ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ xåâèrÿí: Âöñàë Ìÿììÿäîâ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ 2003
ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí g¤çÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ á¤ëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ ãÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ì¤âçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû g¤ñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ ãàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ h¤rìÿò ÿëàìÿòè îëàràã ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ì¤höröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç ãàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ì¤hör Ãóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñ¤çö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Ãóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ ãàrøû é¤íÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàã ñîíóíúó ñ¤çö ñ¤éëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. xîõ á¤éöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûí ì¤hörö áó ñîíóíúó ñ¤çö ñ¤éëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàrûíû hÿr êÿñÿ g¤ñòÿrìÿêäèr. Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Á¤éöê Árèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëãàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ ¤ëêÿëÿrèíÿ ãÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr ¤ëêÿëÿrèíäÿ ìàràãëà ãàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóãàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràãëà èçëÿíèr. Äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ á¤éöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà ¤ç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿrhàë g¤rör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr
áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû ÷öröêäör. Ĥâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ í¤ãòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Ãóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí g¤çÿëëèêëÿrèíäÿí ãàéíàãëàíûr. Ìöÿëëèôèí ¤çö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ g¤rÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè ãàçàíú göäöëìör. Áó hÿãèãÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàrà g¤rìÿäèéèíè g¤rìÿêäÿ ê¤ìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí ¤çö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè ãàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèí ãàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí ãàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö g¤ñòÿrìÿéÿ é¤íÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ì¤âçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí ãàëäûrìàãäàí âÿ Ãóràí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí g¤röíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèr. Áóíëàräàí ãóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Ãóràí ÿõëàãûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàã áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿãäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ á¤éöê áèr âÿçèôÿíè ¤ç öçÿrèíÿ g¤òörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Ãóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, g¤çÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàãäà áèr âàñèòÿ îëàúàã.
ÎÕÓÚÓÉÀ Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ¤çöíö äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí ¤ç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà g¤rÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûrìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàã èñÿ äàhà âàúèáäèr. Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàã. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ì¤âçóéà ãûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèrèê. Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàãÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ì¤âçóëàr Ãóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè ¤érÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûr. Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ ãÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà g¤ñòÿrèëÿí hÿãèãÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàrøûëûãëû ñ¤háÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàã ìöìêöíäör. Áó êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr ãróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ì¤âçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ á¤ëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàã. Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràã Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà ê¤ìÿê åòìÿê äÿ á¤éöê õèäìÿòäèr. xöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûr. Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè ¤çöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó g¤rÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ì¤âçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ì¤âúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã. Áàøãà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöãÿääÿñëÿrÿ ãàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ h¤rìÿòÿ äèããÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûãëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.
ÈXÈÍÄßÊÈËßR
®Í Ñ®Ç GÈRÈØ 8 ÑÎÑÈÀË ÙßÉÀÒ 12 ÒÎÏËÓÌÄÀ ÖÍÑÈÉÉßÒ 24 ÃÀRÛØÃÀ Í®ÂËßRÈ 38 ÎRÒÀà ÉÀØÀÌ 58 ÌÖÄÀÔÈß Âß ÑÀÂÀØ ÒÀÊÒÈÊÀÑÛ 83 ÃÈÄÀËÀÍÌÀ Âß Î 101 ÑÎÍÓÚ 108
®Í Ñ®Ç Áó êèòàáäà ñèçÿ ÷îõ éàõûíäàí òàíûäûüûíûç, hÿr çàìàí hÿr éåräÿ ràñòëàøäûüûíûç, ôÿãÿò äèããÿòèíèçè î ãÿäÿr äÿ ÷ÿêìÿéÿí, áàúàrûãëû, òîïëóìñàë (ñîñèàë) âÿ àüûëëû áèr ìÿõëóãó - ãàrûøãàíû àíëàäàúàüûã. Éàøàìûìûçà äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò úèääè òÿñèr g¤ñòÿrìÿéÿí áó ìèëëèìåòrëèê âàrëûãëàrûí ì¤úöçÿ äîëó hÿéàòëàrûíû èíúÿëÿéÿúÿéèê. Èø òåõíîëîgèéàñû, êîëëåêòèâ ÷àëûøìà, hÿráè ñòràòågèéà, ñîí äÿrÿúÿ èíêèøàô åòìèø öíñèééÿò øÿáÿêÿñè, ràñèîíàë èåràrõèéà, ãöñórñóç ïëàíëàøäûrìà... èíñàíëàrûí hå÷ äÿ hÿìèøÿ éåòÿrèíúÿ áàøàrûëû îëìàäûãëàrû áöòöí áó èøëÿrè ãàrûøãàëàr ÿëà áàúàrûrëàr. Göúëö rÿãèáëÿrÿ ãàëèá gÿëÿí, àüûr òÿáèè øÿràèòëÿrÿ ä¤çÿí áó úàíëûëàrà áàõàíäà, hàìûñûíûí åéíèëÿ áèr-áèrèíèí òàéû îëäóüóíó äöøöíörñÿí. Går÷ÿêäÿ èñÿ ãàrûøãàëàrûí ìèíëÿrúÿ í¤âëÿrè âàr âÿ áó í¤âëÿräÿí äÿ hÿr áèrè ôÿrãëè ¤çÿëëèêëÿrÿ ñàhèáäèrëÿr. Èíàíûrûã êè, äöíéàäà ÿí ÷îõñàéëû úàíëûëàräàí îëàí ãàrûøãàëàrûí éóõàrûäà ñàäàëàäûüûìûç ¤çÿëëèêëÿrè áÿøÿrèééÿòÿ hÿëÿ ÷îõ ìàràãëû, éåïéåíè öôöãëÿr à÷à áèëÿr. Áó êèòàá ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ìàràãëû âÿ håérÿòàìèç äöíéàñûíû êÿøô åòìÿéèíèçÿ éàräûì÷û îëàúàã. Áÿçè àràøäûrìàëàrà g¤rÿ, àrõåîëîæè ãàçûíòûëàr çàìàíû àøêàrëàíìûø, ÿí ãÿäèìèíèí òÿõìèíÿí 80 ìèëéîí èë éàøû îëàí ãàrûøãà ãàëûãëàrûéëà áó göíêö ãàrûøãàëàrûí àràñûíäà hå÷ áèr ôÿrã éîõäór. Áó ìàràãëû ãàrûøãà äöíéàñûíû èíúÿëÿéÿrêÿí, hàçûräà ÿí àçû 8800 í¤âö îëàí ãàrûøãàëàrûí î êè÷èê áÿäÿíëÿrèëÿ íÿëÿrè áàúàräûãëàrûíû g¤rÿúÿéèê (Éårè gÿëìèøêÿí, òÿêúÿ Ãàôãàçäà ãàrûøãàíûí 160, Àçÿráàéúàíäà èñÿ 90-äàí ÷îõ í¤âö âàr). Ùÿìèí äöíéàíûí ìöêÿììÿë ñèñòåìè áèçäÿ håérÿò äîüóràúàã, äöøöíìÿê, àràøäûrìàã hÿâÿñèìèçè âÿ åhòèéàúûìûçû àròûràúàã. Åéíè çàìàíäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí éàíëûø îëäüóíó g¤röá, Àëëàhûí hÿr øåéè ãöñórñóç éàràòäûüûíà áèrëèêäÿ øàhèä îëàúàüûã êè, áó äà ñîí äÿrÿúÿ ¤íÿìëè áèr èøäèr. xöíêè Ãóràíäà òÿáèÿòÿ áàõàràã äöøöíÿí âÿ g¤räöêëÿrèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàrûá, Àëëàhûí á¤éöêëöéöíö äÿrê åäÿí Èíñàíûí îáràçû òÿrèôëÿíèá âÿ hÿìèí îáràç áöòöí ì¤ìèí èíñàíëàrà ¤ríÿê g¤ñòÿrèëèá. Gÿëèí, áèç äÿ áó èíñàíëàräàí îëàã. Àøàüûäàêû àéÿëÿr áó ìÿñÿëÿíè òàì îëàràã àéäûíëàøäûrûr:
6
“Ùÿãèãÿòÿí, g¤éëÿrèí âÿ éårèí éàràäûëìàñû, gåúÿéëÿ göíäöçöí áèr-áèrèíè ÿâÿç åòìÿñè [áèr-áèrèíèí àräûíúà gÿëèá-gåòìÿñè] àüûë ñàhèáëÿrè ö÷öí [Àëëàhûí âàrëûüûíû, ãöärÿòèíè, êàìàëûíû âÿ ÿçÿìÿòèíè ñöáóò åäÿí] ãÿòè äÿëèëëÿräèr. Î êÿñëÿr êè, àéàã öñòäÿ îëàíäà äà, îòóràíäà äà Àëëàhû õàòûrëàäàr, g¤éëÿrèí âÿ éårèí éàràäûëìàñû hàããûíäà äöøöíÿr [âÿ äåéÿrëÿr]: “Åé Rÿááèìèç! Ñÿí áóíëàrû áîø éårÿ éàràòìà-ìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Áèçè úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí ¤çöí ãîró!” («Àëè-Èìràí» ñórÿñè, / 190-191). Áó êèòàáûí äà îõóéàíëàrû äàhà äÿrèí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã åòìÿñèíè âÿ îíëàrû éàràäàí Àëëàhûí öñòöí göúöíÿ, áÿíçÿrñèç éàràòìàã ãàáèëèééÿòèíÿ håéràí îëìàëàrûíà éàräûì åòìÿñèíè àrçóëàéûrûã.
7
GÈRÈØ år öçöíäÿ ÿí ÷îõñàéëû úàíëûëàr ãàrûøãàëàräûr. Éåíè äîüóëàí hÿr 40 èíñàíûí ãàrøûëûüûíäà äöíéàéà 700 ìèëéîí ãàrûøãà gÿëèr. Âÿ áó úàíëûëàr hàããûíäà ¤érÿíÿ áèëÿúÿéèìèç hÿëÿ õåéëè øåéëÿr âàr. Ùÿøÿràò í¤âëÿrèíèí ÿí òîïëóìñàëû (“ñîñèàë”û) îëàí ãàrûøãàëàr ñîí äÿrÿúÿ g¤çÿë òÿøêèëàòëàíìûø áèr ãàéäàéëà, “êàëîíèéàëàr” àäëàíäûrûëàí ãróïëàr hàëûíäà éàøàéûrëàr. Îíëàrûí òÿøêèëàòëàíìàã ãàáèëèééÿòè î äÿrÿúÿ èíêèøàô åäèá êè, áó áàõûìäàí èñàíëàrû äà õåéëè gårèäÿ ãîéóáëàr. Ãàrûøãàëàr àçóãÿ éûüûá, åhòèéàò òóòàíäà áàëàëàrû éóâàëàrûíû ãîróéór âÿ åhòèéàú îëàíäà äöøìÿíëÿ äÿ ñàâàøûrëàr. Ùÿòòà íÿñèë àròûrìàã, äègÿrëÿrèíÿ ãóëëóã åòìÿê ö÷öí õöñóñè “êàëîíèéà”ëàr äà âàr. Àràëàrûíäà ÷îõ göúëö öíñèééÿò øÿáÿêÿñè ì¤âúóä îëàí áó håéâàíëàr ñîñèàë òÿøêèëàòëàíìà âÿ ìÿhàrÿò áàõûìûíäàí áöòöí úàíëûëàräàí ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã äÿrÿúÿäÿ öñòöíäörëÿr. Áó göí áèçèì úÿìèééÿòëÿräÿ ñîñèàë òÿøêèëàòëàíìàíû ãîróìàã, ñîñèàë-èãòèñàäè ïrîáëåìëÿrè ÷¤çìÿê ö÷öí õöñóñè “äöøöíúÿ ãróïëàrû”íäà (think-tankler) öñòöí çÿêàñû âÿ äÿrèí ñàâàäû îëàí èíñàíëàr gåúÿ-göíäöç ÷àëûøûr, ïëàíëàr ãórórëàr. ßñrëÿräèr êè, èäåîëîãëàr ñîñèàë-ñèéàñè ìîäåëëÿr öçÿrèíäÿ áàø ñûíäûrûrëàr. Àììà áó ãÿäÿr çÿhìÿòÿ rÿüìÿí, hÿëÿ äÿ èäåàë áèr ñîñèàë-èãòèñàäè ìîäåë ãóróëìàéûá. Èíñàíëàr úÿìèééÿò äàõèëèíäÿ äàèì áèr-áèrëÿrèëÿ rÿãàáÿò àïàräûãëàrûíäàí âÿ øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿrèíè göääöêëÿrèíäÿí, ãöñórñóç ñîñèàë-èãòèñàäè ìîäåë éÿãèí êè, hå÷ âàõò ãóróëìàéàúàã äà. Àììà ãàrûøãàëàr ìèëéîíëàrëà èë ¤íúÿ ¤çëÿrè ö÷öí áåëÿ áèr ìöêÿììÿë ìîäåë ãóróáëàr âÿ îíó èíäèéÿ ãÿäÿr ïrîáëåìñèç éàøàäûrëàr. Éàõøû, áÿñ áó ìèëëèìåòrëèê úàíëûëàr îíó íåúÿ áàúàrûrëàr? Áó, ìöòëÿã úàâàáëàíìàñû gÿrÿêÿí áèr ñóàëäûr. Áó ñóàëà úàâàá âårìÿéÿ ÷àëûøàí òÿêàìöë÷ö áèîëîãëàr ãàrûøãàëàrûí 80 ìèëéîí èë ¤íúÿ “Tirhiidae” àäëàíàí âÿhøè àrû í¤âöíäÿí ò¤rÿäèéèíè, 65-40 ìèëéîí èë ¤íúÿ ãÿôèëäÿí “¤ç èràäÿëÿrèëÿ” ñîñèàëëàøìàüà áàøëàäûãëàrûíû âÿ hÿøÿràòëàrûí òÿêàìöëöíöí ÿí öñò ìÿròÿáÿñèíÿ ÷àòäûãëàrûíû äåéèrëÿr. Àììà ÿñàñ ìÿñÿëÿíè - áó ñîñèàëëàøìàíûí ñÿáÿáëÿrèíè âÿ gåäèøèíè hå÷ úör à÷ûãëàéà áèëìèrëÿr. xöíêè áó íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, òÿêàìöëöí òÿìÿë ìåõàíèçìè úàíëûëàrûí éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ àïàrìàñûíû
É
8
gÿrÿêäèrèr. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr áèr í¤â âÿ î í¤âëÿrèí äàõèëèíäÿêè hÿr áèr ôÿrä éàëíûç ¤çöíö âÿ ¤ç áàëàëàrûíû äöøöíör (Îíëàrûí áàëàëàrûíû íèéÿ âÿ íåúÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàìàëàrû ñóàëû äà òÿêìöë íÿçàrèééÿñèíè äàëàíà äèrÿéèr, àììà hÿëÿ êè, áó ìÿñÿëÿéÿ òîõóíìóróã). Íåúÿ îëór êè, áåëÿ áèr “òÿêìöë ãàíóíó” ìÿrêÿçèíäÿ ôÿäàêàrëûüûí äóräóüó áèr ñîñèàë ñèñòåì éàràäûr? Áó ñóàë, òÿáèè êè, úàâàáñûçäûr. Úàâàáñûç ñóàëëàr èñÿ ãÿòèééÿí áóíëàrëà áèòìèr. Áèr ìèëéîí äÿíÿñèíèí ñèíèr höúåérÿëÿrèíèí òîïëàì àüûrëûüû âór-òóò 20 ãràì îëàí áó úàíëûëàr “ãÿôèëäÿí” áèr éårÿ éûüûøûá, ñîñèàëëàøìà hàããûíäà ãÿràr ãÿáóë åäÿ áèëÿräèëÿrìè? Âÿ éà, áåëÿ áèr ãÿràrû ãÿáóë åäÿíäÿí ñîírà hÿìèí ñîñèàëëàøìàíûí ãàíóí-ãàéäàëàrûíû ìöÿééÿíëÿøäèrìÿéè áàúàràrëàrìû? Ëàï òóòàã êè, áàúàräûëàr, hàìûñû hÿìèí éåíè ñèñòåìè åòèràçñûç ãÿáóë åäÿrìè? Âÿ îíëàr áöòöí áó ìöìêöíñöç èøëÿrè g¤rÿíäÿí ñîírà ìèëéîíëàrúà öçâö îëàí “êàëîíèéà”ëàr ãóróá, ìöêÿììÿë ñîñèàë ãóróëóøëàrûíû éàøàòìàüû áàúàràrëàrìû? Áó ìöúàäèëÿ è÷èíäÿ èåràrõèê ãóróëóø, “êàñòà ñèñòåìè” íåúÿ ôîrìàëàøûá? Ùÿr øåéäÿí ÿââÿë, áó ñóàëûí úàâàáëàíäûrûëìàñû gÿrÿêäèr: àíà ãàrûøãàéëà (“êràëè÷à”) èø÷è ãàrûøãàëàr ôÿrãè íåúÿ îròàéà ÷ûõûá? Áó éåräÿ òÿêàìöë÷öëÿr äóróá äåéÿúÿêäèëÿr êè, èø÷èëÿrèí àràñûíäà áèr ãróï ÷àëûøìàãäàí ÿë ÷ÿêèá âÿ óçóí ìöääÿò ÿrçèíäÿ gåíåòèê äÿéèøèêëèêëÿrÿ óüràéàràã, èø÷è ãàrûøãàëàräàí ôÿrãëè áèr ôèçèîëîgèéàéà ñàhèá îëóáëàr. Àíúàã
80 ìèëéîí èëëèê ãàrûøãà ãàëûãëàrû. Áó òàïûíòû áèçÿ ãàrûøãàëàrûí 80 ìèëéîí èë ÿrçèíäÿ hå÷ áèr äÿéèøèêëèéÿ óüràìàäûãëàrûíû g¤ñòÿrèr.
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ìàràãëûäûr: áöòöí áó ïrîñåñ çàìàíû îíëàrû êèì áÿñëÿéèá? Àõû àíà (“êràëè÷à”) ãàrûøãàëàr ãèäà àràìûrëàr, èø÷èëÿrèíèí gÿòèräèéè àçóãÿéëÿ äîëàíûrëàr. Âÿ éàõóä, ëàï òóòàã êè, áÿçè èø÷èëÿr “êràëëûã” èääèàñûíà äöøöáëÿrìèø, áÿñ áó èåràrõèéà äègÿrëÿrè òÿrÿôèíäÿí íåúÿ âÿ íèéÿ ãÿáóë îëóíóá? Íÿéÿ g¤rÿ îíëàr áó “êràëè÷à”íû áÿñëÿìÿéÿ ràçû îëóáëàr? Àõû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ, “éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ”íèí gåäèøèíäÿ îíëàr àíúàã ¤çëÿrèíè äöøöíìÿëèéäèëÿr?.. Áöòöí hÿøÿràòëàr hÿéàòëàrûíûí á¤éöê ãèñìèíè ãèäà àràìàãëà êå÷èrèrëÿr. Éåìÿê òàïûr, éåéèr, ñîírà èñÿ éåíèäÿí àúûr âÿ éåíèäÿí àõòàrûrëàr... Áèr äÿ, òÿhëöêÿëÿräÿí ãà÷ûrëàr. ßgÿr òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åòñÿê, îíäà áåëÿ ÷ûõûr êè, ãàrûøãàëàr äà ìèëéîí èëëÿr ¤íúÿ áó úör “ôÿräè ãàéäàäà” éàøàéûáëàr, ñîírà èñÿ áèr göí ñîñèàëëàøìàüà ãÿràr âårèá, êàëîíèéàëàräà áèrëÿøèáëÿr. Àràëàrûíäà îròàã áèr öíñèééÿò øÿáÿêÿñè éîõ èêÿí (òÿêàìöë òÿëèìèíÿ g¤rÿ, öíñèééÿò ñîñèàëëàøìàíûí íÿòèúÿñèäèr, ÿêñèíÿ éîõ) ãàrûøãàëàr áó ñîñèàë äöçÿíè ãórìàüà íåúÿ, hàíñû éîëëàrëà ãÿràr âårÿ áèëÿräèëÿr?
10
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Áÿñ áó ñîñèàëëàøìà ö÷öí gÿrÿêëè îëàí gåíåòèê ôÿrãëÿrè îròàéà ÷ûõàrìàëàrû íåúÿ ìöìêöí îëóá? Áó âÿ áóíóí êèìè áàøãà ñóàëëàrûí hå÷ áèr úàâàáû éîõäór. Áöòöí áóíëàr áèçè òÿê áèr í¤ãòÿéÿ gÿòèrèr: ìèëéîíëàrëà èë ¤íúÿ göíëÿrèí áèr göíö ãàrûøãàëàrûí ñîñèàëëàøìàã hàãûíäà ãÿràr ãÿáóë åòäèêëÿrèíè èääèà åòìÿê àüëûí âÿ ìÿíòèãèí òÿìÿë ãàíóíëàrûíû òàïäàëàìàã äåìÿêäèr. Ñóàëëàrûí éågàíÿ äöçgöí úàâàáû èñÿ áåëÿäèr: äåòàëëàrûíû êèòàáûí èrÿëèäÿêè á¤ëöìëÿrèíäÿ g¤rÿúÿéèìèç ñîñèàë äöçÿí ãàrûøãàëàrëà áèrgÿ éàràäûëûá âÿ Éår öçöíäÿêè èëê ãàrûøãà êîëèíèéàñûíäàí áó göíÿ ãÿäÿr äÿ äÿéèøìÿéèá! Ãóràíäà ãàrûøãàëàrûíêûíà áÿíçÿr ñîñèàë äöçÿíÿ ñàhèá îëàí àrûëàräàí ñ¤ç à÷ûëàrêÿí, áó ñèñòåìèí îíëàrà “òÿëãèí åäèëìÿñè” áó úör õÿáÿr âårèëèr: “Rÿááèí áàë àràñûíà áåëÿ âÿhé [òÿëãèí] åòäè: “Äàüëàräà, àüàúëàräà âÿ èíñàíëàrûí ãóräóüó éårëÿräÿ [åâëÿrèí äàìûíäà, öçöìëöêëÿräÿ] ¤çöíÿ éóâà òèê; Ñîírà áöòöí ìåéâÿëÿräÿí éå âÿ Rÿááèíèí ñÿíÿ g¤ñòÿräèéè éîëëà ràhàò, àñàíëûãëà gåò!” Î àrûëàrûí ãàrûíëàrûíäàí èíñàíëàr ö÷öí øÿôà îëàí ìöõòÿëèô rÿígëè [àü, ñàrû, ãûrìûçû] áàë ÷ûõàr. Øöáhÿñèç êè, áóíäà äà äöøöíöá äÿrê åäÿíëÿr ö÷öí áèr èárÿò âàräûr!” («Íÿùë» ñórÿñè, 68-69). Àéÿäÿ áàë àrûëàrûíûí áöòöí èøëÿrè Àëëàhûí åòäèéè òÿëãèíëÿ g¤räöêëÿrè áèëäèrèëèr. Éÿíè hÿìèí håéâàíëàrûí ãóräóãëàrû áöòöí åâëÿr (éÿíè éóâàëàr) âÿ áó éóâàëàräàêû ñîñèàë äöçÿí, áàë éàïìàã ö÷öí g¤räöêëÿrè áöòöí èøëÿr Àëëàhûí òÿëãèíèéëÿ går÷ÿêëÿøäèrèëèr. Ãàrûøãàëàrà äèããÿò éåòèrÿíäÿ g¤röröê êè, îíëàräàêû äóróì äà áóíäàí ôÿrãëè äåéèë. Îíëàr äà òàìàìèëÿ Àëëàhûí òÿëãèí åòäèéè ñîñèàë äöçÿíÿ òàáåäèrëÿr. Âÿ áóíà g¤rÿ äÿ hÿr ãàrûøãà í¤âö ¤ç áîéíóíà ãîéóëàí âÿçèôÿíè ÿêñèêñèç éårèíÿ éåòèrèr. ßñëèíäÿ, òÿáèÿòèí ãàíóíó äà áóäór; òÿáèòäÿ òÿêàìöë÷öëÿrèí äåäèéè êèìè, òÿñàäöôè âÿ õàîòèê áèr “éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ” éîõäór, hå÷ âàõò äà îëìàéûá. ßêñèíÿ, áöòöí úàíëûëàr ¤çëÿrè ö÷öí àérûëàí róçèíè éåéèr âÿ Àëëàhûí ãîéäóüó âÿçèôÿíè éårèíÿ éåòèrèrëÿr. xöíêè Ãóràíäà äà õÿáÿr âårèëäèéè êèìè: “[Éår öçöíäÿ] åëÿ áèr úàíëû éîõäór êè, îíóí èõòèéàrû Àëëàhûí ÿëèíäÿ îëìàñûí” âÿ “Øöáhÿñèç êè, róçè âårÿí äÿ, éåíèëìÿç ãöärÿò ñàhèáè îëàí äà Àëëàhäûr” («Çàrèéàò» ñórÿñè, / 48). 11
ÑÎÑÈÀË ÙßÉÀÒ àrûøãàëàrûí êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàäûãëàrûíäàí âÿ àràëàrûíäà ìöêÿììÿë áèr ÿìÿê á¤ëgöñö ñèñòåìèíèí ì¤âúóä îëäóüóíäàí àròûã áÿhñ åòìèøèê. Áó ñèñòåìè äàhà éàõûíäàí èíúÿëÿéÿíäÿ ãàrûøãàëàrûí ñîí äÿrÿúÿ òÿêìèë “úÿìèééÿò ãóróëóøó”íà ñàhèá îëäóãëàrûíû g¤rÿúÿéèê. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíëàrûí áèr ÷îõ úÿhÿòäÿí ôÿäàêàr âàrëûãëàr îëäóãëàrû äà äèããÿòèìèçè ÷ÿêÿúÿê. Óçóí èëëÿr ãàrûøãàëàr öçÿrèíäÿ àràøäûrìàëàr àïàrìûø åëì àäàìëàrû îíëàrûí íèçàìëû ñîñèàë äàâràíûøëàrûíû hÿëÿ äÿ øÿrh åäÿ áèëìÿéèáëÿr. Washington Carnegie Èíñòèòóòóíóí áàøãàíû Dr. Caryl P. Ùaskinsin (Êårèë Ùàñêèíñ) áóíóëà áàüëû åòèràôû äèããÿò ÷ÿêèr: - 60 èëëèê àràøäûrìà âÿ ÷àëûøìàëàräàí ñîírà hÿëÿ äÿ ãàrûøãàëàrûí òÿêìèë ñîñèàë äàâràíûøëàrûíà òÿÿúúöá åäèrÿì. Îíëàr ãîõó âÿ hÿrÿêÿòëÿrèíèí äèëèëÿ áàüëû ãàrûøûã, ôÿãÿò ¤çëÿrèíèí ÷îõ
Ã
Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ÿí ¤íÿìëè úÿhÿòè òàì áèr òîïëóì óéüóíëóüóíà ñàhèá îëìàëàrû âÿ áöòöí èøëÿrè éàräûìëàøàràã g¤rìÿëÿrèäèr. Áó øÿêèëäÿ äÿ ê¤ìÿêëÿøÿrÿê, áèr ìåéâÿíè éóâàëàrûíà äàøûìàüà ÷àëûøàí ãàrûøãà ãróïó g¤röíör.
12
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
àñàí àíëàéà áèëäèêëÿrè áèr ñèñòåì ãóróáëàr. Ãàrûøãàëàr áèçèì håéâàíëàrûí äàâràíûøûíû ¤érÿíÿ áèëìÿéèìèç ö÷öí g¤çÿë áèr ìîäåëäèr.1 Áÿçè ãàrûøãà êîëîíèéàëàrû ôÿräëÿrèí ñàéû âÿ éàøàìà àråàëû áàõûìûíäàí î ãÿäÿr gåíèøäèrëÿr êè, îíëàrûí hÿìèí á¤éöê ÿràçèäÿ ãöñórñóç ñèñòåì ãórà áèëìÿëÿrè hå÷ úör èçàhà gÿëìèr. Áóíà g¤rÿ äÿ Dr. Íaskins-è hàãëû ñàéìàìàã ìöìêöí äåéèë. Ùÿìèí gåíèø êîëîíèéàëàrà áèr ¤ríÿê îëàràã Àôrèêà ñàhèëëÿrèíäÿ éàøàéàí Formica Öesensis àäëû ãàrûøãà í¤âöíö g¤ñòÿrÿ áèëÿrèê. Áó ãàrûøãà êîëîíèéàñû 2,7 km2-ëèê ÿràçèäÿ, áèr-áèrèëÿ áàüëû 45 ìèí éóâàäà éàøàéûr. Òÿõìèíÿí 1.080.000 êràëè÷à âÿ 306.000.000 èø÷èñè îëàí áó êîëîíèéàëàrû àràøäûrìà÷ûëàr “ñóïår êîëíèéà” àäëàíäûrûrëàr. Êîëîíèéà äàõèëèíäÿ áöòöí èñòåhñàë âàñèòÿëÿrèíèí âÿ àçóãÿíèí ìöêÿììÿë ãàéäàéëà èøëÿäèëäèéè áÿëëè îëóá.2 xîõ gåíèø áèr ÿràçèéÿ éàéûëìàëàrûíà rÿüìÿí, ãàrûøãàëàrûí hå÷ áèr ãàrûøûãëûã ÷ûõàrìàäàí ñèñòåìëè éàøàìàëàrûíû à÷ûãëàìàã îëäóãúà ÷ÿòèíäèr. Òÿñÿââör åäèí êè, áó göí hÿòòà ÿhàëèñè àç îëàí ñèâèë áèr ¤ëêÿäÿ àñàéèøè ãîróìàã âÿ ñîñèàë ÿìèí-àìàíëûüû ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô göú îrãàíëàrûíäà èñòèôàäÿ îëóíór. Ùÿìèí îrãàíëàrûí áàøûíäà äà ìöòëÿã îíëàrû é¤íÿëäÿí, èäàrÿ åäÿí rÿháÿrëèê äórór. Àììà áöòöí áóíëàrà rÿüìÿí, úÿìèééÿòäÿ ñàáèòëèê ãórìàã äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò áàø òóòìór. Ãàrûøãà òîïëóìëàrûíäà èñÿ íÿ ïîëèñ, íÿ æàíäàrì, íÿ äÿ êåøèê÷èéÿ åhòèéàú âàr. Èëê áàõûøäà êîëîíèéàëàrûí hàêèìèëÿrè êèìè g¤röíÿí êràëè÷àëàrûí éågàíÿ âÿçèôÿëÿrèíèí ÿñëèíäÿ íÿñëè äàâàì åòäèrìÿê îëäóüóíó íÿçÿrÿ àëñàã, ãàrûøãàëàrûí hå÷ ëèäårëÿrè, é¤íÿëäèúèëÿrè äÿ éîõäór. Äîëàéûñûéëà, àràëàrûíäà rÿháÿr-èø÷è ìöíàñèáÿòëÿrèíÿ äàéàíàí èåràrõèéà äà ì¤âúóä äåéèë. Éàõøû, áÿñ åëÿ èñÿ, áó ñèñòåìè ãóróá-éàøàäàí êèìäèr? Êèòàáûí ãàrøûäàêû ôÿñèëëÿrèíäÿ áó âÿ áóíà áÿíçÿr ñóàëëàrûí úàâàáëàrûíû áèrëèêäÿ òàïàúàüûã.
ÊÀÑÒÀ ÑÈÑÒÅÌÈ Èñòèñíàñûç îëàràã, áöòöí ãàrûøãà òîïëóìëàrûíäà êàñòà (ñèíèôëÿrÿ á¤ëöíìÿ) ñèñòåìè ì¤âúóääór. Áó ñèñòåì áèr êîëîíèéà äàõèëèíäÿ ö÷ àíà á¤ëöìäÿí ìåéäàíà gÿëèr. Áèrèíúè êàñòàíûí öçâëÿrè àròûá-÷îõàëìàüû òÿìèí åäÿí êràëè÷àëàr âÿ årêÿê ôÿräëÿräèr. Áèr êîëîíèéàäà áèräÿí ÷îõ êràëè÷à äà îëà áèëÿr. Êràëè÷àíûí âÿçèôÿñè äöíéàéà éåíè ãàrûøãàëàr gÿòèr13
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ÿí ¤íÿìëè úÿhÿòè òàì áèr òîïëóì óéüóíëóüóíà ñàhèá îëìàëàrû âÿ áöòöí èøëÿrè éàräûìëàøàràã g¤rìÿëÿrèäèr. Áó øÿêèëäÿ äÿ ê¤ìÿêëÿøÿrÿê, áèr ìåéâÿíè éóâàëàrûíà äàøûìàüà ÷àëûøàí ãàrûøãà ãróïó g¤röíör.
ìÿê, áåëÿëèêëÿ äÿ, íÿñëèí ÷îõàëìàñûíà õèäìÿò åòìÿêäèr. Î, âöúóä áàõûìûíäàí äègÿr ãàrûøãàëàräàí äàhà èrèäèr. Årêÿêëÿrèí âÿçèôÿñè èñÿ éàëíûç êràëè÷àíû ä¤ëëÿìÿêäèr. Úöòëÿøìÿ ó÷øóíäàí ñîírà îíëàrûí ÷îõó ¤ëör. Èêèíúè êàñòàíûí öçâëÿrè ÿñgÿrëÿräèr. Îíëàrûí âÿçèôÿñè êîëîíèéàíû ãîróìàã, éåíè éàøàì ÿràçèëÿrè òóòìàã âÿ îâ åòìÿêäèr. Ö÷öíúö êàñòà èñÿ èø÷è ãàrûøãàëàräàí èáàrÿòäèr. Îíëàr ãûñûr äèøè ôÿräëÿräÿí èáàrÿòäèrëÿr. Áó ãàrûøãàëàr àíà ãàrûøãàéà âÿ ê¤rïÿëÿrÿ ãóëëóã åäèr, îíëàrû òÿìèçëÿéèr âÿ áÿñëÿéèrëÿr. Êîëîíèéàíûí äègÿr èøëÿrè äÿ îíëàrûí áîéíóíäàäûr. Îíëàr éóâàëàr ö÷öí éåíè ëàüûìëàr, äÿhëèçëÿr ãàçûr, éåìÿê àràéûr âÿ éóâàíû äàâàìëû îëàràã òÿìèçëÿéèrëÿr. Èø÷è âÿ ÿñgÿr ãàrûøãàëàr äà ¤ç àràëàrûíäà êè÷èê á¤ëöìëÿrÿ àérûëûrëàr. Áóíëàr ê¤ëÿëÿr, îüróëàr, éåòèøäèrèúèëÿr, èíøààò÷ûëàr, òîïëàéûúûëàr êèìè ãróïëàräàí èáàrÿòäèr. Ùÿr ãróïóí ôÿrãëè âÿçèôÿñè âàr. Áèr ãróïóí èøè àíúàã éà äöøìÿíëÿrëÿ ñàâàøìàã, éà äà îâ åòìÿêäèr, äègÿr ãróï éóâà òèêèr, ö÷öíúöñö èñÿ éóâàéà ãóëëóã åäèr. Ãûñàñû, ãàrûøãà òîïëóìëàrûíäà hÿr áèr ôÿrä öçÿrèíÿ äöøÿí âÿçèôÿíè ÿêñèêñèç îëàràã éårèíÿ éåòèrèr. Ùå÷ áèrè ì¤âãåéèíè âÿ éà g¤räöéö èøèí õöñóñèééÿòèíè ïrîáëåìÿ ÷åâèrìÿäÿí, ñàäÿúÿ, ¤ç èøèíè g¤rör. ®íÿìëè îëàí êîëîíèéàíûí äàâàìëûëûüûäûr. Áó ñèñòåìèí íåúÿ éàràíäûüûíû äöøöíÿíäÿ èñÿ èñòÿr-èñòÿìÿç éàràäûëûø går÷ÿéèíÿ âàrûrûã. Ñÿáÿáèíè à÷ûãëàéàã: ßgÿr îròàäà ãöñórñóç áèr äöçÿí âàrñà, äåìÿê, ìöòëÿã îíó ïëàíëàéàí áèr àüûë
14
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
äà âàr. Ìÿñÿëÿí, hÿr îräóäà íèçàì-èíòèçàì îëór âÿ hÿìèí èíòèçàìû îräóíó èäàrÿ åäÿí çàáèòëÿr ãórórëàr. Îräóäàêû ôÿräëÿrèí òÿñàäöôÿí éårëÿrèíÿ êå÷ÿrÿê ¤çëÿrè-¤çëÿrèíè ñûràéà äöçäöêëÿrèíè, òÿøêèëàòëàíäûräûãëàrûíû, röòáÿëÿrÿ á¤ëäöêëÿrèíèí âÿ áó röòáÿëÿrÿ óéüóí äàâràíäûãëàrûíû ôÿrç åòìÿê òàìàìèëÿ ìÿíòèãñèç îëàräû. Öñòÿëèê, îräóäàêû ì¤âúóä äöçÿíèí ãöñórñóç øÿêèëäÿ äàâàì åòìÿñè ö÷öí äÿ çàáèòëÿr îíó íÿçàrÿòäÿ ñàõëàìàëû, éårè gÿëÿíäÿ èøÿ ìöäàõèëÿ åòìÿëèäèrëÿr. Ãàrûøãàëàräà äà åéíÿí îräó èíòèçàìûíà áÿíçÿr áèr èíòèçàì âàr. Àììà äèããÿòè ÷ÿêÿí îäór êè, áóràäà hå÷ áèr “çàáèò”, éÿíè äöçÿíëÿéèúè, é¤íÿëäèúè éîõäór; ãàrûøãà òîïëóìóíäàêû áöòöí êàñòàëàr âÿçèôÿëÿrèíè ãöñórñóç øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèrëÿr, àììà îíëàrû èäàrÿ åäÿí áèr “ìÿrêÿçè èràäÿ” g¤çÿ g¤röíìör. Äåìÿëè, áórà ãÿäÿr äåéèëÿíëÿräÿí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõûr êè, áöòöí ìÿñÿëÿ hÿìèí “ìÿrêÿçè èràäÿ”íèí g¤çëÿ g¤röíìÿìÿñèíäÿäèr. Ãóràíäà “Rÿááèí áàë àràñûíà âÿhé åòäè...” («Íÿùë» ñórÿñè,/ 68) àéÿñèíäÿ õÿáÿr âårèëÿí òÿëãèí, ìÿhç áó g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí èràäÿäèr. Áó èràäÿ î äÿrÿúÿäÿ ìöähèø áèr ïëàíëàìà går÷ÿêëÿøäèrèá êè, èíúÿëÿäèêúÿ èíñàíëàrû håéràí ãîéór. Áó håéràíëûã âÿ ÷àøãûíëûã àràøäûrìà÷ûëàr òÿrÿôèíäÿí çàìàí-çàìàí ÷åøèäëè øÿêèëëÿräÿ èôàäÿ
Åéíè êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè àérû-àérû êàñòàëàrà ìÿíñóá ãàrûøãàëàr ôèçèêè áàõûìäàí äà ôÿrãëÿíèrëÿr. Îíëàrûí hÿr áèrè g¤räöêëÿrè èøÿ óéüóí ôèçèêè ãóróëóøà ñàhèáäèrëÿr.
15
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
åäèëèá. Ùÿòòà áó ãÿäÿr ìöêÿììÿë áèr ñèñòåìèí òÿñàäöôëÿr ñîíóúóíäà ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí òÿêàìöë÷öëÿr äÿ îíóí ÿñàñûíäà äàéàíàí äàâràíûøëàrû èçàh åòìÿêäÿ àúèç ãàëûáëàr. Òÿêàìöë÷ö íÿørëÿräÿí îëàí Åëì âÿ Òåõíèêà Æóríàëûíäà (ÀÁØ) éår àëàí áèr ìÿãàëÿäÿ éàçûëàíëàr hÿìèí àúèçëèéè áèr äàhà g¤ç ¤íöíÿ ñÿrèr: “Ñóàë áóíäàäûr êè, úàíëûëàr íèéÿ áèr-áèrëÿrèíÿ éàräûì åäèrëÿr... Äàrâèíèí íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ, hÿr úàíëû àíúàã ¤çöíöí éàøàìàñû âÿ íÿñëèíèí äàâà åòìÿñè óüróíäà ìöáàrèçÿ àïàrûr. Áàøãàëàrûíà éàräûì åòìÿê î úàíëûíûí hÿìèí àìàëûéëà äöç gÿëìÿäèéèíÿ g¤rÿ, áó ìÿñÿëÿéÿ àéäûíëûã gÿòèrìÿê òÿëÿá îëóíóräó. Áóíà g¤rÿ äÿ úàíëûëàrûí ôÿäàêàr îëà áèëÿúÿêëÿrè âårñèéàñû îròàéà àòûëûá. Ôÿäàêàr îëìàüûí êëàññèê èçàhû áóäór êè, í¤âöí âÿ éà ãróïóí ìÿíàôåéèíè ¤ç ìÿíàôåéèíäÿí öñòöí òóòàí ôÿräëÿräÿí éàràíàí òîïëóì òÿêàìöë ïrîñåñèíäÿ åãîèñò ôÿräëÿräÿí éàràíàí òîïëóìëàrà íèñáÿòÿí, äàhà áàøàrûëû îëàúàã. Àíúàã áó íÿçÿrèééÿäÿêè ãàrûíëûã ìÿãàì îäór êè, ôÿäàêàr òîïëóìëàr áó ¤çÿëëèêëÿrèíè íåúÿ âÿ íÿéèí ñàéÿñèíäÿ ãîróéàúàãëàr? Áåëÿ áèr òîïëóìäà ÿgÿr ôÿäàêàr îëìàã èñòÿìÿéÿí áèrúÿ åãîèñò ôÿrä ìåéäàíà ÷ûõàrñà, ñîíràäàí åëÿëÿrèíèí ñàéû àròà áèëÿr àõû. Áèr áàøãà ãàràíëûã ìÿãàì èñÿ îíäàí èáàrÿòäèr êè, ÿgÿr òÿêàìöë ïrîñåñè òîïëóì ñÿâèééÿñèíäÿ gåäèrñÿ, îíäà hÿìèí òîïëóìóí ñÿrhÿäëÿrè íåúÿ ìöÿééÿíëÿøìÿëèäèr - àèëÿìè, ïîïóëéàñèéàìû, í¤âìö, ñèíèôìè? Åéíè àíäà áèräÿí ÷îõ ñÿâèééÿäÿ òÿêàìöë îëñà áåëÿ, áóíóí íÿòèúÿëÿrè òîïëàíàíäà ñîíóú íÿ îëàúàã?3 G¤röëäöéö êèìè, úàíëûëàräàêû ôÿäàêàrëûã äóéüóñóíó âÿ áó äóéüó ÿñàñûíäà gÿëèøÿí ñîñèàë ñèñòåìëÿrè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ èçàh åòìÿê ÿñëà ìöìêöí äåéèë.
Ãàrûøãàëàr ãàïû÷ûëûã åäÿ áèëÿrìè? Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíäàêû ñèñòåìèí äåòàëëàrûíû èíúÿëÿéÿíäÿ áó ñèñòåìè ãóràí âÿ é¤íÿëäÿí, g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí èràäÿíèí göúöíö äàhà éàõøû hèññ åäÿrèê. Èíäè áó äåòàëëàrà íÿçÿr éåòèrÿê. Ãàrûøãà éóâàëàrûíûí õàrèúè àëÿìëÿ áàüëàíòûëàrû ñàäÿúÿ áèr ãàrûøãàíûí êå÷ÿ áèëÿúÿéè gåíèøëèêäÿ êè÷èê äÿëèê âàñèòÿñèëÿ går÷ÿêëÿøäèrèëèr. Áó äÿëèêëÿräÿí êå÷ìÿê ö÷öíñÿ õöñóñè “èçí” gÿrÿêäèr. Áåëÿ êè, êîëîíèéàäà ñàéëàrû î ãÿäÿr äÿ ÷îõ îëìàéàí âÿ àíúàã áèr âÿçèôÿíè - ãàïû÷ûëûüû éårèíÿ éåòèrÿí õöñóñè ãàrûøãàëàr âàr. “Ãàïû÷ûëàr” gèrèø äÿëèéèíÿ òàìàìèëÿ óéüóí gÿëÿí èrè áàøëà16
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
rûéëà úàíëû òûõàú rîëóíó îéíàéûrëàr. Öñòÿëèê, hÿìèí ãàrûøãàëàrûí áàø ãèñìèíèí rÿígè äÿ ÿòràôäàêû àüàúëàrûí ãàáûãëàrûíûí rÿígèëÿ åéíèäèr. Ãàïû÷û ñààòëàrëà gèrèø äÿëèéèíäÿ îòórór âÿ àíúàã ¤ç êîëîíèéàñûíäàí îëàí ãàrûøãàëàrûí è÷ÿrè êå÷ìÿñèíÿ èçí âårèr.4 ßëáÿòòÿ, òàìàìèëÿ àéäûíäûr êè, ãàïû÷û ãàrûøãàíûí ãàôàñûíûí äÿëèéÿ òàì óéüóí îëìàñû, rÿígèíèí ÿòràô ìöhèòëÿ óéóøìàñû, òàíûìàäûüû hå÷ êèìñÿíè è÷ÿrè áóràõìàìàñû îíóí ¤ç èñòÿéèëÿ áàø òóòàí ìÿñÿëÿëÿr äåéèë. Ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè áó øÿêèëäÿ áè÷èìëÿéÿí, g¤räöéö èøè îíà òÿëãèí åäÿí áèr àüûë ñàhèáè ìöòëÿã îëìàëûäûr. Ãàrûøãàíûí áó âÿçèôÿëÿrè ¤çáàøûíà öçÿrèíÿ g¤òöräöéöíö âÿ hå÷ áåçìÿäÿí, âàç êå÷ìÿäÿí ãàïû÷ûëûã åòäèéèíè ñ¤éëÿìÿê ÿñëà àüëàáàòàí äåéèë àõû. Áèr äöøöíÿê: ãàrûøãà íèéÿ ãàïû÷û îëìàã èñòÿñèí êè? ßgÿr ìöòëÿã áèr èøèí ãóëïóíäàí éàïûøìàëû îëñà áåëÿ, íèéÿ ÿí ÷ÿòèíèíè âÿ ÿçèééÿòëèñèíè, öñòÿëèê, ôÿäàêàrëûã òÿëÿá åäÿíèíè ñå÷ñèí êè? ßgÿr èìêàíû îëñàéäû, øöáhÿñèç êè, ¤çöíÿ ÿí ràhàò âÿ ñÿrôÿëè èøè g¤òörÿräè. Àíúàã ãàrûøãàëàrû éàràäàí ñÿíÿòêàr ¤ç ñÿíÿòèíèí ì¤hòÿøÿìëèéèíè g¤ñòÿrìÿê ö÷öí áåëÿ ìöêÿììÿë áèr êîëîíèéà hÿéàòû ãóróá âÿ hÿìèí êîëîíèéàíûí öçâëÿrèíÿ äÿ áÿëëè âÿçèôÿëÿr àéûrûá. Éÿíè ñå÷èì Àëëàhûí îëóá. Ãàïû÷û ãàrûøãà äà Îíà á¤éöê áèr èòàÿòëÿ âÿçèôÿñèíè éårèíÿ éåòèrìÿêäÿäèr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ èñÿ, ãàrûøãàëàrûí hÿr ñàhÿäÿ àérûúà èíêèøàô åòìÿëè âÿ äàhà ràhàò éàøàéà áèëÿúÿêëÿrè áèr êàñòàéà (òÿáÿãÿéÿ) äàõèë îëìàüà úàí àòìàëàéäûëàr. Àììà ãàïû÷û ãàrûøãàëàr áåëÿ áèr úÿhääÿ hå÷ áóëóíìórëàr äà; îíëàr áöòöí ¤ìörëÿrè áîéóíúà ¤çëÿrèíÿ òÿëãèí åäèëÿí èøè ãöñórñóçúàñûíà éårèíÿ éåòèrèrëÿr.
Ìöòÿõÿññèñ ãàrûøãàëàr Ãàrûøãàëàräà òÿøêèëàòëàíìà, áÿëèrëè áèr èø öçrÿ èõòèñàñëàøìà hàràäàñà àç ãàëà èíñàíëàräà îëäóüó ãÿäÿräèr. Ùÿòòà èíñàíëàr áó ìÿñÿëÿäÿ ãàrûøãàëàräàí ¤ríÿê g¤òörörëÿr. Ìÿñÿëÿí, êîìïöòår ìöòÿõÿññèñëÿrè ãàrûøãàëàräàêû ñèñòåìè ëàáàrîòîrèéàäà rîáîòëàrûí öçÿrèíÿ ê¤÷örìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Éÿíè íåúÿ: îíëàr äöøöíörëÿr êè, rîáîòëàräàí ñÿìÿrÿ g¤òörìÿê ö÷öí ÷îõ èíêèøàô åòìèø áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ rîáîòóí ÿâÿçèíÿ, “áÿñèò” èíôîrìàòèê öíñörëÿräÿí îëóøàí äàhà àç “øöórëó” áèr ãróï rîáîò äöçÿëäèá, îíëàrû ãàrûøãà êîëîíèéàñûíäà îëäóüó êèìè äöçÿíëÿìÿê, ïrîãràìëàøäàrìàã ëàçûìäûr; áó rîáîòëàrûí éàräûìëàøìàñû âÿ èø á¤ëöìö ñàéÿñèíäÿ ÷îõ á¤éöê ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäör. Ùÿì äÿ îíà g¤rÿ
17
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
êè, áó rîáîòëàr áöòöí èíôîrìàñèéàëàrû áèr-áèrèíÿ ¤òörÿ áèëÿúÿêëÿr. Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí hÿéàòû âÿ ÿìÿê á¤ëöìö òÿrçè hÿòòà NASA-íû (North American Space Agency - Øèìàëè Àìårèêà Êîñìèê Àgåíòëèéè - òÿrú.) äà òÿñèrëÿíäèrèá. Íÿòèúÿäÿ áó ãóróì Ìàrñäà hÿéàò àràìàã ö÷öí áèr ìöêÿììÿë rîáîò g¤íäÿrìÿê ÿâÿçèíÿ, ÷îõëó “ãàrûøãà-rîáîòëàr” g¤íäÿrìÿéè ïëàíëàéûr. Áó hàëäà êîìàíäàíûí ãîéóëàí âÿçèôÿíèí ¤häÿñèíäÿí gÿëìÿê øàíñû ãàò-ãàò éöêñÿê îëàúàã. xöíêè “ãàrûøãà-rîáîòëàr”ûí hÿòòà áèr íå÷ÿñè õàràá îëñà áåëÿ, ãàëàíëàrû ìèññèéàíû òàìàìëàéàúàãëàr.5 Áó à÷ûãëàìàëàräàí ñîírà “ìöòÿõÿññèñ ãàrûøãàëàr” äöíéàñûíäàí äèããÿò ÷ÿêèúè áèr ¤ríÿéÿ íÿçÿr ñàëàã.
Ãróï hàëûíäà éàøàìàã ãàrûøãàëàrà íåúÿ òÿñèr åäèr? Ãàrûøãàëàräà èø áèrëèéèíèí ÿí ÷îõ àràøäûrûëàí ¤ríÿéè áèr èø÷è ãàrûøãà í¤âöíöí (Lasius Emarginatus) äàâràíûøëàrûäûr. Áó í¤âöí ôÿräëÿrèíèí áèr-áèrëÿrèíÿ ãàrøû èëgèíú áàüëûëûãëàrû âàr. Á¤éöê ãróïäàí àérûëàíäà òîrïàãëà ÿëëÿøÿí ãróïà àèä ä¤rä èø÷è ãàrûøãàíûí ôÿàëèééÿòè ñörÿòëÿ äàâàì åäèr. Ôÿãÿò, ä¤räöíöí àràñûíäà áèr-áèrëÿrèíè g¤rìÿëÿrèíÿ ÿígÿë îëàí hàíñûñà íÿñíÿ (òóòàëûì, äàø) ïåéäà îëàíäà, èø òåìïëÿrè êÿñêèí äöøör. Áàøãà áèr ¤ríÿê èñÿ “àòÿø ãàrûøãàëàrû”íûí ãróïëàrûíû hàíñûñà áàréår àéûràíäà, hÿìèí áàréårè äÿëèá, áèr-áèrèíÿ ãîâóøìàüà úàí àòìàëàrûäûr. Áóíëàräàí áàøãà, ãróïäàêû öçâëÿrèí ñàéû äÿéèøÿíäÿ äÿ ãàrûøãàëàrûí äàâràíûøûíäà ôÿrãëè ÿëàìÿòëÿr öçÿ ÷ûõûr. Éóâàäàêû ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròàíäà, hÿr áèr öçâöí ôÿàëèééÿòèíäÿ èrÿëèëÿéèø îëór. Èø÷è ãàrûøãàëàr áèr àràéà gÿëÿíäÿ òîïëàíûá ñàêèòëÿøèr âÿ àç åíåræè õÿrúëÿéèrëÿr. Ùÿòòà áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíèí ñàéû àròäûãúà, èøëÿòäèêëÿrè îêñègåíèí ìèãäàrûíûí àçàëäûüû äà ìöøàhèäÿ åäèëèá. Áöòöí áó ¤ríÿêëÿr ãàrûøãàëàrûí òÿêáàøûíà éàøàìàüû áàúàrìàäûãëàrûíû g¤ñòÿrèr. Áó êè÷èê ìÿõëóãëàr àíúàã ãróïëàr, hÿòòà êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàéà áèëÿúÿê ¤çÿëëèêäÿ éàràäûëûáëàr. Áó äà áèçÿ òÿêàìöë÷öëÿrèí ãàrûøãàëàrûí ñîíràäàí ñîñèàëëàøìàñûéëà áàüëû èääèàëàrûíûí går÷ÿêäÿí íÿ ãÿäÿr óçàã îëäóüóíó g¤ñòÿrèr. xöíêè ãàrûøãàëàrûí ÿââÿëëÿr òÿêáàøûíà éàøàéûá äà, ñîíràäàí òîïëóìñàëëàøàràã (ñîñèàëëàøàràã) êîëîíèéàëàr éàràòìàñû ìöìêöí äåéèë. Ãàrûøãàíûí òÿêáàøûíà éàøàìàñû èìêàíñûçäûr. Ùÿì ò¤rÿéèá-÷îõàëìàã, hÿì ¤çöíÿ âÿ hÿì-úèíñëÿrèíÿ óéüóí 18
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
éóâà ãórìàã, hÿì àèëÿñèíè áÿñëÿìÿê, hÿì êåøèê÷è, hÿì èø÷è, hÿì “ÿñgÿr” îëìàã - áèr ãàrûøãà òÿêáàøûíà áó èøëÿrèí hå÷ hàíñûíûí ¤häÿñèíäÿí gÿëÿ áèëìÿç. xîõ äÿrèí ÿìÿê á¤ëöìö òÿëÿá åäÿí áöòöí áó èøëÿrè hà÷àíñà áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ ãàrûøãàíûí òÿêáàøûíà g¤räöêëÿrèíè äåìÿê ãÿòèééÿí àüëàáàüàí ÷ûõìàç. Öñòÿëèê, éàçûã ãàrûøãà áó ãÿäÿr ÿçèééÿòëè èøëÿrëÿ óüràøàrêÿí, áèr éàíäàí äà ñîñèàëëàøìà é¤íöíäÿ ñÿéëÿr g¤ñòÿrìÿëèéäè... Áó äóróìäà àíëàøûëàí îäór êè, ãàrûøãàëàr éàràäûëäûãëàrû göíäÿí áÿrè ñîñèàë ñèñòåì è÷èíäÿ, ãróïëàrëà éàøàéàí âàrëûãëàr îëóáëàr. Éÿíè, Àëëàh òÿrÿôèíäÿí áöòöí áó ¤çÿëëèêëÿrèëÿ áèrgÿ âàr åäèëèáëÿr.
Ãàrûøãàëàr ãróï hàëûíäà éàøàéà áèëÿí úàíëûëàräûr. Òÿêáàøûíà éàøàìàëàrû ìöìêöíñöçäör.
