÿñÿëÿ áèr ÷è÷ÿéèí hå÷ ñîëìàìàñû, áèr èíñàíûí hå÷ ÷èrêëÿíìÿìÿñè, hå÷ éàøëàøìàìàñû, áèr ìåéâÿíèí hå÷ ÷öröìÿìÿñèäèr. ßñë ãàíóíëàr èíñàíûí hÿr èñòÿäèéèíè î àí hÿéàòà êå÷ìÿñèíè, èíñàíûí hå÷ áèr àürû-àúû âÿ õÿñòÿëèê êå÷èrìÿìÿñèíè, hå÷ áèr çàìàí öøöìÿìÿñèíè âÿ éà òÿrëÿìÿìÿñèíè çÿrórè åäèr. Àíúàã ÿñë ãàíóíëàr ÿñë hÿéàòäà, êå÷èúè ãàíóíëàr äà êå÷èúè îëàí áó äöíéà hÿéàòûíäàäûr. Áó äöíéàäà éàøàíàí áöòöí ÷àòûøìàçëûã, êÿì-êÿñèr, ÿñêèêëèê âÿ ãöñórëàr ÿñë ãàíóíëàrûí ïîçóëóá éårèíÿ êå÷èúè ãàíóíëàrûí 34
Ùàróí Éÿhéà ãîéóëìàñû èëÿ ÿìÿëÿ gÿëèr. ßñë ãàíóíëàrûí hÿéàòà êå÷äèéè àõèrÿò éóräó òÿñÿââör îëóíäóüó ãÿäÿr äÿ óçàãäà äåéèë. Àëëàh äèëÿäèéè àí èíñàíûí áóràäàêû hÿéàòûíû ñîíà ÷àòäûrûá îíó àõèrÿòÿ êå÷èrÿ áèëÿr. Áó êå÷èä áèr g¤ç ãûrïûìû ãÿäÿr òåç áàø âårÿúÿêäèr. Éóõóäàí îéàíìàã êèìè... Áèr àéÿäÿ ¤ëöìëÿ áèrëèêäÿ ñîíà ÷àòàí áó äöíéàíûí àõèrÿòëÿ ìöãàéèñÿäÿ íåúÿ ãûñà îëäóüó áåëÿ áèëäèrèëèr: “Àëëàh áåëÿ áóéóràúàãäûr: “Éår öçöíäÿ íå÷ÿ èë ãàëäûíûç?” Îíëàr: “Áèr göí éàõóä áèr göíäÿí äÿ àç!” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêëÿr. Àëëàh áóéóràúàã: “ßgÿr áèëèrñèíèçñÿ, ñèç ÷îõ àç ãàëäûíûç! Éîõñà ñèçè ÿáÿñ éårÿ éàràòäûüûìûçû âÿ höçóróìóçà ãàéòàrûëìàéàúàüûíûçû göìàí åäèräèíèç?”” (“Ìóìèíóí”, 112-115). ®ëöìëÿ áèrëèêäÿ éóõó ñîíà ÷àòìûø âÿ hÿãèãè hÿéàò áàøëàìûøäûr. Éår öçöíäÿ “áèr göí éàõóä áèr göíäÿí äÿ àç”, hÿòòà “áèr g¤ç ãûrïûìû” ãÿäÿr ãàëìûø èíñàí åòäèêëÿrèíèí håñàáûíû âårìÿê ö÷öí Àëëàhûí höçóróíà ÷ûõûr. ßgÿr äöíéàäà îëàrêÿí ¤ëöìö àüëûíäà òóòìóøñà, Àëëàhà ãîâóøàúàüûíûí äöøöíúÿñè èëÿ éàøàìûøñà, ãóròóëàúàãäûr. Ãóràíäà “êèòàáû ñàü ÿëèíÿ âårèëÿí” áó íèúàò òàïìûøëàrûí áåëÿ äåéÿúÿéè õÿáÿr âårèëèr: “...Àëûí ÿìÿë äÿôòÿrèìè îõóéóí! Ìÿí ¤ç håñàáûìà éåòèøÿúÿéèìÿ ì¤hêÿì èíàíìûøäûì!” (“Ùàããÿ”, 19-20).
®ËÖÌÄßÍ ÈÁRßÒ ÀËÌÀÉÀÍËÀRÛÍ ÄÖÍÉÀÄÀÊÛ Âß ÀÕÈRßÒÄßÊÈ ÂßÇÈÉÉßÒÈ Èíñàíëàrûí ÷îõóíäà “¤ëöì hÿéàòûí áèòäèéè àíäûr” øÿêëèíäÿ éàíëûø âÿ ãåérè-êàôè áèr òÿñÿââör âàr. Ëàêèí îíëàr áèr ìÿrhÿëÿ ñîíràíû äöøöíÿ áèëñÿëÿr àíëàéàrëàr êè, ¤ëöì äègÿr áèr hÿéàòûí äà áàøëàäûüû àíäûr. Áó éàíëûø òÿñÿââörÿ g¤rÿ, èíêàr÷ûëàr hÿäÿôëÿäèêëÿrè hÿr øåéè äöíéàäàêû ãûñà çàìàí ÷ÿr÷èâÿñèíÿ ñûüûøäûrìàüà ÷àëûøûrëàr. Àõèrÿòè òàíûìàéàíëàrûí áó äöíéàäàí g¤çöáàüëû áèr øÿêèëäÿ hÿää-höäóä òàíûìàäàí áÿhrÿëÿíìÿê èñòÿìÿñèíèí ñÿáÿáè äÿ áóäór. Îíëàr ¤ëäöêëÿrè àíäàí åòèáàrÿí hÿr øåéäÿí ìÿhróì ãàëàúàãëàrûíûí hÿéÿúàíû èëÿ, hàëàë-hàràì ôÿrãè áèëìÿäÿí éàøàìàüà, áó äöíéàäàí ìàêñèìóì äÿrÿúÿäÿ ôàéäàëàíìàüà, òÿìèí îëóíìàüà äèããÿò åäèrëÿr. Èrÿëèäÿ ÷îõ óçóí èëëÿrèí îëäóüóíà ¤çëÿrèíè èíàíäûrûá hàçûrëàäûãëàrû ïëàíëàrûí àrõàñûíúà ãà÷ûrëàr. Áåëÿëèêëÿ äÿ ¤çëÿrèíè ÷îõ àüûëëû, Àëëàhà âÿ àõèrÿò göíöíÿ èíàìû òàì îëàí âÿ àõèrÿòè ö÷öí ÷àëûøàí ì¤ìèíëÿrè èñÿ àüûëñûç àäëàíäûrûrëàr. Áó, øåéòàíûí èíñàíû àëäàòìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèéè ÿí êëàññèê öñóëäór. Øåéòàíûí èíêàr÷ûëàr öçÿrèíäÿ ãóräóüó âÿ òÿòáèã åòäèéè óçóíìöääÿòëè ïëàíëàrëà àëäàòìà hèéëÿñèíè Àëëàh Ãóràíäà áåëÿ õÿáÿr âårèr: “Äîüró éîë ¤çëÿrèíÿ áÿëëè îëäóãäàí ñîírà ä¤íÿíëÿrÿ øåéòàí õîø öç g¤ñòÿräè âÿ îíëàrû òîâëàéûá éîëäàí àçäûräû” (“Ìóhÿììÿä”, 25). “Øåéòàí ìöørèêëÿrÿ âÿäëÿr âårèr, örÿêëÿrèíäÿ àrçóëàr îéàäûr. Ëàêèí øåéòàí îíëàrà éàëíûç éàëàí âÿäëÿr âårèr” (“Íèñà”, 120). Áó äöíéàäà ÿáÿäè éàøàéàúàãëàrûíû çÿíí åäèá ìàë âÿ ñÿrâÿò òîïëàéàíëàr hÿéàòëàrûíû ìàë âÿ ¤âëàä ÷îõëóüó èëÿ ôÿõr åòäèêëÿrè áèr éàrûø hàëûíà gÿòèrèrëÿr. Îíëàr öñòöíëöê âåräèêëÿrè áó ñàõòà ãörórà ãàïûëàràã àõèrÿòäÿí òàìàìèëÿ óçàãëàøûrëàr. Àíúàã äöøäöêëÿrè áó ñÿhâ éîëóí îíëàrû hàrà àïàrìàñû àéÿëÿräÿ à÷ûã áèëäèrèëèr: “Ìÿgÿr êàôèrëÿr åëÿ çÿíí åäèrëÿr êè, îíëàrà âåräèéèìèç ìàë-ä¤âëÿò âÿ ¤âëàäëà Áèç îíëàrûí éàõøûëûãëàrûíà òÿëÿñèrèê? Õåér, àíëàìûrëàr!” (“Ìóìèíóí”, 55-56). “Ìöíàôèãëÿrèí íÿ ìàëëàrû, íÿ äÿ îüóë-óøàüû ñÿíè 36
Ùàróí Éÿhéà òÿÿúúöáëÿíäèrìÿñèí. Àëëàh àíúàã ìöíàôèãëÿrÿ äöíéàäà ÿçàá âårìÿê, êàôèr îëäóãëàrû hàëäà úàíëàrûíû àëìàã èñòÿr” (“Ò¤âáÿ”, 55). Àëëàh èíñàíà èìòàhàí ö÷öí g¤íäÿrèëäèéè áó äöíéàäà ¤ëöìö âÿ àõèrÿòè õàòûrëàäàí áèr ÷îõ ìåñàæ g¤íäÿrèr. Áèr àéÿäÿ èíñàíà õÿáÿräàrëûã îëñóí äåéÿ âårèëÿí áÿëàëàrà äèããÿò åäèëèr: “Ìöíàôèãëÿr èëäÿ áèr-èêè äÿôÿ áÿëàéà gèrèôòàr îëäóãëàrûíû g¤rìörëÿrìè? Áóíóíëà áåëÿ éåíÿ ò¤âáÿ åäèá èárÿò àëìûrëàr!” (“Ò¤âáÿ”, 126). Ùÿãèãÿòÿí èíñàíëàrûí ÷îõó îíëàrûí ò¤âáÿ åòìÿñèíÿ, ¤éöä àëûá äöøöíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áÿëàëàrëà òåç-òåç ãàrøûëàøûr. Áóíëàr àéÿäÿ äÿ äåéèëäèéè êèìè, èëäÿ áèr íå÷ÿ äÿôÿ ãàrøûëàøäûãëàrû á¤éöê áÿëàëàr âÿ éà göíäÿëèê êè÷èê ñûõûíòûëàr îëà áèëÿr. Èíñàí hÿr göí ãÿçà, øèêÿñò îëìà âÿ éà ¤ëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿí áèr ÷îõ hàäèñÿ èëÿ òàíûø îëór. Ãÿçåòëÿr ¤ëöì õÿáÿrëÿrè ëÿ, åëàíëàrû èëÿ äîëóäór. Èíñàíûí göúö ÷àòàí éågàíÿ ìÿñÿëÿ èñÿ áåëÿ hàäèñÿëÿrèí áèr göí ¤ç áàøûíà äà gÿëÿ áèëÿúÿéèíè, hÿr àí ¤ç èìòàhàíûíûí äà ñîíà ÷àòàúàüûíû õàòûrëàìàã âÿ î àí Àëëàhà ñûüûíûá áöòöí ñÿìèìèééÿòè èëÿ áàüûøëàíìà äèëÿìÿêäèr. ̤ìèíëÿrèí g¤räöêëÿrè hàäèñÿëÿräÿí àëäûãëàrû èárÿò äÿrñëÿrè äàèìè îëór. Ôÿãÿò, åéíè hàäèñÿëÿrèí èìàí åòìÿéÿíëÿrÿ òÿñèrè âÿ îíëàrûí áó hàäèñÿëÿrÿ âåräèêëÿrè råàêñèéà äàhà ÷îõ ôÿrãëèäèr. Èíêàr÷ûëàr ¤çëÿrèíäÿ îéàíäûräûüû äÿhøÿò hèññèíèí áèr íÿòèúÿñè êèìè ¤ëöìöí hÿãèãèëèéèíè ãÿáóë åòìÿéÿrÿê âÿ éà áóíó óíóòìàüà ÷àëûøàràã ¤çëÿrèíè ràhàòëàøäûrìàüà ÷àëûøûrëàr. Àíúàã áó éàíëûø ìåòîäëà ¤çëÿrèíÿ çÿrÿr âårìÿêäÿí áàøãà áèr øåé åòìèrëÿr. Çöíêè Àëëàh “îíëàrà ìöÿééÿí ìöääÿò ì¤hëÿò âårèá” âÿ áó çàìàí ìöääÿòè çÿíí åòäèêëÿrèíèí ÿêñèíÿ îëàràã îíëàrûí ÿëåéhèíÿ èøëÿéèr (Áàõ: “Íÿhë”, 61). Ãóràíäà áåëÿ äåéèëèr: “Êöôr åäÿíëÿr îíëàrà âåräèéèìèç ì¤hëÿòè hå÷ äÿ ¤çëÿrè ö÷öí õåéèrëè ñàíìàñûíëàr! Áèçèì îíëàrà âåräèéèìèç ì¤hëÿò àíúàã göíàhëàrûíû äàhà äà àròûrìàëàrû ö÷öíäör. Îíëàr çÿëèëåäèúè áèr ÿçàá g¤rÿúÿêëÿr!” (“Àëè-Èìràí”, 178). ®ëöì ÿí éàõûí áèr êèìñÿíè éàõàëàäûüû çàìàí áóíäàí áèr ¤éöä âÿ èárÿò àëìàéàí âÿ ãÿôëÿò éóõóñóíäà ãàëìàãäà äàâàì åäÿí èíñàí göíëÿrèí áèrèíäÿ ¤çö ¤ëöìëÿ ãàrøûëàøñà, äöøäöéö âÿçèééÿòäÿí ãóròóëìàã ö÷öí áèr àíäà äöíéàíûí ÿí èõëàñëû èíñàíû îëàr. Ãóràíäà áó ïñèõîëîgèéà áèr íöìóíÿ èëÿ áåëÿ òÿñâèr åäèëèr: “Ñèçè ñóäà âÿ ãóróäà gÿçäèrÿí Îäór. Ñèç gÿìèäÿ 37
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
îëäóüóíóç, gÿìèëÿr g¤çÿë áèr êöëÿê âàñèòÿñèëÿ è÷ÿrèñèíäÿ îëàíëàrû àïàräûüû, îíëàr äà ñåâèíäèêëÿrè âàõò áèräÿí ôûròûíà ãîïóá äàëüàëàr hÿr òÿrÿôäÿí gÿìèëÿrèí öçÿrèíÿ höúóì åòäèêäÿ âÿ ìöñàôèrëÿr äàëüàëàrûí îíëàrû áöröäöéöíö áàøà äöøäöêäÿ ñèäãè-örÿêäÿí Àëëàhûí äèíèíÿ ñàrûëàràã Îíà áåëÿ äóà åäÿrëÿr: “ßgÿr áèçè áó òÿhëöêÿäÿí ãóròàrñàí, ñÿíÿ øöêr åäÿíëÿräÿí îëàrûã”” (“Éóíóñ”, 22). Àíúàã áó èíñàíëàr Àëëàh îíëàrû ãóròàräûüû çàìàí éåíÿ äÿ êå÷ìèø ãÿôëÿòëÿrèíÿ gårè ä¤íör âÿ Àëëàhà âåräèêëÿrè ñ¤çö óíóäàràã ÿí êè÷èê áèr âèúäàí ÿçàáû ÷ÿêìÿäÿí ñàõòàêàrëûãëàrûíû îròàéà ãîéàrëàr. Ëàêèí áó ñàõòàêàrëûãëàrû ãèéàìÿò göíö ¤ç ÿëåéhëÿrèíÿ áèr ñöáóò îëàúàã. Àéÿíèí äàâàìû áåëÿäèr: “Îíëàr õèëàñ åäèëèíúÿ éår öçöíäÿ hàãñûç éårÿ çöëì åòìÿéÿ, àçüûíëûüà áàøëàrëàr. Åé èíñàíëàr! Åòäèéèíèç çöëì, hàãñûçëûã ôàíè äöíéà ìàëû êèìè ¤ç ÿëåéhèíèçÿäèr. Ñîírà höçóróìóçà ãàéûäàúàãñûíûç. Áèç äÿ íÿ åòäèêëÿrèíèçè ñèçÿ õÿáÿr âårÿúÿéèê” (“Éóíóñ”, 23). Áó ïñèõîëîgèéàäà îëàí èíñàí öìèäñèç áèr ñÿéëÿ åéíè ñàõòàêàrëûüû ¤ëöì ÿñíàñûíäà òÿòáèã åäèr: ôÿãÿò, îíà âårèëìèø ìöääÿò àròûã ñîíà ÷àòìûøäûr: “Íÿhàéÿò, ìöørèêëÿräÿí áèrèíèí ¤ëöìö gÿëèá ÷àòäûüû çàìàí î, áåëÿ äåéÿr: “Ïÿrâÿräègàrà! Ìÿíè gårè ãàéòàr! Áÿëêÿ çàé åòäèéèì ¤ìröí ìöãàáèëèíäÿ éàõøû áèr èø g¤röì!” Õåér, áó, îíóí äåäèéè áîø, ôàéäàñûç áèr ñ¤çäör. Îíëàrûí ¤íöíäÿ äèrèëèá äóràúàãëàrû göíÿ ãÿäÿr ìàíåÿ âàräûr” (“Ìóìèíóí”, 99-100). Èíêàr÷ûëàrûí áó äàâràíûøûíûí Àëëàh höçóróíäà áåëÿ äàâàì åòäèéèíè g¤röröê: “Êàø göíàhêàrëàrû ñÿíèí Rÿááèíèí höçóróíäà áàøëàrûíû àøàüû äèêèá: “Ïÿrâÿräègàrà! G¤räöê, åøèòäèê. Èíäè áèçè äöíéàéà ãàéòàr êè, éàõøû èø g¤rÿê. Áèçè òàì éÿãèíëèêëÿ èíàíäûr!” äåéÿíäÿ g¤rÿéäèí!.. “Áó göíÿ éåòèøÿúÿéèíèçè óíóòäóüóíóçó g¤rÿ èíäè äàäûí! Áèç äÿ ñèçè óíóòäóã. Åòäèéèíèç ÿìÿëëÿrèí úÿçàñû îëàràã äàäûí ÿáÿäè ÿçàáû!”” (“Ñÿúäÿ”, 12-14). Åéíè íÿòèúÿñèç ÷ûrïûíòûëàr úÿhÿííÿìäÿ äÿ äàâàì åäÿúÿê: 38
Ùàróí Éÿhéà “Îíëàr îràäà ôÿréàä åäèá äåéÿúÿêëÿr: “Ïÿrâÿräègàrà! Áèçè áóràäàí ÷ûõàr êè, ñàëåh ÿìÿëëÿr åäÿê. Î ÿìÿëëÿrè éîõ êè, åäèrèê”. Ìÿgÿr ñèçè èárÿò àëìàã èñòÿéÿí êèìñÿíèí èárÿò àëà áèëÿúÿéè ãÿäÿr éàøàòìàäûãìû?! Ùÿëÿ ñèçÿ ãîrõóäàí ïåéüÿìáÿr äÿ gÿëìèøäè. Åëÿñÿ ÿçàáû äàäûí. Çàëûìëàrûí èìäàäûíà ÷àòàí îëìàç!” (“Ôàòèr”, 37). Àõèrÿòäÿêè áó öìèäñèç ÷àáàëàìàëàr âÿ àúû íÿòèúÿ hÿìèøÿ èíñàíûí äöíéàíûí hÿãèãè ìÿãñÿäèíè âÿ äÿéÿrèíè òÿãäèr âÿ äÿrê åäÿ áèëìÿìÿñèíäÿí ãàéíàãëàíûr. Èìàí åòìÿéÿí èíñàí äöíéàäà èêÿí Àëëàhûí éàràòäûüû hèêìÿòëè hàäèñÿëÿräÿí èárÿò àëìûr, Àëëàhûí g¤íäÿräèéè õÿáÿräàrëûãëàrû äèíëÿìèr, âèúäàíûíû äÿôí åäÿrÿê áóíëàrû àíëàìàìàüà âÿ g¤rìÿìÿéÿ ÷àëûøûr âÿ ¤ëöìö ¤çöíäÿí ÷îõ óçàãäà g¤rör, Àëëàhûí rèçàñû èëÿ äåéèë, íÿôñèíèí èñòÿéè èëÿ hÿrÿêÿò åäèr. Áöòöí áóíëàr ñîíäà ãà÷ûëìàç ¤ëöìÿ äîüró hàçûrëûãñûç hàëäà èrÿëèëÿìÿéÿ âÿ éóõàrûäàêû àéÿëÿräÿ òÿñâèr åäèëÿí öìèäñèç hàëà äöøìÿéÿ ñÿáÿá îëór. Áó ñÿáÿáëÿ ¤ëöì gÿëèá èíñàíû îéàíäûrìàäàí ãÿôëÿòèí äÿrèí éóõóñóíäàí îéàíìàã ëàçûìäûr. Çöíêè ¤ëöì çàìàíû îéàíìàã èíñàíà hå÷ áèr ôàéäà âårìÿéÿúÿê: “Áèrèíèí ¤ëöìö ÷àòûá: “Åé Rÿááèì! Ìÿíÿ áèr àç ì¤hëÿò âårñÿéäèí,
ñÿäÿãÿ
âårèá
ñàëåhëÿräÿí
îëàräûì!”
äåìÿìèøäÿí ÿââÿë ñèçÿ âåräèéèì róçèäÿí õÿrúëÿéèí. Âÿ Àëëàh ÿúÿëè ÷àòàí hå÷ êÿñÿ ì¤hëÿò âårìÿç. Àëëàh ñèçèí íÿ åòäèêëÿrèíèçäÿí õÿáÿräàräûr!” (“Ìöíàôèãóí”, 10-11). Áèr àç àüëû îëàí èíñàíûí åòìÿëè îëäóüó èø ¤ëöìäÿí ãà÷ìàã äåéèë, îíó hÿr àí õàòûrëàìàãäûr. Î, éàëíûç áó øÿêèëäÿ ÿñë hÿäÿôèíè àíëàéàràã äöøöíúÿ èëÿ hÿrÿêÿò åäÿ áèëÿr, íÿôñèíèí âÿ øåéòàíûí îíó áó êå÷èúè äöíéà hÿéàòû èëÿ àëäàäûá áàøûíû òîâëàìàñûíà èçí âårìÿç.
®ëöìÿ hàçûrëûã g¤rìÿê Áó äöíéà èíñàíëàrûí òÿëèì-òÿráèéÿ éårèäèr. Àëëàh èíñàíëàrà äöíéàäà ìöõòÿëèô âÿçèôÿëÿr âårìèø âÿ îíëàrà g¤çëÿìÿëÿrè ëàçûì îëàí ñÿrhÿäëÿrè áèëäèrìèøäèr. Èíñàí áó ñÿrhÿäëÿrè g¤çëÿäèéè çàìàí ÿìr îëóíàíëàrû éårèíÿ éåòèrèá éàñàãëàíàí øåéëÿräÿí ÷ÿêèíäèéè hàëäà róhÿí êàìèëëÿøèr, àüëû âÿ øöóró èíêèøàô åäèr. 39
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Áàøûíà gÿëÿí hàäèñÿëÿrëÿ áàüëû ñÿár åòìÿéè, hå÷ áèr hàëäà Àëëàhûí äèíèíäÿí gårè ÷ÿêèëìÿìÿéè, hÿr âÿçèééÿòäÿ Àëëàhà äîüró é¤íÿëìÿéè, éàëíûç Îíäàí ê¤ìÿê èñòÿìÿéè ¤érÿíèr. Àëëàh ëàçûì îëäóüó êèìè òÿãäèr åòìÿéè, Îíóí ãàrøûñûíäà ñÿìèìè áèr ñåâgè âÿ h¤rìÿò äîëó áèr ãîrõó hèññ åòìÿéè ¤érÿíèr, Îíà ãàrøû øÿrèêñèç áèr èíàì âÿ òàì áèr òÿñëèìèééÿò äÿéÿrèíè hÿãèãè ìÿíàäà àíëàéûr âÿ áóíóí ñàéÿñèíäÿ Àëëàhà ãàrøû îëàí øöêrö, ñåâgèñè, éàõûíëûüû âÿ håéràíëûüû àròûr. Íÿòèúÿäÿ Àëëàhûí áÿéÿíäèéè éöêñÿê àüûëà âÿ ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿrÿ ñàhèá îëàí èäåàë áèr ì¤ìèí hàëûíà gÿëèr. Áó øÿêèëäÿ hÿròÿrÿôëè ìöêÿììÿë éàràäûëìûø úÿííÿòÿ ëàéèã îëàí åéíè ìöêÿììÿëëèêäÿ áèr èíñàíà ÷åârèëèr. ßêñ òÿãäèräÿ, éÿíè äöíéàäà hå÷ áèr òÿëèì-òÿráèéÿ àëìàäàí úÿííÿòÿ gèrñÿéäè, áèr ÷îõ úÿhÿòäÿí ÿñêèê, ãöñórëó, ìÿíôè âÿ ãåérè-êàôè áèr âÿçèééÿòäÿ ãàëàr âÿ î ìöêÿììÿë ìöhèòäÿ hÿr úör õÿòàíû åòìÿéÿ hàçûr áèr øÿõñèééÿò îëàräû. Íåúÿ êè, Ùç.Àäÿì äÿ úÿííÿòäÿêè ñîíñóç hÿéàòû ö÷öí ëàçûì îëàí òÿëèì-òÿráèéÿíè àëìàñû ö÷öí éår öçöíÿ g¤íäÿrèëìèø âÿ áèr ÷îõ èìòàhàíëàrà òàáå îëìóøäó. Íÿòèúÿäÿ äÿ Àëëàhûí Ãóràíäà òÿrèôëÿäèéè éöêñÿê ÿõëàãà âÿ èíñàíëûüà ñàhèá îëàí ñå÷èëìèø áèr èíñàí îëìóøäór. Ãûñàñû, Àëëàhûí õöñóñè îëàràã éàràòäûüû áó hèêìÿòëè hàäèñÿäÿ äöíéàäàêû òÿëèì-òÿráèéÿíèí áèr ïàr÷àñû îëàí èìòàhàí ìöhèòèíèí ñèrrè âàr. Èíñàí áó äöíéàäà áàøûíà gÿëÿí ñàéñûçhåñàáñûç hàäèñÿëÿrëÿ ñûíàüà ÷ÿêèëèr âÿ áó èìòàhàíäàí íÿ äÿrÿúÿäÿ óüórëà ÷ûõìàñûíäàí àñûëû îëàràã ÿáÿäè hÿéàòûíäà úÿçàéà âÿ éà ìöêàôàòà ãîâóøór. Ùå÷ êèì ¤ç èìòàhàíûíûí íÿ çàìàí ñîíà ÷àòàúàüûíû áèëìèr. ®ëöì áèçÿ Ãóràíäà äà áèëäèrèëäèéè êèìè, “âàõòû ìöÿééÿí åäèëìèø áèr éàçûäûr” (“Àëè-Èìràí”, 145). Áó âàõò áÿçÿí óçóí, áÿçÿí äÿ ãûñàäûr. ßñëèíäÿ ÿí óçóí áèëäèéèìèç ìöääÿò íàäèr hàëëàräà 70, éà äà 80 èë îëà áèëÿr. Áó ñÿáÿáëÿ óçóí ìöääÿò éàøàìàã hÿâÿñèëÿ håñàáëàr àïàrìàã ÿâÿçèíÿ èíñàí Àëëàh ãàrøûñûíäà úàâàáäåh îëäóüóíó âÿ håñàá göíöíäÿ áöòöí åòäèêëÿrèíèí håñàáûíû âårÿúÿéèíè áèëèá Ãóràíûí rÿháÿrëèéè èëÿ âÿ îíóí g¤ñòÿräèéè éîëà óéüóí îëàràã éàøàìàëûäûr. ßêñ hàëäà ñîíñóç hÿéàòû ö÷öí áèr hàçûrëûã g¤rìÿìÿñè, áóíóí ö÷öí îíà âårèëÿí áó ñîí ôörñÿòè ãà÷ûrìàñû âÿ 40
Ùàróí Éÿhéà ÿáÿäè îëàràã úÿííÿòäÿí ìÿhróì ãàëìàñû îíóí ö÷öí hÿãèãÿòÿí äÿ ÷îõ àúû áèr hàë îëàräû. ßáÿäè îëàràã úÿííÿòäÿí ìÿhróì îëàí èíñàí úÿhÿííÿìäÿí áàøãà áèr éårÿ gåòìÿéÿúÿê. Áó ñÿáÿáëÿ äöíéàäà áîø éårÿ ñÿrô îëóíàí hÿr áèr ñàíèéÿ hÿì ÷îõ á¤éöê áèr èòêè, hÿì äÿ ÷îõ àúû áèr íÿòèúÿéÿ äîüró àòûëàí éåíè áèr àääûìäûr. Ìàäàì êè hÿãèãÿò áóäór, åëÿ èñÿ áó hÿãèãÿòèí äöíéàäàêû hÿr øåéäÿí äàhà ìöhöì îëìàñû ëàçûì gÿëèr. Ùÿéàòûìûçäà ãàrøûìûçà ÷ûõà áèëÿúÿê hàäèñÿëÿr ö÷öí ÿââÿëúÿäÿí hàçûrëûã g¤räöéöìöç êèìè, hÿòòà äàhà äà àròûã äÿrÿúÿäÿ ¤ëöì âÿ ¤ëöìäÿí ñîíràêû ä¤âr ö÷öí áÿíçÿr áèr hàçûrëûãëà ìÿøüóë îëìàüûìûç ÿí ìÿíòèãëè hÿrÿêÿò îëàräû. Çöíêè áèç îíñóç äà ¤ëÿúÿê âÿ ¤ëöìäÿí ñîírà ãàrøûìûçà ÷ûõàí hàäèñÿëÿrëÿ äÿ òÿêáàøûíà öç-öçÿ ãàëàúàüûã. Áó ì¤âçó hÿãèãÿòÿí äÿ “áèçè”, éÿíè “¤çöìöçö” ìàràãëàíäûrûr. ßáÿäè ãóròóëóøó èñòÿéÿí èíñàíëàrà Àëëàh Ãóràíäà áåëÿ ÿìr åäèr: “Åé èìàí gÿòèrÿíëÿr! Àëëàhäàí ãîrõóí! Ùÿr êÿñ ñàáàh ö÷öí íÿ åòäèéèíÿ íÿçÿr ñàëñûí. Àëëàhäàí ãîrõóí. Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh åòäèêëÿrèíèçäÿí õÿáÿräàräûr! Àëëàhû óíóòäóãëàrû ö÷öí Àëëàhûí äà îíëàrû ¤çëÿrèíÿ óíóòäóräóüó êèìñÿëÿrÿ áÿíçÿìÿéèí. Îíëàr ôàñèãëÿräèr!” (“Ùÿør”, 18-19).
-IIÃÈÉÀÌßÒ “...Ëàêèí èíñàí áóíäàí ñîírà äà göíàh åòìÿê, ïèñ èøëÿr g¤rìÿê èñòÿéÿr. Âÿ: “Ãèéàìÿò göíö íÿ âàõò îëàúàãäûr?” äåéÿ ñîróøàr. G¤ç áÿrÿëÿúÿéè, Àé òóòóëàúàüû, Göíÿøëÿ Àé áèrëÿøÿúÿéè çàìàí - ìÿhç î göí èíñàí: “Ãà÷ûá ãóròàrìàüà éår hàràäàäûr?!” äåéÿúÿêäèr. Õåér, hå÷ áèr ñûüûíàúàã îëìàéàúàãäûr! Î göí äóràúàã éår àíúàã Àëëàhûí höçóróäór!” («Ãèéàìÿ”, 5-12).
42
GÈRÈØ Àõèrÿòÿ èíàì Àõèrÿòÿ èíàì Ãóràíäà èìàíûí ÿñàñ øÿròëÿrè àràñûíäà ñàéûëàí ñîí äÿrÿúÿ ìöhöì áèr ì¤âçóäór. Àëëàh èëê ñórÿ îëàí “Ôàòèhÿ” ñórÿñèíèí ÿââÿëèíäÿ ¤ç ñèôÿòëÿrèíè ñàéàrêÿí Rÿhìàí âÿ Rÿhèì ñèôÿòëÿrèíäÿí ñîírà ¤çöíöí “Ùàãã-håñàá göíöíöí ñàhèáè” îëäóüóíó áèëäèrèr (Áàõ: “Ôàòèhÿ”, 3). Ñîíràêû ñórÿ îëàí “Áÿãÿrÿ” ñórÿñèíèí 3-úö àéÿñèíäÿ äÿ ì¤ìèíëÿrèí “ãåéáÿ”, éÿíè g¤rìÿäèêëÿrèíÿ èìàí åòäèêëÿrè ñ¤éëÿíèëèr: “Î êÿñëÿr êè, ãåéáÿ èíàíûr...” (“Áÿãÿrÿ”, 3). ®ëöìäÿí ñîírà äèrèëìÿ, ãèéàìÿò, úÿííÿò, úÿhÿííÿì êèìè àíëàéûøëàr, ãûñàúà îëàràã àõèrÿò hàìûñû “ãåéá”èí è÷èíäÿ éår àëûr. Íåúÿ êè, ñîíràêû àéÿäÿ äÿ “...âÿ àõèrÿòÿ äÿ øÿêñèç èíàíûrëàr” èôàäÿñè èëÿ “àõèrÿòÿ èìàí” ì¤âçóñó õöñóñè îëàràã òÿêràr âórüóëàíûr. Àõèrÿò èíàíúûíûí ÿhÿìèééÿòè îíóí hÿãèãè èìàíûí áèr g¤ñòÿrèúèñè îëìàñûíäàí èrÿëè gÿëèr. Ãóràíäà áèëäèrèëÿí øÿêèëäÿ àõèrÿò èíàíúû èíñàíûí ñÿìèìè âÿ hÿãèãè áèr ì¤ìèí îëìàñûíûí ÷îõ á¤éöê áèr ñöáóòóäór. Çöíêè àõèrÿòÿ èìàí åäÿí áèr èíñàí Àëëàhà, Îíóí êèòàáûíà âÿ Rÿñóëóíà äà ñ¤çñöç èìàí åòìèø äåìÿêäèr. Áó èíñàí Àëëàhûí hÿr øåéÿ göúöíöí éåòäèéèíè, ñ¤çöíöí äîüró, âÿäèíèí äÿ hàãã îëäóüóíó áèëèr, áóíà g¤rÿ äÿ àõèrÿòÿ ìöíàñèáÿòäÿ hå÷ áèr øöáhÿ hèññè äóéìór. Ùÿëÿ áó hÿãèãÿòëÿrè g¤rìÿäèéè, áóíëàrà øÿõñÿí øàhèä îëìàäûüû hàëäà Àëëàhà îëàí èìàíûí, Îíà îëàí åòèáàrûí âÿ ¤çöíÿ âårèëÿí àüëûí òÿáèè áèr íÿòèúÿñè îëàràã ñàíêè g¤rörìöø êèìè áóíëàrà èìàí åäèr. Áóíäàí ÿëàâÿ, àõèrÿòÿ îëàí øöáhÿëÿräÿí òÿìèçëÿíìèø êàìèë âÿ ìöòëÿã áèr èìàí Àëëàhûí éàëíûç âàrëûüûíà äåéèë, åéíè çàìàíäà Îíóí Ãóràíäà áèëäèräèéè áöòöí ñèôÿòëÿrèíÿ èìàí åòìÿéè, Îíà òàì áèr åòèìàä âÿ òÿñëèìèééÿòè âÿ Îíó ëàéèã îëäóüó êèìè òàíûéûá òÿrèô åäèr. Áàõ, Àëëàhûí ìÿãáóë ñàéäûüû èìàí äà áóäór. Áórà ãÿäÿr äÿ áàøà äöøöëäöéö êèìè, òàì âÿ hÿãèãè áèr èìàíà ñàhèá îëìàã éÿãèí âÿ øöáhÿñèç îëàí áèr àõèrÿò ÿãèäÿñèíäÿ ìÿrêÿçëÿøìÿêäÿäèr. Ãóràíûí áèr ÷îõ éårèíäÿ èíêàr÷ûëàrûí àõèrÿòè òàíûìàìàñûíäàí, îíóí áàø âårÿúÿéèíÿ èíàíìàìàñûíäàí áÿhñ åäèëèr. ßñëèíäÿ áóíëàrûí áèr ÷îõó Àëëàhûí âàrëûüûíà èíàíàí êèìñÿëÿräèr. Àíúàã èíêàr÷ûëàrûí ÿí ÷îõ éàíûëäûüû ì¤âçóëàr Àëëàhûí âàrëûüû äåéèë, Àëëàhûí ñèôÿòëÿrè èëÿ áàüëûäûr. Îíëàrûí êèìèñè Àëëàhûí hÿr øåéè ÿí ÿââÿë éàràäûá ¤çáàøûíà áóràõäûüûíû, äàhà ñîírà hàäèñÿëÿrèí ¤ç-¤çöíÿ èíêèøàô åäèá äàâàì åòäèéèíè, êèìèñè 43
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Àëëàhûí èíñàíû éàràòäûüûíû, ôÿãÿò èíñàíûí ¤ç ãÿäÿrèíè ¤çöíöí ìöÿééÿíëÿøäèräèéèíè, êèìèñè Àëëàhûí gèçëè îëàí øåéëÿrè, äöøöíúÿëÿrè áèëìÿäèéèíè, êèìèñè äÿ Àëëàhûí âàr îëäóüóíó, àíúàã äèí äåéèëÿí áèr øåéèí îëìàäûüûíû èääèà åäèr. Àëëàh áó ñîíóíúó äöøöíúÿíè, éÿíè Àëëàhûí âàr îëóá äèíèí îëìàäûüûíû ìöäàôèÿ åäÿíëÿrè Ãóràíäà áåëÿ òÿrèô åäèr: “Îíëàr: “Àëëàh hå÷ áèr áÿøÿrÿ áèr øåé íàçèë åòìÿìèøäèr” äåìÿêëÿ Àëëàhû ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèrìÿäèëÿr...” (“ßíàì”, 91). Íÿòèúÿäÿ èìàíñûçëûüûí ÿñàñûíäà Àëëàhû òàìàìèëÿ rÿää åòìÿ äåéèë, àéÿäÿ äÿ áèëäèrèëäèéè êèìè, Àëëàhû ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèrìÿìÿ, áóíà g¤rÿ äÿ àõèrÿòÿ èíêàr åòìÿ äàéàíûr. Éîõñà èíêàr÷ûëàr àràñûíäà áèr Éàràäàíû òàìàìèëÿ rÿää åäÿíëÿrèí íèñáÿòè îëäóãúà àøàüûäûr. Áóíëàrûí ÿêñÿrèééÿòè áåëÿ øöáhÿ hèññè èëÿ éàøàéûr. Áóíà g¤rÿ äÿ Ãóràíäà Àëëàhû òàìàìèëÿ èíêàr åäÿí èíñàíëàräàí î ãÿäÿr äÿ áÿhñ îëóíìór. Ëàêèí Àëëàhà øèrê ãîøàí âÿ ¤ëöìäÿí ñîírà äèrèëìÿíè, håñàá göíö, úÿííÿòè, úÿhÿííÿìè èíêàr åäÿíëÿrèí âÿçèééÿòè áèr ÷îõ éårëÿräÿ g¤ñòÿrèëèr âÿ àõèrÿòÿ èìàí ì¤âçóñó áöòöí ìÿíòèã âÿ òÿôÿrröàòëàrû èëÿ à÷ûãëàíûr. Àõèrÿò hÿr íÿ ãÿäÿr áó äöíéàäà 5 äóéüó öçâöìöçëÿ äÿrê åäÿ áèëìÿäèéèìèç áèr hÿãèãÿòäèrñÿ, Àëëàh áó hÿãèãÿòè àüëûìûçëà äÿrê åòìÿéèìèçÿ êèôàéÿò åäÿúÿê ìèãäàräà ñàéñûç äÿëèëëÿr éàràòìûøäûr. Äöíéàäàêû èìòàhàí ìöhèòèíèí âàúèá öíñörö îëàràã ¤íÿìëè îëàí ìÿñÿëÿ áó hÿãèãÿòëÿrè hèññ öçâëÿrè èëÿ äåéèë, àüûë âÿ âèúäàíëà äÿrê åòìÿêäèr. Íîrìàë áèr èíñàí áèr àç äöøöíÿrñÿ, ¤çö äÿ äàõèë îëìàãëà ÿòràôûíäàêû hå÷ áèr øåéèí òÿñàäöôè áèr ÿñÿr îëìàäûüûíû, hÿr øåéèí áèr Éàràäûúûíûí ñîíñóç göúö, åëìè, èñòÿéè âÿ íÿçàrÿòè àëòûíäà áàø âåräèéèíè àñàíëûãëà g¤rÿr. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàràã äà àõèrÿòè éàràòìàüûí Àëëàh ö÷öí hå÷ áèr ÷ÿòèíëèê òÿøêèë åòìÿäèéèíè, àõèrÿòèí éàràäûëìàñûíûí áó äöíéàíûí ÿí òÿáèè âÿ ÿí ìÿíòèãëè íÿòèúÿñè, hàáåëÿ Àëëàhûí hèêìÿòèíÿ, ÿäàëÿòèíÿ ÿí óéüóí hàäèñÿ îëäóüóíó äÿrê åäÿr. Àíúàã âÿçèééÿò áó ãÿäÿr àéäûí îëäóüó hàëäà ¤ëöìäÿí ñîírà äèrèëìÿê, áèr håñàáëà ãàrøûëàøìàã âÿ åòäèéè ÿìÿëëÿrèí ÿâÿçèíè g¤rìÿê áöòöí hÿéàòûíû ¤ç hÿâÿñèíèí âÿ íÿôñàíè àrçóëàrûíûí hÿéàòà êå÷ìÿñè éîëóíäà, Àëëàhûí ÿìrëÿrèíÿ öñéàí åäÿrÿê êå÷èrÿí áèr èíñàíûí î ãÿäÿr äÿ èøèíÿ éàràìàç. Áó ñÿáÿáëÿ îíóí àüëû àõèrÿòèí âàrëûüûíû hÿr íÿ ãÿäÿr äÿrê åòñÿ äÿ î, âèúäàíûíû ¤ròìÿê âÿ ¤çöíö àëäàòìàã éîëóíó ñå÷ÿr. Áó úör áèr èíêàr÷û àròûã ¤ëöìäÿí ñîírà äèrèëìÿíè âÿ àõèrÿòè rÿää åäÿ áèëìÿê ö÷öí àüûëäàí âÿ ìÿíòèãäÿí 44
Ùàróí Éÿhéà óçàã, òóòàrñûç íöìóíÿëÿr âårìÿéÿ áàøëàéàr: “®ç éàràäûëûøûíû óíóäóá: “Çöröìöø ñöìöêëÿrè êèì äèrèëäÿ áèëÿr?!” äåéÿ hÿëÿ Áèçÿ áèr ìÿñÿë äÿ ÷ÿêäè” (“Éàñèí”, 78). Ëàêèí òÿêúÿ áèr ãà÷ûøäàí âÿ ¤çöíö àëäàòìàãäàí áàøãà áèr ìÿãñÿäè îëìàéàí áó ñóàëûí úàâàáû ÿñëèíäÿ ÷îõ àéäûíäûr: “Äå êè: “Îíëàrû èëê äÿôÿ éîõäàí éàràäàí äèrèëäÿúÿêäèr. Î, hÿr áèr ìÿõëóãó ÷îõ g¤çÿë òàíûéàíäûr!”(“Éàñèí”, 79). Àëëàh áó úör ìÿíòèãñèç íöìóíÿëÿr âårìÿéèí àõèrÿòè èíêàr åäÿíëÿrÿ õàñ îëàí áèr õöñóñèééÿò îëäóüóíó äà Ãóràíäà âórüóëàéûr: “ßí ïèñ ñèôÿò àõèrÿòÿ èíàíìàéàíëàrà, ÿí éöêñÿê ñèôÿò èñÿ Àëëàhà ìÿõñóñäór. Àëëàh éåíèëìÿç ãöââÿò âÿ ãöärÿò ñàhèáèäèr!” (“Íÿhë”, 60). Áÿçèëÿrè äÿ âåräèêëÿrè íöìóíÿëÿrèíè èíêèøàô åòäèrèá äÿãèãëÿøäèrÿrÿê èääèàëàrûíû äàhà ìÿíòèãëè hàëà gÿòèräèêëÿrèíè ñàíûrëàr: “Äåéèrëÿr: “Äîüróäàíìû, áèç ÿââÿëêè âÿçèééÿòèìèçÿ ãàéûäàúàüûã?! ®çö äÿ ÷öröìöø ñöìöêëÿr îëäóüóìóç çàìàíìû?!”” (“Íàçèàò”, 10-11). Âÿ ÿñëèíäÿ àüûëëàrûíûí äÿrê åòäèéè, àíúàã áàø âårìÿñèíè èñòÿìÿäèêëÿrè áó hàäèñÿíèí îíëàrà çèéàí îëäóüóíó äà à÷ûã åòèràô åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìèrëÿr: “Îíëàr äåéèrëÿr: “Åëÿ èñÿ áó çèéàíëû ä¤éöøäör”” (“Íàçèàò”, 12). ®ç ràçûëûüû èëÿ ¤ç àüëûíà ïÿräÿ ÷ÿêÿí èíêàr÷û øÿõñ èääèàñûíûí ìÿíòèãñèçëèéèíè ¤ç g¤çëÿrè èëÿ g¤räöêäÿí ñîírà èøè åìîñèîíàë áèr èíàäêàrëûüà òÿrÿô ñöröêëÿéÿrÿê ïñèõîëîæè áèr òîõëóã ÿëäÿ åòìÿ éîëóíà gèrÿr: “Îíëàr: “Àëëàh ¤ëÿí áèr êèìñÿíè äèrèëòìÿéÿúÿêäèr!” äåéÿ Àëëàhà ì¤hêÿì àíä è÷äèëÿr. Õåér! Àëëàh äîüró âÿä åòìèøäèr. Ëàêèí èíñàíëàrûí ÿêñÿrèééÿòè áèëìÿç!” (“Íÿhë”, 38). Ùÿâÿñ âÿ èñòÿêëÿrèíè èëàhèëÿøäèrÿrÿê àüûëëàrûíû áèr êÿíàrà àòûá âèúäàíëàrûíû ràhàòëàìàã ö÷öí áó úör áîø âÿ ìÿíàñûç ñ¤çëÿr ñÿrô åäÿí âÿ ¤çëÿrèíè äÿ áóíëàrà èíàíäûràí èíêàr÷ûëàrûí äöøÿúÿéè âÿçèééÿòè äÿ Àëëàh Ãóràíäà áèëäèrìèøäèr: “Áèç úèíëÿräÿí âÿ èíñàíëàräàí áèr ÷îõóíó úÿhÿííÿì ö÷öí éàràòäûã. Îíëàrûí ãÿëáëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàr, îíëàrûí g¤çëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà g¤rìÿçëÿr, îíëàrûí ãóëàãëàrû âàräûr, ëàêèí îíóíëà 45
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
åøèòìÿçëÿr. Îíëàr håéâàí êèìèäèrëÿr, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèrëÿr. Ãàôèë îëàíëàr äà ìÿhç îíëàräûr!” (“ßràô”, 179). Áó èíñàíëàrûí hàëû Ãóràíûí áàøãà áèr éårèíäÿ áåëÿ áèëäèrèëèr: “Íÿôñèíè ¤çöíÿ òàírû åäÿí âÿ Àëëàhûí áèëÿrÿêäÿí éàääàí ÷ûõàräûüû, ãóëàüûíû âÿ ãÿëáèíè ì¤hörëÿäèéè, g¤çöíÿ äÿ ïÿräÿ ÷ÿêäèéè êèìñÿíè g¤räöíìö? Àëëàhäàí áàøãà êèì îíó äîüró éîëà ñàëà áèëÿr?! Ìÿgÿr äöøöíöá èárÿò àëìûrñûíûç? Áåëÿ äåéèrëÿr: “Äöíéà hÿéàòûìûçäàí áàøãà hå÷ áèr hÿéàò éîõäór; ¤ëöröê âÿ äèrèëèê, áèçè ¤ëäörÿí àíúàã äÿhräèr”. Áó áàrÿäÿ îíëàrûí hå÷ áèr áèëèéè éîõäór. Îíëàr àíúàã çÿííÿ ãàïûëûrëàr!” (“Úàñèéÿ”, 23-24).
Äöíéà hÿéàòûíûí hÿãèãèëèéè Èíêàr÷ûëàrûí ¤ëöì, éåíèäÿí äèrèëèø, àõèrÿò êèìè àüëûí éåòìÿéÿúÿéèíè èääèà åòäèéè ì¤âçóëàr ÿñëèíäÿ èíñàíûí hÿéàòû áîéó ãàrøûëàøäûüû hÿãèãÿòëÿräÿí hå÷ äÿ óçàã îëìàéàí hàäèñÿëÿräèr. Éóõó âÿ r¤éà êèìè hÿãèãÿòëÿr áóíà ìèñàë îëà áèëÿr. ®ëöìäÿí ñîírà äèrèëèøè èíàäëà èíêàr åäÿí âÿ äàèìà ¤ëöìäÿí ãà÷àí áèr èíñàí ÿñëèíäÿ hÿr gåúÿ éóõóñóíäà ¤ëöá hÿr ñÿhÿr äèrèëäèéèíè äÿrê åòìèr. Ãóràíûí éóõó hàããûíäà áèëäèräèêëÿrè ì¤âçóíóí áàøà äöøöëìÿñèíÿ ÿí éàõøû éàräûì÷ûäûr. Àëëàh éóõóíóí õöñóñèééÿòèíè áåëÿ à÷ûãëàéûr: “Àëëàh úàíëàrûíû îíëàr ¤ëäöéö çàìàí, ¤ëìÿéÿíëÿrèí úàíëàrûíû èñÿ éóõóäà àëàr. ®ëöìöíÿ h¤êì îëóíìóø êèìñÿëÿrèí úàíëàrûíû ñàõëàéàr, äègÿr êèìñÿëÿrèí úàíëàrûíû èñÿ ìöÿééÿí áèr ìöääÿòÿäÿê ãàéòàràr. Ùÿãèãÿòÿí áóíäà äöøöíÿí áèr ã¤âì ö÷öí ÿëàìÿòëÿr âàräûr!” (“Çóìÿr”, 42). “Ñèçè gåúÿëÿr éóõóéà äàëäûràí, göíäöç èñÿ íÿ åòäèéèíèçè áèëÿí Îäór. Ñîírà Î, ñèçè göíäöç îéàíäûrûr êè, ìöÿééÿí îëóíìóø âàõò gÿëèá éåòèøñèí. Ñîírà Îíóí höçóróíà ãàéûäàúàãñûíûç âÿ ñîírà äà Î, ñèçÿ åòäèéèíèç ÿìÿëëÿr áàrÿñèíäÿ õÿáÿr âårÿúÿêäèr” (“ßíàì”, 60). Àéÿëÿräÿí äÿ g¤röíäöéö êèìè, éóõó hàëû “¤ëöì” îëàràã àäëàíäûrûëûr, áèëäèéèìèç “¤ëöì”ëÿ éóõó àràñûíäà ìöÿééÿí áèr ôÿrãëÿíäèrìÿ àïàrûëûr. Áÿñ éóõóäà áàø âårÿí âÿ ¤ëöìëÿ áó ãÿäÿr îõøàr îëàí hàäèñÿ íÿäèr? Éóõó róhóí èíñàíûí îéàã èêÿí èñòèôàäÿ åòäèéè áÿäÿíè òÿrê 46
Ùàróí Éÿhéà åòìÿñèäèr. R¤éà g¤rìÿéÿ áàøëàäûüû çàìàí èñÿ áó äÿôÿ éåíè áèr áÿäÿíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàüà áàøëàéûr âÿ éåíè áèr øÿràèò îròàéà ÷ûõûr. Ùÿòòà áóíóí r¤éà îëìàñûíûí ôÿrãèíäÿ áåëÿ äåéèëèê. R¤éàìûçäà ãîrõór, êÿäÿrëÿíèr, ñåâèíèr, àürû hèññ åäèr éàõóä äà ç¤âã àëûrûã. Éóõóäà áàøûìûçà gÿëÿí hàäèñÿëÿrèí hÿãèãÿò îëäóüóíà î ãÿäÿr èíàíûrûã êè, éóõóäàí àéûëàrêÿí äÿ áó hàäèñÿëÿrèí òÿñèrè àëòûíäà îëóróã. Òåõíèêè úÿhÿòäÿí ìöìêöí îëñà âÿ áèçÿ õàrèúäÿí ìöäàõèëÿ åäèá ÿñëèíäÿ g¤räöêëÿrèìèçèí éàëíûç hèññ âÿ g¤röíòöëÿräÿí èáàrÿò îëäóüóíó ñ¤éëÿñÿëÿr, áóíà ÿhÿìèééÿò âårìÿç âÿ áèçèìëÿ çàràôàò åòäèêëÿrèíè äöøöíÿrèê. Ùàëáóêè hÿãèãÿòÿí äÿ áóíëàrû õàrèúè àëÿìäÿ òÿìèí åäÿí hå÷ áèr ìàääè âàrëûã éîõäór âÿ éóõóäà éàøàäûüûìûç áöòöí hàäèñÿëÿr Àëëàhûí róhóìóçà hèññ åòäèräèéè áèr òÿñâèr âÿ hèññëÿrèí ìÿúìóñóäór. Àíúàã áóràäà íÿçÿräÿí ãà÷ûrûëìàìàñû ëàçûì îëàí ÿí ìöhöì ìÿñÿëÿ éóõóäàí àéûëäûãäà äà áó èëàhè ãàíóíóí äÿéèøìÿìÿñè ôàêòû èëÿ áàüëûäûr. Àëëàh éóõóëàrûí hÿãèãÿòÿí ¤ç èràäÿñèíÿ âÿ éàràòìàñûíà òàáå îëäóüóíó “Î çàìàí Àëëàh r¤éàíäà ñÿíÿ îíëàrû àç g¤ñòÿrèräè: ÿgÿr îíëàrû ñÿíÿ ÷îõ g¤ñòÿrñÿéäè, ìöòëÿã ãîrõàr âÿ ä¤éöø áàrÿñèíäÿ áèr-áèrèíèçëÿ ÷ÿíÿ-áîüàç îëàräûíûç. Ëàêèí Àëëàh ñèçè ñàëàìàò ãóròàräû. Î, hÿãèãÿòÿí örÿêëÿräÿ îëàíëàrû áèëÿíäèr!” (“ßíôàë”, 43) àéÿñè èëÿ áèëäèrÿrêÿí “öç-öçÿ gÿëäèéèíèç çàìàí Àëëàh îëàúàã èøè éårèíÿ éåòèrìÿê ìÿãñÿäè èëÿ îíëàrû ñèçèí g¤çöíöçäÿ àçàëäûräû. Áöòöí èøëÿr àõûräà Àëëàhà ãàéûäàúàãäûr” (“ßíôàë”, 44) àéÿñè èëÿ íîrìàë hÿéàòäà äà åéíè ãàíóíóí èøëÿäèéèíè äÿãèã áèr øÿêèëäÿ áèëäèrèr. Àëëàh ìàääÿ hàããûíäà äóéäóüóìóç hèññ âÿ òÿñâèrëÿrèí òàìàìèëÿ ¤ç èñòÿê âÿ éàràòìàñûíà òàáå îëäóüóíà âÿ áóíëàrûí ÿòràô àëÿìäÿ hÿr hàíñû áèr ìàääè âàrëûüà ñàhèá îëìàäûüûíà áàøãà áèr àéÿäÿ äÿ áåëÿ èøàrÿ åäèr: “Èêè äÿñòÿíèí ãàrøû-ãàrøûéà äórìàñû ñèçèí ö÷öí äÿëèëäèr. Áóíëàräàí áèrè Àëëàh éîëóíäà âóróøàíëàr, äègÿrè èñÿ êàôèrëÿr èäè. ̤ìèíëÿr êàôèrëÿrèí îíëàräàí èêèãàò àròûã îëäóãëàrûíû ¤ç g¤çëÿrè èëÿ g¤räöëÿr. ßëáÿòòÿ, Àëëàh èñòÿäèéèíÿ ¤ç ê¤ìÿéè èëÿ ãöââÿò âårÿr. Øöáhÿñèç êè, áó, áÿñèrÿò ñàhèáëÿrèíäÿí ¤òrö áèr èárÿò äÿrñèäèr” (“ÀëèÈìràí”, 13). Göíäÿëèê hÿéàòäà, ÿòràôûìûçäà âàr îëäóüóíó çÿíí åòäèéèìèç ìàääè âàrëûãëàr, éàøàäûüûìûç hàäèñÿëÿr äÿ åéíèëÿ éóõó êèìè ÿñëèíäÿ Àëëàhûí róhóìóçà g¤ñòÿräèéè òÿñâèrëÿräÿí âÿ áóíëàrëà áÿràáÿr 47
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
çàìàíäà róhóìóçà äàõèë îëàí hèññëÿräÿí ìåéäàíà gÿëèr. ®çöìöçÿ àèä g¤röíòö âÿ hÿrÿêÿòëÿr äÿ, áàøãà øåéëÿrÿ àèä g¤röíòö âÿ hÿrÿêÿòëÿr äÿ Àëëàhûí ãàrûø-ãàrûø áóíëàrà àèä g¤röíòö âÿ hèññëÿrè éàràòìàñû èëÿ áàø âårèr. Áó hÿãèãÿò Ãóràíäà áåëÿ à÷ûãëàíûr: “Êàôèrëÿrè ñèç ¤ëäörìÿäèíèç, Àëëàh ¤ëäöräö. Àòäûüûí çàìàí ñÿí àòìàäûí, Àëëàh àòäû. Àëëàh áóíóíëà ì¤ìèíëÿrè éàõøû áèr ñûíàãäàí êå÷èräè. Àëëàh åøèäÿí âÿ áèëÿíäèr!” (“ßíôàë”, 17). Àõèrÿò âÿ îíà àèä îëàí òÿñâèr âÿ hèññëÿrèí éàràäûëìàñû äà åéíè èëàhè ãàíóí ÷ÿr÷èâÿñèíäÿ áàø âårèr. ®ëöìëÿ áèrëèêäÿ äöíéà ìöhèòè âÿ áó ìöhèòäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí áÿäÿíëÿ ÿëàãÿ êÿñèëèr. Róh èñÿ Àëëàhûí róhóíóí áèr ïàr÷àñû îëäóüóíäàí ¤ëöìñöçäör. Éàøàìàã, ¤ëìÿê, éåíèäÿí äèrèëìÿê, àõèrÿò hÿéàòû êèìè hàäèñÿëÿr äÿ éàëíûç ¤ëöìñöç îëàí róhóí äóéäóüó ìöõòÿëèô hèññëÿräÿí èáàrÿòäèr. Áó ñÿáÿáëÿ áó äöíéàíûí éàràäûëìàñû èëÿ úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿìèí éàràäûëìàñû àràñûíäà ÿñàñ ìÿíòèãÿ g¤rÿ, hå÷ áèr ôÿrã éîõäór. Åéíè øÿêèëäÿ áó äöíéàäàí àõèrÿòÿ êå÷èäëÿ éóõóäàí îéàíûá äöíéà hÿéàòûíà êå÷èä àràñûíäà äà hå÷ áèr ôÿrã éîõäór. Éåíèäÿí äèrèëèøëÿ áèrëèêäÿ àõèrÿò ìöhèòè âÿ áó ìöhèòäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê áÿäÿíëÿ éåíè áèr hÿéàò áàøëàíûr. Úÿííÿò âÿ éà úÿhÿííÿì äóéüóñó âårèëìÿéÿ áàøëàéûíúà äà èíñàí ¤çöíö îràäà òàïûr. Áó äöíéàäà ñîíñóç ìöõòÿëèôëèêäÿ ìÿíçÿrÿíè, ãîõóíó, ñÿñè, äàäû, ëàìèñÿ hèññèíè éàràäàí Àëëàh åéíè øÿêèëäÿ úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿìÿ àèä ñîíñóç òÿñâèr âÿ hèññëÿrè äÿ éàràäàúàã. Áöòöí áóíëàrûí éàràäûëìàñû Àëëàh ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ àñàíäûr: “...Áèr èøèí éàràíìàñûíû èñòÿäèéè çàìàí îíà éàëíûç: “Îë!” äåéÿr, î äà îëàr” (“Áÿãÿrÿ”, 117). Äègÿr áèr hÿãèãÿò èñÿ äöíéà hÿéàòû éóõóéà g¤rÿ íåúÿ àéäûí âÿ äÿãèãäèrñÿ, àõèrÿòèí äÿ äöíéà èëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàhà ÷îõ àéäûí âÿ äÿãèã îëìàñûäûr. Îõøàr øÿêèëäÿ éóõó äöíéà hÿéàòûíà íÿçÿrÿí íÿ ãÿäÿr ãûñàäûrñà, äöíéà hÿéàòû äà àõèrÿòëÿ ìöãàéèñÿäÿ î ãÿäÿr, hÿòòà ìöãàéèñÿåäèëìÿç äÿrÿúÿäÿ ãûñàäûr. Áèëäèéèìèç êèìè, çàìàí ñàáèò äåéèë, òàì ÿêñèíÿ, èçàôè áèr àíëàéûøäûr. Áó ì¤âçó áó göí åëìè øÿêèëäÿ ñöáóò îëóíìóø áèr hÿãèãÿòäèr. Éóõóäà èíñàíûí ñààòëàrëà éàøàäûüûíû çÿíí åòäèéè áèr hàäèñÿ äöíéà çàìàíûíà g¤rÿ éàëíûç áèr íå÷ÿ ñàíèéÿäÿ áàø âårèr. ßí óçóí éóõó áåëÿ äöíéàäàêû håñàáà g¤rÿ, áèr íå÷ÿ äÿãèãÿ äàâàì åäèr. Ôÿãÿò, éóõóíó g¤rÿí àäàì áÿëêÿ äÿ éóõóñóíäà göíëÿr êå÷èrìèøäèr. Àëëàh çàìàíûí íèñáè îëìàñûíà àéÿëÿräÿ èøàrÿ åäèr: “Ìÿëÿêëÿr âÿ róh Îíóí äÿrgàhûíà ìöääÿòè ÿëëè ìèí èë
48
Ùàróí Éÿhéà îëàí áèr göíäÿ ÷àòàúàãëàr” (“Ìåràú”, 4). “Î, g¤éäÿí éårÿ ãÿäÿr îëàí áöòöí èøëÿrè èäàrÿ åäèr. Ñîírà hÿìèí èøëÿr ñèçèí ñàéäûüûíûçûí ìèí èëèíÿ áÿràáÿr îëàí áèr göíäÿ Îíà éöêñÿëèr” (“Ñÿúäÿ”, 5). Åéíèëÿ äöíéàäà óçóí èëëÿr éàøàéàí áèr èíñàí ÿñëèíäÿ àõèrÿòäÿêè çàìàí ¤ë÷öñö èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÷îõ àç áèr ìöääÿò éàøàéûr. Àõèrÿòÿ gåòäèêëÿrè çàìàí hÿãèãÿò øàhèä îëàíëàrûí ñ¤háÿòëÿrè Ãóràíäà áåëÿ áèëäèrèëèr: “Áåëÿ áóéóràúàãäûr: “Éår öçöíäÿ íå÷ÿ èë ãàëäûíûç?” Îíëàr: “Áèr göí éàõóä áèr göíäÿí äÿ àç!” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêëÿr. Àëëàh áóéóràúàã: “ßgÿr áèëèrñèíèçñÿ, ñèç ÷îõ àç ãàëäûíûç! Éîõñà ñèçè ÿáÿñ éårÿ éàràòäûüûìûçû âÿ höçóróìóçà ãàéòàrûëìàéàúàüûìûçû göìàí åäèräèíèç?”” (“Ìóìèíóí”, 112-115). Âÿçèééÿò áåëÿ îëäóüó òÿãäèräÿ èíñàíûí ñîíñóç hÿéàòûíû áó ìöâÿããÿòè äöíéà hÿéàòû óüróíäà òÿhëöêÿéÿ àòìàñûíûí ÿí á¤éöê áèr àüûëñûçëûã îëìàñû ìåéäàíà ÷ûõûr. Öñòÿëèê äöíéà hÿéàòûíûí àõèrÿò hÿéàòû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ íÿ ãÿäÿr ãûñà îëäóüó äöøöíöëÿrñÿ... Íÿòèúÿ îëàràã ãåéä åäÿê êè, äöíéàäà âàr îëäóüóíó çÿíí åòäèéèìèç âÿ àäûíà ìàääÿ äåäèéèìèç øåé Àëëàhûí róhà âåräèéè hèññëÿräÿí áàøãà áèr øåé äåéèë. Èíñàíûí ¤çöíÿ àèä îëäóüóíó çÿíí åòäèéè áÿäÿíè äÿ åéíèëÿ Àëëàhûí róhà g¤ñòÿräèéè áèr g¤röíòöäör. Àëëàh g¤röíòöíö äèëÿäèéè çàìàí äÿéèøäèrèr. Èíñàíûí ¤çöíÿ àèä çÿíí åòäèéè áÿäÿíèí g¤röíòöñö áèr àíäà èòèá éåíè g¤röíòöëÿrëÿ ãàrøûëàøìàüà áàøëàéàíäà, áàøãà ñ¤çëÿ, ¤ëÿíäÿ g¤çöíäÿêè ïÿräÿ ãàëõàr âÿ ÿââÿëúÿäÿí ñàíäûüû êèìè éîõ îëìàäûüûíû àíëàéàr. Áó hàäèñÿ Ãóràíäà áåëÿ õÿáÿr âårèëèr: “®ëöì hÿãèãÿòÿí gÿëèr. Áó, ñÿíèí ãîrõóá ãà÷äûüûí øåéäèr. Ñór ÷àëûíàúàãäûr. Áó, âÿä îëóíìóø göí - ÿçàá göíöäör! Ùÿr áèr êÿñ áèr ñöröéöá gÿòèrÿíëÿ âÿ áèr äÿ øàhèäëÿ gÿëÿúÿê. “Ñÿí áóíäàí ãàôèë èäèí. Àròûã áó göíäÿí g¤çöíäÿí ïÿräÿíè g¤òöräöê. Ñÿí áó göí ñÿrràñò g¤rörñÿí!”” (“Ãàô”, 19-22). “Îíëàr äåéÿúÿêëÿr: “Âàé hàëûìûçà! Áèçè éàòäûüûìûç éåräÿí êèì ãàëäûräû?” “Áó, Rÿhìàíûí ìÿõëóãëàrà áóéóräóüó âÿääèr. Ïåéüÿìáÿrëÿr äîüró äåéèrëÿrìèø!”” (“Éàñèí”, 52). Áó àíäàí åòèáàrÿí èíêàr÷ûíû àròûã ÿâÿç åäèëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí âÿ ñîíñóçëóüà ãÿäÿr äàâàì åäÿí áèr ïåøìàíëûã áöröéör. Áàõ áó, ÿí á¤éöê ïåøìàíëûãäûr. 49
ÊÀÈÍÀÒÛÍ ®ËÖÌÖ Ãóràíäà áèçÿ êàèíàòäàêû áöòöí éàràäûëìûøëàrëà éàíàøû êàèíàòûí ¤çöíöí äÿ áèr ¤ëöìöíöí îëäóüó õÿáÿr âårèëèr. ®ëöì éàëíûç èíñàíäà îëìór. Áöòöí håéâàíëàr ¤ëör, áèòêèëÿr äÿ ¤ëör. Ùÿòòà ïëàíåòëÿr âÿ óëäóçëàr äà ¤ëör. ®ëöì êàèíàòäàêû áöòöí éàràäûëìûøëàrûí ìöøòÿrÿê ãèñìÿòèäèr. Àëëàh äÿrgàhûíäà ÿçÿëäÿí ìöÿééÿí îëóíìóø áèr göíäÿ áöòöí èíñàíëàr, úàíëûëàr, éår, göíÿø, àé, óëäóçëàr, áèr ñ¤çëÿ, áöòöí ìàääè âàrëûãëàr éîõ îëàúàãäûr. Ãóràíäà áó göíÿ «Ãèéàìÿ» (ãàëõûø göíö) àäû âårèëèr: “Î göí áöòöí èíñàíëàr àëÿìëÿrèí Rÿááè îëàí Àëëàhûí höçóróíäà äóràúàãëàr!” (“Ìóòÿôôèôèí”, 6). Èíñàíûí ¤ëöìö äÿhøÿòëè îëäóüó êèìè êàèíàòûí ¤ëöìö îëàí ãèéàìÿò äÿ äÿhøÿòëèäèr. Î göí ÿââÿëäÿí èíàíìàìûø îëàíëàr Àëëàhûí ÿçÿìÿò âÿ ãöärÿòèíè èëê äÿôÿ, hÿì äÿ ÷îõ á¤éöê áèr øèääÿòëÿ hèññ åäÿúÿêëÿr. Ìÿhç áó ñÿáÿáäÿí äÿ ãèéàìÿò èíêàr÷ûëàr ö÷öí ¤ç-¤çëöéöíäÿ á¤éöê áèr ÿçàá, äÿhøÿò, ïåøìàí÷ûëûã, àürû-àúû âÿ ÷àøãûíëûã göíöäör. Ãèéàìÿòè g¤rÿí èíñàí hå÷ áèr øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàéàí, äöíéàäàêû áöòöí ãîrõóëàräàí éöçëÿrëÿ ãàò àròûã øèääÿòëè âÿ äÿhøÿòëè îëàí áèr ãîrõó èëÿ ãàrøûëàøàúàãäûr. Ãóràíäà ãèéàìÿòèí ìÿrhÿëÿëÿrè ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ áèëäèrèëèr. Áó á¤éöê hàäèñÿíèí íåúÿ áàø âårÿúÿéè âÿ áóíó g¤rÿí èíñàíëàrûí íÿ hàëà äöøÿúÿéè äèããÿò÷ÿêèúè áèr øÿêèëäÿ áèëäèrèëèr.
Ñóróí èëê äÿôÿ öôëÿíìÿñè Ãèéàìÿòèí áàøëàíüûúû Ñóróí öôöröëìÿñè èëÿ îëór. Áó, äöíéàíûí âÿ áöòöí êàèíàòûí úÿì hàëäà äàüûëìàñûíûí âÿ ñîíóí áàøëàíüûúûíûí èøàrÿñèäèr. Àròûã gårèéÿ ä¤íöø éîõäór. Áó ñÿñ äöíéà hÿéàòûíûí òàìàìèëÿ áèòìÿñèíèí âÿ hÿr êÿñ ö÷öí hÿãèãè hÿéàòûí, éÿíè àõèrÿòèí áàøëàíìàñûíûí ñÿñèäèr. Áó ñÿñ êàôèrëÿrèí ãÿëáëÿrèíäÿ ôàñèëÿñèç øÿêèëäÿ âÿ ñîíñóçëóüà ãÿäÿr äàøûéàúàãëàrû ãîrõó, äÿhøÿò, ìöñèáÿò âÿ håérÿò äîüóràí èëê ñÿñäèr. Áó ñÿñ êàôèrëÿrèí áóíäàí ñîírà ñîíñóçëóüà ãÿäÿr êå÷èrÿúÿéè ÷ÿòèí göíëÿrèí áàøëàíìàñûíûí èëê ìöæäÿ÷èñèäèr. “Ìöääÿñèr” ñórÿñèíäÿ ãèéàìÿò göíöíöí êàôèrëÿr ö÷öí íåúÿ áèr àí îëäóüó áåëÿ áèëäèrèëèr: “Åëÿ êè Ñór ÷àëûíäû, î göí ÷îõ àñàí áèr göí îëàúàãäûr; êàôèrëÿr ö÷öí àñàí îëìàéàúàãäûr!” (“Ìöääÿñèr”, 8-10). Ñórà öôöröëìÿñè ÿëáÿòòÿ êè, èíêàr÷ûëàräà á¤éöê áèr äÿhøÿò
50
Ùàróí Éÿhéà âÿ hÿéÿúàí éàràäàúàã. Ìÿíáÿéèíèí g¤röíìÿñè ìöìêöí îëìàéàí, hèññ åäèëÿ áèëìÿéÿí, òÿñâèr åäèëìÿéÿí, òöêörïÿäèúè áèr ñÿñ áöòöí äöíéàíû áöröéÿúÿê, èíñàíëàr “íÿéèíñÿ” áàøëàäûüûíû hèññ åäÿúÿêëÿr. Ñóróí ñÿñèíè åøèòìÿéèí âåräèéè íàràhàò÷ûëûã àròàràã ïàíèêà âÿ äÿhøÿòÿ ÷åârèëÿúÿê. Ñórà öôöröëìÿñèíäÿí ñîírà áèr-áèrèíèí àräûíúà áàø âårÿúÿê hàäèñÿëÿr èñÿ áó äÿhøÿòè òÿñÿââör åäèëìÿéÿúÿê áèr ñÿâèééÿéÿ gÿòèrÿúÿêäèr.
Éår öçöíöí ñöãóòó Ñórà öôöröëìÿñè á¤éöê áèr ñàrñûíòûéà âÿ ãóëàãëàrû ïàròëàäàí áèr góróëòóéà ñÿáÿá îëàr. Áó àíäà èíñàíëàr àròûã ãîrõóíú áèr ôÿëàêÿòëÿ ãàrøûëàøäûãëàrûíû áàøà äöøìöøëÿr. Äöíéàíûí âÿ hÿéàòûí éîõ îëäóüó à÷ûã øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ éår öçÿrèíäÿêè øåéëÿrèí, áöòöí ìàääè âàrëûãëàrûí äÿéÿrè áèr íå÷ÿ ñàíèéÿ è÷èíäÿ ñûôûrà åíèr. Ãèéàìÿòèí òÿêúÿ góróëòóñó áåëÿ èíñàíëàr àràñûíäàêû áöòöí äöíéÿâè ÿëàãÿëÿrè ãîïàrûá ïàr÷àëàìàüà êèôàéÿò åäèr. Èíñàíëàr àròûã éàëíûç áèr ÷àrÿíè - ãà÷ûá ãóròóëìàã éîëóíó àõòàrûrëàr. Ãîrõó hÿr éårè áöröìöøäör, hÿr êÿñ ¤ç hàéûíäàäûr: “Íÿhàéÿò, ãóëàãëàrû êàr åäÿí î äÿhøÿòëè ñÿñ gÿëÿíäÿ î göí èíñàí ãà÷àúàã ¤ç ãàräàøûíäàí, àíàñûíäàí, àòàñûíäàí, ç¤âúÿñèíäÿí âÿ îüóëëàrûíäàí! Î göí îíëàräàí hÿr áèrèíèí èñòÿíèëÿí ãÿäÿr èøè îëàúàãäûr!” (“ßáÿñÿ”, 33-37). Éår øèääÿòëè áèr ñàrñûíòû èëÿ ñàrñûëäûãäàí ñîírà éàràäûëàíäàí áÿrè è÷èíäÿ ñàõëàäûüû, àròûã hå÷ áèr ìÿíà âÿ äÿéÿrè ãàëìàéàí õÿçèíÿëÿrèíè âÿ ñèrëÿrèíè ÷¤ëÿ ÷ûõàrûr, èíñàíëàrà g¤ñòÿrèr: “Éår ¤çöíÿìÿõñóñ áèr øèääÿòëÿ ëÿrçÿéÿ gÿëèá òèòrÿéÿúÿéè çàìàí, Éår ¤ç éöêöíö ÷ûõàrûá àòàúàüû çàìàí, èíñàí “Áó éårÿ íÿ îëóá?” äåéÿúÿéè çàìàí - ìÿhç î göí éår ¤ç håêàéÿòèíè ñ¤éëÿéÿúÿêäèr - Àëëàhûí îíà åòäèéè âÿhé èëÿ!” (“Çÿëçÿëÿ”, 1-5). Ãîrõóíú áèr góróëòó, ñîírà éårèí øèääÿòëÿ ñàrñûëìàñû âÿ áèr äÿ éårèí àëòûíäàêû ìàääÿëÿrèí âóëêàíèê ïàròëàéûøëàrëà hÿr òÿrÿôäÿí öçÿ ÷ûõìàñû éår öçÿrèíäÿêè hÿr øåéèí äÿéÿrèíè áèr àíäà éîõ åäèr. Èíñàíëàr èíäèéÿ ãÿäÿr äÿ áåëÿ øåéëÿrÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿò âårèrëÿr. Ìÿñÿëÿí, åâëÿrè, èø éårëÿrè, ìàøûíëàrû, òàrëàëàrû îíëàr ö÷öí ÷îõ ìöhöìäör. Îíëàr ¤çëÿrèíèí áöòöí hÿéàòëàrûíû éàõøû áèr åâ àëûá è÷èíäÿ éàøàìàã èäåéàñû öçÿrèíäÿ ãórà áèëÿrëÿr. Àíúàã áóíëàrûí íÿ ãÿäÿr áîø âÿ ìÿíàñûç áèr 51
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ìÿñÿëÿ îëìàñû ãèéàìÿòèí hÿëÿ èëê äÿãèãÿëÿrèíäÿ îròàéà ÷ûõàúàã. Èíñàíëàrûí hÿéàòëàrûíûí hÿñr åòäèêëÿrè ìàääè ÿøéàëàr êàüûçäàí äöçÿëäèëìèø áèr åâ êèìè áèr àíäà äàüûëûá éîõ îëórëàr. Áöòöí hÿéàòûíû èøëÿäèéè áèr øèrêÿòäÿ äàhà éöêñÿê ïîñòëàrà éöêñÿëìÿéÿ hÿñr åäÿí áèr èíñàí àròûã áèr hå÷ îëìóøäór. Áöòöí ñÿéëÿrèíè áèr ¤ëêÿäÿ èãòèäàrû ÿëÿ êå÷èrìÿê ö÷öí ñÿrô åäÿí áèr èíñàí äà åéíè ãîrõóíú hàëäàäûr. Àròûã ¤ëêÿäÿ èãòèäàr äåéèëÿí áèr øåé ãàëìàìûøäûr... Ùÿr øåé ìÿíàñûíû èòèrìèøäèr, éàëíûç Àëëàh rèçàñû ö÷öí åäèëìèø èáàäÿòëÿräÿí áàøãà. Ãóràíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê: “Î á¤éöê áÿëà gÿëÿíäÿ Î göí èíñàí íÿëÿr åòäèéèíè éàäûíà ñàëàúàãäûr. Úÿhÿííÿì äÿ hÿr g¤rÿíÿ g¤röíÿúÿêäèr” (“Íàçèàò”, 34-36).
Äàüëàrûí ïàr÷àëàíìàñû Î göí éàøàíàúàã ôÿëàêÿò òÿñÿââör åäèëìÿéÿúÿê äÿrÿúÿäÿ ãîrõóíúäór. Éår öçöíäÿêè ÿí ì¤hêÿì ãóróëóøëó î ÿçÿìÿòëè âÿ ñàrñûëìàç äàüëàr éårèíäÿí îéíàéàúàã, ê¤êëÿrèíäÿí ÷ûõàrûëàúàã, éàíäûrûëûá ïàràì-ïàr÷à åäèëÿúÿê. ßí êè÷èê áèr çÿëçÿëÿäÿ ïàíèêàéà äöøÿí, áÿçÿí áöòöí áèr gåúÿíè ãîrõóäàí êö÷ÿäÿ êå÷èrÿí èíñàíëàr ö÷öí g¤çëÿrèíèí ãàrøûñûíäà äàüëàrûí éårèíäÿí îéíàäûëìàñû êèìè áèr ôÿëàêÿò ä¤çöëìÿç áèr ôÿëàêÿòäèr. Ãóràíäà äàüëàrûí ãèéàìÿò göíöíäÿêè âÿçèééÿòè áåëÿ òÿñâèr åäèëèr: “Ñórà áèrúÿ äÿôÿ öôöröëÿúÿéè, Éårèí âÿ äàüëàrûí ãàëäûrûëûá áèrúÿ äÿôÿ áèr-áèrèíÿ ÷ûrïûëàúàüû çàìàí - ìÿhç î göí ãèéàìÿò ãîïàúàãäûr!” (“Ùàããÿ”, 13-15). “Ùÿãèãÿòÿí àéûrä åòìÿ göíö ìöÿééÿí åäèëìèø áèr âàõòäûr! Ñór ÷àëûíàúàüû göí äÿñòÿ-äÿñòÿ ìÿøhÿrÿ gÿëÿúÿêñèíèç. Î göí g¤é ãàïû-ãàïû à÷ûëàúàãäûr. Äàüëàr éårèíäÿí ãîïàrûëûá èëüûìà ä¤íÿúÿêäèr” (“Íÿáÿ”, 1720). “Äàüëàr éårèíäÿí ãîïàräûëàúàüû çàìàí, áîüàç äÿâÿëÿr áàøëû-áàøûíà áóràõûëàúàüû çàìàí, âÿhøè håéâàíëàr áèr éårÿ òîïëàíàúàüû çàìàí” (“Òÿêâèr”, 3-5). “Äàüëàr èñÿ äèäèëìèø éóí êèìè îëàúàãäûr!” (“Ãàrèÿ”, 5). Î göí äàø, òîrïàã âÿ ãàéàëàräàí ìåéäàíà gÿëÿí ãàïãàrà äàüëàrû áåëÿ rÿígàrÿíg éóí ÿë÷èìëÿrè êèìè ÿòràôà ñîâóràí ñÿrhÿäñèç âÿ ìÿhâåäèúè áèr göú âàr. Èíñàí áó göúöí “òÿáèÿòèí göúö” îëìàäûüûíû àròûã ÷îõ g¤çÿë äÿrê åäèr. Áèr çàìàíëàr èëàhè áèëäèéè, éàràäûëûøûíû îíà áÿõø åäÿí “àíà òÿáèÿò” èíäè ¤ç ìÿhâèíÿ 52
Ùàróí Éÿhéà ÷àrÿ òàïà áèëìèr. Ùÿéàòû áîéó éàíëûø éårëÿräÿ àràäûüû áó göúöí ÿñë ñàhèáè èëÿ èíäè òàíûø îëór. Àììà áó òàíûøëûã îíà àròûã hå÷ áèr ôàéäà âårìÿéÿúÿê. Ùÿéàòû áîéó ñàhèáèíè äÿrê åòìÿäèéè, hàããûíäà äöøöíìÿäèéè áó göú îíó hÿr òÿrÿôäÿí ÿhàòÿ åòìèøäèr. Ùÿéàòû áîéó àüëû âÿ âèúäàíû èëÿ àíëàéà áèëìÿäèéè hÿãèãÿòè èíäè äÿhøÿòëÿ àíëàéàúàãäûr. Ùÿäñèç áèr ãöärÿòèí éàràòäûüû äÿhøÿò éàøàíìàäàí hèññ åäèëìÿç âÿ òÿrèô åäèëìÿç áèr äÿhøÿòäèr. Áó äÿhøÿò î göí úàíëûúàíñûç áöòöí âàrëûãëàrû áöröéÿúÿêäèr. Áó ãîrõó âÿ äÿhøÿò ãèéàìÿò göíö éàøàíàí hÿr áèr ñÿhíÿéÿ hàêèìäèr. Èíñàí, håéâàí âÿ òÿáèÿò - hàìûñû áó ìöøòÿrÿê ãîrõó àëòûíäà ÿçèëÿúÿê. Àròûã íÿ äàüëàr áèëäèéèìèç ÿçÿìÿòëè äàüëàr, íÿ äÿíèç hÿìèøÿêè gåíèø äÿíèç, íÿ äÿ g¤é î êå÷ìèø ñÿrhÿäñèç, ÿë÷àòìàç g¤éäör. Göíÿø, óëäóçëàr, áöòöí êàèíàò ãèéàìÿòèí ãîrõóñó èëÿ ÿhàòÿ îëóíìóø, îíëàrû Éàràäàíà áîéóí ÿéìèøäèr. Íÿhÿíg äàüëàr ãóì êèìè ÿëÿíäèéè hàëäà áó äàüëàrûí, äÿíèçëÿrèí, óëäóçëàrûí éàíûíäà ÷îõ êè÷èê âÿ àúèç îëàí èíñàí äà ãîrõó âÿ òÿëàø è÷èíäÿ ÿçèëÿúÿê, á¤éöê áèr ñöãóò éàøàéàúàãäûr.
Äÿíèçëÿrèí ãàéíàìàñû Ãèéàìÿò göíöíöí äÿhøÿòèíè àíëàìàã ö÷öí áó àíäà ñàhèá îëäóüóìóç äöøöíúÿ êèôàéÿò åòìèr. Àììà î göí ìåéäàíà gÿëÿúÿê òÿíÿççöë âÿ äàüûíòûíûí Àëëàhûí øÿíèíÿ éàràøàí øÿêèëäÿ îëàúàüûíû áèëìÿê èíñàíû áó ôÿëàêÿòèí ¤ë÷öëÿrè hàããûíäà ìöÿééÿí ôèêèr ñàhèáè åäÿ áèëÿr. Ìÿñÿëÿí, äöíéàäàêû ÿí á¤éöê êöòëÿ âÿ ÿí á¤éöê hÿéàò ãàéíàüû îëàí îêåàíëàrûí áåíçèí êèìè àëûøäûrûëìàñû âÿ äàøìàñû hÿìèí ãèéàìÿò göíö hàããûíäà Ãóràíäà èíñàíëàrà âårèëÿí íöìóíÿëÿräÿí áèrèäèr: “Äÿíèçëÿr îä òóòóá éàíàúàüû çàìàí”, “Róhëàr ãîâóøàúàüû çàìàí” (“Òÿêâèr”, 6-7). “Äÿíèçëÿr ãàéíàéûá áèr-áèrèíÿ ãàrûøàúàüû çàìàí” (“Èíôèòàr”, 3).
G¤éëÿrèí éîõ îëìàñû Ãèéàìÿò göíöíöí äàüûäûúû göúö âÿ äÿhøÿòè éàëíûç äöíéàíû äåéèë, êîñìîñóí âÿ êàèíàòûí hÿr òÿrÿôèíè áöröéÿr. Éår öçö, éårèí àëòû, g¤é öçö, àé, göíÿø, óëäóçëàr âÿ ïëàíåòëÿr ö÷öí äÿ ìöÿééÿí îëóíìóø ¤ëöì âàõòû gÿëìèøäèr. Ãóràíäà î á¤éöê göíäÿí áÿhñ åäèëÿrêÿí áåëÿ äåéèëèr: “Ñèçÿ âÿä åäèëÿí ìöòëÿã âàãå îëàúàãäûr! Óëäóçëàr 53
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ñ¤íÿúÿéè, g¤é éàrûëàúàüû, äàüëàr ïàr÷à-ïàr÷à îëóá äàüûëàúàüû çàìàí” (“Ìörñÿëàò”, 7-10). Ãèéàìÿòëÿ áÿràáÿr èíñàíûí áèëäèéè, ¤érÿíäèéè âÿ ñîíñóçëóüà ãÿäÿr äàâàì åäÿúÿéèíè ñàíäûüû áöòöí âàrëûãëàr âÿ ãóróëóøëàr òÿìÿëèíäÿí ïîçóëóá äàüûëìàüà ìÿróç ãàëûr, äàrìàäàüûí îëór âÿ ÿí ñîíäà éîõà ÷ûõûrëàr. Î göí g¤é öçöíöí àãèáÿòè äÿ áåëÿäèr. G¤é öçö èíñàíûí äîüóëìàñûíäàí åòèáàrÿí âàrëûüûíà âÿ ÿáÿäèëèéèíÿ ÿìèí îëäóüó, îíó ãîróéàí áèr òàâàíäûr. Ëàêèí ãèéàìÿò göíö áó òàâàí á¤éöê áèr góróëòó èëÿ ÷¤êÿr âÿ ïàr÷àëàíàr. Ùÿéàòû áîéó èíñàíû ÿhàòÿ åäÿí, îíà hÿr íÿôÿñèíäÿ hÿéàò âårÿí hàâà, àòìîñôår î göí åéíèëÿ ÿrèìèø ìåòàë êèìè àõàr hàëà äöøÿr, àëîâëàíûá éàíàr. Àròûã hàâà hÿéàò âårìÿê ö÷öí äåéèë, éàíäûrûá-ïàr÷àëàìàã ö÷öí èíñàíûí úèéÿrëÿrèíÿ äîëàr. Ãóràíäà î göí “g¤é g¤éÿrìèø êèìè îëàúàã” øÿêëèíäÿ òÿrèô åäèëèr (Áàõ: “Ìÿàrèú”, 8). Ãèéàìÿòäÿ áàø âårÿúÿê áó á¤éöê hàäèñÿëÿrèí èíñàíà âårÿúÿéè äÿhøÿòèí ìèãéàñû àäè çàìàíëàräà îëàí òÿáèè ôÿëàêÿòëÿrèí âåräèéè ãîrõó èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëñÿ, áÿëêÿ äÿ ãèñìÿí äÿrê åäèëÿ áèëÿr. Áèëäèéèìèç êèìè, çÿëçÿëÿëÿr âÿ éà âóëêàíèê ïàròëàéûøëàr èíñàíëàrûí ÿí ÷îõ ãîrõäóüó hàäèñÿëÿräÿíäèr. Éår öçöíöí òÿáèè, äàâàìëû âÿ âÿräèø îëóíìóø øÿròëÿrèíäÿ ìåéäàíà gÿëÿí áó úör äÿéèøèêëèêëÿr èíñàíäà á¤éöê ïàíèêà éàràäûr. Çÿëçÿëÿ èëÿ ÷àòëàéàí éår ãàáûüû âÿ éà hàâà ïöñêörÿí áèr âóëêàí èíñàíäàêû àäÿòêàrëûüû âÿ ràhàò hÿéàòû áèr àíäà îròàäàí ãàëäûrûr. Èíñàí ÿhÿìèééÿò âårìÿäÿí hÿr göí òàïäàëàäûüû, àéàüûíû áàñäûüû ì¤hêÿì òÿìÿëèí ãèéìÿòèíè î ôÿëàêÿò àíûíäà ÷îõ éàõøû áàøà äöøÿr. Àíúàã âåräèéè áöòöí àürûëàrà áàõìàéàràã çÿëçÿëÿ âÿ éà âóëêàíèê ïàròëàéûø ìöâÿããÿòè hàäèñÿëÿräèr. Áèr çÿëçÿëÿ éà äà ïàròëàéûø áàø âårèr âÿ áèòèr. Éàràëûr ñàrûëûr, áèr ìöääÿò ñîírà àúûëàr óíóäóëór, àúû áèr õàòèrÿ êèìè ãàëûr. Àììà ãèéàìÿò göíö íÿ áèr çÿëçÿëÿéÿ, íÿ äÿ áàøãà áèr ôÿëàêÿòÿ áÿíçÿìèr. Áó göíäÿ áèr-áèrèíèí àräûíúà gÿëÿí äàüûíòûëàr âàr îëàí hÿr øåéèí àròûã gårèéÿä¤íìÿç øÿêèëäÿ éîõ îëìàñûíûí à÷ûã äÿëèëèäèr. Ìÿñÿëÿí, èíñàíûí òÿñÿââör åäÿ áèëìÿäèéè áèr hàäèñÿ áàø âårÿúÿê âÿ g¤é öçö ÷àòëàéàràã éàrûëàúàã. Áó èñÿ èíñàíûí áèëäèéè áöòöí ôèçèêè ãàíóíëàrûí, èíàíäûüû hÿr úör àíëàéûøûí áèr àíäà éîõ îëìàñû äåìÿêäèr. Ìèí èëëÿräèr âàrëûüûíà ¤érÿøäèéèìèç éår âÿ g¤é îíëàrû Éàràäàí òÿrÿôèíäÿí ïàr÷à-ïàr÷à åäèëèá øÿêèëäÿí-øÿêëÿ ñàëûíûr. Ãóràíäà î àí “G¤é ïàr÷àëàíàúàüû çàìàí, óëäóçëàr äàüûëûá ñÿïÿëÿíÿúÿéè çàìàí, äÿíèçëÿr ãàéíàéûá áèr-áèrèíÿ ãàrûøàúàüû 54
Ùàróí Éÿhéà çàìàí” îëàràã òÿrèô åäèëèr (“Èíôèòàr”, 1-3). Áàøãà áèr àéÿäÿ èñÿ áó hàäèñÿäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèr: “G¤é éàrûëàúàüû, Rÿááèíè åøèäèá èòàÿò åäÿúÿéè âÿ îíà âàúèá îëàúàüû çàìàí” (“Èíøèãàã”, 1-2). Èíñàíëàrûí äöíéàäà g¤çëÿrèíäÿ á¤éöòäöêëÿrè hÿr øåé ïàr÷àïàr÷à åäèëìèøäèr. G¤é úèñèìëÿrè äÿ áèr-áèr ¤ëörëÿr. Áó, “Göíÿø ñ¤íÿúÿéè çàìàí, óëäóçëàr ñÿïÿëÿíÿúÿéè çàìàí”äûr (“Òÿêâèr”, 1-2). Éöç ìèíëÿrëÿ èëäèr èøûã ñà÷àí, äöíéàíûí hÿéàò âÿ åíåræè ãàéíàüû îëàí göíÿø ñ¤íäöröëöíúÿ îíóí ÿñë ñàhèáèíèí îëäóüó âÿ î àíà ãÿäÿr Îíóí ÿìrè èëÿ hÿrÿêÿò åòäèéè îròàéà ÷ûõûr. Èíñàíëàrûí hÿìèøÿ ÿë÷àòìàç, ì¤hòÿøÿì, ÿñràrÿígèç ñàéäûãëàrû âÿ è÷èíäÿ êàèíàòûí á¤éöê ñèrëÿrèíèí îëäóüóíó çÿíí åòäèêëÿrè óëäóçëàr áèr óëäóçëó îéóíúàãëàr êèìè äöøöröëöá ñ¤íäöröëÿr. Íÿhÿíg âÿ ñàrñûëìàç äàüëàr éårèíäÿí îéíàäûëûá äàüûäûëàr, óúñóçáóúàãñûç gåíèø äÿíèçëÿr ãàéíàäûëûá áóõàrëàíäûrûëàr, hÿr øåéèí âàrëûüûíûí âÿ ãèñìÿòèíèí ÿñë ñàhèáèíèí êèì îëäóüó, hÿr øåéèí öçÿrèíäÿêè òÿê âÿ hÿãèãè ãöärÿò ñàhèáèíèí êèì îëäóüó, éågàíÿ hàêèìèééÿòèí êèìÿ àèä îëäóüó áöòöí à÷ûãëûüû èëÿ îròàéà ÷ûõàr. Àròûã âårèëÿí ìöääÿò òàìàìëàíìûø âÿ èíñàí äöøäöéö ãÿôëÿòäÿí áàø âårÿúÿê ôÿëàêÿòëÿ îéàíäûrûëìûøäûr. Áó ãÿôëÿòèí ñÿáÿáè èíñàíûí Àëëàhûí “ãÿärèíè” (göúöíö, ãöââÿòèíè) hÿëÿ äöíéàäà îëàrêÿí òàì îëàràã àíëàéà áèëìÿìÿñèäèr. Ëàêèí î göí êàèíàòûí âÿ hÿéàòûí ñàhèáèíèí êèì îëìàñû ÷îõ éàõøû áèëèíÿúÿêäèr. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Àëëàhû ëàçûìûíúà ãèéìÿòëÿíäèrìÿäèëÿr. Ùàëáóêè ãèéàìÿò göíö éår áöòöíëöêëÿ Îíóí îâúóíóí è÷èíäÿ îëàúàã, g¤éëÿr èñÿ Îíóí ñàü ÿëè èëÿ áöêöëÿúÿêäèr. Àëëàh Îíà àèä åòäèêëÿrè ñèôÿòëÿräÿí òàìàìèëÿ óçàã âÿ óúàäûr!” (“Çóìÿr”, 67).