19
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Íöìóíÿâè ãÿràrgàh ®íúÿêè ñÿhèôÿëÿrèìèçäÿ gÿòèräèéèìèç îräó ìèñàëûíû áèr àç gåíèøëÿíäèrÿê. Àüàëàñûüìàç äÿrÿúÿäÿ gåíèø, àììà hÿääÿí àròûã ñÿëèãÿëè, íèçàìëû áèr ãÿràrgàhà gÿëäèéèíèçè äöøöíöí. È÷ÿrè gèrìÿéèíèç ìöìêöíñöç g¤röíör, ÷öíêè ãàïûëàräàêû êåøèê÷èëÿr òàíûìàäûãëàrû hå÷ êèìè è÷ÿrè áóràõìûrëàr. Áèíà ìöêÿììÿë áèr òÿhëöêÿñèçëèê ñèñòåìèëÿ ãîróíór. Àììà òóòàã êè, hàíñûñà éîëëà è÷ÿrè gèrÿ áèëäèíèç. È÷ÿrèäÿ ÷îõ ñèñòåìëè âÿ äèíàìèê áèr ôÿàëèééÿò äèããÿòèíèçè ÷ÿêÿúÿê. xöíêè ìèíëÿrëÿ ÿñgÿr ÷îõ äöçÿíëè áèr øÿêèëäÿ èøëÿrèíè g¤rörëÿr. Áó äöçÿíèí ñèrrèíè àràøäûràíäà áÿëëè îëàúàã êè, ãÿràrgàh îíëàrûí ÷àëûøìàñû ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ óéüóí øÿêèëäÿ èíøà åäèëèá. Ùÿr èø ö÷öí ¤çÿë á¤ëöìëÿr âàr âÿ áó á¤ëöìëÿr ìÿhç hÿìèí ñàhÿéÿ óéüóí îëàràã ãóróëóá. Ìèñàë ö÷öí, áèíà ãàòëàrëà éårèí àëòûíà äîüró åíñÿ äÿ, göíÿø åíåræèñèíÿ åhòèéàú äóéàí á¤ëöìëÿr ìÿhç éóõàrû ãàòäà éårëÿøäèrèëèá. Àérûúà, áèr-áèrèëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàüà åhòèéàúû îëàí ãàòëàr áó áàõûìäàí äà èäåë äÿrÿúÿäÿ ÿëâårèøëè òèêèëèáëÿr. Íèñáÿòÿí gåú èøëÿäèëÿí ÿøéàëàrûí éûüûëäûüû àíáàrëàr áèíàíûí éàí òÿrÿôèíäÿ éårëÿøäèëèrèá. Òåç-òåç åhòèéàú äóéóëàí øåéëÿr èñÿ åëÿ îòàãëàrà éûüûëûá êè, äàèì ÿë àëòûíäà îëñóí. Áèíàíûí äöç îròàñûíäà äà gÿrÿê îëàíäà hàìûíûí òîïëàíà áèëÿúÿéè éåêÿ áèr ñàëîí âàr. Àììà ãÿràrgàhûí ¤çÿëëèêëÿrè áóíëàrëà äà áèòìèr. Òÿñÿââör åäèí êè, áèíà ÷îõ á¤éöê îëìàñûíà rÿüìÿí, áÿràáÿr øÿêèëäÿ èñèäèëèr. xîõ ìöêÿììÿë áèr ìÿrêÿçè èñèòìÿ ñèñòåìèíèí ñàéÿñèíäÿ òåìïåràòór äàèì ñàáèò ãàëûr. Áóíóí ñÿáÿáëÿrèíäÿí áèrè äÿ áèíàäà ìöêÿììÿë âåíòèëéàñèéà ñèñòåìèíèí ì¤âúóäëóüóäór. Áåëÿ áèr ãÿràrgàhû êèìëÿrèí âÿ íåúÿ ãórà áèëÿúÿéè ñîróøóëàrñà, hàìû äåéÿr êè, áó èøè àíúàã âÿ àíúàã ñàâàäëû, ïrîôåññèîíàë ìöhÿíäèñëÿr ãróïó g¤rÿ áèëÿr. xöíêè áóíóí ö÷öí ìöÿééÿí çÿêà, òÿhñèë âÿ ñ. êåéôèééÿòëÿr òÿëÿá îëóíór. Ùàëáóêè, hàããûíäà áÿhñ åòäèéèìèç ãÿràrgàh âór-òóò áèr ãàrûøãà éóâàñûäûr. Áåëÿ áèr ãÿràrgàh òèêìÿéè ¤érÿíìÿê ö÷öí èíñàí hÿéàòûíûí ÷îõ hèññÿñèíè îõóéóá-¤érÿíìÿéÿ ñÿrô åòìÿëèäèr. Ãàrûøãà èñÿ éóìóròàäàí ÷ûõàí êèìè, hå÷ áèr øåé ¤érÿíìÿäÿí ¤ç áîéíóíà äöøÿí èøè g¤rìÿéÿ áàøëàéûr. Äåìÿê, ãàrûøãàëàr hÿëÿ äöíéàéà gÿëìÿìèøäÿí ¤íúÿ áó áèëgèëÿrÿ ñàhèá îëórëàr. Äàhà äîüróñó, ãàrûøãàëàrû éàràäàí Àëëàh áöòöí áó áèëgèëÿrè îíëàrà òÿëãèí åäèr.
20
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãàëàräà ¤ç-¤çöíö äöçÿíëÿìÿ Ãàrûøãà äöíéàñûíû òÿíçèìëÿéÿúÿê hàíñûñà áèr ïëàí-ïrîãràì éîõäór. ßí ¤íÿìëèñè, äàhà ¤íúÿ ñ¤éëÿäèéèìèç êèìè, rÿèñ-òàáåëè (ÿìr âårÿí - èúrà åäÿí) ìöíàñèáÿòëÿrè äÿ ì¤âúóä äåéèë. Ñîí äÿrÿúÿ gÿëèøìèø áèr ¤çöíöòÿíçèìëÿìÿ ñàéÿñèíäÿ áó òîïëóìäàêû ÿí ìörÿêêÿá èøëÿr äÿ hå÷ àõñàìàäàí éårèíÿ éåòèrèëèr. Áèr ìèñàëà áàõàã: Êîëîíèéàäà ãèäà ñûõûíòûñû éàøàíàíäà èø÷è ãàrûøãàëàr äÿrhàë “áÿñëÿéèúè” ãàrûøãàëàrà ä¤íör âÿ “ÿëàâÿ” ìÿäÿëÿrèíäÿêè ãèäà ìàäÿëëÿrèëÿ äègÿr ãàrûøãàëàrû áÿñëÿìÿéÿ áàøëàéûrëàr. Åhòèéàú àràäàí ãàëõàíäà èñÿ éåíÿ äÿ äÿrhàë áó “àìïëóà”äàí ÷ûõûá, éåíèäÿí èø÷è ãàrûøãàëàrà ä¤íörëÿr.
Öñòäÿêè rÿñìäÿ ãàrûøãàëàrûí áèr àüàúûí ê¤êëÿrè àràñûíäà ãóräóãëàrû éåràëòû øÿhÿr g¤röíör. Çàìàí êå÷äèêúÿ àüàúûí ê¤êëÿrè àøûíàràã îâóëóá-ò¤êöëöá, íÿòèúÿäÿ áó gèçëè øÿhÿr îròàéà ÷ûõûá.
21
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Áóràäà ìèñàë gÿòèrèëÿí ôÿäàêàrëûã går÷ÿêäÿí äÿ ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿäèr. Èíñàíëàr äöíéàäàêû àúëûã òÿhëöêÿñèëÿ ìöáàrèçÿäÿ hå÷ áèr áàøàrû ÿëäÿ åòìÿäèêëÿrè hàëäà, ãàrûøãàëàr, g¤röíäöéö êèìè, áóíóí ÷àrÿñèíè áóëóáëàr - ãèäà äà äàõèë îëìàãëà, hÿr øåéè ïàéëàøìàã. Áÿëè, áó, går÷ÿê áèr ôÿäàêàrëûã ¤ríÿéèäèr. Ãàrøûñûíäàêû ãàrûøãàíûí éàøàéà áèëìÿñè ö÷öí hå÷ áèr ÿâÿç
Éóâà hÿéàòûíûí èëê ìÿrhÿëÿñèíäÿ êîëîíèéà öçâëÿrè èíúÿ áèr äÿëèê à÷àràã, îíó ëàáèrèíò øÿêèëèíäÿ äÿrèíëÿøäèrèrëÿr. Ùÿìèí èñòèãàìÿòëÿrèí ñîíóíäà áàêòårèéà òîïàëàrû îëà áèëÿr. Ùÿìèí áàêòårèéà òîïàëàrûíà òîrïàüûí ñÿòhèíÿ éàõûí éårëÿräÿ äàhà ÷îõ éårëÿøèr. Äàhà äÿrèíäÿ âÿ äàhà gåíèø á¤ëìÿëÿräÿ èñÿ áèòêè ãàëûãëàrûíûí ÷öröíòöëÿrè âàr. Áóíà g¤rÿ äÿ äÿëèêëÿrèí (îòàãëàrûí) áÿçèëÿrè öçâè ìàääÿëÿrëÿ áîë òîrïàã ãàòëàrûíäà éårëÿøèr. Ñàíêè áó, çÿrÿrëè òóëëàíòûëàrû íåéòràëëàøäûrìàã ö÷öíäör. Öñòÿëèê, hÿìèí á¤ëìÿëÿräÿ èñòèëèê ÿìÿëÿ gÿëèr âÿ òÿärèúÿí éóõàrûéà äîüró éöêñÿëèr. Êöêöräëö âÿ áîë îêñègåíëè hàâà áöòöí éóâàéà éàéûëûr. Áó ñèñòåìäÿí âåíòèëéàñèéà âÿ éîë à÷ìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèr. Äÿëèêëÿräÿí, ìàüàràëàräàí âÿ òóíåëëÿräÿí èáàrÿò éóâàíûí ÷åârÿñèíèí äèàìåòrè òÿõìèíÿí 7,5 ìåòrÿ ãÿäÿr îëór. Äàhà ÷îõ äèããÿò éåòèrèëìÿñè gÿrÿêÿí ìÿñÿëÿ èñÿ áóäór êè, áó éóâàíû âÿ ñèñòåìëÿrè hå÷ áèr èíøààò òÿhñèëè g¤rìÿìèø ãàrûøãàëàr èíøà åäèrëÿr.
22
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
g¤çëÿìÿäÿí ìÿäÿñèíäÿêè ãèäàéà ãÿäÿr hÿr øåéè ïàéëàøìàã òÿáèÿòäÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èçàh åäÿ áèëìÿäèéè ìèíëÿrëÿ ìèñàëëàräàí ñàäÿúÿ áèrèäèr. Ãàrûøãàëàrûí ñàéûíûí hÿääÿí ÷îõ àròìàñûéëà áàüëû ïrîáëåìëÿr äÿ hå÷ âàõò îràéà ÷ûõìûr. Áó göí èíñàíëàr óráàíèçàñèéà, ìèãràñèéà, òÿáèè åhòèéàòëàräàí éàíëûø èñòèôàäÿ âÿ èøñèçëèê êèìè ïrîáëåìëÿr ñÿáÿáèíäÿí àüûr ñûõûíòûëàr ÷ÿêäèêëÿrè hàëäà, ãàrûøãàëàr 50 ìèëéîí “ÿhàëèñè” îëàí éåràëòû “øÿhÿrëÿrè” hå÷ íÿéèí ÿêñèêëèéèíè hèññ åòìÿäÿí, hå÷ áèr åhòèéàú-ôèëàíëà öçëÿøìÿäÿí é¤íÿëäèrëÿr. Ùÿr áèr ãàrûøãà ÷åârÿñèíäÿêè øÿràèòèí äÿéèøìÿñèíÿ àíè îëàràã råàêñèéà âårèr; áóíóí ìöìêöí îëà áèëìÿñè ö÷öí èñÿ ãàrûøãàëàrûí ìöòëÿã ôèçèêè âÿ ïñèõîëîæè é¤íëÿräÿí õöñóñè øÿêèëäÿ “ïrîãràìëàøìàñû” gÿrÿêäèr. Ñîí äÿrÿúÿ ìöêÿììÿë ãóróëìóø áó ñèñòåìèí éàøàìàñû ö÷öí ìöòëÿã ãàrûøãàëàrû é¤íëÿíäèrÿí, âÿçèôÿëÿrèíè éårèíÿ éåòèrìÿëÿrèíè òÿëãèí åäÿí, ÿìr âårÿí áèr “èràäÿ ñàhèáè”íÿ åhòèéàú âàr. ßêñ òÿãäèräÿ îròàéà ñèñòåì âÿ äöçÿí éîõ, á¤éöê ãàrûøûãëûã, õàîñ ÷ûõàräû. Áó èràäÿ ñàhèáè èñÿ hÿr øåéèí á¤éöéö îëàí, hÿr øåéÿ göúö éåòÿí, áöòöí úàíëûëàrû é¤íëÿíäèrÿí, g¤rìÿëè îëääóãëàrû èøëÿrè òÿëãèí èëÿ ÿìr åäÿí Àëëàhäûr. Ãàrûøãàëàrûí hå÷ áèr øÿõñè ìÿíôÿÿò g¤çëÿìÿäÿí äórìàäàí ÷àëûøìàëàrû îíëàrûí êîíêråò áèr ãöââÿ òÿrÿôèíäÿí hÿrÿêÿò åòäèrèëäèêëÿrèíè èñáàòëàéûr. Ùÿr øåéèí ñàhèáè èñÿ Àëëàhäûr, Êàèíàòäàêû áöòöí úàíëûëàr îíóí èëhàìûéëà hÿrÿêÿò åäèrëÿr; áó går÷ÿêëèê Ãóràíäà áåëÿ õÿáÿr âårèëèá: “Ìÿí ¤çöìöí âÿ ñèçèí Rÿááèíèç îëàí Àëëàhà òÿâÿêêöë åòäèì. [Éår öçöíäÿ] åëÿ áèr úàíëû éîõäór êè, îíóí èõòèéàrû Àëëàhûí ÿëèíäÿ îëìàñûí. Ùÿãèãÿòÿí, Rÿááèì äöç éîëäàäûr!” («Ùóä» ñórÿñè, / 56).
23
ÒÎÏËÓÌÄÀ ÖÍÑÈÉÉßÒ óràíäà Ùç. Ñöëåéìàíûí îräóñó hàããûíäà âårèëÿí áèëgèäÿ ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ìöêÿììÿë “õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìè”íèí îëäóüóíà èøàrÿ åäèëèr. Ùÿìèí àéÿ áåëÿäèr: “Íÿhàéÿò, îíëàr [Òàèôäÿêè, éàõóä, Øàìäàêû] ãàrûøãà âàäèñèíÿ gÿëèá ÷àòàíäà áèr äèøè ãàrûøãà [ãàrûøãàëàrûí ïàäøàhû] äåäè: “Åé ãàrûøãàëàr! Éóâàëàrûíûçà gèrèí êè, Ñöëåéìàí âÿ îräóñó ¤çëÿrè äÿ áèëìÿäÿí ñèçè [àéàãëàrû àëòûíäà] áàñûá ÿçìÿñèíëÿr!” («Íÿìë» ñórÿñè, 18). Ñîí îíèëëèêëÿr ÿrçèíäÿ ãàrûøãàëàr öçÿrèíäÿ àïàrûëàí åëìè àràøäûrìàëàr áó êè÷èê håéâàíëàr àràñûíäà èíàíûëìàç áèr õÿáÿrëÿøìÿ (öíñèééÿò) ñèñòåìèíèí îëäüóíó îròàéà ãîéóá. National Geograrhic äÿrgèñèíäÿ éàéûìëàíàí áèr ìÿãàëÿäÿ áó hàãäà äåéèëèr: “Á¤éöê-êè÷èêëèéèíäÿí ôÿrãëè îëìàéàràã, hÿr áèr ãàrûøãà áàøûíäàêû äóéüó îrãàíëàrû âàñèòÿñèëÿ ìèëéîíëàrúà ñèãíàë àëà áèëèr. Ãàrûøãàíûí áåéíè 500.000 ñèíèr höúåérÿñèíäÿí èáàrÿòäèr; g¤çëÿrè áèòèøèêäèr; áàøûíäàêû àíòåííàëàr èíñàíäàêû áóróí âÿ áàrìàã óúëàrû êèìè hÿrÿêÿò åäèr. Àüçûíûí àëòûíäàêû råñåïòîrëàr äàäû, òöêëÿr èñÿ òÿìàñû hèññ åäèr”.7 Áèçëÿr ôÿrãèíÿ âàrìàñàã äà, ãàrûøãàëàr hÿññàñ äóéüó îrãàíëàrû ñàéÿñèíäÿ ìöõòÿëèô õÿáÿrëÿøìÿ (öíñèééÿò) éîëëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îâ òàïìàãäàí áèr-áèrèíè èçëÿìÿéÿ, éóâàëàrûíû ãórìàãäàí ñàâàøìàüà ãÿäÿr hÿr áèr èøäÿ áó äóéüó îrãàíëàrûíäàí éàràrëàíûrëàr. 2-3 ìèëëèìåòrëèê âöúóäëàrûíûí è÷èíÿ ñûüûøäûrûëìûø 500.000 ñèíèr höúåérÿñèëÿ øàøûräûúû áèr ÿëàãÿ ñèñòåìè ãórà áèëèáëÿr. Äèããÿò éåòèrèí êè, hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí éàrûì ìèëéîí ñèíèr höúåérÿñè âÿ ãàrûøûã ÿëàãÿ ñèñòåìè hàràäàñà èíñàíäàí ìèíëÿrëÿ äÿôÿ êè÷èê îëàí áèr ãàrûøãàéà àèääèr. Ãàrûøãàëàr, àrûëàr âÿ òårìèòëÿr êèìè “ñîñèàë” éàøàì òÿrçè êå÷èrÿí, êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàéàí úàíëûëàrûí ÿëàãÿ í¤âëÿrè (ÿëàãÿ ãórìàíûí ñÿáÿáëÿrè) êàòåãîrèéàëàrà àérûëûr; hÿìèí êàòåãîrèéàëàr áóíëàräûr: hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿ, òîïëàíìà, òÿìèçëÿíìÿ, ìàéå ãèäà ìöáàäèëÿñè, ãróïëàøìà, òàíûìà, êàñòàëàrû áÿëèrëÿìÿ.8
Ã
24
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Áó éîëëàrëà èíòèçàìëû áèr òîïëóì ÿìÿëÿ gÿòèrÿí ãàrûøãàëàrûí ãàrøûëûãëû õÿáÿr ìöáàäèëÿñèíÿ äàéàíàí áèr hÿéàò òÿrçëÿrè âàr âÿ îíëàr áó õÿáÿr ìöáàäèëÿñèíäÿ hå÷ áèr ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèrëÿr. Èíñàíëàrûí ÷îõ âàõò äàíûøûãëàr éîëóéëà hÿëë åäÿ áèëìÿäèéè ìÿñÿëÿëÿräÿ (òîïëàíìà, ïàéëàøìà, òÿìèçëÿìÿ, ãîróíìà âÿ ñàèr) ãàrûøãàëàrûí öíñèééÿò ñèñòåìè éöçäÿ éöç áàøàrûëû îëór.
Ãàrûøãà ãróïëàrû àràñûíäà áèëgè àëûø-âårèøè Éåíè êÿøô åäèëÿí ãèäà ãàéíàüûíà hàìûäàí ¤íúÿ îâ÷ó ãàrûøãàëàr gåäèrëÿr. Äàhà ñîírà ôårîìåí (*) àäëàíàí âÿ âÿ äàõèëè âÿçèëÿräÿí èôràç îëóíàí áèr ìàéå ñàéÿñèíäÿ äègÿr ãàrûøãàëàr äà ÷àüûrûëûrëàr. Ãèäàíûí éàíûíà éûüûøàí ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròäûãúà èø÷èëÿrÿ éåíÿ äÿ hÿìèí ôårîìåí âàñèòÿñèëÿ òÿñèr åäèëèr. Òàïûëàí ãèäàíûí á¤éöê-êè÷èêëèéèíäÿí âÿ éàõûí-óçàãëûüûíäàí àñûëû îëàràã, îâ÷óëàr ñèãíàë âårèá, îíóí éàíûíà ÷àüûrûëàí ãàrûøãàëàrûí ñàéûíû òÿíçèìëÿéèrëÿr. ßgÿr ÷îõ g¤çÿë áèr ãèäà òàïûëûáñà, ãàrûøãàëàr äàhà ÷îõ èç áóràõìàüà ÷àëûøûrëàr âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, îâ÷óëàrà äàhà ÷îõ èø÷è éàräûìà gÿëèr. Ùå÷ áèr hàëäà òàïûëàí ãèäàíûí éóâàéà ÷àòäûrûëìàñûíäà ïrîáëåì ÷ûõìûr, áó èø íåúÿ ëàçûìäûrñà, g¤röëör. xöíêè îròàäà òàì áèr “êîìàíäà ÷àëûøìàñû” âàr. Áàøãà áèr ¤ríÿê èñÿ áèr éóâàäàí äègÿrèíÿ ê¤÷ÿí “êÿøôèééàò÷û” ãàrûøãàëàrëà èëgèëèäèr. Áó ãàrûøãàëàr ê¤híÿ éóâàäàí éåíèñèíÿ äîüró àrõàëàrûíúà èç áóràõàràã gåäèrëÿr. Äègÿr èø÷èëÿr éåíè éóâàíûí éårèíè áåëÿúÿ òàïûr âÿ ÿgÿr gÿrÿêèrñÿ, ¤ç ôårîìåíëÿrèëÿ ê¤híÿ “èç”èí öçÿrèíÿ éåíèñèíè äÿ ÿëàâÿ åäèrëÿr. Áåëÿúÿ, èêè éóâà àràñûíäà gåäèá-gÿëÿí ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròûr âÿ îíëàr éåíè éóâàíû ãóróá áàøà ÷àòäûrûrëàr. Áó ïrîñåñ çàìàíû èø÷è ãàrûøãàëàrûí äà àràñûíäà áèr èø á¤ëöìö gåäèr. Éåíè éóâàíû ìöÿééÿíëÿøäèrÿí ãàrûøãàëàr âÿçèôÿëÿrè áó úör ïàéëàøûrëàr: 1. Òîïëàéûúû ãàrûøãàëàr éåíè á¤ëgÿéÿ ê¤÷ör. 2. Éåíè á¤ëgÿéÿ gÿëèá, í¤âáÿ òóòàí áèr ãróï éàràäûëûr. 3. Òîïëàíìà òÿëèìàòû àëìàã ö÷öí í¤âáÿò÷è ãàrûøãàëàrû èçëÿéÿí äàhà áèr ãróï ãàrûøãà òîïëàíûr. 4. Áèr ãróï ãàrûøãà á¤ëgÿäÿ àràøäûrìà àïàrûr. Øöáhÿñèç êè, áó ãöñórñóç hÿrÿêàò ïëàíû ãàrûøãàëàr èëê éàràäûëäûãëàrû göíäÿí áÿrè òÿòáèã åäèrëÿr. xöíêè àíúàã ¤ç éàøàìûíû âÿ ìÿíôÿÿòèíè äöøöíÿí ôÿräëÿrèí áåëÿ áèr èø á¤ëöìö ñèñòåìè ãórà áèëìÿñè èìêàíñûçäûr. Åëÿ èñÿ, áåëÿ áèr ñóàë îròàéà
25
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
÷ûõûr: Ìèëéîíëàrëà èëäÿí áÿrè áó ïëàíû ãàrûøãàëàrà êèì òÿëãèíëÿéèr âÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñèíè òÿìèí åäèr? Áó hÿrÿêÿò ïëàíûíûí gÿrÿêäèräèéè ñîí äÿrÿúÿ öñòöí ãróï öíñèééÿòèíèí èøëÿéÿ áèëìÿñè ö÷öí ÿëáÿòòÿ êè, á¤éöê áèr àüûë âÿ ãöââÿò ñàhèáèíÿ åhòèéàú âàr. Áöòöí ìÿñÿëÿ äÿ åëÿ áóíäàäûr: úÿìè úàíëûëàrûí éàràäûúûñû, ñîíñóç àüûë ñàhèáè îëàí Àëëàh îíóí ãöââÿñèíè àíëàéà áèëìÿìèç ö÷öí hÿòòà ãàrûøãàëàrûí áó ñèñòåìëè äöíéàñûíäà äà áèçÿ éîë g¤ñòÿrèr.
Êèìéÿâè öíñèééÿò Éóõàrûäà ñàäàëàíàí áöòöí öíñèééÿò í¤âëÿrèíè áèr öìóìè êàòåãîrèéàäà áèrëÿøäèrìÿê ëàçûì gÿëÿrñÿ, îíëàrûí hàìûñûíûí êèìéÿâè ñèãíàëëàrëà é¤íëÿíäèrèëäèéèíè äåéÿ áèëÿrèê. Ãàrûøãàëàrûí öíñèééÿò ãórìàã ìÿãñÿäèëÿ èøëÿòäèêëÿrè ìàääÿëÿrèí öìóìè àäû “éàrûìêèìéÿâè ìàääÿëÿr”äèr (semiochemicals). Öìóìèééÿòëÿ, èêè í¤â éàrûìêèìéÿâè ìàääÿ âàr - ôårîìåíëÿr âÿ àëîìåíëÿr. Àëîìåí - úèíñëÿràràñû öíñèééÿò ãórìàüà éàräûì åäÿí áèr ìàääÿäèr. Ôårîìåí èñÿ áèr ãÿäÿr ¤íúÿ à÷ûãëàäûüûìûç êèìè, ÿñàñÿí åéíè úèíñèí äàõèëèíäÿ èøëÿäèëÿí âÿ áèr ãàrûøãà òÿrÿôèíäÿí áóràõûëàíäà, äègÿr ãàrûøãàëàrûí ãîõóñóíó hèññ åòäèéè ìàääÿäèr êè, êèìéÿâè ñèãíàë rîëóíó îéíàéûr. Áó ñèãíàëëàr ãàrûøãà òîïëóìëàrûûí òÿøêèëàòëàíìàñûíäà ÿí ¤íÿìëè rîëó îéíàéûr. Áó ìàääÿíè äàõèëè âÿçèëÿr hàçûrëàéûr. Áèr ãàrûøãà ñèãíàë îëàràã áó ìàääÿíè áóràõàíäà, äègÿrëÿrè ãîõó, éàõóä, äàä øÿêëèíäÿ ìåñàæ
Ãîõó âÿ éà äàä àëìà éîëóéëà êèìéÿâè ìàääÿëÿrèí äóéóëìàñû ãàrûøãàëàr àràñûíäà öíñèééÿò ãórìàüà èìêàí âårèr.
26
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
àëûr âÿ úàâàá âårèrëÿr. Ãàrûøãà ôårîìåíëÿrè öçÿrèíäÿ àïàrûëàí àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, áöòöí ñèãíàëëàr àíúàã êîëîíèéàíûí åhòèéàúëàrûéëà áàüëû âårèëèr. Ãàrûøãàëàrûí áóràõäûüû ôårîìåíèí ìèãäàrû èñÿ äöøäöêëÿrè äóróìóí gÿrgèíëèéèíÿ g¤rÿ ìöÿééÿíëÿøèr.9 G¤röíäöéö êèìè, ãàrûøãàëàrûí áàúàräûüû áó èøëÿrèí ¤häÿñèíäÿí gÿëìÿê ö÷öí êèìéàíû äÿrèíäÿí áèëìÿê òÿëÿá îëóíór. Ãàrûøãàëàrûí hàçûrëàäûüû êèìéÿâè ìàääÿëÿrè áèç èíñàíëàr àíúàã ëàáàràòîrèéàäà àïàräûüûìûç àíàëèçëÿrèí ê¤ìÿéèëÿ àràøäûrà áèëèrèê. Öñòÿëèê, hÿìèí ìàääÿëÿrè èñòåhñàë åòìÿéè ¤érÿíìÿéèìèç ö÷öí èëëÿrëÿ ÷àëûøìàã ëàçûìäûr. Ãàrûøãàëàr èñÿ äöíéàéà gÿëäèêëÿrè àíäàí áó èøëÿrè ÷îõ g¤çÿë áàúàrûr âÿ hàìûñûíû äà éårëè-éårèíäÿ òÿòáèã åäèrëÿr. Äöíéàéà gÿëäèêëÿrè èëê àíäàí êèìéÿâè ìàääÿëÿrè g¤çÿë òàíûìàëàrû îíà äÿëàëÿò åäèr êè, ãàrûøãàëàrà hÿëÿ äîüóëìàçäàí ¤íúÿ êèìéà äÿrñè êå÷ÿí áèr “ìöÿëëèì” âàr. Áóíóí ÿêñèíè ñ¤éëÿìÿê ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrè-¤çëÿrèíÿ êèìéà ¤érÿòäèêëÿrèíè èääèà åòìÿê àíëàìûíà gÿëèr êè, áó äà ìÿíòèãÿ çèääèr. Ãàrûøãàëàr, ÿëáÿòòÿ êè, hå÷ áèr òÿhñèë g¤rìÿäÿí, äîüóëóräîüóëìàç áó êèìéÿâè ìàääÿëÿräÿí ÷îõ g¤çÿë áàø ÷ûõàrûrëàr. Ùå÷ áèr hÿøÿràò âÿ éà äègÿr úàíëû - èíñàí äà äàõèë îëìàãëà,ãàrûøãàéà íÿñÿ ¤érÿäÿ áèëìÿç, î êè ãàëñûí êèìéà îëà! Öñòÿëèê, ñ¤háÿò hÿëÿ äöíéàéà gÿëìÿéÿí áèr ãàrûøãàíû ¤érÿòìÿêäÿí gåäèrñÿ, áóíó êèì áàúàrà áèëÿr? Òÿáèè êè, áó èøè g¤rÿ áèëÿí òÿê èràäÿ áöòöí úàíëûëàrû éàràäàí, “g¤éëÿrèí âÿ éårèí Rÿááè” îëàí Àëëàhäûr. Äöøöíöí êè, èíñàíëàrûí ÷îõó ãàrûøãàëàrûí göíäÿëèê hÿéàòëàrû çàìàíû èøëÿòäèêëÿrè ôårîìåíèí hå÷ íÿ îëäóüóíó äà áèëìèrëÿr. Àììà äöíéàéà gÿëÿí hÿr ãàrûøãà áó êèìéÿâè ìàääÿíèí ñàéÿñèíäÿ ìöêÿììÿë áèr ñîñèàë öíñèééÿò ñèñòåìèíÿ ãàòûëûr. Áó ñèñòåì èñÿ ñîíñóç ãöärÿò ñàhèáè îëàí Àëëàhûí âàrëûüû-íûí à÷ûã äÿëèëÿrèíäÿí éàëíûçúà áèrèäèr.
Ãàrûøãà âÿçèëÿrè Èíäèéÿ ãÿäÿr hàããûíäà ñ¤ç à÷äûüûìûç êèìéÿâè råàêñèéàëàrûí går÷ÿêëÿøäèrèëìÿñè ö÷öí ãàrûøãàëàrûí îrãàíèçìèíäÿ õöñóñè èôràç âÿçèëÿrè âàr. Äàhà äÿãèã äåñÿê, ãàrûøãàëàrûí àràñûíäàêû êèìéÿâè öíñèééÿò 6 ÿäÿä âÿçèíèí èôràç åòäèéè ìàääÿëÿrèí håñàáûíà ìöìêöí îëór. Àììà àérû-àérû ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ hÿìèí âÿçèëÿrèí hÿr áèrèíèí ôÿrãëè ôóíêñèéàëàrû âàr. Èíäè hÿìèí âÿçèëÿrëÿ éàõûíäàí òàíûø îëàã: 27
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ìöäàôèÿ âÿçèëÿrè: Áó âÿçèëÿrèí áóràõäûüû ìàääÿëÿr õàrèúè òÿhëöêÿ çàìàíû òîïëàøìàã, hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿê, höúóìà hàçûrëàøìàãëà áàüëû ñèãíàëëàrûí éàéûëìàñûíû òÿìèí åäèr; Çÿhÿr òóëóüó: Áóràäà gåíèø òÿñèrëè êèìéÿâè òórøóëàr éûüûëûr. Ùöúóì âÿ ìöäàôèÿ çàìàíû èøëÿäèëÿí ìàääÿëÿr äÿ áóràäà éàràíûr. “Àòÿø ãàrûøãàëàrû” áó çÿhÿrè ïöñêörìÿêëÿ hÿòòà êè÷èê îíórüàëûëàrû èôëèú åäèr, èíñàíûí äÿrèñèíè éàíäûrûrëàr. Ôîrìèê òórøóëàr ñèíòåç åäÿí ãàrûøãàëàrûí éàøàäûüû ìåøÿäÿ àràøäûrìà÷ûëàr õåéëè ìèãäàräà ôîrìèê òórøóíóí îëäóüóíó ìöøàhèäÿ åäèáëÿr. Îíóí ãÿäÿrèíèí ÷îõëóüó hå÷ íÿ èëÿ èçàh åäèëÿ áèëìèräè. Èrÿëè ñöröëÿí âårñèéàëàräàí hå÷ hàíñû äîüróëìóräó. Ñîíäà àëèìëÿr áåëÿ áèr îròàã ãÿíàÿòÿ gÿëäèëÿr êè, ìåøÿäÿ éàøàéàí ãàrûøãàëàrûí èôràç åòäèéè ôîrìèê òórøóëàr áóõàrëàíàràã hàâàéà ãàrûøûr âÿ åêîëîæè ñèñòåìäÿ áèr ñûrà äÿéèøèêëèêëÿrÿ ñÿáÿá îëór. Éÿíè áó êè÷èê úàíëûëàr ¤çëÿrèíÿ hå÷ áèr çèéàí âårìÿäÿí hÿòòà á¤ëgÿíèí àòìîñôårèíÿ áåëÿ òÿñèr g¤ñòÿrÿúÿê ìèãäàräà òórøó èôràç åäÿ, îíäàí gÿrÿê îëàí øÿêèëäÿ éàràrëàíà áèëèrëÿr. Áó ôàêò àràøäûrìà÷ûëàräà õåéëè håérÿò äîüóróá.10 Õÿáÿräàrëûã âÿçèëÿrè (Pygidial): Áó âÿçèíèí èôràç åòäèéè ìàääÿëÿräÿí ö÷ àérû-àérû ãàrûøãà í¤âö äöøìÿíÿ õÿáÿräàrëûã åòìÿê ö÷öí ôàéäàëàíûr. Á¤éöê ñÿhrà ãàrûøãàñû áó ìàääÿíè áóràõàràã, îíóí éàràòäûüû ãîõó èëÿ äöøìÿíèíè ãîrõóéà ñàëûr; Göíåé Àìårèêàäà éàøàéàí Pheidole biconstricta àäëû ãàrûøãà èñÿ áó ìàääÿäÿí hÿòòà höúóì çàìàíû äà èñòèôàäÿ åäèr. Ñòåríàë âÿçèëÿr: Áóràäàêû ìàääÿëÿräÿí êîëîíèéàíûí ê¤÷ö çàìàíû âÿ îâó òÿãèá åäÿrêÿí ãàrûøãàëàrû áèr éårÿ òîïëàìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèr. Áó ìàääÿíèí ÿí îrèæèíàë ôóíêñèéàñû èñÿ ãàrûøãàíûí çÿhÿr ïöñêöräÿrêÿí òåç-òåç hÿrÿêÿò åòäèräèéèíè éåääèíúè ãàrûí á¤ëöìöíö éàüëàìàãäûr. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ ãàrûøãàíûí áÿäÿíè çÿhÿrè äàhà àñàí ïöñêöräÿ áèëèr. Ìèêrîñêîïèê áèr “éàü èñòåhñàëû ìÿrêÿçè”íè õàòûrëàäàí áó âÿçè îëìàñàéäû, ãàrûøãàíûí áöòöí ìöäàôèÿ ñèñòåìè ñûràäàí ÷ûõàräû. Àììà áåëÿ îëìór, ÷öíêè îròàäà ãöñórñóç áèr ïëàíëàøäûrìà âàr: hÿòòà êè÷èê áèr ãàrûøãàíûí çÿhÿr ïöñêöròìÿê ö÷öí g¤âäÿñèíè íåúÿ ä¤íäÿrÿúÿéè äÿ íÿçÿrÿ àëûíûá, hÿìèí g¤âäÿíèí àñàíëûãëà ä¤íìÿñè ö÷öí gÿrÿêÿí éàüûí hàràäà éårëÿøìÿñè äÿ ¤íúÿäÿí ìöÿééÿíëÿøäèrèëèá. Ìåòàïëåràë âÿçèëÿr: áó âÿçèëÿrèí èôràç åòäèéè ìàéåëÿrèí ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè âÿ éóâàñûíû ìèêrîîrãàíèçìëÿräÿí ãîróéàí
28
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
àíòèñåïòèê ìàääÿëÿr îëäóüó àíëàøûëûá. Ìÿñÿëÿí, áÿçè ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíèíäÿ hÿìèøÿ 1,4 ìèêrîãràì hÿúìèíäÿ ìöÿééÿí òórøó îëór. Èø÷è ãàrûøãàëàr çàìàí-çàìàí áó àíòèñåïòèê ìàääÿäÿí éàràrëàíûrëàr. ßgÿr höúóìà ìÿróç ãàëñàëàr, äöøìÿíè óçàãëàøäûrìàã ö÷öí äÿ hÿìèí ìàääÿäÿí èñòèôàäÿ åäèrëÿr.11 Áóíó óíóòìàã îëìàç êè, áèr ãàrûøãà íÿèíêè ¤çöíö ìèêrîáëàräàí ãîróìàüû äöøöíìör, hÿòòà äöíéàäà îíëàrûí âàrëûüûíäàí áåëÿ õÿáÿrñèçäèr. Àììà áóíóíëà áåëÿ, ãàrûøãà hå÷ ôÿrãèíäÿ äÿ îëìàäàí âöúóäó äöøìÿíëÿrèëÿ ìöáàrèçÿ àïàrìàã ö÷öí õöñóñè ìàääÿëÿr èñòåhñàë åäèr. Ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíäÿ ¤çöíö ãîróìàã ö÷öí 1,4 ìèêrîãràìëûã àíòèñåïòèê ìàääÿíèí îëìàñû ÷îõ èíúÿ äöøöíöëìöø äåòàëäûr. xöíêè ãàrûøãàíû éàràäàí Àëëàh éàràòäûüû áöòöí úàíëûëàrûí åhòèéàúëàrûíû ÿí èíúÿ äåòàëëàrûíà ãÿäÿr äöøöíör, éÿíè Ëÿòèôäèr. G¤röíäöéö êèìè, áó á¤ëöìäÿ hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí áöòöí âÿçèëÿr ãàrûøãàëàr ö÷öí hÿéàòè ôóíêñèéàëàr äàøûéàí îrãàíëàräûr. Îíëàrûí hàíñûñà áèrèíèí îëìàìàñû âÿ éà éåòÿrñèç èøëÿìÿñè ãàrûøãàíûí ñîñèàë-ôèçèêè ì¤âúóäëóüóíó øöáhÿ àëòûíà ñàëàr, éà äà öìóìèééÿòëÿ, ìöìêöíñöç åäÿr. Áó èñÿ ãÿòè îëàràã òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èääèàëàrûíû ÷öröäör. xöíêè hÿìèí íÿçÿrèééÿ úàíëûëàrûí ïèëëÿ-ïèëëÿ èíêèøàô åòäèêëÿrèíè, èáòèäàè ôîrìàäàí áàøëàéàràã, áèr ñûrà òÿñàäöôëÿr ñîíóúóíäà äàhà ìöêÿììÿë hàëà äöøäöêëÿrèíè áÿéàí åäèr. Áèçèì ¤ríÿéÿ òÿòáèã åäÿíäÿ áó, î äåìÿêäèr êè, ãàrûøãàëàr ñàhèá îëäóãëàrû ôèçèîëîæè ¤çÿëëèêëÿrè òÿärèúÿí, hèññÿ-hèññÿ ÿëäÿ åäèáëÿr; hàëáóêè, äåäèéèìèç êèìè, ãàrûøãàëàrûí áöòöí âÿçèëÿrè âÿ îíëàrûí èôràç åòäèéè ìàääÿëÿr ñîí äÿrÿúÿ hÿéàòèäèr âÿ áóíëàräàí hàíñûñà áèrè îëìàñà, ãàrûøãà íÿñëèíèí äàâàì åòìÿñè èìêàíñûçäûr. Äåìÿê, ãàrûøãàëàr áöòöí âÿçèëÿrè âÿ ÷åøèäëè ìàääÿëÿr èôràç åäÿí îrãàíëàrûéëà áèrgÿ, òàì îëàràã éàràäûëûáëàr. Ìöäàôèÿ âÿ õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìëÿrèíè ôîrìàëàøäûrìàã ö÷öí éöçìèíëÿrëÿ èë ÿrçèíäÿ g¤çëÿìÿéèáëÿr. Éîõñà, äåäèéèìèç êèìè, ãàrûøà íÿñëèíèí äàâàì åòìÿñè èìêàíñûç îëàräû. Éågàíÿ èçàh áóäór êè, äöíéàéà gÿëÿí èëê ãàrûøãà åëÿ áó göíêö êèìè ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ éàràäûëûá. Ãöñórñóç áèr ñèñòåì èñÿ àíúàã àüûëëû ìöhÿíäèñèí ëàéèhÿñè îëà áèëÿr. Áó göí éår öçöíäÿ ìèëéàräëàrëà ôÿräëÿräÿí èáàrÿò ãàrûøãà òîïëóëóãëàrû âàr. Âÿ îíëàrûí hÿr áèrèíè òàìàìèëÿ ÿêñèêñèç éàràäàí Óúà Àëëàhäûr.
29
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãàëàrûí êèìëèê êàròû: êîëîíèéà ãîõóñó Ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèíè òàíûéà áèëäèêëÿrèíè, ÿãràáàëàrûíû, éÿíè ¤ç êîëîíèéàëàrûíûí öçâëÿrèíè àéûrä åòäèêëÿrèíè àròûã ñ¤éëÿìèøèê. Çîîëîãëàr ãàrûøãàëàrûí áó èøè íåúÿ áàúàräûüûíû hÿëÿ äÿ àràøäûrûrëàr. Èíñàí ãàrøûñûíà ÷ûõàí áèr íå÷ÿ ãàrûøãàíû áåëÿ áèr-áèrèíäÿí àéûrä åäÿ áèëìÿäèéè hàëäà, hÿr úÿhÿòäÿí îõøàr îëàí áó âàrëûãëàr hÿìúèíëÿrèíè íåúÿ ñå÷èá ôÿrãëÿíäèrèrëÿr? Èíäè áóíó áèrëèêäÿ g¤rÿúÿéèê. Áèr ãàrûøãà äègÿr ãàrûøãàíûí ¤ç êîëîíèéàñûíäàí îëóáîëìàäûüûíû ÷îõ àñàíúà àíëàéà áèëèr. Èø÷è ãàrûøãà éóâàñûíà gèrÿí ãàrûøãàíû òàíûìàã ö÷öí àíòåííàëàrûéëà îíóí áÿäÿíèíÿ òîõóíór. Âÿ àíúàã ¤ç êîëîíèéàñûíûí öçâëÿrèíÿ õàñ îëàí ¤çÿë ãîõóíóí ñàéÿñèíäÿ îíóí êèìëèéèíè äÿrhàë àéûrä åäÿ áèëèr. ßgÿr éóâàéà gèrÿí ãàrûøãà “¤çgÿ”ëÿräÿíäèrñÿ, åâ ñàhèáëÿrè áó ÷àüûrûëìàìûø ãîíàüà ãÿääàrëûãëà höúóì ÷ÿêèrëÿr. Éóâàíûí ñàêèíëÿrè göúëö ÷ÿíÿ ñöìöêëÿrèíè éàáàí÷ûíûí áÿäÿíèíÿ êå÷èrèá îíó äèøëÿéèr, äöøìÿíèí áÿäÿíèíÿ çÿhÿrëè òórøóëàr áóràõàràã, îíó ìÿhâ åäèrëÿr. ßgÿr ÷àüûrûëìàìûø ãîíàã åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû êîëîíèéàäàí îëàí áèr ãàrûøãàäûrñà, åâ ñàhèáëÿrè áóíó äà àíëàéà áèëèrëÿr. Áó hàëäà î, éóâàéà ãÿáóë åäèëèr, ôÿãÿò êîëîíèéàíûí ãîõóñóíó ãÿáóë åäÿíÿ ãÿäÿr ìöñàôèr ãàrûøãàéà íèñáÿòÿí àç éåìÿê âårèëèr.12
Êîëîíèéà ãîõóñó íåúÿ ÿëäÿ åäèëèr? Åéíè êîëîíèéàéà àèä ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèíè òàíûìàëàrûíû òÿìèí åäÿí ãîõóíóí ãàéíàüû hÿëÿ äÿ òàì áÿëëè äåéèë. Ôÿãÿò îràñû ìÿëóìäór êè, ãàrûøãàëàr ¤ç àràëàrûíäà hèärîêàráîíàòëàrû ãîõóëàrû àéûrä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èøëÿäèrëÿr. Àïàrûëàí òÿúröáÿëÿr g¤ñòÿrèá êè, åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû êîëîíèéàëàräàí îëàí ãàrûøãàëàr áèr-áèrëÿrèíè hèärîêàráîíàò ôÿrãëÿrèíÿ g¤rÿ òàíûéûrëàr. Áóíó àíëàìàã ö÷öí ìàràãëû áèr åêñïårèìåíò êå÷èrèëèá. ®íúÿ áèr êîëîíèéàäàêû èø÷èëÿrèí öçÿrèíÿ åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû êîëîíèéàäàí îëàí ãàrûøãàëàrûí ãîõóñóíó äàøûéàí ìàéåëÿr ïöñêöräöëöá. Íÿòèúÿäÿ éóâàäàêû äègÿr ãàrûøãàëàr îíëàrà àãråññèâ ìöíàñèáÿò g¤ñòÿrñÿëÿr äÿ, åêñïårèìåíò çàìàíû ãîõóñó èñòèôàäÿ åäèëÿí ãàrûøãàëàr ¤çëÿrèíèíêè êèìè ãÿáóë åäèáëÿr.13
30
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Êîëîíèéà ãîõóñó òÿêàìöë êå÷èrèáìè? Êîëîíèéà ãîõóñóíäàí äàíûøàrêÿí öçÿrèíäÿ äóróëìàñû gÿrÿêëè îëàí ÷îõ ¤íÿìëè ìÿñÿëÿëÿräÿí áèrè äÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ áàüëûäûr. Ãàrûøãà, éàõóä äègÿr ñîñèàë á¤úÿê êîëîíèéàëàrûíûí (àrûëàr, òårìèòëÿr) ¤çëÿrèíÿ ìÿõñóñ ôårîìåíëÿrëÿ éîëäàøëàrûíû òàíûéà áèëìÿñè òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè òÿrÿôèíäÿí íåúÿ èçàh îëóíór? Áöòöí ÷àòûøìàçëûãëàrûíà rÿüìÿí, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàíëàr ôårîìåíëÿrèí òÿáèè ñå÷ìÿ íÿòèúÿñèíäÿ (úàíëûëàräà ÿìÿëÿ gÿëÿí ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿrèí ñàõëàíûëûá, çÿrÿrëèëÿrèí ÷ûõäàø åäèëìÿñè) éàràäûüûíû äåéèrëÿr. Ùàëáóêè, ãàrûøãàëàr äà äàõèë îëìàãëà, hå÷ áèr á¤úÿê úèíñè ö÷öí áó, êå÷ÿrëè îëà áèëìÿç. Áó áàõûìäàí ÿí êÿñÿrëè ìèñàë áàë àrûëàrûäûr. Áåëÿ êè, äöøìÿí höúóì åäÿrÿrêÿí áèr áàë àràñû äègÿrëÿrèíÿ õÿáÿr âårìÿê ö÷öí õöñóñè ôårîìåí èôràç åäèr. Âÿ áóíóí àräûíúà äÿrhàë ¤ëör. xöíêè áàë àrûñûíûí îrãàíèçìè hÿìèí ôårîìåíè àíúàã áèrúÿ äÿôÿ èôràç åòìÿéÿ ãàäèräèr. Áó hàëäà, áåëÿ áèr “ôàéäàëû äÿéèøèêëèéèí” òÿáèè ñå÷èì éîëóéëà ñîíràêû íÿñèëëÿrÿ ¤òöröëìÿñè íåúÿ ìöìêöí îëà áèëÿr? Áó à÷ûãëàìàäàí äà g¤röíäöéö êèìè, êàñòà ñèñòåìèíÿ àèä hÿøÿràò úèíñëÿrè àràñûíäàêû êèìéÿâè õÿáÿrëÿøìÿíèí òÿáèè ñå÷èì éîëóéëà éàràíìàñû èìêàíñûçäûr. Áó, åéíè çàìàíäà g¤ñòÿrèr êè, hÿìèí õÿáÿrëÿøìÿ øÿáÿêÿñèíè ãóràí åëÿ hÿøÿràòëàrûí ¤çöíö éàràäàí ãöââÿäèr.
Ãàrûøãà äÿâÿòè Ãàrûøãàëàr ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ôÿäàêàrëûã hèññèíÿ ñàhèáäèrëÿr âÿ áóíà g¤rÿ äÿ hàràäàñà áèr ãèäà ãàéíàüû òàïàí êèìè, ìöòëÿã äègÿr éîëäàøëàrûíû äà äÿâÿò åäÿrÿê, òàïäûãëàrûíû ïàéëàøûrëàr. Áóíóí ö÷öí ãèäàíû hàìûäàí ÿââÿë òàïàí ãàrûøãà éöêöíö g¤òörÿrÿê, éóâàéà ä¤íör. Ĥíÿrêÿí ãàríûíûí óúóíó ãûñà ôàñèëÿëÿrëÿ éårÿ ñöròör âÿ êèìéÿâè èçëÿr áóràõûr. Àììà äÿâÿò áóíóíëà áèòìèr; ãàrûøãà éóâàéà ÷àòàíäà õöñóñè èøàrÿëÿr âårèr âÿ éîëäàøëàrûéëà ÿëàãÿ ãórór. Äàhà ñîírà î, òàïäûüû ãèäà ìÿíáÿéèíÿ ä¤íìÿê èñòÿéÿíäÿ áöòöí éîëäàøëàrû îíà ãîøóëìàã èñòÿéèrëÿr. Àììà éàëíûç ÿí éàõûí “àíòåííà òÿìàñûíäà” îëàíëàr áó “êàìïàíèéà”éà ãàòûëà áèëèr. Ùÿìèí ãàrûøãàëàr äóéüó ñèãíàëëàrû
31
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
âÿ âöúóäëàrû öçÿrèíäÿêè ôårîìåíëÿr âàñèòÿñèëÿ ñörÿêëè øÿêèëäÿ áèr-áèrëÿrèëÿ öíñèééÿò ñàõëàéûrëàr. Ãåéä åäÿê êè, hÿòòà äÿâÿòåäèúè ãàrûøãàëàr îëìàéàíäà áåëÿ, äègÿr ãàrûøãàëàr êèìéÿâè èçëÿrÿ äöøÿrÿê, gåäèá ãèäà ìÿíáÿéèíè òàïà áèëèrëÿr. Âÿ éàõóä, ãèäàíû êÿøô åäÿí ãàrûøãà éóâàéà gåäèá “rÿãñ” åäèíúÿ, éîëäàøëàrû áàøãà hå÷ áèr ê¤ìÿê îëìàäàí gåäèá éåìÿê ìÿíáÿéèíÿ ÷àòà áèëèrëÿr. Ãàrûøãàëàrûí äègÿr áèr ìàràãëû úÿhÿòè èñÿ “äÿâÿòíàìÿ” ãèñìèíäÿ ÷åøèäëè êèìéÿâè ìàääÿëÿr èôràç åòìÿëÿrèäèr. Îíëàrûí ñàäÿúÿ ãèäà ãàéíàüûíà òîïëàøìàã ö÷öí íÿéÿ g¤rÿ áó ãÿäÿr ÷îõ ìöõòÿëèô êèìéÿâè ìàääÿëÿr áóràõäûãëàrû áÿëëè äåéèë. Ôÿãÿò áÿçè âårñèéàëàr g¤rÿ, áó ìàääÿëÿrèí ÷åøèäëèéè èçëÿrèí áèr-áèrèíÿ ãàrûøìàìàñû ö÷öíäör. Áóíäàí áàøãà, ãàrûøãàëàr ìåñàæ g¤íäÿrÿrêÿí äÿ ôÿrãëè ñèãíàëëàr âårèrëÿr, îíëàrûí hÿr áèrèíèí göúö äègÿrëÿrèíäÿí ôÿrãëÿíèr. Êîëîíèéà àúëûã êå÷èrÿíäÿ âÿ éà éóâàíû gåíèøëÿíäèrìÿéÿ åhòèéàú äóéóëàíäà ñèãíàëëàrûí göúö àròûrûëûr. Ãàrûøãà òîïëóìëàrûíûí áó äÿrÿúÿäÿ ñèñòåìëè îëìàñû èíñàíëàr ö÷öí ÷îõ èárÿòàìèç ¤ríÿêäèr. ®çö äÿ åëÿ hÿr ìÿíàäà. Ñàäÿúÿ ¤ç ìÿíôÿÿòëÿrèíè äöøöíÿí âÿ áóíóí óüróíäà áàøãàëàrûíûí hàãëàrûíû ràhàòúà òàïäàëàéàí èíñàíëàräàí èáàrÿò úÿìèééÿòëÿrÿ áàõàíäà, ãàrûøãàëàrûí ñîí äÿrÿúÿ ôÿäàêàr éàøàìëàrû äàhà “ÿõëàãëû”ëûr. Áàøãà éàíäàí, òÿêìöë÷öëÿrèí íÿçÿrèééÿñèëÿ ãàrûøãàëàrûí áó úör äàâràíûøëàrûíû èçàh åòìÿê òÿáèè êè, ìöìêöí äåéèë. xöíêè òÿêàìöë òÿëèìè òÿáèÿòäÿêè òÿê ãàíóíóí éàøàì ìöúàäèëÿñè âÿ ÷àrïûøìà îëäóüóíó èääèà åäèr. Ùàëáóêè, ãàrûøãàëàrûí (âÿ áàøãà õåéëè håéâàí í¤âëÿrèíèí) äàâràíûøû áóíó éàëàíëàéàràã, ôÿäàêàrëûã går÷ÿéèíè g¤ç ¤íöíÿ ñÿrèr.
“Àíòåííà äèëè” Êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè èíòèçàìûí ñàõëàíìàñû çàìàíû ãàrûøãàëàrûí “àíòåííà”ëàrûéëà áèr-áèrëÿrèíÿ òîõóíàràã àíëàøìàëàrû îíëàrûí àràñûíäà ñ¤çöí hÿãèãè ìÿíàñûíäà áèr “àíòåííà äèëè”íèí ì¤âúóäëóüóíó g¤ñòÿrèr. Ãàrûøãàëàr òîõóíìà éîëóéëà âårèëÿí àíòåííà ñèãíàëëàrûíäàí éåìÿê çàìàíûí gÿëäèéèíè, äÿâÿòè, éóâà éîëäàøûíû òàíûäûüûíû âÿ ñ. áèëäèrìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Ìÿñÿëÿí, Àôrèêàäà éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âöíöí èø÷èëÿrè ãàrøûëàøàrêÿí àíòåííàëàrûíû áèr-áèrèíÿ ñöròörëÿr. Áó “àíòåííàëàøìà” éàëíûç ñàëàì âÿ éóâàéà äÿâÿò ìÿíàëàrûíû äàøûéûr. Áó äÿâÿò í¤âö áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ (ìÿñÿëÿí, 32
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Íyroronera) ÷îõ ãàáàrûã íÿçÿrÿ ÷àrïûr. Îíëàräà èêè èø÷è öç-öçÿ gÿëÿíäÿ äÿâÿò åäÿí ãàrûøãà áàøûíû 90 äÿrÿúÿ éàíà ÿéÿrÿê, àíòåííàñûéëà éîëäàøûíûí ãàôàñûíûí àëòûíà âÿ öñòöíÿ òîõóíór. Äÿâÿòè àëàí ãàrûøãà äà îõøàr øÿêèëäÿ úàâàá âårèr.14 Ãàrûøãàëàr àíòåííàëàrûéëà éóâà éîëäàøëàrûíûí âöúóäëàrûíà òîõóíäóãëàrû çàìàí ìÿãñÿä îíëàrà áèëgè âårìÿê äåéèë, ÿêñèíÿ, î áèrèíèí èôràç åòäèéè êèìéÿâè ìàääÿëÿrè äóéàràã, áèëgè àëìàãäûr. ®çö äÿ ãàrûøãàëàr ÿëäÿ åòäèêëÿrè èíôîrìàñèéàëàrû éóâà éîëäàøëàrûíà äà ¤òörörëÿr. Òîõóíìà éîëóéëà öíñèééÿòÿ àèä ÿí g¤çÿë ¤ríÿê ãàrûøãàíûí áèr òîõóíóøëà ãórøàüûíäà ñàõëàäûüû éåìè ÷ûõàrûá, äègÿr áèr ãàrûøãàíû áÿñëÿìÿñèäèr. Áóíóíëà áàüëû àïàrûëàí ìàràãû áèr òÿúröáÿäÿ àràøäûrìà÷ûëàr Myrmica âÿ Formica úèíñèíäÿí îëàí èø÷è ãàrûøãàëàrûí âöúóäëàrûíûí ÷åøèäëè hèññÿëÿrèíÿ èíñàí òöêöéëÿ òîõóíàràã, îíëàrûí ìàéå ãèäàëàrûíû àüûçëàrûíäàí ÷ûõàrìàüà ÷àëûøûáëàr âÿ áóíó áàúàrûáëàr. ßí hÿññàñ ãàrûøãà èñÿ éåìÿéèíè éåíèúÿ áèòèrìèø âÿ éåäèêëÿrèíè ïàéëàøìàã ö÷öí éóâà éîëäàøëàrûíû àràéàí ãàrûøãà îëìàøäó. Àràøäûrìà÷ûëàr îíó äà êÿøô åäèáëÿr êè, áÿçè á¤úÿê, hÿøàràò âÿ ïàràçèòëÿr äÿ áó òàêòèêàäàí õÿáÿräàräûrëàr âÿ hÿìèí éîëëà ãàrûøãàëàrûí éåìÿéèíÿ øÿrèê ÷ûõàràã, áÿñëÿíèrëÿr. Ìÿñÿëÿí, áèr á¤úÿê ãàrûøãàíûí äèããÿòèíè ÷ÿêìÿê ö÷öí ñàäÿúÿ àíòåííàñû âÿ éà ¤í àéàüûéëà ãàrûøãàíûí âöúóäóíà õÿôèôúÿ òîõóíór, áóíóí àräûíúà ãàrûøãà ãàrøûñûíäàêûíûí òàìàì áàøãà áèr úàíëû îëìàñûíà áàõìàéàràã, ãàríûíäàêû éåìÿéè îíóíëà ïàéëàøûr.15 Ñàäÿúÿ ãûñà áèr àíòåííà òîõóíìàñûéëà ãàrøûñûíäàêûíûí íÿ èñòÿäèéèíè àíëàéà áèëìÿëÿrè ãàrûøãàëàrûí ¤ç àràëàrûíäà ìöÿééÿí éîëëàrëà “äàíûøäûãëàrûíäàí” õÿáÿr âårèr. Ãàrûøãàëàrûí èøëÿòäèéè áó “àíòåííà äèëè”íèí áöòöí ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí íåúÿ ¤érÿíèëäèéè èñÿ äöøöíöëÿñè ìÿñÿëÿäèr. Îíëàr áóíóíëà áàüëû õöñóñè òÿëèììè êå÷èáëÿr? ßgÿr áåëÿ áèr òÿëèìèí îëìàñûíû ãÿáóë åäèrèêñÿ, îíäà ãàrûøãàëàrà äîüóøäàí áó òÿëèìè âårÿí öñòöí áèr Göú Ñàhèáèíèí âàrëûüûíû äà ãÿáóë åòìÿëèéèê. Òÿáèè êè, hÿìèí “Öñòöí Göú Ñàhèáè” ãàrûøãàëàräàí îëìàäûüûíà g¤rÿ, îíëàrà áèr-áèrëÿrèëÿ õÿáÿrëÿøÿ áèëìÿëÿrè ö÷öí áèr äèëè òÿëãèí åäÿí äÿ Àëëàhäûr. Ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèëÿ ïàéëàøìàëàrû èñÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿéÿí áèr äàâràíûøäûr. “Á¤éöê áàëûã êè÷èê áàëûüû óäàr” ôîrìóëóíó Éår öçöíäÿêè éàøàìûí ãàéäàñû êèìè g¤rÿí áÿçè òÿêàìöë÷öëÿr ãàrûøãàëàrûí g¤ñòÿräèéè ôÿäàêàrëûã ãàrøûñûíäà ôèêèrëÿrèíè gårè g¤òörìÿê çîróíäà ãàëûrëàr. Ãàrûøãà 33
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
êîëîíèéàñûíäà á¤éöê ãàrûøãà êè÷èéè éåéÿrÿê èíêèøàô åòìÿê ÿâÿçèíÿ, ¤ç ãèäàñûéëà îíó äà áÿñëÿéÿrÿê, göúëÿíìÿñèíÿ ñÿé g¤ñòÿrèr. Áöòöí ãàrûøãàëàr ¤çëÿrèíÿ âårèëÿí éåìÿêëÿ - éÿíè “Róçè” èëÿ,- ràçû îëàràã, îíó êîëîíèéàäàêû áàøãà éîëäàøëàrûéëà äà ïàéëàøûrëàr. Áöòöí äåéèëÿíëÿräÿí ÷ûõàí íÿòèúÿ áóäór êè, ãàrûøãàëàr ñàäÿúÿ, îíëàrû éàràäàíà áîéóí ÿéÿrÿê, Îíóí âåräèéè èëhàìëà (òÿëãèíëÿ) éàøàéàí úàíëûëàräûr. Äîëàéûñûéëà, îíëàrû òàìàìèëÿ øöórñóç áèr îrãàíèçì ñàéìàã îëìàç, ÷öíêè Éàràäàíûí èràäÿñèíè ÿêñ åòäèrÿí áèr øöórà ñàhèáäèrëÿr. Åëÿ Àëëàh äà Ãóràíäà áó èëgèíú går÷ÿêëèéÿ äèããÿò ÷ÿêÿrÿê, áèçÿ áöòöí úàíëûëàrûí ÿñëèíäÿ áèr “öììÿò” îëäóãëàrûíû, éÿíè Èëàhè äöçÿíÿ âÿ âÿhéÿ óéüóí éàøàäûãëàrûíû õÿáÿr âårèr: “Éåräÿ gÿçÿí åëÿ áèr håéâàí, g¤éäÿ èêè ãàíàäûéëà ó÷àí åëÿ áèr ãóø éîõäór êè, ñèçèí êèìè öììÿòëÿr îëìàñûí. Áèç êèòàáäà [Ãóràíäà] hå÷ áèr øåéè íÿçÿräÿí ãà÷ûrìàäûã. Ñîírà îíëàr [áöòöí úàíëûëàr] Rÿááèíèí höçóróíà úÿì åäèëÿúÿêëÿr” («ßíàì» ñórÿñè, / 38).