Èíñàíëàrûí è÷èíäÿ îëäóüó âÿçèééÿò Ãèéàìÿòèí äîüóräóüó áöòöí áó ãîrõó, äÿhøÿò âÿ håérÿò èíêàr÷û èíñàíûí äöíéà hÿéàòûíäàêû ãÿôëÿòèíèí ÿâÿçèäèr. Èíñàí äöíéàäà ãèéàìÿòäÿí íÿ ãÿäÿr ãÿôëÿòäÿ îëàrñà âÿ îíà íÿ ãÿäÿr hàçûrëûãñûç îëàrñà, î göí äöøÿúÿéè äÿhøÿò äÿ î úör á¤éöê îëàr. Áó ãîrõó âÿ äÿhøÿò hèññè îíà ¤ëöì àíûíûí gÿëìÿñèíäÿí åòèáàrÿí ñîíñóçà ãÿäÿr èíêàr÷û àäàìäàí ÿë ÷ÿêìèr. Ùÿr àí, hÿr hàäèñÿ îíóí ö÷öí áèr ãîrõó ìÿíáÿéèäèr. Àròûã èrÿëèäÿêè hÿr ñàíèéÿäÿ îíó äÿhøÿòëè ñörïrèçëÿr g¤çëÿéèr. Ãàrøûëàøäûüû hÿr áèr äÿhøÿò àç ñîírà ãàrøûëàøàúàüû äÿhøÿòèí ãîrõóñóíó äà äîüórór. Áó ãîrõó 55
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
óøàãëàrûí ñà÷ëàrûíû áåëÿ áèr àíäà àüàräà áèëÿí áèr ãîrõóäór. “Åëÿ èñÿ ÿgÿr êöôr åòìèø îëñàíûç, óøàãëàrû àü ñà÷ëû ãîúàëàrà ä¤íäÿrÿúÿê göíäÿí ¤çöíöçö íåúÿ ãîróéàúàãñûíûç?! G¤é ïàr÷àëàíàúàã, Àëëàhûí âÿäè éårèíÿ éåòÿúÿêäèr” (“Ìöççÿììèë”, 17-18). Àëëàhû ¤ç ÿìÿëëÿrèíäÿí, åòäèêëÿrèíäÿí õÿáÿrñèç ñàíàíëàr î àíäà ¤çëÿrèíèí ÿñëèíäÿ ãèéàìÿò göíöíÿ ãÿäÿr âàõò âårèëìèø çàâàëëûëàr îëäóãëàrûíû àíëàéàrëàr. Çöíêè Àëëàh î çàìàíà ãÿäÿr “îíëàrûí úÿçàñûíû éóáàäûá åëÿ áèr göíÿ ñàõëàéàr êè, hÿìèí göí g¤çëÿrè hÿäÿãÿñèíäÿí ÷ûõàr” (“Èáràhèì”, 42). Äègÿr áèr àéÿäÿ èíêàr÷ûëàrûí ãîrõó âÿ håérÿòè áåëÿ áèëäèrèëèr: “Örÿêëÿrè äÿhøÿòÿ ñàëàí ãèéàìÿò! Íÿäèr ãèéàìÿò?! Íÿ áèëèrñÿí êè, íÿäèr ãèéàìÿò?! Î göí èíñàíëàr êÿïÿíÿê êèìè ÿòràôà ñÿïÿëÿíÿúÿê, äàüëàr èñÿ äèäèëìèø éóí êèìè îëàúàãäûr!” (“Ãàrèÿ”, 1-5). Äöíéàäà ÿí ãöââÿòëè hèññ îëàí àíàíûí óøàüûíà ãàrøû äóéäóüó ãîróìà âÿ ñåâgè hèññè áåëÿ ãèéàìÿòèí øèääÿòèíäÿí ïàr÷àëàíûá ãîïàr. Ùàìèëÿ ãàäûíëàr ãîrõóäàí óøàãëàrûíû ñàëàúàãëàr. Äÿhøÿò hÿr øåéÿ hàêèìäèr. Î á¤éöê øîê èíñàíëàrûí øöóróíóí èòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàr. Ùåérÿò âÿ ïàíèêàäàí êåéëÿøìèø, ¤çöíö òàíûìàéàí ñÿrõîø àäàìëàr êèìè ÿòràôà éàéûëìûøëàr. Àììà îíëàr ñÿrõîø äåéèëëÿr, îíëàrûí àüûëëàrûíû àëàí göú Àëëàhûí ÿçàáûíûí øèääÿòèäèr: “Åé èíñàíëàr! Rÿááèíèçäÿí ãîrõóí. Ùÿãèãÿòÿí ãèéàìÿò göíöíöí çÿëçÿëÿñè äÿhøÿòëè øåéäèr! Îíó g¤rÿúÿéèíèç göí hÿr áèr ÿìçèêëè ãàäûí ÿìèçäèräèéè óøàüûíû óíóäàr, hÿr áèr hàìèëÿ ãàäûí áàrè-hÿìëèíè éårÿ ãîéàr. Èíñàíëàrû ñÿrõîø g¤rÿrñÿí, hàëáóêè îíëàr ñÿrõîø äåéèëëÿr. Áó, àíúàã Àëëàhûí ÿçàáûíûí øèääÿòëè îëìàñûíäàíäûr!” (“Ùÿúú”, 1-2). Èíñàíëàrûí î göí ãîrõó âÿ äÿhøÿòëÿ áèrëèêäÿ äàääûüû ÿí äÿhøÿòëè âÿ ãîrõóíú äóéüóëàräàí áèrè äÿ ÷àrÿñèçëèêäèr. Äöíéàäà åhòèìàë îëóíàí hÿr úör ôÿëàêÿò ö÷öí òÿäáèr g¤rÿí, ÿí ¤ëöìúöë ôÿëàêÿò, ÿí á¤éöê çÿëçÿëÿ, ÿí øèääÿòëè ãàñûrüà, ÿí äÿhøÿòëè íöâÿ ìöhàrèáÿñè ö÷öí áåëÿ ñûüûíûá ãîróíìàñûíà g¤rÿ éår hàçûrëàéàí èíñàí åëÿ hàäèñÿëÿrëÿ ãàrøûëàøûr êè, ãà÷ûá ñûüûíà áèëÿúÿéè áèr åòèáàrëû éår áåëÿ òàïà áèëìèr. Àëëàhäàí hå÷ áèr ê¤ìÿê g¤rìÿç. 56
Ùàróí Éÿhéà ʤìÿê g¤rÿ áèëÿúÿéè áàøãà hÿr hàíñû áèr èäàrÿ, áèr âÿçèôÿëè äÿ éîõäór. ßââÿëëÿr áèr éîë g¤ñòÿrÿí âÿ õèëàñêàr áèëäèéè åëì âÿ òåõíîëîgèéàíûí äà àròûã hå÷ áèr äÿéÿrè ãàëìàìûøäûr. ßí ñîí òåõíîëîgèéàéà ñàhèá îëñà áåëÿ íÿèíêè àéà, hÿòòà êîñìîñóí ÿí óúãàr éårèíÿ ãà÷ûá gèçëÿíñÿ äÿ ÿçàá îíó îràäà äà òàïàúàã. Çöíêè ãèéàìÿò áöòöí êàèíàòû áöröìöøäör. Éàëíûç áèr çàìàíëàr öçÿrèíäÿ àrõàéûí éårèäèéè éår öçö äåéèë, ÿë÷àòìàç ñàíäûüû óçàã óëäóçëàr áåëÿ Àëëàhûí ÿìrèíÿ áîéóí ÿéìèøäèr, “ñ¤íöá ñÿïÿëÿíÿúÿêëÿr” (“Òÿêâèr”, 1-2). Èíñàíëàrûí î göíêö ÷àrÿñèçëèéè Ãóràíäà áåëÿ áèëäèrèëèr: “Àé òóòóëàúàüû, Göíÿøëÿ àé áèrëÿøÿúÿéè çàìàí - ìÿhç î göí èíñàí: “Ãà÷ûá ãóròàrìàüà éår hàràäàäûr?!” äåéÿúÿêäèr. Õåér, hå÷ áèr ñûüûíàúàã îëìàéàúàãäûr! Î göí äóràúàã éår àíúàã Àëëàhûí höçóróäór!” («Ãèéàìÿ”, 8-12).
57
ÑÓRÓÍ ÈÊÈÍÚÈ ÄßÔß ÖÔËßÍÌßÑÈ Âß ®ËÖËßRÈÍ ÄÈRÈËÄÈËÌßÑÈ Ñóróí èëê äÿôÿ öôëÿíìÿñè èëÿ áèrëèêäÿ éår âÿ g¤é ïàr÷àïàr÷à åäèëìèø, áöòöí ìàääè êàèíàò ¤ëìöøäör. Úàíëû hå÷ áèr âàrëûã ãàëìàìûøäûr. Àéÿäÿ äåéèëäèéè êèìè, “éår áàøãà áèr éårëÿ, g¤éëÿr äÿ áàøãà g¤éëÿrëÿ ÿâÿç îëóíàúàã” (“Èáràhèì”, 48). Áó ÷åârèëèøäÿí ñîírà ìÿhøÿr göíö ö÷öí hàçûrëàíàí ìöhèò áåëÿäèr: “Ñÿíäÿí äàüëàr hàããûíäà ñîróøàrëàr. Äå êè: “Rÿááèì îíëàrû îâõàëàéûá hàâàéà ñîâóràúàã. Äöìäöç, hàìàr áèr éår åäÿúÿê. Âÿ ñÿí îràäà hå÷ áèr åíèø-éîõóø g¤rìÿéÿúÿêñÿí!”” (“Òàhà”, 105-107). Ùåñàá göíö èíñàíëàrûí äèrèëèá, áèr éårÿ éûüûøûá håñàáëàrûíû âÿ àãèáÿòëÿrèíè g¤çëÿéÿúÿêëÿrè göíäör. Àròûã í¤âáÿ èíñàíëàrûí äèrèëèá òÿê îëàí âÿ ãàhhàr îëàí Àëëàhûí höçóróíà ÷ûõàrûëìàñûíà gÿëìèøäèr. Âÿ Ñórà èêèíúè äÿôÿ öôöröëör. Äöíéà hÿéàòûíäà àõèrÿòè âÿ éåíèäÿí äèrèëìÿíè èíêàr åäÿí èíñàí áèr äàhà îéàíìàüû hå÷ g¤çëÿìÿäèéè ãÿárèíèí è÷èíäÿí ÷¤ëÿ àòûëûr. Ñórà áó èêèíúè öôöröëöø âÿ èíñàíëàrûí äèrèëìÿñè Ãóràíäà áåëÿ áèëäèrèëèr: “Ñór ÷àëûíàúàã, Àëëàhûí èñòÿäèéè êèìñÿëÿräÿí áàøãà äÿrhàë hàìû ¤ëÿúÿê. Ñîírà áèr äàhà ÷àëûíàí êèìè îíëàr ãàëõûá ìöíòÿçèr îëàúàãëàr! Éår ¤ç Rÿááèíèí íóró èëÿ èøûãëàíàúàã...” (“Çóìÿr”, 68-69).
®ëöëÿrèí ìÿçàrëàrûíäàí ÷ûõìàëàrû Èíñàíëàrûí äèrèëìÿëÿrè ÿñíàñûíäà âÿ äèrèëäèêäÿí ñîíràêû hàëëàrû àéÿëÿräÿ ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ áèëäèrèëìèøäèr. Ãóràíäà õÿáÿr âårèëäèéèíÿ g¤rÿ, î á¤éöê äèrèëìÿ áåëÿ går÷ÿêëÿøèr: - Ñórà èêèíúè äÿôÿ öôöröëìÿñè èëÿ áèrëèêäÿ òîrïàüûí àëòûíäàí áàéûrà ÷ûõàrûëàí èíñàíëàr éàéûëàí ÷ÿéèròêÿëÿr êèìè âÿ ñörÿòëÿ ãà÷àràã ãÿáèrëÿrèíäÿí áàéûrà ÷ûõàrëàr. “Îíëàr g¤çëÿrèíè çÿëèëàíÿ àøàüû äèêèá ñÿïÿëÿíìèø êèìè ãÿáèrëÿrèíäÿí ÷ûõàúàãëàr” (“Ãÿìÿr”, 7). “...Ñîírà ñèçè áèrúÿ äÿôÿ ÷àüûràí êèìè äÿrhàë éåräÿí ÷ûõìàíûç äà Îíóí ãöärÿò ÿëàìÿòëÿrèíäÿíäèr” (“Róì”, 25). “Î göí éår àérûëàúàã, îíëàr ñörÿòëÿ ÷ûõàúàãëàr. Î göí 58
Ùàróí Éÿhéà ìÿhøÿr göíöäör. Áó, áèçèì ö÷öí àñàíäûr!” (“Ãàô”, 44). - Îíëàrû ÷àüûràíà äîüró é¤íÿëÿrëÿr âÿ äèê äórìóø áèr øåéÿ äîüró é¤íÿëìèø hàëäà áîéóíëàrûíû ÷àüûrûø÷ûéà óçàòìûø øÿêèëäÿ ãà÷ìàüà áàøëàéàrëàr. Âÿ áó ÷àüûrûø äàhà ¤íúÿ òÿñàäöô åäèëìÿéÿí áèr ÷àüûrûøäûr. “...Úàr÷ûíûí îíëàrû îëäóãúà ïèñ, äÿhøÿòëè áèr øåéÿ ÷àüûràúàüû göíö g¤çëÿ!” (“Ãÿìÿr”, 6). “Î göí èíñàíëàr hå÷ áèr áàøãà òÿrÿôÿ ìåéë åòìÿäÿí ÷àüûràí Èñràôèëèí àräûíúà gåäÿúÿêëÿr...” (“Òàhà”, 108). “...Î göí îíëàr áöòëÿrèí éàíûíà òÿëÿñèrìèøëÿr êèìè ãÿáèrëÿräÿí òåç-òÿëÿñèê ÷ûõàúàãëàr” (“Ìÿàrèú”, 43). Äöíéàäà Àëëàhûí ñÿrhÿäëÿrèíè òàíûìàéàí, Àëëàhà èòàÿò åòìÿéÿí, ¤çáàøûíà hÿrÿêÿò åäÿí, ¤çöíäÿíràçû èíêàr÷û äèrèëÿí êèìè ÷îõ èòàÿòêàr, ìöòè, áîéóí ÿéìèø áèr hàëäàäûr. Íÿ áàø âåräèéèíè ñîróøìàäàí, ãåéä-øÿròñèç âÿ ñÿññèç hàëäà äà áó ÷àüûrûøà é¤íÿëÿr. Äöíéàäàêû èìòàhàí ñîíà ÷àòäûüû ö÷öí îíóí áàøãà áèr ñå÷èì øàíñû äà éîõäór. ßêñèíè åòìÿê èñòÿñÿ äÿ åäÿ áèëìÿç. Ùÿòòà èñòÿéÿ äÿ áèëìÿç. Áó ÷àüûrûøà ãàrøû ÷ûõìàüà hå÷ áèr göúö äÿ éîõäór. Áóíà g¤rÿ äÿ î göíöí “÷ÿòèí áèr göí” îëäóüóíó hÿãèãÿòÿí hèññ åòìèøäèr: “Êàôèrëÿr úàr÷ûéà òÿrÿô òÿëÿñÿrÿê: “Áó íÿ ÷ÿòèí áèr göíäör!” äåéÿúÿêëÿr” (“Ãÿìÿr”, 8). - Êàôèrëÿr áàøëàrûíû éóõàrû ãàëäûrûá ãà÷àrëàr, g¤çëÿrè äÿ òÿrïÿíìÿç, hÿrÿêÿò åäÿ áèëìÿç. Ùÿr êÿñ áèr èòàÿò àëòûíäàäûr. Î göí èíñàíëàrûí ñàhèáè îëà áèëÿúÿéè òÿê áèr ìÿãáóë âÿ äÿéÿrëè øåé èìàíäûr. Î äà êàôèrëÿräÿ éîõäór. Áóíà g¤rÿ äÿ ãÿëáëÿrè áîøäór: “Áåëÿ êè, îíëàr áàøëàrûíû éóõàrû ãàëäûrûá äóràr, g¤çëÿrèíè äÿ ãûrïà áèëìÿçëÿr. Îíëàrûí ãÿëáëÿrè äÿ áîøäór” (“Èáràhèì”, 43). - Áèr ìÿrêÿçÿ äîüró äÿñòÿ-äÿñòÿ gÿëÿrëÿr. “Ñór ÷àëûíàúàüû göí äÿñòÿ-äÿñòÿ ìÿhøÿrÿ gÿëÿúÿêñèíèç” (“Íÿáà”, 18). “Ñór ÷àëûíàí êèìè ãÿáèrëÿrèíäÿí ãàëõûá ñörÿòëÿ Rÿááèíèí höçóróíà àõûøàúàãëàr. Îíëàr äåéÿúÿêëÿr: “Âàé hàëûìûçà! Áèçè éàòäûüûìûç éåräÿí êèì ãàëäûräû?” “Áó, Rÿhìàíûí ìÿõëóãëàrà áóéóräóüó âÿääèr. Ïåéüÿìáÿrëÿr äîüró äåéèrëÿrìèø!”” (“Éàñèí”, 51-52). Áó “âàé hàëûìûçà” èôàäÿñè ÷îõ á¤éöê áèr ïàíèêà âÿ öìèäèí 59
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
êÿñèëìÿñèäèr. Çöíêè ¤ç äèrèëìÿñèíÿ øÿõñÿí øàhèä îëàí êàôèr hÿéàòû áîéó ¤çöíÿ áóíó õÿáÿr âårÿí åë÷èëÿrèí hÿãèãÿòÿí äîüró ñ¤éëÿäèêëÿrèíè àíëàìûøäûr. Áóíà g¤rÿ äÿ áóíó èíêàr÷ûëàrà ìöæäÿëÿíÿí “gårèéÿ éîë îëìàéàí ÿáÿäè ÿçàáû” äÿ øÿõñÿí éàøàéàúàüûíû äÿrê åòìèøäèr. Àròûã áóíà hå÷ áèr øöáhÿñè éîõäór. ßáÿäè éóõó äåéèëÿí áèr øåé îëìàäûüûíû àíëàìûøäûr. Îíà âÿä åäèëÿíëÿrèí áèr-áèr áàøûíà gÿëÿúÿéèíÿ, hå÷ áèr ãóròóëóø öìèäèíèí îëìàéàúàüûíà ÿìèíäèr. - Êàôèrëÿr öìóìè róh hàëëàrû ãîrõó, äÿhøÿò, håérÿò âÿ ÷àrÿñèçëèê, öìóìè g¤röíöøëÿrè èñÿ äàhà äà äÿhøÿòëèäèr. Öçëÿrè ãàïãàràäûr, òîç, ãàràíëûã âÿ çèëëÿò (àøàüûëàíìà) áöröìöøäör: “Áèr ÷îõ öçëÿr çÿhë g¤rêÿì àëàúàã” (“Üàøèéÿ”, 2). “Î göí áèr ÷îõ öçëÿrÿ èñÿ òîç-òîrïàã ãîíàúàã. Îíëàrû çöëìÿò áöröéÿúÿêäèr. Îíëàr ïèñ ÿìÿëëÿrÿ óéàí ïîçüóí êàôèrëÿräèr!” (“ßáÿñÿ”, 40-42). “Ãèéàìÿò göíö Àëëàhà ãàrøû éàëàí óéäóróá ñ¤éëÿéÿíëÿrèí öçëÿrèíè ãàïãàrà g¤rÿrñÿí. Ìÿgÿr òÿêÿááör g¤ñòÿrÿíëÿr ö÷öí úÿhÿííÿìäÿ éår éîõäór?!” (“Çóìÿr”, 60). - Êàôèrëÿr ãèéàìÿò göíö êîr îëàràã çÿëèë åäèëÿúÿêëÿr. “Ùÿr êÿñ Ìÿíèì ¤éöä-íÿñèhÿòèìäÿí öç ä¤íäÿrñÿ, göçÿràíû äàràëàr âÿ Áèç ãèéàìÿò göíö îíó ìÿhøÿrÿ êîr îëàràã gÿòèrÿrèê!” “Î, áåëÿ äåéÿr: “Åé Rÿááèì! Íÿ ö÷öí ìÿíè ìÿhøÿrÿ êîr îëàràã gÿòèräèí, hàëáóêè ìÿí g¤röräöì!”” Àëëàh áóéóràr: “Åëÿäèr, ñÿíÿ àéÿëÿrèìèç gÿëäè, ñÿí èñÿ îíëàrû óíóòäóí. Áó göí åëÿúÿ äÿ ñÿí óíóäóëàúàãñàí!” (“Òàhà”, 124-126). “Àëëàhûí äîüró éîëà ñàëäûüû êÿñ äîüró éîëäàäûr. Àëëàhûí éîëäàí ÷ûõàräûüû êÿñ ö÷öíñÿ Àëëàhäàí áàøãà äîñò òàïà áèëìÿçñÿí. Áèç ãèéàìÿò göíö îíëàrû öçö öñòÿ ñöröíÿñöröíÿ, êîr, ëàë âÿ êàr êèìè ìÿhøÿr àéàüûíà ÷ÿêÿúÿéèê. Îíëàrûí äöøÿúÿêëÿrè éår úÿhÿííÿìäèr. Úÿhÿííÿì îäó àçàëäûãúà îíëàrûí àëîâóíó àròûràúàüûã!” (“Èñrà”, 97). - Êàôèrëÿrèí áó êîr g¤çëÿrè äÿ îíëàrûí ãîrõóíúëóüóíó âÿ èérÿíúëèêëÿrèíè àròûràí áèr øÿêèëäÿ, éÿíè g¤çöí àüû äà äàõèë îëìàãëà òöíä g¤é rÿígäÿäèr. “Ñóróí ÷àëûíàúàüû âÿ göíàhêàrëàrû g¤çëÿrè g¤ìg¤é g¤éÿrìèø hàëäà ìÿhøÿrÿ gÿòèrÿúÿéèìèç göí” (“Òàhà”, 102). 60
Ùàróí Éÿhéà Áó ãîrõóíú, åéíè çàìàíäà äà rÿçèë g¤röíöøëÿrè èëÿ êàôèrëÿr èëê áàõûøäà ì¤ìèíëÿräÿí àérûëûrëàr. Äöíéàäà èêÿí òÿêÿááör âÿ ëîâüàëûã è÷èíäÿ Àëëàhûí àéÿëÿrèíÿ ãàrøû öñéàí åäÿí, ¤çöíö á¤éöê ñàíàí áó göróhóí ñîíóíóí áàøëàíüûúû áàõ áåëÿ îëór.
Î göí äîñòëóã, ãîhóìëóã, éàõûíëûã âÿ ê¤ìÿêëÿøìÿ éîõäór Î göí èíñàíûí áàøãàëàrû èëÿ, hÿòòà ¤ç àíàñû, àòàñû, hÿéàò éîëäàøû âÿ óøàãëàrû èëÿ áåëÿ ìàràãëàíìàüà íÿ hàëû, íÿ äÿ ôörñÿòè âàräûr. Ìÿhøÿr göíöíöí øèääÿòè âÿ ãåérè-àäè ãîrõóñó hÿr êÿñè ¤ç äÿräèíè ÷ÿêìÿéÿ âàäàr åäèr. Àëëàh î äèrèëìÿ göíöíö, áàøãà àäû èëÿ äåñÿê, äèí göíöíö áåëÿ òÿrèô åäèr: “Ñÿí áèëèrñÿí êè, hàãã-håñàá göíö íÿäèr?! Áÿëè, ñÿí íÿ áèëèrñÿí êè, hàãã-håñàá göíö íÿäèr?! Î göí hå÷ êÿñ hå÷ êÿñèí êàrûíà gÿëÿ áèëìÿç. Î göí h¤êì àíúàã Àëëàhûíäûr!” (“Èíôèòàr”, 17-19). “Íÿhàéÿò, ãóëàãëàrû êàr åäÿí î äÿhøÿòëè ñÿñ gÿëÿíäÿ, î göí èíñàí ãà÷àúàã ¤ç ãàräàøûíäàí, àíàñûíäàí, àòàñûíäàí, ç¤âúÿñèíäÿí âÿ îüóëëàrûíäàí! Î göí îíëàräàí hÿr áèrèíèí èñòÿíèëÿí ãÿäÿr èøè îëàúàãäûr!” (“ßáÿñÿ”, 33-37). Äöíéà hÿéàòûíäà èíñàíûí ÿí ÷îõ äÿéÿr âåräèéè hèññëÿr áåëÿúÿ Àëëàhûí ÿçàáû ãàrøûñûíäà ïàr÷à-ïàr÷à îëór. Àròûã èíñàíëàr àràñûíäàêû äöíéÿâè éàõûíëûãëàrûí, ñîé áàüëûëûãëàrûíûí hå÷ áèr ìÿíàñû ãàëìàìûøäûr. Äÿéÿrè îëàí òÿê øåé èìàíäûr: “Ñór ÷àëûíäûüû göí àròûã àràëàrûíäà íÿ ãîhóìëóã îëàr, íÿ äÿ îíëàr áèr-áèrèíäÿí ñîróøóá hàë-ÿhâàë òóòàrëàr. Ìÿhç òÿrÿçèëÿrè àüûr gÿëÿíëÿr íèúàò òàïàrëàr. Òÿrÿçèëÿrè éöígöë gÿëÿíëÿr èñÿ ¤çëÿrèíÿ çèéàí åäÿíëÿräèr. Îíëàr úÿhÿííÿìäÿ ÿáÿäè ãàëàrëàr” (“Ìóìèíóí”, 101-103). Äöíéàäàêû ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿr åëÿ ïàr÷àëàíàr êè, ñ¤çäÿ ÿí ÷îõ ñåâèëÿí îüóëëàr, ç¤âúÿëÿr, ãàräàøëàr, hÿòòà áöòöí íÿñèë èíêàr÷ûëàr òÿrÿôèíäÿí ÿçàáûí ÿâÿçèíäÿ ôèäéÿ (úàí âårgèñè) îëàràã òÿêëèô åäèëèr: “Âÿ äîñò äîñòó àràéûá àõòàrìàéàúàãäûr. Îíëàr áèráèrèíÿ g¤ñòÿrèëÿúÿêëÿr. Î göíöí ÿçàáûíäàí ãóròàrìàã ö÷öí göíàhêàr èñòÿräè êè, ôÿäà åòñèí ¤ç îüóëëàrûíû, ¤ârÿòëÿrèíè âÿ ãàräàøûíû; îíà ñûüûíàúàã âårÿí ÿørÿôèíè, ãîhóì-ÿãrÿáàñûíû; Âÿ éår öçöíäÿ îëàíëàrûí hàìûñû òÿêè ¤çöíö ãóròàrñûí! Õåér! Ùÿãèãÿòÿí î úÿhÿííÿì 61
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
àëîâëó àòÿøäèr” («Ìÿàrèú”, 10-15). Ìÿhøÿr göíö éàøàíàúàã áó “ôèäéÿ òÿêëèôè” èíêàr÷ûëàrûí ÿñëèíäÿ íÿ ãÿäÿr íàíêîr îëìàñûíûí âÿ ¤ç ìÿíôÿÿòëÿrèíÿ g¤rÿ íåúÿ àìàíñûç hÿrÿêÿò åòìÿëÿrèíèí äàhà áèr g¤ñòÿrèúèñèäèr. Áó òÿêëèô äöíéà hÿéàòûíûí íÿ úör áîø âÿ ìÿíàñûç îëäóüóíó áèr äàhà g¤ñòÿrèr. Äöíéà hÿéàòûíäà èíñàíëàrûí ÷îõó ÷îõ êè÷èê ìÿíôÿÿòëÿr àräûíúà ãà÷ûr. Éàõøû áèr èø ñàhèáè îëìàã, g¤çÿë åâëÿr, ãàäûíëàr âÿ éà ïóë óüróíäà áöò¤â ¤ìörëÿr ñÿrô åäèëèr. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ãóràíûí õÿáÿrèíÿ g¤rÿ, òÿê áèr ãàäûíû äåéèë, äöíéàäàêû ãàäûíëàrûí hàìûñûíû, òÿê áèr åâè äåéèë, äöíéàäàêû áöòöí ìöëêëÿrè, éår öçöíöí ãûçûë âÿ göìöø õÿçèíÿëÿrèíè, hÿòòà áöòöí äöíéàíû ìÿhøÿr göíöíöí ÿçàáûíäàí ãóròóëìàã ö÷öí ôèäéÿ îëàràã âårìÿê èñòÿéÿúÿêëÿr. Àììà ÿëáÿòòÿ, áó, ìÿíàñûç âÿ öìèäñèç áèr úÿhääèr âÿ èíñàíû hå÷ áèr øÿêèëäÿ ãóròàrà áèëìÿç. Î ìöëêëÿrèí ñàhèáè Àëëàhäûr. Èíñàíûí ãóròóëóøó èñÿ áèr äàhà gårè ãàéûäà áèëìÿéÿúÿéè äöíéà hÿéàòûíäà ãàëìûøäûr. Àròûã ÷îõ gåúäèr âÿ úÿhÿííÿìèí àòÿøè îíà âÿä îëóíäóüó êèìè éàíìàüà áàøëàìûøäûr.
Èíñàíëàrûí håñàá ö÷öí òîïëàøìàñû Ãóràí èíñàíûí hÿéàòûíûí hÿãèãè ìÿíàñûíû áåëÿ à÷ûãëàéûr: “Åé èíñàí! Ñÿí Rÿááèíÿ äîüró ÷àëûøûá ÷àáàëàéûrñàí. Ñÿí Îíà ãîâóøàúàãñàí!” (“Èíñèãàã”, 6). Ùÿéàòûìûç áîéó íÿ åäèrèêñÿ åäÿê, ñÿrô åòäèéèìèç áöòöí ñÿéëÿrèí íÿòèúÿñèíäÿ gÿëÿúÿéèìèç ñîí í¤ãòÿ Àëëàhûí höçóróíà ÷ûõàúàüûìûç àíäûr. Áöòöí áó hÿéàòûí ìÿãñÿäè Îíà ãóëëóã åòìÿêäèr. Ùÿéàòûí ÿí ìöhöì àíû èñÿ Àëëàhà håñàá âårÿúÿéèìèç ìÿhøÿr göíöäör. Äöíéàäàêû hÿéàòûìûç áîéó êå÷ÿí hÿr göí áèçè î ìÿhøÿr göíöíÿ áèr àç äà éàõûíëàøäûrûr. Êå÷ÿí hÿr ñààò, hÿr äÿãèãÿ, hÿòòà hÿr ñàíèéÿ ¤ëöìÿ, éåíèäÿí äèrèëìÿéÿ âÿ håñàáà äîüró àòûëìûø áèr àääûìäûr. Ùÿéàò áèr ãóì ñààòû êèìè àràñû êÿñèëìÿäÿí áó òÿrÿôÿ äîüró àõûr. Ñààòû ñàõëàìàüûí éàõóä äà gårè ãàéòàrìàüûí éîëó éîõäór. Áöòöí èíñàíëàr áó éîëó gåäÿúÿê. Àëëàh ¤ç Êèòàáûíäà áåëÿ äåéèr: “Øöáhÿñèç êè, îíëàrûí àõûr ä¤íöøö Áèçÿäèr! Îíëàrëà hàãã-håñàá ÷ÿêìÿê äÿ Áèçÿ àèääèr!” (“Üàñèéÿ”, 25-26). Ùàçûräà äöíéàäà òÿõìèíÿí 6 ìèëéàrä èíñàí éàøàéûr. Áó ñàéà èíäèéÿ ãÿäÿr éàøàìûø âÿ áóíäàí ñîírà äà éàøàéàúàã èíñàíëàrûí ñàéûíû ÿëàâÿ åòñÿê, ìÿhøÿr (äèrèëèø) göíö ìÿçàrëàrûíäàí ÷ûõûá òîïëàíàúàã èíñàí èçäèhàìû âÿ áóíóí ÿìÿëÿ 62
Ùàróí Éÿhéà gÿòèräèéè ãåérè-àäè ìÿíçÿrÿ hàããûíäà òÿõìèíè äÿ îëñà ìöÿééÿí áèr ôèêèr ÿëäÿ áèëÿrèê. Èëê èíñàí Ùç.Àäÿìäÿí òóòìóø ãèéàìÿò göíö úàíû àëûíàúàã ñîí èíêàr÷ûéà ãÿäÿr éår öçöíäÿ éàøàìûø èíñàíëàrûí hàìûñû áó ìÿhøÿr ìåéäàíûíäà áèr éårÿ éûüûëàúàãëàr. Ñàéû îí ìèëéàräëàrëà èôàäÿ åäèëÿ áèëÿúÿê áó èíñàí èçäèhàìûíûí ÿìÿëÿ gÿòèrÿúÿéè ìÿíçÿrÿ ñîí äÿrÿúÿ ì¤hòÿøÿì îëàúàã. Ôÿãÿò, îíóí åéíè çàìàíäà áèr î ãÿäÿr äÿ ãîrõóíú âÿ äÿhøÿòëè îëàúàüû äÿãèãäèr. Àëëàhûí höçóróíäà òîïëàøìà àíû âÿ èíñàíëàrûí hàëû Ãóràíäà áåëÿ áèëäèrèëèr: “Î göí èíñàíëàr hå÷ áèr áàøãà òÿrÿôÿ ìåéë åòìÿäÿí ÷àüûràí Èñràôèëèí àräûíúà gåäÿúÿêëÿr. Rÿhìàíûí ãàrøûñûíäà ñÿñëÿr êÿñèëÿúÿê, éàëíûç ïû÷ûëòû åøèäÿúÿêñÿí! Î göí Rÿhìàíûí èçí âåräèéè âÿ ñ¤ç äàíûøìàüûíà ràçû îëäóüó êÿñëÿräÿí áàøãà hå÷ êèìèí øÿôàÿòè ôàéäà âårìÿç! Îíëàrûí êå÷ìèøèíè äÿ, gÿëÿúÿéèíè äÿ áèëèr. Îíëàrûí åëìè èñÿ Îíó ÿhàòÿ åäèá ãàâràéà áèëìÿç! Èçëÿr ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè îëàí Àëëàhà òÿñëèì îëóá çÿëèë áèr g¤rêÿì àëàr. Çöëìÿ éöêëÿíÿí çèéàíà äöøöá ìÿòëÿáèíÿ éåòèøìÿç” (“Òàhà”, 108-111). Êàôèrëÿrèí áöòöí ¤ìör áîéó ãóëàãàräûíà âóräóüó, ì¤ìèíëÿrèí èñÿ hÿâÿñëÿ hàçûrëàøûá g¤çëÿäèéè håñàá àíû gÿëìèøäèr. Áó á¤éöê ìÿhêÿìÿ ö÷öí g¤rêÿìëè áèr ìÿêàí éàràäûëûr. Î göí Ãóràíà g¤rÿ, “g¤é ñöñò äöøöá ïàr÷àëàíàúàãäûr! Ìÿëÿêëÿr äÿ g¤éöí ÿòràôûíäà îëàúàã âÿ hÿìèí göí ñÿíèí Rÿááèíèí ÿrøèíè îíëàrûí öñòöíäÿ ñÿêêèç ìÿëÿê äàøûéàúàãäûr!” (“Ùàããÿ”, 1617). Áàøãà áèr àéÿéÿ g¤rÿ èñÿ î göí “Róh âÿ ìÿëÿêëÿrèí ñÿôñÿô äóràúàüû göí...” (“Íÿáÿ”, 38) êèìè áèëäèrèëèr. Àëÿìëÿrèí Rÿááè éàràòäûüû ãóëëàrûíäàí håñàá ñîróøàúàã. Áóíóí éàíûíäà Îíóí ÿçÿìÿò âÿ øÿíèíÿ éàràøàí áèr ÿçàá ãàéíàüû äà éàràäûëìûøäûr. Úÿhÿííÿì äÿhøÿòëè áèr øÿêèëäÿ éàíûr. Ùÿr øåéèí áÿíçÿrñèç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ Éàràäûúûñû îëàí Àëëàh êàôèrëÿr ö÷öí åéíè ìöêÿììÿëëèêäÿ áèr ÿçàá hàçûrëàìûøäûr. Êèìñÿ î göí îíóí âårÿúÿéè àürûíûí áèr îõøàrûíû âårÿ áèëìÿç. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Õåér! Éår äàüûëûá ïàr÷à-ïàr÷à îëàúàüû, Rÿááèíèí ÿìrè gÿëèá ìÿëÿêëÿrèí ñÿô-ñÿô äóràúàüû âÿ úÿhÿííÿìèí gÿòèrèëÿúÿéè göí - ìÿhç î göí èíñàí äöøöíöá õàòûrëàéàúàãäûr. Ëàêèí áó õàòûrëàìàíûí îíà íÿ ôàéäàñû?! Î: “Êàø êè, ìÿí ÿââÿëúÿäÿí hÿéàòûì ö÷öí åäÿéäèì!” 63
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
äåéÿúÿêäèr. Î göí Àëëàhûí åòäèéè ÿçàáû hå÷ êÿñ åäÿ áèëìÿç! Ùå÷ êÿñ Àëëàh êèìè çÿíúèrëÿéÿ áèëìÿç!” (“Ôÿúr”, 21-26). ßgÿr èíñàí äöíéàäàêû hÿéàòûíäà Àëëàhà ãóë îëìàìûøñà âÿ áó á¤éöê göíÿ èìàí åäèá Îíà hàçûrëûã g¤rìÿéèáñÿ, ÿí á¤éöê ïåøìàí÷ûëûã hèññè êå÷èrÿúÿê. Òîrïàã îëìàüû äèrèëìÿêäÿí ìèí äÿôÿ öñòöí òóòàúàã. Àíúàã áó ïåøìàíëûüûí ôàéäàñû éîõäór, îíó ÿçàáäàí ãóròàrìàéàúàãäûr. ßêñèíÿ, áó ïåøìàíëûã îíóí ö÷öí éåíè áèr ÿçàá ãàéíàüû îëàúàã, úÿhÿííÿìäÿ ÷ÿêÿúÿéè ôèçèêè àürûëàrûí öçÿrèíÿ áèr äÿ ìÿíÿâè èøgÿíúÿ ÿëàâÿ îëóíàúàã.
Êèòàáëàrûí âårèëìÿñè, òÿrÿçèëÿr âÿ håñàáà ÷ÿêèëìÿ Äèrèëìÿíèí âåräèéè håérÿò hèññè hÿëÿ äÿô îëóíìàäàí håñàáà ÷ÿêèëìÿéèí gÿòèräèéè ãîrõó âÿ ñûõûíòû áàøëàéûr. Èíñàíûí äöíéàäàêû hÿéàòû ÿrçèíäÿ åòäèéè hÿr èø, àüëûíà gÿòèräèéè hÿr áèr ôèêèr íöìàéèø åòäèrèëèr. ßí êè÷èê áèr õûräàëûã áåëÿ óíóäóëìór. Áèr àéÿéÿ g¤rÿ, g¤röëÿí èø “áèr õàräàë äÿíÿñè àüûrëûüûíäà îëñà äà áèr ãàéàíûí è÷èíäÿ éàõóä g¤éëÿräÿ âÿ éà éårèí òÿrêèáèíäÿ îëñà äà Àëëàh îíó îròàéà gÿòèrÿr. Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh áöòöí èíúÿ, íàçèê èøëÿrè áèëÿí âÿ õÿáÿräàräûr!” (“Ëîüìàí”, 16). Úÿhÿííÿìèí âÿ úÿííÿòèí ÿí éàõûí îëäóüó áó àíäà hÿr êÿñ ¤ç ÿìÿë äÿôòÿrèíäÿí äöíéàäà àõèrÿò ö÷öí íÿéè hàçûrëàäûüûíû ¤érÿíèr. Ãóràíäà î àí áåëÿ áèëäèrèëèr: “Î göí èíñàíëàr ÿìÿëëÿrèíèí ¤çëÿrèíÿ g¤ñòÿrèëìÿñè ö÷öí äÿñòÿ-äÿñòÿ ÷ûõàúàãëàr! Êèì çÿrrÿ ãÿäÿr éàõøû èø g¤rìöøäörñÿ, îíóí õåérèíè g¤rÿúÿêäèr. Êèì çÿrrÿ ãÿäÿr ïèñ èø g¤rìöøäörñÿ, îíóí çÿrÿrèíè g¤rÿúÿêäèr” (“Çÿëçÿëÿ”, 6-8). Ãóràíäà áèëäèrèëäèéèíÿ g¤rÿ, håñàá äÿôòÿrèíè èíêàr÷ûëàrà ñîë ÿëëÿrèíÿ, ì¤ìèíëÿrÿ ñàü ÿëëÿrèíÿ âårèëÿúÿê. “Ñàüûí àäàìëàrû” áèr àéÿäÿ áåëÿ áèëäèrèëèr: “Î göí ñèç Rÿááèíèçèí höçóróíà gÿòèrèëÿúÿêñèíèç. Ñèçèí hå÷ áèr ñèrrèíèç gèçëè ãàëìàéàúàãäûr! ßìÿë äÿôòÿrè ñàü ÿëèíÿ âårèëÿí êèìñÿ äåéÿúÿêäèr: “Àëûí, ÿìÿë äÿôòÿrèìè îõóéóí! Ìÿí ¤ç håñàáûìà éåòèøÿúÿéèìÿ ì¤hêÿì èíàíìûøäûì!” Áóíäàí áåëÿ î, õîø göçÿràí è÷èíäÿ, éöêñÿê áèr úÿííÿòäÿ îëàúàãäûr. Åëÿ áèr úÿííÿò êè, îíóí ìåéâÿëÿrè ÷îõ éàõûíäàäûr. “Êå÷ìèø göíëÿräÿ åòäèéèíèç éàõøû ÿìÿëëÿr ìöãàáèëèíäÿ éåéèí-è÷èí!”” (“Ùàããÿ”, 18-24). ̤ìèíëÿrèí áó ñåâèíú âÿ ôÿrÿh hèññèíÿ ãàrøû êàôèrëÿr 64
Ùàróí Éÿhéà ¤ëäöröúö áèr õÿúàëÿò è÷èíäÿäèr. ®ëìÿéè, hÿòòà éîõ îëìàüû èñòÿéèrëÿr. Öñòäÿêè àéÿíèí äàâàìûíû äà êàôèrëÿrèí ÷àrÿñèçëèêëÿrè áåëÿ áèëäèrèëèr: “ßìÿë äÿôòÿrè ñîë ÿëèíÿ âårèëÿí èñÿ áåëÿ äåéÿúÿêäèr: “Êàø ÿìÿë äÿôòÿrèì ìÿíÿ âårèëìÿéÿéäè! Ùåñàáûìûí äà íÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿéäèì! Êàø ¤ëöì ÿáÿäè îëàéäû! Ìàëä¤âëÿòèì ìÿíÿ hå÷ áèr ôàéäà âårìÿäè. Ìöëêöì, ñÿëòÿíÿòèì äÿ ìÿhâ îëóá gåòäè!”” (“Ùàããÿ”, 25-29). “Êèìèí ÿìÿë äÿôòÿrè àrõà òÿrÿôèíäÿí âårèëìèøñÿ, î: “Àé ¤ëäöì!” äåéÿ øèâÿí ãîïàràúàã âÿ úÿhÿííÿìÿ âàrèä îëàúàãäûr! Î, ¤ç àèëÿñè, éàõûíëàrû àràñûíäà ñåâèíú è÷èíäÿ èäè. Âÿ åëÿ çÿíí åäèräè êè, ãàéûòìàéàúàãäûr. Õåér! Ùÿãèãÿòÿí Rÿááè îíó g¤röräö” (“Èíøèãàã”, 10-15). Áàøãà àéÿëÿräÿ ñàüûí âÿ ñîëóí àäàìëàrû àràñûíäàêû ôÿrã éåíÿ úÿëáåäèúè áèr öñëóáëà áèëäèrèëèr: “Êèìèí ÿìÿë äÿôòÿrè ñàü ÿëèíÿ âårèëìèøñÿ, îíóíëà éöígöë hàãã-håñàá ÷ÿêèëÿúÿê. Âÿ î, àèëÿñèíèí, éàõûíëàrûíûí éàíûíà ñåâèíúëÿ ãàéûäàúàãäûr! Êèìèí ÿìÿë äÿôòÿrè àrõà òÿrÿôèíäÿí âårèëìèøñÿ. Î: “Àé ¤ëäöì!” äåéÿ øèâÿí ãîïàràúàã. Âÿ úÿhÿííÿìÿ âàrèä îëàúàãäûr! Î, ¤ç àèëÿñè, éàõûíëàrû àràñûíäà ñåâèíú è÷èíäÿ èäè. Âÿ åëÿ çÿíí åäèräè êè, ãàéûòìàéàúàãäûr. Õåér! Ùÿãèãÿòÿí Rÿááè îíó g¤röräö” (“Èíøèãàã”, 7-15). Êèòàáëàräà ÿìÿëëÿr håñàá göíö ö÷öí õöñóñè hàçûrëàíìûø hÿññàñ òÿrÿçèëÿräÿ ÷ÿêèëèr. Áó göí Àëëàhûí ÿäàëÿòè ãàrøûñûíäà hå÷ áèr êèìñÿéÿ çÿrrÿ ãÿäÿr hàãñûçëûã åäèëìÿç: “Áèç ãèéàìÿò göíö ö÷öí ÿäàëÿò òÿrÿçèñè ãóràrûã. Ùå÷ êÿñÿ ÿñëà hàãñûçëûã åäèëìÿç. Áèr õàräàë äÿíÿñè àüûrëûüûíäà îëñà áåëÿ hÿr hàíñû áèr ÿìÿëè íÿçÿrÿ àëàrûã. Ùàãã-håñàá ÷ÿêìÿéÿ Áèç êèôàéÿòèê” (“ßíáèéà”, 47). Äöíéà hÿéàòûíäà åäèëÿí hÿr ÿìÿë, ÿí êè÷èê õûräàëûãëàr áåëÿ áó òÿrÿçèéÿ ãîéóëàúàãäûr. Áó òÿrÿçèíèí ÿãrÿáè ñîíñóç ÿçàáà âÿ éà ñîíñóç ãóròóëóø âÿ ñÿàäÿòÿ àïàràí ãÿràrû ìöÿééÿí åäèr. ßgÿr òÿrÿçè àüûr gÿëÿrñÿ úÿííÿòÿ, éöígöë gÿëÿrñÿ úÿhÿííÿìèí äèáèíÿ àòûëàúàãäûr. Ùå÷ áèr göú âÿ ê¤ìÿê÷è î àíäà èíñàíà ê¤ìÿê åäÿ áèëìÿç: “Î göí òÿrÿçèñè àüûr gÿëÿí êèìñÿ õîø göçÿràí è÷èíäÿ îëàúàãäûr! Òÿrÿçèñè éöígöë gÿëÿí êèìñÿíèí ìÿñêÿíè èñÿ Ùàâèéÿ îëàúàãäûr! Áèëèrñÿíìè Ùàâèéÿ íÿäèr?! Î, ÷îõ ãûçìàr áèr àòÿøäèr” (“Ãàrèÿ”, 6-11). 65
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Ñîírà äöíéà éàràíàíäàí áÿrè éàràäûëìûø áöòöí èíñàíëàr òÿê-òÿê håñàáà ÷ÿêèëèrëÿr. Àròûã äöíéàäàêû ì¤âãå âÿ ìÿãàìëàrûí hå÷ áèr ìÿíàñû ãàëìàìûøäûr. Áèr ä¤âëÿò íàçèrè éàõóä äà àäè áèr èíñàí Àëëàh éàíûíäà åéíè håñàáëà ãàrøûëàøûrëàr. Ùÿr êÿñäÿí îíó Éàràäàí Àëëàhà ãóëëóã åäèá-åòìÿìÿñè, Îíóí ÿìrëÿrèíÿ óéóá-óéìàìàñû ÿí êè÷èê òÿôÿrröàòûíà ãÿäÿr ñîróøóëór. Êàôèrèí áöòöí göíàhëàrû, áöòöí ïèñëèêëÿrè, àüëûíäàí, örÿéèíäÿí áöòöí êå÷èräèêëÿrè áèr-áèr îròàéà ãîéóëór: “Áöòöí ñèrëÿrèí àøêàr îëàúàüû î ãèéàìÿò göíö èíñàíûí íÿ áèr ãöââÿñè, íÿ äÿ áèr ê¤ìÿê÷èñè îëàr!” (“Òàrèã”, 910). Äöíéàäàêû hÿéàòëàrûíû Àëëàhûí g¤ñòÿräèéè øÿêèëäÿ äåéèë, ¤ç àrçó âÿ èñòÿêëÿrèíÿ óéüóí, éà äà éàøàäûãëàrû úÿìèééÿòèí éàíëûø äÿéÿr âÿ èíàíúëàrûíà g¤rÿ èñòèãàìÿòëÿíäèrÿíëÿrèí håñàáû áåëÿ áèëäèrèëèr: “Äèrè-äèrè òîrïàüà g¤ìöëÿí ãûçúûüàçäàí ñîróøóëàúàüû çàìàí - Î hàíñû göíàhà g¤rÿ ¤ëäöröëäö - äåéÿ; ßìÿë äÿôòÿrëÿrè à÷ûëàúàüû çàìàí; G¤é ãîïàrûëàúûüû çàìàí; Úÿhÿííÿì àëîâëàíäûrûëàúàüû çàìàí; Âÿ Úÿííÿò éàõûíëàøàúàüû çàìàí; Ùÿr êÿñ íÿ hàçûr åòäèéèíè áèëÿúÿêäèr!” (“Òÿêâèr”, 8-14). Bÿídÿnin Rÿááèíèí höçóróíäà åòäèêëÿrèíè èíêàr åòìÿéÿ ôörñÿòè îëìàéàúàã. Åòäèéè áöòöí õåéèr âÿ øÿr èøëÿrè îròàéà ÷ûõàrûëàúàãäûr. Èíêàr åòñÿ áåëÿ øàhèäëÿr îíó òÿêçèá åäÿr. Äöíéà hÿéàòûíäà îíà øàhèä îëàí èíñàíëàr äà håñàá çàìàíû øàhèäëèê åòìÿê ö÷öí îròàéà gÿòèrèëèr. Àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Éår ¤ç Rÿááèíèí íóró èëÿ èøûãëàíàúàã, êèòàá ãîéóëàúàã, îíëàr àràñûíäà ÿäàëÿòëÿ h¤êì îëóíàúàã âÿ îíëàrà hàãñûçëûã åäèëìÿéÿúÿêäèr!” (“Çóìÿr”, 69). Ùåñàá çàìàíû èíêàr÷ûëàrû g¤çëÿéÿí áàøãà ñörïrèç øàhèäëÿr äÿ âàräûr. Åøèòìÿ, g¤rìÿ îrãàíëàrû âÿ äÿrèëÿrè Àëëàhûí èçíè èëÿ äèëÿ gÿëèá äàíûøàr, ¤ç ÿëåéhëÿrèíÿ øàhèäëèê åäÿrëÿr. Áöòöí ¤ìörëÿrè áîéó èñòèôàäÿ åòäèêëÿrè, ¤çëÿrèíÿ àèä ñàíäûãëàrû öçâëÿrèíèí áåëÿ èíñàíà õÿéàíÿò åòìÿñè î göí éàøàíàúàã ïñèõîëîæè ñàrñûíòûíû äàhà äà àròûrûr. Áèr àéÿäÿ äÿ éàøàíàúàã áó hÿãèãÿò áåëÿ à÷ûãëàíûr: “Àëëàhûí äöøìÿíëÿrè úÿhÿííÿìÿ òîïëàíàúàãëàrû göí îíëàr ñàõëàíàúàãëàr. Íÿhàéÿò, îíëàr úÿhÿííÿìÿ gÿëäèêäÿ ãóëàãëàrû, g¤çëÿrè âÿ äÿrèëÿrè åòäèêëÿrè ÿìÿëëÿr 66
Ùàróí Éÿhéà áàrÿñèíäÿ îíëàrûí ÿëåéhèíÿ øÿhàäÿò âårÿúÿêäèr. Îíëàr ¤ç äÿrèëÿrèíÿ: “Íÿ ö÷öí ÿëåéhèìèçÿ øÿhàäÿò âårèrñèíèç?” äåéÿúÿêëÿr. Äÿrèëÿrè äÿ áåëÿ úàâàá âårÿúÿêäèr: “Ùÿr øåéè äèëÿ gÿòèrÿí Àëëàh áèçè äàíûøäûräû. Ñèçè èëê äÿôÿ éîõäàí éàràäàí Îäór. Ñèç Îíóí höçóróíà ãàéòàrûëàúàãñûíûç!” Ñèç ãóëàãëàrûíûçûí, g¤çëÿrèíèçèí âÿ äÿrèëÿrèíèçèí ÿëåéhèíèçÿ øÿhàäÿò âårÿúÿêëÿrèíäÿí ãîrõóá ÷ÿêèíìèr, åòäèéèíèç ÿìÿëëÿrèí ÷îõóíó èñÿ Àëëàhûí áèëìÿéÿúÿéèíè çÿíí åäèräèíèç. Ñèçèí ¤ç Rÿááèíèç áàrÿñèíäÿ áó çÿííèíèç ñèçè ìÿhâ åòäè âÿ çèéàíà óüràéàíëàräàí îëäóíóç! Èíäè ä¤çñÿëÿr äÿ îíëàrûí ìÿñêÿíè úÿhÿííÿìäèr. Îíëàr rèçà äèëÿñÿëÿr äÿ îíëàrûí äèëÿéè ãÿáóë îëóíìàç” (“Ôöññèëÿò”, 19-24). Êàôèrëÿr îíëàrû Éàràäàí âÿ éàøàäàí Àëëàhà öñéàí åòìÿêëÿ ÿí á¤éöê göíàhû èøëÿìèøäèëÿr. Áóíà g¤rÿ äÿ håñàá göíö ¤çëÿrèíè ìöäàôèÿ åòìÿëÿrèíÿ áåëÿ èúàçÿ âårèëìÿç. Äöíéàäà ÿí àäè göíàhà g¤rÿ h¤êì äåéÿíëÿrÿ áåëÿ äàíûøìàã âÿ ¤çöíö ìöäàôèÿ hàããû âårèëäèéè hàëäà îíëàrûí ñÿñëÿrèíè ÷ûõàrìàñûíà ôörñÿò âårèëìÿç. Îíëàrûí hàããûíäà âårèëÿí h¤êìöí âårèëìÿñèíè àë÷àëäûëìûø âÿ çàâàëëû áèr øÿêèëäÿ g¤çëÿéÿrëÿr: “Î göí âàé hàëûíà éàëàí ñàéàíëàrûí! Áó åëÿ áèr göíäör êè, äàíûøà áèëìÿçëÿr. Îíëàrà öçr èñòÿìÿéÿ èçí äÿ âårèëìÿç. Î göí âàé hàëûíà éàëàí ñàéàíëàrûí! Áó ñèçè äÿ, ñèçäÿí ÿââÿëêèëÿrè äÿ áèr éårÿ òîïëàäûüûìûç àéûrä åòìÿ göíöäör! Áèr hèéëÿíèç âàrñà, Ìÿíÿ ãàrøû ãóróí g¤rÿê! Î göí âàé hàëûíà éàëàí ñàéàíëàrûí!” («Ìórñÿëàò” , 34-40). Êàôèr î göí ¤ç åòäèêëÿrèíÿ øèääÿòëÿ íèôrÿò åäÿr âÿ ¤ç íÿôñèíÿ ãàrøû ãÿçÿáëÿíÿr. Ôÿãÿò, Àëëàhûí îíëàrà ãàrøû îëàí ãÿçÿáè äàhà ÷îõäór. Êöôr åäÿíëÿrÿ áåëÿ ñÿñëÿíèr: “...Àëëàhûí íèôrÿòè ñèçèí ¤çöíöçÿ îëàí íèôrÿòèíèçäÿí äàhà á¤éöêäör. Çöíêè ñèç èìàíà äÿâÿò îëóíäóüóíóç çàìàí ¤ç êöôröíöçäÿ äàâàì åäèá äóróräóíóç!” (“Ìóìèí”, 10). Àëëàhûí ãÿçÿáè èëÿ ãàrøûëàøàí èíêàr÷û á¤éöê áèr öìèäñèçëèê âÿ öçöíòö è÷èíäÿäèr. ®ëäöröúö áèr óòàíú è÷èíäÿäèr âÿ hå÷ äèrèëìÿìÿéè èñòÿéÿr. ®ëöìöí îíó ÿáÿäè éîõ åòìÿñèíè äèëÿéÿr. Ëàêèí àròûã àíëàéûr êè, ¤ëöì áèr ñîí äåéèë, éàëíûç áèr áàøëàíüûúäûr. Áóíäàí ñîírà áàøãà áèr ¤ëöì äÿ éîõäór. Àëëàhûí “Êàôèrëÿr éÿãèí êè, ìöñÿëìàí îëìàëàrûíû èñòÿräèëÿr!” àéÿñè äÿ èíêàr÷ûëàrûí òèìñàëûíäà ¤çöíö éöçäÿ éöç äîüróëòìàüà áàøëàéàr (“Ùèúr”, 2). 67
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Áóíóí ÿâÿçèíäÿ ì¤ìèíëÿr ö÷öí äÿ àñàí áèr håñàá îëàúàãäûr. ̤ìèí håñàáäàí ñîírà á¤éöê ãóròóëóø âÿ ñÿàäÿòèí ñåâèíúè è÷èíäÿ îëàúàã. Äöíéàäàêû hÿéàòûíû, îíó Éàràäàí âÿ äîüró éîëà é¤íÿëäÿí Rÿááèíèí èñòÿäèéè øÿêèëäÿ éàøàìûøäûr. Göíàhëàrû èñÿ ñîíñóç rÿhìÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí áàüûøëàíàr. Áåëÿúÿ, Àëëàhûí hÿäñèç íåìÿòëÿrè èëÿ äîëó îëàí úÿííÿòÿ ãîâóøàr, ñîíñóç àòÿø ÿçàáûíäàí äà óçàã ãàëàr: “Åé èíñàí! Ñÿí Rÿááèíÿ äîüró ÷àëûøûá ÷àáàëàéûrñàí. Ñÿí Îíà ãîâóøàúàãñàí! Êèìèí ÿìÿë äÿôòÿrè ñàü ÿëèíÿ âårèëìèøñÿ, îíóíëà éöígöë hàãã-håñàá ÷ÿêèëÿúÿê âÿ î, àèëÿñèíèí, éàõûíëàrûíûí éàíûíà ñåâèíúëÿ ãàéûäàúàãäûr!” (“Èíøèãàã”, 6-9).
Èíêàr÷ûëàrûí ÷àrÿñèçëèéè Èíêàr÷ûëàr î göí îíäàí èñòÿíèëÿí hÿr øåéè åòìÿê èñòÿéÿr, àììà íàèë îëà áèëìÿç, ÷öíêè göúö, ãöââÿòè àëûíìûøäûr. Ñÿúäÿéÿ äÿâÿò åòäèéè çàìàí ñÿúäÿ åòìÿê èñòÿéÿr, àíúàã áóíó äà áàúàrà áèëìÿç. Åéíèëÿ èíñàíûí êàáóñ g¤räöéö çàìàí áèr øåéè åòìÿê èñòÿìÿñè, ëàêèí åäÿ áèëìÿìÿñè, ãûøãûrìàã èñòÿìÿñè, ëàêèí ñÿñèíèí ÷ûõìàìàñû êèìè. Èíêàr÷û ãîrõó, äÿhøÿò âÿ ÷àrÿñèçëèêäÿí èôëèú îëìóøäór: “Èøèí ÷ÿòèíëÿøÿúÿéè âÿ ñÿúäÿéÿ äÿâÿò îëóíàúàãëàrû göí îíëàr îëìàéàúàãëàr. G¤çëÿrè çÿëèëúÿñèíÿ éårÿ äèêèëÿúÿê, ¤çëÿrèíè äÿ çèëëÿò áöröéÿúÿêäèr. Ùàëáóêè îíëàr ñàüëàì îëäóãëàrû èêÿí ñÿúäÿéÿ äÿâÿò îëóíóräóëàr” (“Ãÿëÿì”, 42-43). Êàôèrèí ñÿúäÿéÿ äÿâÿò åäèëìÿñèíèí ìÿãñÿäè îíóí áóíó äöíéàäà èêÿí åòìÿìÿñèíÿ g¤rÿ öçöíòö âÿ ïåøìàíëûüûíûí àròìàñû, áèr äàhà äà ñîíñóçà ãÿäÿr íÿ ãÿäÿr ÷îõ èñòÿñÿ äÿ áóíó åäèá ÿâÿçèíè âårìÿéèí ãåérè-ìöìêöí îëäóüóíó g¤rìÿñè, áóíóí êÿäÿr âÿ öìèäñèçëèéèíè ÿáÿäè è÷èíäÿ äàøûëìàñû öçöíòöäör. Éîõñà ñÿúäÿéÿ äÿâÿò åäèëÿrêÿí êàôèrèí áóíó åäÿ áèëìÿéÿúÿéè îíñóç äà áèëèíèr. Ùÿr øåéè göúö âÿ íÿçàrÿòè àëòûíäà ñàõëàéàí Àëëàh èñòÿìÿäèêúÿ ñÿúäÿ åòìÿê, èáàäÿò åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèëäèr. Èìàí åäÿíëÿrÿ èìàí âårèëìÿñè âÿ Àëëàhà ñÿúäÿ åòìÿêëÿ, ãóëëóã åòìÿêëÿ øÿrÿôëÿíìÿëÿrè äÿ åéíè øÿêèëäÿ Àëëàhûí ëöòôö âÿ èçíè èëÿ áàø âårèr. Ãóràíäà ìÿhøÿr göíö ì¤ìèíëÿrèí âÿ êàôèrëÿrèí íåúÿ áèr ÷¤hrÿéÿ ñàhèá îëäóãëàrûíäàí äà áÿhñ åäèëèr. ̤ìèíëÿrèí öçëÿrèíäÿêè ñåâèíú öçëÿrèíäÿ áöróçÿ âårìèø, áó ñåâèíú hèññè ïàr68
Ùàróí Éÿhéà ïàr éàíûr. Èíêàr÷ûëàr èñÿ åòäèêëÿrè íàíêîrëóüóí âÿ àüûëñûçëûüûí ôÿrãèíÿ âàrûr âÿ ¤çëÿrèíÿ gÿëÿúÿê ÿçàáû g¤çëÿéèrëÿr. ̤ìèíëÿrèí ñåâèíúëè, ïàrûëòûëû èôàäÿëÿrèíèí ÿâÿçèíäÿ èíêàr÷ûëàrûí öçëÿrèíÿ ãàràëòû âÿ ïèñëèê ÷¤êìöøäör: “Õåér, õåér! Ñèç hå÷ êå÷èá gåäÿíè ñåâèrñèíèçìè? Àõèrÿòè èñÿ òÿrê åäèrñèíèç. Î göí íå÷ÿ-íå÷ÿ öçëÿr ñåâèíèá göëÿúÿê, ¤ç Rÿááèíÿ áàõàúàãäûr! Î göí íå÷ÿ-íå÷ÿ öçëÿr òóòóëóá ãàràëàúàã; áåë ñöìöêëÿrèíèí äÿhøÿòëè áèr ÿçàáëà ãûrûëàúàüûíû àíëàéàúàãäûr!” («Ãèéàìÿ”, 20-25).
Úÿhÿííÿìèí g¤ñòÿrèëìÿñè Öìóìèééÿòëÿ, àõèrÿòäÿ úÿhÿííÿìÿ éàëíûç èíêàr÷ûëàrûí ñàëûíàúàüû ñàíûëûr. Ëàêèí áó àíúàã ãèñìÿí äîüróäór. “Ìÿréÿì” ñórÿñèíäÿêè àéÿëÿr ì¤ìèí éàõóä äà êàôèr îëñóí ôÿrã åòìÿç áöòöí èíñàíëàrûí úÿhÿííÿìèí ÿhàòÿñèíäÿ äèç ÷¤êÿúÿéèíè õÿáÿr âårèr: “Èíñàí: “Ìÿí ¤ëäöêäÿí ñîírà ÷ûõàräûëûá äèrèëÿúÿéÿììè?” äåéÿ ñîróøór. Ìÿgÿr èíñàí èëê ¤íúÿ îíó hå÷äÿí éàràòäûüûìûçû õàòûrëàìûrìû? Rÿááèíÿ àíä îëñóí êè, Áèç îíëàrû øåéòàíëàrëà áèrëèêäÿ éûüûá ìÿhøÿrÿ gÿòèrÿúÿê, ñîírà îíëàrû äèç öñòÿ ÷¤êìöø hàëäà úÿhÿííÿìèí ÿòràôûíà äöçÿúÿéèê. Ñîírà hÿr áèr ôèrãÿäÿí Rÿhìàíà ÿí ÷îõ àñè îëàíû äàròûá ÷ûõàràúàüûã. Ñîírà úÿhÿííÿìÿ gèrèá éàíìàüà ÿí ÷îõ ëàéèã îëàíëàrû ñ¤çñöç êè, Áèç äàhà éàõøû áèëèrèê. Ñèçäÿí åëÿ áèr êÿñ îëìàç êè, úÿhÿííÿìÿ âàrèä îëìàñûí. Áó, Rÿááèíèí áóéóräóüó âàúèá áèr h¤êìäör. Ñîírà Áèç Àëëàhäàí ãîrõóá ïèñ ÿìÿëëÿräÿí ÷ÿêèíÿíëÿrÿ íèúàò âårÿúÿê, çàëûìëàrû èñÿ îràäà äèç öñòÿ ÷¤êìöø hàëäà ñàõëàéàúàüûã!” (“Ìÿréÿì”, 66-72). Àéÿëÿräÿí äÿ áàøà äöøöëäöéö êèìè, ìÿhøÿr göíö áöòöí èíñàíëàr “úÿhÿííÿìèí ÿhàòÿñèíäÿ äèç öñòÿ ÷¤êìöø hàëäà” îëàúàãëàr. Áöòöí èíñàíëàr - îíëàr ì¤ìèí âÿ éà êàôèr îëñóí, ôÿrã åòìÿç, - úÿhÿííÿìèí ãîrõóíú óüóëòóñóíà âÿ îràäàêû àüëàgÿëìÿç ìÿíçÿrÿëÿrÿ øàhèä îëàúàãëàr. Àíúàã ñîírà ì¤ìèíëÿr õèëàñ îëóíór âÿ êàôèrëÿr äèç öñòÿ ÷¤êìöø hàëäà áóràõûëûr. Äàhà ñîírà äà úÿhÿííÿìèí äèáèíÿ àòûëûrëàr. ̤ìèíëÿrèí äÿ îràäà îëìàñûíûí hèêìÿòëÿrèíäÿí áèrè îíëàrûí Àëëàhûí ÿçÿìÿòèíè äàhà éàõøû äÿrê åòìÿñè âÿ Îíà øöêr åòìÿñèäèr. Úÿhÿííÿì ìöhèòèíè éàõûíäàí g¤rÿí ì¤ìèí Àëëàhûí 69
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
îíà âåräèéè èìàíûí íÿ ãÿäÿr á¤éöê áèr íåìÿò îëäóüóíó éàõøû áàøà äöøÿr. Çöíêè øàhèä îëäóüó úÿhÿííÿì î ãÿäÿr ãîrõóíúäór êè, hÿòòà î ÿçàáäàí ãóròóëìàã áåëÿ èíñàí ö÷öí á¤éöê áèr ñÿàäÿòäèr. ̤ìèí úÿhÿííÿìÿ øàhèä îëìàãëà ìöãàéèñÿ åòìÿê èìêàíûíà ñàhèá îëàr. Áåëÿúÿ, èíñàíà âårèëÿí ÿí g¤çÿë íåìÿòëÿräÿí èáàrÿò îëàí âÿ è÷èíäÿ ÿáÿäè ãàëàúàüû úÿííÿòèí äÿéÿrèíè äàhà éàõøû áàøà äöøör. Áåëÿ áèr á¤éöê àürû-àúûäàí ãóròóëìàã áåëÿ äöíéàäà ÿí á¤éöê íåìÿòäèr. Ìÿñÿëÿí, äàü áàøûíäà ñîéóãäàí äîíìà òÿhëöêÿñè îëàí áèrèñè ö÷öí è÷èíäÿ òîíãàë éàíàí ê¤híÿ áèr ìàüàrà î àí ö÷öí ÿí ëöêñ îòåë îòàüûíäàí äàhà g¤çÿëäèr. Göíëÿrëÿ éåìÿê éåìÿéÿí áèrè ö÷öí ãóró áèr ÷¤rÿê àäè âàõòäà ãàòûëàúàüû ÿí äÿáäÿáÿëè çèéàôÿòäÿí, éåéÿúÿéè ÿí ëÿçèç éåìÿêëÿräÿí äàhà ÷îõ ëÿççÿòëè gÿëèr. Àürû-àúûíûí ñîíà ÷àòìàñû ¤ç-¤çëöéöíäÿ á¤éöê áèr ñåâèíú, íÿøÿ, ràhàòëûã âÿ øöêör ãàéíàüûäûr. Úÿhÿííÿìè éàõûíäàí g¤röá îíäàí ãóròóëàí ì¤ìèí áàõ, áó ñåâèíúÿ íàèë îëór. Áèr äÿ áóíóí ãàrøûëûüûíäà úÿííÿòëÿ ìöêàôàòëàíäûrûëìàñû, Ãóràíäà áÿhñ åäèëÿí “ôÿëàh”û (á¤éöê ãóròóëóø âÿ ñÿàäÿòè) g¤çÿë áèr øÿêèëäÿ äàäìàñûíû òÿìèí åäÿr. Âàr îëàí ÿí á¤éöê ÿçàáû g¤räöêäÿí ñîírà úÿííÿòÿ gèrèá òÿñÿââör åòìÿäèéè íåìÿòëÿrÿ ãîâóøàí ì¤ìèí ö÷öí úÿííÿòèí äÿéÿrè ãàòãàò àròàr. Ãàëàí ñîíñóç hÿéàòû áîéó äà úÿhÿííÿì ìöhèòèíè hå÷ óíóòìàç, áóíóí ñàéÿñèíäÿ úÿííÿòäÿí àëäûüû ç¤âã åéíè íèñáÿòäÿ àròàr. Ìÿhøÿr göíöíäÿ èíñàíëàr ßràô (ñÿää) öçÿrèíäÿ îëàí, ì¤ìèí âÿ êàôèrëÿrè öçëÿrèíäÿí òàíûéàí êèìñÿëÿrèí áó ñ¤çëÿrè èëÿ ãàrøûëàøûrëàr: “Îíëàrûí èêèñèíèí àràñûíäà áèr ïÿräÿ âàräûr. ßràô öçÿrèíäÿ äÿ èíñàí âàräûr êè, îíëàr hàìûñûíû öçëÿrèíäÿí òàíûéûá: “Ñèçÿ ñàëàì îëñóí!” äåéÿ ìöràúèÿò åäÿrëÿr. Áóíëàr öìèäâàr îëäóãëàrû hàëäà hÿëÿ úÿííÿòÿ äàõèë îëìàìûø øÿõñëÿräèr. Îíëàrûí íÿçÿrëÿrè úÿhÿííÿì ÿhëèíÿ ÷åârèëäèéè çàìàí: “Åé Rÿááèìèç! Áèçè çàëûìëÿrëÿ áèr åòìÿ!” äåéÿrëÿr. ßràô ÿhëè öçëÿrèíäÿí òàíûäûãëàrû àäàìà ìöràúèÿò åäèá: “Ñèçÿ íÿ éûüäûüûíûç ìàë-ä¤âëÿò, íÿ äÿ òÿêÿááöröíöç áèr ôàéäà âåräè” äåéÿúÿê. “Àëëàhûí ¤ç ìÿrhÿìÿòèíÿ íàèë åòìÿéÿúÿéè àíä è÷äèéèíèç øÿõñëÿr áóíëàräûrìû?” äåéÿúÿêëÿr. “Úÿííÿòÿ äàõèë îëóí. Ñèçèí hå÷ áèr ãîrõóíóç éîõäór. Ñèç ãÿì-ãöññÿ g¤rìÿéÿúÿêñèíèç!”” (“ßràô”, 46-49). 70
Ùàróí Éÿhéà Àròûã éàràäûëìûøëàrûí ÿí õåéèrëèëÿrè îëàí ì¤ìèíëÿrëÿ (“Áÿééèíÿ”, 7) éàràäûëìûøëàrûí ÿí ïèñè îëàí èíêàr÷ûëàrûí áèráèrèíäÿí ñîíñóçà ãÿäÿr àérûëìà âàõòûäûr. Àéûrìà göíö Ãóràíäà áåëÿ áèëäèrèëèr: “Ïåéüÿìáÿrëÿrÿ ì¤hëÿò âårèëÿúÿéè çàìàí. “Áóíëàrà hàíñû göíÿ ãÿäÿr ì¤hëÿò âårèëìèøäèr?” “Ùàãëà áàòèëèí àéûrä åäèëÿúÿéè göíÿ ãÿäÿr!” Íÿ áèëèrñÿí êè, íÿäèr î àéûrä åòìÿ göíö?! Î göí âàé hàëûíà éàëàí ñàéàíëàrûí! Ìÿgÿr Áèç ÿââÿëêèëÿrè ìÿhâ åòìÿäèêìè?! Ñîírà àõûräà gÿëÿíëÿrè äÿ îíëàrà ãàòàúàüûã. Áèç göíàhêàrëàrëà áåëÿ rÿôòàr åäèrèê. Î göí âàé hàëûíà éàëàí ñàéàíëàrûí!” (“Ìórñÿëàò”, 11-19). Áó àéûrìà göíö ¤ëöìëÿ áàøëàéàr, äèrèëèøëÿ âÿ håñàáëà äàâàì åäÿr âÿ èíñàíëàrûí ÿáÿäè éóräëàrûíà éîëëàíìàñû èëÿ ñîíà ÷àòàr. “Ãàô” ñórÿñèíäÿ êàôèrëÿrèí ÿí ì¤ìèíëÿrèí ÿáÿäè éóräëàrûíà åòäèêëÿrè éîë÷óëóã áåëÿ èçàh îëóíór: “®ëöì hÿãèãÿòÿí gÿëèr. Áó, ñÿíèí ãîrõóá ãà÷àúàüûí øåéäèr! Ñór ÷àëûíàúàãäûr. Áó, âÿä îëóíìóø göí - ÿçàá göíöäör! Ùÿr áèr êÿñ áèr ñöröéöá gÿòèrÿíëÿ âÿ áèr äÿ øàhèäëÿ gÿëÿúÿêäèr: “Ñÿí áóíäàí ãàôèë èäèí. Àròûã áó göí g¤çöíäÿí ïÿräÿíè g¤òöräöê. Ñÿí áó göí ñÿrràñò g¤rörñÿí!” Éîëäàøû òÿhêèì îëóíìóø ìÿëÿê äåéÿúÿêäèr: “Áó éàíûìäàêû hàçûräûr!” “Àëûí úÿhÿííÿìÿ hÿr áèr èíàäúûë êàôèrè, õåéèrÿ ìàíå îëàíû, hÿääè àøàíû, øÿêê åäÿíè! Î êèìñÿíè êè, Àëëàhëà éàíàøû ¤çöíÿ áàøãà áèr òàírû ãÿáóë åòäè. Àëûí îíó øèääÿòëè ÿçàáûí è÷èíÿ!” Éîëäàøû äåéÿúÿêäèr: “Åé Rÿááèìèç! Îíó ìÿí àçäûrìàäûì! Ëàêèí î, ¤çö hàãã éîëäàí à÷ûã-àéäûí àçìûøäû!” “Ìÿíèì höçóróìäà ìöáàhèñÿ åòìÿéèí. Ìÿí ñèçÿ áó ÿçàáû áèëäèrìèøäèì. Ìÿíèì höçóróìäà ñ¤ç göëÿøäèrìÿéèí. Ìÿí áÿíäÿëÿrÿ çöëì åäÿí äåéèëÿì!” Î göí Áèç úÿhÿííÿìÿ: “Äîëäóíìó?” äåéÿúÿéèê, î èñÿ: “Éåíÿ âàrìû?” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêäèr. Úÿííÿò äÿ ìöôòÿãèëÿr ö÷öí éàõûí áèr éårÿ gÿòèrèëÿúÿêäèr. “Áó, âÿä îëóíäóüóíóç úÿííÿòäèr. Î, hÿr áèr ãàéûäàí, ãîróéàí, Rÿááèíäÿí Îíó g¤rìÿäÿí ãîrõàí âÿ hàããà ä¤íÿí ãÿëáëÿ gÿëÿí áÿíäÿ ö÷öíäör! Îrà ñàüëûãëà, ÿìèíàìàíëûãëà äàõèë îëóí. Áó, ÿáÿäèééÿò göíöäör!”” (Ãàô, 19-34).
71
-IIIÚßÙßÍÍßÌ “Î, ôèêèrëÿøäè âÿ ¤ë÷äö-áè÷äè. ®ëöì îëñóí îíà! Íåúÿ ¤ë÷äö-áè÷äè?! Áèr äÿ ¤ëöì îëñóí! Íåúÿ ¤ë÷äö-áè÷äè?! Ñîírà áàõäû. Ñîírà öç-g¤çöíö òórøóòäó, ãàø-ãàáàüûíû ò¤êäö. Ñîírà äà öç ÷åâèräè, òÿêÿááör g¤ñòÿräè. Âÿ äåäè: “Áó, ¤érÿíèëÿí ñåhräÿí áàøãà áèr øåé äåéèëäèr! Áó, éàëíûç áÿøÿr ñ¤çöäör!” Áèç îíó Ñÿãÿrÿ àòàúàüûã. Ñÿí íÿ áèëèrñÿí êè, íÿäèr Ñÿãÿr?! Î, ãîéìàç âÿ áóràõìàç! Î, èíñàíû éàíäûrûá-éàõàr!” (“Ìöäÿññèr”, 18-29).
72
GÈRÈØ Àëäàíìàëàr âÿ hÿãèãÿòëÿr Èíêàr÷ûëàrûí ñîíñóçà ãÿäÿr ãàëàúàãëàrû éår èíñàí áÿäÿíèíÿ âÿ róhóíà àürû äàääûrìàã ö÷öí õöñóñè îëàràã éàràäûëàí úÿhÿííÿìäèr. Çöíêè èíêàr÷ûëàr göíàhêàräûr âÿ Àëëàhûí ÿäàëÿòè hÿr göíàh ö÷öí áèr úÿçàíûí îëìàñûíû âàúèá ñàéûr. Åòäèêëÿrè göíàh èñÿ ÿí á¤éöê göíàhäûr. Èíñàíû îíó Éàràäàí, îíà úàí âårÿí Àëëàhà öñéàí âÿ íàíêîrëóã åòìÿñè áöòöí êàèíàòäàêû ÿí á¤éöê göíàhäûr. Áåëÿ á¤éöê áèr göíàhà äà á¤éöê áèr úÿçà òÿëÿá îëóíór êè, úÿhÿííÿì áó ÿäàëÿòè éårèíÿ éåòèrìÿê ö÷öíäör. Úÿhÿííÿì èíñàí Àëëàhà ãóë îëñóí äåéÿ éàràäûëìûøäûr. Éàràäûëûø ìÿãñÿäèíè rÿää åäÿrñÿ, ÿâÿçèíè g¤rÿr. Àëëàh áèr àéÿñèíäÿ áåëÿ áóéórór: “Ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿéè òÿêÿááörëÿrèíÿ ñûüûøäûrìàéàíëàr úÿhÿííÿìÿ çÿëèë îëàràã gèrÿúÿêëÿr!” (“Ìóìèí”, 60). Ìàäàì êè èíñàíëàrûí áèr ÷îõó ñîíäà úÿhÿííÿìÿ gèrÿúÿê âÿ êèìñÿíèí äÿ úÿhÿííÿìäÿí ãóròóëìàã ö÷öí áèr çÿìàíÿòè éîõäór, î hàëäà èíñàíëûüûí ÿí á¤éöê ìÿñÿëÿñè áó îëìàëûäûr. Áèçèì ö÷öí ÿí á¤éöê òÿhëöêÿ úÿhÿííÿìäèr âÿ hå÷ áèr øåé ¤çöìöçö úÿhÿííÿìäÿí ãîróìàãäàí äàhà ÿhÿìèééÿòëè äåéèëäèr. Éår öçÿrèíäÿ hå÷ áèr èø úÿhÿííÿìäÿí ãóròóëìàã ö÷öí åäèëÿí èøëÿräÿí ìöhöì îëà áèëìÿç. Áó àøêàr hÿãèãÿòÿ áàõìàéàràã èíñàíëàrûí hàràäàñà ÿêñÿrèééÿòè áèr úör ñÿrõîøëóã è÷èíäÿäèr. ®çëÿrèíÿ áàøãà äÿräëÿr òàïûrëàr. Ìÿíàñûç áèr øåé ö÷öí àéëàrëà, èëëÿrëÿ ÷àrïûøûrëàr. Àíúàã ¤çëÿrè ö÷öí ÿí á¤éöê òÿhëöêÿ îëàí úÿhÿííÿìè hÿòòà äöøöíìörëÿr. Àòÿø éàíëàrûíäàäûr, àììà áóíó g¤rìÿéÿúÿê ãÿäÿr êîräórëàr. Ãóràíäà “äàèìè ñÿrõîøëóã” (ãÿôëÿò) hàëûíäàêû áó ÿêñÿr èíñàíëàräàí áåëÿ áÿhñ åäèëèr: “Èíñàíëàrûí hàãã-håñàá âàõòû éàõûíëàøäû, îíëàr èñÿ hÿëÿ äÿ ãÿôëÿò è÷èíäÿäèrëÿr âÿ öç ä¤íäÿrèrëÿr. Rÿááèíäÿí îíëàrà åëÿ áèr éåíè õÿáÿräàrëûã gÿëìÿç êè, îíó ìÿñõÿrÿéÿ ãîéóá äèíëÿìÿñèíëÿr. Ãÿëáëÿrè ãÿôëÿò è÷èíäÿ îëàràã...” (“ßíáèéà”, 1-3). Èíñàíëàrûí ãÿëáëÿrè ãÿôëÿò è÷èíäÿäèr. Ìÿíàñûç èøëÿrÿ áöòöí hÿéàòëàrûíû ñÿrô åäèrëÿr. Êèìèñè èøèíäÿ éöêñÿëìÿéè, êèìèñè “õîøáÿõò áèr éóâà” ãórìàüû, ÷îõ ïóë ãàçàíìàüû, éà äà áîø áèr èäåîëîgèéàíû ìöäàôèÿ åòìÿéè hÿéàòûíûí ìÿãñÿäèíÿ ÷åâèrìèøäèr. Ãàrøûëàrûíäàêû á¤éöê òÿhëöêÿíèí èñÿ ôÿrãèíäÿ äåéèëëÿr. Úÿhÿííÿìÿ ãàrøû áègàíÿëèéè âÿ håéñèééàòñûçëûüû èñÿ áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû 73
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
òÿñÿââörëÿrèíäÿí âÿ ÿìÿëëÿrèíäÿí äÿ î àíäàúà àíëàøûëûr. Áó úör èíñàíëàrûí ÿìÿëÿ gÿòèräèéè “úàhèë úÿìèééÿòè” è÷èíäÿ hÿr êÿñ ìÿíàñûíû òàì îëàràã äÿrê åòìÿäÿí “úÿhÿííÿì” ñ¤çöíö òåç-òåç èøëÿäèr. Áó êÿëìÿ áÿçÿí èíúÿ çàràôàòëà äåéèëèr. Ùå÷ êèì áó êÿëìÿíèí ìÿíàñû öçÿrèíäÿ óçóí ìöääÿò äàéàíìûr. ßí á¤éöê õÿòà äà áóràäà åäèëèr. Úÿhÿííÿì öìóìèééÿòëÿ õÿéàëè áèr àíëàéûø êèìè ãÿáóë îëóíór. Ëàêèí úÿhÿííÿì èíñàíëàrûí ñåâÿrÿê áàüëàíäûãëàrû áó ôàíè äöíéàäàí äàhà ÷îõ hÿãèãÿòäèr. Äöíéà éîõ îëàúàãäûr, àììà úÿhÿííÿì ñîíñóçà ãÿäÿr âàräûr. Äöíéàíû, êàèíàòû âÿ èíñàíû òàéûáÿràáÿrè òàïûëìàéàí ñàéñûç òàràçëûã âÿ äÿãèãëèêëÿ, ãöñórñóç áèr ñÿíÿòëÿ éàràäàí Àëëàh åéíè øÿêèëäÿ àõèrÿòè âÿ úÿhÿííÿìè äÿ éàràòìûøäûr. Âÿ úÿhÿííÿì ÿçàáûíû áöòöí ìöørèêëÿrÿ, ìöíàôèãëÿrÿ âÿ êàôèrëÿrÿ âÿä åòìèøäèr. Éàràäûëìûø ÿí ïèñ ìÿêàí îëàí úÿhÿííÿì òÿñÿââör åäèëìÿéÿúÿê äÿrÿúÿäÿ äÿhøÿòëè áèr ÿçàá ìÿíáÿéèäèr. Áó ÿçàá Àëëàhûí øÿíèíÿ éàràøàí áèr ñÿíÿòëÿ éàràäûëìûøäûr âÿ áóràäà äöíéàäà ìöìêöí îëàí ÿí á¤éöê àürûëàräàí ãàò-ãàò øèääÿòëè àürûëàr âàräûr. Áóràäà àüëàáàòàí èêèíúè áèr hÿãèãÿò èñÿ áó ÿçàáûí úÿhÿííÿìÿ gèrÿí hÿr êÿñ ö÷öí ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åòìÿñèäèr. Úàhèë úÿìèééÿò è÷èíäÿ éàøàéàí áèr ÷îõ èíñàí úÿhÿííÿì ÿçàáûíûí ìöÿééÿí áèr ìöääÿò äàâàì åäÿúÿéè, ñîírà äà áàüûøëàíàúàãëàrû êèìè áèr õóràôàòà èíàíûr. Áó èíàíú õöñóñèëÿ ¤çëÿrèíè ìöñÿëìàí håñàá åäèá èáàäÿò åòìÿéÿíëÿr àràñûíäà îëäóãúà gåíèø éàéûëìûøäûr. Áó èíñàíëàr äöíéà hÿéàòûíäàí èñòÿäèêëÿrè ãÿäÿr éàràrëàíûá áóíóí ÿâÿçèíäÿ úÿhÿííÿìäÿ áèr ìöääÿò ãàëàúàãëàrûíû, äàhà ñîírà áàüûøëàíàúàãëàrûíû çÿíí åäèrëÿr. Àììà îíëàrû g¤çëÿéÿí àãèáÿò göìàí åòäèêëÿrèíäÿí äàhà ÷îõ àúûäûr. Çöíêè úÿhÿííÿì ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿí áèr ÿçàá ìÿêàíûäûr. Ãóràíûí hå÷ áèr àéÿñèíäÿ úÿhÿííÿìäÿ “áèr àç” ÿçàá g¤röá ñîírà äà úÿííÿòÿ ñàëûíàúàã èíñàíëàräàí áÿhñ åäèëìèr. ßêñèíÿ, áóíóíëà áàüëû áöòöí àéÿëÿr úÿhÿííÿìèí êàôèrëÿr ö÷öí éàràäûëäûüûíû âÿ îíóí ÿçàáûíûí ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åòäèéèíè, gårèéÿ hå÷ áèr ä¤íöøöí îëìàäûüûíû âórüóëàéûr. Èíêàr÷ûëàr “îràäà ñîíñóç ìöääÿò ãàëàúàãëàr” (“Íÿáÿ”, 23). “Áèr àç éàíûá ñîírà äà úÿííÿòÿ gèrìÿ” øÿêëèíäÿêè õóràôàò èñÿ áÿçè èíñàíëàrûí ¤çëÿrèíè îâóäóá àëäàòìàã ö÷öí óéäóräóãëàrû áèr ñÿôñÿôÿäèr. Ãóràíäà áóíà äà äèããÿò åäèëèr. Åéíè øåéè éÿhóäèëÿr äÿ èrÿëè ñörìöøäöëÿr: “Îíëàr: “Úÿhÿííÿì îäó áèçÿ áèr íå÷ÿ göíäÿí àròûã ÿçàá âårìÿç” äåéÿrëÿr. Îíëàrà ñ¤éëÿ êè: “Ñèç Àëëàh, áåëÿ 74
Ùàróí Éÿhéà áèr âÿä àëìûñûíûçìû? Àëëàh hå÷ âàõò ¤ç ÿhäèíäÿí ä¤íìÿç. Éîõñà Àëëàhà ãàrøû áèëìÿäèéèíèçè ñ¤éëÿéèrñèíèç?” Áÿëè, göíàh ãàçàíàí âÿ ãàçàíäûüû göíàhëàrëà ÿhàòÿ îëóíàí øÿõñëÿr úÿhÿííÿìëèêäèrëÿr âÿ îràäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàr” (“Áÿãÿrÿ”, 80-81). Îíó Éàràäàí, îíà “g¤ç-ãóëàã âÿ örÿê” âårÿí Àëëàhà ãàrøû hÿéàòûíû íàíêîrëóã âÿ öñéàí è÷èíäÿ êå÷èrÿí êèìñÿ ñîíñóç áèr úÿçàéà ëàéèãäèr (“Íÿhë”, 78). ®çöíö îâóòìàã ö÷öí èrÿëè ñöräöéö ñÿôñÿôÿëÿrèí hå÷ áèr ôàéäàñû îëìàéàúàã. Äöíéàäà èêÿí åòäèéè àçüûíëûãëàr, Àëëàhûí äèíèíÿ ãàrøû g¤ñòÿräèéè áègàíÿëèê âÿ hÿòòà öñéàí îíóí hàããûíäàêû h¤êìö äÿãèãëÿøäèrìèøäèr. Áèr àéÿäÿ áó âÿçèééÿò áåëÿ áèëäèrèëèr: “Àéÿëÿrèìèç îíëàrà à÷ûã-àøêàr ñórÿòäÿ îõóíäóüó çàìàí êàôèr îëàíëàrûí ÷¤hrÿñèíäÿ áèr ãÿçÿá, íèôrÿò ñåçÿrñÿí. Îíëàr àéÿëÿrèìèçè îõóéàíëàrûí öñòöíÿ àç ãàëà höúóì ÷ÿêÿúÿêëÿr. Äå êè: “Ñèçÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè õÿáÿr âårèììè? Úÿhÿííÿì îäó! Àëëàh îíó êàôèrëÿrÿ âÿä åòìèøäèr. Î, íÿ ïèñ ìÿñêÿíäèr!”” (“Ùÿúú”, 72). Äöíéàäà èêÿí Àëëàhà ãàrøû òÿêÿááörëöëöê, ì¤ìèíëÿrÿ ãàrøû èñÿ äöøìÿí ìöíàñèáÿò g¤ñòÿrÿíëÿrÿ ìÿhøÿr göíö áåëÿ äåéèëÿúÿêäèr: “Ùàéäû, gèrèí ÿáÿäè ãàëàúàüûíûç úÿhÿííÿìèí ãàïûëàrûíà. Òÿêÿááörëöëÿrèí ìÿñêÿíè íåúÿ äÿ ïèñäèr!” (“Íÿhë”, 29). Úÿhÿííÿìèí ÿí ãîrõóíú õöñóñèééÿòè ÿçàáûí hå÷ áèr çàìàí áèòìÿéÿúÿéèäèr. È÷èíÿ áèr äÿôÿ gèräèêäÿí ñîírà àròûã gårè ä¤íöø éîõäór. Òÿê áèr hÿãèãÿò ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿúÿê àòÿø ÿçàáûäûr. Àëëàhûí ãÿhråäèúè (“Ãÿhhÿr”) ñèôÿòèíèí ÿí ÷îõ òÿúÿëëà åòäèéè í¤ãòÿ áóäór. Áóíóíëà öç-öçÿ gÿëÿí èíñàí róhÿí ñîíñóç çÿëàëÿòÿ óüràéàr. Çöíêè àròûã hå÷ áèr öìèä ãàëìàìûøäûr. Ãóràíäà úÿhÿííÿìëèêëÿrèí ÷àrÿñèçëèéè áåëÿ áèëäèrèëèr: “Ôàñèãëÿrÿ gÿëäèêäÿ èñÿ îíëàrûí ìÿñêÿíè úÿhÿííÿì îäóäór. Îíëàr hÿr äÿôÿ îääàí ÷ûõìàã èñòÿäèêäÿ éåíÿ îrà ãàéòàrûëàúàã âÿ îíëàrà: “Äàäûí éàëàí håñàá åòäèéèíèç úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíû!” äåéèëÿúÿêäèr” (“Ñÿúäÿ”, 20). “...Àëëàh áóéóràúàã: “Ñèçèí äöøÿúÿéèíèç éår àòÿøäèr. Àëëàhûí èñòÿäèéè èñòèñíà îëìàãëà ñèç îràäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãñûíûç! Øöáhÿñèç êè, Rÿááèí hèêìÿò âÿ åëì ñàhèáèäèr!”” (“ßíàì”, 128). “Îíëàr àòÿøäÿí ÷ûõìàã èñòÿrëÿr, ëàêèí hå÷ úör îràäàí ÷ûõà áèëìÿçëÿr. Îíëàr ÿáÿäè ÿçàáà äö÷àr îëàíëàräûr!” (“Ìàèäÿ”, 37). 75
ÚßÙßÍÍßÌÄßÊÈ ßÇÀÁ ÌÖÙÈÒÈ Úÿhÿííÿìÿ àïàrûëìà Úÿhÿííÿì... Àëëàhûí “Ãàhhàr” (ãÿhråäèúè), “Úàááàr” (èñòÿäèéèíè çîrëà åòäèrÿí), “Ìöíòÿqèì” (èíòèãàì àëàí) êèìè àäëàrûíûí ñîíñóçà ãÿäÿr òÿúÿëëà åäÿúÿéè áó éår èíñàíà hÿr òÿrÿôäÿí àúû âårìÿê ö÷öí õöñóñè áèr éàràäûëûøëà éàràäûëìûøäûr. Ãóràí àéÿëÿrèíäÿ úÿhÿííÿì éàøàéàí áèr úàíëû êèìè òÿñâèr åäèëèr. Áó úàíëû èíêàr÷ûëàrà ãàrøû ãÿçÿá, íèôrÿò, hèrñ âÿ èñòÿêëÿ äîëóäór. Éàràäûëäûüû göíäÿí áÿrè ñÿáèrñèçëèêëÿ Éàràäûúûñûíû èíêàr åäÿí êàôèrëÿräÿí èíòèãàì àëìàüû g¤çëÿéèr. Àéÿëÿrèí áèëäèräèéèíÿ g¤rÿ, úÿhÿííÿì èíñàíà äÿëèúÿñèíÿ ñóñàìûøäûr. Êàôèrëÿrÿ îëàí íèôrÿòèíÿ g¤rÿ ÷ûëüûíà ä¤íìöøäör. Éàëàí÷ûëàrû g¤räöéö çàìàí ãÿçÿáèíèí øèääÿòèíäÿí ïàr÷àëàíàúàã êèìè îëór. Áó àòÿøèí éàràäûëûøûíûí òÿê ìÿãñÿäè âàräûr - ãÿhråäèúè áèr ÿçàá âårìÿê. Î äà âÿçèôÿñèíè éårèíÿ éåòèrÿúÿê, àúûëàrûí ÿí á¤éöéöíö âårÿúÿêäèr. Èíêàr÷ûëàr Àëëàhûí höçóróíäà håñàáà ÷ÿêèëäèêäÿí ñîírà êèòàáëàrûíû ñîë òÿrÿôäÿí àëàrëàr. Áó àí ÿáÿäè îëàràã è÷èíäÿ ãàëàúàãëàrû úÿhÿííÿìÿ àòûëàúàãëàrû àíäûr. Êàôèrëÿr ö÷öí hå÷ áèr ãà÷ûø èìêàíû éîõäór. Ùàçûr ñàõëàíûëàí ìèëéàräëàrëà èíñàíûí éàràòäûüû ìÿhøÿr èçäèhàìû êàôèrëÿr ö÷öí áèr ãóròóëóø âÿ éà g¤çäÿí ãà÷ìà èìêàíû éàràòìàç. Ùå÷ êèì áó èçäèhàìûí àràñûíà ãàrûøûá ¤çöíö óíóòäórà áèëìÿç, ¤çöíö gèçëÿäÿ áèëìÿç. Úÿhÿííÿì ÿhëèíèí hÿr áèrè ¤çö ö÷öí òÿéèí îëóíìóø áèr øàhèä, áèr äÿ îíó gÿòèrÿí ìÿëÿêëÿ gÿëÿr: “Ñór ÷àëûíàúàãäûr. Áó, âÿä îëóíìóø göí - ÿçàá göíöäör! Ùÿr áèr êÿñ áèr ñöröéöá gÿòèrÿíëÿ âÿ áèr äÿ øàhèäëÿ gÿëÿúÿêäèr. “Ñÿí áóíäàí ãàôèë èäèí. Àròûã áó göí g¤çöíäÿí ïÿräÿíè g¤òöräöê. Ñÿí áó göí ñÿrràñò g¤rörñÿí!” Éàääàøû òÿhêèì îëóíìóø ìÿëÿê äåéÿúÿêäèr: “Áó éàíûìäàêû hàçûräûr!” “Àëûí úÿhÿííÿìÿ áó èíàäúûë êàôèrè, õåéèrÿ ìàíå îëàíû, hÿääè àøàíû, øÿêê åäÿíè! Î êèìñÿíè êè, Àëëàhëà éàíàøû ¤çöíÿ áàøãà áèr òàírû ãÿáóë åòäè. Àòûí îíó øèääÿòëè ÿçàáûí è÷èíÿ!”” (“Ãàô”, 20-26). Êàôèrëÿr áó ãîrõóíú éårÿ äîüró öñò-öñòÿ ñöröêëÿíÿrÿê àïàrûëàúàãëàr. Ãóràíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, äÿñòÿ-äÿñòÿ úÿhÿííÿìÿ äîüró ñ¤âã åäèëÿúÿêëÿr. Àíúàã hÿëÿ ÷àòìàäàí, óçàãäàí úÿhÿííÿìèí ãîrõóñó örÿêëÿrèíè öçÿr. Çöíêè úÿhÿííÿìèí äÿhøÿòëè góróëòóñó âÿ óüóëòóñó óçàãäàí åøèäèëèr: 76
Ùàróí Éÿhéà “Îíëàr ãàéíàéàí úÿhÿííÿìÿ àòûëäûãëàrû çàìàí îíóí äÿhøÿòëè óüóëòóñóíó åøèäÿúÿêëÿr! Î, ãåéçèíäÿí àç ãàëà ïàr÷à-ïàr÷à îëñóí...” (“Ìöëê”, 7-8). Áàøãà áèr àéÿäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí èôàäÿéÿ g¤rÿ èñÿ àòÿø èíêàr÷ûëàrû “óçàã áèr éåräÿí g¤rÿr” âÿ “ãÿçÿáëè hèrñÿ” ãàïûëàr. Àéÿëÿrÿ g¤rÿ, èíêàr÷ûëàr äèrèëèøëÿ áèrëèêäÿ áàøëàrûíà gÿëÿúÿêëÿrèíè hèññ åòìÿéÿ áàøëàéàúàãëàr. Áîéóíëàrû àøàüû äèêèëìèø âÿ óòàíäûãëàrûíäàí áöêöëìöøëÿr. Áàøëàrû àøàüû ÿéèëìèø, äîñòñóç, ê¤ìÿêñèç ãàëìûø, òÿêÿááörëÿrè ãûrûëìûø, ÷¤êìöø hàëäàäûrëàr. Óòàíäûãëàrûíà g¤rÿ áàøëàrûíû ãàëäûrìàäàí g¤çëÿrèíèí óúó èëÿ áàõàrëàr. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Ñÿí îíëàrûí çèëëÿòäÿí áîéóíëàrûíû áöêöá, àëòäàíàëòäàí, gèçëèí úÿhÿííÿì îäóíà áàõäûãëàrû hàëäà îíóí ãàáàüûíà gÿòèrèëäèêëÿrèíè g¤rÿúÿêñÿí. Èìàí gÿòèrÿíëÿr äåéÿúÿêëÿr: “Ùÿãèãÿòÿí ÿñë çèéàí ÷ÿêÿíëÿr ãèéàìÿò göíö ¤çëÿrèíè âÿ àèëÿëÿrèíè çèéàíà óüràäàíëàräûr!” Áèëèí êè, çàëûìëÿr äàèìè ÿçàá è÷èíäÿ îëàúàãëàr” (“Øórà”, 45).