Òîõóíìà éîëóéëà áèráèrëÿrèëÿ öíñèééÿò ãóràí ãàrûøãàëàr.
34
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ñÿñëÿ öíñèééÿò Ñÿñëÿ öíñèééÿò äÿ ãàrûøãàëàrûí ÷îõ èøëÿòäèéè áèr âàñèòÿäèr. Ãàrûøãàëàrûí ÷ûõàräûüû èêè úör ñÿñ áÿëèrëÿíèá: áèrè áÿäÿíèíè hàíñûñà áèr ìàíåÿéÿ âÿ éà éårÿ ÷ûrïàràã ÷ûõàrûëàí “âóróø ñÿñëÿrè”, äègÿrè èñÿ áÿäÿíèí áÿçè îrãàíëàrûíû áèr-áèrèíÿ ñöròÿrÿê ÷ûõàëûràí “ñöròöíìÿ ñÿñëÿrè”äèr.16 Âöúóäó hàràñà ÷ûrïìàãëà ÷ûõàrûëàí ñÿñ ñèãíàëëàrûíäàí àäÿòÿí àüàú éóâàëàräà éàøàéàí êîëîíèéàëàräà èñòèôàäÿ îëóíór. Ìÿñÿëÿí, “äöëgÿr” ãàrûøãàëàr “òÿáèë” ÷àëàràã, õÿáÿrëÿøèrëÿr. Îíëàr éóâàéà ãàrøû hÿr úör òÿhëöêÿäÿí “òÿáèë” ÷àëìàãëà õÿáÿr âårèrëÿr. Áó “òÿhëöêÿ” îíëàrûí äóéäóãëàrû òÿøâèøëè ñÿñ, òîõóíìà âÿ éà ãÿôèë hàâà àõûíû äà îëà áèëÿr. “Òÿáèë” ÷àëàí ãàrûøãà ÷ÿíÿñè âÿ ãàríûéëà âöúóäóíó èrÿëè-gårè éåëëÿéÿrÿê, éårÿ âórór. Áó éîëëàr éàràíàí ñèãíàëëàr èíúÿ îäóíúàãëà ÷îõ óçàãëàrà éàéûëà áèëèr.17 Àârîïàäà éàøàéàí “äöëgÿr” ãàrûøãàëàr èñÿ ÷ÿíÿëÿrè âÿ ãàrûíëàrûéëà òàõòà îòàãëàrà âÿ äÿhëèçëÿrÿ âóràràrã, 20 ñì., hÿòòà äàhà óçàãäà îëàí éîëäàøëàrûíà òèòrÿéèøëÿ ìåñàæ éîëëàéà áèëèrëÿr. Íÿçÿr àëûí êè, ãàrûøãà ö÷öí 20 ñì. èíñàí ö÷öí 60-70 ìåòrëÿ èôàäÿ åäèëÿ áèëÿúÿê áèr óçàãëûãäûr. Ãàrûøãàëàr hàâàéëà éàéûëàí òèòrÿéèøëÿrÿ ãàrøû hàràäàñà êàr êèìèäèrëÿr. Ôÿãÿò, áÿrê úèñèìëÿrëÿ éàéûëàí ñÿñëÿrè ÷îõ g¤çÿë äóéórëàr. Áó ñÿñ îíëàr ö÷öí òÿñèrëè hÿéÿúàí ñèãíàëëàrûäûr. Îíó åøèäÿíäÿ ñörÿòëÿrèíè àròûrûr, òèòrÿéèøèí gÿëäèéè éårÿ òÿrÿô hÿrÿêÿò åäèr âÿ ÿòràôäà g¤räöêëÿrè áöòöí úàíëûëàrà höúóì ÷ÿêèrëÿr. Êîëîíèéà öçâëÿrèíäÿí hå÷ áèrèíèí áó ñèãíàëëàrû úàâàáñûç áóràõìàìàñû ãàrûøãà òîïëóëóüóíóí áàúàrûãëû òÿøêèëàòëàíìà ãàáèëèééÿòèíèí áèr g¤ñòÿrèúèñèäèr. Åòèràô åòìÿê ëàçûìäûr êè, èíñàíëàrûí hÿòòà ÷îõ êè÷èê áèr ãróïóíóí áåëÿ hàíñûñà hÿéÿúàí ñèãíàëûíà ïràêòèê îëàràã èñòèñíàñûç, íèçàìëû øÿêèëäÿ, ãàrûøûãëûã ñàëìàäàí råàêñèéà âårìÿñè îäóãúà ÷ÿòèíäèr. Ãàrûøãàëàr èñÿ ¤çëÿrèíÿ ÿìr åäèëÿí èøè âàõò èòèrìÿäÿí éårèíÿ éåòèrèr, ¤çö äÿ áó çàìàí êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè èíòèçàìû hå÷ áèrúÿ àíëûüà äà ïîçìórëàr. Ñöròöíìÿ ñÿñè ÷ûõàrìà èñÿ “òÿáèë” ÷àëìàüà íèñáÿòÿí, äàhà ìörÿêÿá ñèñòåìäèr. Áó çàìàí, äåäèéèìèç êèìè, ãàrûøãà ñÿñ ÷ûõàrìàã ö÷öí âöúóäóíóí áÿçè hèññÿëÿrèíè áèr-áèrèíÿ ñöròör. Áó ïrîñåñ àäÿòÿí g¤âäÿíèí àrõà òÿrÿôèíäÿ éårëÿøÿí îrãàíëàräà áàø âårèr. Áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíèí ÷ûõàräûüû áó ñÿñëÿrè hÿòòà èíñàí
35
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ãóëàüû äà åøèäÿ áèëèr. Ìöõòÿëèô í¤âëÿräÿ ñÿñëÿ öíñèééÿòèí 3 ÿñàñ ôóíêñèéàñû àøêàrëàíûá: 1. Éàrïàã êÿñÿí ãàrûøãàëàräà ñÿñëÿ öíñèééÿò áèr í¤â éåràëòû hÿéÿúàí ñèñòåìè êèìè èøëÿéèr. ßêñÿr hàëëàräà ãàrûøãàëàrûí hàíñûñà á¤ëöìö éóâàíûí îéóãëàrûíäàí áèrèíäÿ g¤ìöëöá ãàëàíäà áóíäàí èñòèôàäÿ åäèëèr. Áåëÿ êè, èø÷èëÿr ñÿñ ñèãíàëëàrûíà úàâàá îëàràã, õèëàñåòìÿ ÿìÿëèééàòûíà áàøëàéûá, îéóüó ãàçàràã, éîëäàøëàrûíû ãóròàrûrëàr. 2. Áÿçè í¤âëÿr êràëè÷àëàrûí úöòëÿøìÿñè çàìàíû áó ñÿñè ÷ûõàrûr. Gÿíú êràëè÷àëàr òîrïàãäà âÿ éà áèòêèëÿrèí öçÿrèíäÿ úöòëÿøìÿê ö÷öí òîïëàíûá, éåòÿrèíúÿ ñïårìà ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîírà “ñöròöíìÿ ñÿñè” ÷ûõàràràã, årêÿê ãàrûøãà ñöröëÿrèíè ¤çëÿrèíÿ éàõûíëàøìàñûíûí ãàrøûñûíû àëûrëàr. 3. Áÿçè í¤âëÿräÿ èñÿ hÿìèí ñÿñ éåìÿê âÿ éà éåíè éóâà òàïìàã ö÷öí êîëîíèéà öçâëÿrèíè áèr éårÿ òîïëàìàã ìÿãñÿäèëÿ èôràç åäèëÿí ôårîìåíèí òÿñèrèíè àròûrìàãäàí ¤òrö ÷ûõàrûëûr.18 Îëór êè, ãàrûøãàëàr îâ òàïàíäà îíó ìöhàñèrÿéÿ àëìàã ìÿãñÿäèëÿ äègÿr ãàrûøãàëàrû ÷àüûrìàã ö÷öí äÿ hÿìèí ñÿñäÿí éàràrëàíûrëàr. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ èø÷èëÿrèí áèr àràéà òîïëàíàràã îâó ÿëÿ êå÷èrìÿñè 1-2 äÿãèãÿéÿ går÷ÿêëÿøèr. Áó ¤çÿëëèêëÿrè ãàrûøãà í¤âëÿrè ö÷öí á¤éöê öñòöíëöêäör.
Gören g¤çëÿr ö÷öí... Ìöõòÿëèô öíñèééÿò ìåòîäëàrû îëàí ãàrûøãàëàrû áèr íå÷ÿ õàrèúè äèë áèëÿí èíñàíàëàrà áÿíçÿòìÿê îëàr. Îíëàr ïrîáëåìëÿrèíè âÿ äåìÿê èñòÿäèêëÿrèíè ìöõòÿëèô äèëëÿräÿ èçàh åòìÿêëÿ äàhà àñàí ÿëàãÿëÿr ãórà, hÿéàòëàrûíû äàhà ràhàò êå÷èrÿ áèëèrëÿr. Ãàrûøãàëàr äà hÿì÷èíèí éàøàìëàrû áîéóíúà hå÷ áèr ãàrûøûãëûüà ÿñàñ âårìÿäÿí éöçìèíëÿrëÿ, áÿçÿí hÿòòà ìèëéîíëàrëà ÿhàëèñè îëàí êîëîíèéàëàrûíà õèäìÿò åäèrëÿr. Ùàëáóêè, áórà ãÿäÿr èçàh åòäèéèìèç öíñèééÿò ñèñòåìè äöíéàäàêû ì¤úöçÿëÿräÿí ñàäÿúÿ áèrèäèr. Èñòÿr èíñàíëàrû, èñòÿrñÿ äÿ áàøãà áöòöí úàíëûëàrû (òÿêhöúåérÿëèëÿräÿí ÷îõhöúåérÿëèëÿrÿ ãÿäÿr) èíúÿëÿéÿíäÿ áÿëëè îëór êè, îíëàrûí éàøàìûíäà ìèíëÿrëÿ ÷åøèäëè ì¤úöçÿ ñàéûëà áèëÿúÿê ¤çÿëëèêëÿr âàr. ßòràôûíäàêû áöòöí áó ì¤úöçÿëÿrèí ôÿrãèíÿ âàrà áèëÿí áèr g¤ç âÿ äóéàí ãÿëá ö÷öí áöòöí úàíëûëàrûí òÿê ñàhèáè âÿ hàêèìè îëàí Àëëàhûí ñîíñóç göúöíö, åëìèíè òÿãäèr åòìÿêäÿí ¤òrö ñàäÿúÿ, ìèëëèìåòrëèê áèr ãàrûøãàíûí ìöêÿììÿë öíñèééÿò 36
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ñèñòåìèíÿ áàõìàã äà éåòèrëèäèr. Àëëàh Ãóràíäà áó ãàáèëèééÿòÿ ñàhèá îëìàéàí âÿ Îíóí göúöíö òÿãäèr åòìÿéÿí èíñàíëàräàí áåëÿ áÿhñ åäèr: “Ìÿgÿr îíëàr [ïåéüÿìáÿëÿrè éàëàí÷û håñàá åäÿí êàôèrëÿr] éår öçöíäÿ gÿçèá äîëàøìûrëàrìû êè, äöøöíÿí ãÿëáëÿrè [áÿñèrÿò g¤çëÿrè], åøèäÿí ãóëàãëàrû îëñóí? Ùÿãèãÿòÿí, g¤çëÿr êîr îëìàç, ëàêèí ñèíÿ-ëÿräÿêè örÿêëÿr [ãÿëá g¤çö] êîr îëàr” («Ùÿúú» ñórÿñè, / 46).
37
ÃÀRÛØÃÀ Í®ÂËßRÈ àrûøãàëàr áèr-áèrëÿrèíÿ íÿ ãÿäÿr áÿíçÿñÿëÿr äÿ, éàøàéûøëàrû âÿ ôèçèêè ¤çÿëëèêëÿrè áàõûìûíäàí ìöõòÿëèô í¤âëÿrÿ àérûëûrëàr. Îíëàrûí òÿõìèíÿí 8000-ÿ éàõûí í¤âö âàr. Ùÿr í¤âöí äÿ ¤çöíÿõàñ, håéràíåäèúè úÿhÿòëÿrè ì¤âúóääór. Èíäè î í¤âëÿrèí áèr ãèñìèíè, îíëàrûí håéràíåäèúè éàøàì òÿrçëÿrèíè èíúÿëÿéÿê.
Ã
1. Éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàr. Äègÿr àäû “àòòà” îëàí éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàrûí ÿñàñ ¤çÿëëèéè êÿñäèêëÿrè éàrïàãëàrû áàøëàrû öçÿrèíÿ ãàëäûràràã, éóâàëàrûíà àïàrìàëàrûäûr. Áó çàìàí ãàrûøãàëàr ÷îõ ãöââÿòëè ÷ÿíÿëÿrèëÿ òóòäóãëàrû âÿ ¤çëÿrèíäÿí ãàò-ãàò á¤éöê îëàí éàrïàüûí àëòûíäà g¤röíìÿç îëórëàr. Áóíà g¤rÿ äÿ, göí áîéóíúà ÷àëûøàí èø÷è ãàrûøãàëàrûí éóâàéà ä¤íöøëÿrè ÷îõ ìàràãëû ìÿíçÿrÿ éàràäûr. Áó ìÿíçÿrÿíè g¤rÿíäÿ àäàìà åëÿ gÿëèr êè, ìåøÿäÿêè éàrïàãëàr ñàíêè úàíëàíàràã, àéàã à÷ûáëàr. Éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàr éàüûø çàìàíû éårÿ ò¤êöëÿí éàrïàãëàrûí òÿõìèíÿí 15 ôàèçèíè éóâàëàrûíà äàøûéà áèëèrëÿr. 19 Ùÿìèí éàrïàãëàrû äàøûìàëàrûíûí ñÿáÿáèñÿ, ÿëáÿòòÿ êè, göíÿøäÿí ãîróíìàã äåéèë. Ãàrûøãàëàr êÿñäèêëÿrè áó éàrïàã ïàr÷àëàrûíäàí hå÷ ãèäà êèìè äÿ èñòèôàäÿ åòìèrëÿr. Éàõøû, áÿñ áó ãÿäÿr éàrïàã îíëàrûí íÿéèíÿ gÿrÿêäèr? Áèîëîãëàr ÷îõ håérÿòëÿ àøêàrëàéûáëàr êè, “àòòà”ëàr áó éàrïàãëàräàí ìàíòàr (ñ¤háÿò õöñóñè áèr g¤áÿëÿê í¤âöíäÿí gåäèr - òÿrú. ãåéäè) èñòåhñàëûíäà èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Ãàrûøãàëàr éàrïàã éåéÿ áèëìèrëÿr, ÷öíêè âöúóäëàrûíäà áèòêèëÿrèí òÿrêèáèíäÿêè ñåëëöëîçàíû hÿçì åäÿúÿê åíçèìëÿr éîõäór. Èø÷è ãàrûøãàëàr hÿìèí éàrïàã ïàr÷àëàrûíû ÷åéíÿéèá ÿçÿrÿê áèr éûüûí hàëûíà gÿòèrèr âÿ éóâàíûí éåràëòû îòàãëàrûíäà ñàõëàéûrëàr. Áó îòàãëàräà èñÿ éàrïàãëàrûí öçÿrèíäÿ ìàíòàr éåòèøäèrèrëÿr. Áó éîëëà á¤éöéÿí ìàíòàrëàrûí òóìórúóãëàrûíäàí ¤çëÿrè ö÷öí gÿrÿêëè îëàí çöëàëëàrû ÿëäÿ åäèrëÿr.20 Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, àòòàëàr éóâàäàí àérûëàíäà éåòèøäèräèêëÿrè “ìàíòàr áàü÷à”ñû äàüûëà âÿ éà çÿrÿrëè ìàíòàrëàrà éåíèëÿ áèëÿr. Áÿñ “áàü÷à”ëàrûíû àíúàí “ÿêèí”äÿí ãàáàã òÿìèçëÿéÿí àòòàëàr çÿrÿrëè ìàíòàrëàräàí íåúÿ ãîróíórëàr? Áóíóí ñèrrè éàrïàãëàrû
38
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
÷åéíÿéÿrêÿí áóràõäûãëàrû òöïörúÿêäÿ gèçëÿíèá. Ùÿìèí òöïörúÿêäÿ àrçóîëóíìàç ìàíòàrëàrûí ÿìÿëÿ gÿëìÿñèíè ÿígÿëëÿéÿí, “ÿêèëÿí” ìàíòàrûí èñÿ ÿêñèíÿ, òåç éåòèøìÿñèíè òÿìèí åäÿí ìàääÿëÿr âàr.21 Èíäè áóíó äöøöíìÿê gÿrÿêäèr: Ãàrûøãàëàr ìàíòàr éåòèøäèrìÿéè hàràäàí ¤érÿíÿ áèëÿräè? Îëà áèëÿrìè êè, göíëÿrèí áèrèíäÿ hàíñûñà ãàrûøãà òÿñàäöôÿí àüçûíà éàrïàã àëàràã ÷åéíÿéèá, ñîírà éåíÿ òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ gÿëÿí hîrràíû òàìàìèëÿ óéüóí éår îëàí ãóró éàrïàãëàrûí öçÿrèíÿ ò¤êöá, àräûíúà èñÿ áàøãà áèr òÿñàäöô öçöíäÿí äègÿr ãàrûøãàëàr áórà ìàíòàr ïàr÷àëàrû gÿòèrèá ÿêèá, ñîíäà äà áóràäà ¤çëÿrè ö÷öí ãèäà éåòèøäèrÿ áèëÿúÿêëÿrèíè áàøà äöøÿí àòòàëàr áàü÷àíû òÿìèçëÿéèá, ìÿhñóëó éûüìàüà áàøëàéûáëàr?.. Äàhà ñîírà äà áöòöí áóíëàrû êîëîíèéàíûí áöòöí öçâëÿrèíÿ ¤érÿäèáëÿr?.. Áåëÿ äöøöíìÿê íÿ äÿrÿúÿäÿ àüëàáàòàíäûr? Öñòÿëèê, éåéÿ áèëìÿäèêëÿrè hàëäà, îãÿäÿr éàrïàüû éóâàëàrûíà äàøûìàã çÿhìÿòèíÿ íèéÿ ãàòëàøûáëàr?22 Áàøãà òÿrÿôäÿí, ãàrûøãàëàr ìàíòàrûí éåòèøìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí éàrïàãëàrû ÷åéíÿéÿrêÿí îíëàrà ãàòäûãëàrû òöïörúÿéè íåúÿ “òÿøêèë åäÿ” áèëÿrëÿr? Áó òöïörúÿéèí òÿrêèáèíÿ gÿrÿêëè ìàíòàrûí éåòèøìÿñèíÿ éàräûì åäÿí, çÿrÿrëè ìàíòàrëàrû èñÿ ÿígÿëëÿéÿí ìàääÿëÿrè íåúÿ ãàòà áèëÿrëÿr? Áöòöí áóíëàrû hÿéàòà êå÷èrìÿê ö÷öí äÿrèí êèìéÿâè áèëèêëÿr ëàçûì äåéèëìè? Ùÿòòà áó êèìéÿâè áèëèéÿ ñàhèá îëñàëàr áåëÿ (hÿr÷ÿíä, hå÷ ñ¤çñöç êè, áó
Éàrïàã êÿñèúè ãàrûøãàëàrëà ìàíòàrëàr àràñûíäàêû îròàã éàøàì ñàéÿñèíäÿ ãàrûøãàëàr ãèäàëàrûíäà åhòèéàú äóéäóãëàrû çöëàëû éàrïàãëàr öçÿrèíäÿ éåòèøäèräèêëÿrè ìàíòàr òóìórúóãëàrûíäàí àëûrëàr. Øÿêèëäÿ ãàrûøãàëàrûí éåòèøäèräèêëÿrè áèr ìàíòàr áàü÷àñû g¤röíör..
39
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
äà ìöìêöíñöçäör) hÿìèí áèëèéè råàëëàøäàrìàã ö÷öí òöïörúÿêëÿrèíÿ àíòèáèîòèê ¤çÿëëèéèíè íåúÿ âårÿ áèëÿrëÿr? Ãàrûøãàëàrûí áåëÿ ì¤úöçÿëè áèr îëàéû íåúÿ går÷ÿêëÿøäèrÿ áèëäèéèíè äöøöíÿíäÿ èíñàíûí ãàrøûñûíà éóõàrûäàêûëàrà áÿíçÿr éöçëÿrëÿ äîëàøûã âÿ éîróúó ñóàëëàr ÷ûõàúàã. Âÿ áó ñóàëëàrûí äà hàìûñû úàâàáñûçäûr. Àììà òÿê áèr úàâàá âàr êè, áöòöí ñóàëëàrûí èçàhûíû âårèr: ãàrûøãàëàr g¤räöêëÿrè èøè áàúàrà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ ãóróëóá, ïrîãràìëàøäûrûëûáëàr. G¤çëÿ g¤röíÿíëÿr áåëÿ áèr íÿòèúÿ ÷ûõàrìàã ö÷öí éåòÿrëèäèr êè, ãàrûøãàëàr “ÿêèí÷èëèéè” áèëÿrÿê äöíéàéà gÿëèáëÿr, äàhà äîüróñó, gÿòèrèëèáëÿr. Áó ãÿäÿr ìörÿêêÿá äàâràíûøëàr çàìàíëà ¤ç-¤çöíÿ ¤érÿíèëÿ áèëìÿç. xöíêè äåäèêëÿrèìèç ÿhàòÿëè áèr áèëèéèí âÿ èòè àüëûí ÿñÿrèäèr. Äîëàéûñûéëà, òÿêàìöë òÿëèìèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿrèí çàìàí êå÷äèêúÿ ôàéäàëû äàâràøûíëàrûí ñå÷èëèá ãàëìàñû, gÿrÿêëè îrãàíëàrûí ìóòàñèéà éîëóéëà èíêèøàô åòìÿñè hàãäà èääèàëàrû òàìàìèëÿ ìÿíòèãñèç g¤röíör. Áöòöí áó áèëgèëÿrè éàràíäûãëàrû èëê göíäÿí ãàrûøãàëàrà âårÿí, îíëàrû håérÿòâårèúè ¤çÿëëèêäÿ éàràäàí øöáhÿñèç êè, “Ñàíè” (ñÿíÿò÷è) îëàí Àëëàhäûr. Àòòà ãàrûøãàëàrûíûí éóõàrûäà àíëàòäûüûìûç õöñóñèééÿòëÿrè ãàrøûìûçà áó êèòàá áîéóíúà òåç-òåç ràñòëàøàúàüûìûç áèr òàáëî ÷ûõàrìàãäàäûr. Äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòèíäÿí ìÿhróì îëàí áó úàíëûëàr äöøöíÿí èíñàíûí áåëÿ ÷ÿòèíëèêëÿ áàúàràúàüû èøè g¤rìÿêëÿ ìöähèø áèr àüûë g¤ñòÿrèñè ñÿrgèëÿéèrëÿr. Áÿñ áó òàáëîäàí íÿ ÷ûõûr? Úàâàá áÿñèò âÿ òÿêäèr: ìàäàì êè, áó håéâàíûí går÷ÿêäÿ áàúàräûüû áèr èøè g¤rìÿñèíè òÿìèí åäÿúÿê äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòè éîõäór, äåìÿê, áèç ÿñëèíäÿ áèr áàøãàñûíûí àüëûíûí g¤ñòÿrèñèíè ñåér åäèrèê. Ãàrûøãàíû âàr åäÿí Éàràäàí ¤ç âàrëûüûíû âÿ éàràòìàüûíäàêû öñòöíëöéö g¤ñòÿrìÿê ö÷öí áó håéâàíà îíóí ãàáèëèééÿòèíÿ g¤rÿ îëìàéàí èøëÿr g¤räörìÿêäÿäèr. Ãàrûøãà éàràäûúûñûíûí èëhàìûéëà (òÿãëèäèëÿ) hÿrÿêÿò åòìÿêäÿäèr, äîëàéûñûéëà, ñÿrgèëÿäèéè àüûë äà, ÿñëèíäÿ îíó éàràäàíûí àüëûäûr. ßñëèíäÿ, áöòöí håéâàíëàr àëÿìèíäÿ äóróì áåëÿäèr: ãàrøûìûçäà ìöñòÿãèë áèr àüûëà âÿ ìöhàêèìÿ éöröòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá îëìàäûãëàrû hàëäà, ÷îõ öñòöí àüûë íöìàéèø åòäèrÿí âàrëûãëàr äàéàíûáëàr. Ãàrûøãà äà îíëàrûí ÿí òÿÿúúöáëöëÿrèíäÿí áèrèäèr. Âÿ î äà, äègÿr håéâàíëàr êèìè, ¤çöíÿ âårèëÿí ïrîãràìà (òÿëãèíÿ) óéüóí hÿrÿêÿò åäèr. Ãàrûøãàëàr äà áöòöí âàrëûãëàr êèìè Àëëàhà áîéóí ÿéèáëÿr. Gÿëèí, ãàrûøãàëàrûí öñòöí ãàáèëèééÿòëÿrèíè èíúÿëÿìÿéÿ äàâàì åäÿê. 40
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Àòòàëàrûí ìàràãëû ìöäàôèÿ òÿäáèrëÿrè Éàrïàãêÿñÿí ãàrûøãàëàr êîëîíèéàñûíûí îròà áîéëó èø÷èëÿrè áöòöí göíëÿrèíè éàrïàã äàøûìàãëà êå÷èrèrëÿr. Áó äàøûíìà ÿñíàñûíäà ¤çëÿrèíè ãîróìàëàrû ÷ÿòèíëÿøèr, ÷öíêè ÿñàñ “ñèëàh”ëàrû îëàí ÷ÿíÿëÿrèëÿ éàrïàüû òóòórëàr. Áÿñ ¤çëÿrèíè ãîróéà áèëìÿäèêëÿrè hàëäà îíëàrû êèì ãîróìàëûäûr? Éàrïàã äàøûéàí èø÷è ãàrûøãàëàrûí äàèì éàíëàrûíäà êè÷èê áîéëó ãàrûøãàëàrëà gÿçäèêëÿrè ìöøàhèäÿ îëóíóá. ßââÿëúÿ áóíóí òÿñàäöô îëäóüó çÿíí åäèëìèøäè, àììà ñîírà àëèìëÿr g¤räöêëÿrèíèí ñÿáÿáèíè àràøäûrìàüà áàøëàäûëàr. Óçóí èíúÿëÿìÿëÿräÿí ñîírà áÿëëè îëäó êè, îròàäà øàøûräûúû áèr èøáèrëèéè âàr. Éàrïàã äàøûéàí îròà áîéëó ãàrûøãàëàr îíëàrà äöøìÿí îëàí áèr ìèë÷ÿê í¤âöíÿ ãàrøû ìàràãëû ìöäàôèÿ òÿäáèrèíÿ ÿë àòûrëàr. Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, äöøìÿí ìèë÷ÿê éóìóròà ãîéìàã ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ ãÿrèáÿ éår ñå÷èá - hÿr ãàrûøãàíûí áàø ãèñìèíÿ áèr äÿíÿ éóìóròà ãîéór. Çàìàí êå÷äèêúÿ ãàrûøãàíûí áàøûíäàêû éóìóròàäàí ÷ûõûá, èíêèøàô åäÿí áàëà ìèë÷ÿê îíóí áåéíèíÿ ãÿäÿr èrÿëèëÿéÿrÿê, håéâàíûí ¤ëöìöíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà g¤rÿ äÿ, éàíëàrûíäà éàräûì÷ûëàrû îëìàñà, èø÷è ãàrûøãàëàr hÿr àí höúóìà hàçûr îëàí ìèë÷ÿêëÿrèí ãàrøûñûíäà ìöäàôèÿñèç ãàëàrëàr. Àäè hàëëàräà öçÿrëÿrèíÿ ãîíìàã èñòÿéÿí ìèë÷ÿêëÿrè ìàããàøà áÿíçÿéÿí ÷ÿíÿëÿrèëÿ äÿrhàë óçàãëàøäûrìàüû áàúàràí èø÷è ãàrûøãàëàr éàrïàã äàøûéàrêÿí áíó åäÿ áèëìèrëÿr. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ, îíëàrû ìöäàôèÿ åäÿúÿê áèr áàøãà
Öñòäÿêè rÿñìäÿ ãàrûøãàëàrûí áèr àüàúûí ê¤êëÿrè àràñûíäà ãóräóãëàrû éåràëòû øÿhÿr g¤röíör. Çàìàí êå÷äèêúÿ àüàúûí ê¤êëÿrè àøûíàràã îâóëóá-ò¤êöëöá, íÿòèúÿäÿ áó gèçëè øÿhÿr îròàéà ÷ûõûá.
41
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ãàrûøãàíû äàøûäûãëàrû éàrïàüûí öçÿrèíäÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Ìèë÷ÿê höúóì åäÿrñÿ, áó êè÷èê ãîróéóúóëàr éàrïàüûí öçÿrèíäÿ äöøìÿíëÿ ìöáàrèçÿ àïàrûr.23
Àòòà “ìàgèñòràë”ëàrû Àòòàëàr êÿñäèêëÿrè éàrïàãëàrû éóâàëàrûíà äàøûéàrêÿí gåòäèêëÿrè éîë ìèíèàòör áèr ÿñàñ éîëó - ìàgèñòràëû õàòûrëàäûr. Áó éîëëà éàâàø-éàâàø èrÿëèëÿéÿí ãàrûøãàëàr áöòöí õûräà ÷àëû-÷ûrïûíû, áóäàã ïàr÷àëàrûíû, êè÷èê äàø ãûrûíòûëàrûíû, îòëàrû òîïëàéûr âÿ gåòäèêëÿrè éîëóí éàíëàrûíà éûüûrëàr. Áåëÿúÿ, ¤çëÿrè ö÷öí òÿròÿìèç áèr éîë éàràòìûø îëórëàr. Óçóí ÷àëûøìàäàí ñîírà áó ÿñàñ éîë õöñóñè àëÿòëÿrëÿ hàçûrëàíìûø êèìè äöçgöí âÿ ìàíåÿñèç îëór. Àòòàëàrûí êîëîíèéàñû ãóì äÿíÿñè áîéäà èø÷èëÿräÿí, îíëàräàí ãàò-ãàò á¤éöê îëàí ÿñgÿrëÿräÿí âÿ îròà áîéëó “ìàràôîí ãà÷ûø÷ûëàrû”íäàí èáàrÿòäèr. Ìàràôîí ãà÷ûø÷ûëàrû éóâàíûí ÿòràôûíäàêû éàrïàã ïàr÷àëàrûíû òàïìàã ö÷öí îrà-áórà ãà÷ûrëàr. Áó ãàrûøãàëàr î ãÿäÿr ÷àëûøãàíäûrëàr êè, hÿr “ãà÷ûúû”íûí éàrïàã äàøûéà-äàøûéà 4 äÿãèãÿ èrÿëèëÿìÿñè áèr èíñàíûí ÷èéíèíäÿ 227 êã. àüûrëûüûíäà éöêëÿ 48 êèëîìåòr (30 ìèë) gåòìÿñèíÿ áÿràáÿräèr.24
Àòòàëàr êÿñäèêëÿrè éàrïàãëàrû äàøûéàrêÿí gåòäèêëÿrè éîëó hÿr úör ÷àëû-÷ûrïû, õûräà äàøëàr âÿ îò àròûãëàrûíäàí òÿìèçëÿéèrëÿr. Áåëÿúÿ, ¤çëÿrè ö÷öí áèr í¤â “ìàgèñòràë” hàçûrëàéûrëàr.
42
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Àòòàëàrûí éóâàñûíäà 6 ìåòr äÿrèíëèéÿ ãÿäÿr åíÿí, éóìróã åíèíäÿ äÿhëèçëÿr îëór. Ãóì äÿíÿñè áîéäà îëàí èø÷èëÿr áó ëàáèrèíòëÿrè èíøà åäÿrêÿí éårèí àëòûíäàí 40 òîíà ãÿäÿr (!) òîrïàã ÷ûõàrûrëàr. 25 Ãàrûøãàëàrûí áèr íå÷ÿ èëÿ òèêäèéè áó éóâàëàr èíñàíëàrûí xèí ñÿääèíè ãórìàñûéëà ìöãàéèñÿ åäèëÿúÿê óñòàëûã âÿ çÿhìÿò håñàáûíà áàøà gÿëèr. Àòòàëàr hàããûíäà âårèëÿí áó áèëgèëÿräÿí ñîírà øöáhÿñèç êè, îíëàr àäè, áÿñèò âàrëûãëàr êèìè g¤röíìÿéÿúÿêëÿr. Ñîí äÿrÿúÿ ÷àëûøãàí îëàí áó ãàrûøãàëàr èíñàíëàrûí ÷ÿòèíëèêëÿ g¤rÿ áèëÿúÿéè ìörÿêêÿá èøëÿrèí ¤häÿñèíäÿí áàúàrûãëà gÿëèrëÿr. Âÿ øöáhÿñèç, îíëàrà áó ãàáèëèééÿòè âårÿ áèëÿúÿê òÿê ãöââÿ Àëëàhäûr. Ãàrûøãàëàrûí áó ìÿhàrÿòëÿrè ¤çáàøûíà âÿ ¤ç òÿøÿááöñëÿrèëÿ ¤érÿíäèêëÿrèíè ñ¤éëÿìÿê òàìàìèëÿ ìÿíòèãÿ çèää îëàräû.
Àòòàëàrûí éàrïàã êÿñìÿ òåõíîëîgèéàñû Ãàrûøãàëàr ÷ÿíÿ ñöìöêëÿrèëÿ éàrïàüû ïàr÷àëàéàrêÿí áöòöí âöúóäëàrû òèòrÿéèr. Àëèìëÿrèí äåäèéèíÿ g¤rÿ, áó òèòrÿìÿ éàrïàüûí ñàáèò òóòóëìàñûíû âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, äàhà àñàí êÿñèëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Åéíè çàìàíäà ãàrûøãà áó òèòrÿéèøëÿ éîëäàøëàrûíà éàõøû áèr èøëÿ ìÿøüóë îëäóüó hàãäà ìåñàæ âårèr.26 Èíñàíëàrûí ÷îõ çÿèô ñÿñ hàëûíäà äóéà áèëäèéè áó òèòrÿéèøè ÿìÿëÿ gÿòèrìÿê ö÷öí ãàrûøãà ãàrûí íàhèéÿñèíäÿêè èêè êè÷èê îrãàíû áèr-áèrèíÿ ñöròör. Éàràíàí òèòrÿéèø ãàrûøãàíûí îràã øÿêèëëè ÷ÿíÿñèíÿ ÷àòàíàúàí áöòöí âöúóäó áîéóíúà éàéûëûr. Ãàrûøãà àrõà àéàãëàrûíû âÿ ÷ÿíÿñèíè åéíè øÿêèëäÿ àøàüû-éóõàrû hÿrÿêÿò åòäèrÿrÿê, éàrïàüû àé øÿêèëíäÿ êÿñèr. Áó ìåòîä åëåêòrèê êÿñèúèëÿrèíèí ÿrçàüû äèëèìëÿìÿ ìåòîäóíà ÷îõ áÿíçÿéèr.
43
Òÿñâèr åòäèéèìèç òåõíîëîgèéà éàrïàüûí êÿñèëìÿñèíè õåéëè àñàíëàøäûrûr. Àììà áÿëëè îëóá êè, hÿìèí òèòrÿéèøëÿr áàøãà áèr ìÿãñÿäÿ äÿ õèäìÿò åäèr. Áó èñÿ îäór êè, áåëÿ hàëëàräà äègÿr ãàrûøãàëàr éàrïàã êÿñÿí éîëäàøëàrûíû äàhà àñàí g¤rÿrÿê, îíóí ÿòràôûíà éûüûøûrëàr. Ãåéä åäÿê êè, àòòàëàrûí éàøàäûüû èãëèì ãórøàãëàrûíäà ÿêñÿr áèòêèëÿr çÿhÿrëèäèr. Ãàrûøãàëàr hÿr éåíè éàrïàüû êÿñìÿéÿ áàøëàéàrêÿí ñàüëàìëûãëàrûíû úèääè rèñãÿ àòìûø îëórëàr. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿìèí èøè èëê áàøëàéàí ãàrûøãà ¤ç hÿéàòûíû òÿhëöêÿéÿ àòìàãëà, åéíè çàìàíäà áàøãàëàrû ö÷öí éàrïàüû áèr í¤â ñûíàãäàí êå÷èrèr.
Òîõóúó ãàrûøãàëàr Òîõóúó ãàrûøãàëàr àüàúëàräà éàrïàãëàräàí éóâà ãóràràã, éàøàéûrëàr. Îíëàr éàrïàãëàrû áèr-áèrèíÿ úàëàøäûràràã, õåéëè ìèãäàräà ãàrûøãàíûí éàøàéà áèëÿúÿéè áèr íå÷ÿ àüàúäà ìÿñêÿí ñàëà áèëèrëÿr. Éóâàëàrûí ãóróëìàñû ïrîñåñè ÷îõ ìàràãëû ìÿrhÿëÿëÿräÿí èáàrÿòäèr. ®íúÿ èø÷èëÿr òÿê-òÿê àõòàrûøà ÷ûõàràã, êîëîíèéàíû gåíèøëÿíäèrìÿê ö÷öí ÿëâårèøëè éårëÿr àõòàrûrëàr. Óéüóí áèr àüàú òàïàíäà îíóí áóäàãëàrûíäàêû éàrïàãëàrûí êÿíàrëàrûíäàí òóòóá äàròûøäûràràã, áèr-áèrëÿrèíÿ éàõûíëàøäûrìàüà ÷àëûøûrëàr. Göúëÿrè ÷àòìàéàíäà ãàrûøãàëàr áèr-áèrëÿrèíÿ éàräûì åäèrëÿr. Áÿçÿí èñÿ hÿòòà áèrëÿøäèrèëìÿñè gÿrÿêÿí í¤ãòÿëÿrèí àràñûíäà úàíëû ê¤rïö rîëóíó äà îéíàéûrëàr. Äàhà ñîírà çÿíúèräÿêè ãàrûøãàëàrûí áÿçèëÿrè éàíëàrûíäàêûëàrûí áåëèíÿ ÷ûõàràã, çÿíúèrè ãûñàëäûr, áåëÿëèêëÿ äÿ, éàrïàãëàrûí óúëàrûíû áèrëÿøäèrèrëÿr. Éàrïàãëàr ÷àäûrà áÿíçÿr áèr øÿêèë àëàíäà áÿçè ãàrûøãàëàr àéàã âÿ ÷ÿíÿëÿrèëÿ îíëàrû ñàõëàìàüà äàâàì åäèr, ãàëàíëàrû èñÿ ê¤híÿ éóâàéà gåäèá, îràäàí ¤çÿë éåòèøäèrèëìèø áàràìàëàrû gÿòèrèrëÿr. Ùÿìèí áàràìàëàrû éàrïàãëàrûí áàüëàíòû éårèíäÿ èrÿëè-gårè hÿrÿêÿò åòäèrÿrÿê, áèr èïÿê ãàéíàüû êèìè èøëÿäèrëÿr. Áàràìàëàräàêû ñörôÿëÿrèí áóràõäûüû èïÿêëÿ éàrïàãëàr èñòÿíèëÿí éåräÿí éàïûøûr. Ãûñàñû, ãàrûøãàëàr áàràìàëàräàí áèr í¤â òèêèø ìàøûíû êèìè èñòèôàäÿ åäèrëÿr.27 Ãåéä åäÿê êè, ãàrûøãàëàrûí ¤çÿë îëàràã áó ìÿãñÿäëÿ éåòèøäèräèêëÿrè hÿìèí áàràìàëàr äègÿrëÿrèí ôÿrãëè îëàràã, á¤éöê èïÿê åhòèéàòûíà ñàhèáäèrëÿr, öñòÿëèê, hÿúìúÿ êè÷èê îëäóãëàrûíà g¤rÿ, ràhàòúà äàøûíà áèëèrëÿr. Îíëàräàêû ñörôÿëÿr áöòöí èïÿêëÿrèíè ¤çëÿrèíèí éîõ, êîëíèéàíûí åhòèéàúëàrûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí õÿrúëÿéèrëÿr. Îíëàr éàâàø-éàâàø èïÿê èñòåhñàë åòìÿê ÿâÿçèíÿ, 44
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
gåíèøëÿíìèø èïÿê âÿçèëÿrèíäÿí áèräÿôÿéÿ õåéëè ìèãäàräà èïÿê áóràõûr, íÿòèúÿäÿ ñîíràäàí ¤ç åhòèéàúëàrûíû äöç-ÿìÿëëè ¤äÿéÿ áèëìèrëÿr. ßí ìàràãëûñû îäór êè, hÿéàòëàrûíûí ãàëàí hèññÿñèíäÿ hÿìèí ñörôÿëÿrèí áöòöí åhòèéàúëàrûíû èø÷è ãàrûøãàëàr ãàrøûëàéûrëàr. Éÿíè hÿìèí èïÿê ãóräëàrûíûí òÿê âÿçèôÿñè ãàrûøãàëàr ö÷öí èïÿê èñòåhñàë åòìÿêäèr.28 Ãàrûøãàëàr àràñûíäà áó úör èøáèrëèéèíèí íåúÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñèíè åëì àäàìëàrû òàì èçàh åäÿ áèëìèrëÿr. Ìÿñÿëÿíèí áàøãà òÿrÿôè èñÿ îäór êè, áó äàâràíûøëàr òÿêàìöë òÿëèìèëÿ hå÷ èçàh îëóíà áèëìÿç. Ùÿøÿràòëàrûí âÿ á¤úÿêëÿrèí ãàíàäëàrûíäà, g¤çëÿrèíäÿ âÿ äègÿr îrãàíëàrûíäàêû áèîëîæè ì¤úÿçöëÿr êèìè, áåëÿ ìörÿêêÿá hÿrÿêÿòëÿrèí çàìàíëà íåúÿ îròàéà ÷ûõäûüû, ôîrìàëàøäûüû hàãäà ñóàëëàr òÿêàìöë÷ö àëèìëÿrè äàëàíà äèrÿéèr. ßgÿr äóróá äåñÿê êè, èïÿêãóräëàrû göíëÿrèí áèrèíäÿ éûüûøàràã, “gÿëèí, ãàrûøãàëàrûí åhòèéàúûíû ¤äÿìÿê ö÷öí èïÿê èñòåhñàë åäÿê, èø rèòìèìèçè âÿ àüûrëûüûìûçû äà îíëàrà óéüóíëàøäûràã” øÿêëèíäÿ îròàã ãÿràr ãÿáóë åäèáëÿr, áó, ÿëáÿòòÿ êè, àüûëñûçëûã îëàr. Äåìÿê, hÿìèí èïÿêãóräëàrû äöíéàéà íÿ åäÿúÿêëÿrèíè áèëÿrÿê gÿëèáëÿr. Áàøãà ñ¤çëÿ, îíëàrû âàr åäÿí Àëëàh g¤rÿúÿêëÿrè èøÿ óéüóí éàràäûá.
x¤rÿê÷è ãàrûøãàëàr ®íúÿ äÿ ñ¤éëÿäèéèìèç êèìè, ãàrûøãàëàrûí áÿçèëÿrè ÷îõ áàúàrûãëû ÿêèí÷èäèrëÿr. Àìà ìÿñÿëÿ òÿêúÿ áóíóíëà áèòìèr, hÿëÿ “÷¤rÿê÷è” ãàrûøãàëàr äà âàr. Îíëàrûí áÿñëÿíìÿ ìåòîäëàrû äègÿr ãàrûøãà í¤âëÿrèëÿ ìöãàéèñÿäÿ õåéëè ÷ÿòèí âÿ ìörÿêêÿáäèr. Áó ãàrûøãàëàr òîõóìëàrû
45
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
òîïëàéàràã, ¤çÿë îëàràã hàçûrëàíìûø îòàãëàräà ñàõëàéûrëàr. Íèøàñòàëû ìàääÿëÿräÿí èáàrÿò áó òîõóìëàr èïÿê ãóräëàrûíû âÿ äègÿr èø÷è ãàrûøãàëàrû äîéóràúàã øÿêÿrèí èñòåhñàëû ö÷öí èøëÿäèëèr. Áèr ÷îõ ãàrûøãàëàr åëÿúÿ òîõóì âÿ ÷ÿéèräÿêëÿrëÿ ãèäàëàíäûãëàrû hàëäà, “÷¤rÿê÷è” ãàrûøãàëàr òîõóìëàrû òîïëàéàràã, òàìàì ôÿrãëè øÿêèëäÿ åìàë åäèrëÿr. Áåëÿ êè, áó ãàrûøãàëàr èíêèøàô ä¤âröíäÿ òîõóìëàrû òîïëàéàràã, ãóràã ì¤âñöìëÿräÿ èøëÿòìÿê ö÷öí àìáàrà éûüûrëàr. Éóâàäàêû õöñóñè îòàãëàräà òîõóìëàr ñÿhâÿí gÿòèrèëÿí äègÿr ìàääÿëÿräÿí ôÿrãëÿíèrëÿr. Áó àràäà ãàrûøãàëàrûí áèr ãróïó äà éóâàäà ãàëûr, òîõóìëàrû ÷åéíÿéÿrÿê, “ãàrûøãà ÷¤rÿéè” éàïûrëàr. Ñîírà òîõóìäàêû íèøàñòàíû éåéÿ áèëÿúÿêëÿrè øÿêÿrÿ ÷åâèrèrëÿr. Áó ä¤íöøìÿ îíëàrûí ÷åéíÿìÿ çàìàíû èôràç åòäèêëÿrè òöïörúÿéèí òÿñèrè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëór.29 Ѥçñöç êè, hàããûíäà äàíûøäûüûìûç ãàrûøãàëàrûí hå÷ áèr êèìéÿâè òÿhñèëè éîõäór. Îíëàr hå÷ òöïörúÿêëÿrèíèí ÷åéíÿäèêëÿrè òîõóìëàräàêû ìàääÿëÿrè øÿêÿrÿ ä¤íäÿräèéèíè äÿ áèëìèrëÿr. Àììà áó ãàrûøãàëàrûí áöòöí hÿéàòëàrû áèëìÿäèêëÿrè âÿ áèëìÿéÿúÿêëÿrè êèìéÿâè ÷åârèëìÿëÿrÿ áàüëûäûr. Ùÿòòà èíñàíëàr áåëÿ áó ïrîñåñëÿrè òÿçÿ-òÿçÿ äÿrê åòìÿéÿ áàøëàäûãëàrû hàëäà, íåúÿ îëór êè, ãàrûøãàëàr ìèíèëëÿräèr áó ìåòîäëà ãèäàëàíûrëàr?
Áàë ãàrûøãàëàrû Áèr ÷îõ ãàrûøãà í¤âëÿrè áÿçè áèòêèëÿrèí “áàë” àäëàíäûrûëàí õöñóñè øèrÿñèëÿ äîëàíûrëàr. Áó ìàääÿíèí ÿñëèíäÿ, går÷ÿê áàëëà hå÷ áèr ÿëàãÿñè éîõäór. Àíúàã áèòêè øèrÿëÿrèëÿ ãèäàëàíàí áèr éàrïàã áèòèíèí hÿçì àròûüû á¤éöê ìèãäàräà øÿêÿrëè ìàääÿëÿrëÿ çÿígèí îëäóüó ö÷öí, áåëÿ àäëàíäûrûëûá. “Áàë ãàrûøãàëàrû” àäûéëà òàíûíàí í¤âöí èø÷èëÿrè äÿ éàrïàã áèòëÿrèíäÿí, ãàáûãëû áèòëÿräÿí âÿ ÷è÷ÿêëÿräÿí áàë àëûrëàr. Ãàrûøãàëàrûí éàrïàã áèòëÿrèíäÿí áàë àëìà ïrîñåäóró ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëûäûr. Ãàrûøãà éàrïàã áèòèíÿ éàõûíëàøàràã, îíóí ãàríûíû äöròìÿëÿìÿéÿ áàøëàéûr. Éàrïàã áèòè äÿ hÿçì àròûüûíäàí áèr äàìëàñûíû ãàrûøãàéà âårèr. Ãàrûøãàëàr éàrïàã áèòèíèí ãàríûíû äàhà ÷îõ äöròìÿëÿéÿrÿê, äàhà ÷îõ áàë àëìàüà ÷àëûøûr âÿ âårèëÿí ìàéåíè ñîrórëàr. Áÿñ ñîräóãëàrû áó ìàéå íÿ èøÿ éàràéûr âÿ îíäàí íåúÿ ôàéäàëàíûrëàr? Áó ñàhÿäÿ áàë ãàrûøãàëàrûíûí ÷îõ ìöêÿììÿë ÿìÿê á¤ëgöñö âàr: äègÿr èø÷èëÿr òÿrÿôèíäÿí òîïëàíàí áàëû ñàõëàìàã ö÷öí áÿçè ãàrûøãàëàr “úàíëû êöïÿ” âÿçèôÿñèíè éårèíÿ éåòèrèrëÿr. 46
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ùÿr éóâàäà áèr êràëè÷à, èø÷èëÿr âÿ àérûúà áàë äàøûéûõûëàr âàr. Áó ãàrûøãàëàrûí êîëîíèéàëàrû àäÿòÿí, èø÷èëÿrèí íåêòàr òîïëàéà áèëäèêëÿrè ìåøÿëÿräÿ, àüàúëûãëàrûí éàíûíäà éårëÿøèr. Èø÷èëÿr íåêòàr éûüûá éóâàéà ä¤íäöêäÿí ñîírà, áóràäà îíó ãàrûíëàrûíäàí gårè ãàéòàràràã, gÿíú èø÷èëÿrèí àüûçëàrûíà áîøàëäûrëàr. Áàë äàøûéûúû ãàrûøãàëàr âöúóäëàrûíûí àøàüû ãèñìèíè øèøèräÿrÿê, îíäàí áèr í¤â áàë êèñÿñè êèìè èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îíëàrûí á¤éöêëÿrè áÿçÿí hÿòòà êè÷èê öçö gèëÿñè áîéäà îëór. Áàëûí ñàáèò ãàëà áèëìÿñè ö÷öí hÿr îòàãäà 25-30 áåëÿ ãàrûøãà áèr éårÿ éûüûøàràã, àéàãëàrûéëà òàâàíà éàïûøûr âÿ éårëÿrèíäÿí òÿrïÿíìèrëÿr. 30 Òàâàíà éàïûøìûø âÿçèééÿòäÿ áó ãàrûøãàëàr êè÷èê áèr öçöì ñàëõûìû êèìè g¤röíörëÿr. ßgÿr hàíñûñà áèrè éûõûëàrñà, èø÷èëÿr òÿrÿôèíäÿí äÿrhàë ÿââÿëêè éårèíÿ ãàéòàrûëûr. Îíëàrûí è÷ëÿrèíäÿ ñàõëàäûãëàrû áàë ¤çëÿrèíäÿí òÿõìèíÿí 8 äÿôÿ àüûr îëór. Ãûøäà âÿ éà ãóràã ì¤âñöìëÿräÿ àäè èø÷èëÿr “úàíëû áàë êöïëÿrè”íè çèéàrÿò åäÿrÿê, ãèäà åhòèéàúëàrûíû ¤äÿéèrëÿr. Èø÷è ãàrûøãà àüçûíû “êöï”öí àüçûíà éàïûøäûrûr, î äà “áàë êèñÿñè”íèí ÿçÿëÿëÿrèíè éûüàràã, áèr äàìúû áàë áóràõûr. Èø÷èëÿr äÿ ãèäà äÿéÿrè éöêñÿê îëàí áó áàëëà äîëàíûrëàr. Áèr úàíëûíûí ¤ç àüûrëûüûíäàí 8 äÿôÿ ÷îõ îëàí éöêÿ ä¤çÿrÿê, áàë êöïÿñè rîëóíó éårèíÿ éåòèrìÿéÿ ràçûëàøìàñû âÿ àéàãëàrûíäàí àñûëû ãàëàràã, hå÷ áèr çÿrÿr g¤rìÿäÿí éàøàéà áèëìÿñè håérÿòëè âÿ ìàràãëû áèr ìÿñÿëÿäèr. Îíëàr íèéÿ áåëÿ ÷ÿòèí âÿ òÿhëöêÿëè äóróìà äöøìÿéÿ åhòèéàú äóéóáëàr? Áó áÿíçÿrñèç êîíñårâëÿøäèrìÿ öñóëóíó êèì äöøöíöá òàïûá, îíà óéüóí âöúóä
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ãóróëóøóíó êèì ÿrñÿéÿ gÿòèrèá, èíêèøàô åòäèrèá? Äöøöíöí êè, áèr èíñàí ¤ç îrãàíèçìèíäÿêè ÿí áÿñèò áèr äÿéèøèêëèéè äÿ èäàrÿ åäÿ áèëìèrñÿ, går÷ÿê ìÿíàäà øöórà ñàhèá îëìàéàí ãàrûøãàëàr ¤çëÿrè hÿìèí èøèí ¤häÿñèíäÿí íåúÿ gÿëÿ áèëÿrëÿr? Áåëÿúÿ, áàë ãàrûøãàëàrû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èçàh åäÿ áèëìÿäèéè áèr ãàáèëèééÿò ñÿrgèëÿéèrëÿr. Îíëàrûí áàëû ñàõëàìà ìåòîäóíó âÿ áóíóí ö÷öí gÿrÿêëè îëàí îrãàíëàrû òÿñàäöôÿí èíêèøàô åòäèr-äèêëÿrèíè äåìÿê, òÿáèè êè, ñîí äÿrÿúÿ ìÿíòèãñèç îëàräû. Ùÿr÷ÿíä, åëìè ìÿíáÿëÿräÿ áó òèï ìÿñÿëÿëÿrëÿ áàüëû hÿãèãè ôèêèrëÿrÿ äÿ ràñ gÿëìÿê îëór. Ìÿñÿëÿí, Ïàrèñ Óíèâårñèòåòèíèí Áèîëîgèéà Èíñòèòóòóíóí äèråêòîró ïrîô. Etinne Rabaud-óí à÷ûãëàìàñû áåëÿäèr: “Áó ìèñàë (éÿíè áàë ãàrûøãàëàrû) à÷ûãúà g¤ñòÿrèr êè, ìöõòÿëèô îrãàíëàr úàíëûëàrûí hàíñûñà ôóíêñèéàíûí ¤häÿñèíäÿí gÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí ôîrìàëàøìàéûá, ÿêñèíÿ, îíëàrûí ¤íúÿäÿí âàr îëìàñû ìöÿééÿí hÿrÿêÿòëÿrèí âÿ èøëÿrèí g¤röëìÿñèíÿ gÿòèrèá ÷ûõàrûá. Áó, îíó g¤ñòÿrèr êè, îrãàíëàr úàíëûëàrûí hÿéàò øÿràèòèíÿ óéüóíëàøìàã ö÷öí éàràíìàéûá, òàì òÿrñèíÿ, ñàíêè hÿéàò øÿràèòëÿrè áó îrãàíërà óéüóí ôîrìàëàøäûrûëûá. Äàrâèí êèìè, áèç äÿ ñîróøà áèëÿrèê: áó òÿêàìöëäÿ, áó äÿéèøìÿäÿ éàøàìàã ãàáèëèééÿòèíè èòèrÿíëÿrèí òÿìèçëÿíìÿñè, ÿëÿíìÿñè âÿ éà îrãàíëàrûíûí éåíè øÿràèòÿ óéüóíëàøìàñû ïrîñåñè gåòìÿéèáìè? Ñîróøór âÿ äåéèrèê êè, ôàêòëàr áåëÿ áèr òÿêàìöëöí, äÿéèøìÿíèí gåòìÿäèéèíè, ÿêñèíÿ, áöòöíëöêäÿ hÿr øåéèí áóíóí òàì ÿêñèíÿ îëäóüóíó èñáàò åäèr”.31 Ïrîôåññîr Rabaud-óí áó à÷ûãëàìàëàrû hÿr èíñàíûí hå÷ îëàìàñà áèrúÿ àíëûã âèúäàíëà äöøöíÿrÿê, gÿëÿ áèëÿúÿéè íÿòèúÿíè à÷ûãúà g¤ñòÿrèr: áöòöí úàíëûëàr ãöñórñóç îrãàí âÿ ìöêÿììÿë äàâràíûøëàrûéëà áèëgèíèí âÿ àüëûí går÷ÿê ãàéíàüû îëàí òÿê áèr Éàràäûúû òÿrÿôèíäÿí õÿëã åäèëèáëÿr. Ãóràíäà hÿìèí går÷ÿê áó úör èôàäÿ îëóíóá: “Î, [hÿr øåéè] éàràäàí, éîõäàí âàr åäÿí âÿ [hÿr øåéÿ] ñórÿò âårÿí Àëëàhäûr. ßí g¤çÿë àäëàr àíúàã Îíà ìÿõñóñäór. G¤éëÿräÿ âÿ éåräÿ îëàíëàrûí hàìûñû Îíó òÿãäèñ åäèá, øÿíèíÿ òÿrèôëÿr äåéÿr. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò âÿ hèêìÿò ñàhèáèäèr!” («Ùÿør» ñórÿñè, / 24)
Îäóí ãàrûøãàëàrû Îäóí ãàrûøãàëàrû éår àëûòûíäàêû éóâàëàrûíûí öçÿrèíäÿ òîrïàã âÿ êè÷èê áóäàãëàräàí òèêäèêëÿrè òÿïÿúèêëÿrëÿ ìÿøhóräórëàr. Éóâà àäÿòÿí, àüàú ê¤òöêëÿrèíèí ÿòràôûíäà ãóróëór. Îíóí éårèí 48
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
öñòöíäÿêè hèññÿñè êè÷èê âÿ õûräà áóäàãëàräàí, éàrïàã ñàïëàãëàrûíäàí éàïûëàràã, áèr í¤â ÷àòû rîëóíó îéíàéûr. Ùÿìèí ÷àòû hÿòòà 2 ìåòr höíäörëöéÿ ÷àòà áèëèr. xàòû åéíè çàìàíäà éóâàíû éàüûøäàí, èñòè âÿ ñîéóãäàí ãîróéór, îràäà ñàáèò òåìïåràòóróí ãàëìàñûíû òÿìèí åäèr.32 Îäóí ãàrûøãàëàrû äà äègÿrëÿrè êèìè ÷îõ ÷àëûøãàíäûrëàr, ìöíòÿçÿì îëàràã éóâàëàrûíäà äÿéèøèêëèê åäèrëÿr. Éóâàíûí ãóróëóøó âÿ èøèí òÿøêèëè äÿ äà ÷îõ îrèæèíàëäûr: ãàrûøãàëàr àëò ãàòëàräàí ìàòårèàë äàøûéàràã, öñò ãàòû ãórórëàr. Îíëàrûí éóâàäà åòäèêëÿrè äÿéèøèêëèêëÿrëÿ áàüëû áåëÿ áèr ìàràãëû òÿúröáÿ àïàrûëûá: ãàrûøãà éóâàñûíûí òÿïÿñèíÿ ìàâè rÿíg ÷ÿêèëèá, ä¤rä göíäÿí ñîírà èñÿ áÿëëè îëóá êè, îrà éåíèäÿí ãÿhâÿéèäèr. Ìàâè rÿígèí ïàr÷àëàrû èñÿ éóâàäàí 8-10 ñì. êÿíàräà òàïûëûá. Éàõøû áÿñ ãàrûøãàëàr áó èøëÿrè ñàäÿúÿ åëÿ-áåëÿ, “èø îëñóí” äåéÿìè g¤rörëÿr? Õåér... Àràøäûrìà÷ûëàr îäóí ãàrûøãàëàrûíûí íÿäÿí äàèì hÿrÿêÿòäÿ îëìàëàrûíû áó úör èçàh åäèrëÿr: äàèìè ä¤ârè hÿrÿêÿòëÿr è÷rèäÿêè röòóáÿòëè ìàääÿëÿrèí hàâàäà ãóróìàñûíà ñÿáÿá îëór âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, éóâàäà g¤áÿëÿêëÿrèí ÿìÿëÿ gÿëìÿñèíè ÿígÿë-ëÿéèr. ßêñ òÿãäèräÿ, ãàrûøãàëàr çÿrÿrëè g¤áÿëÿêëÿr òÿrÿôèíäÿí “èøüàë åäèëìèø” áèr éóâàéà ñàhèá îëàräûëàr. Áåëÿ áèr äóróìäà èêè åhòèìàëäàí äàíûøûëà áèëÿr. Áèrèíúè åhòèìàë îäór êè, èíñàíëàrûí óçóí-óçàäû åëìè àràøäûrìàëàräàí ñîírà êÿøô åòäèéè ãàíóíàóéüóíëóã - g¤áÿëÿêëÿrèí röòóáÿòäÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñè ôàêòû ãàrûøãàëàrà áÿëëèäèr âÿ îíëàr äà ÷îõ àüûëëû øÿêèëäÿ áóíó ïràêòèêàäà òÿòáèã åäèrëÿr. Èêèíúè åhòèìàë èñÿ áóäór êè, áó ìöêÿììÿë èøëÿr àíúàã âÿ àíúàã öñòöí áèr àüûëûí òÿëãèíèëÿ ìöìêöí îëà áèëÿr. Áèrèíúè åhòèìàëûí ìöìêöíñöçëöéö g¤ç ¤íöíäÿäèr. Ãàrûøãàëàrà çÿrÿrëè g¤áÿëÿêëÿräÿí íåúÿ ãîróíà áèëÿúÿêëÿrèíè òÿëãèí åäÿí ÿëáÿòòÿ, ñîíñóç ãöärÿò ñàhèáè Àëëàhäûr.