Úÿhÿííÿìÿ gèrèø, ãàrøûëàíìà âÿ úÿhÿííÿìèí ãàòëàrû Ñîíäà úÿhÿííÿìèí ãàïûñûíà ÷àòûrëàr. Ãóràíäà îëàúàã hàäèñÿëÿr áåëÿ õÿáÿr âårèëèr: “Êàôèrëÿr äÿñòÿ-äÿñòÿ úÿhÿííÿìÿ ñöröêëÿíÿúÿêëÿr. Íÿhàéÿò, îrà ÷àòûíúà îíóí ãàïûëàrû à÷ûëàúàã âÿ úÿhÿííÿì g¤çÿò÷èëÿrè îíëàrà äåéÿúÿêëÿr: “Ìÿgÿr ñèç ¤ç è÷ÿrèíèçäÿí Rÿááèíèçèí àéÿëÿrèíè îõóéàí, ñèçè áó göíöíçÿ ãîâóøàúàüûíûçëà ãîrõóäàí ïåéüÿìáÿrëÿr gÿëìÿìèøäèìè?” Îíëàr èñÿ: “Áÿëè, gÿëìèøäè, ëàêèí ÿçàá ñ¤çö áèç êàôèrëÿr áàrÿñèíäÿ âàúèá îëäó!” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêëÿr. Áåëÿ äåéèëÿúÿê: “Gèrèí úÿhÿííÿìèí ãàïûëàrûíà, îràäà ÿáÿäè ãàëìàã ö÷öí!” Òÿêÿááör g¤ñòÿrÿíëÿrèí ìÿñêÿíè íåúÿ äÿ ïèñäèr!” (“Çóìÿr”, 71-72). Úÿhÿííÿìèí ãàïûëàrû èñÿ hÿr áèr êàôèr ãróïó ö÷öí õöñóñè îëàràã âÿä åäèëìèøäèr. Èíñàíëàr Àëëàhà ãàrøû öñéàíëàrûíûí øèääÿòèíÿ g¤rÿ òÿñíèô îëóíóá ñèíèôëÿrÿ àérûëìûøëàr. Úÿhÿííÿìäÿ äÿ Ãóràíäà áèëäèrèëÿí éårëÿrÿ âÿ ãàçàíäûãëàrû göíàhëàrà g¤rÿ ôÿrãëè ÿçàá òÿáÿãÿëÿrèíÿ éårëÿøäèrèëÿúÿêëÿr. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Àëëàh áóéóràúàã: “Ñèçäÿí ÿââÿë gÿëèá gåòìèø úèí âÿ èíñàí òàéôàëàrû èëÿ áèrëèêäÿ úÿhÿííÿìÿ gèrèí!” Ùÿr òàéôà 77
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
gèräèêúÿ äèíäàøûíà âÿ éà òàéôàäàøûíà ëÿíÿò îõóéàúàã. Íÿhàéÿò, hàìûñû áèrëèêäÿ úÿhÿííÿìäÿ òîïëàíäûüû çàìàí ñîírà gÿëÿíëÿr ÿââÿë gÿëÿíëÿr áàrÿñèíäÿ äåéÿúÿêëÿr: “Åé Rÿááèìèç! Áèçè àçäûràí áóíëàräûr. Áóíëàrà èêèãàò úÿhÿííÿì ÿçàáû âår!” Àëëàh áóéóràúàã: “Ùÿr áèrèíèçè èêèãàò ÿçàá g¤çëÿéèr, ëàêèí ñèç áèëìèrñèíèç!”” (“ßràô”, 38). Äègÿr áèr àéÿäÿ úÿhÿííÿì è÷èíäÿêè ôÿrãëè “òÿáÿãÿ”ëÿräÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèr: “Øöáhÿñèç êè, úÿhÿííÿì îíëàrûí hàìûñûíà âÿä îëóíìóø éåräèr! Úÿhÿííÿìèí éåääè ãàïûñû âàr. Ùÿr ãàïûäàí ìöÿééÿí áèr äÿñòÿ gèrÿr” (“Ùèúr”, 43-44). ßí àëò òÿáÿãÿäÿ éår àëàíëàr, áàøãà ñ¤çëÿ äåñÿê, ÿí á¤éöê ÿçàáëà ãàrøûëàøàíëàr èñÿ èìàí åòìÿäèêëÿrè hàëäà ì¤ìèí òÿãëèäè åòìÿéÿ ÷àëûøàí èêèöçëö “ìöíàôèãëÿr”äèr. Ãóràíäà áåëÿ äåéèëèr: “ßëáÿòòÿ, ìöíàôèãëÿrèí éårè úÿhÿííÿìèí ÿí àøàüû òÿáÿãÿñèíäÿäèr. Ñÿí hå÷ âàõò îíëàrà éàräûì åäÿí òàïà áèëìÿçñÿí!” (“Íèñà”, 145). Úÿhÿííÿì íèôrÿòëÿ äîëóäór, êàôèrëÿräÿí äîéìàç, áÿøÿrÿ ÿçàá âårìÿéÿ ñóñàìûøäûr. È÷èíÿ àòûëàí ÷îõ ñàéäà èíêàr÷ûéà áàõìàéàràã äàhà àròûüûíû èñòÿéÿr. “Î göí Áèç úÿhÿííÿìÿ: “Äîëäóíìó?” äåéÿúÿéèê, î èñÿ: “Éåíÿ âàrìû?” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêäèr” (“Ãàô”, 30). Áèr äÿôÿ éàõàëàäûüûíû ñîíñóçà ãÿäÿr òóòóá ñàõëàéàr. Àëëàh ¤ç Êèòàáûíà úÿhÿííÿìè áåëÿ òÿrèô åäèr: “Áèç îíó Ñÿãÿrÿ àòàúàüûã. Ñÿí íÿ áèëèrñÿí êè, íÿäèr Ñÿãÿr! Î, äîéìàç âÿ áóràõìàç! Î, èíñàíû éàíäûrûáéàõàr!” (“Ìöääÿñèr”, 25-29). ßëáÿòòÿ, úÿhÿííÿìÿ gèrèø åëÿ éåëëÿíÿ-éåëëÿíÿ áèr gèrèø äÿ äåéèëäèr. Éóõàrûäàêû àéÿéÿ g¤rÿ, êàôèrëÿr úÿhÿííÿìÿ “àòûëûrëàr”. Äègÿr áèr àéÿ èñÿ êàôèrëÿrèí úÿhÿííÿìÿ ÿäÿòÿí ÷¤ï êèìè “àòûëäûüû”íû áèëäèrèr (“Øóÿrà”, 94).
Êèëèäëÿíÿí ãàïûëàrûí àrõàñûíäàêû ñîíñóç hÿéàò Êàôèrëÿr úÿhÿííÿìÿ gèräèêëÿrè çàìàí úÿhÿííÿìèí ãàïûëàrû öçëÿrèíÿ áàüëàíûr âÿ ÿí äÿhøÿòëè ìÿíçÿrÿëÿrëÿ ãàrøûëàøûrëàr. Áèr àç ñîírà àòÿøÿ àòûëàúàãëàrûíû âÿ áóíóí äà ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿúÿéèíè áàøà äöøìöøëÿr. Ãàïûëàrûí áàüëàíìàñû àròûã áèr ÷ûõûøûí âÿ éà ãà÷ûøûí îëìàäûüûíû g¤ñòÿrèr. Àëëàh èíêàr÷ûëàrûí hàëûíû áåëÿ õÿáÿr âårèr: 78
Ùàróí Éÿhéà “Àéÿëÿrèìèçè èíêàr åäÿíëÿr èñÿ ÿìÿë äÿôòÿrëÿrè ñîë ÿëëÿrèíÿ âårèëÿíëÿräèr! Îíëàrû hÿr òÿrÿôè ãàïàëû úÿhÿííÿì g¤çëÿéèr!” (“Áÿëÿä”, 19-20). Öçëÿøäèêëÿrè ÿçàá Ãóràí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “á¤éöê áèr ÿçàá” (“Àëè-Èìràí”, 176), “øèääÿòëè ÿçàá” (“Àëè-Èìràí”, 4) âÿ “àúûãëû áèr ÿçàáäûr” (“Àëè-Èìràí”, 21). Èíñàíûí äöíéà hÿéàòûíäà ñàhèá îëäóüó ¤ë÷ö âÿ ïàràìåòrëÿr úÿhÿííÿì ÿçàáûíû òàì îëàràã äÿrê åòìÿéÿ êèôàéÿò åòìèr. Áèr íå÷ÿ ñàíèéÿ áåëÿ àòÿøÿ âÿ éà ãàéíàr ñóéà ä¤çìÿéÿí èíñàí ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿúÿê áèr àòÿø ÿçàáûíû àüëûíäà ëàçûì îëäóüó êèìè úàíëàíäûrà áèëìÿç. Ùÿòòà äöíéàäàêû àòÿøèí âåräèéè hÿr hàíñû áèr àürû úÿhÿííÿì ÿçàáûíûí øèääÿòè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿ áèëìÿç. Àëëàhûí ÿçàáûíûí hå÷ áèr áÿíçÿrè éîõäór: “Î göí Àëëàhûí åòäèéè ÿçàáû hå÷ êÿñ åäÿ áèëìÿç! Ùå÷ êÿñ Àëëàh êèìè çÿíúèrëÿéÿ áèëìÿç!” (“Ôÿúr”, 25-26). Ãóràíäà áèëäèrèëäèéèíÿ g¤rÿ, úÿhÿííÿìäÿêè òàì ìÿíàñû èëÿ áèr hÿéàò àíúàã hÿr àíû hÿròÿrÿôëè èøgÿíúÿëÿrëÿ äîëó îëàí áèr hÿéàòäûr. Úÿhÿííÿìäÿêè áó hÿéàò èñÿ rÿçèëëèéèí, ñÿôèëëèéèí, ôèçèêè âÿ ïñèõîëîæè ÿçèééÿòëÿrèí, èøgÿíúÿëÿrèí ÷îõ ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ òÿòáèã åòìÿëÿrèíäÿí òÿøêèë îëóíór. Úÿhÿííÿìäÿêè ÿçàáû äöíéàäàêû hÿr hàíñû áèr øåéëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê ÿëáÿòòÿ êè, ìöìêöí äåéèëäèr. Úÿhÿííÿì ÿhëè áåø hèññèééàò îrãàíû èëÿ äÿ ÿçàá ÷ÿêÿúÿê. G¤çö äÿhøÿòâårèúè âÿ èérÿíú ìÿíçÿrÿëÿr g¤rÿr; ãóëàüû ãîrõóíú âÿ àürûâårÿí ñÿñëÿr, óüóëòóëàr, góróëòóëàr, èíèëòèëÿr, áàüûròûëàr åøèäÿr; áóríó ÿí ïèñ âÿ èérÿíú ãîõóëàrëà äîëàr; äèëè ÿí èérÿíú äàäëàrû äàäàr, ÿí ä¤çöëìÿç àúûëàrû hèññ åäÿr; äÿrèñè âÿ áöòöí áÿäÿíè hÿòòà áèr höúåérÿñè äÿ ñàü ãàëìàäàí éàíàr, øèääÿòëè àürûàúûëàr è÷èíäÿ ãûârûëàr. Ùå÷ úör ¤ëöá éîõ îëìàç. Ãóràíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “úÿhÿííÿì îäóíà íåúÿ äÿ ñÿárëèäèrëÿr!” (“Áÿãÿrÿ”, 175). Äÿrèëÿr òÿçÿëÿíèr, ÿçàáäà hå÷ áèr êÿñèëìÿ âÿ éöígöëëÿøìÿ îëìàäàí åéíè èøgÿíúÿ ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿr. Éåíÿ Ãóràíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, àròûã êàôèrëÿr “èñòÿr ä¤çñöíëÿr, èñòÿr éîõ” (“Òór”, 16). ßí àç ôèçèêè àürûëàr ãÿäÿr øèääÿòëè ìÿíÿâè ÿçàáëàr äà âàräûr. Rÿçèë âÿ ïåøìàí îëàr, ÷àrÿñèçëèéèíè âÿ öìèäñèçëèéèíè äöøöíäöêúÿ örÿéè éàíàr, ãàí àüëàéàrëàr. Ñîíñóçëóã àüûëëàrûíà gÿëäèêúÿ ìÿhâ îëàrëàr. Åëÿ êè, ÿçàá áèr ìèëéîí èë ñîírà âÿ éà áèr ìèëéàrä èë ñîírà, éà äà òrèëéîíëàrëà èë ñîírà ñîíà ÷àòàúàã îëñà áó, îíóí ö÷öí á¤éöê áèr öìèä âÿ ñåâèíú ãàéíàüû îëàräû. Àììà ÿçàáûí 79
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
áèr äàhà hå÷ ñîíóíóí gÿëìÿéÿúÿéèíè, úÿhÿííÿìäÿí hå÷ áèr çàìàí ÷ûõûø îëìàéàúàüûíû áèëìÿéèí âåräèéè öìèäñèçëèê hèññè äöíéàäàêû hÿr hàíñû áèr öìèäñèçëèê hèññèëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿí áèr hèññäèr. Ãóràíäàêû òÿñâèrëÿräÿí áàøà äöøöëäöéöíÿ g¤rÿ, úÿhÿííÿì ïèñ ãîõóñó, äàr, góróëòóëó, ãàràíëûã, äóìàíëû, hàâàñûç âÿ êèìñÿñèç îëìàéàí ìÿêàíëàrû, höúåérÿëÿrè ãîâóràí èñòèëèéè, ÿí èérÿíú éåìÿê âÿ ñóëàrû, îääàí gåéèìëÿrè, êöë rÿígëè ìöhèòè èëÿ, ñîíñóçà ãÿäÿr àròàí ÿçàáû èëÿ ÿçàá ñÿíÿòèíèí ÿí èíúÿ òÿôÿrröàòûíà ãÿäÿr g¤ñòÿrèëÿí áèr ìÿêàíäûr. Áó ìöhèòè éàëíûç áÿçè úÿhÿòëÿrèíÿ g¤rÿ íöâÿ ìöhàrèáÿñèíäÿí ñîíràêû äöíéàíû òÿñâèr åäÿí ôèëìëÿräÿêè ãàràíëûã, ïèñ, èérÿíú ìÿíçÿrÿëÿrÿ áÿíçÿäÿ áèëÿrèê. ßëáÿòòÿ, áåëÿ áèr ìÿêàíäà îíà óéüóí îëàí áèr hÿéàòäàí áÿhñ åäèëèr. Úÿhÿííÿì ÿhëè åøèäÿr, äàíûøàr, ãà÷ìàüà ÷àëûøàr, îäà éàõûëàr, ÿçàáûíûí éöígöëëÿøäèrìÿñèíè èñòÿéÿr, ñóñàr, àúàr, ïåøìàíëûã hèññ åäÿr. Øöóró ÷îõ à÷ûãäûr. Áó ìöhèòäÿ úÿhÿííÿìëèêëÿr ïèñ âÿ èérÿíú ìÿêàíëàräà håéâàíëàr êèìè éàøàéàrëàr. Éåìÿê êèìè àíúàã çÿããóì àüàúûíû âÿ éà äàrû òèêàíûíû òàïà áèëÿrëÿr. È÷êè êèìè èñÿ èrèí, ãàí âÿ ãàéíàr ñóäàí áàøãà áèr øåéëÿrè éîõäór. Áó éåräÿ àëîâ îíëàrû hÿr òÿrÿôëÿrèíäÿí ÿhàòÿ åòìèøäèr. Éàíàí äÿrèëÿrèíèí éårèíÿ éåíèëÿrè éàràäûëûr. Áåëÿúÿ, îäóí âåräèéè àürû àràñûêÿñèëìÿç áèr øÿêèëäÿ, hå÷ éöígöëëÿøìÿäÿí äàâàì åäÿr. Äÿrèëÿrè éàíûá ò¤êöëìöø, ÿëëÿrè éàíìûø, áöòöí âöúóäëàrû éàíûã, ãàí, èrèí è÷èíäÿ îëäóüó hàëäà çÿíúèrëÿrÿ âóróëór âÿ ãûrìàíúëàíûrëàr. Áîéóíëàrû çÿíúèrëÿíèr, ÿëëÿrè áîéóíëàrûíà áàüëû îëàràã äàr éårëÿrÿ àòûëûrëàr. Çÿáàíèëÿr òÿrÿôèíäÿí îääàí îëàí éàòàãëàrà éàòûrûëûrëàr, öçÿrëÿrèíÿ ¤ròäöêëÿrè ¤ròöê áåëÿ îääàíäûr. Áó ÿçàáëàräàí ãóròóëà áèëìÿê ö÷öí àràñûêÿñèëìÿäÿí ôÿréàä åäÿrëÿr, éàëâàràrëàr, àììà ¤çëÿrèíÿ úàâàá áåëÿ âårèëìÿç. ßí àçû áèr göíëöê äÿ îëñà ÿçàáëàrûíûí éöígöëëÿøìÿñèíè èñòÿéÿrëÿr, àììà éåíÿ rÿçèë äóróìëà âÿ ÿçàáëà ãàrøûëàøàrëàr. Úÿhÿííÿìäÿ áöòöí áó îëàíëàr äÿãèã îëàí áèr hÿãèãÿòäèr. Áó göí äöíéàäà éàøàäûüûìûç hÿéàò ãÿäÿr, hÿòòà äàhà ÷îõ hÿãèãÿòäèr. Àëëàhà îíóí òàì îëàràã èñòÿäèéè êèìè äåéèë, áèr àç èáàäÿò åäÿíëÿr (“Ùÿúú”, 11); “íåúÿ îëñà Àëëàh áàüûøëàéàr” äåéÿrÿê göíàh èøëÿéèá ÿçàáäà ìöÿééÿí áèr ìöääÿò ãàëàúàãëàrûíû óìàíëàr (“Àëè-Èìràí”, 24); Àëëàhäàí áàøãà òàírûëàr ÿëäÿ åäÿrÿê ïóë, ìÿíôÿÿò, êàréårà êèìè àíëàéûøëàrû hÿéàòëàrûíûí ìÿãñÿäè hàëûíà 80
Ùàróí Éÿhéà gÿòèrÿíëÿr; Àëëàhûí äèíèíè ¤ç èñòÿêëÿrèíÿ g¤rÿ äÿéèøäèrÿíëÿr; Ãóràíû øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿrèíÿ g¤rÿ èçàh åäÿíëÿr; èìàíäàí ñîírà èíêàr åäÿíëÿr, áèr ñ¤çëÿ, áöòöí êàôèrëÿr, ìöørèêëÿr âÿ ìöíàôèãëÿr hàìûñû úÿhÿííÿìÿ àòûëàúàãëàr. Áó, Àëëàhûí äÿãèã áèr ñ¤çöäör âÿ áàø âårÿúÿêäèr: “ßgÿr Áèç èñòÿñÿéäèê, hÿr êÿñè äîüró éîëà ñàëàräûã. Ëàêèí Ìÿí: “Úÿhÿííÿìè ìöòëÿã áöòöí úèíëÿr âÿ èíñàíëàrëà äîëäóràúàüàì!” ñ¤çöíö går÷ÿê îëàràã äåìèøÿì”” (“Ñÿúäÿ”, 13). Áó èíñàíëàr äà úÿhÿííÿì ö÷öí õöñóñè îëàràã éàràäûëìûøäûr: “Áèç úèíëÿräÿí âÿ èíñàíëàräàí áèr ÷îõóíó úÿhÿííÿì ö÷öí éàràòäûã. Îíëàrûí ãÿëáëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàr. Îíëàrûí g¤çëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà g¤rìÿçëÿr. Îíëàrûí ãóëàãëàrû âàräûr, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿr. Îíëàr håéâàí êèìèäèrëÿr, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëèëäèrëÿr. Ãàôèë îëàíëàr äà ìÿhç îíëàräûr!” (“ßràô”, 179).
Àòÿøèí ÿçàáû Úÿhÿííÿìäÿêè áó hÿéàòûí è÷èíäÿ ÿí á¤éöê âÿ ÿñàñ ÿçàá øöáhÿñèç êè, àòÿø, àëîâ, îääór. Îäóí úÿhÿííÿìèí õàràêòårèê õöñóñèééÿòè îëìàñû îíóí èíñàíûí âàrëûüûíû éîõ åäÿí áèr öíñör îëìàñûíäàí ãàéíàãëàíûr. Îä èíñàí âöúóäóíóí ÿí äÿrèí í¤ãòÿëÿrèíÿ, Ãóràí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “höúåérÿëÿrèíÿ” ãÿäÿr èøëÿéÿí áèr ÿçàáäûr. Úÿhÿííÿì ÿhëè úÿhÿííÿìäÿ “àëîâëó àòÿø” (“Ìÿàrèú”, 15), ãÿçÿáëè, “àëîâëàíàí áèr àòÿø” (“Ôórãàí”, 11) áó àòÿøèí è÷èíÿ àòûëàr âÿ ÷ûüûròûëû ôÿréàäëà éàíàrëàr. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Òÿrÿçèñè éöígöë gÿëÿí êèìñÿíèí ìÿñêÿíè èñÿ Ùàâèéÿ îëàúàãäûr. Áèëèrñèíèçìè, Ùàâèéÿ íÿäèr?! Î, ÷îõ ãûçìàr áèr àòÿøäèr!” (“Ãàrèÿ”, 8-11). Àéÿäÿí äÿ g¤röíäöéö êèìè, àòÿø úÿhÿííÿìèí hÿr éårèíè áöröìöøäör. Áó ÷óõóräà àòÿøäÿí ãîróíàíëàr, àòÿøèí ÷àòìàäûüû áèr éår éîõäór. Êàôèr äègÿr ôèçèêè âÿ róhè èøgÿíúÿëÿrÿ òàáå îëàrêÿí äÿ hÿéàòûíûí hÿr àíûíäà àòÿøëÿ ãàrøûëàøûr. Àòÿø ñîí äÿrÿúÿ á¤éöêäör. Ãóràí áó àòÿøèí á¤éöêëöéöíö âÿ øèääÿòèíè èôàäÿ åäÿrêÿí àòÿøèí ãûüûëúûìëàrû hàããûíäà “ñàràé” âÿ “äÿâÿ ñöröëÿrè” áÿíçÿòìÿëÿrèíè èøëÿäèr. “Î göí âàé hàëûíà éàëàí ñàéàíëàrûí! “Gèrèí éàëàí håñàá åòäèéèíèç úÿhÿííÿì ÿçàáûíûí è÷èíÿ! Gèrèí ö÷ ãîëà àérûëìûø 81
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ê¤ëgÿñèíÿ!” Î, íÿ ê¤ëgÿëèê îëàr, íÿ äÿ àëîâäàí ãîróéàr. Î, áèr ñàràé áîéäà ãûüûëúûìëàr ñà÷àr. Î ãûüûëúûìëàr ñàíêè äÿâÿ ñöröëÿrèäèr” (“Ìörñÿëàò”, 28-33). Êàôèrëÿr àòÿøäÿí ãà÷ìàã, îíäàí ãóròóëìàã ö÷öí áöòöí göúëÿrèíè ñÿrô åäÿrëÿr. Àììà ãà÷ìàëàrûíà èçí âårèëìÿç. Î, åëÿ áèr àòÿøäèr êè, “÷àüûrûr öç ä¤íäÿrÿíè” (“Ìÿàrèú”, 17). Áàøãà áèr àéÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèr: “Ôàñèãëÿrÿ gÿëäèêäÿ èñÿ îíëàrûí ìÿñêÿíè úÿhÿííÿì îäóäór. Îíëàr hÿr äÿôÿ îääàí ÷ûõìàã èñòÿäèêäÿ éåíÿ îrà ãàéòàrûëàúàã âÿ îíëàrà: “Äàäûí éàëàí håñàá åòäèéèíèç úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíû!” äåéèëÿúÿêäèr” (“Ñÿúäÿ”, 20). Áåëÿ áèr îääà éàíàíëàrûí òÿñÿââör åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíèç ÷ûüûròû âÿ èíèëòèëÿrè áåëÿ úÿhÿííÿì ÿhëè ö÷öí õöñóñè áèr ÿçàá ãàéíàüûäûr. Îràäà “ñöìöêëÿrè ñûíäûràí èíèëòè, àh-íàëÿ g¤çëÿéèr” (“ßíáèéà, 100). Áàøãà áèr àéÿéÿ g¤rÿ èñÿ “áÿäáÿõò îëàíëàr îä è÷ÿrèñèíäÿ ãàëàúàãëàr. Îíëàrû îràäà àh-ôÿréàä g¤çëÿéèr” (“Ùóä”, 106). Àòÿø ä¤çöëìÿç áèr àürûäûr. Èíñàí áèr êèárèò ÷¤ïöíöí àëîâóíà áåëÿ áàrìàüûíû áèr ñàíèéÿ òóòà áèëìÿç. Ãîrõóíú áèr àürû hèññ åäÿr. Àíúàã áó äöíéàäà áó âÿ áÿíçÿr øÿêèëëÿräÿ hèññ åòäèéèìèç àòÿø ÿçàáû úÿhÿííÿìäÿêèíèí éàíûíäà ÷îõ çÿèôäèr. Çöíêè èíñàí äöíéàäà óçóí ìöääÿò éàíà áèëìÿç. ßgÿr éàíàí áèr àòÿøèí è÷èíÿ äöøìöøñÿ, 5-10 ñàíèéÿ è÷èíäÿ úàí âårÿr, àòÿøèí á¤éöê àürûñûíû ÷îõ ãûñà áèr àíäà éàøàéàr. Àíúàã úÿhÿííÿìäÿêè âÿçèééÿò ÷îõ ãîrõóíúäór, ÷öíêè îràäàêû àòÿø èíñàíû ¤ëäörìÿç, éàëíûç àürû ÷ÿêäèrÿr. Úÿhÿííÿì ÿhëè ÿáÿäè áèr øÿêèëäÿ äàâàì åäÿí áèr àòÿøèí è÷èíäÿ ñîíñóçà ãÿäÿr éàíàúàãäûr. Îíëàr áó ïrîñåñèí ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿúÿéèíè áèëìÿéèí âåräèéè ä¤çöëìÿç áèr ÷àrÿñèçëèê, öìèäñèçëèê âÿ áÿäáÿõòëèê è÷èíäÿäèrëÿr. ßçàáûí áàøãà òÿrÿôè äÿ êàôèrëÿrèí õöñóñè îëàràã öçëÿrèíèí éàíìàñûäûr. Èíñàíû ëîâüàëàíäûràí, îíó òÿêÿááörëÿíäèrÿí, áó òÿêÿááörëÿ ¤çöíö ãöñórñóç g¤rìÿñèíè òÿìèí åäÿí âöúóäóíóí ÿí ìöhöì éårè öçöäör. Çöíêè öç èíñàíà àérû áèr ôÿrä îëìà õöñóñèééÿòè ãàçàíäûrûr. “Ìÿí” äåéÿ òàíûíàí âàrëûüûí ÿí áÿëëè g¤ñòÿrèúèñè öçäör. Öç g¤çÿëëèê âÿ ÷èrêèíëèê àíëàéûøëàrûíûí ÿí ñûõ îëàràã òîïëàíäûüû éåräèr. Èíñàíëàr ãÿçåòëÿräÿ, éà äà òåëåâèçîräà öçö ÷îõ éàíìûø áèrèíè g¤räöêäÿ ìÿrhÿìÿòëÿ áèrëèêäÿ örïÿíÿrëÿr, èérÿíÿr âÿ ïèñ äóéüóëàr éàøàrëàr. Ñîírà Àëëàhäàí 82
Ùàróí Éÿhéà äèëÿéÿrëÿr êè, îíëàrû áåëÿ áèr ôÿëàêÿòäÿí ãîróñóí. Ùå÷ êèìñÿ áåëÿ áèr ôÿëàêÿòèí îíóí ¤ç áàøûíà äà gÿëìÿñèíè èñòÿìÿç. Çàòÿí ãûñà áèr ìöääÿòäÿ áó ìÿíçÿrÿ óíóäóëór. Àíúàã êöôröí ãÿôëÿòäÿ îëäóüó áèr øåé âàräûr êè, î äà îõøàr áèr àãèáÿòÿ àüûëëàrûíà gÿëìÿéÿúÿê ãÿäÿr ñörÿòëÿ àääûì-àääûì éàõûíëàøìàãäà îëìàëàrûäûr. Úÿhÿííÿìäÿêè àòÿø èíñàí âöúóäóíóí hÿr í¤ãòÿñèíÿ á¤éöê àürûëàr âårèr. Àììà èíñàíûí öçöíöí éàíìàñû àí àürûëûñûäûr. G¤çëÿr, ãóëàãëàr, áóróí, äèë âÿ äÿrèíèí, éÿíè áåø hèññèééàò îrãàíûíûí hàìûñûíûí åéíè àíäà îëäóüó òÿê âÿ ÿí ìöhöì íàhèéÿäèr öç. Èíñàí öçÿ äÿéÿí çÿráÿëÿrÿ ãàrøû ÷îõ hÿññàñäûr, ÿí êè÷èê áèr hÿrÿêÿòÿ øèääÿòëè âÿ ÷åâèê áèr råôëåêñëÿ úàâàá âårèr. Úÿhÿííÿìäÿ èñÿ öç îääà ãûçàräûëûr, ãàéíàr ñóëàrëà ï¤ròöëör. Àürûíûí ÿí ñûõ hèññ åäèëäèéè éårÿ ÿí àüûr èøgÿíúÿëÿr âårèëèr. Áó ÿçàá àéÿëÿräÿ áåëÿ òÿñâèr åäèëèr: “Öçëÿrè îääà ÷åârèëäèéè gór àíëàr: “Êàø Àëëàhà ìöòè îëàéäûã, Ïåéüÿìáÿrÿ èòàÿò åäÿéäèê!” äåéÿúÿêëÿr” (“ßhçàá”, 66). “ʤéíÿêëÿrè ãàòràíäàí îëàúàã, öç-g¤çëÿrèíè äÿ àòÿø áöröéÿúÿêäèr!” (“Èáràhèì”, 50). “Úÿhÿííÿì îäó îíëàrûí öçöíö éàíäûràr. Îíëàr îràäà äèøëÿrè àüàrìûø âÿçèééÿòäÿ äóràrëàr” (“Ìóìèíóí”, 104).
Úÿhÿííÿìèí îäóíëàrû, ãàéíàr ñó âÿ äàüëàíàí âöúóäëàr Êàôèrëÿrèí úÿhÿííÿì îäó è÷èíäÿ éàíìàñû áèëäèrèëÿrêÿí Ãóràíäà äèããÿòè úÿëá åäÿí äàhà áèr èôàäÿ èøëÿäèëèr. Áó èôàäÿéÿ g¤rÿ, êàôèrëÿr éàíà-éàíà “úÿhÿííÿìèí îäóíó” hàëûíà gÿëÿúÿêëÿr. Úÿhÿííÿìäÿ àòÿøèí ãîâóräóüó hÿr hàíñû áèr ÿøéà êèìè éàíìàçëàr. Êàôèrëÿrèí ¤çëÿrè àòÿøèí ¤çöíö, éàíàúàüûíû òÿøêèë åäèrëÿr: “Ùàãã éîëäàí ÷ûõàíëàr èñÿ úÿhÿííÿì ö÷öí îäóí îëàúàãëàr” (“Úèíí”, 15). Îäóíóí ¤çö àòÿøèí éàíäûràúàüû hÿr hàíñû áèr úèñìäÿí äàhà óçóí ìöääÿò, äàhà ÷îõ øèääÿòëÿ, è÷èí-è÷èí éàíàr. Êàôèrëÿr äÿ éàëàí ñàéäûãëàrû áó àòÿøèí îäóíó îëàrëàr. Àéÿëÿr áó hÿãèãÿòè áåëÿ õÿáÿr âårèr: “Åé èìàí gÿòèrÿíëÿr! ®çöíöçö âÿ ÿhëè-ÿéàëûíûçû åëÿ áèr îääàí ãîróéóí êè, îíóí éàíàúàüû èíñàíëàr âÿ äàøëàräûr...” (“Òÿhrèì”, 6). “Ùàããû èíêàr åäÿíëÿrèí íÿ ìàëëàrû, íÿ äÿ ¤âëàäëàrû 83
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
îíëàrû Àëëàh éàíûíäà hå÷ áèr øåéäÿí ãóròàrà áèëìÿç. ßëáÿòòÿ, îíëàr úÿhÿííÿì îäóíóí éàíàúàüûäûrëàr!” (“Àëè-Èìràí”, 10). “Ñèç âÿ Àëëàhäàí ãåérè èáàäÿò åòäèéèíèç áöòëÿr èñÿ úÿhÿííÿìäÿ éàíàúàãñûíûç. Ñèç úÿhÿííÿìÿ âàrèä îëàúàãñûíûç!” (“ßíáèéà”, 98). Îäóí éårèíÿ êå÷ÿí èíñàíëàrëà éàíàøû áèr äÿ îä éàíäûrìàã ö÷öí èñòèôàäÿ îëóíàí hÿãèãè îäóíëàr âàräûr. Àíúàã áóràäà äà ôÿrãëè áèr ÿçàá éàøàíàr. Äöíéàäà èêÿí äîñò, ìÿñÿëÿí, ÿr-àrâàä îëàí èíêàr÷ûëàr áèr-áèrèíèí àòÿøèíÿ îäóí äàøûéàrëàr. Ãóràíäà ßáó Ëÿhÿáäÿí âÿ îíóí àrâàäûíäàí áåëÿ áÿhñ åäèëèr: “ßáó Ëÿhÿáèí ÿëëÿrè ãóróñóí, ãóróäó äà! Îíà íÿ ìàëä¤âëÿò ôàéäà âårÿúÿê, íÿ äÿ ãàçàíäûüû. Î, àëîâëó àòÿøÿ gèrÿúÿêäèr. Îíóí îäóí äàøûéàí ¤ârÿòè äÿ hÿì÷èíèí! Îíóí áîüàçûíäà õórìà ëèôèíäÿí h¤röëìöø èï îëàúàãäûr!” (“Òÿááÿò”, 1-5). Áó, äöíéàäàêû áöòöí ìöíàñèáÿòëÿrèí ãîïìàñû äåìÿêäèr. Äöíéàäà èêÿí áèr-áèrèíè ÷îõ ñåâäèêëÿrèíè ñ¤éëÿéÿí âÿ áèrëèêäÿ Àëëàhà ãàrøû öñéàí åäÿí êàôèrëÿr úÿhÿííÿìäÿ áèr-áèrèíèí àòÿøèíè á¤éöäÿrëÿr. Áóràäà òàì áèr õÿéàíÿòäÿí áÿhñ åäèëèr. Àëëàhäàí áàøãà äîñò áèëäèêëÿrè áöòöí äîñòëàr, ÿí éàõûíëàrû, hÿéàò éîëäàøëàrû äà äàõèë îëìàãëà áèr-áèrèíÿ äöøìÿí îëìóøëàr. Úàíëû âÿ úàíñûç îäóíëàrëà áó øÿêèëäÿ éàíàí àòÿø áèr äÿ êàôèrëÿrè áèøèrÿí ñóëàrû ãàéíàäàr. Èíñàíûí ÿí á¤éöê îrãàíû âöúóäóíó òàìàì ¤ròÿí, îíóí hèññ åòìÿñèíè, ç¤âã àëìàñûíû òÿìèí åäÿí äÿrèñèäèr. Äÿrèíèí ãàëûíëûüû áèr íå÷ÿ ìèëëèìåòr îëìàç. Úèíñè îrãàíëàrû äà äàõèë îëìàãëà èíñàíûí ÿí ÷îõ äÿéÿr âåräèéè öçö, ÿëëÿrè, ãîëëàrû, àéàãëàrû âÿ êöôröí göíàh èøëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí äègÿr áöòöí îrãàíëàrû äÿrè òÿrÿôèíäÿí ¤ròöëìöøäör. Èíñàí äÿrèñè á¤éöê ç¤âã ãàéíàüû îëà áèëäèéè êèìè åéíè çàìàíäà hÿññàñëûüû öçöíäÿí ÿí á¤éöê àürû ãàéíàüû äà îëà áèëÿr. Äÿrèíèí ÿí çÿèô îëäóüó í¤ãòÿ èñÿ àòÿøÿ âÿ ãàéíàr ñóëàrà ãàrøû îëàí çÿèôëèéèäèr. Àòÿø äÿrèíè ãîâóróáéàíäûràr, ãàéíàr ñó èñÿ áèøèrÿr. Ãàéíàr ñó èíñàíûí äÿrèñèíè hÿòòà áèr í¤ãòÿäÿ äÿ áîø áóràõìàäàí áöò¤â áöröéÿr. Èíúÿ äÿrèíè ãàáàräûr, äÿrè èëòèhàáëà øèøÿr, ñó òîïëàíàr âÿ ïàròëàéàr, áåëÿúÿ ä¤çöëìÿç áèr ÿçàáà ñÿáÿá îëàr. Äöíéàäàêû ôèçèêè g¤çÿëëèéè, göúö, ãöââÿòè, ì¤âãåéè, ø¤hrÿòè, hå÷ áèr øåéè èíñàíû ãàéíàr áèr ñóéà ãàrøû ä¤çöìëö åòìÿç. Ãóràí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “Îíëàrû êöôr åòäèêëÿrèíÿ g¤rÿ ãàéíàr ñó âÿ øèääÿòëè áèr ÿçàá 84
Ùàróí Éÿhéà g¤çëÿéèr!” (“ßíàì”, 70). Áàøãà áèr àéÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèr: “ßgÿr ¤ëÿí êèìñÿ éàëàí éàéàíëàräàí âÿ hàãã éîëäàí àçàíëàräàíäûrñà, îíà ãàéíàr ñó çèéàôÿòè âårèëÿúÿê. Âÿ ¤çö äÿ úÿhÿííÿìÿ àòûëàúàãäûr. Øöáhÿñèç êè, áó, òÿêçèáîëóíìàç hÿãèãÿòäèr!” (“Âàãèÿ”, 92-95). Áàøãà áèr éåräÿ èñÿ êàôèrëÿr âårèëÿúÿê ãàéíàr ñó ÿçàáû áåëÿ áèëäèrèëèr: “Îíó òóòóá úÿhÿííÿìèí òÿí îròàñûíà ñöröéöí! Ñîírà áàøûíà ÿçàá îëàràã ãàéíàr ñó ò¤êöí! Áóíó äàä áèr, g¤rÿê! Ñÿí êè, ÷îõ ãöââÿòëè, ì¤hòÿrÿì áèr øÿõñ èäèí! Áó, øÿêê åòäèéèíèç ÿçàáäûr!” (“Äóõàí”, 47-50). Áóíëàrûí éàíûíäà àòÿø ÿçàáûíûí áÿçè ôÿrãëè í¤âëÿrè âàräûr. Áóíëàräàí áèrè äÿ úÿhÿííÿì ÿhëèíèí âöúóäëàrûíûí îääà ãûçäûrûëàí ìåòàëëàrëà äàüëàíìàñûäûr. Àíúàã ¤çëÿrèíè äàüëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê áó ìåòàëëàr äöíéàäà èêÿí Àëëàhà øÿrèê ãîøäóãëàrû ìàë-ìöëêëÿrèäèr: “Ãûçûë-göìöø éûüûá îíó Àëëàh éîëóíäà õÿrúëÿìÿéÿíëÿrè øèääÿòëè áèr ÿçàáëà ìöæäÿëÿ! Î göí éûüäûãëàrû ãûçûëgöìöø úÿhÿííÿì àòÿøèíäÿ ãûçäûrûëûá àëûíëàrûíà, á¤éörëÿrèíÿ âÿ êörÿêëÿrèíÿ äàü áàñûëàúàã. Äå êè: “Áó, ñèçèí ¤çöíöç ö÷öí éûüûá ñàõëàäûüûíûç ìàëëàräûr. Éûüäûüûíûçû äàäûí!”” (“Ò¤âáÿ”, 34-35).
Úÿhÿííÿìäÿêè áàøãà ÿçàáëàr Úÿhÿííÿì ÿêñÿr èíñàíûí çÿíí åòäèéè êèìè éàëíûç áèr úör “íÿhÿíg ñîáà” äåéèë. Úÿhÿííÿìÿ gåäÿí èíñàíëàr îääà éàíàúàãëàr. Áó, äîüróäór. Àììà úÿhÿííÿìäÿ îëàí òÿê øåé éàëíûç àòÿø äåéèë. Îràäà èíñàíà hÿì ôèçèêè, hÿì äÿ ïñèõîëîæè òÿrÿôäÿí ÿçàá âårÿí ÷îõ ìöõòÿëèô öñóëëàr âàr. Äöíéàäà èøgÿíúÿ ö÷öí ÷îõ ôÿräè öñóë âÿ âàñèòÿëÿrèí îëäóüóíó áèëèrèê. Çîõ ãóráàí áó èøgÿíúÿëÿr çàìàíû éà øèêÿñò ãàëàr, éà äà àürûäàí ¤ëÿr. Ñàü ãàëàíëàr èñÿ ÿñàñÿí àüûë úÿhÿòäÿí ñàüëàìëûüûíû ãèñìÿí, hÿòòà áÿçÿí òàìàìèëÿ èòèrèrëÿr. Ëàêèí áó äöíéàäàêû èøgÿíúÿ öñóëëàrû úÿhÿííÿìäÿêèëÿrÿ íèñáÿòÿí ìöãàéèñÿåäèëìÿç äÿrÿúÿäÿ éöígöëäör. Úÿhÿííÿìäÿ ÷îõ ôÿrãëè, ÷îõ èíêèøàô åòìèø èøgÿíúÿ öñóëëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê. Äöíéàäà áÿäÿíèíÿ åëåêòrèê âårèëÿrÿê èøgÿíúÿéÿ ìÿróç ãîéóëàí áèr èíñàíû äà, åëåêòrèêè äÿ, èíñàíûí åëåêòrèêëÿ áàüëû îëàí àürû hèññëÿrèíè äÿ Àëëàh éàràòìûøäûr. Ùÿëÿ èíñàíà àürû âårÿúÿê áèr ÷îõ áèëèíìÿéÿí ãàéíàã âÿ èíñàíûí áèëèíìÿéÿí áèr ÷îõ çÿèô òÿrÿôëÿrè 85
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
âàr. Àëëàh éàràòäûüû ãóëëàrûíûí çÿèôëèêëÿrèíè ÿí éàõøû áèëÿíäèr. Áó çÿèô é¤íëÿrèíÿ g¤rÿ ÿí ÷îõ àürûíû äà éåíÿ Àëëàh âårÿúÿêäèr. Áó, “Ìóàççèá” (ÿçàá âårÿí) âÿ “Ãàhhàr” (ãÿhråäèúè) îëàí Àëëàhûí ãàíóíóäór. Ãóràí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, úÿhÿííÿìäÿ ÿçàá hÿr òÿrÿôäÿí gÿëèr. ®çëÿrèíè ÿçàáäàí ãîróìàüà ôörñÿòëÿrè éîõäór, ÿçàá hÿr òÿrÿôäÿí îíëàrû ÿhàòÿ åäèr. Öñòëÿrèíäÿí, àëòëàrûíäàí gÿëÿí ÿçàáû ãîâìàüà göú ÷àòäûrà áèëìÿçëÿr. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Îíëàr ñÿíäÿí ÿçàáûí òåç gÿëìÿñèíè èñòÿéèräëÿr. Ùÿãèãÿòÿí êàôèrëÿrè áöröéÿúÿêäèr! Î göí ÿçàá îíëàrû áàøëàrûíûí öñòöíäÿí, àéàãëàrûíûí àëòûíäàí ñàràúàãäûr. Àëëàh îíëàrà: “Åòäèéèíèç ÿìÿëëÿrèí úÿçàñûíû äàäûí!” äåéÿ áóéóràúàãäûr” (“ßíêÿáóò”, 54-55). Áóíäàí ÿëàâÿ, úÿhÿííÿìäÿ îëàí âÿ áèçèì áó àíäà áèëìÿäèéèìèç áàøãà ÿçàá ãàéíàãëàrû äà Ãóràíäà áó øÿêèëäÿ õÿáÿr âårèëèr: “Úÿhÿííÿì g¤çëÿéèí. Îíëàr îrà âàñèë îëàúàãëàr. Î, íåúÿ äÿ ïèñ áèr ìÿñêÿíäèr! Áó, ãàéíàr ñó âÿ èrèíäèr. Ãîé îíó äàäñûíëàr! Îíà áÿíçÿr äàhà áàøãà-áàøãà ÿçàáëàr âàräûr” (“Ñàä”, 56-58). Áó àéÿäÿí âÿ äègÿr àéÿëÿräÿí úÿhÿííÿìäÿêè ÿçàáûí ÷îõ ôÿrãëè í¤âëÿrè îëà áèëÿúÿéèíè áàøà äöøöröê. Áóíëàrûí àòÿø, rÿçèëëèê êèìè ÿí áÿëëè îëàíëàrû àéÿëÿräÿ áèëäèrèëìèøäèr, àììà göìàí êè, úÿhÿííÿìäÿ hÿëÿ áàøãà ÷îõ ÿçàá âÿ èøgÿíúÿ í¤âëÿrè äÿ âàr. Ìÿñÿëÿí, îä âÿ ãàéíàr ñóéóí éàíûíäà âÿhøè håéâàíëàrûí höúóìó, ÿãrÿáëÿr, á¤úÿêëÿr âÿ èëàíëàrëà äîëó îëàí áèr ÷óõórà àòûëìàã, àú ñè÷îâóëëàrûí höúóìóíà ìÿróç ãàëìàã, äèrè èêÿí ãóräëàìûø éàràëàrà ñàhèá îëìàã âÿ áóíëàräàí äà àròûã òÿñÿââör åäèëìÿç äÿrÿúÿäÿ áöòöí ÿçàá ãàéíàãëàrû, hÿì äÿ hàìûñû åéíè àíäà îëà áèëÿr.
Èñòè, ãàràíëûã, äóìàí âÿ äàrëûã Äöíéàäà èíñàíà ÿí ÷îõ ñûõûíòû âårÿí ìöhèòëÿr äàr, ïèñ, ãàràíëûã âÿ èñòè ìöhèòëÿräèr. Çîõ èñòè, íÿìëè ìöhèò èíñàíû áîüàr, éöêñÿê íÿì ÿí ÿñàñ åhòèéàú îëàí òÿíÿôôöñö ÷ÿòèíëÿøäèrÿr. Íÿôÿñ àëìàìàã èíñàíû øèääÿòëè øÿêèëäÿ òÿígíÿôÿñ åäèr, örÿéèíè ñûõûr. Çîõ èñòè âÿ íÿìëè hàâàëàräà ê¤ëgÿ áåëÿ èíñàíû ràhàòëàøäûrìàç. G¤röíìÿéÿí, àììà ãàëûí áèr òÿáÿãÿ èíñàíûí hÿr òÿrÿôèíè ÿhàòÿ åäèr, íÿôÿñ áîróñóíäàí gèrèá ñèíÿñèíè ñûõûr. Èíñàí ëöêñ ñàóíàëàräàêû éöêñÿê èñòèëèéÿ âÿ röòóáÿòÿ ÷îõ ãûñà áèr ìöääÿò 86
Ùàróí Éÿhéà ä¤çÿ áèëÿr. Îí äÿãèãÿ ñûõ áóõàr àëòûíäà ãàëìàüà ä¤çìÿéÿí áèrèñè ñàóíàäà ãàëñà, ãûñà áèr ìöääÿò ÿrçèíäÿ hàëû àüûrëàøûr. Áèr àç äà ãàëñà, röòóáÿòäÿí âÿ èñòèëèêäÿí ãûârûëàràã ¤ëÿr. Úÿhÿííÿìäÿ äÿ áó áîüóúó àòìîñôår ÷îõ ñûõ áèr øÿêèëäÿ hàêèìäèr. Äöíéàäà èñòèëèéÿ ãàrøû áèr ÷îõ òÿäáèrëÿr g¤rÿí èíñàí úÿhÿííÿìäÿ ÷àrÿñèçäèr. Ìöhèò ÿí èñòè ÷¤ëäÿí äàhà èñòè, ÿí ãàràíëûã, hàâàñûç höúåérÿëÿrèíäÿí äàhà ñûõûíòûâårèúè âÿ ïèñäèr. Èñòè èíñàíûí ÿí êè÷èê ïàr÷àñû îëàí höúåérÿëÿrèíÿ ãÿäÿr èøëÿéèr. Êàôèrëÿr ö÷öí ãîâóróúó èñòèëèéÿ ãàrøû áèr ãîróéóúó, gåíèøëÿìÿ âÿ éà ñÿrèíëÿìÿ èìêàíû éîõäór. Ãóràíäà úÿhÿííÿì ÿhëèíèí áó hàëûíäàí áåëÿ áÿhñ åäèëèr: “Ñîë òÿrÿô ñàhèáëÿrè! Êèìäèr îíëàr?! Îíëàr ñÿìóì éåëè âÿ ãàéíàr ñó è÷èíäÿ, ãàïãàrà äóìàí ê¤ëgÿñèíäÿ îëàúàãëàr! Î ê¤ëgÿ íÿ ñÿrèí, íÿ äÿ õîøàgÿëÿíäèr” (“Âàãèÿ”, 41-44). “Î göí âàé hàëûíà éàëàí ñàéàíëàrûí! “Gèrèí éàëàí håñàá åòäèéèíèç úÿhÿííÿì ÿçàáûíûí è÷èíÿ! Gèrèí ö÷ ãîëà àérûëìûø ê¤ëgÿñèíÿ!” Î, íÿ ê¤ëgÿëèê îëàr, íÿ äÿ àëîâäàí ãîróéàr” («Ìörñÿëàò”, 28-31). Áó úör áîüóúó áèr àòìîñôår è÷èíäÿ áèr äÿ äàr áèr éårÿ ñîõóëìàã ÿçàáû âàr. Áèr àéÿäÿ êàôèrëÿrÿ òÿòáèã îëóíàúàã áèr úÿçà áåëÿ áèëäèrèëèr: “Îíëàr ÿëëÿrè áîéóíëàrûíà áàüëû âÿçèééÿòäÿ î àòÿøäÿí äàr áèr éårÿ àòûëäûãëàrû çàìàí ¤ëöì äèëÿéÿrëÿr. Áó göí ¤çöíöçÿ áèr ¤ëöì äèëÿìÿéèí, ÷îõ ¤ëöì äèëÿéèí!” (“Ôórãàí”, 13-14). Áó äöíéàäà äàr áèr éåräÿ ãàïàëû âÿçèééÿòäÿ ãàëìàã hÿãèãÿòÿí äÿ èíñàíû äÿëè åäÿúÿê ãÿäÿr òÿígíÿôÿñ åäÿí áèr ÿçàáäûr. Äàr áèr êàìåràäà hÿáñ göíàhêàrëàrà âårèëÿí àüûr úÿçàëàräàí áèrèäèr. Éîë ãÿçàëàrûíäà ïàr÷àëàíìûø áèr ìàøûíûí è÷èíäÿ ñààòëàrëà ñûõûëûá ñàü ãàëàí ãÿçàäà çÿäÿëÿíëÿrèí âÿçèééÿòè, áèr çÿëçÿëÿ âÿ éà ñöröøìÿ íÿòèúÿñèíäÿ òîrïàã àëòûíäà ãàëàí èíñàíëàrûí ÷àrÿñèçëèéè ÿí á¤éöê ôÿëàêÿòëÿräÿí áèrè håñàá îëóíór. Ëàêèí áó êèìè íöìóíÿëÿr úÿhÿííÿìäÿêè ìöhèòëÿ ìöãàéèñÿäÿ îëäóãúà éöígöëäör. ßí ìöhöì îëàíû áóäór êè, ÷¤êöíòöëÿr àëòûíäà ãàëàí âÿ éà îõøàr áèr éåräÿ ñûõûëàí èíñàí éà áèr ìöääÿò ñîírà øöóróíó èòèrèá ¤ëör, éà äà áèr ìöääÿò ñîírà õèëàñ îëóíór. Íÿòèúÿäÿ ÷ÿêèëÿí àürûíûí áèr ñîíó, áèòìÿ çàìàíû âàräûr. Ëàêèí úÿhÿííÿìäÿ íÿ áèr ñîí âàr, íÿ äÿ áèr öìèä. Ïèñ, éàíäûrûúû, hàâàñûç, ãàràíëûã, äóìàíëû áèr àòìîñôåräÿ, ¤çö äÿ 87
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ÿëëÿrè áîéíóíà áàüëàíàí âÿ äàr, åíñèç áèr éårÿ ñîõóëìóø èíêàr÷û ñóäà áîüóëàí áèr èíñàí êèìè ä¤çöëìÿç áèr ÿçèééÿò ÷ÿêÿr. Çàïàëàéûr, ÷ûrïûíûr, ãóròóëìàüà ÷àëûøûr, àììà òÿrïÿíÿ áèëìèr. Ñîíäà àéÿäÿ áèëäèrèëäèéè êèìè, ¤ëöá éîõ îëìàüû èñòÿéèr. Àíúàã áó äà ìöìêöí äåéèë. Ñîõóëäóüó î äàr éåräÿ äöíéà ¤ë÷öñö èëÿ àéëàr, èëëÿr, áÿëêÿ äÿ ÿñrëÿr áîéó ãàëàúàã, gåäÿrÿê àròàí áèr ñûõûíòû è÷èíäÿ áèr äÿôÿ éîõ îëìàüû èñòÿéÿúÿêäèr. Îràäàí ÷ûõàrûëàrêÿí èñÿ ãóròóëóøà äåéèë, úÿhÿííÿìèí áàøãà áèr ÿçàáûíà àïàrûëàúàã.
Éåìÿêëÿr, è÷êèëÿr âÿ gåéèìëÿr Äöíéà Àëëàh òÿrÿôèíäÿí èíñàí ö÷öí ñàéñûç ëÿççÿòëè âÿ éà ãèäàëàíäûrûúû ÿrçàãëàrëà äîëäóróëìóøäór. Ôÿrãëè ëÿççÿòäÿêè ÿòëÿr, úöráÿúör rÿíg, äàä âÿ ãîõóäàêû ìåéâÿ âÿ òÿrÿâÿçëÿr, áàëäàí ñöäÿ ãÿäÿr îëàí håéâàí ìÿíøÿëè ÿrçàã ìÿhñóëëàrû, hÿòòà ÿäâèééàòëàr Àëëàh òÿrÿôèíäÿí èíñàí ö÷öí õöñóñè îëàràã éàràäûëìûø âÿ äöíéà âàr îëäóüó göíäÿí åòèáàrÿí èíñàíëàrà á¤éöê ñÿõàâÿòëÿ âårèëìèøäèr. Áó àràäà èíñàí âöúóäó äà áó ëÿççÿòëÿrè ãÿáóë åäÿ áèëÿúÿê ãóróëóøäà Àëëàh òÿrÿôèíäÿí õöñóñè îëàràã éàràäûëìûøäûr. Èíñàí g¤çÿë íåìÿòëÿrÿ ãàrøû Àëëàhûí âåräèéè áèr èëhàìëà èøòàh âÿ àrçó hèññ åäÿr. Åéíè øÿêèëäÿ äÿ ïèñ âÿ èérÿíú ìàääÿëÿrëÿ (÷öröìöø, ãîõóìóø ìàääÿëÿr, èrèí, èëòèhàá, ãàí âÿ ñ.) ãàrøû äà áèr äèêñèíìÿ âÿ èérÿíìÿ hèññ åäÿr. Áó äà èíñàíà èëhàì åäèëìèø áàøãà áèr õöñóñèééÿòäèr. Àëëàhûí Rÿhìàí ñèôÿòè áó äöíéàäà îëàí íåìÿòëÿrèí äàhà öñòöíëÿrèíè úÿííÿòäÿ ì¤ìèíëÿr ö÷öí ñîíñóçà ãÿäÿr hàçûr åäÿúÿêäèr. Úÿhÿííÿì ÿhëè èñÿ äöíéàäà åòäèêëÿrèíèí úÿçàñû îëàràã Àëëàhûí ëöòôêàr âÿ róçèëÿíäèrèúè (Rÿççàã) ñèôÿòëÿrèíäÿí ÷îõ óçàãäà ãàëûrëàr (“Øóÿrà”, 19). Àròûã îíëàr ö÷öí éàëíûç ÿçàá âàräûr. Áèr àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèr: “Êàôèr îëàíëàr úÿhÿííÿì îäóíà g¤ñòÿrèëÿúÿêëÿrè göí: “Ñèç äöíéà hÿéàòûíûçäà áöòöí íåìÿòëÿrè g¤röá äàääûíûç âÿ îíëàräàí ëÿççÿò àëäûíûç. Áó göí èñÿ éår öçöíäÿ íàhàã éårÿ òÿêÿááör g¤ñòÿräèéèíèçÿ âÿ ôàñèãëÿr îëäóüóíóçà g¤rÿ hÿãàrÿòëè ÿçàáëà úÿçàëàíäûrûëàúàãñûíûç!”” (“ßhãàô”, 20). Àròûã îíëàr ö÷öí hå÷ áèr íåìÿò éîõäór. ßí ÿñàñ, ÿí òÿáèè åhòèéàúëàrûíûí òÿìèí îëóíìàñû áåëÿ îíëàr ö÷öí áèr ÿçàáà ÷åârèëìèøäèr. Ãèäàëàr áèr àürû êèìè Àëëàh òÿrÿôèíäÿí õöñóñè îëàràã éàràäûëìûøäûr. Àròûã ñîíñóçà ãÿäÿr éåéÿ áèëÿúÿêëÿrè 88
Ùàróí Éÿhéà éågàíÿ øåé äàrû òèêàíû âÿ çÿããóì àüàúûäûr. Áóíëàr äà íÿ äîéäórór, íÿ äÿ ãèäàëàíäûrûr. Éàëíûç àürû âårèrëÿr: àüçû âÿ áîüàçû úûrûëûr, ãàrûíëàrûíû ïàr÷àëàéûá ãàíàäûr, èérÿíú áèr äàä âÿ ãîõó âårèrëÿr. Àéÿëÿräÿ úÿííÿòäÿêè ì¤hòÿøÿì g¤çÿëëèêëÿräÿí âÿ ëÿççÿòëÿräÿí áÿhñ åäèëäèêäÿí ñîírà úÿhÿííÿì ÿhëèíèí ãèäàëàrû áåëÿ òÿrèô åäèëèr: “Ãîíàã îëìàüà áó éàõøûäûr, éîõñà çÿããóì àüàúû? Áèç îíó çàëèìëÿr ö÷öí áèr áÿëà, äÿrä åòäèê. Î, åëÿ áèr àüàúäûr êè, úÿhÿííÿìèí ëàï äèáèíäÿí ÷ûõàr. Îíóí ìåéâÿñè øåéòàíëàrûí áàøû êèìèäèr. Îíëàr îíäàí éåéÿúÿê âÿ ãàrûíëàrûíû îíóíëà äîëäóràúàãëàr” (“Ñÿôôàò”, 62-66). “Îíëàrûí éåìÿéè çÿrèäÿí áàøãà áèr øåé îëìàéàúàãäûr. Î éåìÿê íÿ ãöââÿò âårÿr, íÿ äÿ àúëûãäàí ãóròàràr” (“Úàñèéÿ”, 6-7). Úÿhÿííÿì ÿhëè Àëëàhû òàíûìàìàñûíûí úÿçàñûíû áó øÿêèëäÿ ÷ÿêèr. Úÿçà êèìè ¤çëÿrèíÿ hàçûrëàíìûø áèr “çèéàôÿò” âàr. Èíêàr÷ûëàrûí åäÿíëÿrèí göíàhû âÿ îíëàr ö÷öí hàçûrëàíàí áó õöñóñè “çèéàôÿò” “Âàãèÿ” ñórÿñèíäÿ áåëÿ áèëäèrèëèr: “Îíëàr áóíäàí ÿââÿë íàç-íåìÿò è÷èíäÿ èäèëÿr. ®çëÿrè äÿ á¤éöê göíàh è÷èíäÿ èñràr åäèá äóróräóëàr. Âÿ áåëÿ äåéèräèëÿr: “ßúÿáà, áèç ¤ëäöêäÿí, òîç-òîrïàã âÿ ñör-ñöìöê îëäóãäàí ñîírà hÿãèãÿòÿí éåíèäÿí äèrèëÿúÿéèêìè?! Éàõóä áèçäÿí ÿââÿë gÿëèá-gåòìèø àòàëàrûìûç äà äèrèëÿúÿêëÿrìè?!” Äå êè: “ßââÿëêèëÿr äÿ, ñîíràêûëàr äà. Ìÿëóì áèr göíöí ìöÿééÿí áèr âàõòûíäà ìöòëÿã úÿì åäèëÿúÿêëÿr. Ñîírà ñèç åé éàëàí÷ûëàr, hàãã éîëäàí àçàíëàr. Øöáhÿñèç êè, çÿããóì àüàúûíûí ìåéâÿñèíäÿí éåéÿúÿêñèíèç, ãàrûíëàrûíûçû îíóíëà äîëäóràúàãñûíûç. Öñòöíäÿí äÿ ãàéíàr ñó è÷ÿúÿêñèíèç. ®çö äÿ îíó ñóñóçëóã õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóø äÿâÿ êèìè è÷ÿúÿêñèíèç”” (“Âàãèÿ”, 45-55). Äöíéàäàêû áîüàç àürûëàrû, øèääÿòëè ãàrûí ñàíúûëàrû èíñàíà ÿí ÷îõ ñûõûíòû âÿ àürû âårÿí õÿñòÿëèêëÿräÿí îëäóüó hàëäà úÿhÿííÿìäÿ áöòöí áóíëàräàí äàhà øèääÿòëÿrè ñîíñóçà ãÿäÿr êàôèrèí hÿéàòûíûí áèr ïàr÷àñûíû òÿøêèë åäèr. Éåìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿ îëäóãëàrû áó ãèäàëàr áîüàçëàrûíäà òûõàíûá ãàëûr. Óäà áèëäèêëÿrè èñÿ ãàrûíëàrûíäà ÿrèìèø ìåòàë ïàr÷àñû êèìè ãàéíàr îëór. Àúëûãëàrûíû àràäàí ãàëäûrà áèëìÿçëÿr. Úÿhÿííÿì ÿhëè 89
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ñîíñóçà ãÿäÿr ãîrõóíú âÿ äàâàìëû áèr àúëûã è÷èíäÿäèr. Èøèí ìàràãëû òÿrÿôè áóäór êè, áó hàäèñÿ áèr äÿôÿ îëìàç, ñîíñóçà ãÿäÿr òÿêràrëàíûá gåäÿr. Çöíêè úÿhÿííÿì ÿhëè åëÿ àúäûr êè, äàhà ¤íúÿ ñàéñûç êÿrÿ éîõëàäûüû hàëäà ÿçàáûíû àròûrìàãäàí áàøãà äàhà áèr èøÿ éàràìàéàí áó òèêàíëàrû hÿr äÿôÿ éåìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿ ãàëàr. Àräûíäàí äà ãàéíàr ñóéà höúóì åäÿr. Àììà áó ñó íÿ hÿçì åòäèrèr, íÿ äÿ ñóñóçëóüóíó àïàrûr. Éóõàrûäàêû àéÿäÿ äÿ äåéèëäèéè êèìè, õÿñòÿ äÿâÿëÿr êèìè è÷äèêúÿ ñóñóçëóãëàrû äàhà àròàr. Áó úÿçàíû éàõøû ÷ÿêìÿëÿrè ö÷öí êàôèrëÿr úÿhÿííÿìÿ ñóñàìûø îëàràã ñîõóëàrëàr (“Ìÿréÿì”, 86). Ãàéíàr ñó èëÿ áÿràáÿr îíëàrà è÷èrèëÿí áàøãà èérÿíú áèr è÷êè èñÿ èrèíäèr. Òèááäÿ ÿí ïèñ ãîõó âårÿí èrèí êàôèrëÿrèí ñå÷ìÿéÿ ìÿhêóì îëäóüó èêèíúè è÷êèäèr. Èrèíëÿ éàíàøû îíóí àèä îëäóüó éàràäàí ÷ûõàí ãàí äà áó èëòèhàáëà áÿràáÿr ãàrûøäûrûëûá êöôr åäÿíëÿrÿ òÿãäèì îëóíór. Áàøãà áèr àéÿäÿ èñÿ hÿì èrèíäÿí, hÿì äÿ öñòöíÿ ãàòûëìûø ãàéíàr ñóäàí áÿhñ åäèëèr. Êàôèr hÿì ãàéíàr ñóéóí ÿçàáûíû, hÿì äÿ èrèíëÿ èérÿíú äàäûíû áèrëèêäÿ áó øÿêèëäÿ åéíè àíäà äàäûr. Òÿãäèì îëóíàí è÷êèëÿr áó ãÿäÿr èérÿíú âÿ ä¤çöëìÿç îëñà äà êàôèrëÿrèí ñóñóçëóãëàrûíû àïàrìàã ö÷öí äàèì áóíëàrà äîüró ãà÷ìàñû îíëàrûí ñóñóçëóãëàrûíûí ä¤çöëìÿç äÿrÿúÿäÿ îëìàñûíû g¤ñòÿrèr. Áèrèíèí ÿçàáûíû äàäûá äègÿrèíÿ ãà÷àrëàr. Áó äà éåìÿêëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè ÿáÿäèééÿòÿ ãÿäÿr òÿêràrëàíûr. Úÿhÿííÿì ÿhëè ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿí ãîrõóíú áèr ñóñóçëóã è÷èíäÿ ãûârûëûr: “Îíëàr îràäà ñîíñóç ìöääÿò ãàëàúàãëàr. Îíëàr îràäà íÿ áèr ñÿrèíëèê g¤rÿúÿê, íÿ äÿ èñòÿìÿéÿ áèr øåé òàïàúàãëàr; ãàéíàr ñóäàí âÿ èrèíäÿí áàøãà! - óéüóí úÿçà îëàràã” (“Íÿáÿ”, 24-26). “Áó göí áàõ áóràäà îíóí éàõûí áèr äîñòó éîõäór. Èrèíäÿí áàøãà áèr éåìÿéè äÿ éîõäór. Îíó àíúàã göíàhêàrëàr éåéÿr!” (“Ùàããÿ”, 35-37). Àüûçëàrûíà àëäûãëàrû áó ãàrûøûüû hå÷ úör óäà áèëìèrëÿr, áîüàçëàrûíäà ãàëàr. Óäìàüà, óäãóíìàüà ÷àëûøûr, àììà áàúàrà áèëìèr. Ãàí âÿ èrèíëÿ áîüóëórëàr, àíúàã éåíÿ äÿ hå÷ úör ¤ëÿ áèëìèrëÿr: “Ùÿëÿ ãàrøûäà úÿhÿííÿì âàräûr. Èrèíëè-ãàíëû ñóäàí è÷èrèëÿúÿêäèr! Î, èrèíëè-ãàíëû ñóéó ãóròóì-ãóròóì è÷ÿr, îíó çîrëà óäàr. Îíà hÿr òÿrÿôäÿí ¤ëöì gÿëÿr, ëàêèí 90
Ùàróí Éÿhéà ¤ëìÿç. Ùÿëÿ áóíóí àräûíúà äÿhøÿòëè áèr ÿçàá gÿëÿúÿêäèr!” (“Èáràhèì”, 16-17). Áó ÷àrÿñèçëèê è÷èíäÿ ¤çëÿrè ö÷öí õöñóñè îëàràã éàràäûëàí áèr äèàëîã èìêàíû èëÿ úÿííÿò ÿhëè èëÿ äàíûøûrëàr. Îíëàrûí íåúÿ g¤çÿë íåìÿòëÿrëÿ òÿúhèç îëóíäóãëàrûíû g¤rörëÿr. Áó, ÷ÿêäèêëÿrè ÿçàáû ãàò-ãàò àròûrûr. Áó àràäà úÿííÿò ÿhëèíäÿí áèr àç ¤çëÿrèíÿ äÿ íåìÿò âårèëìÿñèíè èñòÿéÿrëÿr, àììà áó, áîø éårÿ îëàí éàëâàrûøäûr: “Úÿhÿííÿì ÿhëè úÿííÿò ÿhëèíÿ ìöràúèÿò åäèá: “Öñòöìöçÿ áèr àç ñó ò¤êöí âÿ éà Àëëàhûí ñèçÿ âåräèéè róçèëÿräÿí áèçÿ áèr ãÿäÿr åhñàí åäèí!” äåéÿúÿê. Îíëàr èñÿ: “Äîüróñó, Àëëàh áóíëàrû êàôèrëÿrÿ hàràì áóéórìóøäór!” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêëÿr” (“ßràô”, 50). Éåìÿê-è÷ìÿêëÿ áÿràáÿr gåéèìëÿr äÿ êöôr åäÿíëÿr ö÷öí õöñóñè îëàràã hàçûrëàíìûøäûr. Èíñàí äÿrèñè hÿññàñäûr. Ãûçüûí áèr ñîáàéà âÿ éà öòöéÿ áèr ñàíèéÿ áåëÿ òîõóíà áèëìÿç. Òÿñàäöôÿí òîõóíäóüó çàìàí èñÿ göíëÿrëÿ àürû ÷ÿêÿr, éàràñû ñóëóã, äÿrèñè ãàáàr îëàr. Úÿhÿííÿìäÿ èñÿ áèr öòöäÿí äàhà ÷îõ ãûçüûí gåéèìëÿr èíñàíûí âöúöäóíóí hÿr òÿrÿôèíè áöröéöá éàïûøàúàã, èíñàíûí ãîâìàüà göúö ÷àòìàäûüû áèr àòÿø îëóá äÿrèëÿrè ãîâóràúàãäûr: “...Îíó èíêàr åäÿíëÿr ö÷öí àòÿøäÿí ïàëòàr áè÷èëìèøäèr...” (“Ùÿúú”, 19). Àñôàëòû éîëà éàïûøäûràí ãÿòràí úÿhÿííÿìäÿ êàôèrèí ïàëòàrû îëàr, îíóí öñòöíÿ éàïûøûá è÷èí-è÷èí éàíàràã îíóí âöúóäóíó ÿrèäÿr: “Êàôèrëÿrèí gåéèìëÿrè ãÿòràíäàí îëàúàã, öç-g¤çëÿrèíè äÿ àòÿø áöröéÿúÿêäèr!” (“Èáràhèì”, 50). “Îíëàr ö÷öí úÿhÿííÿìäÿí ä¤øÿê âÿ öñòëÿrèíÿ ¤ròìÿê ö÷öí éîrüàí âàräûr. Áèç çàëèìëÿrè áåëÿ úÿçàëàíäûrûrûã!” (“ßràô”, 41).
Çÿáàíèëÿr Áó âÿçèééÿòèí g¤rÿ àròûã ñîíñóçà ãÿäÿr úÿhÿííÿì ÿhëèíÿ àúûéàúàã, îíëàrû àòÿøäÿí ãóròàràúàã, îíëàrà éàräûì åäÿ áèëÿúÿê òÿê áèr èíñàí éîõäór. Àëëàhëà ÿáÿäè øÿêèëäÿ äàíûøà áèëìÿçëÿr. Óíóäóëìàüûí, òÿrê åäèëìÿéèí âÿ èòèrèëìÿéèí èçòèràáûíû éàøàéàrëàr. Áèr àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “áó göí áàõ áóràäà îíóí éàõûí áèr äîñòó éîõäór” (“Ùàããÿ”, 35). Ãàrøûëàøäûãëàrû éågàíÿ øåé 91
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
èrÿëèäÿêè ñîíñóç hÿéàòëàrûíäà îíëàrà ñàéñûç ÿçàá âÿ èøgÿíúÿëÿr âårÿí ÿçàá ìÿëÿêëÿr, éÿíè çÿáàíèëÿräèr. Úÿhÿííÿì ÿhëèíÿ ÿçàá âårÿí áó ìÿëÿêëÿr çÿrrÿ ãÿäÿr ìÿrhÿìÿò hèññèíÿ ñàhèá äåéèëëÿr. Áóíëàr ñîí äÿrÿúÿ rÿhìñèç, ñÿrò, göúëö âÿ äÿhøÿòâårèúè ìÿëÿêëÿräèr. Îíëàr àëÿìëÿrèí Rÿááè îëàí Àëëàhà êöôr åäÿíëÿräÿí ëàéèã îëäóãëàrû øÿêèëäÿ èíòèãàì àëìàã ö÷öí éàràäûëìûøëàr âÿ âÿçèôÿëÿrèíè ãöñórñóç øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèrëÿr: “Åé èìàí gÿòèrÿíëÿr! ®çöíöçö âÿ ÿhëè-ÿéàëûíûçû åëÿ áèr îääàí ãîróéóí êè, îíóí éàíàúàüû èíñàíëàr âÿ äàøëàr, õèäìÿò÷èëÿrè èñÿ Àëëàhûí îíëàrà âåräèéè ÿìrëÿrÿ àñè îëìàéàí, áóéóräóãëàrûíû éårèíÿ éåòèrÿí äàøãÿëáëè âÿ ÷îõ ñÿrò òÿáèÿòëè ìÿëÿêëÿräèr” (“Òÿhrèì”, 6). “Éîõ, éîõ! ßgÿr ñîí ãîéìàñà, àíä îëñóí êè, Áèç îíó êÿêèëèíäÿí éàïûøûá ñöröêëÿéÿúÿéèê - ¤çö äÿ éàëàí÷û, göíàhêàr êÿêèëèíäÿí! Ãîé î, ¤çöíöí áöòöí òÿrÿôäàrëàrûíû ê¤ìÿéÿ ÷àüûrñûí! Áèç äÿ çÿáàíèëÿrè ÷àüûràúàüûã!” (“ßëÿã”, 15-18). Áó çÿáàíèëÿr Àëëàhûí êàôèrëÿr öçÿrèíäÿêè ãÿçÿáèíèí áèr g¤röíòöñöäör. Êàôèrëÿrè hÿr òÿrÿôäÿí ÿí ãîrõóíú, ÿí àúû âÿ ÿí àë÷àëäûúû, òÿhãèràìèç rÿôòàr g¤çëÿéèr. Áó àràäà ñÿhâ áàøà äöøöëìÿìÿñè ëàçûì îëàí ìöhöì áèr ìÿãàì âàr. Çÿáàíèëÿr ÿñëèíäÿ ÿí êè÷èê áèr çöëì âÿ éà hàãñûçëûã åòìÿçëÿr. Îíëàr èíêàr÷ûëàrà ëàéèã îëäóãëàrû úÿçàíû íÿ ÿñêèê, íÿ äÿ àròûã, éÿíè ÿí g¤çÿë áèr øÿêèëäÿ âårèrëÿr. Àëëàhûí ÿäàëÿòèíèí ÿí g¤çÿë íöìóíÿñè âÿ äàøûéûúûñû îëàí áó ìÿëÿêëÿr Àëëàhûí îíëàrà âåräèéè âÿçèôÿíè á¤éöê áèr ç¤âã âÿ èòàÿòëÿ éårèíÿ éåòèrÿí òàìàìèëÿ ìÿñóì âÿ ìöáàrÿê âàrëûãëàräûr.
ÚßÙßÍÍßÌÄßÊÈ ÌßÍßÂÈ ßÇÀÁ Èíäèéÿ ãÿäÿr úÿhÿííÿì ÿhëèíèí ÷ÿêäèéè ìöõòÿëèô ôèçèêè àürûëàräàí áÿhñ åòäèê. Áöòöí áóíëàrûí éàíûíäà ÿí àçû áóíëàr ãÿäÿr ìöhöì îëàí áàøãà áèr ÿçàá èñÿ ìÿíÿâè ÿçàáäûr. Áó ìÿíÿâè ÿçàá ¤çöíäÿ ïåøìàíëûã, öìèäñèçëèê, àë÷àëìà, óòàíú, öìèäèí êÿñèëìÿñè êèìè áèr ÷îõ róhè ÿçàáëàrû áèrëÿøäèrèr.
Ãÿëáëÿrè áöröéÿí àòÿø Ùÿr êÿñèí äöíéàäà ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿrëÿ äàääûüû áèr ìÿíÿâè ÿçàá âàr. Ìÿñÿëÿí, ÷îõ ñåâäèéè áèr éàõûíûíû, äîñòóíó, ñåâgèëèñèíè, õûíûìûíû, ÿrèíè âÿ éà ¤âëàäûíû èòèrÿí âÿ îíà áèr äàhà ãîâóøìàéàúàüûíû äöøöíÿí âÿ éà ÷îõ éàõûí áèëäèéè, göâÿíäèéè áèr êèìñÿäÿí õÿéàíÿò g¤rÿí áèr èíñàíûí ãÿëáè òÿrèô åäèëìÿéÿúÿê àúûëàrëà äîëàr. Áàõ, áó ìÿíÿâè ÿçàá ÿñëèíäÿ î èíñàíûí èòèräèéè âÿ éà õÿéàíÿòèíÿ óüràäûüû èíñàíû èëàhèëÿøäèrìÿñèíèí ÿâÿçè îëàràã Àëëàhûí örÿêäÿ éàràòäûüû õöñóñè áèr ÿçàá í¤âöäör. Áó ÿçàá èíñàíûí Àëëàhà é¤íÿëòìÿëè îëäóüó ñåâgè, håéràíëûã, éàõûíëûã, äîñòëóã, áàüëûëûã âÿ åòèáàr hèññëÿrèíè òàìàìèëÿ Àëëàhà àèä, Îíà ì¤hòàú, àúèç âÿ ¤ëöìëö îëàí êèìñÿéÿ é¤íÿëòìÿñèíèí âÿ áó øÿêèëäÿ Àëëàhà Îíóí éàràòäûüû áèr êèìñÿíè îròàã ãîøìàñûíûí, áàøãà ñ¤çëÿ, øèrê ãîøìàñûíûí ÿâÿçèíäÿ îëàí áèr ÿçàáäûr. Ìöørèêëèéèí úÿçàñûíû Àëëàh hÿëÿ áó äöíéàäà èêÿí îíà áó øÿêèëäÿ äàääûrûr êè, àõèrÿòÿ gåòìÿäÿí àüëû áàøûíà gÿëñèí âÿ ò¤âáÿ åäÿrÿê éàëíûç Àëëàhà ä¤íñöí. Áóràäà èëàhèëÿøäèrèëÿíèí ìöòëÿã áèr èíñàí îëìàñû äà øÿrò äåéèë. Èíñàíëàrûí çÿèô é¤íëÿrè ôÿrãëèäèr. Ìàë, ìöëê, ïóë, ñÿrâÿò, åòèáàr, ãûñàñû, Àëëàhà îròàã ãîøóëàí, øÿrèê ãîøóëàí hÿr hàíñû áèr ÿøéà, éà äà àíëàéûø äà åéíè øÿêèëäÿ èëàhèëÿøäèrèëÿ áèëÿr. Äöíéàäà áóíëàrû èòèrìÿéèí âåräèéè ÿçàá èñÿ éàëíûç úÿhÿííÿìäÿêè îõøàr ÿçàáûí ÷îõ êè÷èê áèr äîçàäàêû áÿíçÿrèäèr. Áó, áèr èárÿò âÿ õÿáÿräàrëûã ìàhèééÿòèíäÿäèr. Àõèrÿòÿ øèrêëÿ äîëó îëàí áèr ãÿëáëÿ gåäÿí èíñàíû èñÿ úÿhÿííÿìäÿ áó àürûíûí ÿñëè âÿ äàâàìëû îëàíû g¤çëÿéèr. Éàëíûç äöíéàäàêû áó ìÿíÿâè ÿçàá áåëÿ øèrê ãîøìàíûí äÿrÿúÿñèíÿ g¤rÿ áÿçÿí åëÿ øèääÿòëè îëór êè, áó àürûíû ÷ÿêÿí èíñàí ãóròóëìàã ö÷öí hÿr úör ôèçèêè èøgÿíúÿíè áåëÿ áó ìÿíÿâè àürûäàí öñòöí òóòàr. Ùÿòòà ¤ëöá ãóròóëà 93
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
áèëìÿê ö÷öí èíòèhàr áåëÿ åäÿíëÿr îëór. Áó òÿrèôåäèëìÿç àürûíû èôàäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èñÿ ìöørèê “örÿéèíèí éàíäûüûíû”, “úèéÿrèíèí éàíäûüûíû” ñ¤éëÿéèr. Íåúÿ êè, Ãóràíäà úÿhÿííÿì ÿçàáûíûí áó ìÿíÿâè òÿrÿôè äèããÿòè úÿëá åäÿí áèr øÿêèëäÿ âórüóëàíàràã “ãÿëáëÿrè éàíäûràí áèr àòÿø”äÿí áÿhñ åäèëèr: “Ãåéáÿò åäèá òÿíÿ âóràí hÿr êÿñèí âàé hàëûíà! Î êèìñÿ êè, ìàë éûüûá îíó ä¤íÿ-ä¤íÿ ñàéàr. Âÿ åëÿ çÿíí åäÿr êè, ìàë-ä¤âëÿòè îíó ÿáÿäè éàøàäàúàãäûr. Õåér! Î, ìöòëÿã Ùóòÿìÿéÿ àòûëàúàãäûr! Áèëèrñèíèçìè, Ùóòÿìÿ íÿäèr?! Î, Àëëàhûí éàíàr îäóäór. Åëÿ áèr îä êè, örÿêëÿrè éàíäûrûá éàõàr. Î, áåëÿëÿrèíèí öçöíÿ ãàïàíûá êèëèäëÿíÿúÿêäèr. Îíëàr höíäör ñöòóíëàrà áàüëàíìûø îëàúàãëàr!” (“Ùóìÿçÿ”, 1-9). Äöíéàäà ÿí øèääÿòëè àürû áåëÿ çàìàí êå÷äèêúÿ óíóäóëór, áÿëêÿ èçëÿrè áèr ìöääÿò äàâàì åäÿr, àììà hå÷ áèr çàìàí ¤çöíöí èëê øèääÿòèíè ãîróìàç. Úÿhÿííÿìäÿ èñÿ áó àürû äöíéàäàêûíäàí ãàò-ãàò äàhà àròûã îëìàãëà hÿì äÿ ÿáÿäè îëàràã hå÷ ÿêñèëìÿäÿí êàôèrëÿrÿ ÿçàá âårÿrÿê éàíàr. Áóíóíëà áÿràáÿr, úÿhÿííÿì ÿhëèíèí öìèäñèçëèê, ïåøìàíëûã, rÿçèëëèê, ãÿçÿá, êèí, ÷ÿêèøìÿ, äèäèøìÿ hèññëÿrèíèí ãàrûøûüû íÿòèúÿñèíäÿ éàøàäûüû ìÿíÿâè ÿçàá äà áóíà ãàòûëàr âÿ èíêàr÷ûëàr ÿí àçû ôèçèêè îëäóüó ãÿäÿr róhè òÿrÿôäÿí äÿ èøgÿíúÿ ÷ÿêÿrëÿr.
Àë÷àëäûëìàíûí ìèíáèr í¤âö Úÿhÿííÿìëÿ áàüëû áèr ÷îõ àéÿ áóràäà êàôèrëÿr ö÷öí òÿhãèràìèç, rÿçèëåäèúè, àë÷àëäûúû áèr ÿçàá îëäóüóíó õÿáÿr âårèr. Áó, èíêàr÷ûëàrûí äöíéà hÿéàòûíäàêû òÿêÿááöröíöí âÿ ¤çöíäÿíràçûëûüûíûí ÿâÿçèíäÿ òÿéèí îëóíìóø áèr úÿçàäûr. Äöíéà hÿéàòûíäà èíêàr÷ûíûí ÿí á¤éöê hÿäÿôëÿrèíäÿí áèrè áàøãà èíñàíëàrûí îíà ãèáòÿ åòìÿñè, îíó òÿrèôëÿìÿñèäèr. Éàõøû áèr èø, óøàãëàr, g¤çÿë åâëÿr, ìàøûíëàr âÿ áó êèìè äöíéÿâè èøëÿêëÿr èíñàíëàrà åäèëÿí g¤ñòÿrèøëÿ äÿéÿr ãàçàíûr. Íåúÿ êè, Ãóràíäà äöíéà hÿéàòûíûí àëäàäûúû áÿr-áÿçÿéèíèí àràñûíäà èíñàíëàrûí ¤ç àràëàrûíäàêû “òÿrèôëÿíìÿ”ñè ¤í ïëàíäàäûr. Áàõ, èíñàíëàrûí äöíéàäàêû ÿí á¤éöê èñòÿéè îëàí áó
94
Ùàróí Éÿhéà “òÿrèôëÿíìÿ” èíêàr÷ûëàr ö÷öí àõèrÿòäÿ øèääÿòëè áèr ÿçàáà ÷åârèëÿr. Áó ÿçàá ¤çöíäÿ ÿââÿë áÿhñ åòäèéèìèç ôèçèêè àürûëàrëà áÿràáÿr àë÷àëäûëìàíû, òÿhãèr îëóíìàíû âÿ röñâàé åäèëìÿéè äÿ úÿìëÿøäèrèr. Çöíêè êàôèr äöíéàäà èêÿí “òÿrèôÿ ëàéèã îëàí” (“Áÿãÿrÿ”, 267) Àëëàhû óíóòìóø, áóíóí ÿâÿçèíäÿ “íÿôñèíè ¤çöíÿ òàírû åòìèø”äèr (“Ôórãàí”, 43). Áó ñÿáÿáëÿ äÿ hÿéàòûíû Àëëàhû òÿrèôëÿìÿêëÿ äåéèë, ¤çöíÿ òÿrèô òîïëàìàãëà êå÷èrìèøäèr. Îíó Éàràäàíûí äåéèë, äègÿr èíñàíëàrûí ràçûëûüûíà g¤rÿ áèr hÿéàò ãórìóøäór. Áàõ, áó ñÿáÿáäÿí äÿ ÿí á¤éöê áÿäáÿõò÷èëèéè èíñàíëàr ãàrøûñûíäà êè÷èëèá rÿçèë îëàíäà éàøàéàr. Áàõ, êàôèr ö÷öí ÿí á¤éöê êàáóñëàräàí áèrè áàøãàëàrûíûí g¤çöíäÿ rÿçèë îëìà, áàøãàëàrû ãàrøûñûíäà ÿéèëìÿ hàëûäûr. Èíêàr÷ûëàr àràñûíäà äègÿr èíñàíëàr àràñûíäà rÿçèë îëìàìàã, ÿêñèíÿ, îíëàräàí òÿrèô òîïëàìàã ö÷öí úàíûíû áåëÿ âårÿ áèëÿúÿê ÷îõ ñàéäà èíñàí äà âàr. Áóíà g¤rÿ äÿ úÿhÿííÿìäÿêè áèr ÷îõ ÿçàá áó êàáóñóí öçÿrèíäÿ ãóróëór. Êàôèrëÿr äöíéàäàêû òÿêÿááörÿ âÿ ¤çöíäÿíràçûëûüà g¤rÿ úÿhÿííÿìäÿ ãîrõóíú áèr øÿêèëäÿ àë÷àëäûëûrëàr. Áÿçè àéÿëÿräÿ áó hÿãèãÿòÿ áåëÿ äèããÿò åäèëèr: “Êàôèr îëàíëàr úÿhÿííÿì îäóíà g¤ñòÿrèëÿúÿêëÿrè göí: “Ñèç äöíéà hÿéàòûíûçäà áöòöí íåìÿòëÿrè g¤röá äàääûíûç âÿ îíëàräàí ëÿççÿò àëäûíûç. Áó göí èñÿ éår öçöíäÿ íàhàã éårÿ òÿêÿááör g¤ñòÿräèéèíèçÿ âÿ ôàñèãëÿr îëäóüóíóçà g¤rÿ hÿãàrÿòëè ÿçàáëà úÿçàëàíäûrûëàúàãñûíûç!”” (“ßhãàô”, 20). “Êöôr åäÿíëÿr îíëàrà âåräèéèìèç ì¤hëÿòè hå÷ äÿ ¤çëÿrè ö÷öí õåéèrëè ñàíìàñûíëàr! Áèçèì îíëàrà âåräèéèìèç ì¤hëÿò àíúàã göíàhëàrûíû äàhà äà àròûrìàëàrû ö÷öíäör. Îíëàr çÿëèëåäèúè áèr ÿçàá g¤rÿúÿêëÿr!” (“Àëè-Èìràí”, 178). Áó àë÷àëäûëìàíûí ìèíáèr í¤âö âàräûr. Úÿhÿííÿì ÿhëè èëÿ äöíéàäà håéâàíëàrà g¤ñòÿrèëÿí rÿôòàräàí äàhà ÷îõ àë÷àëäûúû òÿrçäÿ äàâràíûrëàr. Îíëàrû àë÷àëòìàã ö÷öí äÿìèräÿí ãàì÷ûëàr, çÿíúèrëÿr òàïûëûr. Îíëàr áîéóíëàrûíà êå÷èrèëìèø èïëÿrëÿ äèrÿêëÿrÿ áàüëàíûrëàr, áîéóíëàrûíà áîéóíáàüûëàr êå÷èrèëèr, àéàãëàrûíà çÿíúèrëÿr âóróëór. ßñëèíäÿ àë÷àëäûëìàã úÿhÿííÿì è÷èíäÿêè áöòöí äègÿr ÿçàáëàrëà åéíè àíäà áàø âårèr. Ìÿñÿëÿí, èíêàr÷ûëàr âÿ êöôr åäÿíëÿr àòÿøÿ àòûëàrêÿí áèr éàíäàí äà àë÷àëäûëûrëàr. Áó á¤éöê rÿçàëÿò êàôèrëÿr äèrèëäèëäèêäÿí âÿ úÿhÿííÿìÿ àïàrûëìàã ö÷öí ñå÷èëäèêëÿrè àíäàí åòèáàrÿí áàøëàéûr âÿ ÿáÿäèééÿòÿ ãÿäÿr äàâàì åäèr. Êàôèr áó ìÿëÿêëÿr òÿrÿôèíäÿí ìèëéàräëàrëà èíñàí è÷èíäÿí 95
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ñå÷èëÿrÿê àëíûíäàí, àéàãëàrûíäàí éàõàëàíûr. Ãóràíûí èôàäÿñè äåñÿê, “Î göí íÿ áèr èíñàí, íÿ äÿ áèr úèí göíàhû áàrÿñèíäÿ ñîrüó-ñóàë îëóíìàéàúàãäûr!.. Göíàhêàrëàr öçëÿrèíäÿí òàíûíàúàã, êÿêèëëÿrèíäÿí âÿ àéàãëàrûíäàí òóòóëóá éàõàëàíàúàãëàr” (“Rÿhìàí”, 39-41). Àëëàhà öñéàí åòìèø, Îíó óíóòìóø êèìñÿ áó øÿêèëäÿ éàõàëàíäûãäàí ñîírà håéâàíëàräàí áåòÿr áèr ìöíàñèáÿò g¤rÿúÿê, ñà÷ûíäàí òóòóëóá éårëÿ ñöröêëÿíÿúÿê âÿ úÿhÿííÿìÿ àòûëàúàãäûr. Ìöãàâèìÿò g¤ñòÿrÿ áèëìÿç, áàüûrñà, ÷ûrïûíñà äà îíà hå÷ êèì éàräûì åäÿ áèëìÿç. Áó, ñàäÿúÿ îëàràã ÷àrÿñèçëèéèí âåräèéè ÿçàáû àròûràr: “...Àíä îëñóí êè, Áèç îíó êÿêèëèíäÿí éàïûøûá ñöröêëÿéÿúÿéèê - ¤çö äÿ éàëàí÷û, göíàhêàr êÿêèëèíäÿí! Ãîé î, ¤çöíöí áöòöí òÿrÿôäàrëàrûíû ê¤ìÿéÿ ÷àüûrñûí! Áèç äÿ çÿáàíèëÿrè ÷àüûràúàüûã!” (“ßëÿã”, 15-18). Àéÿéÿ g¤rÿ, èíêàr÷ûëàr “çîrëà úÿhÿííÿì îäóíà ñöröêëÿíÿúÿêëÿr” âÿ îíëàrà “áó, ñèçèí éàëàí håñàá åòäèéèíèç úÿhÿííÿì îäóäór!” äåéèëÿúÿêäèr (“Òór”, 13-14). Äègÿr áèr àéÿäÿ õÿáÿr âårèëäèéèíÿ g¤rÿ, áó “ñöröêëÿíìÿ” “öçöãîéëó âÿçèééÿòäÿ” îëàúàãäûr (“Ôórãàí”, 34). Îíëàr úÿhÿííÿìÿ äÿ åéíè øÿêèëäÿ, éÿíè öçö öñòÿ îëìàãëà àòûëûrëàr: “Ïèñ ÿìÿëëÿrëÿ gÿëÿíëÿr èñÿ úÿhÿííÿì îäóíà öçö öñòÿ àòûëàrëàr. Áó, éàëíûç ÿìÿëëÿrèíèçèí úÿçàñûäûr!” (“Íÿìë”, 90). “Î göí îíëàr öçö öñòÿ úÿhÿííÿìÿ ñöröêëÿíÿúÿê: “Äóéóí úÿhÿííÿìèí òÿìàñûíû!” äåéèëÿúÿêäèr” (“Ãÿìÿr”, 48). Èíêàr÷ûëàrûí îrà gèrìÿñè èëÿ áèrëèêäÿ îíëàrûí àë÷àëìàñû äàhà äà øèääÿòëÿíèr. Çÿêäèêëÿrè áöòöí ôèçèêè ÿçàáëàrûí áèr äÿ áó òÿrÿôè âàräûr. Ìÿñÿëÿí, îäà àòûëäûãëàrû çàìàí éàíìàíûí âåräèéè àürûíûí éàíûíäà áèr äÿ àë÷àëäûëìàíûí, rÿçàëÿòèí âÿ röñâàé÷ûëûüûí èçòèràáûíû éàøàéàrëàr. Èíêàr÷ûíûí àòÿøèí ÿçàáû çàìàíû íåúÿ àë÷àëäûëìàñû áàøãà áèr ñórÿäÿ áåëÿ áèëäèrèëèr: “Îíó òóòóá úÿhÿííÿìèí òÿí îròàñûíà ñöröéöí! Ñîírà áàøûíà ÿçàá îëàràã ãàéíàr ñó ò¤êöí! Áèr äàä g¤rÿê! Ñÿí êè, ÷îõ ãöââÿòëè, ì¤hòÿrÿì áèr øÿõñ èäèí! Áó, øÿêê åòäèéèíèç ÿçàáäûr!”” (“Äóõàí”, 47-50). 96
Ùàróí Éÿhéà Êàôèrè àë÷àëòìàã ö÷öí õöñóñè îëàràã hàçûrëàíìûø ãàì÷ûëàr, õàëòàëàr, ãàíäàëëàr, çÿíúèrëÿr âàräûr. Ãóràíäà áåëÿ äåéèëèr: “Îíó òóòóá ãàíäàëëàéûí! Ñîírà äà úÿhÿííÿìÿ àòûí! Äàhà ñîírà îíó éåòìèø àrøûí óçóíëóüóíäà çÿíúèrëÿ áàüëàéûí! Çöíêè î, á¤éöê îëàí Àëëàhà èíàíìûräû. Î, éîõñóëó éåäèròìÿéÿ rÿüáÿò îéàòìûräû” (“Ùàããÿ”, 30-34). Äöíéàäà âÿhøè håéâàíëàrû ÷ûõìàã øÿròèëÿ hÿòòà håéâàíëàr äà çÿíúèrÿ âóróëìór. Èíñàíëàräàí èñÿ àròûã èíñàí rÿôòàrûíäàí óçàãëàøìûø ñîí äÿrÿúÿëè òÿhëöêÿëè àüûë õÿñòÿëÿr (róhè õÿñòÿëÿr) áàüëàíûr. Áóíà g¤rÿ äÿ úÿhÿííÿìÿ g¤íäÿrèëìèø èíêàr÷ûëàr áöòöí éàràíìûøëàrûí ÿí àë÷àã âÿ rÿçèë ìÿõëóãëàrûäûr. Áàõ, áó ñÿáÿáëÿ îíëàr éóõàrûäàêû àéÿäÿ õÿáÿr âårèëÿí “óçóíëóüó éåòìèø àrøûí îëàí çÿíúèrÿ” âóróëórëàr. Áàøãà àéÿëÿräÿ áó àë÷àëäûúû ÿçàáäàí áåëÿ áÿhñ åäèëèr: “Î çàìàí êè, áîéóíëàrûíäà hàëãàëàr âÿ çÿíúèrëÿr îëäóüó hàëäà ñöröêëÿíÿúÿêëÿr. Úÿhÿííÿìÿ òÿrÿô, ñîírà îääà éàíäûrûëàúàãëàr, ñîírà äà îíëàrà áåëÿ äåéèëÿúÿêäèr: “Ùàràäàäûr øÿrèê ãîøóá èáàäÿò åòäèêëÿrèíèç” (“Ìóìèí”, 71-73). “...Îíëàr Rÿááèíè èíêàr åäÿíëÿräèr. Áîéóíëàrûíäà çÿíúèr îëàíëàr äà îíëàräûr. Îíëàr úÿhÿííÿìëèêäèrëÿr, ¤çö äÿ îràäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàr” (“Ràä”, 5). Ùàããûíäà áàøãà àéÿëÿräÿ áÿhñ åäèëÿí àë÷àëäûúû ÿçàá áåëÿ áèëäèrèëèr: “Î göí göíàhêàrëàrû ãàíäàëëàíìûø g¤rÿúÿêñÿí! ʤéíÿêëÿrè ãÿòràíäàí îëàúàã, öç-g¤çëÿrèíè äÿ àòÿø áöröéÿúÿêäèr! Àëëàh hÿr êÿñÿ åòäèéè ÿìÿëëÿrèí úÿçàñûíû âårìÿê ö÷öí áåëÿ åäÿúÿêäèr! Øöáhÿñèç êè, Àëëàh òåçëèêëÿ hàãã-håñàá ÷ÿêÿíäèr!” (“Èáràhèì”, 49-51). “Îíó èíêàr åäÿíëÿr ö÷öí àòÿøäÿí ïàëòàr áè÷èëìèøäèr, áàøëàrûíà äà ãàéíàr ñó ò¤êöëÿúÿêäèr. Î ñó èëÿ ãàrûíëàrûíäà îëàíëàr âÿ äÿrèëÿrè ÿrèäèëÿúÿêäèr. Ùÿëÿ îíëàr ö÷öí äÿìèr òîïïóçëàr äà âàräûr” (“Ùÿúú”, 19-21). Úÿhÿííÿìäÿêè áó àë÷àëìàíûí êàôèrëÿrèí róhóíäà éàràòäûüû ãàràíëûã, rÿçàëÿò, êè÷èëìÿ âÿ ÿçgèíëèê ¤çöíö îíëàrûí çàhèrèíäÿ äÿ áöróçÿ âårèr. Åéíèëÿ äöíéàäà èíñàíëàrà rÿçèë îëàí, ãöróró àéàãëàr àëòûíà àòûëàí, áöòöí èíñàíè hàãëàrû òÿúàâöçÿ ìÿróç ãàëàí èíñàíëàrûí òÿñâèråäèëìÿç äÿrÿúÿäÿ á¤éöê îëàí ñûõûíòûëàrûíûí 97
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
öçëÿrèíÿ âórìàñû êèìè... Úÿhÿííÿìäÿ éàøàíàúàã àë÷àëäûëìà äà èíñàíëàrûí ÷¤hrÿñèíÿ òÿñèr åäÿúÿê, öçëÿrèíäÿêè çèëëÿò õàrèúÿ âóràúàãäûr. Ãóràíäà áåëÿ äåéèëèr: “Áèr ÷îõ öçëÿr çÿëèë g¤rêÿì àëàúàã” (“Üàøèéÿ”, 2). Áórà ãÿäÿr ñ¤éëÿäèéèìèç áöòöí áó àë÷àëäûëìà öñóëëàrû èëÿ áÿràáÿr úÿhÿííÿìäÿ èíêàr÷ûëàr ö÷öí äàhà ìöõòÿëèô àë÷àëäûëìàëàrûí äà îëàúàüûíû óíóòìàìàã ëàçûìäûr. Àëëàh Ãóràíäà êàôèr ö÷öí “àë÷àëìà” àíëàéûøûíû èøëÿòìèø âÿ áóíà ìöÿééÿí íöìóíÿëÿr âårìèøäèr. Àíúàã àë÷àëäûëìà ÷îõ gåíèø áèr àíëàéûøäûr âÿ èíñàíäà äöíéàäà èêÿí áó äóéüóíó ÿìÿëÿ gÿòèrÿí hÿr øåé, hÿr ìöíàñèáÿò, hÿr hàäèñÿ áó àíëàéûøà äàõèëäèr. Úÿhÿííÿìäÿ äÿ áÿëêÿ äÿ ìèí ãàò àròûüû âàräûr.