Îäóí ãàrûøãàëàrûíûí ôÿrãëè ÷îõàëìà ìåòîäëàrû Îäóí ãàrûøãàëàrûíûí årêÿêëÿrè âÿ êràëè÷àëàrû ãàíàäëûäûr, ôÿãÿò äègÿr êè÷èê ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, úöòëÿøìÿ çàìàíû ó÷ìórëàr. Úöòëÿøìÿ éóâàíûí öçÿrèíäÿ, éà äà îíà éàõûí áèr éåräÿ går÷ÿêëÿøèr. Úöòëÿøìÿäÿí ñîírà êràëè÷à ãàíàäëàrûíû ñàëûr âÿ áó 3 hÿrÿêÿòäÿí áèrèíè åäèr: 1. Äàhà ¤íúÿ éàøàäûüû éóâàéà gårè ä¤íör âÿ îràäà éóìóròà ãîéór; 49
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Øÿêèëäÿ îäóí ãàrûøãàñûíûí éóâàñû g¤röíör. Îíëàrûí ÿñàñÿí õûräà áóäàãëàräàí òèêäèéè áó éóâàëàrûí höíäörëöéö áÿçÿí hÿòòà 2 ìåòrÿ ÷àòûr.
2. ßòràôûíäàêû èø÷èëÿrëÿ áèrgÿ éóâàäàí àérûëàràã, éåíè áèr éóâàíûí ÿñàñûíû ãîéór. 3. ßgÿr éóâàäàí òÿêáàøûíà àérûëûrñà, ãîhóì í¤âëÿräÿí áèrèíèí, àììà äàhà êè÷èê ãàrûøãàëàrûí - ìÿñÿëÿí, ãàrà Formica Fusca ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíà gèrèá, îíëàrûí êràëè÷àñûíû “òàõòäàí ñàëûr”. Âÿ Fusca èø÷èëÿrèíèí áàõàúàüû éóìóròàëàrû áóràäà éóìóròëàéûr. Áèr ìöääÿò éóâàäà hÿì ãîíàã èø÷èëÿr, hÿì äÿ åâ ñàhèáëÿrè éàíàøû éàøàéûrëàr. Àíúàã åâ ñàhèáëÿrèíèí êràëè÷àñû îëìàäûüû ö÷öí áèr ìöääÿò ñîírà èø÷èëÿrè äÿ ¤ëör âÿ áåëÿúÿ, îäóí÷ó ãàrûøãàëàr hå÷ áèr øåé éàïìàäàí, hàçûr ãóróëó îäóí åâÿ ñàhèá ÷ûõûrëàr.33 Áó ãàrûøãàëàrûí ñîíóíúó òàêòèêàñûíäà à÷ûã-àøêàr áèr øöór g¤röíìÿêäÿäèr. Âÿ áó øöóróí ãàrûøãàíûí ¤çöíÿ àèä îëìàéàúàüû äà àéäûíäûr. xöíêè ¤ç éóâàñûíûí è÷èíäÿêè áèr íå÷ÿ êâàäràòìåòrëèê ñàhÿäÿí áàøãà hå÷ áèr éårè g¤rìÿéÿí êràëè÷à ãàrûøãà hå÷ âàõò g¤rìÿäèéè, ãóróëóøóíó, äöçÿíèíè áèëìÿäèéè áàìáàøãà áèr êîëîíèéàíûí è÷èíÿ gèrèá, îràäà êèìè ìÿhâ åäÿúÿéèíè àíëàéûá, áöòöí ÿígÿëëÿrè àøàràã, áó èøèí ¤häÿñèíäÿí gÿëèr... Áöòöí áóíëàr êràëè÷à ãàrûøãàíûí òÿëãèíëÿ hÿrÿêÿò åòäèéèíè à÷ûã-àøêàr îròàéà ãîéór. Áÿhñ åäèëÿí îëàé Àëëàhûí áöòöí úàíëûëàr öçÿrèíäÿêè ãöärÿò âÿ hàêèìèééÿòèíè g¤ñòÿrÿí ÷îõ àøêàr áèr äÿëèëäèr. 50
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ëågèîíår ãàrûøãàëàr Ìåøÿëÿrèí ÿí ãîrõóëó håéâàíëàrûíäàí áèrè äÿ ëågèîíår ãàrûøãàëàräûr. Áó ãàrûøãà òîïëóìóíà îräó ëÿãÿáèíèí âårèëìÿñèíèí ñÿáÿáè îíëàrûí éöç ìèíëÿrúÿ ÿñgÿrè îëàí går÷ÿê áèr îräó èíòèçàìûéëà hÿrÿêÿò åòìÿëÿrèäèr. Áó çàìàí îíëàr ¤íëÿrèíäÿêè hÿr øåéè ñèëèá-ñöïörörëÿr. Ëågèîíår ãàrûøãàëàrûí hÿr áèrè 6-12 ìèëëèìåòr óçóíëóãäàäûr. Ôÿãÿò èíàíûëìàç ñàéëàrû âÿ íèçàìèíòèçàìëàrû, äöçöëöøëÿrè êè÷èê áîéóí éàràòäûüû ÷àòûøìàçëûüû àròûãëàìàñûéëà êîìïåíñàñèéà åäèr. Ëågèîíårëÿrèí öçÿrèíÿ áèráàøà göí èøûüûíûí äöøìÿñè îíëàrû ãûñà çàìàíäà ¤ëäörÿ áèëÿr. Áó ñÿáÿáäÿí, àäÿòÿí éà gåúÿëÿr, éà äà ê¤ëgÿäÿ ñÿôÿrÿ ÷ûõûrëàr. Èøûüà hÿññàñ îëìàëàrû ñÿáÿáèíäÿí, èrÿëèëÿéÿrêÿí, óçóí òóíåëëÿr èíøà åäèrëÿr. Ãàrûøãàëàrûí á¤éöê ãèñìè áó òóíåëëÿräÿí áàéûrà ÷ûõìàäàí hÿrÿêÿò åäèr. Áó, îíëàrûí ñörÿòèíè àçàëòìûr, ÷öíêè göúëö ÷ÿíÿëÿrè ñàéÿñèíäÿ òóíåëëÿrè ÷îõ úÿëä ãàçà áèëèrëÿr. Áåëÿúÿ, éöröø hÿì ñörÿòëè, hÿì äÿ gèçëè øÿêèëäÿ äàâàì åäèr. Ëågèîíårëÿr òàìàì êîr îëìàëàrûíà rÿüìÿí, ÷îõ á¤éöê îräó hàëûíäà îä âÿ ñó èñòèñíà îëìàãëà, áöòöí ÿígÿëëÿrè àøàràã, èrÿëèëÿéèrëÿr.34 Ëågèîíår ãàrûøãàëàr îâëàrûíû òàïäûãëàrû éåräÿúÿ ïàr÷àëàéûr âÿ áó ïàr÷àëàrû ìöâÿããÿòè éóâàëàrûíà äàøûéûrëàr. Áèr ãàrûøãà ëågèîíóíóí õåéëè ãèäàéà åhòèéàúû âàr. Òÿõìèíëÿrÿ g¤rÿ, 80.000ÿ ãÿäÿr éåòêèí ãàrûøãà âÿ 30.000 ñörôÿäÿí èáàrÿò îëàí îròà ¤ë÷öëö êîëîíèéàíûí göíëöê åhòèéàúû éàrûì ãàëîí (2.27 ëèòr) håéâàíè ãèäàäûr.35 Ëågèîíår ãàrûøãàëàrûí äàèìè éóâàëàrû îëìàäûüû ö÷öí, îíëàr hÿìèøÿ hÿrÿêÿòäÿäèrëÿr. Êîëîíèéàëàrûí hÿrÿêÿòëÿrè âÿ ê¤÷ëÿrè ÷îõàëìà ä¤âröéëÿ áàüëûäûr. Êràëè÷à hÿr àé èêè göí ÿrçèíäÿ òÿõìèíÿí 25-35 ìèí éóìóròà ãîéór. Éóìóròëàìàäàí áèr íå÷ÿ göí ¤íúÿ êîëîíèéà hÿrÿêÿòèíè äóräórór âÿ gåíèø áèr ñàhÿäÿ òîïëàíûr. Ãàrûøãàëàr ÷ÿígÿëÿáÿíçÿr àéàãëàrûéëà áèr-áèrèíäÿí òóòàràã, øÿêèëäÿ g¤röëäöéö êèìè, ìöâÿããÿòè éóâà ÿìÿëÿ gÿòèrèrëÿr. Îròàäàêû áîø ñàhÿ êràëè÷à âÿ éåíè íÿñèë ö÷öí hàçûr îòàã rîëóíó îéíàéûr. Áóràäà, òÿáèè îëàràã, ÿí éóõàrûäàêû ãàrûøãàíûí àéàãëàrûíà äàhà ÷îõ éöê äöøör. Àììà îíëàr ¤ç àüûrëûãëàrûíäàí áèr íå÷ÿ éöç äÿôÿ àròûã éöêÿ äàâàì gÿòèrÿ áèëÿúÿê øÿêèëäÿ éàràäûëìûø îëäóãëàrû ö÷öí, ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí áöòöí êîëîíèéàíû òóòà áèëèrëÿr.36
51
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ëågèîíår ãàrûøãàëàr èíêèøàô åòìÿêäÿ îëàí ê¤rïÿëÿrèí åhòèéàúûíà óéüóí øÿêèëäÿ gÿrÿêÿíäÿ äórór, gÿrÿêÿíäÿ äÿ ê¤÷ hÿéàòûíà äàâàì åäèrëÿr. 20 göíÿ éàõûí ñörÿí äèíúÿëìÿ ä¤âröíäÿ hÿrÿêÿòñèç êràëè÷à 50.000-100.000 éóìóròà ãîéór. Áó çàìàí äègÿr éåíè ãàrûøãà íÿñëè àròûã ïóï ìÿrhÿëÿñèíäÿäèr. ®çëÿrè âÿ êràëè÷àëàrû ö÷öí éåìÿê àràéàí èø÷èëÿr ÷îõ âàõò éóâà ìÿrêÿç îëàã øÿròèëÿ ÷åârÿ öçrÿ höúóìëàrà êå÷èr âÿ îâ åäèrëÿr. Ùÿr höúóìäà ÷îõ øàøûräûúû áèr øÿêèëäÿ é¤íëÿrèíè îròàëàìà 123 äÿrÿúÿ äÿéèøäèrÿrÿê, äàhà gåíèø ñàhÿíè ÿhàòÿ åäèrëÿr.37 Ìàràãëûñû îäór êè, ãàrûøãàëàr èíñàíëàrûí óéüóí áèr àëÿò îëìàäàí håñàáëàéà áèëìÿéÿúÿêëÿrè 123 äÿrÿúÿíè òÿêáàøûíà, hå÷ õÿòà éàïìàäàí ¤ë÷ìÿéè áàúàrûrëàr. Áó, îíëàrûí úèääè “rèéàçè áèëèéèíÿ” èøàrÿ åäèr. Ùàëáóêè, ãàrûøãàëàr íÿèíêè rèéàçèééàòû, hå÷ ñàéìàüû áåëÿ áàúàrìûrëàr. Áó îíà äÿëàëÿò åäèr êè, îíëàr g¤räöêëÿrè èøè àüûëëà äåéèë, èëàhè òÿëãèíëÿ hÿéàòà êå÷èrèrëÿr. Èëê ñörôÿëÿr éóìóròàäàí ÷ûõàíäàí ñîírà èø÷èëÿr éåìÿê òîïëàìàüà áàøëàéûrëàr âÿ áó àràäà îräó áèr éåräÿ äórór. Òàïûëàí ãèäà áèráàøà ñörôÿëÿr âårèëèr. Êràëè÷àíûí òÿêràr éóìóròëàìàüà hàçûr îëìàñû ¤íúÿêè ñörôÿëÿrèí ïóï ä¤âröíÿ êå÷ìÿñèëÿ åéíè âàõòû äöøör. Áó ä¤íÿìäÿ êîëîíèéà éåíÿ äÿ äàéàíûr. Êràëè÷àíûí éóìóròëàìàñûéëà ñörôÿëÿrèí ïóï ä¤âröíÿ gèrìÿëÿrèíèí åéíè âàõòà äöøìÿñè îräóíóí äóräóüó ìöääÿòè àçàëòìàã áàõûìûíäàí ÿëà ¤ë÷öëöá-áè÷èëìèø áèr ïëàíû õàòûrëàäûr. Ñörôÿëÿrèí èíêèøàôû éàøëû ãàrûøãàëàrû éåíè áèr ê¤÷ áàøëàòìàüà òÿøâèã åäèr. Áó äà áåëÿ îëór: ñörôÿëÿr èø÷èëÿr òÿrÿôèíäÿí éàëàíûá òÿìèçëÿíÿíäÿ õöñóñè ìàéå ñûçäûrûrëàr. Àïàrûëàí àràøäûrìàëàr hÿìèí ìàääÿíèí ê¤÷ ãÿràrûíûí âårèëìÿñèíÿ òÿñèr g¤ñòÿräèéèíè îròàéà ãîéóá.38 Ùÿëÿ äöç-ÿìÿëëè áèr ãàrûøãàéà áåëÿ ä¤íìÿìèø áó ñörôÿëÿrèí áåëÿ ìàéå èôràç åòìÿéè ãÿñäÿí äöøöíÿrÿê, áöòöí êîëîíèéàíû ¤ç åhòèéàúëàrûíà óéüóí øÿêèëäÿ é¤íëÿíäèräèêëÿrèíè èääèà åòìÿê, òÿáèè êè, ñîí äÿrÿúÿ ìÿíòèãñèç îëàúàã. Ìÿíòèã èñÿ îíäàäûr êè, öñòöí áèr éàràäûúû îëàí Rÿááèìèçèí âàrëûüû âÿ hÿr øåéè ÿhàòÿéÿ àëàí áèëèéè, hàêèìèééÿòè ãàrûøãàëàrû äà èñòèãàìÿòëÿíäèrèr.
“Ñàrâàí” ãàrûøãàëàr Ùÿéàòëàrûíû ñÿhràäà êå÷èrÿí ñàrâàí ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíëÿrè ñîí äÿrÿúÿ òöêëö îëór. Îíëàrûí “ÿéíèíäÿêè” òÿáèè “ïàëòî” èñòèíè èçîëÿåäèúè áèr òÿáÿãÿ rîëóíó îéíàéûr: ñÿhràíûí øàõòàëû gåúÿë52
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ÿrèíäÿ hÿràrÿòè äàõèëäÿ ñàõëàéûr, ãàéíàr göíäöçëÿräÿ èñÿ îrãàíèçìè éöêñÿê èñòèëèêäÿí ãîróéór. Äègÿr áèr ÷îõ ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, “ñàrâàí”ëàrûí äà årêÿê ôÿräëÿrè ãàíàäëàrû ñàéÿñèíäÿ hàâàäà ó÷àràã, éàíäûrûúû ãóìäàí ãîróíà áèëèrëÿr. Àììà äèøèëÿrèí ãàíàäëàrû îëìàäûüû ö÷öí, hÿìèøÿ ãóìóí è÷èíäÿ äîëàøìàã çîróíäàäûrëàr. Îíà g¤rÿ äÿ, ÿéèíëÿrèíäÿêè “ïàëòî”éà òÿêúÿ Göíÿøäÿí éîõ, hÿì äÿ éåräÿí gÿëÿí èñòèäÿí ãîróíìàã ö÷öí åhòèéàúëàrû âàr. Éàõøû, áÿñ håéâàíëàrûí ÿëâårèøñèç hàâà øÿròëÿrèíäÿí ãîróíìàã ö÷öí áåëÿ áèr “ïàëòî”éà ñàhèá îëìàëàrûíûí èçàhû íåúÿäèr? Ãàrûøãàëàrûí áóíó áèr “òÿêàìöë ä¤ârö”íäÿ òÿáèÿòÿ àäàïòàñèéà îëóíàràã ãàçàíäûüûíû áèëäèrìÿê ìöìêöí äåéèë. xöíêè áó çàìàí õåéëè ñóàë úàâàáñûç ãàëûr: Áåëÿ áèr “gåéèì”ÿ ñàhèá îëìàçäàí ¤íúÿ, äèøè ãàrûøãàëàr éöêñÿê èñòèéÿ íåúÿ òàá gÿòèrèräèëÿr? Íåúÿ îëóá êè, òÿñàäöôÿí áèr “ïàëòî gåéèíìÿê” ö÷öí íÿñèëëÿr áîéó g¤çëÿéèáëÿr? Ùàíñû “òÿñàäöô” íÿòèúÿñèíäÿ áó âöúóäà ñàhèá îëóáëàr? Áó ñóàëëàr ÿëáÿòòÿ, úàâàáñûçäûr. xöíêè áó håéâàíëàrûí èñòèäÿí ãîróíìàã ö÷öí gåéäèêëÿrè “ïàëòî”ëàrûí òÿêàìöë÷öëÿrèí èääèà åòäèéè êèìè, òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè íÿòèúÿñèíäÿ îròàéà ÷ûõìàñû èìêàíñûçäûr. Îíà g¤rÿ êè, áó ãàrûøãàëàr hÿìèí “ïàëòî” îëìàäàí öìóìèééÿòëÿ, éàøàéà áèëìÿçäèëÿr, êîáóä äåñÿê, îòóróá hà÷àíñà áàø âårÿúÿê ìóòàñèéàíû ìèíèëëÿrëÿ g¤çëÿìÿéÿ âàõòëàrû éîõ èäè. Áó håéâàíëàrûí éàøàäûãëàrûí èãëèìèí øÿròëÿrèíÿ óéüóí éàràäûëäûãëàrû g¤ç ¤íöíäÿäèr. Äèøè “ñàrâàí” ãàrûøãàëàrû èñÿ úöòëÿøìÿäÿí ñîírà îëäóãëàrû éåräÿí óçàãëàøàràã, ôàéäàëàíà áèëÿúÿêëÿrè hàíñûñà áèr á¤úÿê âÿ éà àrû éóâàñû àõòàrûrëàr. Òàïàíäà éóâàíûí è÷èíÿ gèrèrëÿr. Áàéûrà àòûëìà rèñãëÿrèíÿ ãàrøû ¤íúÿäÿí hÿr úör òÿäáèr g¤rÿrÿê, ñîíóúäà éóâàäà ãàëûrëàr. xöíêè áó ãàrûøãàëàr hÿòòà àrû ïÿòÿéèíÿ gèrÿ áèëÿúÿê ãÿäÿr göúëö ñèëàh âÿ çèråhÿ ñàhèáäèrëÿr. Õàrèúè ãàáûãëàrû ñîí äÿrÿúÿ ãàëûí âÿ ñÿròäèr. Çîîëîãëàrûí äåäèéèíÿ g¤rÿ, hÿòòà ïîëàä èéíÿíè áåëÿ îíëàrûí ñèíÿñèíÿ áàòûrìàã îëäóãúà ÷ÿòèíäèr.39 Àrû éóâàñûíà gèrìÿê ö÷öí hÿr úör âàñèòÿéÿ ñàhèá îëàí êràëè÷à hÿìèí éóâàäà ãàëàràã, àrûëàrûí áàëûéëà áÿñëÿíèr. Âÿ hÿr höúrÿäÿ áèrè îëìàã øÿròèëÿ éóìóròàëàrûíû àrûëàrûí ïóï höúrÿëÿrèíÿ ãîéór. Áó éóâàëàräàí ÷ûõàí ãàrûøãà ñörôÿëÿrè åâ ñàhèáè îëàí ïóïëàrëà áÿñëÿíèr âÿ áèr ìöääÿò ñîírà ¤çëÿrè äÿ ïóï ìÿrhÿëÿñèíÿ êå÷èrëÿr.
53
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Àrûëàrûí éàéûí ñîíóíäà éóâàëàrûíû òÿrê åäèrëÿr. Ñàrâàí ãàrûøãàëàr èñÿ ãûøû áó éóâàäà ïóï îëàràã êå÷èrèr. Áèr ìöøàhèäÿ çàìàíû àrû éóâàñûíäà 76 ñàrâàí ãàrûøãà âÿ ñàäÿúÿ èêè àrû òàïûëûá.\40 Áó ¤ríÿê äèøè ñàrâàí ãàrûøãàíûí äèøè àrûéëà ìöãàéèñÿäÿ íÿ ãÿäÿr áàúàrûãëû îëäóüóíó g¤ñòÿrèr. Êràëè÷à áóràäà èíúÿ áèr òàêòèêà àïàràràã, éóâàíû äàõèëäÿí ôÿòh åäèr âÿ îràäà ¤ç hàêèìèééÿòèíè ãórór. Áóràäà äèããÿòè ÷ÿêÿí hÿì äÿ îäór êè, ãàrûøãàëàr àrûëàrû ÷îõ éàõøû òàíûéûr âÿ îíëàrëà íåúÿ äàâràíàúàãëàrûíû g¤çÿë áèëèrëÿr. ßëáÿòòÿ êè, áóíó ãàrûøãàëàr ¤çëÿrè êÿøô åòìÿéèáëÿr. Áöòöí áóíëàrû îíà òÿëãèí åäÿí àrûíûí ôèçèêè ¤çÿëëèêëÿrèíè, éóâà ãóróëóøóíó áèëÿí, éÿíè àrûíû äà éàràäàí Àëëàhäûr. Àrûíû äà, ãàrûøãàëàrû äà Àëëàh éàràäûá, Àëëàh hÿr øåéèí Rÿááèäèr.
Àòÿø ãàrûøãàëàrû Àòÿø ãàrûøãàëàrû êè÷èê, ãûrìûçû hÿøÿràòëàräûr. Àììà êè÷èêëèêëÿrèíÿ rÿüìÿí, ÷îõ á¤éöê èøëÿr áàúàrà áèëèrëÿr. Ñàäÿúÿ Àìårèêàäà 20 í¤âö éàøàéàí áó ãàrûøãàëàrûí êràëè÷àëàrû göíäÿ 5000 éóìóròà ãîéà áèëèr. ßêñÿr ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ êàëîíèéàëàrûí áèr íå÷ÿ éöç èø÷èñè îëäóüó hàëäà, áó ãàrûøãàëàrûí êàëîíèéàëàrûíäà òÿêúÿ èø÷èëÿrèí ñàéû éàrûì ìèëéîíà ãÿäÿräèr. Àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí òÿêúÿ áèr úöòëÿøìèø êràëè÷àñû 240.000 èø÷èëèê êàëîíèéà éàràäà áèëèr.41 xîõ àãråññèâ îëàí àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí èø÷èëÿrè îâëàrûíà çÿhÿrëè èéíÿëÿrëÿ höúóì ÷ÿêèrëÿr. Gÿíú àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí hÿòòà ñöröíÿíëÿrè âÿ êåéèê áàëàëàrûíû áåëÿ ¤ëäöräöêëÿrè âÿ éà øèêÿñò åòäèêëÿrè ôàêòëàrû áÿëëèäèr. Áóíäàí áàøãà, hÿìèí ãàrûøãàëàr áÿçÿí åëåêòrèê êàáåëëÿrèíè ïàr÷àëàéàràã, úÿrÿéàíûí êÿñèëìÿñèíÿ äÿ ñÿÿá îëórëàr. Áèr àrà îíëàr áöòöí Göíåé Àìårèêàéà éàéûëàràã, èíñàíëàrà á¤éöê çÿrÿr âórìóø, ÷îõëàrûíû äÿhøÿòÿ gÿòèrìèøäèëÿr. Î èëèí áöòöí ãÿçåò âÿ æóríàëëàrû åëåêòrèê êàáåëëÿrèíè êÿñÿrÿê úÿrÿéàíûí äàéàíìàñûíà ñÿáÿá îëàí, ÿêèíëÿrÿ ìèëéàräëàrúà äîëëàr çèéàí âóràí, àñôàëòëàrû ÷¤êäörÿí, èíñàíëàrû ñàíúàràã àëëårgèéà øîêëàrûíà ñÿáÿá îëàí áó ãàrûøãàëàrûí àäàìëàrû àúèç âÿçèééÿòÿ ñàëäûãëàrûíäàí éàçûräû. Göúëö ÷ÿíÿëÿrè ñàéÿñèíäÿ à÷äûãëàrû òóíåëëÿrëÿ àñôàëò éîëëàrûí ÷¤êìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí àòÿø ãàrûøãàëàrû ÿòràôäà hàìûíû çèíhàrà gÿòèrèräèëÿr.
54
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ìèêrîáëàräàí ãîróíìà Àìårèêàëû åêñïåròëÿr àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí áó “òÿõrèáàò”ëàrûíûí ãàrøûñûíû àëìàã ö÷öí ÷îõ âàñèòÿëÿr ÿë àòìûøäûëàr. Áó ìÿãñÿäëÿ hÿòòà ãàrûøãàëàrûí éåäèêëÿrè ìèë÷ÿêëÿrÿ õöñóñè ìèêrîáëàr éårèäÿrÿê, êîëîíèéà äàõèëèíäÿ êå÷èúè õÿñòÿëèêëÿrèí éàéûëìàñûíà âÿ áåëÿúÿ, ãàrûøãàëàrû ìÿhâ åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàr. Àììà îíëàrûí håérÿòèíÿ rÿüìÿí, ìèêrîáëàrûí ãàrûøãàëàrà hå÷ áèr çÿrÿr âårìÿäèêëÿrè àøêàr îëäó. Àïàrûëàí èíúÿëÿìÿëÿr èñÿ g¤ñòÿräè êè, ãàrûøãàëàr úàíëûëàr àëÿìèíäÿêè ÷îõ ìàràãëû ìöäàôèÿ ñèñòåìëÿrèíäÿí áèrèíÿ ñàhèáäèrëÿr. Îíëàrûí áîüàçëàrûíäà ìèêrîá-ëàräàí ãîróéàí áèr ôèëòr âàr. Áó ôèëòr ãàrûøãàëàrûí éåäèéè ìàääÿ-ëÿräÿêè ìèêrîáëàrû îrãàíèçìÿ êå÷ìÿéÿ ãîéìàéàràã, òóòóá áîüàçäà ñàõëàéûr. Àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí öñòöí áèr àüûëûí ÿñÿrè îëàí ãîróíìà ñèñòåìëÿrè áóíóíëà äà áèòìèr. Îíëàr éóâàíûí ÿòràôûíà âÿ ñörôÿëÿrèíèí öñòöíÿ çÿhÿr êèñÿëÿrèíäÿ hàñèë åòäèêëÿrè õöñóñè áèr àíòèáèîòèê ìàéå ïöñêöräörëÿr. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ äÿ hÿì éóâàëàrû, hÿì äÿ ñörôÿëÿrè òàìàìèëÿ äåçèíôåêñèéà îëóíór.42 Òÿáèè êè, ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrè ñîí äÿrÿúÿ ìöêÿììÿë áèr ìöäàôèÿ ñèñòåìèëÿ ãîróíäóãëàrûíûí hå÷ ôÿrãèíäÿ äÿ äåéèëëÿr. Âèúäàíû îëàí àäàì áåëÿ áèr ñèñòåìèí òÿñàäöôÿí éàràíäûüûíû èääèà åäÿrìè? Ãàrûøãàëàrûí áåëÿ áèr ñèñòåìè ¤çáàøûíà ãóräóãëàrû äà ñ¤éëÿíÿ áèëìÿç. Åëÿ èñÿ, áó ôèëòrè ãàrûøãàëàrûí áîüàçûíà éårëÿøäèrÿí âÿ îíëàrà àíòèáèîòèê ìàéå hàñèë åòìÿéè áàøà ñàëàí êèìäèr? Øöáhÿñèç êè, èíñàíëàrûí, ãàrûøãàëàrûí âÿ êîr òÿñàäöôëÿrèí éàràäà áèëìÿéÿúÿéè áó ¤çÿëëèêëÿrèí ìöÿëëèôè ñîíñóç åëì ñàhèáè îëàí Àëàhäûr.
xàëûøãàí ãàrûøãàëàr Ãîróíìà óñòàñû îëàí àòÿø ãàrûøãàëàrû åéíè çàìàíäà ÷îõ áàúàrûãëû âÿ ÷àëûøãàíäûrëàr. Îíëàr 30 ñì. höíäörëöéö, 60 ñì. åíè îëàí òÿïÿúèêëÿr èíøà åäèá, éårèí àëòûíäà 1,5 ì. äÿrèíëèéÿ åíÿ áèëÿí ëàáèrèíò òóíåëëÿr ãórà áèëèrëÿr. Áÿçè éårëÿräÿ àòÿø ãàrûøãàëàrû 350äÿí ÷îõ òÿïÿúèê ãórà áèëèáëÿr. Áó ãÿäÿr êè÷èê úàíëûëàrûí áåëÿ á¤éöê éóâàëàr ãórà áèëìÿñè, ÿëáÿòòÿ, ÷àëûøãàíëûãëàrû ñàéÿñèíäÿäèr. Éàõøû, ãàrûøãàëàrû äöíéàíûí ÿí ÷àëûøãàí úàíëûëàrûíäàí áèrè åäÿí göú íÿäèr? Îíëàrûí göí áîéóíúà hå÷ äórìàäàí, äèíúÿëìÿäÿí ÷àëûøìàëàrû âÿ ñîí äÿrÿúÿ gåíèø ñàhÿéÿ éàéûëìûø éóâàëàr ãórìàëàrû
55
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
går÷ÿêäÿí äÿ, øàøûräûúûäûr. Îíëàrûí hÿòòà áèr äÿíÿñè áåëÿ “ìÿí áó göí ÷îõ ÷àëûøäûì, áèr àç äèíúÿëèì” âÿ éà “áó göí èøëÿìÿéÿ hå÷ hÿâÿñèì éîõäór, ñàáàh èøëÿéÿrÿì” äåìÿç. Áó, hÿãèãÿòÿí äöøöíöëìÿñè gÿrÿêÿí áèr ìÿñÿëÿäèr. Éàääàí ÷ûõàrìàéàã êè, èíñàíëàr hÿòòà áèr èøè áàøà ÷àòäûrìàëàrû çÿrórè îëàí hàëëàräà áåëÿ éîróëàr âÿ éà óñàíàrëàrñà, èràäÿëÿrèíè òîïëàéûá, ÷àëûøìàëàrûíà äàâàì åäè áèëìèrëÿr. Ãàrûøãàëàrñà ñîí äÿrÿúÿ á¤éöê ñÿé âÿ èràäÿ îròàéà ãîéàràã, áàøëàäûãëàrû èøè ìöòëÿã ñîíà ÷àòäûrûrëàr. Îíëàrà áó göúëö èràäÿíè âÿ ÿçìè âårÿí øöáhÿñèç êè, áöòöí âàrëûãëàrûí òÿê ñàhèáè îëàí Àëëàhäûr.
Ìöäàôèÿíè éàràí òàêòèêà Àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí ÿí ãîrõóíú äöøìÿíëÿrè Solenorsis davgeri àäëàíàí áèr ãàrûøãà úèíñèäèr. Áó ãàrûøãàëàr èíñàíëàrûí áåëÿ ÷ÿòèíëèêëÿ äÿrê âÿ èçàh åäÿ áèëäèéè ÷îõòÿrÿôëè ìöäàôèÿ ñèñòåìèíè éàrà áèëèrëÿr. Îíëàrûí àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíà íåúÿ gèräèêëÿrè òàì áèëèíìèr. Àììà áèr äÿôÿ éóâàéà gèrÿí êèìè äÿrhàë êràëè÷àéà höúóì åäÿrÿê, îíóí àíòåííàñûíäàí, àéàüûíäàí âÿ éà áîüàçûíäàí éàïûøûrëàr. Èø÷è ãàrûøãàëàrûí áó höúóìóí ãàrøûñûíû àëìàã ö÷öí íèéÿ hå÷ áèr àääûì àòìàäûãëàrûíû èçàh åòìÿê ÷ÿòèíäèr. Àììà çîîëîãëàrûí äåäèéèíÿ g¤rÿ, ïàràçèò ãàrûøãà êràëè÷àíûí áîüàçûíû äèøëÿéÿrÿê, îíàí ôårîìåíëÿrèíè òÿãëèä åäèr. Áóíäàí ñîírà èø÷èëÿr ôÿrãèíÿ âàrìàäàí hÿìèí ïàràçèòè áÿñëÿìÿéÿ áàøëàéûrëàr. xöíêè ôårîìåíëÿrèíè òÿãëèä åòäèéèíÿ g¤rÿ, îíó ¤ç êràëè÷àëàrû áèëèrëÿr. Èø÷èëÿrèí áÿñëÿäèêëÿrèíè çÿíí åòäèêëÿrè êràëè÷à èñÿ àròûã ¤ëìöø îëór.43
Ñÿhrà ãàrûøãàëàrû 150 Ôàràíhåéò èñòèëèêäÿ ãîâóróúó ãóìäà éàøàìàã áàøäà èíñàíëàr îëìàãëà, ÿêñÿr úàíëûëàr ö÷öí ìöìêöíñöçäör. Àììà áó èñòèëèêäÿ éàøàéà áèëÿí ãàrûøãàëàr âàr. Éàõøû, áÿñ îròà áîéëó, óçóí àéàãëû ãàrà ñÿhrà ãàrûøãàñû îëàí Namib Ocymyrmex áó øèääÿòëè èñòèëÿräÿ íåúÿ éàøàéûr? Namib ãàrûøãàëàrû ö÷öí ñÿhràäàêû áèr göí êîíêråò hàíñûñà ñààòäà áàøëàìûr. Göíö áàøëàäàí ãóì ñÿòhèíèí ñòàíäàrò hÿràrÿòÿ - 30 äÿrÿúÿéÿ ÷àòìàñûäûr. Áó çàìàí ãàrûøãàëàr éåràëòû éóâàëàrûíäàí ÷ûõàràã, ãèäà àràìàüà áàøëàéûrëàr. Âöúóäëàrû ÷îõ ñîéóã
56
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
îëäóüó ö÷öí ìöíòÿçÿì hÿrÿêÿò åòìèr âÿ ñÿíäÿëÿéÿrÿê éårèéèrëÿr. Ôÿãÿò èñòèëèê àròäûãúà äàhà ÷îõ ãàrûøãà îròàéà ÷ûõûr âÿ äöçgöí, ñörÿòëè hÿrÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàéûrëàr. Éóâàíûí äàõèëè âÿ õàrèúè òÿrÿôëÿrèíèí ÿí èíòåíñèâ òåìïåràòóró 52,2 äÿrÿúÿäèr. Ùÿràrÿò áó í¤ãòÿíè àøàíäà hÿrÿêÿò äàâàì åäèr, ôÿãÿò èñòèëèê 67,8 äÿrÿúÿéÿ ÷àòàíäà ãàrûøãàëàr äórórëàr. Áó èñòèëèê göíîròàäàí òÿõìèíÿí áèr ñààò ¤íúÿ áÿrãÿràr îëór. Göíîròàäàí ñîírà òåìïåràòór äöøìÿéÿ áàøëàéàíäà ãèäà àõòàrûøëàrû éåíèäÿí áàøëàéûr âÿ òîrïàüûí hÿràrÿòè 30 äÿrÿúÿéÿ åíÿíÿ ãÿäÿr äàâàì åäèr. Áó ãàrûøãàëàr òÿõìèíÿí 6 göí áîéóíúà éóâàäàí óçàã áèr øÿêèëäÿ hå÷ áèr håéâàíà éåì îëìàäàí ãèäà àràéà áèëèrëÿr. Áó ìöääÿò ÿrçèíäÿ åâÿ ¤ç àüûrëûãëàrûíäàí 15-20 äÿôÿ ÷îõ éåìÿê äàøûéûrëàr. Ñÿhràíûí èñòèëèéè îíëàrûí ä¤çÿ áèëìÿéÿúÿéè hÿääÿ ÷àòàíäà éóâàéà ä¤íìÿê èìêàíû òàïà áèëìÿéÿí ãàrûøãàëàr hÿràrÿòäÿí ãîróíìàã ö÷öí ãÿrèáÿ áèr ìåòîääàí èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Áåëÿ êè, ãóìäàí éóõàrû ãàëõäûãúà hàâàíûí èñòèëèéè àçàëûr. Ìÿñÿëÿí, ãóìóí èñòèëèéè 67,8 äÿrÿúÿéêÿí, áèr àç éóõàrûäà hàâàíûí òåìïåràòóró 55 äÿrÿúÿéÿ äöøör. Áóíà g¤rÿ äÿ, ãóìóí ñÿòhèíäÿêè òåìïåràòór 52,2 äÿrÿúÿíè êå÷ÿíäÿ ãàrûøãàëàr áèòêè g¤âäÿñè êèìè øåéëÿrÿ äûrìàøàràã, ñÿrèíëÿìÿê ö÷öí áèr ìöääÿò îràäà ãàëûrëàr. Îíëàrûí êè÷èê âöúóäóíóí hÿràrÿòè ÷îõ òåçëèêëÿ ÿòràôäàêû òåìïåràòórëà áÿràáÿrëÿøèr. Àüàú g¤âäÿëÿrèíäÿ èñÿ òåìïåràòór 30 - 38,3 äÿrÿúÿ àràñûíäà äÿéèøèr. Áó ñÿrèíëÿìÿ àràëàrû ãàrûøãàëàrûí ãîâóróúó èñòèäÿ ôàñèëÿëÿrëÿ äÿ îëñà, ãèäà àõòàrìàñûíû òÿìèí åäèr. ßgÿr éöêñÿê òåìïåràòóräà ãàrûøãàëàr íèñáÿòÿí ñÿrèí áèr éår òàïìàñàëàr, èñòèäÿí ¤ëÿrëÿr. ßñëèíäÿ ãóìóí 52,2 äÿrÿúÿäÿí éöêñÿê èñòèëèéèíäÿ hÿr äÿôÿ éóâàäàí ÷ûõàrêÿí ñÿhrà ãàrûøãàëàrû ¤ëöì rèñãèéëÿ öçëÿøèrëÿr. Éàõøû, áÿñ èëê ñÿhrà ãàrûøãàëàrû áó ñîíëóãäàí íåúÿ ãóròóëóáëàr? À÷ûã-àøêàr g¤ç ãàáàüûíäàäûr êè, îíëàr hÿràrÿòè òårìîìåòrëÿ ¤ë÷ìÿäÿí äÿ, òà ÿââÿëäÿí hàíñû èñòèëèêäÿ íÿ åòìÿê ëàçûì gÿëäèéèíè áèëÿrÿê âàr îëóáëàr. Áÿëè, ñÿhrà ãàrûøãàñû ñÿhràäà éàøàéà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ éàràäûëûá âÿ áóíóí ö÷öí gÿrÿêëè ¤çÿëëèêëÿrëÿ òÿìèí îëóíóá. Éàrïàã êÿñÿí ãàrûøãàíû göúëö êÿñèúè áèr ÷ÿíÿéëÿ éàràäàí Àëëàh ñÿhrà ãàrûøãàñûíà äà èñòèäÿ ¤çöíö íåúÿ ãîróìàüû òÿëãèí åäèá.
57
ÎRÒÀà ÉÀØÀÌ àíëûëàräàêû éàràäûëûø äÿëèëëÿrèíè èíúÿëÿéÿrêÿí áèr òÿìÿë ìÿíòèãäÿí ÷ûõûø åäèëìÿñè gÿrÿêèr. Èíäè áó ìÿíòèãè áÿñèò áèr ¤ríÿêëÿ à÷ûãëàéàúàüûã. Êèìñÿñèç áèr ÿràçèäÿ gÿçÿrêÿí áèräÿí éåräÿ áèr ìåòàë à÷àr òàïäûüûíûçû äöøöíöí. Ùåñàá åäÿê êè, áó à÷àrûí íÿ èøÿ éàràäûüûíû áèëìÿäÿí, îíó g¤òörÿrÿê, éîëóíóçà äàâàì åòìèñèíèç. Òóòàã êè, à÷àrû òàïäûüûíûç éåräÿí éöç ìåòr àràëûäà òÿrê åäèëìèø, áîø, áîìáîç áèr åâ ràñòûíûçà ÷ûõäû. “Áÿëêÿ à÷àr èøÿ éàràéàr”,- äåéÿ äöøöíÿrÿê, îíó ãàïûíûí êèëèäèíÿ ñàëûrñûíûç. ßgÿr à÷àr ëàï ràhàòúà ãàïûíû à÷àrñà, áó hàëäà ìÿíòèãëÿ hàíñû íÿòèúÿéÿ gÿëèrñèíèç? Úàâàá àéäûíäûr: hå÷ òÿrÿääöä åòìÿäÿí áó à÷àrëàrûí ìÿhç hÿìèí åâèí ãàïûñûíäàêû êèëèäèí à÷àrû îëäóüóíó äöøöíÿrñèíèç. Áàøãà ñ¤çëÿ, ôèêèrëÿøÿrñèíèç êè, áó, ìÿhç hÿìèí åâèí ãàïûñûíäàêû êèëèäè à÷ìàã ö÷öí àüûëëà äöçÿëäèëìèø áèr âàñèòÿäèr. Àéäûí ìÿñÿëÿäèr êè, à÷àrû äà, êèëèäè äÿ åéíè óñòà åéíè äÿçgàhäà äöçÿëäèá. Îíëàrûí àràñûíäàêû óéüóíëóã øöórëó øÿêèëäÿ òÿìèí îëóíóá. Àììà áèrè äóróá ñèçÿ äåñÿ êè, “õåér, éàíûëûrñûíûç, òàïäûüûíûç î à÷àrûí êèëèäëÿ hå÷ áèr ÿëàãÿñè éîõäór, à÷àrûí êèëèäÿ äöøìÿñè òàìàìèëÿ òÿñàäöôèäèr”, îíäà íÿ äöøöíÿrñèíèç? Òÿáèè êè, áó åhòèìàë ãÿòèééÿí àüëûíûçà áàòìàéàúàã. xöíêè äöíéàäà hå÷ áèrè äègÿrèíè à÷ìàéàí ìèëéîíëàrúà êèëèä âÿ ìèëéîíëàrúà à÷àr âàr. Áó ìèëéîíëàrúà ôÿrãëè à÷àr âÿ êèëèäëÿrèí è÷ÿrèñèíäÿ áèráèrèíÿ òàìàìÿí óéüóí îëàí èêèñèíèí áèr-áèrëÿrèíÿ ÷îõ éàõûí øÿêèëäÿ éårëÿøìÿëÿrèíèí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ áàø âåräèéèíè äåìÿê àíëàìñûçäûr. Öñòÿëèê, ÿgÿr hàããûíäà äàíûøäûüûìûç à÷àr ñîí äÿrÿúÿ gèrèíòèëè-÷ûõûíûòûëû, ìörÿêêÿá ãóróëóøëó îëàrñà, îíäà “òÿñàäöô” èääèàñûíûí ñÿôåhëèéè ëàï à÷ûã g¤röíÿr. xöíêè à÷àrûí öçÿrèíäÿêè hÿr äåòàë î äåìÿêäèr êè, áóíóí ãàrøûëûüûíäà êèëèääÿ äÿ àíîëîæè äåòàëëàr âàr; áóíëàrûí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ öñò-öñòÿ äöøìÿñè åhòèìàëû ìèëéîíëàrëà äÿôÿ àçàëûr. Âÿ ÿgÿr ãàïûäà áèr äåéèë, ö÷ êèëèä âàrñà, ñèç äÿ ö÷ à÷àr òàïìûñûíûçñà, áó à÷àrëàrûí äà hÿr áèrè êèëèäëÿräÿí áèrèíè à÷ìûøñà... Îíäà áó à÷àrëàrûí òÿñàäöôÿí êèëèäëÿrè à÷àí áèr ìåòàë ïàr÷àñû îëäóüó åhòèìàëûíû éàõûíà áóràõàrñûíûçìû? Éàõóä, áóíó èääèà åäÿí áèr àäàìûí éà àüëûíûí áàøûíäà îëìàäûüûíû, éà äà ñèçè àëäàòìàüà, ñèçäÿí íÿëÿrèñÿ gèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøäûüûíû äöøöíìÿçñèíèçìè?
Ú
58
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Áó ¤ríÿêäÿí ÷ûõàí ìÿíòèãè íÿòèúÿ áÿñèò, àììà ñîí äÿrÿúÿ ¤íÿìëèäèr: ÿgÿr èêè ìöñòÿãèë ÿøéàíûí àràñûíäà éöçäÿ-éöç óéüóíëóã âàrñà, éÿíè îíëàrûí áöòöí äåòàëëàrû áèr-áèrëÿrèíÿ òàìàìèëÿ äöç gÿëèrñÿ, äåìÿê, êèìÿ áèëÿrÿêäÿí îíëàrû áèráèrëÿrèíÿ óéüóíëàøäûrûá. À÷àr êèëèäÿ îíà g¤rÿ äöç gÿëèr êè, àüûëëû áèr óñòà îíëàrû áèr-áèrëÿrèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ hàçûrëàéûá. Âèäåîêàñåò ràhàò øÿêèëäÿ âèäåîìàãíèòîôîíóí è÷èíÿ gèrèá, éårèíè òóòór, ÷öíêè áèr àüûëëû ìöhÿíäèñ òÿrÿôèíäÿí ëàéèhÿëÿíäèrèëèá. Áöòöí áóíëàrà äàéàíàràã, áåëÿ áèr öìóìè íÿòèúÿéÿ gÿëÿ áèëÿrèê: ÿgÿr èêè úàíëûíûí àràñûíäà ôÿrãëè îrãàíëàrûí áèr-áèrèíÿ òàì óéüóíëàøìàñû ôàêòû âàrñà, äåìÿê, áó óéüóíëóã áèr àüûë ñàhèáè òÿrÿôèíäÿí éàràäûëûá. Ùÿìèí óéüóíëóãëàr òÿñàäöôëÿ èçàh îëóíìàéàúàã áèr áèëgèäÿí õÿáÿr âåräèéèíÿ, hÿìèí áèëgèíèí ñàhèáè èñÿ håéâàíëàr îëà áèëìÿäèéèíÿ g¤rÿ, áó håéâàíëàrû ëàéèhÿëÿíäèrÿí áèr Éàràäûúûíûí âàrëûüûíû ãÿáóë åòìÿëèéèê. Èíäè áó òÿìÿë ìÿíòèãè òÿòáèã åäÿrÿê, éåíèäÿí ãàrûøãàëàr äöíéàñûíà gèrÿ áèëÿrèê. Áó á¤ëöìäÿ ãàrûøãàëàrëà îròàã éàøàéàí âÿ îíëàrëà håérÿòàìèç äÿrÿúÿäÿ óéüóíëóã g¤ñòÿrÿí áÿçè úàíëûëàräàí äàíûøàúàüûã.
Ãàrûøãàëàrëà îròàã éàøàéàí håéâàíëàr Ãàrûøãàëàrëà áÿràáÿr éàøàéàí ÷îõëó hÿøàràò í¤âöíöí ì¤âúóäëóüó âÿ îíëàrûí àràñûíäà ñèìáèîç ÿëàãÿñèíèí îëìàñû ôàêòû áèr ÿñräÿí ÷îõäór êè, åëìÿ ìÿëóìäór. Îíëàräàí ÷îõó áó èøè áèr ïàràçèò êèìè g¤rör. Äègÿr á¤ëöìö èñÿ, hÿéàòëàrûíûí ìöÿééÿí hèññÿñèíè âÿ éà hàìûñûíû ãàrûøãà òîïëóëóüóíà áàüëû hàëäà éàøàéûrëàr. Îíëàrûí àràñûíäà ìöõòÿëèô hÿøÿràò âÿ á¤úÿêëÿr gÿíÿëÿr, ìèë÷ÿêëÿr, åøøÿêàrûëàrû âÿ ñ. âàr. Áóíëàrûí áèr ãèñìè ãàrûøãàëàrûí éóâàñûíäà éàøàéàràã, áöòöí “ñîñèàë hàããëàr”äàí ôàéäàëàíà áèëèrëÿr. Áÿçè hàëëàräà åâ ñàhèáëÿrèíèí éóìóròàëàrûíû âÿ ñörôÿëÿrèíè éåìÿëÿrèíÿ rÿüìÿí, ãàrûøãàëàr ìöñàôèrëÿrèíÿ ãàrøû èíàíûëìàç äÿrÿúÿäÿ ä¤çöìëö äàâràíûr, îíëàrû éóâàëàrûíà ãÿáóë åòìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, ñörôÿëÿrèíè äÿ ñàíêè ¤ç íÿñèëëÿrèéìèø êèìè áÿñëÿéèá-éåòèøäèrèrëÿr. Éàõøû, áÿñ ãàrûøãàëàr íèéÿ áåëÿ åäèr âÿ íåúÿ îëór êè, hÿìèí á¤úÿêëÿr göúëö ìöäàôèÿ ñèñòåìè îëàí ãàrûøãàëàrûí éóâàñûíäà èëëÿrëÿ ãàëà áèëèrëÿr? Èíäè áó àíëàøûëìàç îëàéû èíúÿëÿéÿê. Áèëèíäèéè êèìè, ãàrûøãà êîëîíèéàñûíäà ÷îõ ìörÿêêÿá áèr öíñèééÿò ñèñòåìè âàräûr. Áó ñèñòåìèí ñàéÿñèíäÿ ãàrûøãàëàr ¤ç 59
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
êîëîíèéàëàrûíûí öçâëÿrèíè éàäëàräàí àéûrà áèëèrëÿr. Áó ìåõàíèçì áèr “ñîñèàë ìöäàôèÿ ñèñòåìè” êèìè èøëÿéèr. Àììà éóõàrûäà áÿhñ åòäèéèìèç “÷àüûrûëìàìûø ãîíàãëàr” ÷åøèäëè öñóëëàrëà ãàrûøãà éóâàñûíà éîë òàïà áèëèrëÿr. Áó äà îíó g¤ñòÿrèr êè, ãàrûøãàëàrûí àéûrä åäÿ áèëìÿ ñèñòåìèíèí øèôrÿëÿrèíè íåúÿñÿ ÷¤çìÿéè áàúàrûáëàr. Áàøãà ñ¤çëÿ, ìåõàíèêè âÿ êèìéÿâè ìåòîäëàrëà ãàrûøãàëàrûí “äèë”ëÿrèíäÿ äàíûøìàüû ¤érÿíèáëÿr...
Òÿãëèä÷èëèê Áèr ãàrûøãàíûí áàøãà ãàrûøãàéëà ãàrøûëàøäûüû çàìàí éàïäûüû òèïèê hÿrÿêÿò âàr: àíòåíàñûéëà ãàrøûñûíäàêû ãàrûøãàéà éàâàøúà òîõóíìàã âÿ îíóí ôårîìåíèíè êîíòrîë åòìÿê. Ñîírà hÿr èêè ãàrûøãà éîëëàrûíà äàâàì åäèrëÿr. Ãàrûøãàëàr áó hÿrÿêÿòè áèráèrèíè òàíûìàã âÿ éàä úàíëûëàräàí ãîróíìàã ö÷öí åäèrëÿr. Èø÷è ãàrûøãàëàr éóâàëàrûíäà éàøàéàí á¤úÿêëÿrëÿ ãàrøûëàøàíäà äà åéíè hÿrÿêÿòè òÿêràrëàéûrëàr. Îëór êè, áÿçÿí ãàrøûñûíäàêûíûí ôÿrãëè áèrè îëäóüóíó àíëàéûr âÿ äÿrhàë éóâàäàí ÷¤ëÿ àòûrëàr. Àììà áÿçÿí äÿ ãàrøûëàrûíäàêû á¤úÿéè ãàrûøãàäàí àéûrà áèëìèrëÿr. Áó, îíà g¤rÿ áåëÿ îëór êè, hÿìèí á¤úÿê ãàrûøãàëàrû “êèìéÿâè òÿãëèä”ÿ ÿë àòûá. Á¤úÿêëÿrèí áó òÿãëèä÷èëèéè òàìàìèëÿ êèìéÿâè éîëëà går÷ÿêëÿøäèräèêëÿrè òÿñäèãëÿíèá. Ãàrûøãàëàr ôèçèêè áàõûìäàí ¤çëÿrèíÿ ÷îõ áÿíçÿéÿí á¤úÿêëÿrè êèìéÿâè áàõûìäàí éàä håñàá êèìè äÿrhàë éóâàäàí áàéûrà àòûáëàr. Ãàrûøãàëàrà hå÷ áèr áÿíçÿrè îëìàéàí áèr ãróï äègÿr á¤úÿê èñÿ éóâàíûí öçâö êèìè ãÿáóë åäèëèá.44 Áó á¤úÿê í¤âëÿrèíèí ãàrûøãàëàrûí êèìéÿâè ¤çÿëëèéèíè íåúÿ ¤érÿíäèéèíè âÿ òÿãëèä åòäèéèíè èçàhëàìàã ñîí äÿrÿúÿ ÷ÿòèíäèr. Áåëÿ áèr øåéè àíúàã åéíè ôårîìåíëÿrèí áèëÿrÿêäÿí á¤úÿêëÿräÿ äÿ èôràç îëóíìàñûéëà èçàh åòìÿê ìöìêöíäör. Ùàëáóêè, áèr á¤úÿê ìèëéîíëàrëà èë éàøàñà äà, ÿí àäè êèìéÿâè råàêñèéàíû íÿ áàøà äöøÿ, íÿ äÿ òÿòáèã åäÿ áèëÿr. Áó ¤çÿëëèéè îíà âårÿí hÿr øåéèí éàràäûúûñû îëàí Àëëàhäûr.