Ôàéäà âårìÿéÿí ïåøìàí÷ûëûã Êàôèr äèrèëäèéè àíäàí åòèáàrÿí åòäèéè ãÿhråäèúè õÿòàíûí ôÿrãèíÿ âàrûr. Áó äöçÿëìÿç ñÿhâèí âåräèéè ïåøìàíëûã äàëüàñû îíóí áöòöí âöúóäóíó áöröéÿr. Á¤éöê áèr áÿäáÿõòëèê éàøàéàr, ïåøìàíëûüûí òÿñèrè èëÿ ¤çöíö òöêÿíäèrÿr. Äöíéàäà åòäèêëÿrè êàôèrëÿrÿ g¤ñòÿrèëÿrêÿí ãÿôëÿò è÷èíäÿ êå÷èräèêëÿrè hÿéàòëàrûíûí ÿâÿçèíè ÷ûõìàã ö÷öí ¤çëÿrèíäÿ ÷îõ göúëö áèr hÿñrÿò hèññ åäÿrëÿr. Gårè ãàéòàrûëìàüû, îíëàrà äàhà áèr øàíñ âårèëìÿñèíè èñòÿéÿrëÿr. Äöíéàäà èêÿí áèrëèêäÿ ãÿôëÿòÿ äöøäöêëÿrè äîñòëàrûíû âÿ ñåâäèêëÿrèíè áèr äàhà g¤rìÿê èñòÿìÿçëÿr. Áöòöí äîñòëóãëàr, áöòöí ñåâgèëÿr, áöòöí ÿëàãÿëÿr èòìèøäèr. Äöíéàäà èêÿí ãóräóãëàrû hÿéàò, åòäèêëÿrè èøëÿr, åâëÿrè, ìàøûíëàrû, àèëÿëÿrè, óøàãëàrû, øèrêÿòëÿrè, àäÿòëÿrè, ÿíÿíÿëÿrè, ìöäàôèÿ åòäèêëÿrè “äöíéàg¤röøö”, hÿr øåé àròûã äÿéÿrñèçëÿøìèø, éîõ îëìóøäór. Ùÿr øåé éîõ îëàrêÿí éårèíÿ äÿ òÿê áèr ÿçàá gÿëìèøäèr. Àéÿëÿräÿ î göíêö áÿäáÿõòëèéèí éàràòäûüû róh hàëû áåëÿ òÿrèô åäèëèr: “Gÿòèrèëèá îä öñòöíäÿ ñàõëàíäûãëàrû çàìàí ñÿí îíëàrûí: “Êàø êè, áèç äöíéàéà ãàéòàrûëûá Rÿááèìèçèí àéÿëÿrèíè éàëàí håñàá åòìÿéÿéäèê âÿ ì¤ìèíëÿräÿí îëàéäûã!” äåìÿëÿrèíè g¤rÿéäèí!” Õåér, ÿââÿëúÿ gèçëÿòäèêëÿrè îíëàrûí ãàáàüûíà ÷ûõäû. ßgÿr gårè ãàéòàrûëñàéäûëàr, éåíÿ äÿ îíëàr ãàäàüàí îëóíìóø øåéëÿrÿ ÿë àòàräûëàr. Îíëàr øöáhÿñèç êè, éàëàí÷ûäûrëàr! Éåíÿ äÿ “Ùÿéàò éàëíûç áó äöíéàäàêû hÿéàòûìûçäàí èáàrÿòäèr. Áèçëÿr áèr äàhà äèrèëÿí äåéèëèê!” äåéÿräèëÿr. Ñÿí îíëàrû Rÿááèíèí
98
Ùàróí Éÿhéà höçóróíäà ñàõëàíäûãëàrû çàìàí g¤rÿéäèí! Àëëàh îíëàrà áåëÿ áóéóràúàã: “Áó, hàãã äåéèëìè?” Îíëàr: “Rÿááèìèçÿ àíä îëñóí êè, áó, hàãäûr!” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêëÿr. Àëëàh áóéóràúàã: “Åëÿ èñÿ åòäèéèíèç êöôrëÿrÿ g¤rÿ ÿçàáû äàäûí!” (“ßíàì”, 27-30). Áó àràäà êàôèr è÷èíäÿêè áó á¤éöê áÿäáÿõòëèéÿ áàõìàéàràã äègÿr áèr éàíäàí äà hÿëÿ äÿ òÿêÿááörö áóràõìàç âÿ àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “ÿçàáû g¤räöêëÿrè çàìàí è÷èí-è÷èí ïåøìàí îëàrëàr” (“Éóíóñ”, 54). Áó òÿêÿááöröí ãàëìàñû èíêàr÷û ö÷öí àérû áèr ÿçàá ãàéíàüû îëàúàã, úÿhÿííÿìäÿ ãàrøûëàøàúàüû àë÷àëäûëìà âÿ rÿçàëÿò hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí òÿêÿááörö ñÿáÿáè èëÿ îíà òÿñâèrÿgÿëìÿç äÿrÿúÿäÿ á¤éöê àürû-àúûëàr âårÿúÿêäèr.
Úÿhÿííÿì ÿhëèíèí áèr-áèrè èëÿ ÷ÿêèøìÿñè Äöíéàäà èêÿí ÷îõ ìöhöì ñàéûëàí âÿçèôÿ âÿ ì¤âãåëÿrèí, á¤éöê-êè÷èê ÿëàãÿëÿrèíèí àròûã hå÷ áèr ìÿíàñû ãàëìàìûøäûr. ßêñèíÿ, èíñàíëàr ëèäårëÿrèíÿ, ëèäårëÿr äÿ ¤çëÿrèíÿ áàüëàíàíëàrà ëÿíÿòëÿr éàüäûràrëàr: “Î çàìàí òàáå îëóíìóøëàr òàáå îëàíëàräàí óçàãëàøàúàã... Î çàìàí òàáå îëàíëàr: “ßgÿr áèr äÿ äöíéàéà ãàéûäà áèëñÿéäèê, îíëàr áèçäÿí óçàãëàøäûãëàrû êèìè áèç äÿ îíëàräàí óçàãëàøàräûã” äåéÿrëÿr. Áåëÿëèêëÿ äÿ Àëëàh îíëàrà ÿìÿëëÿrèíèí éàëíûç hÿñrÿòäÿí èáàrÿò îëäóüóíó g¤ñòÿrÿr âÿ îíëàr úÿhÿííÿì îäóíäàí ÷ûõà áèëìÿçëÿr” (“Áÿãÿrÿ”, 166-167). “Öçëÿrè îääà ÷åârèëäèéè göí îíëàr: “Êàø Àëëàhà ìöòè îëàéäûã, Ïåéüÿìáÿrëÿrÿ èòàÿò åäÿéäèê!” äåéÿúÿêëÿr. Îíëàr äåéÿúÿêëÿr: “Ïÿrâÿräègàrà! Áèç àüàëàrûìûçà, á¤éöêëÿrèìèçÿ èòàÿò åòäèê, îíëàrñà áèçè hàãã éîëäàí àçäûräûëàr. Ïÿrâÿräègàrà! Îíëàrà èêèãàò ÿçàá âår, îíëàrû á¤éöê áèr ëÿíÿòÿ äö÷àr åëÿ!”” (“ßhçàá”, 66-68). “Îíëàr îràäà ÷ÿíÿ-áîüàç îëóá äåéÿrëÿr: “Àëëàhà àíä îëñóí êè, áèç à÷ûã-àéäûí àçìûøäûã! Çöíêè áèç ñèçè àëÿìëÿrèí Rÿááè èëÿ áÿràáÿr òóòóräóã. Áèçè éàëíûç göíàhêàrëàr àçäûräû. Èíäè àròûã íÿ øÿôàÿò åäÿí êèìñÿëÿrèìèç, íÿ äÿ áèr ìåhrèáàí äîñòóìóç âàr! Êàø áèr äÿ ä¤íÿ áèëÿéäèê; ì¤ìèíëÿräÿí îëàräûã!” Ùÿãèãÿòÿí
99
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
áóíäà áèr èárÿò âàräûr. Ùàëáóêè îíëàrûí ÿêñÿrèééÿòè èìàí gÿòèrìÿäè” (“Øóÿrà”, 96-103). Áåëÿúÿ, ñîíñóç ÿçàáëà ãàrøûëàøàí úÿhÿííÿì ÿhëè àràñûíäà á¤éöê áèr ÷ÿêèøìÿ áàøëàéàr. Ùÿr êÿñ áèr-áèrèíè ãûíàéàr. Êå÷ìèø äîñòëàr áèr-áèrèíÿ á¤éöê áèr êèí áÿñëÿéÿrëÿr. Àràëàrûíäàêû íèôrÿòèí éågàíÿ ñÿáÿáè äöíéà hÿéàòûíäàêû äîñòëóãëàrûäûr. Göíàh èøëÿìÿêäÿ âÿ äèíäÿíõàrèú hÿéàòäà áèr-áèrèíè hÿâÿñëÿíäèrìèø, èíêàr åòìÿêäÿ áèr-áèrèíäÿí äÿñòÿê àëìûøäûëàr. Áöòöí äîñòëóã àíëàéûøëàrû úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ áèrëèêäÿ äàüûëûr, áöòöí ÿëàãÿëÿr ïàr÷àëàíûá ãîïàrûëûr: “Àëëàh áóéóràúàã: “Ñèçäÿí ÿââÿë gÿëèá gåòìèø úèí âÿ èíñàí òàéôàëàrû èëÿ áèrëèêäÿ úÿhÿííÿìÿ gèrèí!” Ùÿr òàéôà gèräèêúÿ äèíäàøûíà âÿ éà òàéôàäàøûíà ëÿíÿò îõóéàúàã. Íÿhàéÿò, hàìûñû áèrëèêäÿ úÿhÿííÿìäÿ òîïëàíäûüû çàìàí ñîírà gÿëÿíëÿr ÿââÿë gÿëÿíëÿr áàrÿñèíäÿ äåéÿúÿêëÿr: “Åé Rÿááèìèç! Áèçè àçäûràí áóíëàräûr. Áóíëàrà èêèãàò úÿhÿííÿì ÿçàáû âår!” Àëëàh áóéóràúàã: “Ùÿr áèrèíèçè èêèãàò ÿçàá g¤çëÿéèr, ëàêèí ñèç áèëìèrñèíèç!”” (“ßràô”, 38). “Êàôèr îëàíëàr äåéÿúÿêëÿr: “Åé Rÿááèìèç! Úèíëÿräÿí âÿ èíñàíëàräàí áèçè àçäûràíëàrû áèçÿ g¤ñòÿr êè, îíëàrû àéàãëàrûìûç àëòûíà ñàëàã, ïàéìàë îëñóíëàr!”” (“Ôóññèëÿò”, 29). “Î çàìàí îíëàr áèr-áèrèíÿ ÷ÿíÿ-áîüàç îëàúàã, àúèçëÿr òÿêÿááör g¤ñòÿrÿíëÿrÿ äåéÿúÿêëÿr: “Áèç ñèçÿ òàáå èäèê. Èíäè ñèç úÿhÿííÿì îäóíóí àçàúûã äà îëñà áèr hèññÿñèíè áèçäÿí äÿô åäÿ áèëÿrñèíèçìè?!” Òÿêÿááör g¤ñòÿrÿíëÿr äåéÿúÿêëÿr: “Áèç hàìûìûç úÿhÿííÿì îäóíäàéûã. Àëëàh àròûã ¤ç áÿíäÿëÿrè àràñûíäà h¤êìöíö âårìèøäèr!” (“Ìóìèí”, 47-48). “Áó, ñèçèíëÿ áèrëèêäÿ äàõèë îëàí äÿñòÿäèr. Îíëàr ràhàòëûã öçö g¤rìÿñèíëÿr. Îíëàr úÿhÿííÿìÿ äàõèë îëàíëàräûr!” Áåëÿ äåéÿúÿêëÿr: “Õåér, ñèç åëÿ ¤çöíöç ràhàòëûã öçö g¤rìÿéÿñèíèç. Áóíó áèçèì ö÷öí ñèç hàçûrëàäûíûç. Áèr áàõûí, íåúÿ äÿ ïèñ ìÿñêÿíäèr!” Îíëàr äåéÿúÿêëÿr: “Åé Rÿááèìèç! Áóíà áèçè êèì óüràäûáñà, îíóí ÿçàáûíû úÿhÿííÿìäÿ èêèãàò åëÿ!” Äåéÿúÿêëÿr: “Ïèñ àäàìëàr ñàéäûüûìûç êÿñëÿrè íèéÿ áóràäà g¤rìöröê? Áèç îíëàrû 100
Ùàróí Éÿhéà ìÿñõÿrÿéÿ ãîéóräóã. Éîõñà îíëàr g¤çÿ äÿéìèrëÿr?!” Øöáhÿñèç êè, áó, úÿhÿííÿì ÿhëèíèí áèr-áèrè èëÿ áó úör ÷ÿêèøìÿñè, ÷ÿíÿ-áîüàç îëìàñû ìöòëÿã áèr hÿãèãÿòäèr!” (“Ñàä”, 59-64).
Íÿòèúÿñèç éàëâàrûøëàr âÿ öìèäñèçëèê Úÿhÿííÿì ÿhëè á¤éöê áèr ÷àrÿñèçëèê è÷èíäÿäèr. Áàøëàrûíà gÿëÿí ÿçàá hÿì ãîrõóíú äÿrÿúÿäÿ àürûâårèúè, hÿì äÿ ñîíñóçäór. Éågàíÿ ÷àrÿ êèìè ñûçëàìàüû, éàëâàrìàüû ñå÷ÿrëÿr. G¤räöêëÿrè hÿr êÿñÿ éàëâàràrëàr. Úÿííÿò ÿhëèíè g¤röá îíëàräàí áèr ïàr÷à îëñóí ñó âÿ éåìÿê èñòÿéÿrëÿr. Àëëàhà éàëâàrìàüà, ìÿrhÿìÿò äèëÿìÿéÿ ÷àëûøàrëàr. Àììà hàìûñû ìÿíàñûç áîøóíàäûr. Éàëâàrûøëàrûíûí áèr ãèñìè úÿhÿííÿìèí g¤çÿò÷èëÿrè îëàí çÿáàíèëÿrÿ öíâàíëàíàr. Îíëàrà èíäèéÿäÿê g¤röíìÿéÿí èøgÿíúÿëÿrè âårÿí áó ÿçàá ìÿëÿêëÿrèíÿ áåëÿ éàëâàràr âÿ îíëàräàí ¤çëÿrèíèí àäûíäàí Àëëàhà äåìÿëÿrèíè èñòÿéÿrëÿr. Äöøäöêëÿrè ÿçàá î ãÿäÿr á¤éöê áèr ÿçàáäûr êè, îíóí áèr göíëöê éöígöëëÿøäèrèëìÿñè ö÷öí éàëâàràrëàr. Àììà úàâàá àëìàçëàr: “Îä è÷èíäÿ îëàíëàr úÿhÿííÿì g¤çÿò÷èëÿrèíÿ äåéÿúÿêëÿr: “Rÿááèíèçÿ äóà åäèí êè, hå÷ îëìàñà áèrúÿ göí ÿçàáûìûçû éöígöëëÿøäèrñèí!” Äåéÿúÿêëÿr: “Ìÿgÿr ñèçÿ ¤ç ïåéüÿìáÿrëÿrèíèç à÷ûã-àøêàr ì¤úöçÿëÿrëÿ gÿëìÿìèøäèëÿrìè?” Îíëàr: “Áÿëè, gÿëìèøäèëÿr!” äåéÿ úàâàá âårÿúÿêëÿr. “Åëÿ èñÿ ¤çöíöç äóà åäèí!” äåéÿúÿêëÿr. Êàôèrëÿrèí äóàñû èñÿ áîø øåéäèr” (“Ìóìèí”, 49-50). Áóíóíëà ïàràëåë Àëëàhäàí ìÿrhÿìÿò äèëÿìÿéÿ äÿ ÷àëûøàrëàr. Àíúàã éåíÿ äÿ ÿáÿñäèr: “Îíëàr äåéÿrëÿr: “Åé Rÿááèìèç! Rÿçèë òàëåéèìèç áèçÿ ãÿëÿáÿ ÷àëäû âÿ áèç hàãã éîëäàí àçàí áèr úàìààò îëäóã! Åé Rÿááèìèç! Áèçè úÿhÿííÿì îäóíäàí ÷ûõàr! ßgÿr áèr äÿ èíêàrà ãàéûòñàã, øöáhÿñèç êè, çàëûì îëàrûã”. Àëëàh áóéóràr: “Îràäà çÿëèë, ìÿéóñ âÿçèééÿòäÿ äóróá ãàëûí âÿ Ìÿíÿ hå÷ áèr øåé äåìÿéèí! Çöíêè áÿíäÿëÿrèìäÿí áèr çöìrÿ âàr èäè êè, îíëàr: “Åé Rÿááèìèç! Áèç èìàí gÿòèräèê. Àròûã áèçè áàüûøëà, áèçÿ rÿhì åò. Ñÿí rÿhì åäÿíëÿrèí ÿí éàõøûñûñàí!” äåéèräèëÿr. Ñèç èñÿ îíëàrû ìÿñõÿrÿéÿ ãîéóräóíóç. Ìÿíè éàäà ñàëìàüû áåëÿ ñèçÿ óíóòäórìóøäó. Ñèç îíëàrà göëöräöíöç. Ùÿãèãÿòÿí Ìÿí ñÿár åòäèêëÿrèíÿ 101
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
g¤rÿ îíëàrû ìöêàôàòëàíäûräûì. Îíëàr íèúàò òàïàíëàr, óüórà éåòÿíëÿräèr!”” (“Ìóìèíóí”, 106-111). Àéÿäÿí áàøà äöøöëäöéöíÿ g¤rÿ, áó, Àëëàhûí úÿhÿííÿì ÿhëèíÿ ñîí õèòàáûäûr. Çöíêè Àëëàh áóíëàrà “çÿëèë, ìÿéóñ âÿçèééÿòäÿ äóróá ãàëûí âÿ ìÿíÿ hå÷ áèr øåé äåìÿéèí” äåäèêäÿí ñîírà àròûã áàøãà ñ¤háÿò îëà áèëìÿç. Áó èñÿ hàããûíäà äöøöíÿíäÿ áåëÿ èíñàíà àürû-àúû âårÿí áèr hàëäûr. Úÿhÿííÿì ÿhëè ôÿréàä åäÿrÿê ÿçàá ÷ÿêÿrêÿí “ãóròóëóøà âÿ ñÿàäÿòÿ íàèë îëàíëàr”, éÿíè ì¤ìèíëÿr äÿ úÿííÿòèí íåìÿòëÿrè è÷èíäÿäèrëÿr. Âÿ úÿhÿííÿì ÿhëèíèí ÷ÿêäèéè ìÿíÿâè ÿçàáëàrûí áèrèíè, áÿhñ åäèëÿí úÿííÿò ÿhëè èëÿ îëàí äèàëîãó òÿøêèë åäèr. Êàôèrëÿr úÿhÿííÿìèí ãîrõóíú ÿçàáëàrû è÷èíäÿ èøgÿíúÿ g¤rÿrêÿí õöñóñè îëàràã éàràäûëàí áèr ñèñòåìëÿ úÿííÿòè g¤rÿr, îràäàêû á¤éöê íåìÿò âÿ ÿçÿìÿòÿ òàìàøà åäÿrëÿr. Äöíéàäà èêÿí îíëàrëà èñòåhçà åòäèêëÿrè ì¤ìèíëÿrèí á¤éöê áèr ràhàòëûã è÷èíäÿ, g¤rêÿìëè ìÿêàíëàräà, ì¤hòÿøÿì åâëÿräÿ, úàçèáÿäàr ãàäûíëàrëà áèrëèêäÿ äàäëû éåìÿê âÿ è÷êèëÿrè äàääûãëàrûíû g¤rÿrëÿr. ®çëÿrèíèí éàøàäûãëàrû ÿçàá âÿ àë÷àëäûëìà ÿâÿçèíäÿ ì¤ìèíëÿrèí á¤éöê áèr íåìÿò, ìÿürórëóã âÿ ràhàòëûã è÷èíäÿ îëäóüóíó g¤rÿrëÿr. Áó èñÿ êàôèrëÿrèí éàøàäûãëàrû ÿçàáû äàhà äà øèääÿòëÿíäèrÿr. Ùèññ åòäèêëÿrè ïåøìàíëûã ä¤çöëìÿç ¤ë÷öëÿrÿ ÷àòàr. Äöíéàäà èêÿí èìàí åòìÿìèøëÿräÿí, ì¤ìèíëÿrèí ÿêñèíÿ îëàràã Àëëàhûí h¤êìëÿrèíÿ èòàÿò åòìÿìèøëÿräÿí îëìàëàrûíûí ¤ëäöröúö ïåøìàíëûüû è÷èíäÿ áîüóëàrëàr. Áó ïñèõîëîgèéà è÷èíäÿ úÿííÿò ÿhëè èëÿ äèàëîã ãórìàüà, hÿòòà îíëàräàí éàräûì äèëÿìÿéÿ äÿ ÷àëûøàrëàr. Éàëâàràrëàr. Àíúàã éåíÿ ÿáÿñäèr. Úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿì ÿhëè àràñûíäàêû äèàëîã Ãóràíäà áåëÿ õÿáÿr âårèëèr: “Îíëàr úÿííÿòäÿäèrëÿr, áèr-áèrèíäÿí ñîróøàúàãëàr göíàhêàrëàr áàrÿñèíäÿ: “Ñèçè úÿhÿííÿìÿ ñàëàí íÿäèr?” Îíëàr äåéÿúÿêëÿr: “Áèç íàìàç ãûëàíëàräàí äåéèëäèê, éîõñóëó äà éåäèròìÿçäèê. Áàòèëÿ îëàíëàrëà áèrëèêäÿ áèç äÿ äàëàräûã. Ùàãã-håñàá göíöíö éàëàí ñàéàräûã. ®ëöì áèçè hàãëàéàíà ãÿäÿr”. Øÿôàÿò åäÿíëÿrèí øÿôàÿòè îíëàrà ôàéäà âårìÿç!” (“Ìöääÿñèr”, 40-48). Éàøàíàúàã áó äèàëîãëàrûí ÿí ìàràãëûëàrûíäàí áèrè äÿ ì¤ìèíëÿrëÿ ìöíàôèãëÿr àràñûíäà îëàí äèàëîãäór. Ìöíàôèãëÿr 102
Ùàróí Éÿhéà äöíéàäà èêÿí áèr ìöääÿò äÿ îëñà ì¤ìèíëÿrèí éàíûíäà îëìóø êèìñÿëÿräèr. Èìàí åòäèêëÿrè hàëäà ìöõòÿëèô ìÿíàôåëÿrèíÿ g¤rÿ ¤çëÿrèíè ì¤ìèí êèìè g¤ñòÿrìÿéÿ ÷àëûøìûø âÿ áåëÿúÿ “èêèöçëö” ñèôÿòèíè ãàçàíìûøëàr. Àõèrÿòäÿ èñÿ úÿhÿííÿìäÿ éàíàrêÿí ì¤ìèíëÿrè g¤rÿr âÿ éàräûì èñòÿìÿéÿ, éàëâàrìàüà áàøëàéàrëàr. Ãóràíäà áó äèàëîã áåëÿ áèëäèrèëèr: “Î göí ìöíàôèã êèøèëÿr âÿ ìöíàôèã ãàäûíëàr èìàí gÿòèrÿíëÿrÿ: “G¤çëÿéèí êè, íóróíóçäàí áèr ãÿäÿr èøûã àëàã!” äåéÿúÿêëÿr. Áåëÿ úàâàá âårèëÿúÿêäèr: “Gårèéÿ ä¤íöá èøûã àõòàrûí!” Áó ñ¤çëÿräÿí ñîírà ì¤ìèíëÿrëÿ ìöíàôèãëÿrèí àràñûíà ãàïûñûíûí è÷ÿrè òÿrÿôèíäÿ ìÿrhÿìÿò âÿ áàéûr òÿrÿôèíäÿ ÿçàá îëàí áèr ñÿää ÷ÿêèëÿúÿêäèr. Ìöíàôèãëÿr ì¤ìèíëÿrè ñÿñëÿéèá äåéÿúÿêëÿr: “Ìÿgÿr áèç ñèçèíëÿ áèrëèêäÿ äåéèëäèêìè?!” ̤ìèíëÿr áåëÿ úàâàá âårÿúÿêëÿr: “Áÿëè, áèçèìëÿ áèrëèêäÿ èäèíèç. Ëàêèí ñèç ¤çöíöçö ôèòíÿéÿ ñàëûá ìÿhâÿ äö÷àr åòäèíèç, g¤çëÿäèíèç âÿ øÿêê åòäèíèç. Àëëàhûí ÿìrè gÿëèá ÷àòàíàäÿê ñèçè õàì õÿéàëëàr, òàìàh àëäàòäû. Ñèçè Àëëàh áàrÿñèíäÿ î òîâëàäàí òîâëàäû! Áó göí àròûã íÿ ñèçäÿí, íÿ äÿ êàôèrëÿräÿí hå÷ áèr ôèäéÿ ãÿáóë îëóíìàç. Ìÿñêÿíèíèç úÿhÿííÿìäèr. Î, ñèçÿ äàhà ÷îõ éàràøûr. Îrà íåúÿ äÿ ïèñ ñûüûíàúàãäûr!”” (“Ùÿäèä”, 13-15).
Ãóròóëóøó îëìàéàí ñîíñóç ÿçàá Èíäèéÿ ãÿäÿr áÿhñ åòäèéèìèç úÿhÿííÿì ÿçàáëàrû èëÿ áÿràáÿr îíëàrûí øèääÿòèíè ãàò-ãàò àròûràí áàøãà õöñóñèééÿòëÿrè äÿ âàräûr: áóràäàí hå÷ áèr çàìàí ãóròóëóø éîõäór. Áèr àürû ÷îõ øèääÿòëè îëñà áåëÿ ÿgÿr èíñàí îíóí áèòÿúÿéèíè áèëÿrñÿ, áó, îíó ràhàòëàøäûrûr. Ùÿr àürûíûí áèòìÿñè áèr ëÿççÿòäèr âÿ áó ëÿççÿòè g¤çëÿìÿê àürû àíûíäà îëñà áåëÿ èíñàíà öìèä âårèr. Àíúàã áó öìèä úÿhÿííÿìäÿ éîõäór âÿ úÿhÿííÿì ÿhëèíè ÿí ÷îõ áÿäáÿõòëèéÿ äö÷àr åäÿí äÿ åëÿ áóäór. Îääà éàíäûãëàrû, çÿíúèrëÿíäèêëÿrè, ãàéíàr ñó èëÿ áèøèrèëäèêëÿrè, ãûrìàíúëàíäûãëàrû, äàr éårëÿrÿ ÿëëÿrè áîéóíëàrûíà áàüëû îëàràã àòûëäûãëàrû àíëàräà áèëÿrëÿr êè, áó ÿçàá ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿúÿêäèr. Ùÿr äÿôÿ ãà÷ìàüà ÷àëûøäûãëàrû çàìàí ãàrøûëàrûíûí ñÿrò áèr øÿêèëäÿ àëûíìàñû îíëàrà âårèëÿí èøgÿíúÿíèí ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åäÿúÿéèíè g¤ñòÿrèr. Áó ¤ëäöröúö ìöhèò áèr àéÿäÿ áåëÿ áèëäèrèëèr: 103
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
“Êàôèrëÿr úÿhÿííÿìäÿí, ãÿìäÿí ãóròàrìàã èñòÿäèêäÿ éåíèäÿí îrà ãàéòàrûëûrëàr âÿ îíëàrà: “Äàäûí àòÿøèí ÿçàáûíû!” äåéèrëÿr” (“Ùÿúú”, 22). Úÿhÿííÿìèí hÿr òÿrÿôè ãàïàëûäûr. Êàôèrëÿr ö÷öí úÿhÿííÿìÿ éàëíûç áèr äÿôÿ gèrèø âàräûr, ñîírà ÷ûõûø ãåérè-ìöìêöíäör. Ùå÷ áèr ÷ûõûø éîëó éîõäór. ßòràôëàrû êàôèrëÿrèí àøìàüà göúëÿrè ÷àòìàéàúàãëàrû äèâàrëàräûr, êèëèäëÿíìèø ãàïûëàrëà ÿhàòÿ îëóíìóøäór. Àéÿëÿräÿ áó ¤ëäöröúö hÿáñõàíà ìöhèòè áåëÿ òÿñâèr åäèëèr: “Àéÿëÿrèìè èíêàr åäÿíëÿr èñÿ ÿìÿë äÿôòÿrëÿrè ñîë ÿëëÿrèíÿ âårèëÿíëÿräèr! Îíëàrû hÿr òÿrÿôè ãàïàëû úÿhÿííÿì g¤çëÿéèr!” (“Áÿëÿä”, 19-20). “Âÿ äå êè: “Ùàãã Rÿááèìèçèíäèr. Êèì èñòÿéèr èíàíñûí, êèì èñòÿéèr èíàíìàñûí. Áèç çàëèìëÿr ö÷öí åëÿ áèr àòÿø hàçûrëàìûøûã êè, îíóí ïÿräÿëÿrè îíëàrû áöröéÿúÿêäèr...”” (“Êÿhô”, 29). “Îíëàrûí éårè úÿhÿííÿìäèr. Âÿ îràäàí õèëàñ îëìàüà ÷àrÿ òàïìàçëàr” (“Íèñà”, 121). Êàôèrëÿr àòÿøè g¤räöêëÿrè çàìàí àèä îëäóãëàrû éårè áàøà äöøÿrëÿr. Àíëàéàrëàr êè, àròûã hå÷ êèìñÿ ö÷öí î àòÿøäÿí ãà÷ûø èìêàíû éîõäór. Çàìàí àíëàéûøû éîõ îëìóø âÿ ñîíñóç áèr ÿçàá áàøëàìûøäûr. Àürûíûí ÿí ãîrõóíú õöñóñèééÿòè îíóí ÿáÿäè øÿêèëäÿ äàâàì åäÿúÿê îëìàñûäûr. Éöç èë, ìèí èë âÿ éà ìèëéîí èë êå÷ñÿ äÿ éåíÿ äÿ ñîíà éàõûíëàøìàç. Ìèëéîíëàrëà èë ñîíñóçëóüóí éàíûíäà áèr hå÷äèr. Úÿhÿííÿìäÿ éàøàéàí êàôèr äöíéàäàêû êèìè áèr ñîí göí g¤çëÿéÿr. Àììà ÿáÿñ éårÿ. Áóíà g¤rÿ äÿ àéÿëÿräÿ ÿçàáûí ñîíñóçà ãÿäÿr äàâàì åòìÿñè õöñóñè áèëäèrèëìèøäèr: “Àëëàh ìöíàôèã êèøèëÿrÿ, ìöíàôèã ãàäûíëàrà âÿ áöòöí êàôèrëÿrÿ è÷èíäÿ ÿáÿäè ãàëàúàãëàrû úÿhÿííÿì îäó âÿä åòìèøäèr. Î àòÿø îíëàrà êèôàéÿòäèr. Àëëàh îíëàrà ëÿíÿò åëÿäè. Îíëàrû äàèìè áèr ÿçàá g¤çëÿéèr!” (“Ò¤âáÿ”, 68). “ßgÿr îíëàr òàírû îëñàéäûëàr, îrà gèrìÿçäèëÿr. Ùàìûñû îràäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàr” (“ßíáèéà”, 99). “Êàôèr îëàíëàrû úÿhÿííÿì îäó g¤çëÿéèr. Íÿ îíëàrûí ¤ëöìöíÿ h¤êì îëóíàr êè, ¤ëöá úàíëàrû ãóròàrñûí, íÿ äÿ ÿçàáëàrû éöígöëëÿøÿr. Áèç hÿr áèr êàôèrè áåëÿ úÿçàëàíäûràrûã!” (“Ôàòèr”, 36). Äöíéàäà éàøàíàí áöòöí áó àürûëàr ö÷öí h¤êìÿí áèr ñîí, éÿíè ãóròóëóø âàräûr. Àürû ÷ÿêÿí èíñàíûí èêè ãóròóëóøó îëà áèëÿr: 104
Ùàróí Éÿhéà éà àúû áèòÿr, éà äà èíñàí ¤ëÿr. Êÿíàräàí áàõàrêÿí g¤röröê êè, èêèñè äÿ áèr ãóròóëóøäór. Úÿhÿííÿìäÿ èñÿ âÿçèééÿò äàhà ïèñäèr. Èçòèràá äàâàìëû âÿ àràñûêÿñèëìÿçäèr. Êàôèrëÿrèí ¤çëÿrèíÿ gÿëìÿñèíÿ, ràhàò íÿôÿñ àëìàñûíà hå÷ áèr ôörñÿò âårèëìÿç.
Ñîíñóç ÿçàáäàí ãóròóëìàã ö÷öí áèr õàòûrëàòìà Êèòàá áîéó äöíéàäà Àëëàhûí àéÿëÿrèíäÿí öç ÷åâèrÿí âÿ ¤ç Éàràäûúûëàrûíû - Óúà Àëëàhû øöórñóçëóãëà èíêàr åäÿíëÿrèí àõèrÿòäÿ hå÷ áèr ãóròóëóøóíóí îëìàéàúàüû, îíëàrûí úÿhÿííÿìäÿ äÿhøÿòëè áèr ÿçàáëà ãàrøûëàøàúàüû áöòöí òÿôÿrröàòëàrû èëÿ áèëäèrèëäè. Áàõ, áóíà g¤rÿ äÿ hÿr èíñàí áóràäà áèëäèrèëÿí hÿãèãÿòëÿrè ¤érÿíÿrêÿí ÿñëà çàìàí èòèrìÿäÿí è÷èíäÿ îëäóüó éîëäàí gårè ä¤íìÿëèäèr. Çöíêè áó éîëóí ñîíó á¤éöê áèr áÿäáÿõò÷èëèéÿ gÿòèrèr. Àòûëìàñû ëàçûì îëàí ÿí ìöhöì àääûì èñÿ ¤çöíö Àëëàhà òÿñëèì åòìÿêäèr. Èíêàr÷ûëàr áóíó åòìÿäèéè òÿãäèräÿ ÿáÿäè áèr ïåøìàíëûã éàøàéàúàãäûr. Èíêàr÷ûëàrûí ïåøìàíëûüû Ãóràíäà áåëÿ õÿáÿr âårèëèr: “Êàôèrëÿr éÿãèí êè, ìöñÿëìàí îëìàëàrûíû èñòÿräèëÿr! Ãîé êàôèrëÿr hÿëÿ éåéèá-è÷ñèíëÿr, ëÿççÿò àëñûíëàr, àrçóëàrû, öìèäëÿrè áàøëàrûíû ãàòñûí. Ñîírà áèëÿúÿêëÿr!” (“Ùèúr”, 2-3). Ñîíñóç ÿçàáäàí âÿ ïåøìàíëûãäàí ãóròóëìàíûí âÿ Àëëàhûí rèçàñûíû âÿ úÿííÿòèíè ãàçàíìàíûí éîëó èñÿ áÿëëèäèr: Gåúèêìÿäÿí Àëëàhà ãÿëáäÿí èìàí åòìÿê. Áöòöí hÿéàòûíû Îíó ràçû åäÿúÿê äàâràíûøëàrëà êå÷èrìÿê...
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ Äàrâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè éàràäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàr åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îròàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèr ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèr ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèr øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿräÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿrèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàräà ÷îõ à÷ûã áèr “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öröìöøäör. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàrûí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿrÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäór. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó göí áöòöí äöíéàäà àïàrûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿrèí òÿhrèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿrèí áèròÿrÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì g¤röíòöñö àëòûíäà ñ¤éëÿíÿí éàëàíëàrà âÿ éîë âårèëÿí ñàõòàêàrëûãëàrà ÿñàñëàíûr. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè ¤rò-áàñäûr åäèá gèçëÿäÿ áèëìèr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí åëì òàrèõèíäÿêè ÿí á¤éöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà gåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ gÿòèrèëèr. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿräÿí ñîírà àïàrûëàí òÿäãèãàòëàr äàrâèíèñòëÿrèí èääèàëàrûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îròàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèr õåéëè àëèì òÿrÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèr. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîgèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîgèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿrèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿr äàrâèíèçìèí àròûã ¤ç ãöââÿñèíè èòèräèéèíè g¤rör, úàíëûëàrûí ìÿíøÿéèíè àròûã “èäràêè íèçàì” (intelligent design) ãàâràìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûrëàr. Áÿhñ åäèëÿí “èäràêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàrûí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèr äÿëèëèäèr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàràäûëûøûí äÿëèëëÿrèíè áàøãà ÿêñÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿrröàòëàrû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèrèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóràäà äà áèr ÷îõ ìÿñÿëÿëÿrè õöëàñÿ åòìÿê çÿrórè âÿ ôàéäàëûäûr.
Äàrâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿr Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè òàrèõè ê¤êëÿrè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿr gåäèá ÷ûõàí áèr òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñräÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõäû. Íÿçÿrèééÿíè åëì äöíéàñûíûí göíäÿìèíÿ 106
Ùàróí Éÿhéà ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ Çàrëç Äàrâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿør åäèëÿí “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàrâèí áó êèòàáäà úàíëûëàrûí ìöõòÿëèô í¤âëÿrèíèí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí àérû-àérûëûãäà éàràäûëìàñû går÷ÿéèíÿ ãàrøû ÷ûõûräû. Äàrâèíÿ g¤rÿ, áöòöí úèíñëÿr ìöøòÿrÿê áèr àòàäàí gÿëèräè âÿ îíëàr çàìàí ¤òäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿr ñàéÿñèíäÿ áèr-áèrèíäÿí ôÿrãëÿíìèøäèëÿr. Äàrâèíèí íÿçÿrèééÿñèíèí hå÷ áèr ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, ¤çö äÿ áóíó ãÿáóë åäèräè êè, áó íÿçÿrèééÿ éàëíûç “îròàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèr” èäè. Ùÿòòà Äàrâèíèí ¤ç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿrèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿrè” áàøëûãëû gåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèràô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿrèééÿ áèr ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàrøûñûíäà àúèç ãàëûräû. Äàrâèí áåëÿ çÿíí åäèräè êè, îíóí íÿçÿrèééÿñèíèí ãàrøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿr åëìèí èíêèøàôû èëÿ àràäàí ãàëäûrûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿr áó íÿçÿrèééÿíèí åëìè ÿñàñëàrûíû göúëÿíäèrÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éårèíäÿ áèëäèrìèøäè. Àíúàã äórìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàrâèíèí áó öìèäëÿrèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàràã hÿìèí íÿçÿrèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàrûíû áèr-áèrèíèí àräûíúà ñàrñûäûräû. Äàrâèíèçìèí åëì ãàrøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿr: 1. Áó íÿçÿrèééÿ hÿéàòûí Éår öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îròàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úör à÷ûãëàéà áèëìèr. 2. Äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí îròàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèrèúè òÿñèrÿ ìàëèê îëäóüóíó g¤ñòÿrÿí hå÷ áèr åëìè ñöáóò éîõäór. 3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrû âÿ òîrô ãàòëàrû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èrÿëè ñöräöéö ïrîãíîçëàrûí òàì ÿêñèíè îròàéà ÷ûõàrûr. Áó á¤ëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàrû îíëàrûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.
Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áöòöí úàíëû í¤âëÿrèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàrä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éågàíÿ áèr úàíëû höúåérÿäÿí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Òÿê höúåérÿíèí ìèëéîíëàrëà êîìïëåêñ úàíëû í¤âöíö íåúÿ ìåéäàíà gÿòèrìÿñè âÿ áåëÿ áèr òÿêàìöë ÿgÿr hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿrèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrûíäà, òîrô ãàòëàrûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí úàâàáëàíäûrà áèëìÿäèéè ñóàëëàräûr. Àíúàã áöòöí áóíëàräàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿrhÿëÿñèíèí 107
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûr: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåérÿ” íåúÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr? Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè éàràäûëûøû rÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèr ô¤âãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåérÿ”íèí hå÷ áèr ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàrû ÷ÿr÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Éÿíè áó íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿr íÿòèúÿñèíäÿ îròàéà úàíëû áèr höúåérÿ ÷ûõàrìàëûäûr. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàrà çèää èääèàäûr.