Ùèärîêàráîí áóràõàí á¤úÿê âÿ àòÿø ãàrûøãàëàrû Scarabaeid àäëû á¤úÿê í¤âö èëÿ àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí äàøûäûãëàrû hèärîêàráîíàòëàrûí åéíè îëìàñû ñÿáÿáèíäÿí, îíëàr áèr éåräÿ éàøàéà áèëèrëÿr. Á¤úÿêëÿrèí ãàrûøãàëàrûí äöøìÿíè 60
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
îëäóüóíó íÿçÿrÿ àëñàã, áó èêè úàíëûíûí àràñûíäà íîrìàë ìöíàñèáÿòèí îëìàñû ÷îõ ãÿrèáÿäèr. Éàõøû, áÿñ îíëàrûí àràñûíäàêû àíëàøìà íåúÿ èçàh îëóíà áèëÿr? Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, áó á¤úÿêëÿr hÿì àòÿø ãàrûøãàëàrûéëà åéíè hèärîêàráîíàòëàrà ñàhèáäèrëÿr, hÿì äÿ âöúóäëàrûíäà àíúàã ¤çëÿrèíÿ õàñ îëàí, àüûr ìîëåêóë ÷ÿêèëè áàøãà hèärîêàráîíàòëàr âàr. Âÿ á¤úÿêëÿr àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíäàí àérûëàíäà, ãàrûøãàëàrëà îròàã hèärîêàráîíàòëàrû éîõà ÷ûõñà äà, ¤çëÿrèíÿ ìÿõñó îëàíëàr ãàëûr. Ñîíràäàí áàøãà áèr àòÿø ãàrûøãàñû í¤âöíöí êîëîíèéàñûíà gåäÿíäÿ, áó äÿôÿ äÿ îíóí ãîõóñóíà êå÷èrëÿr.45 Á¤úÿê àòÿø ãàrûøãàëàrûíûí éóâàñûíà áèrèíúè äÿôÿ gÿëÿíäÿ g¤âäÿñèíèí ãàëûí ãàáûüûíà göâÿíèr âÿ ¤çöíö ¤ëöëöéÿ âóràràã, áó éîëëà ãîróíìàüà ÷àëûøûr. Áèr íå÷ÿ göíÿ ãàrûøãàëàrûí hèärîêàráîíàò òÿrêèáèíè òÿãëèä åäÿrÿê, éóâàíûí “öçâöíÿ” ÷åârèëèrëÿr.46 Éàõøû, áÿñ hÿìèí á¤úÿêëÿr áó ãîõóíó ¤ç âöúóäëàrûíäà íåúÿ òÿãëèä åäèrëÿr? Âÿ hàràäàí áèëèrëÿr êè, áóíó åòìÿêëÿ ãàrûøãàëàrû àëäàäûá, éóâàëàrûíà gèrÿúÿêëÿr? Áèr á¤úÿê òÿêáàøûíà áóíëàrû hàràäàí ¤érÿíÿ áèëÿr? ßëáÿòòÿ êè, hå÷ hàràäàí. Ãàrûøãàëàrûí ôèçèêè-êèìéÿâè ¤çÿëëèéèíè ¤érÿíèá òÿòáèã åòìÿê á¤úÿêëÿrèí ¤çáàøûíà áàúàrà áèëÿúÿéè áèr èø äåéèë. Áó á¤úÿêëÿrèí ãàrûøãàëàrëà óçóí ìöääÿò éàøàéàràã òÿêàìöë êå÷äèêëÿrèíè âÿ ñîíäà êèìéÿâè éîëëàrëà îíëàrûí ãîõóñóíó ÿëäÿ åòäèêëÿrèíè ñ¤éëÿìÿê èñÿ ÷îõ ñÿôåh èääèà îëàräû. xöíêè hå÷ áèr ìóòàñèéà âÿ òÿñàäöô áó ãÿäÿr hÿññàñ âÿ ìörÿêêÿá ¤çÿëëèê ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿç. Áóràäàí ÷ûõàí òÿê ñîíóú îäór êè, áó á¤úÿéÿ òàíûìà âÿ òÿãëèä åòìÿ ãàáèëèééÿòèíè âårÿí áèr Éàràäûúû âàr. Ãàrûøãàëàrëà á¤úÿêëÿrèí äèíú øÿêèëäÿ áèr àràäà éàøàìàñûíû òÿìèí åäÿí, áèráèrëÿrèëÿ äöøìÿíúÿ äàâràíìàëàrûíû ÿígÿëëÿéÿí ãöââÿ åëÿ îíëàrûí hÿr èêèñèíè éàràäàí ãöââÿäèr. Áó èñÿ, òÿáèè êè, hÿr øåéè ãöñórñóç õÿëã åäÿí Àëëàhäûr.
Îräó ãàrûøãàëàrûíûí çèéàrÿò÷èëÿrè Îräó ãàrûøãàëàrûí âöúóäëàrûíäà gÿíÿëÿr éàøàéûr. Áó gÿíÿëÿr öçÿrèíäÿ éàøàäûãëàrû ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíèí àrõà òÿrÿôèíäÿí àëäûãëàrû ãàíëà âÿ éà éàüëû ìàääÿëÿrëÿ ãèäàëàíûrëàr. Áÿçÿí áó gÿíÿëÿr ãàrûøãàíûí àrõà àéàüûíûí óúóíäà éårëÿøèrëÿr. Äàhà ìàràãëûñû èñÿ îäór êè, ëàçûì îëàíäà ¤ç áÿäÿíëÿrèíèí ãàrûøãàíûí àéàüûíûí óú ãèñìè êèìè èøëÿäèëìÿñèíÿ èçí âårèrëÿr. 61
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
®íúÿ äåäèéèìèç êèìè, îräó ãàrûøãàëàrû áèr-áèrëÿrèíèí àéàãëàrûíäàí òóòàràã, çÿíúèr ÿìÿëÿ gÿòèrèrëÿr êè, áó äà ìöâÿããÿòè éóâà rîëóíó îéíàéûr. Àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, áó çàìàí ãàrûøãàíûí àéàüûíäàêû gÿíÿíèí àrõà àéàãëàrû åéíÿí ãàrûøãàíûí ïÿíúÿñèíèí øÿêèëèíè àëàràã, åéíè âÿçèôÿíè éårèíÿ éåòèrèr. Áó gÿíÿëÿr áÿçè õöñóñè ìåõàíèçìëÿrèëÿ, ìÿñÿëÿí, êörÿêëÿrèíäÿêè äèøëÿrëÿ âÿ éà óéüóí êörÿê ãóróëóøëàrûéëà ãàrûøãàíûí âöúóäóíà àäàïòàñèéà îëóíà áèëÿúÿê øÿêèëäÿ éàràäûëûáëàr.47 Òÿáèÿòÿäÿêè ìèíëÿrëÿ í¤âöí àràñûíäà áèr-áèrëÿrèíè òàìàìëàéàí èêè âàrëûüûí áó øÿêèëäÿ ÿëàãÿéÿ gèrìÿñèíè òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åòìÿê èìêàíñûçäûr. Ùÿéàòëàrûíûí äàâàì åòìÿñè á¤éöê ¤ë÷öäÿ áèr-áèrèíÿ áàüëû îëàí áó èêè úàíëû í¤âöíöí göíëÿrèí áèrèíäÿ ãàrøûëàøàràã âöúóäëàrûíûí îròàã éàøàìà óéüóí îëäóãëàrûíû g¤rìÿëÿrè âÿ äàhà ñîírà äà ñèìáèîç hÿéàòà ãÿràr âårìÿëÿrè òÿñàäöôöíöí åhòèìàëû rèéàçè îëàràã ñûôûrà áÿràáÿräèr. Áó äà äîëàéûñûéëà, Àëëàhûí hÿr øåéè ìöêÿììÿë éàràòìàñûíà àèä äÿëèëëÿräÿí ñàäÿúÿ, áèrèäèr. Ôÿãÿò áó êè÷èê äåòàëëàr î ãÿäÿr ãèéìÿòëèäèrëÿr êè, îíàëàrû ÿñëà íÿçÿräÿí ãà÷ûrìàã îëìàç. Ùÿr göí éår öçöíäÿ øàhèä îëà áèëÿúÿéèìèç ìèëéîíëàrëà áó úör ¤ríÿêëÿr èíñàíûí Àëëàhûí höäóäñóç göú âÿ áèëgèñèíè, èíúÿ ñÿíÿòèíè g¤röá, äóéà áèëìÿñè ö÷öí éàràäûëûá.
“Ãîíàã” ìèë÷ÿê ñörôÿñè Ãàrûøãàëàrûí âöúóäëàrû ïàràçèò úàíëûëàr ö÷öí ÷îõ ÿëâårèøëè áèr ìÿêàíäûr. Áóíà g¤rÿ äÿ áèr ÷îõ ïàràçèò í¤âö ¤çöíÿ “åâ” îëàràã ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíèíè ñå÷èr. Strongygaster globula àäëû ìèë÷ÿê í¤âö áó áàõûìäàí äàhà ìàràãëûäûr. Áó ìèë÷ÿéèí ñörôÿñè ãàrûøãà êîëîíèéàñûíû ãóràí êràëè÷àíûí âöúóäóíóí àrõà hèññÿñèíäÿ “åíäîïàràçèò” (äàõèëè ïàràçèò) êèìè éàøàéûr. Áó çàìàí éóìóròëàìàãäàí ãàëìàñû èñòèñíà îëìàãëà, êràëè÷àíûí äàâràíûøûíäà åëÿ áèr úèääè ôÿrãëÿr ìåéäàíà ÷ûõìûr. Ïàràçèòèí ñörôÿñè ãàrûøãàíûí âöúóäóíó òÿrê åäÿíäÿí ñîírà ïóï ìÿrhÿëÿñèíÿ êå÷èr âÿ ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí ¤ç ïóïëàrû êèìè áÿñëÿíèëèr. Àíúàã ó÷ìà âàõòû gÿëÿíäÿ áó “äîñòëóã” ñîíà ÷àòûr âÿ ìèë÷ÿê éóâàíû òÿrê åòìÿê çîróíäà ãàëûr. Êràëè÷à ãàrûøãà èñÿ ïàràçèòëÿr éóâàíû òÿrê åäÿíäÿí ñîírà ¤ëör.48 Ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrèíèí ãàrûøãàëàrûí âöúóäóíäà éårëÿøìÿñè âÿ îràäà éàøàéà áèëìÿñè går÷ÿêäÿí äÿ ÷îõ ãåérè-àäè áèr hàäèñÿäèr. 62
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Äöíéàéà éåíèúÿ gÿëìèø áèr úàíëûíûí ¤çöíÿ éóâà îëàràã áèëÿrÿêäÿí êràëè÷à ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè ñå÷ìÿñè ñàäÿúÿ, ìöìêöí äåéèë. Àíà ìèë÷ÿéèí éóìóròàëàrûíû ãîéìàã ö÷öí áåëÿ áèr ìÿêàí ñå÷ìÿñè ö÷öí èñÿ ãàrûøãàíûí âöúóäóíà âÿ éàøàì òÿrçèíÿ ÷îõ éàõøû áÿëÿä îëìàñû gÿrÿêäèr. xöíêè ìèë÷ÿéèí éàøàäûüû ìöhèòäÿ áèráèrèíäÿí ôÿrãëè éöçëÿrëÿ úàíëû âàr êè, îíëàrûí hÿr áèrèíèí âöúóäóíà éóìóròà ãîéà áèëÿräè. Àììà áàëàëàrûíûí ãàéüûñûíà ãàëàí ìèë÷ÿê îíëàrûí àràñûíäà ÿí óüórëó éårè - êràëè÷àíûí âöúóäóíóí àrõà òÿrôèíè ñå÷èr. Òÿáèè êè, ìèë÷ÿéèí îràäà éóìóròàëàrûíûí òÿhëöêÿñèç éåräÿ îëàúàüûíû âÿ hÿòòà ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí ãàéüûéëà áÿñëÿíÿúÿéèíè òÿõìèí åòìÿñè èìêàíñûçäûr. xöíêè ìèë÷ÿêëÿ ãàrûøãà òàìàìèëÿ àérû-àérû âàrëûãëàräûrëàr âÿ ìèë÷ÿéèí ãàrûøãà hàããûíäà hå÷ áèr áèëgèñè îëà áèëìÿç. Äåìÿê, ìèë÷ÿéèí âåräèéè ñÿrràñò ãÿràr áó êè÷èê håéâàíûí ¤çöíöí äåéèë,
Øÿêèëäÿ îräó ãàrûøãàëàrûíûí öçÿrèíäÿ éàøàéàí àëòû ìöõòÿëèô ñèìáèîç í¤âö g¤röíör. Îíëàr ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíèíÿ ôÿrãëè àäàïòàñèéàëàrëà éårëÿøèáëÿr. (1) Èëê ñûràäàêû ïàràçèò öçÿrèíäÿ éàøàäûüû ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíäÿêè ìàéåëÿrëÿ áÿñëÿíèr. (2) Èêèíúèñè èñÿ åâ ñàhèáèíèí àéàüûíûí óúóíäà éàøàéûr. (3) Áóíëàr èñÿ ãàrûøãàëàrû àëäàäàràã, îíëàrûí ñörôÿëÿrèëÿ ãèäàëàíûrëàr. (4) Áó í¤â âàõòûíûí ÷îõóíó ãàrûøãàëàrûí öçÿrèíäÿ êå÷èrèr. (5) Áó èñÿ ¤çöíÿ åâ êèìè ãàrûøãàíûí ÷ÿíÿñèíèí öñò òÿrÿôèíè ñå÷èá. (6) Àììà ñîíóíúóñó äàhà ãÿrèáÿ éåräÿ - ãàrûøãàíûí “àíòåííà”ñûíûí äöç äèáèíäÿ éårëÿøèá.
63
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
îíà åäèëÿí òÿëãèíèí íÿòèúÿñèäèr. Áàøãà úör äåñÿê, ñörôÿíè ÿí óéüóí òÿrçäÿ éårëÿøäèrÿí hÿì ìèë÷ÿê, hÿì äÿ ãàrûøãà öçÿrèíäÿ òàì áèr åëì âÿ hàêèìèééÿò ñàhèáè îëàí göú - Àëëàhäûr. xöíêè Àëëàh áöòöí úàíëûëàrûí Éàràäûúûñû, Ñàhèáè âÿ Ùàêèìèäèr.
Ìàâè êÿïÿíÿêëÿrèí ñèrrè “Ìàâè êÿïÿíÿê” àäëàíäûrûëàí âÿ Èígèëòÿrÿäÿ éàøàéàí áèr êÿïÿíÿê í¤âö XX ÿñrèí èêèíúè éàrûñûíäàí áàøëàéàràã ñörÿòëÿ àçàëäû âÿ hàràäàñà 1979-úó èëäÿ ê¤êö òàìàì êÿñèëäè. Áó êÿïÿíÿêëÿrëÿ áàüëû àràøäûrìà àïàràí àëèìëÿr îíëàrûí áèòêèëÿrèí öçÿrèíäÿ ÷îõëó éóìóròà ãîéìàëàrûíà rÿüìÿí, ê¤êëÿrèíèí íèéÿ êÿñèëìÿñèíè óçóí ìöääÿò èçàh åäÿ áèëìÿäèëÿr. Áóíóí ñèrrè èñÿ êÿïÿíÿéèí ñîí äÿrÿúÿ ãÿrèáÿ hÿéàò òÿrçèëÿ áàüëûéäû. Ìàâè êÿïÿíÿêëÿrèí òûròûëëàrû éóìóròàäàí ÷ûõàíäàí 3 hÿôòÿ ñîírà éårÿ äöøÿrÿê ãûrìûçû ãàrûøãàëàr ö÷öí ÷îõ ÷ÿêèúè îëàí áèr ìàéå èôràç åòìÿéÿ áàøëàéûrëàr. Áó çàìàí òûròûë ãàôàñûíûí àrõàñûíäàêû äÿrè áöêöìöíö øèøèräèr âÿ hÿòòà ãàrûøãàíû äà àëäàäàúàã øÿêèëäÿ “ãàrûøãà” úèëäèíÿ gèrèr. Áó ô¤âãÿëàäÿ òàêòèêàéà àëäàíàí ãàrûøãàëàr òûròûëû ¤ç éóâàëàrûíà àïàràràã, ñörôÿëÿrèíèí îëäóüó ÿí éàõøû éåräÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Ìàâè êÿïÿíÿéèí òûròûëû áöòöí ãûøû áóràäà ãàrûøãà ñörôÿëÿrèëÿ áèrgÿ êå÷èrèr. Áàhàräà éåòêèí êÿïÿíÿéÿ ä¤íÿíäÿ èñÿ ãàrûøãà éóâàñûíû òàìàìèëÿ òÿrê åäèr. Áó îròàã éàøàìûí êÿøô åäèëìÿñèëÿ êÿïÿíÿêëÿrèí íÿñëèíèí êÿñèëìÿñè öçÿrèíäÿí ñèrr ïÿräÿñè ãàëõìàüà áàøëàäû. Áåëÿ êè, á¤ëgÿäÿêè åêîëîæè äÿéèøèêëèêëÿrèí ñÿáÿáèíäÿí ãûrìûçû ãàrûøãàëàr îràíû òÿrê åäèáëÿr. Éóìóròàäàí ÷ûõàí òûròûëëàr èñÿ éårÿ äöøÿíäÿí ñîírà îíëàrà àëäàíìàéàí äègÿr ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí ¤ëäöröëöáëÿr.49 Èíäè úàâàáëàíìàñû gÿrÿêÿí ñóàëëàr áóíëàräûr: èíñàíû øàøûräàí áó éàøàì îròàãëûüû “òÿñàäöôÿí” îròàéà ÷ûõà áèëÿrìè? Êÿïÿíÿéèí hÿëÿ éåòêèí îëìàéàí áèr òûròûëû ãàrûøãàíû íåúÿ àëäàäà áèëÿúÿéèíè hàràäàí ¤érÿíèá? Ãóéróã ãèñìèíè øèøèräÿrÿê, ãàrûøãàéà áÿíçÿìÿñèíè òÿìèí åäÿí îrãàíëàr hàràäàí âÿ íåúÿ ìåéäàíà ÷ûõûá? Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áèëgèëè áèr Éàràäûúûíûí âàrëûüûíû ãÿáóë åòìÿäèéèíÿ g¤rÿ, áó îrãàíëàrûí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè ¤íÿ ÷ÿêÿúÿê. Ùàëáóêè, òÿñàäöô hå÷ âàõò áó ãÿäÿr ãöñórñóç óéüóíëóã éàràäà áèëìÿç. Áó úör áÿíçÿrëèéèí çàìàí è÷èíäÿ éàâàø-éàâàø ÿëäÿ åäèëìÿñè äÿ èìêàíñûçäûr - ÷öíêè îíó òàì 64
Áó øÿêèëäÿ á¤éöê ìàâè êÿïÿíÿê ãàrûøãà éóâàñûíû éåíèúÿ òÿrê åäèá. Î áèrè øÿêèëäÿêè ìàâè êÿïÿíÿê òûròûëû èñÿ hÿëÿ ãàrûøãàëàrëà ãàrøûëàøìàéûá. Äègÿr rÿñì ãàrûøãàëàrûí òûròûëà àëäàíàràã, îíó ¤ç éóâàëàrûíà íåúÿ àïàrìàñûíû g¤ñòÿrèr. Ìàâè êÿïÿíÿê òûròûëû èñÿ ãàrûøãà ñörôÿëÿrèíèí àràñûíäà áàõ, áåëÿ éàøàéûr.
ãàçàíìàìûø áèr òûròûë ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí îâëàíàúàã, áóíà g¤rÿ äÿ íÿñëèíè äàâàì åòäèrÿ áèëìÿéÿúÿê. ßgÿr òÿñàäöô öìóìèééÿòëÿ, íÿñÿ åòìÿéÿ ãàäèr èäèñÿ, îíäà íÿéÿ g¤rÿ êÿïÿíÿêëÿrèí ê¤êöíöí êÿñèëìÿñèíÿ ìàíå îëà áèëìÿäè? Òûròûëûí ¤ç áÿäÿíèíè áèëÿrÿêäÿí øÿêèëëÿíäèrìÿñè äÿ ìöìêöí îëìàäûüûíà g¤rÿ, òÿê úàâàá áó håéâàíûí éàràäûúû áèr èràäÿ òÿrÿôèíäÿí ãàrûøãàéà áÿíçÿr hàëà ñàëûíìàñûíäàí èáàrÿòäèr.
Ãàrûøãàíûí àüçûíäàí áÿñëÿíÿíëÿr Dinarda àäëû áèr hÿøÿràò êîëîíèéàíûí éóâàñûíûí ÿòràôûíäà äîëàøûr âÿ åâ ñàhèáè îëàí ãàrûøãàíûí gÿòèräèéè îâëàrëà áÿñëÿíèr. Äîëàéûñûéëà, dinarda éåíè gÿëÿí èø÷è âÿ îâ÷óëàrûí ãèäàëàrû
65
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ïàéëàøäûãëàrû éår îëàí éóâà îòàãëàrûíûí ÿòràôûíäà gÿçèøèr. Òàêòèêàñû ãàrûøãàíûí g¤rÿrêÿí áèr äàìëà ãèäà àëìàã ö÷öí îíóí äîäàãëàrûíûí êÿíàrûíà òîõóíìàãäàí èáàrÿòäèr. Áó çàìàí ÿñëèíäÿ ¤çöíö á¤éöê áèr òÿhëöêÿéÿ äÿ àòûr. xöíêè ãàrûøãà îíóí éàä îëäóüóíó áèëÿrñÿ, äÿrhàë höúóìà êå÷ÿúÿê. Àììà dinarda áåëÿ áèr äóróìà ãàrøû ¤íúÿäÿí òÿäáèr g¤röá - ãàrûøãàíûí höúóìà hàçûrëàøäûüûíû g¤rÿí êèìè äÿrhàë ãàríûíû éóõàrû ãàëäûrûr âÿ îíóí öçÿrèíÿ ñàêèòëÿøäèrèúè ìàéå ïöñêörör. Íÿòèúÿäÿ höúóì ñîíà ÷àòûr âÿ dinarda ãà÷ûr.50
Àüûëëû ìèãràíòëàr Éàç gÿëÿíäÿ áÿçè á¤úÿê í¤âëÿrè (Atemeles), éåòèøäèrèëäèêëÿrè ãàrûøãà (formica) éóâàñûíäàí ÷ûõûá, áàøãà áèr ãàrûøãàíûí (myrmica) éóâàñûíà ê¤÷ åäèrëÿr. Ãûøû îràäà êå÷èrèá, gÿëÿí éàç éåíÿ éóâàéà ä¤íörëÿr. Áó ì¤âñöìè ìèãràñèéàëàrûí ÿëáÿòòÿ, áèr ñÿáÿáè âàräûr: ãûø àéëàrûíäà Formica éóâàñûíäà èíêèøàô îëìór, áóíà g¤rÿ äÿ éåìÿê àçàëûr. Myrmica éóâàëàrûíäà èñÿ ÿêñèíÿ, èø÷èëÿr ãûøäà äà ÷àëûøàràã, ãèäà gÿòèrèrëÿr.51 Ìàràãëûäûr êè, hÿìèí ìèãràíòëàr ñîíràäàí ê¤híÿ éóâàëàrûíûí éîëóíó òàïìàã ö÷öí hå÷ áèr ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèrëÿr. Formica éóâàëàrû àäÿòÿí ìåøÿëè á¤ëgÿäÿ, Myrmica éóâàëàrû èñÿ òàëàäà îëór. Formica éóâàñûíû òÿrê åäÿí ìèãràíòëàr ñîíràäàí gårèéÿ éîëó òàïìàã ö÷öí âàúèá áèr ìåòîä êÿøô åäèáëÿr: èøûüà òÿrÿô é¤íÿëÿrÿê, îòëóã ÿràçèíè, éÿíè gåäÿúÿêëÿrè öíâàíû áóëórëàr. Àììà áórà ÷àòàíäà äà îíëàrû ôÿrãëè áèr ïrîáëåì g¤çëÿéèr Myrmica ãàrûøãàëàrûíû äègÿr ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäàí àéûrä åòìÿëÿrè gÿrÿêäèr. Àïàrûëàí àràøäûrìàëàr îíëàrûí Myrmica éóâàñûíäàí éàéûëàí ãîõó ñàéÿñèíäÿ äîüró åâ ñàhèáëÿrèíè òàïäûãëàrûíû àøêàrà ÷ûõàrûá.52 Ãûñàñû, áó ìèãràíòëàr gåäÿúÿêëÿrè éårè èøûüûí ê¤ìÿéèëÿ òàïìàã ãàáèëèééÿòèëÿ éàíàøû, ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ãîõóëàrû äà áèr-áèrèíäÿí àéûrà áèëÿúÿê áàúàrûüà ñàhèáäèrëÿr. Èëäÿ èêè äÿôÿ éóâà äÿéèøÿí áó ìèãràíòëàrûí hÿr èêè ãàrûøãà í¤âö òÿrÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìÿëÿrè, éóâàíûí ìöhèòèíÿ äÿrhàë àäàïòàñèéà îëà áèëìÿëÿrè går÷ÿêäÿí äÿ, ÷îõ ãÿrèáÿäèr. Óçóí èëëÿr ãàrûøãàëàr öçÿrèíäÿ àràøäûrìàëàr àïàrìûø Wasmann àäëû áèîëîã áó í¤âöí hÿëÿ äÿ òàì ÷¤çöëìÿìèø àäàïòàñèéà áàúàrûüûéëà ÿí ÷îõ èíêèøàô åòìèø îròàãéàøàr (ñèìáèîç) îëäóüóíó äåéèr. xöíêè îíëàrûí ê¤÷äöêëÿrè éóâàäà ¤çëÿrèíè ãÿáóë åòäèrìÿê ö÷öí håérÿòàìèç 66
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Øÿêèëäÿ Atemeles úèíñèíäÿí îëàí á¤úÿéèí áóràõäûüû ¤çÿë áèr ìàääÿíèí âàñèòÿñèëÿ ãàrûøãà éóâàñûíà gèrìÿñè g¤ñòÿrèëèá.
áèr ¤çÿëëèêëÿrè âàr: áó ìèãràíòëàrûí îrãàíèçìèíäÿ ìöäàôèÿ ìàääÿñè áóràõàí âÿçèëÿr ì¤âúóääór êè, îíóí èñòåhñàë åòäèéè göúëö êèìéÿâè òÿrêèáëÿr ãàrûøãàëàrûí höúóìóíà ìÿróç ãàëàrêÿí äöøìÿíëÿrèíè ñàêèòëÿøäèrèr. Áó, êèìéÿâè áàõûìäàí î ãÿäÿr göúëö áèr òÿrêèáäèr êè, ìèãràíò îíó éóâàëàrûíäà éàøàäûüû ãàrûøãàëàrà óçóí ìöääÿò ïöñêöräÿíäÿ, ãàrûøãàëàr îíà ãàrøû ÷îõ “úåíòëìåíúÿñèíÿ” äàâràíûrëàr.53 Ìèãràíò á¤úÿêëÿrèí áó ñîí äÿrÿúÿ ¤ë÷öëö-áè÷èëè ôÿàëèééÿòè èíñàíû äöøöíäörìÿéÿ áèëìÿç. Áó á¤úÿê ÿgÿr hàíñû ì¤âñöìäÿ hàíñû éóâàéà “ìèãràñèéà” åòìÿê ëàçûì gÿëäèéèíè áèëèrñÿ, äåìÿëè, ãàrûøãàëàrû ÷îõ éàõøû òàíûéûr. Éàõøû, áÿñ áó èëgèíú ìèãràñèéà ïrîñåñè hà÷àí áàøëàéûá? Áèrèíúè äÿôÿ õåéëè á¤úÿê í¤âöíöí è÷èíäÿí ñå÷èì åäÿrÿê, ìÿhç ãàrûøãà éóâàñûíà éårëÿøìÿéÿ íåúÿ ãÿràr âårèáëÿr? ®çö äÿ 8800 ãàrûøãà í¤âö îëäóüó hàëäà, ìÿhç ¤çöíÿ óéüóí gÿëÿíè íåúÿ ìöÿééÿíëÿøäèrèá, îíëàrûí ãèäà åhòèéàòëàrûíûí ãûøäà àçàëäûüûíû hàràäàí áèëèá? Áóíó áèëÿíäÿí ñîírà éåíÿ äÿ ìèíëÿrëÿ ãàrøû í¤âöíöí àràñûíäàí ìÿhç hàíñû éóâàéà ê¤÷ìÿéè íåúÿ ãÿràrëàøäûrûá? Áöòöí áó ìörÿêêÿá ãÿràrëàrû áèr á¤úÿê âårÿ áèëÿrìè? Áó ñóàëà “hÿ” äåìÿê îëäóãúà ìÿíòèãñèçäèr. Áó ñèñòåìèí hàíñûñà øÿêèëäÿ ¤ç-¤çöíÿ éàràíäûüûíû äöøöíñÿê, éåíÿ äÿ ãàrøûìûçà õåéëè ñóàëëàr ÷ûõûr. Á¤úÿê áèr éóâàäàí äègÿrèíÿ ê¤÷ÿrêÿí gåòäèéè öíâàíà íåúÿ ÷àòûr? Àüëû áàøûíäà áèr èíñàíûí ìåøÿäÿ éîëó òàïìàñû õåéëè ÷ÿòèí èø îëäóüó hàëäà, èíñàíûí ìèíäÿ áèrè áîéäà îëàí àüûëñûç á¤úÿê ãîñãîúà ìåøÿäÿ áèr ãàrûøãà éóâàñûíû íåúÿ áóëäó? “Èøûüà é¤íÿëÿrÿê éîëó 67
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
òàïäû” úàâàáû ÿñëèíäÿ, ìÿñÿëÿéÿ hå÷ áèr àéäûíëûã gÿòèrìèr. xöíêè èøûã ÿí àçû 2-3 ôÿrãëè òÿrÿôäÿí gÿëÿ áèëÿr. Öñòÿëèê, èøûã gÿëÿí òÿrÿôäÿ äÿ õåéëè á¤éöê áèr ñàhÿ âàr, îràäà ãàrûøãà éóâàñûíû òàïìàã äåäèêúÿ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿäèr. (Óíóòìàéàã êè, á¤úÿéèí á¤éöêëöéöíö íÿçÿrÿ àëàñàã, áèçèì ö÷öí êâàäràòìåòrëÿrëÿ ¤ë÷öëÿí ñàhÿ îíóí ö÷öí êâàäràò êèëîìåòrëÿr äåìÿêäèr.) Á¤úÿéèí éóâàíû ãîõóñóíà g¤rÿ òàíûìàñû äà àérû áèr øàøûräûúû ìÿñÿëÿäèr. xöíêè éöçëÿrëÿ ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí éàøàäûüû ìåøÿäÿ ìèíëÿrëÿ ÷åøèäëè ãîõó îëà áèëÿr; áåëÿ øÿràèòäÿ îíëàräàí òÿêúÿ áèrèíè äègÿrëÿrèíäÿí àéûrìàã ñîí äÿrÿúÿ ÷ÿòèíäèr. Öñòÿëèê, éàéû áàøãà éåräÿ êå÷èrÿí á¤úÿéèí hÿìèí ãîõóíó éàäûíäà ñàõëàéà áèëìÿñè äÿ ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëûäûr. Ñîí îëàràã áóíó äöøöíÿê: ÿgÿr ¤çöìöç áó á¤úÿéè g¤òöröá, óéüóí áèr ãàrûøãà éóâàñûíûí àüçûíà ãîéñàã áåëÿ, îrà ãÿáóë åäèëèá éàøàìàñû ÷îõ ÷ÿòèí îëàúàã. xöíêè áèëèíäèéè êèìè, ãàrûøãàëàrûí îëäóãúà göúëö òàíûìà ãàáèëèééÿòè âàr. ®ç êîëîíèéàëàrûíäàí îëìàéàí ãàrûøãàëàrû áåëÿ éóâàëàrûíà ãÿáóë åòìÿäèêëÿrè hàëäà, áàøãà úèíñäÿí îëàí á¤úÿéè ñ¤çñöç êè, hå÷ éàõûíà äà áóràõìàçëàr. Àììà g¤räöéöìöç êèìè, ìåøÿäÿ íÿòèúÿ hå÷ äÿ áó úörÿ îëìór, ÿêñèíÿ, á¤úÿê ãîíàãïÿrâÿrëèêëÿ ãàrøûëàíûr. Áóíóí äà âöúóäóíäà ñàõëàäûüû áèr êèìéÿâè ìàääÿíè ãàrûøãàëàrûí öçÿrèíÿ ïöñêöròäöéöíÿ g¤rÿ áàø âåräèéè áèëäèrèëèr. Éàõøû, áÿñ ìèãràíò á¤úÿê hÿìèí ìàääÿíèí ãàrûøãàëàrà òÿñèr åäÿúÿéèíè âÿ îíëàrû äöøìÿí÷èëèê hèññèíäÿí äàøûíäûràúàüûíû íåúÿ àíëàéûá? Éîõñà òÿúröáÿëÿr àïàrà-àïàrà ñîíäà èäåàë âàrèàíòûí öçÿrèíäÿ äàéàíûá âÿ hÿìèí ìàääÿíè èñòåhñàë åòìÿéÿ áàøëàéûá? Øöáhÿñèç êè, áó ñóàëëàrà òóòàrëû úàâàáëàr âårìÿê ìöìêöí äåéèë. Îròàäà à÷ûã áèr òàáëî âàr: Ѥçögåäÿí á¤úÿê úèääè áèr àüûr âÿ ìöhàêèìÿ ãàáèëèééÿòè òÿëÿá åäÿí èøëÿr g¤rìÿêäÿäèr. Ùàëáóêè hÿòòà áåéíè áåëÿ îëìàéàí áó âàrëûüûí äöøöíúÿ âÿ ìöhàêèìÿ ãàáèëèééÿòèíäÿí äàíûøìàã ìöìêöí äåéèë. Äåìÿê, îíóí g¤räöéö èøëÿrèí ¤çöíäÿí êÿíàräà éårëÿøÿí áèr àüûë ãàéíàüûíäàí gÿëäèéèíè ãÿáóë åòìÿéèìèç ëàçûìäûr. Òÿêàìöë÷öëÿrèí èëèøäèêëÿrè áó ìöøêöëäÿí ÷ûõà áèëìÿê ö÷öí “èíòóèñèéà” òårìèíèíè óéäóróáëàr, á¤úÿéèí äàâràíûøûíû áèr ñûrà ìöÿììàëû “èíòóèñèéà”ëàräàí ãàéíàãëàíäûüûíû ¤íÿ ÷ÿêèáëÿr. Ùàëáóêè áó, ñàäÿúÿ, g¤çäÿí ïÿräÿ àñìàãäàí áàøãà áèr øåé äåéèë. Ùÿr øåé g¤ç ¤íöíäÿäèr: á¤úÿéÿ h¤êì åäÿí ÷îõ àüûëëû ãöâÿëÿr âàr. Ùåéâàíäà ¤ë÷öá-áè÷ìÿê, ïëàíëàìàã ãàáèëèééÿòè îëìàäûüûíà g¤rÿ, áó ãöââÿ îíäàí êÿíàräàäûr. Ѥháÿò ¤çö 68
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
g¤röíìÿñÿ äÿ, g¤röíÿí äöíéàéà h¤êì åäÿí, á¤éöê áèr àüûëà ñàhèá îëàí âÿ áó àüûëû hÿòòà á¤úÿêëÿr êèìè øöórñóç úàíëûëàrûí äà öçÿrèíäÿ òÿòáèã åäÿí áèr göúäÿí gåäèr...
®çöíö ¤ëöëöéÿ âóràí á¤úÿê ÀÁØ-ûí úÿíóá ñÿhràëàrû âÿ Ìåêñèêàäà éàøàéàí áèr á¤úÿê í¤âö ö÷öí ãàrûøãà éóâàëàrû áîë ãèäà ãàéíàüû, åéíè çàìàíäà, äègÿr éûròûúû håéâàíëàräàí gèçëÿíìÿê ö÷öí ñûüûíàúàã rîëóíó îéíàéûr. Áó á¤úÿêëÿr ãàrûøãà éóâàñûíà gèrìÿéèí ¤häÿñèíäÿí gÿëÿí êèìè äöç ñörôÿëÿrèí ñàõëàíäûüû îòàüà gåäÿrÿê, îíëàrëà ãèäàëàíûrëàr. Îíëàr ãàrûøãà éóâàñûíà gèrìÿê ö÷öí ôÿrãëè öñóëëàräàí éàràrëàíûrëàr: áÿçè í¤âëÿrè äöç éóâàíûí gèrèøèíÿ ñîõóëór, ãàïûíûí àüçûíà éûüûëìûø áèòêè ãàëûãëàrûíû äàüûräàràã, è÷ÿrè gèrèrëÿr. Áó á¤úÿêëÿrèí ãàëûí çèråhè ñàhèáèíè éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ãîróäóüóíäàí, ãàrûøãàëàr îíëàrû ¤ëäörÿ áèëìèrëÿr. Ñàäÿúÿ, hàìûñû áèrëèêäÿ höúóì ÷ÿêÿrÿê, çîrëà áàéûrà àòûrëàr. Àììà èëê úÿhäè àëûíìàéàí á¤úÿê ÿñëà gårè äórìór. Áó äÿôÿ äÿ ¤çöíö ¤ëöëöéÿ âóràràã, áó éîëëà ãàrûøãàëàrû úÿëá åäèr, ãàrûøãàëàr äà îíëàrû éåì êèìè éóâàëàrûíà äàøûéûrëàr. Á¤úÿêëÿr ¤ëö rîëóíó î ãÿäÿr g¤çÿë îéíàéûrëàr êè, hÿòòà àíòåííàëàrûíû äà áÿäÿíëÿrèíäÿ gèçëÿäèr, àéàãëàrûíû éûüàràã, ãàrûøãàëàrû àëäàäûrëàr.54
69
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Éóìóròà îòàãëàrûíà ÷àòàíäàí ñîírà ãàrûøãàëàr àíëàøûëìàç áèr øÿêèëäÿ á¤úÿêëÿrè g¤çäÿí ãîéórëàr. Àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, á¤úÿêëÿr ãàrûøãà ñörôÿëÿrèëÿ áÿñëÿíÿíäÿ òöêëÿrèíäÿ õöñóñè ìàéå èôràç îëóíór êè, áó äà ãàrûøãàëàrûí äèããÿòèíè áàøãà òÿrÿôÿ ÷ÿêèr. Áåëÿúÿ, ãàrûøãàëàrûí höúóì ãÿñäè àçàëûr âÿ äöøìÿíè ãà÷ûrûrëàr.55 Áóíäàí áàøãà, hÿìèí “àüûëëû” á¤úÿêëÿr ¤ç ñörôÿëÿrèíè äÿ ãàrûøãà éóâàñûíäà ãîéórëàr. Ñörôÿëÿr áóràäà áÿñëÿíÿrÿê, á¤éöéör. Îíëàrûí ãàrûøãàëàrà ãàrøû hå÷ áèr ìöäàôèÿ ìåõàíèçìèíèí îëìàìàñûíà áàõìàéàràã, höúóìà ìÿróç ãàëìûrëàr. Âÿ á¤éöäöêúÿ ¤çëÿrèíè ãàrûøãàëàräàí ãîróéà áèëÿúÿê, óñòà ìàíåârëÿrëÿ îíëàräàí ãà÷àúàã áèr hàëà gÿëèrëÿr.56
Ãàrûøãàëàrû òàíûéàí ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrè Èíäè äàhà áèr ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëû âÿ ãöñórñóç éàràäûëûø ¤ríÿéè g¤rÿúÿéèê - ñ¤háÿò òÿãëèä åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrèíäÿí gåäèr. xè÷ÿê ìèë÷ÿêëÿrèíèí (Microdon) ñörôÿëÿrè ãûøû ãàrûøãà éóâàñûíûí äÿrèíëèéèíäÿ êå÷èrèr, éàçäà èñÿ ïóï îëìàã ö÷öí öçÿ ÷ûõûrëàr. Àràøäûrìàëàr çàìàíû ñörôÿëÿrèí ïóïëàøìà ìÿrhÿëÿñèíäÿ g¤çäÿí ãåéá îëäóãëàrû g¤röëöá âÿ ¤ëäöêëÿrè çÿíí åäèëèá. Ãàëàí áèr ëàârà èñÿ ãàrûøãà “áàràìà”ñûíûí ñÿòhèíÿ éàïûøûá. Ìèêrîñêîï àëòûíäà áàõàíäà îíóí gåòäèêúÿ á¤éöìÿêäÿ îëäóüó, àììà ãÿôèëäÿí éîõà ÷ûõäûüû ìöøàhèäÿ åäèëèá. Èíúÿëÿìÿëÿr g¤ñòÿrèá êè, ñörôÿ ãàrûøãàíûí èïÿê “áàràìà”ñûíû äåøÿrÿê, ¤çöíöí êå÷ÿ áèëÿúÿéè áîéäà áèr äÿëèê à÷ûá. Áÿëëè îëóá êè, éîõà ÷ûõàí ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrèíèí hàìûñû áàràìàëàrûí è÷èíÿ gèrèáëÿr âÿ îràäàêû ïóïëàrëà ãèäàëàíûrëàr. Èø÷è ãàrûøãàëàrñà îíëàrûí ¤ç “áàëàëàrû” îëäóãëàrûíû çÿíí åäÿrÿê, éóâàíûí ÿí éàõøû hèññÿñèíäÿ éårëÿøäèrèrëÿr.57 Áó, ñîí äÿrÿúÿ ãåérè-àäè áèr òÿãëèä÷èëèê ¤ríÿéèäèr. Ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrè åëÿ øÿêëÿ gèrèáëÿr êè, ãàrûøãàëàr äà îíëàrû ¤çëÿrèíèíêè håñàá åäèá. Àràøäûrìàëàr çàìàíû áÿëëè îëóá êè, ìèë÷ÿê âÿ ãàrûøãà ñörôÿëÿrèíèí hÿòòà õàrèúè ãàáûãëàrûíûí êèìéÿâè òÿrêèáè äÿ áèráèrèëÿ äöç gÿëèr. Áàøãà ñ¤çëÿ äåñÿê, ìèë÷ÿê ñörôÿëÿrè ãàrûøãàëàrû hÿòòà êèìéÿâè òÿrêèá áàõûìûíäàí äà òÿãëèä åäèrëÿr. Áóíó êèìéÿâè åêñïårèìåíòëÿr äÿ òÿñäèãëÿéèá. Éàõøû, áÿñ Microdon ñörôÿëÿrè áó òÿãëèäè íåúÿ áàúàrûrëàr?
70
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Áÿëëè îëóá êè, îíëàrûí áÿäÿíëÿrèíèí àëò ãèñìèíäÿ ãàrûøãàíûí êèìéÿâè òÿrêèáèíè òÿãëèä åäÿ áèëÿúÿê ìàääÿëÿr áóràõàí õöñóñè âÿçèëÿr âàr.58 Éàõøû, hå÷ “êèìéà” êÿëìÿñèíè áåëÿ åøèòìÿéÿí âàrëûã áó ãÿäÿr èíúÿ òÿãëèäè íåúÿ går÷ÿêëÿøäèrÿ áèëÿr? ®çö äÿ, Microdon ìèë÷ÿêëÿrèíèí àíúàã ñörôÿëÿrè áåëÿ áèr ãàáèëèééÿòÿ ìàëèêäèrëÿr. Îíëàrûí éåòêèí ôÿräëÿrè hàããûíäà ñ¤ç à÷äûüûìûç èøëÿrèí hå÷ áèrèíè áàúàrìûr. Áó èñÿ, ÷îõ hÿññàñ áèr ìÿñÿëÿäèr: ÿgÿr éåòêèí ôÿräëÿr îíó áàúàrìûrëàrñà, äåìÿê, ê¤rïÿëÿrÿ äÿ ¤érÿäÿ áèëìÿçëÿr. Äåìÿëè, ñörôÿëÿr äöíéàéà gÿëÿrêÿí àròûã hÿìèí òÿãëèä÷èëèê ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá îëórëàr. Ùå÷ áèr òÿñàäöô áó äÿrÿúÿäÿ ÷ÿòèí, ìörÿêÿá âÿ äîëàøûã èøëÿrè îíëàrà ¤érÿäÿ áèëìÿç. Äåìÿê, ñörôÿëÿrè Éàràäàí îíëàrû åëÿ áó úör äöíéàéà gÿòèrèr.
Îäóí÷ó ãàrûøãàëàr âÿ éàrïàã áèòëÿrè Áó àíà ãÿäÿr ãàrûøãàëàr hàããûíäà îõóäóãëàrûíûç ñèçäÿ ãàrûøãà äöíéàñû hàããûíäà öìóìè ôèêèrëÿr éàràäûá. Ôÿãÿò áó, hÿëÿ ñàäÿúÿ áàøëàíüûúäûr. xöíêè ãàrûøãàëàr äöíéàñûíà áèëìÿäèéèíèç õåéëè õöñóñèééÿòëÿrè îëàí ÷îõëó í¤âëÿr ì¤âúóääór. Áóíëàräàí áèrè äÿ áÿçÿí “ñöä÷ö ãàrûøãàëàr” àäëàíäûrûëàí “îäóí÷ó ãàrûøãà”ëàräûr. Ѥçögåäÿí ãàrûøãà úèíñè éàrïàã áèòëÿrè âàñèòÿñèëÿ éàrïàãëàräàí ñöä ÿëäÿ åäèr. Ãàrûøãàëàrëà áèòëÿr àràñûíäàêû áó áèrëèê áöòöí hÿøÿràò äöíéàñûíäàêû ÿí ìàràãëû èëèøgèëÿräÿí äÿí áèrèäèr. Ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí áèòêèëÿrÿ éårëÿøäèrèëÿí éàrïàã áèòëÿrè áèòêè ê¤êöíäÿêè øèrÿíè àõòàrûá òàïûr âÿ âöúóäóíäà òîïëàéàràã, “áàë” ä¤íäÿrèrëÿr (òÿáèè êè, ñ¤háÿò áèçèì áèëäèéèìèç áàëäàí gåòìèr). Áó “áàë”û õîøëàéàí ãàrûøãàëàr îíó éàrïàã áèòëÿrèíäÿí àëìàã ö÷öí ìàràãëû áèr éîë
71
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãàëàr áöòöí ãÿrèáÿ âÿ ìàràãëû ãàáèëèééÿòëÿrèëÿ éàíàøû, “håéâàí éåòèøäèrìÿê”ëÿ äÿ ìÿøüóë îëórëàr. Áó øÿêèëëÿräÿí g¤röíäöéö êèìè, îíëàr éàrïàã áèòëÿrèíäÿí ¤çëÿrè ö÷öí áèr ñörö éàràäûr âÿ îíóí ê¤ìÿéèëÿ ãèäà ÿëäÿ åäèrëÿr. ßâÿçèíäÿ èñÿ “ñörö”ëÿrèíÿ ÷îõ éàõøû áàõûr, ãóëëóã åäèr, äöøìÿíëÿräÿí ãîróéórëàr. Áó, hÿøÿràòëàr äöíéàñûíäàêû ÿí èëgèíú ñèìáèîç ¤ríÿêëÿrèíäÿí áèrèäèr.
òàïûáëàr. Àú ãàrûøãà éàrïàãáèòèíÿ éàõûíëàøàràã, àíòåííàëàrûéëà îíó îõøàìàüà áàøëàéûr. Áóíäàí õîøëàíàí éàrïàã áèòè êè÷èê áèr “áàë” äàìúûñû ÷ûõàràràã, ãàrûøãàéà âårèr. Ãàrûøãàëàr äà áóíóí ÿâÿçèíäÿ éàrïàã áèòëÿrèíÿ ÷îõ éàõøû áàõûrëàr.59 Ïàéûçäà ãàrûøãàëàr éàrïàã áèòëÿrèíèí éóìóròàñûíû g¤òöröá, ¤ç éóâàëàrûíäà éåòèøäèrèrëÿr. Äàhà ñîírà ê¤rïÿ éàrïàã áèòëÿrèíè ÷åøèäëè áèòêèëÿrèí ê¤êëÿrèíÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Áåëÿúÿ, áèòëÿr îràäàí øèrÿ ñîràràã, ñöä÷ö ãàrûøãàéà ñöä âårèr. Áó éåräÿ ñîróøìàã gÿrÿêäèr: éår öçöíäÿ ìèíëÿrëÿ úàíëû âàrêÿí, ãàrûøãàëàr ìÿhç éàrïàã áèòëÿrèíèí áó ¤çÿëëèéèíè hàràäàí ¤érÿíèáëÿr? Ãàrûøãàíûí éàrïàã áèòëÿrèíèí õîøóíà gÿëÿí hÿrÿêÿòè áóäór êè, îíëàrû áÿñëÿéèr, ãóëëóã åäèr; ¤ç í¤âáÿñèíäÿ äÿ áèòëÿr òàì ãàrûøãàíûí åhòèéàúûíà g¤rÿ îëór. Áóíó áèr “òÿñàäöôè òàíûøëûã” êèìè ãèéìÿòëÿíäèrìÿê ÿëáÿòòÿ, àáñórääór. Îròàäà ïëàíëû áèr óéüóíëóüóí, äîëàéûñûéëà, éàràäûëûøûí äÿëèëè âàr.
72
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãàëàrëà îròàã éàøàéàí áèòêèëÿr Øÿrãè Ùèíäèñòàíäà éàéûëìûø Nerenthes bicalcarata àäëû áèòêè ¤ç g¤âäÿñèíèí è÷èíäÿ ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíû ñàõëàéûr. Áó áèòêè åéíÿí ñöràhèéÿ áÿíçÿéèr âÿ öçÿrèíÿ ãîíàí á¤úÿêëÿrè éàõàëàéàràã, è÷èíÿ àëûá, hÿçì åäèr. Àììà ãàrûøãàëàr ñÿráÿñò øÿêèëäÿ áó áèòêèíèí éàrïàãëàrûíûí âÿ g¤âäÿñèíèí öçÿrèíäÿ gÿçÿrÿê, hÿçì åòäèéè á¤úÿêëÿrèí ãàëûãëàrûíû ñÿráÿñò øÿêèëäÿ òîïëàéà áèëèrëÿr.60 xöíêè ãàrûøãàéëà áèòêè hÿr èêèñèíÿ ôàéäàëû îëàí áèr ÿìÿêäàøëûã ãóróáëàr. Ãàrûøãàëàr áèòêè òÿrÿôèíäÿí éåéèëìÿê òÿhëöêÿñè àëòûíäà îëñàëàr äà, ÿâÿçèíäÿ ¤çëÿrèíÿ áèr åâ ãàçàíûáëàr. Áèòêèëÿr èñÿ öçÿrëÿrèíäÿêè á¤úÿê âÿ hÿøÿràò ãàëûãëàrûíäàí òÿìèçëÿíèr, hÿì÷èíèí, äöøìÿíëÿrèíäÿí ãîróíórëàr. Áó ¤ríÿê áèòêèëÿrëÿ ãàrûøãàëàr àràñûíäà îròàã éàøàìûí ÿñàñ ôîrìàñûíû g¤ñòÿrèr. Ãàrûøãàëàrëà îíëàrà åâ ñàhèáëèéè åäÿí áèòêèëÿrèí ôèçèîëîæè ãóróëóøëàrû àràëàrûíäàêû èø áèrëèéèíÿ óéüóí äöçÿíëÿíèá. Òÿêàìöë÷öëÿr îíëàrûí àràñûíäàêû ÿìÿêäàøëûüûí ìèëéîíëàrëà èë ÿrçèíäÿ éàâàø-éàâàø éàràíäûüûíû íÿ ãÿäÿr äåñÿëÿr äÿ, øöóró îëìàéàí áó èêè âàrëûüûí áèr-áèrèëÿ àíëàøàràã, “ãàrøûëûãëû ôàéäà” ñèñòåìè ãórìàëàrûíà èíàíìàã, ÿëáÿòòÿ, ìÿíòèãñèçäèr.
Øÿêèëäÿ ÿñèë “hÿøÿràò òÿëÿñè” îëàí áèr ñöràhè áèòêèñè g¤röíör. Àíúàã áó òÿëÿ áÿçè hÿøÿràòëàrû òóòìór. Ìÿñÿëÿí, äègÿr øÿêèëäÿêè ãàrûøãà ëàï ràhàòúà ñöràhè áèòêèñèëÿ éàíàøû éàøàéûrëàr. 73
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Éàõøû, áÿñ ãàrûøãàëàrû áèòêèëÿrèí öçÿrèíäÿ éàøàìàüà é¤íÿëäÿí íÿäèr? Áó, áèòêèëÿrèí áèòêèëÿrèí áóràõäûüû õöñóñè íåêòàr ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëór. Ùÿìèí íåêòàr áèr í¤â ãàrûøãàëàrû áèòêèéÿ ÷àüûràí äÿâÿòíàìÿ ôóíêñèéàñûíû éårèíÿ éåòèrèr. Áèòêèëÿr áó ìàéåëÿrèí èôràçûíû çàìàíäàí àñûëû îëàràã, òÿíçèìëÿéèrëÿr. Ìÿñÿëÿí, ãàrà gèëàñ àüàúû éàéûí èëê ö÷ hÿôòÿñèíäÿ hÿìèí ìàéåíè ÷îõ àêòèâ øÿêèëäÿ èôràç åäèr. Áó âàõò ñå÷èìèíèí òÿñàäöôè îëìàäûüû äÿãèãäèr - ìÿhç hÿìèí âàõò îòàã òûròûëû ãàrà gèëàñà çÿrÿr âårÿ áèëÿr, ãàrûøãàëàr èñÿ hÿìèí òûròûëëàrû ÷îõ àñàíëûãëà ¤ëäörÿrÿê, áèòêèíè ãîróéórëàr.61 Áóíóí à÷ûã-àøêàr áèr éàràäûëûø äÿëèëè îëäóüóíó g¤rìÿê ö÷öí ñàüëàì øöóräàí áàøãà hå÷ íÿéÿ åhòèéàú éîõäór. Àõû àüàú íåúÿ ÿí ÷îõ çÿrÿr g¤räöéö ä¤íÿìè håñàáëàéà, î ä¤íÿìäÿ ãîróíìàã ö÷öí ãàrûøãàëàrû ¤çöíÿ úÿëá åòìÿê hàããûíäà ãÿràr ÷ûõàrà, hÿìèí ãÿràrà óéüóí îëàràã êèìéÿâè òÿrêèáèíäÿ äÿéèøèêëèê åäÿ áèëÿr? Áóíëàr ãÿòèééÿí ìöìêöí îëàí èø äåéèë. Àüàúûí áåéíè éîõäór, áóíà g¤rÿ äÿ î, äöøöíÿ, ãÿràr âårÿ áèëìÿç, ¤ç êèìéÿâè òÿrêèáèíè äÿéèøìÿê èìêàíûíäà äà äåéèë. Áóíóí, òÿêàìöë÷öëÿrèí äåäèéè êèìè, òÿñàäöôëÿr ñîíóúóíäà ìöìêöí îëìàñû äà àüëàáàòàí äåéèë. xöíêè àüûëëû èøè àüûë ñàhèáëÿrè g¤rÿ áèëÿrëÿr. Àüàú èñÿ, à÷ûã -àøêàr àüûëëû âÿ ¤ë÷öëöá-áè÷èëìèø èø g¤rör. Äåìÿê, àüàúûí áó ¤çÿëëèéèíè îíà àüàúû éàràäàí Ãöââÿ âårèá. Ùÿìèí ãöââÿíèí ñàäÿúÿ àüàúû éàràòäûüûíû äöøöíìÿê äÿ äöç ÷ûõìûr, ÷öíêè g¤röíäöéö êèìè, òûròûëëàr âÿ ãàrûøãàëàr äà îíóí h¤êìöéëÿ 74
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
hÿrÿêÿò åäèrëÿr. Òÿôÿrröàòëàrà áèr àç äà äÿrèíäÿí âàrñàã, ÿñëèíäÿ hÿìèí ãöââÿíèí áöòöí òÿáèÿòÿ hàêèì îëäóüóíó, îíóí hÿr ïàr÷àñûíû àérû-àérûëûãäà, àììà áèr-áèrèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ äöçÿíëÿäèéèíè, “åêîëîæè òàràçëûã” äåäèéèìèç ãöñórñóç ñèñòåìè éàràòäûüûíûí øàhèäè îëàrûã. Áó ñûràéà gåîëîgèéàíû, àñòrîíîìèéàíû äà àròûrà áèëÿrèê, àììà hÿr éåräÿ ãàrøûëàøàúàüûìûç òàáëî åéíèäèr: ãöñórñóç äöçÿí, áèr-áèrèëÿ âÿhäÿòäÿ ÷àëûøàí ìöêÿììÿë ñèñòåìëÿr... Áó ñèñòåìëÿrèí hå÷ áèrè òÿíçèìëÿéèúè äåéèë, àììà hàìûñû áèr òÿíçèìëÿéèúèíèí âàrëûüûíà èøàrÿ åäèr. “Ùå÷ éàràäàí éàràòìàéàíà áÿíçÿéÿrìè? Ìÿgÿr äöøöíìörñöíöç?” («Íÿùë» /ñórÿñè, 17) Î hàëäà, äöçÿíëÿéèúè áöòöí êàèíàòà âàãèô âÿ hàêèì, àììà êàèíàòäàêû hÿr øåéèí õàrèúèíäÿ äóràí öñòöí âÿ ìöñòÿãèë áèr èràäÿäèr. Áóíóíëà áàüëû Ãóràíäà äåéèëèr: “Î, hÿr øåéè éàràäàí, éîõäàí âàr åäÿí âÿ hÿr øåéÿ ñórÿò âårÿí Àëëàhäûr. ßí g¤çÿë àäëàr àíúàã îíà ìÿõñóñäór. G¤éëÿräÿ âÿ éåräÿ îëàíëàrûí hàìûñû îíó òÿãäèñ åäèá, øÿíèíÿ òÿrèôëÿr äåéÿr. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò âÿ hèêìÿò ñàhèáèäèr!” («Ùÿør» ñórÿñè, 24)
Àêàñèéà àüàúû âÿ ãàrûøãàëàr Àêàñèéà àüàúëàrû òrîïèê âÿ ñóáòrîïèê á¤ëgÿëÿräÿ áèòèr âÿ òèêàíëû ãàáûãëàrûéëà äöøìÿíëÿrèíäÿí ãîróíórëàr. Àôrèêà àêàñèéàñûíäà éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âö hÿìèí òèêàíëàrû gÿìèrÿrÿê ¤çöíÿ áèr gèrèø äÿëèéè à÷ûr âÿ ñörÿêëè îëàràã àêàñèéàäà éàøàéûr. Ùÿr ãàrûøãà êîëîíèéàñû áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ àüàúûí öçÿrèíäÿ éàøàéûr âÿ àêàñèéà éàrïàãëàrûíûí íåêòàrûéëà áÿñëÿíèr. Îíëàrûí àüàúëàrûí öçÿrèíäÿ òàïäûãëàrû òûròûëëàrû âÿ äègÿr hÿøÿràòëàrû äà éåéèrëÿr. Àêàñèéàíûí g¤âäÿñèíäÿêè íåêòàr éàü âÿ çöëàëëàrëà ÷îõ çÿígèíäèr. Îíëàrû èëê äÿôÿ òÿäãèã åäÿí Òîìàñ Áåëòÿ g¤rÿ, hÿìèí íåêòàrûí éågàíÿ âÿçèôÿñè ãàrûøãàëàrû áÿñëÿìÿêäèr. Áó àüàúäà éàøàéàí ãàrûøãàëàr hÿìèí íåêòàrëà hÿì ¤çëÿrè ãèäàëàíûr, hÿì äÿ ñörôÿëÿrèíè éåòèøäèrèrëÿr.62 Áÿñ ãàrûøãàëàrà áó ãÿäÿr ôàéäà âårÿí àüàúûí îíëàräàí óìäóüó íÿäèr? Èø÷è ãàrûøãàëàr áèòêèíèí ñÿòhèíäÿ éàøàéûrëàr. Îíëàr äègÿr á¤úÿêëÿrÿ, öìóìèééÿòëÿ, úàíëûëàrà ãàrøû ÷îõ àãråññèâäèrëÿr. Áèòêèéÿ hàíñûñà áèr òÿhëöêÿ îëàrñà, äÿrhàë àüàúäàí åíÿrÿê, “äöøìÿí”è ÷îõ ïèñ øÿêèëäÿ ñàíúûrëàr. Öñòÿëèê, àêàñèéàéà áèr 75
Àêàñèéàëàrëà ãàrûøãàëàr àràñûíäàêû îròàã éàøàì úàíëûëàr àëÿìèíäÿêè áÿíçÿr ¤ríÿêëÿrèíèí áÿëêÿ äÿ, ÿí ìàràãëûñûäûr.
ìåòräÿí éàõûí ÿràçèäÿ úöúÿrÿí áöòöí áèòêèëÿrè ÷åéíÿéèá ìÿhâ åäèrëÿr. Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí éårëÿøäèéè àêàñèéàéà òîõóíàí äègÿr àüàúëàrûí áóäàãëàrûíû äà åéíè àãèáÿò g¤çëÿéèr.63 Ãûñàñû, ãàrûøãàñûç àêàñèéà àüàúëàrûíûí ãàrûøãà êîëîíèéàñûíà ìÿñêÿí âårÿí àêàñèéàëàräàí ãàò-ãàò ÷îõ çèéàí ÷ÿêäèéè ìöøàhèäÿ åäèëèá. Áèr òÿúröáÿ çàìàíû ãàrûøãàëàr hÿòòà àêàñèéàíûí ÿòràôûíäàêû 40 êâàäràòìåòrëèê ñàhÿäÿ éårëÿøÿí áöòöí çÿrÿrëè áèòêèëÿrè ìÿhâ åäèáëÿr. Áöòöí ãàrûøãà êîëîíèéàñû àêòèâ hàëäà àüàúûí öçÿrèíäÿ gÿçÿrÿê, îíó òÿìèçëÿéèr. Àràøäûrìà÷ûëàrûí ñ¤çëÿrèëÿ äåñÿê, ãàrûøãàëàr àêàñèéà òÿrÿôèíäÿí êèràéÿëÿíìèø áèr õöñóñè òÿéèíàòëû îräó êèìè ôÿàëèééÿò g¤ñòÿrèrëÿr.64 Áåëÿ áèr èøáèrëèéèíè går÷ÿêëÿøäèrÿúÿê øöór, òÿáèè êè, òÿrÿôëÿrèí hå÷ hàíñûíäà éîõäór. Äåìÿê, îíëàrû hÿr èêè òÿrÿôè éàràäàí áèr èràäÿ é¤íÿëäèr. Âÿ hÿr èêè úàíëûíûí äà éàràäàí Àëëàhäûr. 76
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
®çö ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ ÿëâårèøëè áèr áàràìà éårè îëàí áèòêèíèí öçÿrèíäÿêè ãàrûøãà. Õöñóñè äÿëèêëÿr ãàrûøãà ö÷öí “ãàïû” rîëóíó îéíàéûr.
Ãàrûøãà “îòåë”ëÿrè Áÿçè áèòêèëÿräÿ áèîëîæè äèëäÿ “domatia” àäëàíäûrûëàí îéóãëàr âàr. Îíëàr ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíà ñûüûíàúàã âårìÿêäÿí áàøãà hàíñûñà áèr ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åòìèrëÿr. Îéóãëàrûí õöñóñè äÿëèêëÿrè ãàrûøãàëàrûí îrà ràhàò gèrèá-÷ûõà áèëìÿëÿrèíè òÿìèí åäèr. È÷ÿrèäÿ èñÿ ãàrûøãàëàrûí éåéÿ áèëÿúÿéè õöñóñè ìàääÿëÿr äÿ âàr êè, áèòêè îíëàrû ¤çÿë îëàràã ãàrûøãàëàr ö÷öí hàçûrëàéûr. Áóíëàrûí ãàrøûëûüûíäà áèòêè ¤çö ö÷öí hå÷ áèr ôàéäà göäìör.65 Ãûñàñû, “domatia”-ëàr ãàrûøãàëàrûí éàøàìûíû äàâàì åòäèrìÿëÿrèíÿ éàräûì ö÷öí éàràäûëìûø âàrëûãëàräûr. Îíëàräà hÿòòà hÿràrÿò âÿ röòóáÿòèí ìèãäàrû äà ãàrûøãàëàr ö÷öí èäåàë ñÿâèééÿäÿäèr. Ãàrûøãàëàr áóràäà ¤çëÿrèíè èíñàíëàr ëöêñ îòåëäÿ îëäóãëàrû êèìè ràhàò hèññ åäèrëÿr. Áóíëàrûí òÿñàäöôÿí ãàrûøãàëàrà òàì óéüóí øÿêèëäÿ ìåéäàíà gÿëäèéè èääèà åòìÿê èñÿ ìöìêöí äåéèë. Ãàrûøãà-áèòêè ìöíàñèáÿòëÿrè éår öçöíäÿ òÿê áèr Éàràäûúû òÿrÿôèíäÿí éàràäûëàí àüûëàëìàç äÿëèëëÿräÿí ñàäÿúÿ, áèrèäèr. ®çö äÿ áó, ãàrøûëûãëû ìöíàñèáÿòäèr. Ãàrûøãàëàr òîrïàüû ãàrûøäûràràã, êàráîíëà çÿígèíëÿøìÿñèíè òÿìèí åäèr, äàhà äà ìöíáèòëÿøäèrèr, “göárÿëÿéèr”, hÿràrÿò âÿ röòóáÿòèíè òàràç ñàõëàéûrëàr. Áóíà g¤rÿ äÿ, á¤éöê ãàrûøãà éóâàëàrûíûí éàíûíäàêû áèòêè í¤âëÿrè äègÿrëÿrèëÿ ìöãàéèñÿäÿ äàhà çÿígèí îëór. 78
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Êèìéàgÿr áèòêè âÿ àçîò ãàéíàüû ãàrûøãà Philidris àäëàíàí ãàrûøãà úèíñè âÿ îíà åâ ñàhèáëèéè åäÿí Dischidia maéor àäëû áèòêè áöòöí hÿéàòëàrû áîéóíúà ñîí äÿrÿúÿ ìörÿêêÿá “êèìéÿâè èñòåhñàë”ëà ìÿøüóë îëórëàr. Áó áèòêèíèí òîrïàüà èøëÿéÿí ê¤êëÿrè îëìàäûüû ö÷öí, äègÿr áèòêèëÿrÿ äîëàíàràã éàøàéûr. Êàráîí âÿ àçîò åhòèéàúûíû ¤äÿìÿê ö÷öíñÿ ÷îõ ãÿrèáÿ áèr ìåòîäó âàr. Áó áèòêèíèí è÷èíäÿ ãàrûøãàëàrûí ê¤rïÿëÿrèíè éåòèøäèrìÿê âÿ öçâè ãûrûíòûëàrû (¤ëö ãàrûøãàëàr, á¤úÿê ïàr÷àëàrû âÿ ñ.) ñàõëàìàã ö÷öí éàràrëàíäûãëàrû õöñóñè îéóãëàr âàr. Áèòêè èñÿ áó ãûrûíòûëàräàí àçîò ìÿíáÿéè êèìè éàràrëàíûr. Áóíäàí áàøãà, éàrïàã áîøëóãëàrûíûí è÷ ñÿòhè äÿ ãàrûøãàëàrûí òÿíÿôôöñö çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõàí êàráîí äèîêñèäè ìÿíèìñÿéÿrÿê, ñó èòêèñèíèí ãàrøûñûíû àëûr.66 Ѥçögåäÿí áèòêè òrîïèê èãëèìëÿräÿ éåòèøäèéèíäÿí, áó, ÷îõ ¤íÿìëè ìÿñÿëÿäèr. xöíêè ê¤êëÿrè îëìàäûüûíäàí, îíëàr òîrïàãäàí ñó ÷ÿêÿ áèëìèrëÿr. Áåëÿúÿ, ãàrûøãàëàr àëäûãëàrû ñûüûíàúàüûí ãàrøûëûüûíäà áèòêèíèí èêè ¤íÿìëè åhòèéàúûíû ¤äÿìèø îëór.
Åâ ñàhèáèíè áÿñëÿéÿí ãàrûøãàëàr Áÿçè ãàrûøãàëàr îíëàrà åâ ñàhèáëèéè åäÿí áèòêèëÿrè áÿñëÿéèrëÿr. Ìÿñÿëÿí, Myrmecodia âÿ Íydnorhytum àäëû èêè áèòêèíèí éóìróëàrëà áÿçÿíìèø øèøêèí g¤âäÿëÿrè ãàrûøãàëàrûí
“Êràëè÷à”ëàr òÿrÿôèíäÿí áÿñëÿíÿí áèr áèòêè. Áó áèòêè åéíè çàìàíäà “êràëè÷à”ëàr ö÷öí åâ rîëóíó îéíàéûr.
79
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
éårëÿøìÿñè ö÷öí õöñóñè îòàãëàr ÿìÿëÿ gÿòèrèr. Ãàrûøãàëàr áó îéóãëàräà éàøàéûrëàr; ìàràãëûñû îäór êè, îíëàrûí ¤çëÿrèíèí éàøàäûãëàrû îòàãëàrûí äèâàrëàrû äöçgöí, éåìëÿrèíè éûüäûãëàrû îòàãëàrûí äèâàrëàrû èñÿ êÿëÿ-ê¤òöräör. Àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, hÿìèí êÿëÿ-ê¤òör äèâàrëàrûí ñÿòhè ãàrûøãàëàrûí ãèäàñûíû (ÿñàñÿí á¤úÿê ãàëûãëàrûíû) ñîrìàã ö÷öíäör, äöçgöí äèâàrëàr èñÿ áóíó åäÿ áèëìèr. Áó éîëëà hÿìèí áèòêèëÿr ãàrûøãàëàrûí gÿòèräèéè éåìëÿ ãèäàëàíûrëàr. Ãàrûøãàëàrûí îòàãëàrû íåúÿ á¤ëìÿñè âÿ ôÿrãëè ìÿãñÿäëÿrëÿ èñòèôàäÿ åòìÿñè äÿ ¤çëöéöíäÿ ÷îõ òÿÿúúöáëö îëàéäûr. Àëèìëÿr áóíóíëà áàüëû ìàràãëû áèr òÿúröáÿ êå÷èrèáëÿr. ®íúÿ ìåéâÿ ìèë÷ÿéèíèí ñörôÿñèíè ràäèîàêòèâ òÿñèrÿ ìÿróç ãîéóëìóø ìàéàéëà áÿñëÿéèá, ñîírà ãàrûøãà áèòêèñèíèí öçÿrèíÿ éårëÿøäèrèáëÿr. Ñörôÿíè òàïàí ãàrûøãàëàr îíó êÿëÿ-ê¤òör äèâàrëû îòàüà äàøûéûáëàr. Ñîíràêû hÿôòÿëÿr ÿrçèíäÿ á¤úÿê àròûãëàrûíûí áèòêè òÿrÿôèíäÿí ìÿíèìñÿíèëèá, g¤âäÿ áîéóíúà hÿr òÿrÿôÿ éàéûëìàñûíû èñáàòëàìàã ö÷öí îíóí ràäèîàêòèâëèê äÿrÿúÿñè ¤ë÷öëöá. Âÿ går÷ÿêäÿí äÿ, áÿëëè îëóá êè, êÿëÿ-ê¤òör äèâàrëàr á¤úÿê àròûãëàrûíû ñîräóüó ö÷öí, ràäèàñèéà áèòêèíèí hÿr éårèíÿ éàéûëûá.67
Ãàrà áèáÿr âÿ ãÿhâÿéè ãàrûøãà Ãàrà áèáÿr àèëÿñèíÿ ìÿíñóá îëàí Pirer àäëû áèòêèéëÿ ãàrûøãàëàr àràñûíäà ÷îõ ãÿrèáÿ öíñèééÿò âàr. Áó áèòêè Ìÿrêÿçè Àìårèêàäà òrîïèê ìåøÿëÿrèíèí ê¤ëgÿëèêëÿrèíäÿ éåòèøèr âÿ ãÿhâÿéè ãàrûøãàëàrû (Pheidole bicornis) hÿì ãèäà, hÿì äÿ ìöäàôèÿéëÿ òÿìèí åäèr. Gÿíú Pirer àüàúûíûí ñàäÿúÿ èêè, éà ö÷ á¤éöê éàrïàüû îëór. Éàrïàã äàáàíëàrûíûí (áóäàãëà éàrïàã àràñûíäàêû è÷è áîø ãîâóã) áèrèíäÿ êràëè÷à ãàrûøãà éàøàéûr. Êràëè÷à hÿëÿ õåéëè ÿââÿëäÿí Pirer òóìórúóüóíó äÿëÿrÿê, îíóí è÷èíÿ éóìóròà ãîéór. Éóìóròàëàräàí ÷ûõàí ñörôÿëÿr á¤éöäöêúÿ, òÿärèúÿí áöòöí àüàúà éàéûëàràã, îíó áöò¤âëöêäÿ “èøüàë åäèrëÿr”.68 Áó áèòêè åéíè çàìàíäà ãàrûøãàëàr ö÷öí áèr ãèäà ãàéíàüûäûr; “éàrïàã äàáàíû”íûí äàõèëè ñÿòhè ãàrûøãàëàr ö÷öí õöñóñè áèrhöúåérÿëè ãèäà “èñòåhñàë åäèr”. Îíóí áóràõäûüû éàüëàr âÿ çöëàëëàr ñÿòhäÿêè ìèêrîñêîïèê àõàúàãëàräàí ñûçäûrûëûr. Ãàrûøãàëàr äà áóíóíëà ñörôÿëÿrèíè áÿñëÿéèrëÿr.69 Ìàràãëûñû îäór êè, ãàrûøãàëàrûí áÿëêÿ äÿ hå÷ áèr hàëäà òàïà áèëìÿéÿúÿêëÿrè çÿígèí ãèääà ìàääÿëÿrèíè áèòêè ¤çö îíëàrà 80
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
òÿãäèì åäèr. Áó ãàrûøãàëàr hÿr èë îíëàrû ÿí éàõøû ãèäà âÿ ìöäàôèÿéëÿ òÿìèí åäÿí rirer àüàúëàrûíà äîüró éîë àëûr âÿ îíóí ÿí óéüóí éårèíäÿ éóâà ãórórëàr.
“Àüûëëû” àüàú Ãàrûøãàëàrû éåìëÿ òÿìèí åäÿí “rirer” áèòêèñèíèí äàhà áèr ÷îõ ìàràãëû ¤çÿëëèéè äÿ âàr: î, äègÿr áèòêèëÿräÿí ôÿrãëè îëàràã, ãàrûøãàëàr gåäÿíäÿí ñîírà ãèäà èñòåhñàëûíû äàéàíäûrûr.70
Ãàrøûëûãëû éàräûì Pirer áèòêèñèíèí éàïäûãëàrû “àëòróçèì” äåéèë. xöíêè ãàrøûëûãëû éàøàì ä¤íÿìèíäÿ ãàrûøãàëàr äà åâ ñàhèáè ö÷öí áÿñëÿéèúè ìàääÿëÿr èñòåhñàë åäèr. Îíóí g¤âäÿñèíäÿ éår àëàí ãàrûøãà ãîâóãëàrû ÷öröéÿíäÿ ìàéå àììîíéàê øÿêëèíäÿ áèòêèíèí éóìøàã è÷ òîõóìàëàrûíà hîïór. Áó ìàéå áèòêè ö÷öí ÷îõ ôàéäàëûäûr. Äègÿr òÿrÿôäÿí, ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí íÿôÿñ âårÿrêÿí èôràç åòäèéè ãàçûí òÿrêèáèíäÿêè êàráîäèîêñèä áèòêèíè äàhà äà ñàüëàìëàøäûrûr. Áóíäàí áàøãà, àïàrûëàí àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, ãàrûøãàëàr äà ¤ç í¤âáÿëÿrèíäÿ áèòêèíè ãèäàéëà òÿúhèç åäèrëÿr - îíà ìöõòÿëèô ñïîrëàr, éîñóí ïàr÷àëàrû, göâÿëÿr gÿòèrèrëÿr. Áèòêè äÿ áóííëàräàí ¤çöíÿ ëàçûì îëàí ìèíåràëëàrû àëûr.
Ñòràòåãëÿr Pheidole ãàrûøãàëàrû àäÿòÿí éàâàø-éàâàø hÿrÿêÿò åäèr âÿ hå÷ íÿéÿ höúóìà êå÷ìèrëÿr. Ôÿãÿò ¤çëÿrèíè âÿ åâ ñàhèáëÿrè rirer áèòêèñèíè ãîróìàã ö÷öí õöñóñè ñòràòågèéàëàrû âàr. ßêñÿr éàrïàã éåéÿí á¤úÿêëÿr - ìÿñÿëÿí, òûròûëëàr,éóìóròàëàrûíû áèòêèëÿräÿ éårëÿøäèrèrëÿr. Ãàrûøãàëàr èñÿ âàõò èòèrìÿäÿí áó ïîòåíñèàë òÿhëöêÿíè àràäàí ãàëäûrûrëàr. Îíëàr áèr ñààò ÿrçèíäÿ rirer éàrïàãëàrûíûí öçÿrèíäÿêè òårìèò éóìóròàëàrûíû ãåéäÿ àëûr, ñîírà èñÿ áèr-áèr òàïäàëàéûá ÿçèrëÿr. Âÿ éà, éóìóròàíû àüûçëàrûíà àëàràã, éàrïàüûí êÿíàrûíà ãÿäÿr gÿòèrèr, îràäàíñà àøàüû òóëëàéûrëàr. Àràøäûrìà÷ûëàr åêñïårèìåíò ìÿãñÿäèëÿ òårìèò éóìóròàëàrûíû ãàrûøãàëàrûí ñörôÿëÿrèëÿ åéíè “îòàã”ëàrà ãîéñàëàr äà, íÿòèúÿ ôÿrãëÿíìÿéèá - ãàrûøãàëàr gÿëÿúÿêäÿ ¤çëÿrèíÿ ïrîáëåì éàràäà áèëÿúÿê hÿr øåéè äÿrhàë óçàãëàøäûrûáëàr.71
81
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
“Èñòèëà÷û” áèòëÿr Pirer-ÿ çÿrÿr âårÿí áàøãà áèr úàíëû äà èñòèëà÷û áóüäà áèòèäèr (Ambates melanors). Áóüäà áèòè ãàrûøãàñûç áèòêèëÿrÿ höúóì ÷ÿêèá, îíëàrûí g¤âäÿñèíè è÷ÿrèäÿí éåéÿrÿê, ìÿhâ åäèrëÿr. Ôÿãÿò ÿgÿr áèòêèíèí ãàrûøãà ìöhàôèçÿ÷èëÿrè âàrñà, áó ìèêrîèñòèëà÷ûëàr åëÿ äÿ óüór ãàçàíà áèëìèrëÿr. Îíëàr g¤âäÿíèí äàõèëèíäÿ òóíåë à÷ìàüà áàøëàéàíäà ãàrûøãàëàrûí höúóìóíà ìÿróç ãàëûrëàr. Öçÿrèíäÿ éàøàäûãëàrû áèòêèíè hÿr úör “èñòèëà”äàí ìöäàôèÿ åäÿí “ñòràòåã” ãàrûøãàëàr áóíóíëà ÿñëèíäÿ hÿì äÿ åêîëîæè òàràçëûüû ãîróéórëàr. Áèòêèëÿrëÿ ãàrûøãàëàrûí áó äÿrÿúÿäÿ óéóìëó áèr îròàã éàøàìà ñàhèá îëìàëàrû ÿñëà òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åäèëÿ áèëìÿç. Îíëàr, g¤röíäöéö êèìè, áèr-áèrëÿrèíÿ òàìàìèëÿ óéüóí øÿêèëäÿ éàràäûëûáëàr. Áó á¤ëöìöí ÿââÿëèíäÿ àíîëîæè ìèñàë ÷ÿêìèøäèê: à÷àrëà îíóí à÷äûüû ãûôûë àràñûíäà éöç ôàèçëè óéüóíëóã âàrñà, áó, îíëàrûí åéíè óñòàíûí ÿëèíäÿí ÷ûõìàñûíà, éÿíè åëìëÿ éàràäûëìàñûíà äÿëàëÿò åäèr. Åéíè ìÿíòèã òÿáèÿòäÿ ràñòëàøäûüûìûç hàëëàräà äà êå÷ÿrëèäèr. Ãàrûøãàéëà áèòêè îíà g¤rÿ òàì óéóìëó øÿêèëäÿ éàøàéà áèëèrëÿr êè, áèr-áèrëÿrèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ äöçÿëäèëèáëÿr. Îíëàrûí ¤çëÿrè ìöíàñèáÿò ãórìàüû, ïëàí òóòìàüû ÿëáÿòòÿ êè, áàúàrìàçëàr. Ùÿr èêèñè îíëàrû éàràäàíûí òÿëãèíèëÿ hÿrÿêÿò åäèr âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ hÿéàòëàrûíû äàâàì åòäèrÿ áèëèrëÿr. Èíñàíëàrûí âÿçèôÿñè èñÿ áó áèëgèëè éàràäûëûø ¤ríÿéèíè g¤rìÿê îíóí ñàhèáèíè òàíûìàãäûr. Ùàëáóêè, ÷îõëàrû áóíó äöøöíìÿê èñòÿìèrëÿr. Àëëàhûí ãöñórñóç éàràòìàã èãòèäàrû âÿ göúö èñÿ àéÿëÿräÿ áåëÿ èôàäÿ îëóíóá: “Åé èíñàíëàr, [ñèçÿ] áèr ìÿñÿë ÷ÿêèëäè, îíà ãóëàã àñûí. Øöáhÿñèç êè, Àëëàhäàí ãåérè èáàäÿò åòäèéèíèç áöòëÿr ëàï hàìûñû áèr éårÿ éûüûøñàëàr áåëÿ, hå÷ áèr ìèë÷ÿê äÿ éàràäà áèëìÿçëÿr! ßgÿr ìèë÷ÿê îíëàräàí áèr øåé g¤òöröá àïàrñà, îíó ìèë÷ÿêäÿí gårè àëà áèëìÿçëÿr. Èñòÿéÿí äÿ àúèç, èñòÿíèëÿí äÿ! Ìöørèêëÿr Àëëàhû ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèrìÿäèëÿr. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh éåíèëìÿç ãöärÿò âÿ ãöââÿò ñàhèáèäèr!” («Ùÿúú» ñórÿñè, / 73-74)
82
ÌÖÄÀÔÈß Âß ÑÀÂÀØ ÒÀÊÒÈÊÀÑÛ íúÿêè ôÿñèëëÿräÿ ãàrûøãàëàrûí ñîñèàë äöçÿíëÿrèíèí ñîí äÿrÿúÿ èíêèøàô åòäèéèíè g¤räöê. Àììà áó ÷àëûøãàí, ôÿäàêàr úàíëûëàrûí áàøãà áèr õöñóñèééÿòè äÿ âàr: äöøìÿíëÿrèíÿ ãàrøû ÷îõ óüórëà ìöáàrèçÿ àïàrûr âÿ êîëíèéàíûí óüróíäà ñàâàøûrëàr. Ãàrûøãàëàrûí êè÷èêëèéè èëê áàõûøäà îíëàrûí ìöäàôèÿñèç îëäóãëàrû òÿñÿââöröíö éàràäûr. Àììà ÷îõ àñàíëûãëà òàïäàëàíûá ¤ëäöröëìÿñè ìöìêöí îëàí áó úàíëûëàr hå÷ êèìí àüëûíà áåëÿ gÿëìÿéÿí äÿrÿúÿäÿ á¤éöê èøëÿr g¤rìÿéÿ ãàäèräèrëÿr. xöíêè Àëëàh éår öçöíäÿ éàràòäûüû ìèñèëñèç åêîëîæè äöçÿíäÿ îíëàrûí äà éårèíè áÿëèrëÿéèá âÿ îíëàrû äà gÿrÿêÿí ìöäàôèÿ ìåõàíèçìëÿrèëÿ òÿúhèç åäèá. Ãàrûøãàëàr Àëëàhûí òÿëãèíèëÿ èíñàíû ìàò ãîéàí òàêòèêà âÿ ñòràòågèéàëàrûíû êîëîíèéàíû ãîróìàã âÿ ãèäà àõòàràrêÿí ãàrøûëàrûíà ÷ûõàí äöøìÿíëÿräÿí ìöäàôèÿ îëóíìàã ö÷öí èøÿ ñàëûrëàr. Îâ åòìÿê ñòràòågèéàëàrûíû èíêèøàô åòäèrÿrêÿí ¤çëÿrè äÿ áàøãàëàrûíûí îâóíà ÷åârèëìÿìÿê ö÷öí ìöáàrèçÿ àïàrûrëàr. Áó ìöáàrèçÿíèí áèr í¤âö äÿ ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí àràñûíäà gåäèr.
®
Êîëîíèéàëàràràñû ñàâàø Êîëîíèéàëàràràñû ñàâàøëàrûí ÿñàñ ñÿáÿáëÿrèíäÿí áèrè âÿ áèrèíúèñè ãèäà ãàéíàãëàrû óüróíäà ìöáàrèçÿäèr. Áó çàìàí àäÿòÿí ãèäàíû áèrèíúè òàïàí ãàrûøãà í¤âö ñàâàøäà ãàëèá gÿëèr. xöíêè îíëàr ãèäàíû ÷åârÿéÿ àëàràã, äègÿrëÿrèíèí îíäàí g¤òöröá, ÿòràôà ¤ç ãîõóëàrûíû áóràõìàñûíû ÿígÿëëÿéèrëÿr. Áóíà g¤rÿ äÿ, àrõàäà gÿëÿí êîëîíèéàíûí öçâëÿrè ãîõó âàñèòÿñèëÿ éîëäàøëàrûíà éîë g¤ñòÿrÿ áèëìèrëÿr. Éåì ãàéíàüûíà hàìûäàí ÿââÿë gÿëÿí èø÷èëÿrèí áèr ãèñìè îíó ìöhàñèrÿéÿ àëàrêÿí, äègÿr ãèñìè äÿ äÿrhàë ñàâàøà ãàòûëìàéûá, ãîõó èçè ãîéà-ãîéà éóâàëàrûíà ä¤íörëÿr. Éóâàéà âàràí êèìè áÿäÿíëÿrèíè èrÿëè-gårè hÿrÿêÿò åòäèrèá, àíòåííàëàrûíû äègÿr ãàrûøãàëàrûí àíòåííàëàrûíà òîõóíäóràràã, éóâà éîëäàøëàrûíû äóróìäàí hàëè åäèrëÿr. Íÿòèúÿäÿ ñàâàøãàí ãàrûøãàëàr äà ãèäàíû òàïàíëàrûí ê¤ìÿéèíÿ éåòèøèr.
83
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Áó, hÿëÿ àäè hàëëàräà áåëÿäèr; ãèäà ãûòëûüû éàràíàíäà èñÿ ãàrûøãàëàr ñîí äÿrÿúÿ àãråññèâ îëórëàr. Áó çàìàí èêè ãàrûøãà êîëîíèéàñû ñàâàøà gèrÿrñÿ, îíëàräàí áèrè 10-14 göí ÿrçèíäÿ äègÿrèíè òàìàìèëÿ ìÿhâ åäÿ áèëÿr. Ñàâàøûí áàøãà áèr ñÿáÿáè èñÿ áèr êîëîíèéàíûí äègÿrèíèí ÿràçèñèíÿ gèrìÿñèäèr. Ãàrûøãàíû éàøàäûãëàrû á¤ëgÿíè õöñóñè ôårîìåíëÿrëÿ èøàrÿëÿéèrëÿr. Äègÿr áèr êîëîíèéà îrà gÿëÿíäÿ ôårîìåíè äóéàràã, áàøãàñûíûí ÿràçèñèíÿ gèräèéèíè àíëàéûr âÿ é¤íöíö äÿéèøèr. ßêñ òÿãäèräÿ ñàâàø ëàáöääör. Áåëÿ hàëëàräà ìÿñÿëÿí, òîõóúó ãàrûøãàëàr õöñóñè ìàääÿ áóràõàràã, ÿí éàõûí éàrïàüà äîüró gåäèr âÿ éóâà éîëäàøëàrûíû òàïàràã, äöøìÿíèí gÿëäèéè àíëàäûrëàr. Éîëäàøëàrû äà áóíó g¤röíúÿ hÿrÿêÿòÿ gÿëèr âÿ òîïàrëàíàràã ñàâàø ìåéäàíûíà éîë àëûrëàr. Éàrûì ñààò è÷èíäÿ éöçäÿí ÷îõ ãàrûøãà ìåéäàíà éûüûøûr. Ãûñàñû, ãàrûøãà êîëîíèéàëàrû òÿáèè ñÿrhÿäëÿrè, òÿhëöêÿëÿrÿ ãàrøû göâÿíëèê ñèñòåìëÿrè âÿ áóíëàrëà éàíàøû, áöòöí êîëîíèéàíû ãîróéàúàã göúäÿ îräóëàrûéëà èíêèøàô åòìèø áèr ìöäàôèÿ ñèñòåìèíÿ ìàëèêäèrëÿr. Áåëÿ áèr ñèñòåìè ãórìàã ö÷öíñÿ îíó ïëàíëàéàí àüûë âÿ hÿìèí ïëàíû går÷ÿêëÿøäèrÿí èràäÿ gÿrÿêäèr. Ùàëáóêè, îròàäà hå÷ áèr g¤röíÿí àüûë âÿ èràäÿ ñàhèáè éîõäór. Ñèñòåì g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí áèr èràäÿ òÿrÿôèíäÿí ôîrìàëàøäûrûëûá âÿ ãàrûøãàëàrà äà åëÿ äöíéàéà gÿëäèêëÿrè èëê àíäàíúà ¤érÿäèëèá. Áàøãà ñ¤çëÿ äåñÿê, îíëàrû éàràäàí Àëëàh ìörÿêêÿá áèr ìöäàôèÿ ñèñòåìè äÿ ãóróá âÿ hÿìèí ñèñòåìè hÿéàòà êå÷èrìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí ïrîãràìû ãàrûøãàëàrà òÿëãèí åäèá. Èíäè èñÿ à÷ûã áèr éàràäûëûø ¤ríÿéè îëàí hÿìèí ñèñòåìèí äåòàëëàrûíà áàõàã.
Ìöäàôèÿ òàêòèêàñû Ìöõòÿëèô êîëîíèéàëàr àràñûíäàêû ñàâàøëàräà ãàrûøãàëàrûí èøëÿòäèêëÿrè úöráÿúör òàêòèêàëàr âàr. Îíëàräàí ÿí gåíèø éàéûëàíû ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrèíè äàhà óçóí âÿ á¤éöê g¤ñòÿrìÿéÿ ÷àëûøìàëàrûäûr. Øÿêèëëÿräÿí äÿ g¤röíäöéö êèìè, ãàrûøãàëàr àéàãëàrûíû ìöìêöí îëàí ãÿäÿr äöçÿëäÿrÿê âÿ áàøëàrûíû ãàëäûràràã, äàhà óçóí áîéëó âÿ áÿähåéáÿò g¤röíìÿéÿ ÷àëûøûrëàr.72 Îíëàrûí èøëÿòäèêëÿrè áàøãà áèr ìöäàôèÿ òàêòèêàñû èñÿ “äöøìÿíè ñàêèòëÿøäèrìÿê”äèr. Áèr ãàrûøãà í¤âö (S.Invoila) ãîâüàéà gèrÿíäÿ ãàríûíû òèòrÿäÿê õöñóñè çÿhÿr áóràõûr âÿ éàâàøúà ÷ÿíÿñèíè à÷ûr. Áó çàìàí çÿhÿräÿí ãîróíìàüà ÷àëûøàí 85
Áó øÿêèëëÿräÿ îëäóãëàrûí äàhà óçóí âÿ èrè g¤röíìÿéÿ ÷àëûøàí ãàrûøãàëàr òÿñâèr åäèëèá.
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
äöøìÿíëÿrè äÿ ÷ÿíÿëÿrèíè à÷àràã, îíóí àüçûíà áèr äàìúû øÿêÿrëè ñó àõûäûrëàr (ãàrûøãàëàrûí ãèäàíû íåúÿ ïàéëàøìàëàrûíû éàäûíûçà ñàëûí). Áó hÿrÿêÿòèí ñÿáÿáè çÿhÿr ÷ûõàràí ãàrûøãàíûí áàøûíû éåìÿêëÿ ãàòûá, ôèêrèíè éàéûíäûrìàãäûr. Ãûñàñû, ãàrøû òÿrÿôèí äèããÿòèíè áàøãà éårÿ é¤íÿëäÿrÿê, îíó ñàêèòëÿøäèrèrëÿr. ...ßëáÿòòÿ êè, ãàrûøãàëàrûí òàêòèêàëàrû áóíëàrëà éåêóíëàøìûr. Îíëàr håérÿòàìèç ôèçèêè ¤çÿëëèêëÿrè âÿ òÿëãèí îëóíàí “çÿêà”ëàrûéëà ñàâàø ìåéäàíëàrûíäà äàhà ìörÿêêÿá òàêòèêàëàr äà èøëÿäèrëÿr.
Òórøó áóràõàí ãàrûøãàëàr Ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ¤íÿìëè áèr ìöäàôèÿ òåõíèêàñû äà âöúóäëàrûíäàêû çÿhÿr êèñÿëÿrèíäÿ ëàçûì îëàíäà çÿhÿr, ëàçûì îëàíäà äà õöñóñè êèìéÿâè òórøóëàr éàràòìàëàrûäûr. Îíëàr hÿìèí çÿhÿrè äöøìÿíëÿrèíÿ ãàrøû ÷îõ áàúàrûãëà èøëÿäèrëÿr. Áó çÿhÿr hÿòòà èíñàíëàrà äà ìöÿééÿí òÿñèr g¤ñòÿrèr, áÿçèëÿrèíäÿ àëëårgèê øîê ìåéäàíà gÿòèrèr. Ãàrûøãàëàr éàràòäûãëàrû êèìéÿâè òórøóäàí äà hÿì÷èíèí åéíè äÿrÿúÿäÿ óñòàëûãëà èñòèôàäÿ åäèrëÿr. (Ãåéä åäÿê êè, “ãàrûøãà òórøóñó” àäëàíäûrûëàí êèìéÿâè ìàääÿíèí åëìè àäû Ôîrìèàò òórøóñóäór. ÍCOOÍ ôîrìóëëó òÿrêèáÿ ìàëèê êÿñêèí èéëè ìàéåäèr, øàì àüàúû âÿ gèúèòêÿí òèêàíëàrûíäà, ìåéâÿëÿräÿ, àrû âÿ ãàrûøãàíûí èôràçàòûíäà îëór. Èëê äÿôÿ 17-úè ÿñräÿ ãàrûøãàíûí èôràçàòûíäà òàïûëûá âÿ áóíà g¤rÿ äÿ ãàrûøãà òórøóñó àäëàíäûrûëûá. Ñÿíàéåäÿ ìöõòÿëèô ìÿãñÿäëÿrëÿ èøëÿäèëèr). ßgÿr òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åòñÿê, îíäà ràçûëàøìàëûéûã êè, èáòèäàè ãàrûøãàëàrûí áÿòíèíäÿ hÿìèí çÿhÿr êèñÿñè îëìàéûá, ñîíràäàí, “òàrèõè òÿêàìöë ä¤âröíäÿ” ìåéäàíà ÷ûõûá. Àììà áó, ìÿíòèãÿ çèää gÿëèr: ÷öíêè çÿhÿr ñèñòåìèíèí ÷àëûøìàñû ö÷öí hÿì çÿhÿrèí ¤çöíöí, hÿì äÿ îíó ñàõëàéàí êèñÿíèí îëìàñû gÿrÿêäèr. ®çö äÿ áó îrãàí áèr í¤â èçîëÿ îëóíìàëû, çÿhÿrèí îrãàíèçìèí äègÿr hèññÿëÿrèíÿ éàéûëìàñûíà èìêàí âårìÿìÿëèäèr. ßëàâÿ îëàràã, hÿìèí çÿhÿrè äöøìÿíëÿrèí öçÿrèíÿ ïöñêöròìÿê ö÷öí óéüóí ÿçÿëÿ ìåõàíèçìè äÿ éàràíìàëûäûr. (Ùÿòòà çÿhÿrèí ãàrûí á¤ëgÿñèíäÿí ÷ûõìàñûíû àñàíëàøäûrìàã ö÷öí îràíûí ràhàò ä¤íìÿñèíè òÿìèí åäÿí õöñóñè ìàéåëÿr äÿ èôràç îëóíór êè, áóíëàr ãàrûí ÿçÿëÿëÿrèíè “éàüëàéûrëàr”.) Áöòöí áóíëàr òÿêàìöë ä¤ârö ÷ÿr÷èâÿñèíäÿ éàâàø-éàâàø èíêèøàô åäÿ áèëìÿçëÿr. xöíêè òÿê áèr
87
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
åëåìåíòèí, îrãàíûí ÿêñèê îëìàñû äà ñèñòåìè èøëÿìÿéÿ ãîéìàç âÿ ãàrûøãàíûí ¤ëöìöíÿ éîë à÷àr. Îíà g¤rÿ äÿ, ìÿñÿëÿíèí àíúàã áèr à÷ìàñû âàr: áó êèìéÿâè ìöäàôèÿ ñèñòåìè ãàrûøãàäà åëÿ ëàï ÿââÿëäÿí ì¤âúóä îëóá, òÿärèúÿí éàràíìàéûá. Áó èñÿ îròàäà áèr åëìè ïëàíëàøäûrìàíûí îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèr. Ùÿëÿ çÿhÿrè èøëÿòìÿëÿrè áèr éàíà ãàëñûí, ãàrûøãàëàr îrãàíèçìëÿrèíÿ hå÷ áèr çÿrÿr âårìÿäÿí îíó éàràòìàüû íåúÿ ¤érÿíèáëÿr? Òÿêàìöë÷öëÿr áó ñóàëà hå÷ úör úàâàá âårÿ áèëìèrëÿr. Úàâàá èñÿ ÷îõ à÷ûãäûr: òÿáèÿòäÿêè áöòöí âàrëûãëàr êèìè, ãàrûøãàëàr äà ãöñórñóç ñèñòåìëÿrèëÿ áèr àíäà éàràäûëûáëàr. Îíëàrûí âöúóäóíäàêû çÿhÿr èñòåhñàëû ñõåìèíè ãóràí äà, áóíó íåúÿ èøëÿòìÿéè ãàrûøãàëàrà òÿëãèí åäÿí äÿ Àëÿìëÿrèí Rÿááè îëàí Àëëàhäûr.
Ñàéìàüû áàúàràí ãàrûøãàëàr Êè÷èê áèr ãàrûøãà äöøìÿíèí göúöíö íåúÿ àíëàéûá äÿéÿrëÿíäèrÿ áèëèr? Àõû áóíóí ö÷öí rèéàçè áèëgèëÿr ëàçûìäûr?.. ...Áÿëëè îëóá êè, ãàrûøãàëàr àëèìëÿrèí hÿëÿ äÿ àíëàéà áèëìÿäèêëÿrè áèr ìåòîäëà ñàéìàüû áàúàrûrëàr. ßgÿr ¤ç éîëäàøëàrû äöøìÿíäÿí äàhà ÷îõäórñà, äÿrhàë göúëö höúóìà êå÷èrëÿr. ßêñ òÿãäèräÿ èñÿ gårè ÷ÿêèëèrëÿr. Áóíäàí áàøãà, ãàrûøãàëàr äöøìÿíëÿrèíè á¤éöê-êè÷èêëèéèíÿ g¤rÿ äÿ ôÿrãëÿíäèrÿrÿê, îíëàrà ãàrøû àérû-àérû òàêòèêàëàräàí éàràrëàíûrëàr.73
Éårèéÿí áîìáàëàr Ãàrûøãàëàrûí èøëÿòäèéè òàêòèêàëàräàí áèrè äÿ ëàçûì îëàíäà êîëîíèéàëàrûíû ãîróìàã óüróíäà èíòèhàrà gåäÿrÿê, äöøìÿíëÿrèíÿ çÿrÿr âårìÿéÿ ÷àëûøìàãäûr. Éÿíè ãàrûøãàëàr äà “êàìèêàäçå”ëèê åäèrëÿr. Îíëàrûí ÷îõó áóíà ÷îõ úÿñàrÿòëÿ gåäèr. Ôÿãÿò Ìàëàéçèéà ìåøÿëÿrèíäÿ éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âö (Saundersi camronotus) áó áàõûìäàí äàhà ÷îõ ìàràã äîüórór. 1970-úè èëëÿräÿ àràøäûrìà àïàràí èêè åíòîìîëîã áó ãàrûøãàëàrûí àíàòîìèéàëàrû âÿ äàâràíûøëàrû áàõûìûíäàí áèr í¤â “éårèéÿí áîìáà” îëäóãëàrûíû öçÿ ÷ûõàrûáëàr. Áåëÿ êè, ãàrûøãàíûí ÷ÿíÿñèíäÿí âöúóäóíóí àrõàñûíà ãÿäÿr çÿhÿrëÿ äîëó èêè á¤éöê âÿçè óçàíûr. Ìöúàäèëÿ çàìàíû ãàrûøãà äöøìÿí òÿrÿôèíäÿí ñÿrò øÿêèëäÿ ñûõûøäûrûëàrñà, ãàrûí ÿçÿëÿëÿrèíè øèääÿòëÿ gÿrÿrÿê âÿçèíè ïàròëàäûr âÿ çÿhÿrè äöøìÿíèí öçÿrèíÿ ïöñêöräör.74 88
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãàëàrûí áó ôÿäàêàrëûüû ÿëáÿòòÿ êè, íÿ òÿáèè ñå÷èìëÿ, íÿ äÿ òÿêàìöëöí äègÿr ìåõàíèçìëÿrèëÿ èçàh îëóíà áèëìÿç. Áó ôÿäàêàrëûüû åäÿí ìöÿééÿí àüûë, òÿhñèë, äóéüó âÿ âèúäàí ñàhèáè îëàí èíñàí äåéèë, ãàrûøãàäûr. Ùÿòòà ãàrûøãàëàrûí ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿrÿ óüràäûüûíû äöøöíñÿê áåëÿ (hàëáóêè, îíëàrûí 80 ìèëéîí èë ÿrçèíäÿ hå÷ áèr äÿéèøèêëèéÿ óüràìàìàëàrû ôàêòäûr), éåíÿ äÿ hå÷ áèr äÿéèøìÿ ãàrûøãàéà áó õöñóñèééÿòè ãàçàíäûrà áèëìÿçäè. Ùå÷ áèr ìóòàñèéà áó úàíëûíû ãÿôèëäÿí äöøöíÿí, ãÿràr âårÿí, hèññ åäÿí âàrëûüà ÷åâèrÿ áèëìÿç. Ùÿòòà òÿêàìöë÷öëÿrÿ áèr àç äà göçÿøòÿ gåäèá, ëàï håñàá åòñÿê äÿ êè, hà÷àíñà hàíñûñà ãàrûøãà áåëÿ ôÿäàêàrëûã åäèá, éåíÿ äÿ îíóí áó úÿhÿòèíè gåíëÿrëÿ gÿëÿúÿê íÿñèëëÿrÿ ¤òörìÿñè èìêàíñûç îëàúàãäû - àõû ¤ëö ãàrûøãà íÿñèë âårÿ áèëìÿç!
“Ãóëäàr” ãàrûøãàëàr Êèìéÿâè ñèãíàëëàrûí ãàrûøãàëàrûí òîïëóì éàøàìëàrûíà òÿñèrè áàõûìûíäàí Formica subintegra âÿ Formica subserica (ãóëäàr ãàrûøãà) úèíñëÿrè àràñûíäàêû ìöíàñèáÿò ÷îõ äèããÿò÷ÿêèúèäèr. Áó ìöíàñèáÿòëÿr çàìàíû ìåéäàíà ÷ûõàí “ãóëäàrëûã” èñÿ ãàrûøãàëàrûí ñàâàø òàêòèêàëàrû àràñûíäà ÿí ìàràãëûñû ñàéûëà áèëÿr.75 Áÿçÿí áèr êîëîíèéàíûí ÿñgÿrëÿrè äègÿr êîëîíèéàíû ràhàòúà ÿçÿ áèëÿúÿêëÿrèíè ôÿrã åäÿrëÿrñÿ, “ãóë îâó”íà gèrèøèrëÿr. Îíëàr hÿìèí êîëîíèéàíûí éóâàñûíû èøüàë åäèr, êràëè÷àíû ¤ëäörör âÿ íåêòàr äîëó “áàë êöïëÿrè”íè - éÿíè áÿäÿíëÿrèíè íåêòàrëà äîëäóróá øèøèräÿí ãàrûøãàëàrû ãÿíèìÿò êèìè ÿëÿ êå÷èrèrëÿr. ßí ãÿrèáÿñè èñÿ áàëàúà ãàrûøãà ñörôÿëÿrèíè îüórëàìàëàrûäûr. Áó ãàrûøãàëàr áèr ìöäÿò ñîírà á¤éöéÿrÿê, èñòèëà÷û êîëîíèéà ö÷öí éåìÿê àràéàí, ñàõëàéàí, êràëè÷àéà ãóëëóã åäÿí “ê¤ëÿ”éÿ ÷åârèëèrëÿr. Áÿñ Formica subintegra ãàrøû êîëîíèéàéà höúóì åäÿíäÿ éóìóròà âÿ ñörôÿëÿrè íåúÿ ìàíåÿñèç îüórëàéà áèëèrëÿr? Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, îíëàr rÿãèáèí éóâàñûíà gèrÿíäÿ õöñóñè áèr ôårîìåí èôràç åäèrëÿr; áó ôårîìåí rÿãèáè òÿøâèøÿ ñàëûr âÿ îíëàr ê¤rïÿëÿrèíè õèëàñ åòìÿê ÿâÿçèíÿ âóríóõìàéà äöøör, îrà-áórà ãà÷ûá, äàüûëûøûrëàr. Áÿëëè îëäóüó êèìè, hÿr ãàrûøãà í¤âö àérû-àérû ôårîìåíëÿr áóràõûr. Áó ôårîìåíëÿr ãàrûøãàëàr ö÷öí ñÿrhÿäè ìöÿééÿíëÿøäèrìÿê, äöøìÿíèí éårèíè âÿ ñàéûíû õÿáÿrëÿìÿê, höúóìà êå÷ìÿê, hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿê êèìè ìöõòÿëèô ìÿíàëàr âårèr. Àììà áóràäà ÷îõ ìàràãëû áèr ìÿñÿëÿ âàr - áåëÿ êè, hàããûíäà ñ¤ç à÷äûüûìûç Formica subintegra ãàrûøãàëàrû, 89
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
g¤röíäöéö êèìè, rÿãèáèí òÿøâèø âÿ hÿéÿúàí ñèãíàëëàrûíû íåúÿ âårìÿñèíÿ áÿëÿääèr, ¤çö äÿ íÿèíêè áÿëÿääèr, hÿòòà áóíó éàìñûëûéà äà áèëèr. Íÿòèúÿäÿ rÿãèáèíè òÿøâèøÿ âÿ hÿéÿúàíà ñàëàràã, íèçàìûíû ïîçór, òÿøâèø è÷èíäÿ ãà÷ìàüà âàäàr åäèr. Éÿíè ÷îõ àüûëëû áèr òàêòèêà èøëÿäÿrÿê, äöøìÿíèí ìöäàôèÿ ñèñòåìèíè è÷äÿí ÷¤êäörörëÿr. G¤röíäöéö êèìè, îròàäà ñîí äÿrÿúÿ óñòàëûãëà hàçûrëàíìûø áèr ñàâàø òàêòèêàñû âàr. Öñòÿgÿë, ãàrûøãàëàr ëàï äöíéàéà gÿëÿíäÿí hÿìèí òàêòèêàíûí òÿòáèãè ö÷öí gÿrÿêÿí êèìéÿâè âàñèòÿëÿrÿ âÿ óéüóí áèëèéÿ ñàhèáäèrëÿr. Áÿçè ãàrûøãà úèíñëÿrè èñÿ áöòöí èøëÿrè ê¤ëÿëÿrèíÿ g¤räörörëÿr. Ìÿñÿëÿí, ãûrìûçû Àìàçîí ãàrûøãàñû (Polyergus) áóíà áèr ìèñàëäûr. Àìàçîí ãàrûøãàëàrûíûí hàìûñû “ÿñgÿr”äèrëÿr. Ñàâàøìàã ö÷öí éàràäûëìûø á¤éöê, êÿñêèí ÷ÿíÿ ñöìöêëÿrè âàr. Íÿ ãèäà òîïëàìàüû, íÿ äÿ ê¤rïÿëÿrèíÿ áàõìàüû áàúàrûrëàr. Îíëàr áÿçè êè÷èê ãàrà ãàrûøãà í¤âëÿrèíèí éóâàëàrûíà höúóì åäèr, éóìóròà âÿ ñörôÿëÿrèíè ÿëÿ êå÷èrèrëÿr. Îíëàr èñÿ gÿëÿúÿêäÿ éåòêèí ãàrûøãàéà ÷åârèëÿrÿê, Àìàçîí ãàrûøãàëàrûíûí áöòöí èøëÿrèíè g¤rör, hÿìèøÿëèê îíëàrûí êàëîíèéàñûíäà éàøàéûrëàr. Àìàçîí ãàrûøãàëàrû hÿòòà ê¤÷ åäÿíäÿ áåëÿ hÿr øåéè ê¤ëÿëÿrèíÿ äàøûäûrëàr. Íÿòèúÿäÿ îíëàrûí ê¤÷ö ÷îõ ñörÿòëÿ áàø âårèr.76
Ãóëäàr ãàrûøãàëàrûí ÿí ÿñàñ ¤çÿëëèéè ñàâàøäûãëàrû êîëîíèéàíûí ñörôÿëÿrèíè îüórëàìàã âÿ îíëàrû ¤ç êîëîíèéàëàrû ö÷öí “ãóë”à ÷åâèrìÿêäèr. Øÿêèëäÿ rÿãèá êîëîíèéàíûí ñörôÿñèíè ãà÷ûràí áèr ãàrûøãà g¤röíör.
90
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãóëäàr ãàrûøãàëàrûí rÿãèá êîëîíèéàäàí îüórëàäûãëàrû éàëíûç ñörôÿëÿr äåéèë. Îíëàrûí rÿãèáèí “áàë êöïÿëÿrè”íè äÿ îüórëàéàràã, ¤ç éóâàëàrûíà gÿòèrèrëÿr.
91
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãàëàr èç áóràõìà ãàáèëèééÿòëÿrè ñàéÿñèíäÿ hÿòòà ÷îõ á¤éöê úàíëûëàräàí äà ìöäàôèÿ îëóíà áèëèrëÿr. Ãàrûøãàëàrûí “Éóñèô á¤úÿéè” èëÿ ìöáàrèçÿñè áóíà ÷îõ g¤çÿë áèr ìèñàëäûr. Îíó g¤rÿí ãàrûøãàëàr èç áóràõìà ìåòîäó ñàéÿñèíäÿ áèr àràéà òîïëàíàràã, áèrëèêäÿ á¤úÿéÿ höúóì ÷ÿêèr âÿ îíó ¤ëäörörëÿr. Áàøãà áèr ìèñàë äà g¤ñòÿrìÿê îëàr: êîëîíèéàíûí hàíñûñà áèr öçâöíÿ höúóì åäÿí òûròûëû, - hÿòòà ¤çëÿrèíäÿí ÷îõ á¤éöê îëñà äà,- åéíè ìåòîäëà ìÿhâ åäèrëÿr. Áèr úàíëûíûí ¤ç hÿéàòûíû ãîróìàã âÿ éà ãèäàëàíìàã ö÷öí áàøãà áèrèíÿ höúóì åòìÿñè íîrìàë ãàrøûëàíà áèëÿr. Àììà áèr úàíëû äöøìÿíëÿrèíÿ ãàrøû ñàâàøàrêÿí hÿìúèíñëÿrèëÿ áèrgÿ hÿrÿêÿò åäèrñÿ âÿ áó ñàâàø çàìàíû èøëÿòäèêëÿrè òàêòèêàíû áèrgÿ áÿëèrëÿéèrëÿrñÿ, áó, àròûã äöøöíöëÿñè ìÿñÿëÿäèr. xöíêè òàêòèêà ìöÿééÿíëÿøäèrìÿê âÿ áó òàêòèêàéà óéüóí îëàràã èíòèçàìëà ñàâàøìàã ö÷öí öíñèééÿò ñèñòåìè ãórìàã àíúàã àüûë, ïëàíëàìà âÿ ìöhàêèìÿ íÿòèúÿñèíäÿ ìöìêöí îëà áèëÿr. Ìÿñÿëÿí, ìöàñèr ñàâàø òàêòèêà âÿ ñòràòågèéàëàrû áÿøÿrèééÿòèí óçóí ñörÿí âÿ ÷îõ áàhà áàøà gÿëÿí “òÿúröáÿëÿrè” íÿòèúÿñèíäÿ ôîrìàëàøûá. ßñgÿrëÿr îíó ¤érÿíìÿê ö÷öí õöñóñè hÿráè ìÿêòÿáëÿr êå÷èrëÿr. Åéíè çàìàíäà, ñàâàø çàìàíû hÿìèí ñòràòågèéàíûí òÿòáèã îëóíìàñû ö÷öí õöñóñè ràáèòÿ ñèñòåìèíÿ äÿ åhòèéàú âàr. Àíúàã êèòàáûí ¤íúÿêè á¤ëöìëÿrèíäÿ hàããûíäà äàíûøäûüûìûç êèìéÿâè öíñèééÿò ñèñòåìè âàñèòÿñèëÿ höúóì òàêòèêàñûíû ìöÿééÿíëÿøäèrÿí, äöøìÿíÿ áèrgÿ höúóìà êå÷ÿí, ëàçûì gÿëÿrñÿ, ¤çöíö ôÿäà åòìÿêäÿí áåëÿ ÷ÿêèíìÿéÿí “ÿñgÿr”ëÿr òÿáèè êè, íÿ hÿráè ìÿêòÿá êå÷èáëÿr, íÿ äÿ hàíñûñà hÿráè áèëèéÿ ñàhèáäèrëÿr. Îíëàr âór-òóò áèr íå÷ÿ ìèëëèìåòr áîéóíäà, äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòè îëìàéàí úàíëûëàräûr.
ÊÀÌÓÔËÉÀÆ ÓÑÒÀËÀRÛ “Basiceros” úèíñèíäÿí îëàí ãàrûøãàëàrûí ãÿrèáÿ áèr ñèrrè ñîí âàõòëàrà ãÿäÿr à÷ûëìàìûøäû. Áåëÿ êè, áèr äÿôÿ hÿìèí ãàrûøãàëàrëà ràñòëàøàí àràøäûrìà÷ûëàr îíëàrû äàhà g¤rÿ áèëìÿéèáëÿr. Áó ñÿáÿáäÿí hÿòòà àç ãàëà îíó ê¤êö êÿñèëìÿêäÿ îëàí íàäèr í¤â håñàá åäÿúÿêäèëÿr. Àììà 1985-úè èëäÿ áèr àràøäûrìà÷û áó ãàrûøãàëàrûí ñèrrèíè à÷àràã, îíëàrûí hå÷ äÿ “íàäèr í¤â” îëìàäûüûíû ñöáóòà éåòèräè. Ëà Ñåëâà àäëû hÿìèí àràøäûrìà÷û Basiceros úèíñëè ãàrûøãàëàrû hÿòòà “ìàhèr ôîêóñ÷ó” àäëàíäûrìûøäû. xöíêè îíëàr èñòÿäèêëÿrè çàìàí “g¤röíìÿç” îëà áèëèräèëÿr. Éàõøû, áÿñ áó ãàrûøãàëàrû “g¤röíìÿç” åäÿí íÿ èäè? 92
Áó øÿêèëäÿ ãàrûøãà äöíéàñûíûí “êàìóôëéàæ óñòàëàrû” g¤röíör. “Basiceros” úèíñëè áó ãàrûøãàëàrûí áÿäÿíèíäÿêè òöêëÿrèí óúó ÷ÿígÿëÿ áÿíçÿéèr. Îíóí ñàéÿñèíäÿ, äöøäöêëÿrè ìöhèòäÿí ÿñëà ôÿrãëÿíìèrëÿr.