“Ùÿéàò hÿéàòäàí gÿëèr” Äàrâèí ¤ç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàrÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. Çöíêè îíóí ä¤âröíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàrûí ÷îõ ñàäÿ áèr ãóróëóøà ìàëèê îëäóüóíó göìàí âÿ èääèà åäèräè. Îròà ÿñrëÿräÿí áÿrè á¤éöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí gåíåràñèéà” àäëàíàí íÿçÿrèééÿíèí òÿrÿôäàrëàrû úàíñûç ìàääÿëÿrèí òÿñàäöôÿí áèr éårÿ éûüûøûá úàíëû áèr âàrëûã ìåéäàíà gÿòèrìÿñèíÿ èíàíûräû. Áó ä¤âräÿ á¤úÿêëÿrèí éåìÿê ãàëûãëàrûíäàí, ñè÷àíëàrûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèräèëÿr. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿrèáÿ òÿúröáÿëÿr äÿ àïàrìûøäûëàr. Çèrêëè áèr ïàr÷àíûí öñòöíÿ áèr àç áóüäà ãîéóëìóø, áèr ãÿäÿr g¤çëÿéÿrëÿrñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàrûí ìåéäàíà gÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. Çèé ÿòèí ãórä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿräÿí ìåéäàíà gÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûräû. Ùàëáóêè äàhà ñîíràëàr ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàràíàí ãóräëàr ¤ç-¤çöíÿ ìåéäàíà gÿëìèr, ìèë÷ÿêëÿrèí gÿòèrèá îrà ãîéäóüó g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí ñörôÿëÿräÿí ÷ûõûrëàr. Äàrâèí ¤çöíöí “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû ä¤âräÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèräè êè, áàêòårèéàëàr úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà gÿëèr. Ùàëáóêè ìÿøhór ôràíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòår òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàrâèíèí êèòàáûíûí íÿør åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîírà ãÿòè îëàràã rÿää åòäè. Ïàñòår àïàräûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúröáÿëÿräÿí ñîírà gÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèräè: “Úàíñûç ìàääÿëÿrèí hÿéàò ÿìÿëÿ gÿòèrìÿñèíÿ äàèr èääèà äàhà ãÿòè îëàràã òàrèõèí àrõèâèíÿ âårèëìèøäèr” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New York, 1977, s. 2.). Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí òÿrÿôäàrëàrû Ïàñòårèí gÿëäèéè íÿòèúÿëÿrÿ ãàrøû óçóí ìöääÿò ìöáàrèçÿ àïàräûëàr. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåérÿíèí ìörÿêêÿá ãóróëóøóíó îròàéà 108
Ùàróí Éÿhéà ÷ûõàràíäàí ñîírà hÿéàòûí ¤ç-¤çöíÿ ìåéäàíà gÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öröêëöéö áèr äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.
XX ÿñräÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿr XX ÿñräÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñó èëÿ áàüëû ïrîñåñëÿrèí ¤íöíäÿ gåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhór róñ áèîëîãó Àëåêñàíär Îïàrèí îëäó. Îïàrèí 1930-úó èëëÿräÿ îròàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿrëÿ úàíëû höúåérÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàrûøëàrûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàrèí áóíó åòèràô åòìÿéÿ ìÿúáór îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåérÿíèí ìÿíøÿéè ïrîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè áöò¤âëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàràíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèr” (Alexander I. Oparin, Origin of Life, Dover Publications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.). Îïàrèíèí àrõàñûíúà gåäÿí òÿêàìöë÷öëÿr hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñóíó áèr éårÿ ÷ûõàrà áèëìÿê ö÷öí òÿúröáÿëÿr àïàrìàüà ñÿé g¤ñòÿräèëÿr. Áó òÿúröáÿëÿrèí ÿí ìÿøhóró àìårèêàëû êèìéàgÿr Ñòåíëè Ìèëëår òÿrÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàrûëäû. Ñ.Ìèëëår èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôårèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàrû áèr òÿúröáÿ âàñèòÿñèëÿ áèrëÿøäèrÿrÿê âÿ áó råàêñèéàéà åíåræè ÿëàâÿ åäÿrÿê ïrîòåèíëÿrèí òÿrêèáèíäÿêè áèr íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿräÿ ÿhÿìèééÿòëè áèr ìÿrhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúröáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúröáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôårèí går÷ÿê äöíéà àòìîñôårèíäÿí ÷îõ ôÿrãëè îëìàñû gÿëÿúÿê èëëÿräÿ îròàéà ÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and Life", Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasûm 1982, s. 1328-1330). Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîírà Ìèëëårèí ¤çö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôårèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèràô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s. 7.). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿrèí XX ÿñräÿ àïàräûüû áöòöí ñÿéëÿr íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêrèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø gåîêèìéà÷û Úåôôrè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóríàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿør åäèëÿí áèr ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèr: “Áó göí XX ÿñrè àrõàäà ãîéàrêÿí hÿëÿ XX ÿñrÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí á¤éöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïrîáëåìëÿ ãàrøû-ãàrøûéàéûã: hÿéàò Éår öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth, Øubat 1998, s. 40.). 109
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóróëóøó Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îrãàíèçìëÿrèí èíàíûëìàéàúàã äÿrÿúÿäÿ ãàrìàãàrûøûã ãóróëóøà ìàëèê îëìàñûäûr. Úàíëû âàrëûüûí höúåérÿñè èíñàí ¤âëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàräàí äàhà ìörÿêêÿáäèr. Áåëÿ êè, áó göí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîràòîrèéàëàrûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿrè áèr éårÿ éûüàràã úàíëû höúåérÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèr höúåérÿíèí ìåéäàíà gÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿròëÿr hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿr ÷îõäór. Ùöúåérÿíèí ÿñàñëàrûíäàí áèrè îëàí ïrîòåèíëÿrèí òÿñàäöôè îëàràã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàrëàã áèr ïrîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèr. Àíúàã rèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàr “èìêàíñûç” ñàéûëûr. Ùöúåérÿíèí íöâÿñèíäÿ éårëÿøÿí âÿ ¤çöíäÿ gåíåòèê áèëgèíè gèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèr ìÿëóìàò áàíêûäûr. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿgÿr êàüûçà ê¤÷öröëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàrÿò îëàí 900 úèëäëèê áèr êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà gÿëÿúÿéè håñàáëàíûr. Áó í¤ãòÿäÿ ÷îõ ìàràãëû áèr äèëåììà äà âàr: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïrîòåèíëÿrèí ê¤ìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèr. Àíúàã áó ïrîòåèíëÿrèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàrà óéüóí îëàràã hÿéàòà êå÷èr. Áèr-áèrèíÿ áàüëû îëäóãëàrûíà g¤rÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà gÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàrûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ì¤âúóä îëìàñû ëàçûìäûr. Áó èñÿ hÿéàòûí ¤çö-¤çöíäÿí ìåéäàíà gÿëìÿñè áàrÿäÿêè ññåíàrèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûr. Ñàí Äèåãî Êàëèôîríèéà Óíèâårñèòåòèíäÿí ìÿøhór òÿêàìöë÷ö àëèì, ïrîôåññîr Ëåñëè Îrgåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóríàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàár àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèràô åäèr: “Ñîí äÿrÿúÿ êîìïëåêñ ãóróëóøëàrà ñàhèá îëàí ïrîòåèíëÿrèí âÿ íóêëåèí òórøóëàrûíûí (RÍÀ âÿ ÄÍÀ) åéíè éåräÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àròûã óçàãäûr. Àíúàã áóíëàrûí áèrè îëìàäàí äègÿrèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàrëà îròàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ gÿëìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿ ãàëûr” (Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.). 110
Ùàróí Éÿhéà Øöáhÿñèç êè, ÿgÿr hÿéàòûí òÿñàäöôëÿrëÿ îròàéà ÷ûõìàñûíûí ãåérè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèrñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ô¤âãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàràäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûr. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàràäûëûøû rÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàr ìÿíàñûçëûüûíû îròàéà ÷ûõàrûr.
Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿrè Äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè á¤éöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿrèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè” êèìè îròàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèr òÿêìèëëÿøäèrèúè göúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèrèëìÿñèäèr. Äàrâèí îròàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåräèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà g¤röíöräö: “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèr âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàrèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿròëÿrÿ óéüóí îëàí göúëö úàíëûëàrûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûr. Ìÿñÿëÿí, éûròûúû håéâàíëàr òÿrÿôèíäÿí hörêöäöëÿí áèr ìàràë ñöröñöíäÿ äàhà ñörÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿr hÿéàòäà ãàëàúàãëàr. Áåëÿëèêëÿ, ìàràë ñöröñö ñörÿòëèëÿräÿí âÿ göúëöëÿräÿí ìåéäàíà gÿëìÿëèäèr. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàràëëëàrû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèrìÿç, îíëàrû áàøãà áèr úàíëû í¤âöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàrà ÷åâèrìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèr òÿêìèëëÿøäèrèúè göúÿ ìàëèê äåéèë. Äàrâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿrãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿr ìåéäàíà gÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 189).
Ëàìàrêûí òÿñèrè Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿr” íåúÿ ìåéäàíà gÿëäè? Äàrâèí ¤ç ä¤âröíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàrêà ÿñàñëàíàràã úàâàá âårìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàrâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôràíñûç áèîëîãó Ëàìàrêà g¤rÿ, úàíëûëàr hÿéàòëàrû áîéó ìÿróç ãàëäûãëàrû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿrè ñîíràêû íÿñëÿ ¤òörörëÿr, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ¤òöröëÿrÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿr íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿr ìåéäàíà ÷ûõûr. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàrê äåéèräè êè, çöràôÿëÿr úåéràíëàräàí ÿìÿëÿ gÿëèáëÿr. Áåëÿ êè, höíäör àüàúëàrûí éàrïàãëàrûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé g¤ñòÿrÿrêÿí 111
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
îíëàrûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàrû óçàíûá. Äàrâèí äÿ áóíà îõøàr ìèñàëëàr gÿòèrìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà gèrÿí áÿçè àéûëàrûí áèr ìöääÿò ñîírà áàëèíàëàrà ÷åârèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184). Àììà Ìåíäåë òÿrÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñräÿ èíêèøàô åäÿí gåíåòèêà åëìè èëÿ ¤ç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàrû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿrèí ñîíràêû íÿñèëëÿrÿ ¤òöröëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàràã äàrìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèrñèç áèr ìåõàíèçì îëàràã ãàëäû.
Íåîäàrâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàr Äàrâèíèñòëÿr èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèr ÷¤çöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿrèí àõûrëàrûíäà “Ìöàñèr ñèíòåòèê íÿçÿrèééÿ”íè, äàhà ìÿøhór àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàrâèíèçìè îròàéà àòäûëàr. Íåîäàrâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿrèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàrû,éÿíè úàíëûëàrûí gåíëÿrèíÿ ràäèàñèéà êèìè õàrèúè òÿñèrëÿrèí, éà äà ê¤÷örìÿ ñÿhâëÿrè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà gÿëÿí ïîçóíòóëàrû ÿëàâÿ åòäè. Áó göí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàrâèíèçìäèr. Íÿçÿrèééÿ Éår öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàrëà úàíëû í¤âöíöí, áó úàíëûëàrûí ãóëàã, g¤ç, àüúèéÿr, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îrãàíëàrûíûí “ìóòàñèéàëàrà”, éÿíè gåíåòèê ïîçóíòóëàrà ÿñàñëàíàí áèr ìÿrhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Àíúàã íÿçÿrèééÿíè êÿñÿrñèç åäÿí à÷ûã áèr åëìè hÿãèãÿò âàr: ìóòàñèéàëàr úàíëûëàrû èíêèøàô åòäèrìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàrà hÿìèøÿ çÿrÿr âårÿrëÿr. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèr: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèr ãóróëóøà ìàëèêäèr. Áó ìîëåêóë öçÿrèíäÿ ìåéäàíà gÿëÿí hÿr hàíñû òÿñàäöôè òÿñèr àíúàã çÿrÿr âårèr. Àìårèêàëû gåíåòèê Á.G.Ràígàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûr: “Ìóòàñèéàëàr êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿrÿrëèäèrëÿr. Çîõ íàäèr hàëëàräà ìåéäàíà gÿëèrëÿr âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèrñèçäèrëÿr. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàrûí òÿêàìöë÷ö áèr èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè g¤ñòÿrèr. Îíñóç äà éöêñÿê äÿrÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèr îrãàíèçìäÿ ìåéäàíà gÿëÿí òÿñàäöôè áèr hàë éà òÿñèrñèç îëàúàã, éà äà çÿrÿrëè. Áèr ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà gÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèrìÿéÿúÿêäèr. Á¤éöê åhòèìàëëà îíà çÿrÿr 112
Ùàróí Éÿhéà âårÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèrñèç ãàëàúàã. Áèr çÿëçÿëÿ áèr øÿhÿrè èíêèøàô åòäèrìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàr” (B. G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.). Áó göíÿ ãÿäÿr hå÷ áèr ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàrûí çÿrÿrëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè g¤ñòÿräèéè ìóòàñèéàëàr hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàrà àíúàã çèéàí âårÿí, îíëàrû øèêÿñò åäÿí áèr gåíåòèê hàäèñÿäèr. (Èíñàíëàräà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ g¤röíÿí òÿñèrè õÿr÷ÿíg õÿñòÿëèéèäèr). ßëáÿòòÿ, çÿrÿrâårèúè áèr ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàrâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “¤çáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿrÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèr “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû g¤ñòÿrèr. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà g¤rÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿrhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.
Äàøëàøìûø ãàëûãëàräà êå÷èä ôîrìàëàrûíûí èçè éîõäór Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàrèíèí áàø âårìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàrû, òîrô ëàéëàrûäûr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ, áöòöí úàíëûëàr áèráèrèíäÿí ò¤rÿìèøäèr. Èëê úàíëû í¤âö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîírà áàøãà ôîrìàéà ÷åârèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿr áó øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr. Íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿr áîéó ñörÿrÿê ìÿrhÿëÿ-ìÿrhÿëÿ äàâàì åòìèøäèr. Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àrà úèíñëÿr”èí ìåéäàíà gÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûr. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ ¤çöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿrèíèí îëìàñûíà áàõìàéàràã áèr éàíäàí äà áÿçè ñöröíÿíëÿrèí õöñóñèééÿòëÿrèíè ãàçàíìûø éàrû áàëûã-éàrû ñöröíÿí úàíëûëàr éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöröíÿíëÿrèí õöñóñèééÿòëÿrèíÿ ìàëèê îëàrêÿí áèr éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿrè ãàçàíìûø ñöröíÿí-ãóøëàr îròàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàr êå÷èä ìÿrhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàrû ö÷öí øèêÿñò, í¤ãñàíëû âÿ ãöñórëó úàíëûëàr îëìàëû èäèëÿr. Òÿêàìöë÷öëÿr êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàrûíà èíàíäûãëàrû áó íÿçÿrè ìÿõëóãëàrà “àrà êå÷èä ôîrìàñû” àäûíû âårèrëÿr. ßgÿr hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úör úàíëûëàr éàøàéûáñà, îíäà îíëàrûí ñàéëàrû âÿ í¤âëÿrè ìèëéîíëàrëà, hÿòòà ìèëéàräëàrëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿrèáÿ úàíëûëàrûí ãàëûãëàrûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø 113
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
ãàëûãëàräà, òîrô ëàéëàrûíäà ràñò gÿëèíìÿëè èäè. Äàrâèí “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûr: “ßgÿr íÿçÿrèééÿ äöçäörñÿ, úèíñëÿrè áèr-áèrèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àrà êå÷èä í¤âëÿrè ìöòëÿã éàøàìàëûäûr... Áóíëàrûí éàøàìàñûíà äàèr ñöáóòëàr äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrû ãàòëàrû àràñûíäà òàïûëà áèëÿr (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 179).
Äàrâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿrè Àíúàã XIX ÿñrèí îròàëàrûíäàí áó éàíà äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàr òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàräà áó àrà êå÷èä ôîrìàëàrûíà hå÷ âàõò ràñò gÿëèíìÿéèá. Àïàrûëìûø ãàçûíòû âÿ àràøäûrìàëàr çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàr òÿêàìöë÷öëÿrèí g¤çëÿäèêëÿrèíèí ÿêñèíÿ îëàràã g¤ñòÿräè êè, úàíëûëàr Éår öçöíäÿ áèräÿí-áèrÿ, í¤ãñàíñûç âÿ ãöñórñóç áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõûáëàr. Òàíûíìûø èígèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåråê Ó.Ågår ¤çö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó går÷ÿéè áåëÿ åòèràô åäèr: “Ïrîáëåìèìèç áóäór êè, gåîëîæè ëàéëàrû, äàøëàøìûø ãàòëàrû áöòöí òÿôÿrröàòû èëÿ àràøäûràíäà, èñòÿr úèíñëÿr, èñòÿrñÿ äÿ ñèíèôëÿr ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàràã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàrøûëàøûrûã: ìÿrhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éår êörÿñèíäÿ áèräÿí-áèrÿ ìåéäàíà gÿëÿí ãróïëàr g¤röröê (Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, s. 133). Éÿíè áöòöí úàíëû í¤âëÿrè äàøëàøìûø ëàéëàräà àràëàrûíäà hå÷ áèr êå÷èä ôîrìàñû îëìàäàí, í¤ãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàràã îròàéà ÷ûõûrëàr. Áó èñÿ Äàrâèíèí äöøöíúöëÿrèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû í¤âëÿrèíèí éàràäûëäûüûíû g¤ñòÿrÿí ÷îõ göúëö äÿëèëäèr. Çöíêè áèr úàíëû í¤âöíöí ¤çö-¤çöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèr àòà îëìàäàí áèr àíäà âÿ ãöñórñóç îëàràã îròàéà ÷ûõìàñûíûí éågàíÿ èçàhû î úèíñèí éàràäûëìàñûäûr. Áó hÿãèãÿò ìÿøhór òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿrÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèr: “Éàràäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûräà éàøàéàí úàíëûëàrûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàräûr. Úàíëûëàr äöíéà öçÿrèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ í¤ãñàíñûç áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûr. ßgÿr áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèr äÿéèøèêëèê ìÿrhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ ¤çëÿrèíäÿí ÿââÿë ì¤âúóä îëàí áÿçè úàíëû í¤âëÿrèíèí 114
Ùàróí Éÿhéà òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà gÿëìÿëèäèrëÿr. Àììà îíëàr ÿgÿr ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõûáëàrñà, î hàëäà ñîíñóç göú ñàhèáè áèr àüûë òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàëûäûrëàr (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New York, 1983, s. 197). Äàøëàøìûø ãàëûãëàr äà úàíëûëàrûí Éår öçöíäÿ ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõäûüûíû g¤ñòÿrèr. Éÿíè úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè Äàrâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàràã òÿêàìöë äåéèë, éàràäûëûøäûr.
Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿrèí ÿí ÷îõ göíäÿìÿ gÿòèräèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèr. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàrâèíèñò èääèà áó göí éàøàéàí ìöàñèr èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿr áÿçè ìÿõëóãëàräàí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè áèëäèrèr. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿrhÿëÿäÿ ìöàñèr èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàrû àràñûíäà áÿçè “àrà ôîrìà”ëàrûí éàøàäûüû èääèà îëóíór. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàrèäÿ ä¤rä ÿñàñ “êàòåãîrèéà” ñàäàëàíûr: 1. Australoïithecus 2. Ùîìî habilis 3. Ùîìî erectus 4. Ùîìî ñàïèåíñ. Òÿêàìöë÷öëÿr èíñàíëàrûí góéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿr ÿúäàäëàrûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà gÿëÿí “australoïithecus” àäûíû âårèrëÿr. Áó úàíëûëàr hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèr ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèr øåé äåéèë. Èígèëòÿrÿ âÿ ÀÁØäàí îëàí ëîrä Ñîëè Çàêårìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïrîô. Çàrëç Îêñíårä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhór àíàòîìèñòèíèí australorithecus íöìóíÿëÿrè öçÿrèíäÿ àïàräûãëàrû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàr áó úàíëûëàrûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèr ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàrûí èíñàíëàrëà hå÷ áèr îõøàrëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû g¤ñòÿrìèøäèr (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature, c. 258, s. 389). Òÿêàìöë÷öëÿr èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíràêû ìÿrhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàràã òÿñíèô åäèrëÿr. Èääèàëàrà g¤rÿ, hîìî ñûràñûíäàêû úàíëûëàr australorithecus-ëàräàí äàhà ÷îõ èíêèøàô 115
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
åòìèøäèëÿr. Òÿêàìöë÷öëÿr áó ôÿrãëè úàíëûëàrà àèä ôÿñèëëÿrè àrä-àräà äöçÿrÿê õÿéàëè áèr òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèräè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèr, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿr àràñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí XX ÿñräÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿrèíäÿí áèrè îëàí Åríñò Ìåér (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèr hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèr” äåéÿrÿê áóíó ãÿáóë åäèr (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralûk 1992). Òÿêàìöë÷öëÿr australorithecus-homo habilis-homo erectus-homo ñàïèåíñ ñûràëàìàñûíû òÿròèáëÿéÿrêÿí áóíëàrûí hÿr áèrèíèí îíäàí ñîírà gÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèrèíè éàràòìàüà ÷àëûøûrëàr. Ùàëáóêè ïàëåîàíòrîïîëîãëàrûí ñîí òàïûíòûëàrû australoïithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô á¤ëgÿëÿrèíäÿ åéíè ä¤ârëÿräÿ éàøàäûãëàrûíû ñöáóò åòìèøäèr (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. basky, J. B. Lipincott Co., New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, s. 272). Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàrûí áèr hèññÿñè ìöàñèr ä¤ârëÿrÿ ãÿäÿr, homo ñàïèåíñ íåàíäåròàë âÿ homo ñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèr) èíñàíëà åéíè øÿràèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàr (Time, äåêàár 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿrèí áèr-áèrèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îròàéà ãîéór. Ùàrâàrä Óíèâårñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàrûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Sterhen Éay Gould) ¤çö áèr òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèr: ßgÿr áèr-áèrè èëÿ ïàràëåë îëàràã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿr) úèçgèñè âàrñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûr êè, áóíëàrûí áèrè äègÿrèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàrûí áèrè äègÿrè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèr èíêèøàô àräûúûëëûüû g¤ñòÿrÿ áèëìèrëÿr (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿrñ êèòàáëàrûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàrûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàrûìåéìóí, éàrûèíñàí” úàíëûëàrûí øÿêèëëÿrè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ göúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàrèñè hå÷ áèr åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàrÿòäèr. 116
Ùàróí Éÿhéà Áó ì¤âçóíó óçóí èëëÿr àràøäûràí, õöñóñèëÿ australoïithecus ôÿñèëëÿrè öçÿrèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàràí Èígèëòÿrÿíèí ÿí ìÿøhór âÿ ì¤òÿáÿr àëèìëÿrèíäÿí áèrè ëîrä Ñîëè Çàêårìàí ¤çö áèr òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îròàäà ìåéìóíàáÿíçÿr úàíëûëàräàí èíñàíà gÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèr íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ gÿëìèøäèr. Ëîrä Ñ.Çàêårìàí áèr äÿ ìàràãëû áèr “åëì øêàëàñû” hàçûrëàìûøäû. Î, åëìè îëàràã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿrèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàràã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿrèíÿ ãÿäÿr áèr úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîrä Ñ.Çàêårìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ g¤rÿ, åëìè, éÿíè êîíêråò ôàêòëàrà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿrè êèìéà âÿ ôèçèêàäûr. Úÿäâÿëäÿ áóíëàräàí ñîírà áèîëîgèéà åëìëÿrè, ñîírà äà ñîñèàë åëìëÿr éårëÿøèr. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàr håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàr äÿrê åòìÿê” àíëàéûøû, áèr äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàräûr! Ëîrä Çàêårìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèr: Îáéåêòèâ går÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàràã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿrÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàr èäràêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàrèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ èíàíàí áèr àäàì ö÷öí hÿr øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó g¤röröê. Áåëÿ êè, ¤ç íÿçÿrèééÿëÿrèíÿ ãÿòè îëàràã èíàíàí áó àäàìëàrûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿràrëàrû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäör (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, s. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà ¤ç íÿçÿrèééÿëÿrèíÿ êîr-êîràíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàrûí òàïäûãëàrû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàrû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿrè ôèêèrëÿrèíÿ óéüóí îëàràã èçàh åòìÿêäÿí èáàrÿòäèr.
Äàrâèí äöñòóró! Áórà ãÿäÿr ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàrëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿrèí íåúÿ úÿôÿíg áèr èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèr äÿ óøàãëàrûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿr àéäûí áèr ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà g¤rÿ, úàíñûç âÿ øöórñóç àòîìëàr áèr éårÿ éûüûëàràã ÿââÿëúÿ höúåérÿíè, ñîírà äà åéíè àòîìëàr hÿr hàíñûñà áèr øÿêèëäÿ äègÿr úàíëûëàrû âÿ èíñàíû ìåéäàíà gÿòèrìèøäèr. Èíäè ôèêèrëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàrû îëàí êàráîí, ôîñôîr, àçîò, ïîòàñèóì áèrúÿ úàíëû äà ìåéäàíà gÿòèrÿ 117
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
áèëìÿçëÿr. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèr “òÿúröáÿ” àïàràã âÿ òÿêàìöë÷öëÿrèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿrè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿrè èääèàíû îíëàrûí àäûíäàí “Äàrâèí äöñòóró” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿr úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîr, àçîò, êàráîí, îêñègåí, äÿìèr, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿräÿí ÷îõëó ñàéäà á¤éöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàräà ãîéñóíëàr. Ùÿòòà àäè hàëëàräà îëìàéàí, àíúàã áó ãàrûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûr äåäèêëÿrè áÿçè ëÿâàçèìàòëàrû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿr. Ãàrûøûãëàrûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿrè ãÿäÿr (òÿáèè øÿràèòäÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿrè ìèãäàräà äà (áèrèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïrîòåèí äîëäórñóíëàr. Áó ãàrûøûüà èñòÿäèêëÿrè êèìè èñòèëèê âÿ röòóáÿò âårñèíëÿr. Áóíëàrû èñòÿäèêëÿrè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàrëà ãàrûøäûrñûíëàr. Çÿíëÿrèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhór àëèìëÿrèíè äÿâÿò åòñèíëÿr. Áó ìöòÿõÿññèñëÿr àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ¤òöröëÿrÿê í¤âáÿ èëÿ ìèëéàräëàrëà, hÿòòà òrèëéîíëàrëà èë äàâàìëû îëàràã ÷ÿíëÿrèí éàíûíäà g¤çëÿñèíëÿr. Áèr úàíëûíûí ìåéäàíà gÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿròëÿrè ì¤âúóä îëìàñûíà èíàíûrëàrñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿráÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèrëÿrñÿ-åòñèíëÿr, î ÷ÿíëÿräÿí ãÿòèééÿí áèr úàíëû ÷ûõàrà áèëìÿéÿúÿêëÿr. Çöràôÿëÿrè, øèrëÿrè, àrûëàrû, áöëáöëëÿrè, òóòóãóøóëàrû, àòëàrû, äåëôèíëÿrè, göëëÿrè, çàíáàãëàrû, ãÿrÿíôèëëÿrè, áàíàíëàrû, ïîròàüàëëàrû, àëìàëàrû, õórìàëàrû, ïîìèäîrëàrû, éåìèøëÿrè, ãàrïûçëàrû, ÿíúèrëÿrè, çåéòóíëàrû, öçöìëÿrè, øàôòàëûëàrû, òîâóçãóøóëàrûíû, ãûrãîâóëëàrû, ìöõòÿëèô rÿígëè êÿïÿíÿêëÿrè âÿ áóíëàr êèìè ìèëéîíëàrëà úàíëû í¤âöíäÿí hå÷ áèrèíè ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Áóràäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàrëûãëàrûí òÿê áèr höúåérÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿr. Ãûñàñû, øöórñóç àòîìëàr áèr éårÿ éûüûëàràã höúåérÿíè ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Ñîírà éåíè áèr ãÿràr âårÿrÿê áèr höúåérÿíè èêè éårÿ àéûràí, äàhà ñîírà áèr-áèrèíèí àräûíúà ôÿrãëè ãÿràrëàr âårÿí, åëåêòrîí ìèêrîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîírà ¤ç höúåérÿ ãóróëóøóíó áó ìèêrîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïrîôåññîrëàrû äà ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàràòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿr. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè èñÿ òÿôÿêêör âÿ èäràêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèr úÿôÿígèééàòäûr. Òÿêàìöë÷öëÿrèí îròàéà àòäûüû èääèàëàr ÿòràôûíäà áèr àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàrûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ g¤ñòÿrèr. 118
Ùàróí Éÿhéà
G¤çäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîgèéà Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèr ìÿñÿëÿ èñÿ g¤çäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèr. G¤çëÿ áàüëû ì¤âçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ g¤röröê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âårÿê. Áèr úèñèìäÿí gÿëÿí øöàëàr g¤çÿ òÿrñ îëàràã äöøörëÿr. Áó øöàëàr áóràäàêû höúåérÿëÿr òÿrÿôèíäÿí åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíà ÷åârèëèr âÿ áåéèíèí àrõà òÿrÿôèíäÿêè g¤rìÿ ìÿrêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèr í¤ãòÿéÿ ¤òöröëör. Áó åëåêòrèê ñèãíàëëàrû ñûrà èëÿ äàâàì åäÿí èúrààòëàräàí ñîírà áåéèíäÿêè áó ìÿrêÿçäÿ g¤röíòö îëàràã hèññ åäèëèr âÿ g¤röëör. Áó ìÿëóìàòäàí ñîírà èíäè áèr àç ôèêèrëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûr. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàràíëûãäûr, èøûã áåéíèí îëäóüó éårÿ ãÿäÿr gåäèá ÷ûõà áèëìÿç. G¤röíòö ìÿrêÿçè äåéèëÿí éår çöëìÿò ãàràíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ràñò gÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿr ãàràíëûã áèr éåräèr. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàràíëûüûíäà èøûãëû, ïàrëàã áèr äöíéàíû ñåér åäèrñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿr àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèr g¤röíòöäör êè, XXI ÿñrèí òåõíîëîgèéàñû äà hÿr úör èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàràã áó g¤röíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèr. Ìÿñÿëÿí, hàçûräà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿrèíèçÿ áàõûí. Ñîírà áàøûíûçû ãàëäûrûí âÿ ÿòràôûíûçà íÿçÿr ñàëûí. Èíäè g¤räöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó g¤röíòöíö áàøãà áèr éåräÿ g¤rìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿr àéäûí áèr g¤röíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèr í¤ìrÿëè òåëåâèçîr øèrêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîr åêràíû äà âårÿ áèëìÿç. 100 èëäèr ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûr. Áóíóí ö÷öí ôàárèêëÿr, íÿhÿíg òÿñèñàòëàr ãóróëór, òÿäãèãàòëàr àïàrûëûr, ïëàíëàr âÿ ëàéèhÿëÿr hàçûrëàíûr. Éåíÿ äÿ áèr òåëåâèçèéà åêràíûíà áàõûí, áèr äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àràäà á¤éöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿrãè îëäóüóíó g¤rÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîr åêràíû ñèçÿ èêè¤ë÷öëö áèr g¤röíòö g¤ñòÿrèr, hàëáóêè ñèç ö÷¤ë÷öëö, äÿrèí áèr ïårñïåêòèâè g¤rörñöíöç. Óçóí èëëÿräèr îí ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñ ö÷¤ë÷öëö òåëåâèçîr hàçûrëàìàüà, g¤çöí g¤rìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé g¤ñòÿrèr. Áÿëè, ö÷¤ë÷öëö òåëåâèçîr ñèñòåìèíè hàçûrëàéà áèëäèëÿr, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç g¤rìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèr ö÷¤ë÷öëö ñèñòåìäèr. Àrõà òÿrÿô äàhà áóëàíûã, ãàrøû òÿrÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûrëàíìûø äåêîràñèéà êèìè g¤röíör. Ùå÷ âàõò g¤çöí g¤räöéö ãÿäÿr äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèr g¤röíòö îëà 119
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
áèëìÿç. Êàìåràäà äà, òåëåâèçîräà äà ìöòëÿã g¤röíòö èòêèñè áàø âårèr. Òÿêàìöë÷öëÿr áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã g¤röíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèrëÿr. Èíäè áèr àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèr êöíúöíäÿêè òåëåâèçîróí òÿñàäöôëÿr íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà gÿëäèéèíè, “àòîìëàr áèr éårÿ òîïëàíäû âÿ áó g¤ñòÿrÿí úèhàçû ìåéäàíà gÿòèräè” äåñÿ, íÿ ôèêèrëÿøÿrñèíèç? Ìèíëÿrëÿ àäàìûí áèr éårÿ éûüûøàràã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöórñóç àòîìëàr íåúÿ åäÿ áèëÿr? G¤çöí g¤räöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó g¤röíòöíö ìåéäàíà gÿòèrÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìèrñÿ, g¤çöí âÿ g¤çöí g¤räöéö g¤röíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèr. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèr. Õàrèúè ãóëàã ÿòràôäàêû ñÿñëÿrè ãóëàã ÷¤ì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îròà ãóëàüà ¤òörör. Îròà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèròÿéèøëÿrèíè göúëÿíäèrÿrÿê äàõèëè ãóëàüà ¤òörör. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòrÿéèøëÿrè åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíà ä¤íäÿrÿrÿê áåéèíÿ g¤íäÿrèr. Åéíèëÿ g¤rìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúrààòëàrû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿrêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èr. G¤çäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûr, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûr, ñÿñè êå÷èrìèr. Äîëàéûñû èëÿ ÿòràô íÿ ãÿäÿr góróëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèr. Áóíà áàõìàéàràã ÿí äÿãèã ñÿñëÿr áåéèíäÿ hèññ åäèëèr. Ñÿñ êå÷èrìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèr îrêåñòrèí ñèìôîíèéàëàrûíû åøèäÿrñèíèç, èçäèhàìëû áèr ìÿêàíûí áöòöí góróëòóñóíó åøèäÿrñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèr úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè ¤ë÷öëñÿ, áóràäà ìöòëÿã áèr ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó g¤röíÿúÿê. Äÿãèã áèr g¤röíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿr òåõíîëîgèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèrñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿr îíëàrëà èëäèr êè, äàâàì åäèr. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàrû, ÷îõëó åëåêòrèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿrè áó ñÿéëÿrèí áÿçèëÿrèíèí íÿòèúÿëÿrèäèr. Àíúàã áöòöí òåõíîëîgèéàéà, áó òåõíîëîgèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàràã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèr ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèr. ßí á¤éöê ìóñèãè ñèñòåìè øèrêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèrëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèr hèññÿñè èòèr âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ gÿëèr. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèr õûrûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîgèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿr ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñórñóçäór. 120
Ùàróí Éÿhéà Áèr èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿrêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûrûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèrñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàràã åøèäèr. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàràäûëäûüû göíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿr áó úöräör. Áó göíÿ ãÿäÿr èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûrëàäûüû hå÷ áèr g¤röíòö âÿ ñÿñ úèhàçû g¤ç âÿ ãóëàã ãÿäÿr hÿññàñ âÿ óüórëó áèr ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèr. Àíúàã g¤rìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàräàí áàøãà ÷îõ á¤éöê hÿãèãÿò âàr.
Áåéíèí è÷èíäÿêè g¤rÿí âÿ åøèäÿí øöór êèìÿ àèääèr? Áåéíèí è÷èíäÿ úöráÿúör rÿígëè áèr äöíéàíû ñåér åäÿí, ñèìôîíèéàëàrû, ãóøëàrûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿrè èéëÿéÿí êèìäèr? Èíñàíûí g¤çëÿrèíäÿí, ãóëàãëàrûíäàí, áóríóíäàí gÿëÿí õÿáÿräàrëûãëàr åëåêòrèê ñèãíàëû îëàràã áåéèíÿ ¤òöröëör. Áèîëîgèéà, ôèçèîëîgèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàrûíäà áó g¤röíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà gÿëìÿñèíÿ äàèr ÷îõëó òÿôÿrröàòëàr îõóéà áèëÿrñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèr éåräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíû g¤röíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàràã ãàâràéàí êèìäèr? Áåéèíèí è÷èíäÿ g¤çÿ, ãóëàüà, áóróíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàrû ãàâràéàí áèr øöór âàr. Áó øöór êèìÿ àèääèr? ßëáÿòòÿ, áó øöór áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèrëÿrÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèr höúåérÿëÿrèíÿ àèä äåéèë. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr øåéèí ìàääÿäÿí èáàrÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàrâèíèñò ìàòårèàëèñòëÿr áó ñóàëëàrà hå÷ âàõò úàâàá âårÿ áèëìèr. Çöíêè áó øöór Àëëàhûí éàràòäûüû róhäór. Róh g¤röíòöíö ñåér åòìÿê ö÷öí g¤çÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàräàí äà áàøãà ôèêèrëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿrè îõóéàí hÿr áèr èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèr íå÷ÿ ñàíòèìåòrëèê, ãàïãàràíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷¤ë÷öëö, rÿígëè, ê¤ëgÿëè âÿ èøûãëû îëàràã ñûüûøäûràí Àëëàhû ôèêèrëÿøèá, Îíäàí ãîrõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûr.
Ìàòårèàëèñò èíàíú Áórà ãÿäÿr àràøäûräûãëàrûìûç òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿrëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèr èääèà îëäóüóíó g¤ñòÿrèr. Íÿçÿrèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèr, îròàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrèíèí hå÷ áèr 121
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
òÿêìèëëÿøäèrèúè òÿñèrè éîõäór âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàrû äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîrìàëàrûíûí éàøàìàäûãëàrûíû g¤ñòÿrèr. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèr ôèêèr êèìè êÿíàrà àòûëìàñû ëàçûìäûr. Òàrèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèr ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí göíäÿìèíäÿí ÷ûõàrûëìûøäûr. Àììà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè göíäÿìÿ gÿòèrìÿê èñòÿéèrëÿr. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàr áó íÿçÿrèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âårìÿéÿ ÷àëûøûr. G¤rÿñÿí íÿéÿ g¤rÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿr ö÷öí hå÷ úör ÿëäÿí áóràõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèr èíàíú îëìàñûäûr. Áó àäàìëàr ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîr-êîràíÿ áàüëûäûrëàr âÿ äàrâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âårèëÿ áèëÿúÿê éågàíÿ ìàòårèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèrëÿr. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèràô äà åäèrëÿr. Ùàrâàrä Óíèâårñèòåòèíäÿí ìÿøhór gåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Rè÷àrä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòårèàëèñò, ñîírà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèràô åäèr: Áèçèì ìàòårèàëèçìÿ áèr åòèãàäûìûç âàr, àïrèîr (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüró ñàéûëàí, òÿúröáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúröáÿäÿí ãàáàã ì¤âúóä îëàí) áèr èíàíúäûr áó. Áèçè äöíéàéà ìàòårèàëèñò áèr à÷ûãëàìà gÿòèrìÿéÿ ìÿúáór åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàrû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòårèàëèçìÿ îëàí àïrèîr áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòårèàëèñò à÷ûãëàìà gÿòèrÿí àràøäûrìà öñóëëàrûíû âÿ ãàâràìëàrû òÿãäèr åäèrèê. Ìàòårèàëèçì ìöòëÿã äîüró îëäóüóíà g¤rÿ äÿ èëàhè áèr à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âårÿ áèëìÿrèê (Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World", The New York Review of Books, 9 éàíâàr 1997, s. 28). Áó ñ¤çëÿr äàrâèíèçìèí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèr åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèr. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèr âàrëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèr. Áóíà g¤rÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàràòäûüûíà èíàíûr. Ìèëéîíëàrëà ìöõòÿëèô úàíëû í¤âöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàrûí, áàëûãëàrûí, çöràôÿëÿrèí, ãàïëàíëàrûí, á¤úÿêëÿrèí, àüàúëàrûí, ÷è÷ÿêëÿrèí, áàëèíàëàrûí âÿ èíñàíëàrûí úàíñûç ìàääÿíèí ¤ç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿrÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè ãÿáóë åäèr. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè går÷ÿêëèêëÿrÿ çèää ãÿíàÿòäèr. Àììà äàrâèíèñòëÿr 122
Ùàróí Éÿhéà “èëàhè áèr à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ gèrìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèrëÿr. Úàíëûëàrûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòårèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿr êÿñ èñÿ áó à÷ûã går÷ÿéè g¤rÿúÿêäèr: “Áöòöí úàíëûëàr öñòöí áèr göúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèr Éàràäàíûí ÿñÿrëÿrèäèr. Î Éàràäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàr åäÿí, úàíëûëàrû äà éàràäûá øÿêèëëÿíäèrÿí Àëëàhäûr”.
Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áÿøÿr òàrèõèíèí ÿí òÿñèrëè ñåhrèäèr Áóràäà áóíó äà áèëäèrìÿê ëàçûìäûr êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèrëÿrè îëìàéàí, hå÷ áèr èäåîëîgèéàíûí òÿñèrè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿr áèr èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿrèí õóràôàòëàrûíû ÿêñ åòäèrÿí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèr èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèr. Éóõàrûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ èíàíàíëàr á¤éöê áèr ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóràí âÿ áóíëàrûí ãàrûøìàñûíäàí âàõò ÿrçèíäÿ ôèêèrëÿøÿí, äÿrê åäÿí, êÿøôëÿr åäÿí ïrîôåññîrëàrûí, òÿëÿáÿëÿrèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàrûíûí, Ôråíê Ñèíàòrà, Çàrëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿrèí, áóíóíëà éàíàøû úåéràíëàrûí, ëèìîí àüàúëàrûíûí, ãÿrÿíôèëëÿrèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûrëàr. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíg èääèàéà èíàíàíëàr åëì àäàìëàrû, ïrîôåññîrëàr, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàräûr. Áóíà g¤rÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàrèõèíèí ÿí á¤éöê âÿ ÿí òÿñèrëè ñåhrè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. Çöíêè áÿøÿr òàrèõèíäÿ èíñàíëàrûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿrÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèrëÿøìÿñèíÿ èìêàí âårìÿéÿí, g¤çëÿrèíèí ãàrøûñûíà ñàíêè áèr ïÿräÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿrè g¤rìÿëÿrèíÿ ìàíå îëàí áèr áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäór. Áó, ãÿäèì ìèñèrëèëÿrèí göíÿø òàírûñû Ràéà, áÿçè àôrèêàëû ãÿáèëÿëÿrèí òîòåìëÿrÿ, Ñÿáà õàëãûíûí göíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç. Èáràhèìèí òàéôàñûíûí ¤ç ÿëëÿrè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿrÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèr êîrëóãäór. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóràíäà èøàrÿ åòäèéè áèr àüûëñûçëûãäûr. Àëëàh áÿçè èíñàíëàrûí èäràê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿrè g¤rìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿr àéÿëÿrèíäÿ áèëäèrèr. Áó àéÿëÿräÿí áÿçèëÿrè áóíëàräûr: 123
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
“Ùÿãèãÿòÿí, èíêàr åäÿíëÿrè ÿçàáëà ãîrõóòñàí äà, ãîrõóòìàñàí äà îíëàr ö÷öí áèräèr, èìàí gÿòèrìÿçëÿr. Àëëàh îíëàrûí örÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ì¤hör âórìóøäór. G¤çëÿrèíäÿ äÿ ïÿräÿ âàräûr. Îíëàrû á¤éöê áèr ÿçàá g¤çëÿéèr!” (“Áÿãÿrÿ”, 2//6-7). “...Îíëàrûí ãÿëáëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàr. Îíëàrûí g¤çëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿr. Îíëàr håéâàí êèìèäèrëÿr, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèrëÿr. Ãàôèë îëàíëàr äà ìÿhç îíëàräûr!” (“ßràô”, 7//179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿräÿ èñÿ áó èíñàíëàrûí ì¤úöçÿëÿr g¤rñÿëÿr äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿr ñåhrëÿíäèêëÿrèíè áåëÿ áèëäèrèr: “ßgÿr îíëàrà g¤éäÿí áèr ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äórìàäàí éóõàrû äûrìàøñàëàr, éåíÿ äÿ “G¤çöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhrëÿíìèøèê” äåéÿrëÿr” (“Ùèúr”, 15//1415)./ Áó ãÿäÿr gåíèø áèr êöòëÿíèí öçÿrèíäÿ áó ñåhrèí òÿñèrëè îëìàñû, èíñàíëàrûí hÿãèãÿòëÿräÿí áó ãÿäÿr óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèr áó ñåhrèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñ¤çëÿrëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿr håérÿòàìèç áèr âÿçèééÿòäèr. Çöíêè áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàrèúèíäÿ îëàí ññåíàrèëÿrÿ, úÿôÿígèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿrëÿ äîëó èääèàëàrà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèr. Àíúàã äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿêè èíñàíëàrûí øöórñóç âÿ úàíñûç àòîìëàrûí àíè áèr ãÿràrëà áèr éårÿ éûüûëûá, ô¤âãÿëàäÿ áèr òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöór g¤ñòÿrèá ãöñórñóç áèr ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿr úör õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éår ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàrû ìåéäàíà gÿòèräèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhräÿí áàøãà áèr èçàhû âÿ àäû éîõäór. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóràíäà èíêàr÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿrÿôäàrû îëàí áÿçè àäàìëàrûí åòäèéè ñåhrëÿrëÿ èíñàíëàrû òÿñèr àëòûíà àëäûãëàrûíû Ùç.Ìóñà âÿ Ôèrîí àràñûíäà áàø âårÿí áèr hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèrèr. Ùç.Ìóñà Ôèrîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà Ôèrîí Ùç.Ìóñàéà ¤ç “åëìëè ñåhráàçëàrû” èëÿ èíñàíëàrûí éûüûøäûãëàrû áèr éåräÿ ãàrøûëàøìàëàrûíû èñòÿéèr. Ùç.Ìóñà ñåhráàçëàrëà ãàrøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhráàçëàrà îíëàrûí ìÿrèôÿòëÿrèíè g¤ñòÿrìÿñèíè ÿìr åäèr: “(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàr (ÿëëÿrèíäÿêèíè éårÿ) àòäûãäà àäàìëàrûí g¤çëÿrèíè áàüëàéûá îíëàrû ãîrõóòäóëàr âÿ á¤éöê áèr ñåhr g¤ñòÿräèëÿr” (“ßràô”, 7//116). 124
Ùàróí Éÿhéà G¤röíäöéö êèìè, Ôèrîíóí ñåhráàçëàrû g¤çáàüëàìàëàrëà Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàr èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàrûí hàìûñûíû ñåhrëÿéÿ áèëìèøäèëÿr. Àíúàã îíëàrûí àòäûãëàrûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí g¤ñòÿräèéè äÿëèë îíëàrûí áó ñåhrèíè, àéÿëÿrèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè áöòöí øåéëÿrè óäìóø”, éÿíè òÿñèrñèç hàëà gÿòèrìèøäèr: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèr äÿ áàõûá g¤räöëÿr êè, ÿñà îíëàrûí óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè áöòöí øåéëÿrè óäór. Àròûã hàãã çàhèr, îíëàrûí óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè éàëàíëàr èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhráàçëàr îràäà ìÿüëóá åäèëäèëÿr âÿ õàr îëàràã gårè ä¤íäöëÿr” (“ßràô”, 7//117-119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèrèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàrû ñåhrëÿéÿrÿê ¤ç òÿñèrè àëòûíà áó àäàìëàrûí åòäèêëÿrèíèí áèr ñàõòàêàrëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîírà ãåéä åäèëÿí àäàìëàr ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿr. Göíöìöçäÿ äÿ áèr ñåhrèí òÿñèrè èëÿ åëì ïÿräÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíg èääèàëàrà èíàíàíëàr âÿ áóíëàrû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàrûíû hÿñr åäÿíëÿr ÿgÿr áó èääèàëàräàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿr, hÿãèãÿòëÿr òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhr ïîçóëàíäà” îíëàr äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèr ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããrèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèr âÿçèééÿòäÿí ãîrõäóüóíó áåëÿ åòèràô åäèr: Ìÿí ¤çöì òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿrèí gÿëÿúÿéèí òàrèõ êèòàáëàrûíäàêû ÿí á¤éöê göëöíú âÿçèééÿòëÿräÿí áèrè îëàúàüûíà èíàíäûì. Gÿëÿúÿê íÿñèëëÿr áó ãÿäÿr ÷öröê âÿ ãåérè-ìöÿééÿí îëàí áèr hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèr ñàäÿë¤âhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håérÿò è÷èíäÿ ãàrøûëàéàúàãëàr (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43). Áó gÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèr gÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàr “òÿñàäöôëÿr”èí òàírû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿr âÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áÿøÿr òàrèõèíèí ÿí á¤éöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhrè îëàràã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhr á¤éöê ñörÿòëÿ äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ ¤çöíöí èíñàíëàr öçÿrèíäÿêè òÿñèrèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûr. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèrrèíè ¤érÿíÿí ÿêñÿr èíñàíëàr áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàrûíû håérÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ g¤òör-ãîé åäèrëÿr.
125
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
126
Ìöÿëëèôèí ß ñÿrëÿrè
127
®ËÖÌ ÃÈÉÀÌßÒ ÚßÙßÍÍßÌ
www.bookglobal.net
www.harunyahya.ru
128