Basiceros-ëàrûí äègÿr ãàrûøãà úèíñëÿrèíäÿí ôÿrãè îíäàäûr êè, âöúóäëàrû èêèãàò âÿ hà÷à óúëó òöêëÿrëÿ ¤ròöëöäör. Îíëàr òîrïàãäà éårèéÿrêÿí áó òöêëÿr òîç-òîrïàüû ¤çöíÿ ÷ÿêèr. Áóíà g¤rÿ äÿ, îëäóãëàrû ìöhèòèí rÿígèíè àëûrëàr. Êÿíàräàí áàõàíäà îíëàrû ñå÷ìÿê ñàäÿúÿ îëàràã, ìöìêöí äåéèë. Àíúàã éårèìÿéÿ áàøëàéàíäà çîrëà ôÿrã åòìÿê îëór êè, áóíëàr ãàrûøãàëàräûr. Áó éîëëà îíëàr ãóø, êÿròÿíêÿëÿ, hÿòòà èíñàí g¤çöíäÿí ÷îõ ìÿhàrÿòëÿ éàéûíà áèëèrëÿr. Ãåéä åäÿê êè, Basiceros-ëàr íÿäÿíñÿ hörêÿíäÿ óçóí ìöääÿò éårëÿrèíäÿ hÿrÿêÿòñèç ãàëàràã, “g¤röíìÿç” îëórëàr.77 Áó ãàrûøãà í¤âöíöí èøëÿòäèéè “êàìóôëéàæ òåõíèêàñû” går÷ÿêäÿí äÿ, ÷îõ ìàràãëûäûr. xöíêè ãàrûøãàíûí hÿì ¤çöíöí, hÿì äÿ éårëÿøäèéè ìöhèòèí áöòöí ôèçèîëîæè ¤çÿëëèêëÿrèíè íÿçÿrÿ àëàràã, ¤çöíÿ óéüóí “êàìóôëéàæ êîñòéóìó” äöçÿëòìÿñè ìöìêöí äåéèë. Äåìÿê, áöòöí áó õöñóñèéÿòëÿrè (âöúóäóíóí ñûõ òöêëÿrëÿ ¤ròöëìÿñè, äègÿr ãàrûøãàëàräàí ôÿrãëè îëàràã, òåç-òåç òÿìèçëÿíìÿñè âÿ ÷îõ éàâàø hÿrÿêÿò åòìÿñè) ¤íúÿäÿí ìöÿééÿíëÿøèá âÿ ãàrûøãàíûí ¤çöéëÿ áèr âàõòäà äöíéàéà gÿëèá. Áó ìÿãàìäà á¤éöê áèr går÷ÿêëÿ öç-öçÿ gÿëèrèê: äåìÿê, äègÿr úàíëûëàr êèìè, áó ãàrûøãà í¤âöíöí äÿ áöòöí ¤çÿëëèêëÿrèíè Àëëàh éàràäûá âÿ áó âàrëûãëàr Rÿááèìèçèí ìèñèëñèç éàràäàí îëìàñûíû áèr äàhà g¤çëÿrèìèç ¤íöíÿ ñÿrèr.
93
ÍßÑËÈÍ ÄÀÂÀÌÛ àrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí á¤éöê áèr ãèñìè äèøè ãàrûøãàëàräàí èáàrÿòäèr. Årêÿê ãàrûøãàëàrûí ¤ìrö îíëàrà íèñáÿòÿí, ÷îõ ãûñà îëór. Áåëÿ êè, årêÿêëÿrèí éågàíÿ âÿçèôÿñè éåòêèíëÿøÿíäÿí ñîírà gÿíú êràëè÷àéëà úöòëÿøìÿêäèr. Îíëàr úöòëÿøìÿäÿí àç ñîírà ¤ëörëÿr. Áöòöí èø÷è ãàrûøãàëàr äèøèäèr. Ãûñàñû, áöòöí ãàrûøãà òîïëóìëàrû ÿñëèíäÿ áèr í¤â àíà-ãûç äöíéàñû êèìèäèr. Ãóràíäà ãàrûøãàëàrûí ÿñàñÿí äèøè îëìàëàrû âÿ áèr òîïëóì hàëûíäà éàøàìàëàrûíà èíñàíëàrûí áó går÷ÿéè êÿøô åòìÿñèíäÿí ìèíëÿrëÿ èë ¤íúÿ äèããÿò ÷ÿêèëèá. Áèr àéÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí îräóñó òÿrÿôèíäÿí ÿçèëìÿìÿê ö÷öí áèr-áèrèíÿ õÿáÿräàrëûã åäÿí ãàrûøãàëàräàí áåëÿ ñ¤ç à÷ûëûr: “Íÿhàéÿò, îíëàr gÿëèá ãàrûøãà âàäèñèíÿ ÷àòàíäà áèr äèøè ãàrûøãà äåäè: “Åé ãàrûøãàëàr! Éóâàëàrûíûçà gèrèí êè, Ñöëåéìàí âÿ îräóñó ¤çëÿrè äÿ áèëìÿäÿí ñèçè áàñûá ÿçìÿñèíëÿr” («Íÿìë» ñórÿñè, / 18) Ãàrûøãàëàrûí ñàéû íÿ ãÿäÿr ÷îõ îëórñà-îëñóí, îíëàr óéóìëó áèr òîïëóìäórëàr. Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäà áó òîïëóì éàøàìûíûí áöòöí ìÿrhÿëÿëÿrèíè g¤rìÿê ìöìêöíäör. Îíëàr ñîí äÿrÿúÿ á¤éöê ôÿäàêàrëûãëà ¤ç êîëîíèéàëàrûíà áàüëûäûrëàr. Ùàìûñû áèr îrãàíèçì êèìèäèrëÿr âÿ òÿê ìÿãñÿäëÿrè äÿ áó îrãàíèçìè éàøàòìàãäûr. Êîëîíèéàíûí óüróíäà ëàçûì îëàrñà, ¤ëöìÿ äÿ gåäèrëÿr. Áóíóíëà áàüëû ÿí g¤çÿë ¤ríÿêëÿräÿí áèrè äÿ úöòëÿøìÿ ó÷óøóíäàí ñîírà årêÿê ãàrûøãàëàrûí áàøûíà gÿëÿíëÿräèr.
Ã
Íÿñëèí äàâàìû óüróíäà ¤ëìÿê!.. Ãàrûøãàëàrûí úöòëÿøìÿñè ÿìÿëëè-áàøëû áèr ìÿràñèìÿ áÿíçÿéèr. Îíëàrûí ÷îõó hàâàäà úöòëÿøèrëÿr. Årêÿêëÿr ¤íúÿäÿí ìÿràñèì éårèíÿ gÿëÿrÿê, gÿíú êràëè÷àíû g¤çëÿéèr. Áèr äèøè éårÿ ãîíàr-ãîíìàç (úöòëÿøìÿäÿí ¤íúÿ äèøè äÿ ãàíàäëàíûr), 5-6 årêÿê ãàrûøãà êràëè÷àíûí ÿòràôûíäà éàrûøà áàøëàéûrëàr. Äèøè éåòÿrèíúÿ ñïårìà àëàíäà òèòrÿéèø âàñèòÿñèëÿ õöñóñè ñèãíàëëàr âårèr. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ årêÿê îíóí àérûëìàüà hàçûr îëäóüóíó àíëàéûr. Úöòëÿøìÿäÿí áèr ìöääÿò ñîírà årêÿê ãàrûøãà ¤ëör.78 Áó ôÿäàêàrëûüû èçàh åòìÿê äîüróäàí äà, ÷îõ ÷ÿòèíäèr. Årêÿê ãàrûøãàëàrûí ¤ëöìö g¤çÿ àëàràã, íÿñëèí äàâàìû ö÷öí úöòëÿøìÿ ó÷óøóíà ÷ûõìàñû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ hå÷ úör èçàh îëóíà
94
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
áèëìÿç. xöíêè òÿêàìöë òÿëèìèíèí òÿìÿë ìÿíòèãèíÿ g¤rÿ, hÿr úàíëû éàëíûç ¤ç hÿéàòû óüróíäà ÷àrïûøûr. Ùàëáóêè, ìèëéîíëàrëà èëäèr, ñîíóúäà ¤ëöì ãà÷ûëìàç îëäóüó hàëäà, årêÿê ãàrûøãàëàr éåíÿ äÿ äèøèëÿrè ä¤ëëÿíäèrìÿêäÿäèrëÿr. Áó ôÿäàêàrëûüû àíúàã årêÿê ãàrûøãàëàrûí îíëàrû éàràäàí èëàhè òÿëãèíëÿ hÿrÿêÿò åòìÿëÿrèëÿ èçàh åòìÿê ìöìêöíäör. Òÿêàìöë òÿëèìèíèí ÿñàñ ïrèíñèïëÿrèíÿ g¤rÿ, òàì òÿrñèíÿ, årêÿê ãàrûøãàëàr áó ñèñòåìè äÿéèøìÿê ö÷öí ìèëéîí èëëÿr áîéóíúà ÷àëûøìàëûéäûëàr. Áó èñÿ ãàrûøãà íÿñëèíèí òöêÿíìÿñè äåìÿê îëàräû. Àììà g¤röíäöéö êèìè, göíöìöçäÿ äÿ éöç ìèíëÿrëÿ öçâö îëàí êîëîíèéàëàräà ìèíëÿrëÿ ãàrûøãà í¤âö éàøàéûr. Âÿ hå÷ âàõò hå÷ áèr årêÿê ãàrûøãà ¤çö ö÷öí ¤ëöì äåìÿê îëàí úöòëÿøìÿäÿí ãà÷ìàéûá, ãà÷ìûr, ãà÷ìàéàúàã äà.
Òîéäàí ñîírà... Äèøè ãàrûøãà úöòëÿøìÿäÿí ñîírà óéüóí áèr éóâà àràéûr âÿ òàïàíäà îrà gèrÿrÿê, ãàíàäëàrûíû ñàëûr. Äàhà ñîírà gèrèøè ãàïàäàràã hÿôòÿëÿrëÿ, áÿçÿíñÿ àéëàrëà òÿêáàøûíà îràäà ãàëûr, èëê éóìóròàëàrûíû ãîéór (Áó ìöääÿò ÿrçèíäÿ ãàíàäëàrûíû éåéÿrÿê éàøàéûr). Èëê éóìóròàëàräàí ÷ûõàí ñörôÿëÿrè èñÿ ¤ç îrãàíèçìèíèí åhòèéàòëàrûéëà áÿñëÿéèr. Áó óçóí âÿ àüûr çÿhìÿò ÿñèë ôÿäàêàrëûã ¤ríÿéèäèr. Âÿ áóíóí ãàrøûëûüûíäà êràëè÷à hÿéàòûíûí ñîíràêû ãèñìèíäÿ èø÷è ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí áÿñëÿíèëèr. ...Ãèäà åhòèéàòû ìÿhäóä îëäóüóíäàí, ãàrûøãàëàrûí éåíè êîëîíèéàñû ñàéúà ÷îõ êè÷èêäèr. Îíóí öçâëÿrè ÿñàñÿí êîëîíèéàíûí èëê èø÷èëÿrè îëór âÿ ¤çëÿrèíäÿí ñîírà gÿëÿí íÿñëÿ äÿ åéíè ôÿäàêàrëûãëà áàõûrëàr. Íÿòèúÿäÿ éåíè íÿñèë ãàrûøãàëàrû ñörÿòëÿ àròûá-÷îõàëìàüà âÿ ãöââÿòëÿíìÿéÿ áàøëàéûr.
“Ñïårìà áàíêëàrû”íûí èëê ãóróúóëàrû Áèr ãÿäÿr ¤íúÿ äåäèéèìèç êèìè, årêÿê ãàrûøãàëàrûí ¤ìrö åëÿ äÿ óçóí äåéèë. Îíëàr úöòëÿøìÿ ó÷óøóíäàí áèr íå÷ÿ ñààò (áÿçè hàëëàräà áó ìöääÿò áèr íå÷ÿ göíÿ ãÿäÿr äÿ óçàíà áèëèr) ¤ëörëÿr. Àíúàã ñîí äÿrÿúÿ ìàràãëûäûr êè, ¤ëöìö g¤çÿ àëàràã úöòëÿøìÿ ó÷óøóíà ÷ûõàí hÿr áèr årêÿê ¤çöíäÿí èëëÿr ñîírà äîüóëàúàã áàëàëàrû ö÷öí äÿ ñïårìà åhòèéàòû ãîéóá gåäèr. Áÿñ áó ñïårìàëàr íÿéèí ñàéÿñèíäÿ úàíëû ãàëûr âÿ óçóí èëëÿr áîéóíúà éóìóròàëàrû ä¤ëëÿéÿrÿê, éåíè ãàrûøãàëàr äöíéàéà gÿòèrèr? 95
Úöòëÿøìÿ ó÷óøó ÿñàíàñûíäàêû ãàrûøãàëàr. Éàíäàêû øÿêèëäÿ èñÿ úöòëÿøìÿ ó÷óøó ¤íúÿñè äèøè ãàrûøãàëàr òÿñâèr îëóíóá.
Ãàrûøãàëàr öñòöí òåõíîëîgèéëàrû òÿòáèã åäÿrÿê, “ñïårìà áàíêû” ãórìàéûáëàr êè? Áÿëè, ãóróáëàr! Áåëÿ êè, hÿr áèr êràëè÷à ¤ç âöúóäó äàõèëèíäÿ áèr “ñïårìà áàíêû” gÿçäèrèr. Î, årêÿê ãàrûøãàíûí ñïårìàëàrûíûí áèr hèññÿñèíè áÿäÿíèíèí îròà hèññÿñèíèí êÿíàrûíäà éårëÿøÿí õöñóñè êèñÿúèêäÿ ñàõëàéûr. “Ñïårìàòåêà” àäëàíàí áó îrãàíäà ñïårìàëàr hÿrÿêÿòñèç hàëà gÿëèr âÿ èëëÿrëÿ áåëÿ ãàëà áèëèrëÿr. Íÿ âàõò êràëè÷à hÿìèí ñïårìàëàrû ä¤ëÿ òÿrÿô áóràõñà, îíëàr éåíèäÿí áèr-áèr âÿ éà ãróïëàrëà hÿrÿêÿòÿ gÿëÿrÿê, êràëè÷àíûí éóìóròàëûãëàrûíäàí àøàüûéà äîüró gåòìÿêäÿ îëàí éóìóròàhöúåérÿíè ä¤ëëÿéèrëÿr.79 Äåìÿê, èíñàíëàrûí éàëíûç ñîí îíèëëÿräÿ êÿøô åòäèéè “ñïårìà áàíêëàrû”íû ãàrûøãàëàr àròûã ìèëéîíëàrëà èëäèr êè, èøëÿäèrëÿr. Ùàëáóêè, úÿìè 50 èë ¤íúÿ èíñàíëàrûí hå÷ àüëûíà äà gÿëìÿçäè êè, ñïårìàíû hàíñûñà éîëëàrëà êîíñårâëÿøäèrèá, gÿëÿúÿéÿ ñàõëàìàã ìöìêöíäör. ßëáÿòòÿ êè, ãàrûøãàëàr ëàáîràòîrèéàäà åêñïårèìåíò àïàràràã, ñîírà îíóí íÿòèúÿëÿrèíè ¤ç îrãàíèçìëÿrèíäÿ òÿòáèã åòìÿéèáëÿr, îíëàr åëÿ éàràíäûãëàrû àíäàí áó ìåõàíèçìÿ ñàhèáäèrëÿr. ßgÿr áóíóí ÿêñèíè èääèà åòñÿê, îíäà àøàüûäàêû ñóàëëàrû úàâàáëàíäûrìàã ëàçûì gÿëÿúÿê: 1. Ãàrûøãàëàr èëê äÿôÿ éàràíàíäà årêÿê ôÿräëÿr úöòëÿøìÿ ó÷óøóíäàí ñîírà ¤ëìöräöëÿrìè? ßgÿr î âàõò ¤ëìöräöëÿrñÿ, áó göí íèéÿ ¤ëörëÿr? Òÿáèè ñå÷èì çàìàíû úöòëÿøìÿäÿí ñîírà ¤ëìÿéèí äàhà äöçgöí îëìàñû ôèêrèíÿìè gÿëèáëÿr? 96
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
2. Årêÿê ôÿräëÿr úöòëÿøìÿ ó÷óøóíäàí ñîírà ¤ëäöêëÿrèíÿ g¤rÿ, ãàrûøãàëàrûí ê¤êö hÿëÿ ìèëéîíëàrëà èë ¤íúÿ êÿñèëìÿëè äåéèëäèìè? 3. Äèøè ãàrûøãàëàr éàràíàíäàí îíëàrûí áÿäÿíèíäÿ ñïårìîòåêà ì¤âúóä îëóáñà, áóíó îrà êèì éårëÿøäèrèá? Áóíëàr, òÿê áèr Éàràäàíûí âàrëûüûíû ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿéÿí èíñàíëàrûí öçëÿøäèêëÿrè ñóàëëàrûí ñàäÿúÿ, áèr íå÷ÿñèäèr. Òÿêúÿ ãàrûøãà íÿñëèíèí íåúÿ äàâàì åòìÿñèëÿ áàüëû ìèíëÿrëÿ ñóàë îròàéà ÷ûõà áèëÿr. Âÿ îíëàrûí hàìûñû òÿêàìöë òÿëèìèíè ñîëäóràràã, Èëàhè ãöââÿíèí âàrëûüû hàãäà ôèêèrëÿrè ÷è÷ÿêëÿíäèrèr.
Èø÷èëÿrèí ôÿäàêàrëûüû Êràëè÷à ãàrûøãàíûí éóìóròàëàrû âÿ ê¤rïÿ ãàrûøãàëàr éóâàíûí îíëàr ö÷öí àérûëìûø õöñóñè ãóëëóã îòàüûíäà ãàëûrëàr. ßgÿr éóâàíûí hÿràrÿòè âÿ röòóáÿòè îíëàrà çÿrÿr âårÿ áèëÿúÿê hÿääÿ ÷àòàrñà, èø÷è ãàrûøãàëàr éóìóròàëàrû âÿ ê¤rïÿëÿrè äàhà óéüóí áèr éårÿ äàøûéûrëàr. Éóìóròàëàrûí èñòèäÿí ôàéäàëàíà áèëìÿñè ö÷öí göíäöç îíëàrû òîrïàüûí ñÿòhèíÿ äàhà éàõûí áèr éårÿ äàøûéûr, gåúÿ âÿ éà éàüûøëû hàâàëàräà èñÿ àëò ãàòäàêû îòàãëàrà àïàrûrëàr. G¤röíäöéö êèìè, èø÷è ãàrûøãàëàr á¤éöê áèr ãàéüûêåøëèêëÿ éóìóròàëàrû âÿ ê¤rïÿëÿrè ãîróìàüà ÷àëûøûrëàr. Îíëàrû èñèòìÿê ö÷öí göíÿ ÷ûõàrûr, ñÿrèíëÿòìÿê ìÿãñÿäèëÿ éóâàíûí ÿòràôûíäà gÿçäèrèr, röòóáÿòäÿí ãîróíñóí äåéÿ õöñóñè îòàãëàräà éårëÿøäèrèrëÿr. Áó hÿrÿêÿòëÿräÿí hÿr áèrè ãàrûøãàëàrûí íÿ ãÿäÿr èíúÿ äöøöíúÿ íÿòèúÿñèíäÿ ãÿràr âåräèéèíè g¤ñòÿrèr. Àíúàã óíóòìàéûí êè, áó áàëàúà úàíëûëàrûí íÿèíêè èíúÿ, hÿòòà öìóìèééÿòëÿ éårëè-äèáëè äöøöíúÿñè éîõäór. Òåõíîëîgèéà íÿ ãÿäÿr èrÿëèëÿéèrñÿ-èrÿëèëÿñèí, åëì òÿôÿrröàòëàrà íÿ ãÿäÿr åíÿ áèëèrñÿ-åíñèí, àììà êè÷èê áèr hÿøÿràòûí g¤ñòÿräèéè ôÿäàêàrëûüûí ñÿáÿáèíè à÷à áèëìÿéÿúÿê. Áàøãà òÿrÿôäÿí, áó ôÿäàêàrëûã òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ äÿ äàáàí-äàáàíà çèääèr. Áöòöí áóíëàr èñÿ hÿìèí úàíëûëàrûí äà àíúàã Àëëàhûí òÿëãèíèëÿ hÿrÿêÿò åäèá, hÿìèøÿ îíà èòàÿòäÿ îëäóãëàrûíû g¤ñòÿrèr. Áó ñèrr Ãóràíäà áåëÿ à÷ûãëàíûr: “G¤éëÿräÿ âÿ éåräÿ îëàí áöòöí úàíëûëàr, hÿòòà ìÿëÿêëÿr áåëÿ hå÷ áèr òÿêÿááör g¤ñòÿrìÿäÿí Àëëàhà ñÿúäÿ åäÿrëÿr. Îíëàr ¤ç ô¤âãëÿrèíäÿ îëàí Àëëàhäàí ãîrõàr âÿ áóéróëàíû åäÿrëÿr” («Íÿhë» ñórÿñè, \ 49-50).
97
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäàêû áèr ãróï èø÷è ãàrûøãàíûí éågàíÿ âÿçèôÿñè éóìóròàëàrà âÿ ñörôÿëÿrÿ ãóëëóã åòìÿêäèr. Áó èø÷èëÿrèí áöòöí hÿéàòëàrûíû íÿñëèí äàâàìû óüróíäà ôÿäà åòìÿêëÿ êå÷èrèrër.
98
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ãàrûøãàëàrûí õÿçèíÿñè Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí áöòöí ôÿàëèééÿòèíèí ìÿrêÿçèäÿ êràëè÷à âÿ îíóí éóìóròàëàr äórór. Îíëàr êîëîíèéàíûí àròûá÷îõàëìàñûíû òÿìèí åäÿí êràëè÷àíû hÿr øåéäÿí öñòöí òóòórëàr. Êràëè÷àíûí áöòöí åhòèéàúëàrû èø÷è ãàrûøãàëàr òÿrÿôèíäÿí ¤äÿíèëèr. Ùÿéàòëàrû áîéóíúà g¤räöêëÿrè ÿí ÿñàñ èø êràëè÷àéà ãóëëóã åòìÿê, îíóí âÿ éóìóròàëàrûí ãàéüûñûíà ãàëìàãäûr. Êràëè÷àíûí éóìóròàëàrû ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí ÿí äÿéÿrëè õÿçèíÿñèäèr. Ãàrûøãàëàr òÿhëöêÿ hèññ åäÿí êèìè, hÿr øåéäÿí ¤íúÿ éóìóròàëàrû âÿ ñörôÿëÿrè òÿhëöêÿñèç áèr éårÿ äàøûéûrëàr. ßgÿr ê¤rïÿ ãàrûøãàëàr hàíñûñà ÿëâårèøñèç øÿràèòÿ äöøÿr, ìÿñÿëÿí, ãóró hàâàéà ìÿróç ãàëàrëàrñà, èø÷èëÿr áóíó àràäàí ãàëäûrìàüà, êîíêråò îëàràã, hÿìèí éårèí hàâàñûíû íÿìëÿíäèrìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Áóíóí ìöõòÿëèô éîëëàr âàr. ®íúÿ îíó ãåéä åäÿê êè, ãàrûøãàëàr éóâàíû òèêÿrêÿí hÿràrÿò, röòóáÿò âÿ ñ. áó êèìè ôàêòîrëàrû íÿçÿrÿ àëûrëàr. Áóíà áàõìàéàràã, ÿgÿr ê¤rïÿëÿr ÿëâårèøñèç øÿràèòÿ äöøÿrñÿ, îíëàrû éóâàíûí è÷èíäÿ îrà-áórà äàøûéûr, ÿí óéüóí ìöhèòè òàïìàüà ÷àëûøûrëàr. Ãåéä åäÿê êè, ê¤rïÿ ãàrûøãàëàrûí åhòèéàúëàrû éàøëàrûíà g¤rÿ äÿéèøèr. Ìÿñÿëÿí, éóìóròà âÿ ñörôÿëÿr röòóáÿòÿ åhòèéàú äóéäóãëàrû hàëäà, ïóïëàrûí ìöòëÿã ãóró øÿràèòäÿ éàøàìàñû gÿrÿêäèr. Îíëàrûí áó åhòèéàúëàrûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí èø÷èëÿr 24 ñààò ÿrçèíäÿ äórìàäàí ÷àëûøûrëàr.80 Áèr í¤ãòÿíèí äÿ öçÿrèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûr êè, éóâàíûí röòóáÿòëè éårëÿrèíäÿ áàêòårèéà âÿ g¤áÿëÿêëÿrèí éåòèøìÿñè åhòèìàëû äà göúëö îëäóüóíäàí, ãàrûøãàëàrûí îràäà èøëÿìÿñè ÷îõ òÿhëöêÿëèäèr. Äîëàéûñûéëà, îíëàr ¤çëÿrèíè õÿñòÿëÿíèá ¤ëìÿê rèñêèëÿ öç-öçÿ ãîéórëàr. Áÿñ ãàrûøãàëàr áó òÿhëöêÿëè ìöhèòäÿ íåúÿ ãîróíórëàr? Ãàrûøãàëàrû ãöñórñóç âÿ ì¤hòÿøÿì ñèñòåìëÿrèëÿ éàràäàí Àëëàh áó áàõûìäàí äà îíëàrû gÿrÿêëè âàñèòÿëÿrëÿ òÿúhèç åäèá. Éåòêèí ãàrûøãàëàrûí áîüàçëàrûíäà éårëÿøÿí ìåòàïëîràë âÿçèëÿräÿ éàràíûá ÿòràôà ïöñêöräöëÿí õöñóñè ìàääÿëÿr áàêòårèéàëàrû éîõ åäèr âÿ èíêèøàôûíû ÿígÿëëÿéèr.81
Äàrâèíèçì ôÿäàêàrëûüû à÷ûãëàéà áèëÿrìè? Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ìöÿëëèôè îëàí èígèëèñ àëèìè xàrëç Äàrâèíèí éèêèrëÿrèíÿ g¤rÿ, òÿêàìöë ïrîñåñèíèí ÿñàñ hÿrÿêÿòâårèúè
99
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ãöââÿñè éàøàìàã èíñòèíêòèäèr. Äàrâèíÿ g¤rÿ, êîíêråò í¤âÿ àèä ôÿräëÿr éàøàìàã èìêàíëàrûíû àròûràí hàíñûñà áèr ¤çÿëëèê ãàçàíäà, í¤âöí öñòöíëöéö ÷îõàëûräû. Îíëàr áó öñòöíëöêäÿí éàràrëàíàràã éàøàìàã ìöáàrèçÿñèíäÿí ãàëèá ÷ûõûr, äàhà ÷îõ àròûá-ò¤rÿéèr âÿ íÿòèúÿäÿ ¤çëÿrèíèí göúëö úÿhÿòëÿrèíè áàøãà í¤âëÿrÿ äÿ êå÷èrèräèëÿr. Áóíà g¤rÿ äÿ, òÿêàìöë ¤çöíö ôÿäà åòìÿéè äåéèë, ¤çöíö ãîróìàüû ¤érÿòìÿëèéäè.82 Àíúàã ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrèíè ôÿäà åòìÿñè ôàêòû àøêàrëàíàíäà Äàrâèíèí òÿáèè ñå÷èì íÿçÿrèééÿñèíÿ á¤éöê çÿráÿ äÿéäè. Áó ôàêòëàräàí áÿçèëÿrè hÿëÿ Äàrâèíèí ñàüëûüûíäà áÿëëè îëìóø âÿ èçàhûíû òàïà áèëìÿìèøäè. Äàrâèí ìÿøhór “Origin of Srecies” (ͤâëÿrèí ìÿíøÿéè) êèòàáûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûr: “...Áó èíñòèíêòëÿrèí áÿçèëÿrè åëÿ øàøûräûúûäûr êè, îíëàräàí áÿçèëÿrè îõóúóéà áÿëêÿ äÿ, áöòöí íÿçÿrèééÿíè hå÷ÿ ÷ûõàrìàã göúöíäÿ g¤röíÿúÿê”.83 Äàrâèíèí áó ãÿäÿr à÷ûã áèr åòèràôäàí ñîírà íÿçÿrèééÿñèíè ãóròàrìàã ö÷öí îròàéà àòäûüû òåçèñ ìÿñÿëÿíè äàhà äà ãÿëèçëÿøäèrèräè. Îíóí çèääèééÿòëè áèr à÷ûãëàìàñûíà g¤rÿ, áÿçè ãróïëàräà òÿáèè ñå÷èì ôÿräëÿr ñÿâèééÿñèíäÿ äåéèë, áèráàøà ãróï ñÿâèééÿñèíäÿ gåäèr. Àììà èñáàòû ìöìêöí îëìàéàí áó òåçèñ äÿ ÷îõ óçàüà gåäÿ áèëìÿäè. xöíêè î, hå÷ áèr ôàêòà ÿñàñëàíìûräû âÿ ñàäÿúÿ íÿçÿrèééÿíè èôëàñäàí ãóròàrìàã ö÷öí îròàéà àòûëìûø áèr âårñèéà èäè. Äàrâèíäÿ ñîírà gÿëÿí òÿêàìöë÷öëÿr äÿ håéâàíëàräàêû ôÿäàêàrëûã ¤ríÿêëÿrèíè èçàh åäÿ áèëìÿäèëÿr. Öìóìèééÿòëÿ, òÿêìöë òÿëèìèíèí hå÷ áèr òåçèñè ãàrûøãà, àrû, òårìèò êèìè òîïëóìñàë (ñîñèàë) úàíëûëàràí áåëÿ öñòöí äàâràíûøëàrûíû øÿrh åòìÿê göúöíäÿ äåéèë. Áèr úàíëûíûí ¤ç òÿhëöêÿñèçëèéèíè, ràhàòëûüûíû êÿíàrà àòàràã, è÷èíäÿ éàøàäûüû ãróïóí öçâëÿrèíèí ìÿíàéåôèíè òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøìàñû àíúàã âÿ àíúàã áóíóíëà èçàhëàíà áèëÿr êè, îíëàrûí rèàéÿò åòäèéè ñîñèàë äöçÿí öñòöí áèr àüûë òÿrÿôèíäÿí ïëàíëàøäûrûëûá, òÿíçèìëÿíèá âÿ ãróïóí hÿr öçâöíÿ áó äöçÿíäÿ êîíêråò âÿçèôÿ âårèëèá. Âÿ hÿìèí öçâëÿr ¤çëÿrèíÿ àérûëàí âÿçèôÿéÿ óéüóí äàâràíûr, ëàçûì gÿëÿrñÿ, áó éîëäà úàíëàrûíû ôÿäà åòìÿêäÿí äÿ ÷ÿêèíìèrëÿr.
100
ÃÈÄÀËÀÍÌÀ Âß Î ÿr áèr úàíëû ãèäà åhòèéàúûíû ¤äÿìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ìåòîäëàräàí éàràrëàíûr. Áó á¤ëöìäÿ ãàrûøãàëàrûí éåì àõòàràrêÿí èøëÿòäèêëÿrè òàêòèêà, õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìè, éåìè ÿëÿ êå÷èrìÿê ö÷öí éàràíàí rÿãàáÿò hàããûíäà îõóéàúàãñûíûç. Îíëàrûí òÿòáèã åòäèêëÿrè áöòöí òàêòèêàëàr êèòàáûí èíäèéÿ ãÿäÿrêè á¤ëöìëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, áèçÿ áó úàíëûëàrû éàràäàí Öñòöí Àüûë Ñàhèáèíèí ÿçÿìÿòèíè, göúöíö g¤ñòÿrèr.
Ù
Éöçìèíëÿrëÿ öçâö îëàí àèëÿ íåúÿ áÿñëÿíèr? Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíäà hÿr ãàrûøãàíûí éårèíÿ éåòèrìÿñè gÿrÿêÿí áèr ñûrà âÿçèôÿëÿr âàr. Àììà êîëîíèéàíûí éàøàìàñû ö÷öí ÿí ¤íÿìëè ìÿñÿëÿëÿräÿí áèrè, ÿëáÿòòÿ êè, ãèäà ïrîáëåìèíèí hÿëëèäèr. Ãàrûøãàëàr áó ïrîáëåìè ÷¤çìÿê ö÷öí äÿ hÿéàòëàrûíûí áöòöí áàøãà ñàhÿëÿrèíäÿ îëäóüó êèìè, ñîí äÿrÿúÿ ñèñòåìëè øÿêèëäÿ ÷àëûøûrëàr. Éöçìèíëÿrëÿ (áÿçÿíñÿ ìèëéîíäàí äà àròûã) öçâö îëàí êîëîíèéàéà ãèäà òàïà áèëìÿê ö÷öí èø÷è ãàrûøãàëàr éóâàíûí ÿòràôûíäàêû áöòöí ÿràçèëÿrè gÿçÿrÿê, éåì àõòàrûrëàr. Òàïàí êèìè äÿ îíóí hÿúìèíÿ óéüóí îëàràã, éóâà éîëäàøëàrûíû ê¤ìÿéÿ ÷àüûrûrëàr. Ãûñàñû, éåìÿê ìÿñÿëÿñè äÿ ÷îõ ìöêÿììÿë áèr öíñèééÿò øÿáÿêÿñè âÿ “éàëíûç ìÿí” äóéüóñó îëìàäàí hÿëë åäèëèr.
Áèr-áèrëÿrèíè áÿñëÿéÿí ãàrûøãàëàr Àérû-àérû úèíñëÿräÿí îëàí ãàrûøãàëàr ãèäà àõòàràrêÿí áèráèrëÿrèíèí éîëóíà ÷ûõìàìàüà ÷àëûøûrëàr. Ùÿr áèrè ãèäàíû àérû-àérû ñÿìòëÿräÿ àõòàrûr. ßgÿr éåìÿê àràéà-àràéà ñÿhâÿí áàøãà áèr êîëîíèéàíûí ÿràçèñèíÿ gèrÿrëÿrñÿ, áó, àròûã áèr í¤â ìöhàrèáÿ åëàí åòìÿê äåìÿêäèr. Áåëÿ îëàrñà, îíëàr äÿrhàë éóâàëàrûíà ä¤íÿrÿê, gèrèøè ãàïàéûr âÿ òÿhëöêÿéÿ ãàrøû ìöãàâèìÿò g¤ñòÿrìÿê ö÷öí êîëîíèéàíûí áöòöí öçâëÿrèíè áèr éårÿ òîïëàéûrëàr. Áÿñ éóâàéà éåìÿê gÿòèrìÿéÿ èìêàíëàrû îëìàéàí áó ìöääÿò ÿrçèíäÿ ãàrûøãàëàr íåúÿ áÿñëÿíèrëÿr? Ìÿñÿëÿ îíäàäûr êè, hÿìèí 101
ìÿãàìäà ãàrûøãàëàrû ÿêñÿr úàíëûëàräàí ôÿrãëÿíäèrÿí áèr ¤çÿëëèêëÿrè îròàéà ÷ûõûr. Éåì òàïìàüà èìêàíëàrû îëìàéàí ä¤íÿìäÿ êîëîíèéàíûí áöòöí öçâëÿrè gÿíú èø÷èëÿrèí ãórøàãëàrûíäà éûüûëûá ñàõëàíûëàí ãèäà èëÿ åhòèéàúëàrûíû ¤äÿéèrëÿr. ßñëèíäÿ, ãàrûøãàëàr áó ïàéëàøìà ìåòîäóíäàí òÿêúÿ õöñóñè âàõòëàräà äåéèë, hÿìèøÿ èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îíëàr âöúóäëàrûíäà gÿçäèräèêëÿrè ãèäà äàìëàëàrûíû hÿr äÿôÿ àüûçäàí-àüûçà âårÿrÿê, áó éîëëà áèráèrëÿrèíè áÿñëÿéèrëÿr. Îâ÷ó ãàrûøãà ìàéå ãèäàéëà “éöêëÿíèá” éóâàéà ä¤íÿíäÿí ñîírà éîëäàøëàrûíûí äèããÿòèíè ÷ÿêìÿê ö÷öí áèr éåräÿ äóràràã, áàøûíû ñàüà-ñîëà éåëëÿéèr âÿ éà éóâàíûí äègÿr öçâëÿrèíÿ òÿrÿô gåäÿrÿê, òàìàìèëÿ à÷ûëìûø ÷ÿíÿñèíäÿêè ãèäàíû îíëàrà òÿêëèô åäèr.84 Áó éîëëà áöòöí êîëîíèéà ÷îõ ñörÿòëÿ ãèäàéëà òÿìèí îëóíór. Éóâàéà gÿòèrèëÿí äègÿr îâëàr âÿ òîõóìëàr äà hÿì÷èíèí îròàã øÿêèëäÿ èøëÿäèëèr. Áåëÿúÿ, ïrîáëåìñèç-ôèëàíñûç áöòöí êîëîíèéàíûí åhòèéàúû ¤äÿíèëèr. Áó ñèñòåì èíñàíëàrû òÿáèÿòèí ìöêÿììÿë àüûë ñàhèá îëàí áèr Éàràäûúû òÿrÿôèíäÿí ãóróëäóüóíà èíàíìàüà ìÿúáór åäÿí ôàêòëàräàí áèrèäèr. Ùå÷ áèr âàõò hå÷ áèr hàëäà òÿñàäöôëÿr çÿíúèrè áåëÿ áèr ñèñòåì éàràäà áèëìÿç. Öñòÿëèê, hÿr ãàrûøãà áó ñèñòåìè áèëÿrÿê äöíéàéà gÿëèr. Éÿíè ãèäàíû ïàéëàøìàüûí ëàçûì îëäóüóíó äöíéàéà gÿëÿíäÿí ñîírà äåéèë, hÿëÿ äöíéàéà gÿëìÿìèøäÿí ¤érÿíèr. Îíëàrûí áÿäÿíëÿrèíèí ãóróëóøó äà òàìàìèëÿ áó ïrîñåñÿ óéüóí îëàràã éàràäûëûá. xöíêè ãórøàüûíäà ñàõëàäûüû ãèäàíû ñîíràäàí ÷ûõàrûá, áàøãàñûíà âårÿ áèëìÿñè ö÷öí õöñóñè ìåõàíèçì ëàçûìäûr. Áó äà ¤ç í¤âáÿñèíäÿ hÿìèí ñèñòåìèí éàràíìàñûíû òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åòìÿéÿ ÿë éårè ãîéìór. ®íúÿ äÿ âórüóëàäûüûìûç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áöòöí úàíëûëàr àràñûíäà rÿãàáÿò âÿ éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿíèí gåòäèéèíè áèëäèrèr. Áóíà g¤rÿ äÿ ìèñàë gÿòèr-äèéèìèç ôÿäàêàrëûã ¤ríÿêëÿrèíè èçàhëàìàãäà àúèçäèr. “Éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ àïàràí” ãàrûøãà íÿéÿ g¤rÿ ¤ç ãèäàñûíû áÿòíèíäÿí ÷ûõàrûá, áàøãàñûíà âårìÿëèäèr? Áó, ìÿíòèãÿ ñûüìûr àõû! Äåìÿê, ãàrûøãàëàr éàøàìàã óüróíäà èöáàrèçÿ åòìèrëÿr, ÿêñèíÿ, Ãóràíûí àíëàòäûüû êèìè, ¤çëÿrèíÿ òÿëãèí îëóíàí âÿçèôÿíè éårèíÿ éåòèrèrëÿr. Àëëàhûí håéâàíëàrà òÿëãèíèíäÿí âÿ îíëàrûí äà áóíà óéüóí îëàràã, áèr ñûrà âÿçèôÿëÿrè éårèíÿ éåòèrìÿëÿrèíäÿí Ãóràíè-Êÿrèì áåëÿ áÿhñ åäèr: “Rÿááèí áàë àrûñûíà áåëÿ âÿhé [òÿëãèí] åòäè: “Äàüëàräà, àüàúëàräà âÿ èíñàíëàrûí ãóräóüó éårëÿräÿ [åâëÿrèí 102
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
äàìûíäà, öçöìëöêëÿräÿ] ¤çöíÿ éóâà òèê; Ñîírà áöòöí ìåéâÿëÿräÿí éå âÿ Rÿááèíèí ñÿíÿ g¤ñòÿräèéè éîëëà ràhàò, àñàíëûãëà gåò!” Î àrûëàrûí ãàríûíäàí èíñàíëàr ö÷öí øÿôà îëàí ìöõòÿëèô rÿígëè [àü, ñàrû, ãûrìûçû] áàë ÷ûõàr. Øöáhÿñèç êè, äöøöíöá äÿrê åäÿíëÿr ö÷öí áóíäà äà áèr èárÿò âàräûr!” («Íÿhë» ñórÿñè, / 68-69) Òÿáèè êè, Àëëàhûí õöñóñè âÿçèôÿëÿr òÿëãèí åòäèéè áöòöí håéâàíëàr Ãóràíäà áèr-áèr ñàäàëàíìàéûá; áàë àrûñû ñàäÿúÿ, áèr ìèñàëäûr. Ãàrûøãàéà áàõàíäà èñÿ îíóí äà ÿí àçû áàë àrûñû ãÿäÿr ìöêÿìÿë èøëÿr éàïàí, ÿí àçû îíóí êèìè ôÿäàêàr, ñîñèàë âÿ âÿçèôÿñèíÿ ñàäèã ãàëàí âàrëûã îëäóüóíó, ¤çöíÿ åäèëÿí òÿëãèíëÿ hÿrÿêÿò åòäèéèíè g¤röröê.
Ãèäà äàøûìàã òåõíèêàñû Áèçÿ áÿëëè îëàí òÿõìèíÿí 8800 ãàrûøãà í¤âö åhòèéàú äóéäóãëàrû ãèäà í¤âöíö êÿøô åäèá, éóâàëàrûíà äàøûìàã ö÷öí ìöõòÿëèô éîëëàräàí èñòèôàäÿ åäèr. Áÿçè í¤âëÿräÿ ãàrûøãàëàr òÿêáàøûíà îâ åäèr âÿ ãÿíèìÿòè äÿ éóâàëàrûíà òÿêáàøûíà äàøûéûrëàr. Áÿçèëÿrè èñÿ ãróï hàëûíäà îâà ÷ûõûr, ìöäàôèÿ îëóíór âÿ ÿëäÿ åòäèêëÿrèíè éóâàëàrûíà àïàrûrëàr. ßgÿr òàïäûãëàrû ãèäà ¤ë÷öëÿrèíÿ óéüóíäórñà, ãàrûøãàëàr îíó àäÿòÿí òÿê äàøûéûrëàr. ßgÿr éåì áèr ãàrûøãàíûí äàøûìàéàúàüû ãÿäÿr èrèäèrñÿ, îíó êè÷èê ïàr÷àëàr hàëûíäà äàøûéûr, áàøãàëàrûíûí gÿëèá ñàhèá ÷ûõìàìàñû ö÷öí ãèäà ãàéíàüûíûí ÿòràôûíäà çÿhÿrëè ìàéå èëÿ ÷åârÿ ÷ÿêèrëÿr. Ñîírà gåäèá èrèëè-õûräàëû áöòöí èø÷èëÿrè ê¤ìÿéÿ ÷àüûrûrëàr. Ãàrûøãàëàrûí áöòöí hÿéàòëàrûíäà ìöøàhèäÿ îëóíàí ìöêÿììÿë ÿìÿê á¤ëöìö ¤çöíö áóràäà äà g¤ñòÿrèr. Á¤éöê ãàrûøãàëàr ãèäàíû ïàr÷àëàéûr âÿ éàäëàräàí ãîróéór, êè÷èêëÿr èñÿ hÿìèí
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ïàr÷àëàrû éóâàëàrûíà äàøûéûrëàr. Èø÷èëÿr éåìè äàøûìàã ö÷öí ÷ÿíÿëÿrèëÿ ãàëäûrûr âÿ ¤íäÿ òóòàràã àïàrûrëàr. Ãróï hàëûíäà îëàíäà èñÿ íèñáÿòÿí àüûr éöêëÿrè äÿ äàøûéà áèëèrëÿr. Áåëÿ êè, áèr âÿ éà èêè àéàãëàrûéëà îíó ãàëäûrûr âÿ ÷ÿíÿëÿrèëÿ òóòórëàr. Éåìè äàøûéàí çàìàí èø÷èëÿr ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ éårèéèrëÿr. Ãàáàã òÿrÿôäÿ îëàíëàr éöêö äàròàràã, äàë-äàëû àääûìëàéûrëàr. Àrõàäàêûëàrñà èrÿëèéÿ äîüró éårèéÿrÿê éåìè èòÿëÿéèr, éàí òÿrÿôäÿêèëÿr äÿ äÿñòÿê âårèrëÿr. Áó øÿêèëäÿ áèr ãàrûøãàíûí äàøûéà áèëÿúÿéèíäÿí ãàò-ãàò àüûr éöêö àïàrìàã ìöìêöí îëór. Ùÿòòà håñàáëàíûá êè, áó ìåòîä áèr èø÷èíèí äàøûéà áèëÿúÿéèíäÿí 5000 äÿôÿ (!) àüûr éöêö äàøûìàüà èìêàí âårèr. 100 ãàrûøãà á¤éöê áèr ñîõóëúàíû ñàíèéÿäÿ 0,4 ñì. èrÿëèëÿéÿrÿê äàøûéà áèëèr.
Ãàrûøãàëàr âÿ ãîõó èçëÿrè Ãîõó èçëÿrèíè òóòàràã gåòìÿê ãàrûøãàëàräà gåíèø éàéûëìûø áèr ìåòîääór. Áóíóíëà áàüëû ÷îõ ìàràãëû ìèñàëëàr âàr. Àìårèêà ñÿhràëàrûíäà éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âö ¤ëö á¤úÿê òàïàíäà îíó äàøûìàã âÿ éà ñöröìÿéÿ úÿhä åäèá äÿ, ÷îõ àüûr îëäóüóíó g¤rÿrñÿ, çÿhÿr êèñÿñèíäÿí hàâàéà õöñóñè ãîõó áóràõûr.
Ãèäà ãàéíàüû òàïàí áèr ãàrûøãà âöúóäóíóí àrõà ãèñìèíäÿêè èéíÿéëÿ ÿòràôäà õöñóñè êèìéÿâè èç áóràõûr. Áó èçèí ñàéÿñèíäÿ äègÿr ãàrûøãàëàr äà îrà gÿëÿ áèëèrëÿr.
104
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Óçàãäàêû éîëäàøëàrû ãîõóíó äóéàràã, îíà òÿrÿô gÿëìÿéÿ áàøëàéûrëàr. Òàïäûãëàrûíû àïàrà áèëÿúÿê ñàéäà ãàrûøãà éûüûëàíäà îíó éóâàëàrûíà äàøûìàüà áàøëàéûrëàr. Àòÿø ãàrûøãàëàrû èñÿ ãèäà àõòàrìàã ö÷öí éóâàëàrûíû òÿrê åäÿíäÿ áèr ìöääÿò ãîõó èçëÿrèíè òóòóá gåäèr, ñîírà èñÿ áèráèrëÿrèíäÿí àérûëàràã, òÿêáàøëàrûíà éåì àràìàüà áàøëàéûrëàr. Îíëàrûí ãèäà ãàéíàüû òàïìàëàrû äàâràíûøëàrûíäàí áÿëëè îëór. Àòÿø ãàrûøãàëàrû éåì òàïàíäà éóâàéà äàhà ëÿíg ä¤íörëÿr. Áó çàìàí èéíÿëÿrèíè ÷ûõàrûá òîrïàüûí öçÿrèíäÿ èíúÿ áèr õÿòò úûçàràã, éîëó èøàrÿëÿìèø îëórëàr.85
Êîìïàñ-ãàrûøãàëàr Éåì àràéàí ãàrûøãàëàr èçàhû ÷îõ ÷ÿòèí îëàí áèr ãàáèëèééÿò ñÿrgèëÿéèrëÿr - îíëàr éåì ãàéíàüûíû òàïàíà ãÿäÿr ÿérè-öérö, äîëàíáàú éîëëàräàí êå÷èr, gårèéÿ, éóâàéà ä¤íÿíäÿ èñÿ äöç éîëëà ãàéûäûrëàr. Ìàràãëûäûr, ¤çëÿrèäÿí éàëíûç âór-òóò áèr íå÷ÿ ñàíòèìåòr î òÿrÿôè g¤rÿ áèëÿí ãàrûøãàëàr éóâàíûí ñÿìòèíè íåúÿ òàïûá, îrà äöç éîëëà ãàéûäûrëàr? Rè÷àrä Ôåéíìàí (Richard Fainman)àäëû áèr àràøäûrìà÷û áó ñóàëà úàâàá òàïìàã ö÷öí áèr ãàáûí è÷èíÿ øÿêÿr éårëÿøäèrèá âÿ ãàrûøãàíûí îíó hà÷àí gÿëèá òàïàúàüûíû g¤çëÿéèá. Áèr “êÿøôèééàò÷û” ãàrûøãà áó øÿêÿrè òàïûá, õÿáÿr àïàrìàã ö÷öí éóâàñûíà ä¤íÿíäÿ Ôåéíìàí îíóí gåòäèéè çèãçàãëû òràéåêòîrèéàíû rÿígëè ãÿëÿìëÿ èøàrÿëÿéèá. Äàhà ñîírà áó èçëÿrè òÿãèá åäÿí hÿr áèr ãàrûøãàíûí éîëóíó äà ãÿëÿìëÿ ÷ÿêèá. Âÿ áåëÿ áèr ãÿrèáÿ íÿòèúÿ àëûá: ãàrûøãàëàr hÿìèí èçëÿrè îëäóüó êèìè òóòóá gåòìÿéèáëÿr! Äàhà ñÿrôÿëè âàrèàíò ñå÷ÿrÿê, çèãçàãëû õÿòëÿrè äöç áèr úèçgè hàëûíà gÿòèrèá âÿ hÿìèí õÿòëÿ äÿ èrÿëèëÿéèáëÿr. Äàhà ñîírà Àëôråä Áràêøòåéí (Alfred Bruckstein) àäëû êîìïöòår ìöòÿõÿññèñè Ôåéíìàíûí äåäèéèíÿ ÿñàñëàíàràã, ãàrûøãàëàrûí çèãçàãû äöç éîëà íåúÿ ÷åâèräèêëÿrèíè rèéàçè áàõûìäàí àràøäûrûá âÿ ÷îõ èëgèíú íÿòèúÿ àëûíûá. Áÿëëè îëóá êè, ãàrûøãàëàr èêè í¤ãòÿ àràñûíäàêû ÿí ãûñà éîëëà gåäèáëÿr!86 Áó, ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ á¤éöê óñòàëûã òÿëÿá åäÿí áèr èøäèr. xöíêè èíñàíûí ¤ë÷öëÿrèëÿ g¤òörñÿê, óéüóí ìÿñàôÿëÿrè êîìïàññûç, õÿrèòÿñèç âÿ hÿíäÿñè áèëgèëÿrñèç ìöÿééÿíëÿøäèrìÿê ñàäÿúÿ îëàràã, ìöìêöíñöçäör. Ãàrûøãàëàr èñÿ ñàäÿúÿ Göíÿøè âÿ ÿòràôûíäàêû îòëàrû, áóäàãëàrû g¤rÿrÿê, éîëó hÿíäÿñè äÿãèãëèêëÿ “håñàáëàéûrëàr”. Áóíó äåìÿê íÿ ãÿäÿr àñàíäûrñà, ñÿáÿáèíè èçàh 105
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
åòìÿê áèr î ãÿäÿr ÷ÿòèíäèr. Äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá îëìàéàí áó êè÷èê úàíëûëàr áåëÿ áèr èøèí ¤häÿñèíäÿí íåúÿ gÿëèrëÿr?.. Èíñàíûí òàíûìàäûüû áèr ìåøÿéÿ äöøäöéöíö ôèêèrëÿøèí. Ùÿòòà hàrà gåòìÿëè îëäóüóíó áèëñÿ äÿ, î, éîëó òàïìàãäà ÷îõ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêÿúÿê âÿ á¤éöê åhòèìàëëà, àçàúàã. Áó çàìàí ÿòràôûíà áàõàràã hàíñû éîëëà gåòìÿëè îëäóüóíó áàøà äöøìÿê ö÷öí ñÿrràñò äöøöíúÿ ãàáèëèééÿòè òÿëÿá îëóíór. Ãàrûøãàëàr èñÿ áóíà ñàhèá îëìàäàí, ñàíêè ïrîãràìëàøäûrûëûáìûøëàr êèìè, ñÿìòè àñàíëûãëà òàïûrëàr. Ñÿhÿr ãèäàíû òàïìàã ö÷öí gåòäèêëÿrè éîëó àõøàì ÷îõ ràhàòúà ãàéûäûrëàr.
Ìöêÿììÿë îâ òàêòèêàñû Áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrè äèøëÿrèíäÿí h¤röì÷ÿê éóìóròàëàrûíû, ãûrõàéàãëàrû, á¤úÿêëÿrè âÿ òårìèòëÿrè éåìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îíëàräàí áèr ÷îõó (ìÿñÿëÿí, Dacetine), õöñóñèëÿ ãàíàäñûç á¤úÿêëÿrè éåìÿê öçrÿ èõòèñàñëàøûá. Áó á¤úÿêëÿr òîrïàãäà âÿ ÷öröìöø éàrïàãëàrûí è÷èíäÿ ñörö hàëûíäà éàøàéûrëàr. xîõ åhòèéàòëû îëàí á¤úÿêëÿrèí âöúóäëàrûíûí àëò òÿrÿôèíäÿ ãàòëàíìûø ÷ÿígÿëè õàòûrëàäàí ÷ûõûíòûëàr âàr. Îíëàr áó îrãàíûí ê¤ìÿéèëÿ ìèíèàòör êåíãóró êèìè òóëëàíà-òóëëàíà gåäÿ áèëèrëÿr. Dacetine ãàrûøãàëàrû èñÿ áó ìàíåârèí ãàrøûñûíäà ÷ÿíÿëÿrèíè áèr òÿëÿ êèìè èøëÿäèrëÿr. Áåëÿ êè, éåì àõòàràí ãàrûøãà hÿìèí á¤úÿéèí ãîõóñóíó àëàíäà ÷ÿíÿñèíè 180 äÿrÿúÿ à÷àràã, éàâàø-éàâàø îíà éàõûíëàøûr. Àíòåííàëàrû á¤úÿéÿ òîõóíàíäà ÷ÿíÿñèíè äÿrhàë ãàïàäûr âÿ á¤úÿê äèøëÿrèí àràñûíäà ãàëûr.87 Áó ãàrûøãàëàr îâëàrûíû äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò ãà÷ûrìûrëàr, ÷öíêè äöíéàäà ÿí ñörÿòëè råàêñèéàñû îëàí ÷ÿíÿéÿ ñàhèáäèrëÿr. Îíëàrûí ÷ÿíÿñèíèí à÷ûëûá-ãàïàíìàñû áèçèì g¤çöìöçöí ãûrïûëìàñûíäàí ãàò-ãàò ñörÿòëèäèr. Áèçèì g¤ç ãûrïàüûìûç ñàíèéÿíèí 1/ 3 -è ÿrçèíäÿ áàø âåräèéè hàëäà, áó ãàrûøãàëàrûí (Odontomachus bawi) ÷ÿíÿñèíèí à÷ûëûá ãàïàíìàñûíà hàràäàñà áóíäàí 100 äÿôÿ äàhà àç âàõò ëàçûìäûr - 0,33 ìèëëèñàíèéÿ!88 “Òÿëÿ ãàrûøãàëàrû”íûí ÷ÿíÿñèíèí óçóíëóüó òÿõìèíÿí 1.8 ìèëëèìåòrÿ áÿràáÿräèr. È÷ òÿrÿôèíäÿ íÿôÿñ áîróñóíà áàüëû, hàâàéëà äîëó áèr êèñÿúèê âàr. Áó ñèñòåì äèøèí ÷îõ ñörÿòëè hÿrÿêÿòèíè òÿìèí åäèr. Éÿíè hÿìèí ãàrûøãàëàrûí ÷ÿíÿñè áèr ìèíèñè÷àí òÿëÿñè êèìè èøëÿéèr. Åéíè çàìàíäà, äèøëÿrèí áèr-áèrèíÿ ñörÿòëÿ ÷ûrïûëìàñûíûí ãàrøûñûíû àëìàã ö÷öí õöñóñè áèr “ÿéëÿú”ëÿ
106
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
- ÿçÿëÿ ñèñòåìèëÿ ÷ÿíÿíèí hÿrÿêÿòè ñîíà äîüró íèñáÿòÿí éàâàøûäûëûr.89 Åëìëè áèr ëàéèhÿëÿíäèrìÿ îëìàäàí, ñàäÿúÿ òÿñàäöôëÿr íÿòèúÿñèíäÿ áåëÿ ãöñórñóç áèr îâ ìåõàíèçìèíèí éàràíìàñû ìöìêöíñöçäör. Ãàrûøãàëàrû ãöñórñóç âÿ áöòöí ì¤úöçÿâè ¤çÿëëèêëÿrèëÿ áèrgÿ éàràäàí ÿëáÿòòÿ êè, òÿáèÿòèí âÿ êàèíàòûí òÿê hàêèìè îëàí Àëàhäûr.
107
ÑÎÍÓÚ Áó êèòàáäà ñèçÿ Àëëàhûí éàràòìàã ñÿíÿòèíèí éàëíûçúà êè÷èúèê áèr ÿñÿrè îëàí áàëàúà úàíëû í¤âö hàããûíäà áÿçè ìèñàëëàr âårèëäè. Îíà g¤rÿ “áÿçè ìèñàëëàr” äåéèrèê êè, ÿñëèíäÿ ãàrûøãàëàrëà áàüëû hÿëÿ éöçÿrëÿ äÿ ¤ríÿê gÿòèrìÿê îëàräû. Àììà åëÿ áó êèòàáäà éàçûëàíëàr äà èíñàíû äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã åòìÿê ö÷öí éåòÿrëèäèr. Áóíó óíóòìàã îëìàç êè, Éår öçöíöí hÿr òÿrÿôèíäÿ hÿéà ãàéíàéûr. Rÿhìàí îëàí Àëëàhûí êè÷èê ãàrûøãàëàr ö÷öí ãóräóüó ñèñòåìëè âÿ äöçÿíëè hÿéàò hÿr ìèëëèìåòräÿêè úàíëû í¤âëÿrè àràñûíäà äà éàràäûëûá. Òÿêhöúåérÿëèëÿr, á¤úÿêëÿr, âÿhøè håéâàíëàr, áèòêèëÿr äÿ ãàrûøãàëàr êèìè ìöêÿììÿë âÿ ãöñórñóç øÿêèëäÿ õÿëã åäèëèáëÿr. Áöòöí áó éàràäûëûø õàröãÿëÿrè èíñàíëàrûí göíäÿëèê hÿéàò ãàéüûëàrû è÷èíäÿ àüûëëàrûíà áåëÿ gÿòèrìÿäèêëÿrè, éàõóä, ñàäÿúÿ g¤röá êå÷äèêëÿrè ÿñë ì¤úöçÿëÿräèr. Áó êèòàáëà ìöàñèr úÿìèééÿòèí èíñàíëàrûí g¤çëÿrè ¤íöíäÿ àñäûüû ïÿräÿíè ãàëäûrìàüà ÷àëûøäûã. Ìÿãñÿäèìèç éàëíûçúà ìàääè ìÿíôÿÿòëÿrèíè äöøöíÿí, áöòöí hÿéàòëàrû áîéóíúà ïóë-åâ-èø ö÷áóúàüûíäàí êÿíàräà ãàëàí ìÿñÿëÿëÿrÿ äèããÿò éåòèrìÿéÿí âÿ áóíà g¤rÿ äÿ äöíéàg¤röøöíö äàràëäûá, Àëëàhû óíóäàí èíñàíëàrà Îíóí âàrëûüûíûí äÿëèëëÿrèíè g¤ñòÿrìÿê, Îíó hÿìèøÿ õàòûrëàéàíëàrà èñÿ éåíè áèr äöøöíúÿ ì¤âçóñó âårìÿêäèr. Áóíëàrûí hÿr èêèñè ñîí äÿrÿúÿ ¤íÿìëè èøëÿräèr. xöíêè èíñàíûí ÿáÿäè hÿéàòûíûí ãóròóëóøó áó êèòàáäà ñàäàëàíàíëàr êèìè éàràäûëûø ì¤úöçÿëÿrèíè èíúÿëÿéèá, îíëàrûí ìöÿëëèôèíè òàíûìàãäàí êå÷èr. Áó, éîë g¤ñòÿrèúèìèç îëàí Ãóràíäà áåëÿ à÷ûãëàíûr: “Éårè íåúÿ ä¤øÿäèéèìèçè [hàìàrëàéûá äöçÿëòäèéèìèçè] îràäà ì¤hêÿì äóràí äàüëàr éàràòäûüûìûçû, hÿr úör g¤çÿë [ìåéâÿ] éåòèøäèräèéèìèçè g¤rìörëÿrìè? Áöòöí áóíëàrû [Rÿááèíÿ òÿrÿô] ä¤íöá ãàéûäàí hÿr áèr áÿíäÿ ö÷öí èárÿò äÿrñè âÿ ¤éöä-íÿñèhÿò îëñóí äåéÿ åòäèê” («Ãàô» ñórÿñè, / 7-8) Ìÿãñÿäèìèç îäór êè, áó êèòàáäà éàçûëàíëàr äà îõóúóëàr ö÷öí hèêìÿòëÿ áàõàí áèr g¤ç âÿ çèêr h¤êìöíäÿ îëñóí. Îíà g¤rÿ äÿ, áó êèòàáû îõóéàíäàí ñîírà éåíèäÿí Àëëàhû óíóòìóø áèr òîïëóìóí äÿräëÿrè è÷èíäÿ áàòìàìàã ö÷öí äàèì Éàràäàíûí âàrëûüû âÿ göúö hàããûíäà äöøöíìÿê, hÿéàòûìûçû áó går÷ÿéÿ óéüóí ãórìàüà ÷àëûøìàã ëàçûìäûr. xöíêè Àëëàh áöòöí ìÿõëóãàòû Îíó áèëèá òàíûìàüûìûç ö÷öí éàràäûá. Áóíóí ãàrøûëûüûíäà Àëëàhäàí öç ÷åâèrÿíëÿr èñÿ ÷îõ á¤éöê áèr úÿçàéà ëàéèãäèrëÿr. 108
ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ àrâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè éàràäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàr åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îròàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèr ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèr ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèr øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿräÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿrèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàräà ÷îõ à÷ûã áèr “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öröìöøäör. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàrûí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿrÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäór. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó göí áöòöí äöíéàäà àïàrûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿrèí òÿhrèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿrèí áèròÿrÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì g¤röíòöñö àëòûíäà ñ¤éëÿíÿí éàëàíëàrà âÿ éîë âårèëÿí ñàõòàêàrëûãëàrà ÿñàñëàíûr. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè ¤rò-áàñäûr åäèá gèçëÿäÿ áèëìèr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí åëì òàrèõèíäÿêè ÿí á¤éöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà gåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ gÿòèrèëèr. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿräÿí ñîírà àïàrûëàí òÿäãèãàòëàr äàrâèíèñòëÿrèí èääèàëàrûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îròàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèr õåéëè àëèì òÿrÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèr. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîgèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîgèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿrèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿr äàrâèíèçìèí àròûã ¤ç ãöââÿñèíè èòèräèéèíè g¤rör, úàíëûëàrûí ìÿíøÿéèíè àròûã “èäràêè íèçàì” (intelligent design) ãàâràìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûrëàr. Áÿhñ åäèëÿí “èäràêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàrûí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèr äÿëèëèäèr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàràäûëûøûí äÿëèëëÿrèíè áàøãà ÿêñÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿrröàòëàrû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèrèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóràäà äà áèr ÷îõ ìÿñÿëÿëÿrè õöëàñÿ åòìÿê çÿrórè âÿ ôàéäàëûäûr.
Ä
Äàrâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿr Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè òàrèõè ê¤êëÿrè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿr gåäèá ÷ûõàí áèr òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñräÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõäû. Íÿçÿrèééÿíè åëì äöíéàñûíûí göíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ xàrëç Äàrâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿør åäèëÿí “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàrâèí áó êèòàáäà úàíëûëàrûí ìöõòÿëèô 109
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
í¤âëÿrèíèí Àëëàh òÿrÿôèíäÿí àérû-àérûëûãäà éàràäûëìàñû går÷ÿéèíÿ ãàrøû ÷ûõûräû. Äàrâèíÿ g¤rÿ, áöòöí úèíñëÿr ìöøòÿrÿê áèr àòàäàí gÿëèräè âÿ îíëàr çàìàí ¤òäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿr ñàéÿñèíäÿ áèráèrèíäÿí ôÿrãëÿíìèøäèëÿr. Äàrâèíèí íÿçÿrèééÿñèíèí hå÷ áèr ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, ¤çö äÿ áóíó ãÿáóë åäèräè êè, áó íÿçÿrèééÿ éàëíûç “îròàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèr” èäè. Ùÿòòà Äàrâèíèí ¤ç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿrèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿrè” áàøëûãëû gåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèràô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿrèééÿ áèr ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàrøûñûíäà àúèç ãàëûräû. Äàrâèí áåëÿ çÿíí åäèräè êè, îíóí íÿçÿrèééÿñèíèí ãàrøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿr åëìèí èíêèøàôû èëÿ àràäàí ãàëäûrûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿr áó íÿçÿrèééÿíèí åëìè ÿñàñëàrûíû göúëÿíäèrÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éårèíäÿ áèëäèrìèøäè. Àíúàã äórìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàrâèíèí áó öìèäëÿrèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàràã hÿìèí íÿçÿrèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàrûíû áèr-áèrèíèí àräûíúà ñàrñûäûräû. Äàrâèíèçìèí åëì ãàrøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿr: 1. Áó íÿçÿrèééÿ hÿéàòûí Éår öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îròàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úör à÷ûãëàéà áèëìèr. 2. Äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí îròàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèrèúè òÿñèrÿ ìàëèê îëäóüóíó g¤ñòÿrÿí hå÷ áèr åëìè ñöáóò éîõäór. 3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrû âÿ òîrô ãàòëàrû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èrÿëè ñöräöéö ïrîãíîçëàrûí òàì ÿêñèíè îròàéà ÷ûõàrûr. Áó á¤ëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàrû îíëàrûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.
Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áöòöí úàíëû í¤âëÿrèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàrä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éågàíÿ áèr úàíëû höúåérÿäÿí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Òÿê höúåérÿíèí ìèëéîíëàrëà êîìïëåêñ úàíëû í¤âöíö íåúÿ ìåéäàíà gÿòèrìÿñè âÿ áåëÿ áèr òÿêàìöë ÿgÿr hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿrèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrûíäà, òîrô ãàòëàrûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí úàâàáëàíäûrà áèëìÿäèéè ñóàëëàräûr. Àíúàã áöòöí áóíëàräàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿrhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûr: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåérÿ” íåúÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr? Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè éàràäûëûøû rÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèr ô¤âãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåérÿ”íèí hå÷ 110
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
áèr ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàrû ÷ÿr÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Éÿíè áó íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿr íÿòèúÿñèíäÿ îròàéà úàíëû áèr höúåérÿ ÷ûõàrìàëûäûr. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàrà çèää èääèàäûr.
“Ùÿéàò hÿéàòäàí gÿëèr” Äàrâèí ¤ç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàrÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. xöíêè îíóí ä¤âröíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàrûí ÷îõ ñàäÿ áèr ãóróëóøà ìàëèê îëäóüóíó göìàí âÿ èääèà åäèräè. Îròà ÿñrëÿräÿí áÿrè á¤éöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí gåíåràñèéà” àäëàíàí íÿçÿrèééÿíèí òÿrÿôäàrëàrû úàíñûç ìàääÿëÿrèí òÿñàäöôÿí áèr éårÿ éûüûøûá úàíëû áèr âàrëûã ìåéäàíà gÿòèrìÿñèíÿ èíàíûräû. Áó ä¤âräÿ á¤úÿêëÿrèí éåìÿê ãàëûãëàrûíäàí, ñè÷àíëàrûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèräèëÿr. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿrèáÿ òÿúröáÿëÿr äÿ àïàrìûøäûëàr. xèrêëè áèr ïàr÷àíûí öñòöíÿ áèr àç áóüäà ãîéóëìóø, áèr ãÿäÿr g¤çëÿéÿrëÿrñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàrûí ìåéäàíà gÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. xèé ÿòèí ãórä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿräÿí ìåéäàíà gÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûräû. Ùàëáóêè äàhà ñîíràëàr ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàràíàí ãóräëàr ¤ç-¤çöíÿ ìåéäàíà gÿëìèr, ìèë÷ÿêëÿrèí gÿòèrèá îrà ãîéäóüó g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí ñörôÿëÿräÿí ÷ûõûrëàr. Äàrâèí ¤çöíöí “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû ä¤âräÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèräè êè, áàêòårèéàëàr úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà gÿëèr. Ùàëáóêè ìÿøhór ôràíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòår òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàrâèíèí êèòàáûíûí íÿør åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîírà ãÿòè îëàràã rÿää åòäè. Ïàñòår àïàräûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúröáÿëÿräÿí ñîírà gÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèräè: “Úàíñûç ìàääÿëÿrèí hÿéàò ÿìÿëÿ gÿòèrìÿñèíÿ äàèr èääèà äàhà ãÿòè îëàràã òàrèõèí àrõèâèíÿ âårèëìèøäèr” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New York, 1977, s. 2.). Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí òÿrÿôäàrëàrû Ïàñòårèí gÿëäèéè íÿòèúÿëÿrÿ ãàrøû óçóí ìöääÿò ìöáàrèçÿ àïàräûëàr. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåérÿíèí ìörÿêêÿá ãóróëóøóíó îròàéà ÷ûõàràíäàí ñîírà hÿéàòûí ¤ç-¤çöíÿ ìåéäàíà gÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öröêëöéö áèr äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.
111
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
XX ÿñräÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿr XX ÿñräÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñó èëÿ áàüëû ïrîñåñëÿrèí ¤íöíäÿ gåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhór róñ áèîëîãó Àëåêñàíär Îïàrèí îëäó. Îïàrèí 1930-úó èëëÿräÿ îròàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿrëÿ úàíëû höúåérÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàrûøëàrûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàrèí áóíó åòèràô åòìÿéÿ ìÿúáór îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåérÿíèí ìÿíøÿéè ïrîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè áöò¤âëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàràíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèr” (Alexander I. Oparin, Origin of Life, Dover Publications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.). Îïàrèíèí àrõàñûíúà gåäÿí òÿêàìöë÷öëÿr hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñóíó áèr éårÿ ÷ûõàrà áèëìÿê ö÷öí òÿúröáÿëÿr àïàrìàüà ñÿé g¤ñòÿräèëÿr. Áó òÿúröáÿëÿrèí ÿí ìÿøhóró àìårèêàëû êèìéàgÿr Ñòåíëè Ìèëëår òÿrÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàrûëäû. Ñ.Ìèëëår èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôårèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàrû áèr òÿúröáÿ âàñèòÿñèëÿ áèrëÿøäèrÿrÿê âÿ áó råàêñèéàéà åíåræè ÿëàâÿ åäÿrÿê ïrîòåèíëÿrèí òÿrêèáèíäÿêè áèr íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿräÿ ÿhÿìèééÿòëè áèr ìÿrhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúröáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúröáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôårèí går÷ÿê äöíéà àòìîñôårèíäÿí ÷îõ ôÿrãëè îëìàñû gÿëÿúÿê èëëÿräÿ îròàéà ÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of Early Atmosphere and Life", Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasym 1982, s. 1328-1330). Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîírà Ìèëëårèí ¤çö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôårèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèràô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, s. 7.). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë-÷öëÿrèí XX ÿñräÿ àïàräûüû áöòöí ñÿéëÿr íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêrèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø gåîêèìéà÷û Úåôôrè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóríàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿør åäèëÿí áèr ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèr: “Áó göí XX ÿñrè àrõàäà ãîéàrêÿí hÿëÿ XX ÿñrÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí á¤éöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïrîáëåìëÿ ãàrøû-ãàrøûéàéûã: hÿéàò Éår öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth, _ubat 1998, s. 40.).
Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóróëóøó Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ì¤âçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû 112
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
îrãàíèçìëÿrèí èíàíûëìàéàúàã äÿrÿúÿäÿ ãàrìàãàrûøûã ãóróëóøà ìàëèê îëìàñûäûr. Úàíëû âàrëûüûí höúåérÿñè èíñàí ¤âëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàräàí äàhà ìörÿêêÿáäèr. Áåëÿ êè, áó göí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîràòîrèéàëàrûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿrè áèr éårÿ éûüàràã úàíëû höúåérÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèr höúåérÿíèí ìåéäàíà gÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿròëÿr hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿrëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿr ÷îõäór. Ùöúåérÿíèí ÿñàñëàrûíäàí áèrè îëàí ïrîòåèíëÿrèí òÿñàäöôè îëàràã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàrëàã áèr ïrîòåèí ö÷öí 10.950äÿ 1-äèr. Àíúàã rèéàçèééàòäà 10. 50 -äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàr “èìêàíñûç” ñàéûëûr. Ùöúåérÿíèí íöâÿñèíäÿ éårëÿøÿí âÿ ¤çöíäÿ gåíåòèê áèëgèíè gèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèr ìÿëóìàò áàíêûäûr. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿgÿr êàüûçà ê¤÷öröëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàrÿò îëàí 900 úèëäëèê áèr êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà gÿëÿúÿéè håñàáëàíûr. Áó í¤ãòÿäÿ ÷îõ ìàràãëû áèr äèëåììà äà âàr: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïrîòåèíëÿrèí ê¤ìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèr. Àíúàã áó ïrîòåèíëÿrèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàrà óéüóí îëàràã hÿéàòà êå÷èr. Áèráèrèíÿ áàüëû îëäóãëàrûíà g¤rÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà gÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàrûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ì¤âúóä îëìàñû ëàçûìäûr. Áó èñÿ hÿéàòûí ¤çö-¤çöíäÿí ìåéäàíà gÿëìÿñè áàrÿäÿêè ññåíàrèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûr. Ñàí Äèåãî Êàëèôîríèéà Óíèâårñèòåòèíäÿí ìÿøhór òÿêàìöë÷ö àëèì, ïrîôåññîr Ëåñëè Îrgåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóríàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàár àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèràô åäèr: “Ñîí äÿrÿúÿ êîìïëåêñ ãóróëóøëàrà ñàhèá îëàí ïrîòåèíëÿrèí âÿ íóêëåèí òórøóëàrûíûí (RÍÀ âÿ ÄÍÀ) åéíè éåräÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àròûã óçàãäûr. Àíúàã áóíëàrûí áèrè îëìàäàí äègÿrèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàrëà îròàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ gÿëìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿ ãàëûr” (Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth", Scientific American, c. 271, Ekim 1994, s. 78.). Øöáhÿñèç êè, ÿgÿr hÿéàòûí òÿñàäöôëÿrëÿ îròàéà ÷ûõìàñûíûí ãåérè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèrñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ô¤âãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàràäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûr. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàràäûëûøû rÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí à÷ûãàøêàr ìÿíàñûçëûüûíû îròàéà ÷ûõàrûr.
113
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿrè Äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè á¤éöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿrèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè” êèìè îròàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèr òÿêìèëëÿøäèrèúè göúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèrèëìÿñèäèr. Äàrâèí îròàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåräèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà g¤röíöräö: “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèr âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàrèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿròëÿrÿ óéüóí îëàí göúëö úàíëûëàrûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûr. Ìÿñÿëÿí, éûròûúû håéâàíëàr òÿrÿôèíäÿí hörêöäöëÿí áèr ìàràë ñöröñöíäÿ äàhà ñör’ÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿr hÿéàòäà ãàëàúàãëàr. Áåëÿëèêëÿ, ìàràë ñöröñö ñör’ÿòëèëÿräÿí âÿ göúëöëÿräÿí ìåéäàíà gÿëìÿëèäèr. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàràëëëàrû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèrìÿç, îíëàrû áàøãà áèr úàíëû í¤âöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàrà ÷åâèrìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèr òÿêìèëëÿøäèrèúè göúÿ ìàëèê äåéèë. Äàrâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿrãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿr ìåéäàíà gÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáórèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 189).
Ëàìàrêûí òÿñèrè Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿr” íåúÿ ìåéäàíà gÿëäè? Äàrâèí ¤ç ä¤âröíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàrêà ÿñàñëàíàràã úàâàá âårìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàrâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôràíñûç áèîëîãó Ëàìàrêà g¤rÿ, úàíëûëàr hÿéàòëàrû áîéó ìÿ’róç ãàëäûãëàrû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿrè ñîíràêû íÿñëÿ ¤òörörëÿr, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ¤òöröëÿrÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿr íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿr ìåéäàíà ÷ûõûr. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàrê äåéèräè êè, çöràôÿëÿr úåéràíëàräàí ÿìÿëÿ gÿëèáëÿr. Áåëÿ êè, höíäör àüàúëàrûí éàrïàãëàrûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé g¤ñòÿrÿrêÿí îíëàrûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàrû óçàíûá. Äàrâèí äÿ áóíà îõøàr ìèñàëëàr gÿòèrìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà gèrÿí áÿçè àéûëàrûí áèr ìöääÿò ñîírà áàëèíàëàrà ÷åârèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles 114
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 184). Àììà Ìåíäåë òÿrÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñräÿ èíêèøàô åäÿí gåíåòèêà åëìè èëÿ ¤ç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì ãàíóíëàrû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿrèí ñîíràêû íÿñèëëÿrÿ ¤òöröëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàràã äàrìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèrñèç áèr ìåõàíèçì îëàràã ãàëäû.
Íåîäàrâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàr Äàrâèíèñòëÿr èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèr ÷¤çöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿrèí àõûrëàrûíäà “Ìöàñèr ñèíòåòèê íÿçÿrèééÿ”íè, äàhà ìÿøhór àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàrâèíèçìè îròàéà àòäûëàr. Íåîäàrâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿrèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàrû,éÿíè úàíëûëàrûí gåíëÿrèíÿ ràäèàñèéà êèìè õàrèúè òÿñèrëÿrèí, éà äà ê¤÷örìÿ ñÿhâëÿrè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà gÿëÿí ïîçóíòóëàrû ÿëàâÿ åòäè. Áó göí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàrâèíèçìäèr. Íÿçÿrèééÿ Éår öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàrëà úàíëû í¤âöíöí, áó úàíëûëàrûí ãóëàã, g¤ç, àüúèéÿr, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îrãàíëàrûíûí “ìóòàñèéàëàrà”, éÿíè gåíåòèê ïîçóíòóëàrà ÿñàñëàíàí áèr ìÿrhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Àíúàã íÿçÿrèééÿíè êÿñÿrñèç åäÿí à÷ûã áèr åëìè hÿãèãÿò âàr: ìóòàñèéàëàr úàíëûëàrû èíêèøàô åòäèrìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàrà hÿìèøÿ çÿrÿr âårÿrëÿr. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèr: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèr ãóróëóøà ìàëèêäèr. Áó ìîëåêóë öçÿrèíäÿ ìåéäàíà gÿëÿí hÿr hàíñû òÿñàäöôè òÿñèr àíúàã çÿrÿr âårèr. Àìårèêàëû gåíåòèê Á.G. Ràígàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûr: “Ìóòàñèéàëàr êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿrÿrëèäèrëÿr. xîõ íàäèr hàëëàräà ìåéäàíà gÿëèrëÿr âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèrñèçäèrëÿr. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàrûí òÿêàìöë÷ö áèr èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè g¤ñòÿrèr. Îíñóç äà éöêñÿê äÿrÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèr îrãàíèçìäÿ ìåéäàíà gÿëÿí òÿñàäöôè áèr hàë éà òÿñèrñèç îëàúàã, éà äà çÿrÿrëè. Áèr ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà gÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèrìÿéÿúÿêäèr. Á¤éöê åhòèìàëëà îíà çÿrÿr âårÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèrñèç ãàëàúàã. Áèr çÿëçÿëÿ áèr øÿhÿrè èíêèøàô åòäèrìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàr” (B. G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.). Áó göíÿ ãÿäÿr hå÷ áèr ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàrûí çÿrÿrëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, 115
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè g¤ñòÿräèéè ìóòàñèéàëàr hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàrà àíúàã çèéàí âårÿí, îíëàrû øèêÿñò åäÿí áèr gåíåòèê hàäèñÿäèr. (Èíñàíëàräà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ g¤röíÿí òÿñèrè õÿr÷ÿíg õÿñòÿëèéèäèr). ßëáÿòòÿ, çÿrÿrâårèúè áèr ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàrâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “¤çáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿrÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèr “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû g¤ñòÿrèr. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà g¤rÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿrhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.
Äàøëàøìûø ãàëûãëàräà êå÷èä ôîrìàëàrûíûí èçè éîõäór Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàrèíèí áàø âårìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàrû, òîrô ëàéëàrûäûr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ, áöòöí úàíëûëàr áèráèrèíäÿí ò¤rÿìèøäèr. Èëê úàíëû í¤âö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîírà áàøãà ôîrìàéà ÷åârèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿr áó øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr. Íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿr áîéó ñörÿrÿê ìÿrhÿëÿ-ìÿrhÿëÿ äàâàì åòìèøäèr. Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àrà úèíñëÿr”èí ìåéäàíà gÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûr. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ ¤çöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿrèíèí îëìàñûíà áàõìàéàràã áèr éàíäàí äà áÿçè ñöröíÿíëÿrèí õöñóñèééÿòëÿrèíè ãàçàíìûø éàrû áàëûã-éàrû ñöröíÿí úàíëûëàr éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöröíÿíëÿrèí õöñóñèééÿòëÿrèíÿ ìàëèê îëàrêÿí áèr éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿrè ãàçàíìûø ñöröíÿí-ãóøëàr îròàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàr êå÷èä ìÿrhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàrû ö÷öí øèêÿñò, í¤ãñàíëû âÿ ãöñórëó úàíëûëàr îëìàëû èäèëÿr. Òÿêàìöë÷öëÿr êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàrûíà èíàíäûãëàrû áó íÿçÿrè ìÿõëóãëàrà “àrà êå÷èä ôîrìàñû” àäûíû âårèrëÿr. ßgÿr hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úör úàíëûëàr éàøàéûáñà, îíäà îíëàrûí ñàéëàrû âÿ í¤âëÿrè ìèëéîíëàrëà, hÿòòà ìèëéàräëàrëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿrèáÿ úàíëûëàrûí ãàëûãëàrûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàräà, òîrô ëàéëàrûíäà ràñò gÿëèíìÿëè èäè. Äàrâèí “Úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûr: “ßgÿr íÿçÿrèééÿ äöçäörñÿ, úèíñëÿrè áèr-áèrèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àrà êå÷èä í¤âëÿrè ìöòëÿã éàøàìàëûäûr... Áóíëàrûí éàøàìàñûíà äàèr ñöáóòëàr äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàrû ãàòëàrû àràñûíäà òàïûëà áèëÿr (Charles Darwin, The Origin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964, s. 179). 116
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Äàrâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿrè Àíúàã XIX ÿñrèí îròàëàrûíäàí áó éàíà äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàr òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàräà áó àrà êå÷èä ôîrìàëàrûíà hå÷ âàõò ràñò gÿëèíìÿéèá. Àïàrûëìûø ãàçûíòû âÿ àràøäûrìàëàr çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàr òÿêàìöë÷öëÿrèí g¤çëÿäèêëÿrèíèí ÿêñèíÿ îëàràã g¤ñòÿräè êè, úàíëûëàr Éår öçöíäÿ áèräÿí-áèrÿ, í¤ãñàíñûç âÿ ãöñórñóç áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõûáëàr. Òàíûíìûø èígèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåråê Ó.Ågår ¤çö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó går÷ÿéè áåëÿ åòèràô åäèr: “Ïrîáëåìèìèç áóäór êè, gåîëîæè ëàéëàrû, äàøëàøìûø ãàòëàrû áöòöí òÿôÿrröàòû èëÿ àràøäûràíäà, èñòÿr úèíñëÿr, èñòÿrñÿ äÿ ñèíèôëÿr ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàràã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàrøûëàøûrûã: ìÿrhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éår êörÿñèíäÿ áèräÿí-áèrÿ ìåéäàíà gÿëÿí ãróïëàr g¤röröê (Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record", Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, s. 133). Éÿíè áöòöí úàíëû í¤âëÿrè äàøëàøìûø ëàéëàräà àràëàrûíäà hå÷ áèr êå÷èä ôîrìàñû îëìàäàí, í¤ãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàràã îròàéà ÷ûõûrëàr. Áó èñÿ Äàrâèíèí äöøöíúöëÿrèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû í¤âëÿrèíèí éàràäûëäûüûíû g¤ñòÿrÿí ÷îõ göúëö äÿëèëäèr. xöíêè áèr úàíëû í¤âöíöí ¤çö-¤çöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèr àòà îëìàäàí áèr àíäà âÿ ãöñórñóç îëàràã îròàéà ÷ûõìàñûíûí éågàíÿ èçàhû î úèíñèí éàràäûëìàñûäûr. Áó hÿãèãÿò ìÿøhór òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿrÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèr: “Éàràäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûräà éàøàéàí úàíëûëàrûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàräûr. Úàíëûëàr äöíéà öçÿrèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ í¤ãñàíñûç áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõìûøäûr, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûr. ßgÿr áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèr äÿéèøèêëèê ìÿrhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ ¤çëÿrèíäÿí ÿââÿë ì¤âúóä îëàí áÿçè úàíëû í¤âëÿrèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà gÿëìÿëèäèrëÿr. Àììà îíëàr ÿgÿr ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë áèr øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõûáëàrñà, î hàëäà ñîíñóç göú ñàhèáè áèr àüûë òÿrÿôèíäÿí éàràäûëìàëûäûrëàr (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New York, 1983, s. 197). Äàøëàøìûø ãàëûãëàr äà úàíëûëàrûí Éår öçöíäÿ ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îròàéà ÷ûõäûüûíû g¤ñòÿrèr. Éÿíè úèíñëÿrèí ìÿíøÿéè Äàrâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàràã òÿêàìöë äåéèë, éàràäûëûøäûr.
117
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿrèí ÿí ÷îõ göíäÿìÿ gÿòèräèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèr. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàrâèíèñò èääèà áó göí éàøàéàí ìöàñèr èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿr áÿçè ìÿõëóãëàräàí ÿìÿëÿ gÿëäèéèíè áèëäèrèr. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿrhÿëÿäÿ ìöàñèr èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàrû àràñûíäà áÿçè “àrà ôîrìà”ëàrûí éàøàäûüû èääèà îëóíór. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàrèäÿ ä¤rä ÿñàñ “êàòåãîrèéà” ñàäàëàíûr: 1. Australorithecus 2. Ùîìî habilis 3. Ùîìî erectus 4. Ùîìî ñàïèåíñ. Òÿêàìöë÷öëÿr èíñàíëàrûí góéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿr ÿúäàäëàrûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà gÿëÿí “australorithecus” àäûíû âårèrëÿr. Áó úàíëûëàr hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèr ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèr øåé äåéèë. Èígèëòÿrÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîrä Ñîëè Çàêårìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïrîô. xàrëç Îêñíårä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhór àíàòîìèñòèíèí australorithecus íöìóíÿëÿrè öçÿrèíäÿ àïàräûãëàrû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàr áó úàíëûëàrûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèr ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàrûí èíñàíëàrëà hå÷ áèr îõøàrëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû g¤ñòÿrìèøäèr (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower , Toplinger Publications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The Place of Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature, c. 258, s. 389). Òÿêàìöë÷öëÿr èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíràêû ìÿrhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàràã òÿñíèô åäèrëÿr. Èääèàëàrà g¤rÿ, hîìî ñûràñûíäàêû úàíëûëàr australorithecus-ëàräàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿr. Òÿêàìöë÷öëÿr áó ôÿrãëè úàíëûëàrà àèä ôÿñèëëÿrè àräàräà äöçÿrÿê õÿéàëè áèr òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèräè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèr, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿr àràñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí XX ÿñräÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿrèíäÿí áèrè îëàí Åríñò Ìåér (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèr hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèr” äåéÿrÿê áóíó ãÿáóë åäèr (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: Ernst Mayr", Scientific American, Aralyk 1992). Òÿêàìöë÷öëÿr australorithecus-homo habilis-homo erectushomo ñàïèåíñ ñûràëàìàñûíû òÿròèáëÿéÿrêÿí áóíëàrûí hÿr áèrèíèí îíäàí ñîírà gÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèrèíè éàràòìàüà ÷àëûøûrëàr. 118
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Ùàëáóêè ïàëåîàíòrîïîëîãëàrûí ñîí òàïûíòûëàrû australorithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô á¤ëgÿëÿrèíäÿ åéíè ä¤ârëÿräÿ éàøàäûãëàrûíû ñöáóò åòìèøäèr (Alan Walker, Science , c. 207, 1980, s. 1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. basky, J. B. Lipincott Co., New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, s. 272). Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàrûí áèr hèññÿñè ìöàñèr ä¤ârëÿrÿ ãÿäÿr, homo ñàïèåíñ íåàíäåròàë âÿ homo ñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèr) èíñàíëà åéíè øÿràèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàr (Time, äåêàár 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿrèí áèr-áèrèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îròàéà ãîéór. Ùàrâàrä Óíèâårñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàrûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Sterhen Éay Gould) ¤çö áèr òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèr: ßgÿr áèr-áèrè èëÿ ïàràëåë îëàràã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿr) úèçgèñè âàrñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûr êè, áóíëàrûí áèrè äègÿrèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàrûí áèrè äègÿrè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèr èíêèøàô àräûúûëëûüû g¤ñòÿrÿ áèëìèrëÿr (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿrñ êèòàáëàrûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàrûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàrûìåéìóí, éàrûèíñàí” úàíëûëàrûí øÿêèëëÿrè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ göúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàrèñè hå÷ áèr åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàrÿòäèr. Áó ì¤âçóíó óçóí èëëÿr àràøäûràí, õöñóñèëÿ australorithecus ôÿñèëëÿrè öçÿrèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàràí Èígèëòÿrÿíèí ÿí ìÿøhór âÿ ì¤òÿáÿr àëèìëÿrèíäÿí áèrè ëîrä Ñîëè Çàêårìàí ¤çö áèr òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îròàäà ìåéìóíàáÿíçÿr úàíëûëàräàí èíñàíà gÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèr íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ gÿëìèøäèr. Ëîrä Ñ.Çàêårìàí áèr äÿ ìàràãëû áèr “åëì øêàëàñû” hàçûrëàìûøäû. Î, åëìè îëàràã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿrèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàràã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿrèíÿ ãÿäÿr áèr úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîrä Ñ.Çàêårìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ g¤rÿ, åëìè, éÿíè êîíêråò ôàêòëàrà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿrè êèìéà âÿ ôèçèêàäûr. Úÿäâÿëäÿ áóíëàräàí ñîírà áèîëîgèéà åëìëÿrè, ñîírà äà ñîñèàë åëìëÿr éårëÿøèr. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàr håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàr 119
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
äÿrê åòìÿê” àíëàéûøû, áèr äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàräûr! Ëîrä Çàêårìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèr: Îáéåêòèâ går÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàràã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿrÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàr èäràêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàrèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ èíàíàí áèr àäàì ö÷öí hÿr øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó g¤röröê. Áåëÿ êè, ¤ç íÿçÿrèééÿëÿrèíÿ ãÿòè îëàràã èíàíàí áó àäàìëàrûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿràrëàrû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäör (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, s. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà ¤ç íÿçÿrèééÿëÿrèíÿ êîr-êîràíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàrûí òàïäûãëàrû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàrû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿrè ôèêèrëÿrèíÿ óéüóí îëàràã èçàh åòìÿêäÿí èáàrÿòäèr.
Äàrâèí äöñòóró! Áórà ãÿäÿr ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàrëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿrèí íåúÿ úÿôÿíg áèr èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèr äÿ óøàãëàrûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿr àéäûí áèr ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèr. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà g¤rÿ, úàíñûç âÿ øöórñóç àòîìëàr áèr éårÿ éûüûëàràã ÿââÿëúÿ höúåérÿíè, ñîírà äà åéíè àòîìëàr hÿr hàíñûñà áèr øÿêèëäÿ äègÿr úàíëûëàrû âÿ èíñàíû ìåéäàíà gÿòèrìèøäèr. Èíäè ôèêèrëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàrû îëàí êàráîí, ôîñôîr, àçîò, ïîòàñèóì áèrúÿ úàíëû äà ìåéäàíà gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèr “òÿúröáÿ” àïàràã âÿ òÿêàìöë÷öëÿrèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿrè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿrè èääèàíû îíëàrûí àäûíäàí “Äàrâèí äöñòóró” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿr úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîr, àçîò, êàráîí, îêñègåí, äÿìèr, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿräÿí ÷îõëó ñàéäà á¤éöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàräà ãîéñóíëàr. Ùÿòòà àäè hàëëàräà îëìàéàí, àíúàã áó ãàrûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûr äåäèêëÿrè áÿçè ëÿâàçèìàòëàrû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿr. Ãàrûøûãëàrûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿrè ãÿäÿr (òÿáèè øÿràèòäÿ ÿìÿëÿ gÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿrè ìèãäàräà äà (áèrèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïrîòåèí äîëäórñóíëàr. Áó ãàrûøûüà èñòÿäèêëÿrè êèìè èñòèëèê âÿ röòóáÿò âårñèíëÿr. Áóíëàrû èñòÿäèêëÿrè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàrëà ãàrûøäûrñûíëàr. xÿíëÿrèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhór àëèìëÿrèíè äÿâÿò åòñèíëÿr. Áó 120
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ìöòÿõÿññèñëÿr àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ ¤òöröëÿrÿê í¤âáÿ èëÿ ìèëéàräëàrëà, hÿòòà òrèëéîíëàrëà èë äàâàìëû îëàràã ÷ÿíëÿrèí éàíûíäà g¤çëÿñèíëÿr. Áèr úàíëûíûí ìåéäàíà gÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿròëÿrè ì¤âúóä îëìàñûíà èíàíûrëàrñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿráÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèrëÿrñÿ-åòñèíëÿr, î ÷ÿíëÿräÿí ãÿòèééÿí áèr úàíëû ÷ûõàrà áèëìÿéÿúÿêëÿr. Çöràôÿëÿrè, øèrëÿrè, àrûëàrû, áöëáöëëÿrè, òóòóãóøóëàrû, àòëàrû, äåëôèíëÿrè, göëëÿrè, çàíáàãëàrû, ãÿrÿíôèëëÿrè, áàíàíëàrû, ïîròàüàëëàrû, àëìàëàrû, õórìàëàrû, ïîìèäîrëàrû, éåìèøëÿrè, ãàrïûçëàrû, ÿíúèrëÿrè, çåéòóíëàrû, öçöìëÿrè, øàôòàëûëàrû, òîâóçãóøóëàrûíû, ãûrãîâóëëàrû, ìöõòÿëèô rÿígëè êÿïÿíÿêëÿrè âÿ áóíëàr êèìè ìèëéîíëàrëà úàíëû í¤âöíäÿí hå÷ áèrèíè ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Áóràäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàrëûãëàrûí òÿê áèr höúåérÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿr. Ãûñàñû, øöórñóç àòîìëàr áèr éårÿ éûüûëàràã höúåérÿíè ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Ñîírà éåíè áèr ãÿràr âårÿrÿê áèr höúåérÿíè èêè éårÿ àéûràí, äàhà ñîírà áèr-áèrèíèí àräûíúà ôÿrãëè ãÿràrëàr âårÿí, åëåêòrîí ìèêrîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîírà ¤ç höúåérÿ ãóróëóøóíó áó ìèêrîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïrîôåññîrëàrû äà ÿìÿëÿ gÿòèrÿ áèëìÿçëÿr. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàràòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿr. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè èñÿ òÿôÿêêör âÿ èäràêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèr úÿôÿígèééàòäûr. Òÿêàìöë÷öëÿrèí îròàéà àòäûüû èääèàëàr ÿòràôûíäà áèr àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàrûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ g¤ñòÿrèr.
G¤çäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîgèéà Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèr ìÿñÿëÿ èñÿ g¤çäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèr. G¤çëÿ áàüëû ì¤âçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ g¤röröê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âårÿê. Áèr úèñèìäÿí gÿëÿí øöàëàr g¤çÿ òÿrñ îëàràã äöøörëÿr. Áó øöàëàr áóràäàêû höúåérÿëÿr òÿrÿôèíäÿí åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíà ÷åârèëèr âÿ áåéèíèí àrõà òÿrÿôèíäÿêè g¤rìÿ ìÿrêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèr í¤ãòÿéÿ ¤òöröëör. Áó åëåêòrèê ñèãíàëëàrû ñûrà èëÿ äàâàì åäÿí èúrààòëàräàí ñîírà áåéèíäÿêè áó ìÿrêÿçäÿ g¤röíòö îëàràã hèññ åäèëèr âÿ g¤röëör. Áó ìÿëóìàòäàí ñîírà èíäè áèr àç ôèêèrëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûr. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàràíëûãäûr, èøûã áåéíèí îëäóüó éårÿ ãÿäÿr gåäèá ÷ûõà áèëìÿç. G¤röíòö ìÿrêÿçè äåéèëÿí éår 121
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
çöëìÿò ãàràíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ràñò gÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿr ãàràíëûã áèr éåräèr. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàràíëûüûíäà èøûãëû, ïàrëàã áèr äöíéàíû ñåér åäèrñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿr àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèr g¤röíòöäör êè, XXI ÿñrèí òåõíîëîgèéàñû äà hÿr úör èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàràã áó g¤röíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèr. Ìÿñÿëÿí, hàçûräà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿrèíèçÿ áàõûí. Ñîírà áàøûíûçû ãàëäûrûí âÿ ÿòràôûíûçà íÿçÿr ñàëûí. Èíäè g¤räöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó g¤röíòöíö áàøãà áèr éåräÿ g¤rìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿr àéäûí áèr g¤röíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèr í¤ìrÿëè òåëåâèçîr øèrêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîr åêràíû äà âårÿ áèëìÿç. 100 èëäèr ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûr. Áóíóí ö÷öí ôàárèêëÿr, íÿhÿíg òÿñèñàòëàr ãóróëór, òÿäãèãàòëàr àïàrûëûr, ïëàíëàr âÿ ëàéèhÿëÿr hàçûrëàíûr. Éåíÿ äÿ áèr òåëåâèçèéà åêràíûíà áàõûí, áèr äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àràäà á¤éöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿrãè îëäóüóíó g¤rÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîr åêràíû ñèçÿ èêè¤ë÷öëö áèr g¤röíòö g¤ñòÿrèr, hàëáóêè ñèç ö÷¤ë÷öëö, äÿrèí áèr ïårñïåêòèâè g¤rörñöíöç. Óçóí èëëÿräèr îí ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñ ö÷¤ë÷öëö òåëåâèçîr hàçûrëàìàüà, g¤çöí g¤rìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé g¤ñòÿrèr. Áÿëè, ö÷¤ë÷öëö òåëåâèçîr ñèñòåìèíè hàçûrëàéà áèëäèëÿr, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç g¤rìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèr ö÷¤ë÷öëö ñèñòåìäèr. Àrõà òÿrÿô äàhà áóëàíûã, ãàrøû òÿrÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûrëàíìûø äåêîràñèéà êèìè g¤röíör. Ùå÷ âàõò g¤çöí g¤räöéö ãÿäÿr äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèr g¤röíòö îëà áèëìÿç. Êàìåràäà äà, òåëåâèçîräà äà ìöòëÿã g¤röíòö èòêèñè áàø âårèr. Òÿêàìöë÷öëÿr áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã g¤röíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åäèrëÿr. Èíäè áèr àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèr êöíúöíäÿêè òåëåâèçîróí òÿñàäöôëÿr íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà gÿëäèéèíè, “àòîìëàr áèr éårÿ òîïëàíäû âÿ áó g¤ñòÿrÿí úèhàçû ìåéäàíà gÿòèräè” äåñÿ, íÿ ôèêèrëÿøÿrñèíèç? Ìèíëÿrëÿ àäàìûí áèr éårÿ éûüûøàràã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöórñóç àòîìëàr íåúÿ åäÿ áèëÿr? G¤çöí g¤räöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó g¤röíòöíö ìåéäàíà gÿòèrÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìèrñÿ, g¤çöí âÿ g¤çöí g¤räöéö g¤röíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà gÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèr. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèr. Õàrèúè ãóëàã ÿòràôäàêû ñÿñëÿrè ãóëàã ÷¤ì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îròà ãóëàüà ¤òörör. Îròà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèròÿéèøëÿrèíè göúëÿíäèrÿrÿê äàõèëè ãóëàüà ¤òörör. 122
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòrÿéèøëÿrè åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíà ä¤íäÿrÿrÿê áåéèíÿ g¤íäÿrèr. Åéíèëÿ g¤rìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúrààòëàrû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿrêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èr. G¤çäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûr, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûr, ñÿñè êå÷èrìèr. Äîëàéûñû èëÿ ÿòràô íÿ ãÿäÿr góróëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèr. Áóíà áàõìàéàràã ÿí äÿãèã ñÿñëÿr áåéèíäÿ hèññ åäèëèr. Ñÿñ êå÷èrìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèr îrêåñòrèí ñèìôîíèéàëàrûíû åøèäÿrñèíèç, èçäèhàìëû áèr ìÿêàíûí áöòöí góróëòóñóíó åøèäÿrñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèr úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè ¤ë÷öëñÿ, áóràäà ìöòëÿã áèr ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó g¤röíÿúÿê. Äÿãèã áèr g¤röíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿr òåõíîëîgèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèrñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿr îíëàrëà èëäèr êè, äàâàì åäèr. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàrû, ÷îõëó åëåêòrèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿrè áó ñÿéëÿrèí áÿçèëÿrèíèí íÿòèúÿëÿrèäèr. Àíúàã áöòöí òåõíîëîgèéàéà, áó òåõíîëîgèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿrëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàràã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèr ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèr. ßí á¤éöê ìóñèãè ñèñòåìè øèrêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèrëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèr hèññÿñè èòèr âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ gÿëèr. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèr õûrûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîgèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿr ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñórñóçäór. Áèr èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿrêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûrûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèrñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàràã åøèäèr. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàràäûëäûüû göíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿr áó úöräör. Áó göíÿ ãÿäÿr èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûrëàäûüû hå÷ áèr g¤röíòö âÿ ñÿñ úèhàçû g¤ç âÿ ãóëàã ãÿäÿr hÿññàñ âÿ óüórëó áèr ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèr. Àíúàã g¤rìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàräàí áàøãà ÷îõ á¤éöê hÿãèãÿò âàr.
Áåéíèí è÷èíäÿêè g¤rÿí âÿ åøèäÿí øöór êèìÿ àèääèr? Áåéíèí è÷èíäÿ úöráÿúör rÿígëè áèr äöíéàíû ñåér åäÿí, ñèìôîíèéàëàrû, ãóøëàrûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿrè èéëÿéÿí êèìäèr? Èíñàíûí g¤çëÿrèíäÿí, ãóëàãëàrûíäàí, áóríóíäàí gÿëÿí õÿáÿräàrëûãëàr åëåêòrèê ñèãíàëû îëàràã áåéèíÿ ¤òöröëör. Áèîëîgèéà, 123
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ôèçèîëîgèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàrûíäà áó g¤röíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà gÿëìÿñèíÿ äàèr ÷îõëó òÿôÿrröàòëàr îõóéà áèëÿrñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèr éåräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòrèê ñèãíàëëàrûíû g¤röíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàràã ãàâràéàí êèìäèr? Áåéèíèí è÷èíäÿ g¤çÿ, ãóëàüà, áóróíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàrû ãàâràéàí áèr øöór âàr. Áó øöór êèìÿ àèääèr? ßëáÿòòÿ, áó øöór áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèrëÿrÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèr höúåérÿëÿrèíÿ àèä äåéèë. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr øåéèí ìàääÿäÿí èáàrÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàrâèíèñò ìàòårèàëèñòëÿr áó ñóàëëàrà hå÷ âàõò úàâàá âårÿ áèëìèr. xöíêè áó øöór Àëëàhûí éàràòäûüû róhäór. Róh g¤röíòöíö ñåér åòìÿê ö÷öí g¤çÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàräàí äà áàøãà ôèêèrëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿrè îõóéàí hÿr áèr èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèr íå÷ÿ ñàíòèìåòrëèê, ãàïãàràíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷¤ë÷öëö, rÿígëè, ê¤ëgÿëè âÿ èøûãëû îëàràã ñûüûøäûràí Àëëàhû ôèêèrëÿøèá, Îíäàí ãîrõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûr.
Ìàòårèàëèñò èíàíú Áórà ãÿäÿr àràøäûräûãëàrûìûç òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿrëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèr èääèà îëäóüóíó g¤ñòÿrèr. Íÿçÿrèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèr, îròàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrèíèí hå÷ áèr òÿêìèëëÿøäèrèúè òÿñèrè éîõäór âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàrû äàrâèíèçì íÿçÿrèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîrìàëàrûíûí éàøàìàäûãëàrûíû g¤ñòÿrèr. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèr ôèêèr êèìè êÿíàrà àòûëìàñû ëàçûìäûr. Òàrèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèr ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí göíäÿìèíäÿí ÷ûõàrûëìûøäûr. Àììà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè göíäÿìÿ gÿòèrìÿê èñòÿéèrëÿr. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàr áó íÿçÿrèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âårìÿéÿ ÷àëûøûr. G¤rÿñÿí íÿéÿ g¤rÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿr ö÷öí hå÷ úör ÿëäÿí áóràõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèr èíàíú îëìàñûäûr. Áó àäàìëàr ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîr-êîràíÿ áàüëûäûrëàr âÿ äàrâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âårèëÿ áèëÿúÿê éågàíÿ ìàòårèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèrëÿr. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèràô äà åäèrëÿr. Ùàrâàrä Óíèâårñèòåòèíäÿí ìÿøhór gåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí 124
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Rè÷àrä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòårèàëèñò, ñîírà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèràô åäèr: Áèçèì ìàòårèàëèçìÿ áèr åòèãàäûìûç âàr, àïrèîr (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüró ñàéûëàí, òÿúröáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúröáÿäÿí ãàáàã ì¤âúóä îëàí) áèr èíàíúäûr áó. Áèçè äöíéàéà ìàòårèàëèñò áèr à÷ûãëàìà gÿòèrìÿéÿ ìÿúáór åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàrû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòårèàëèçìÿ îëàí àïrèîr áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòårèàëèñò à÷ûãëàìà gÿòèrÿí àràøäûrìà öñóëëàrûíû âÿ ãàâràìëàrû òÿãäèr åäèrèê. Ìàòårèàëèçì ìöòëÿã äîüró îëäóüóíà g¤rÿ äÿ èëàhè áèr à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âårÿ áèëìÿrèê (Richard Lewontin, "The Demon-Haunted World", The New York Review of Books, 9 éàíâàr 1997, s. 28). Áó ñ¤çëÿr äàrâèíèçìèí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèr åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèr. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèr âàrëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèr. Áóíà g¤rÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàràòäûüûíà èíàíûr. Ìèëéîíëàrëà ìöõòÿëèô úàíëû í¤âöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàrûí, áàëûãëàrûí, çöràôÿëÿrèí, ãàïëàíëàrûí, á¤úÿêëÿrèí, àüàúëàrûí, ÷è÷ÿêëÿrèí, áàëèíàëàrûí âÿ èíñàíëàrûí úàíñûç ìàääÿíèí ¤ç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿrÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà gÿëäèéèíè ãÿáóë åäèr. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè går÷ÿêëèêëÿrÿ çèää ãÿíàÿòäèr. Àììà äàrâèíèñòëÿr “èëàhè áèr à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ gèrìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèrëÿr. Úàíëûëàrûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòårèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿr êÿñ èñÿ áó à÷ûã går÷ÿéè g¤rÿúÿêäèr: “Áöòöí úàíëûëàr öñòöí áèr göúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèr Éàràäàíûí ÿñÿrëÿrèäèr. Î Éàràäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàr åäÿí, úàíëûëàrû äà éàràäûá øÿêèëëÿíäèrÿí Àëëàhäûr”.
Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áÿøÿr òàrèõèíèí ÿí òÿñèrëè ñåhrèäèr Áóràäà áóíó äà áèëäèrìÿê ëàçûìäûr êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèrëÿrè îëìàéàí, hå÷ áèr èäåîëîgèéàíûí òÿñèrè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿr áèr èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿrèí õóràôàòëàrûíû ÿêñ åòäèrÿí òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèr èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèr.
125
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
Éóõàrûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ èíàíàíëàr á¤éöê áèr ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóràí âÿ áóíëàrûí ãàrûøìàñûíäàí âàõò ÿrçèíäÿ ôèêèrëÿøÿí, äÿrê åäÿí, êÿøôëÿr åäÿí ïrîôåññîrëàrûí, òÿëÿáÿëÿrèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàrûíûí, Ôråíê Ñèíàòrà, xàrëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿrèí, áóíóíëà éàíàøû úåéràíëàrûí, ëèìîí àüàúëàrûíûí, ãÿrÿíôèëëÿrèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûrëàr. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíg èääèàéà èíàíàíëàr åëì àäàìëàrû, ïrîôåññîrëàr, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàräûr. Áóíà g¤rÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàrèõèíèí ÿí á¤éöê âÿ ÿí òÿñèrëè ñåhrè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. xöíêè áÿøÿr òàrèõèíäÿ èíñàíëàrûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿrÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèrëÿøìÿñèíÿ èìêàí âårìÿéÿí, g¤çëÿrèíèí ãàrøûñûíà ñàíêè áèr ïÿräÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿrè g¤rìÿëÿrèíÿ ìàíå îëàí áèr áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäór. Áó, ãÿäèì ìèñèrëèëÿrèí göíÿø òàírûñû Ràéà, áÿçè àôrèêàëû ãÿáèëÿëÿrèí òîòåìëÿrÿ, Ñÿáà õàëãûíûí göíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáràhèìèí òàéôàñûíûí ¤ç ÿëëÿrè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿrÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèr êîrëóãäór. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãór’àíäà èøàrÿ åòäèéè áèr àüûëñûçëûãäûr. Àëëàh áÿçè èíñàíëàrûí èäràê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿrè g¤rìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿr àéÿëÿrèíäÿ áèëäèrèr. Áó àéÿëÿräÿí áÿçèëÿrè áóíëàräûr: “Ùÿãèãÿòÿí, èíêàr åäÿíëÿrè ÿçàáëà ãîrõóòñàí äà, ãîrõóòìàñàí äà îíëàr ö÷öí áèräèr, èìàí gÿòèrìÿçëÿr. Àëëàh îíëàrûí örÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ì¤hör âórìóøäór. G¤çëÿrèíäÿ äÿ ïÿräÿ âàräûr. Îíëàrû á¤éöê áèr ÿçàá g¤çëÿéèr!” (“Áÿãÿrÿ”, 2/6-7). “...Îíëàrûí ãÿëáëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàr. Îíëàrûí g¤çëÿrè âàräûr, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿr. Îíëàr håéâàí êèìèäèrëÿr, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèrëÿr. Ãàôèë îëàíëàr äà ìÿhç îíëàräûr!” (“ß’ràô”, 7/179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿräÿ èñÿ áó èíñàíëàrûí 줒úöçÿëÿr g¤rñÿëÿr äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿr ñåhrëÿíäèêëÿrèíè áåëÿ áèëäèrèr: “ßgÿr îíëàrà g¤éäÿí áèr ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äórìàäàí éóõàrû äûrìàøñàëàr, éåíÿ äÿ “G¤çöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhrëÿíìèøèê” äåéÿrëÿr” (“Ùèúr”, 15/14-15). Áó ãÿäÿr gåíèø áèr êöòëÿíèí öçÿrèíäÿ áó ñåhrèí òÿñèrëè îëìàñû, èíñàíëàrûí hÿãèãÿòëÿräÿí áó ãÿäÿr óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèr áó ñåhrèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñ¤çëÿrëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê 126
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
ãÿäÿr håérÿòàìèç áèr âÿçèééÿòäèr. xöíêè áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàrèúèíäÿ îëàí ññåíàrèëÿrÿ, úÿôÿígèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿrëÿ äîëó èääèàëàrà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèr. Àíúàã äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿêè èíñàíëàrûí øöórñóç âÿ úàíñûç àòîìëàrûí àíè áèr ãÿràrëà áèr éårÿ éûüûëûá, ô¤âãÿëàäÿ áèr òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöór g¤ñòÿrèá ãöñórñóç áèr ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿr úör õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éår ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàrû ìåéäàíà gÿòèräèéèíÿ èíàí-ìàñûíûí ñåhräÿí áàøãà áèr èçàhû âÿ àäû éîõäór. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãór’àíäà èíêàr÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿrÿôäàrû îëàí áÿçè àäàìëàrûí åòäèéè ñåhrëÿrëÿ èíñàíëàrû òÿñèr àëòûíà àëäûãëàrûíû Ùç.Ìóñà âÿ Ôèr’îí àràñûíäà áàø âårÿí áèr hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèrèr. Ùç.Ìóñà Ôèr’îíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà Ôèr’îí Ùç.Ìóñàéà ¤ç “åëìëè ñåhráàçëàrû” èëÿ èíñàíëàrûí éûüûøäûãëàrû áèr éåräÿ ãàrøûëàøìàëàrûíû èñòÿéèr. Ùç.Ìóñà ñåhráàçëàrëà ãàrøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhráàçëàrà îíëàrûí ìÿrèôÿòëÿrèíè g¤ñòÿrìÿñèíè ÿìr åäèr: “(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàr (ÿëëÿrèíäÿêèíè éårÿ) àòäûãäà àäàìëàrûí g¤çëÿrèíè áàüëàéûá îíëàrû ãîrõóòäóëàr âÿ á¤éöê áèr ñåhr g¤ñòÿräèëÿr” (“ß’ràô”, 7/116). G¤röíäöéö êèìè, Ôèr’îíóí ñåhráàçëàrû g¤çáàüëàìàëàrëà Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàr èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàrûí hàìûñûíû ñåhrëÿéÿ áèëìèøäèëÿr. Àíúàã îíëàrûí àòäûãëàrûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí g¤ñòÿräèéè äÿëèë îíëàrûí áó ñåhrèíè, àéÿëÿrèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè áöòöí øåéëÿrè óäìóø”, éÿíè òÿñèrñèç hàëà gÿòèrìèøäèr: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèr äÿ áàõûá g¤räöëÿr êè, ÿñà îíëàrûí óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè áöòöí øåéëÿrè óäór. Àròûã hàãã çàhèr, îíëàrûí óéäóróá äöçÿëòäèêëÿrè éàëàíëàr èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhráàçëàr îràäà ìÿüëóá åäèëäèëÿr âÿ õàr îëàràã gårè ä¤íäöëÿr” (“ß’ràô”, 7/117-119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèrèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàrû ñåhrëÿéÿrÿê ¤ç òÿñèrè àëòûíà áó àäàìëàrûí åòäèêëÿrèíèí áèr ñàõòàêàrëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîírà ãåéä åäèëÿí àäàìëàr ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿr. Göíöìöçäÿ äÿ áèr ñåhrèí òÿñèrè èëÿ åëì ïÿräÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíg èääèàëàrà èíàíàíëàr âÿ áóíëàrû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàrûíû hÿñr åäÿíëÿr ÿgÿr áó èääèàëàräàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿr, hÿãèãÿòëÿr òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhr ïîçóëàíäà” îíëàr äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿr. Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèr ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããrèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèr 127
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
âÿçèééÿòäÿí ãîrõäóüóíó áåëÿ åòèràô åäèr: Ìÿí ¤çöì òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿrèí gÿëÿúÿéèí òàrèõ êèòàáëàrûíäàêû ÿí á¤éöê göëöíú âÿçèééÿòëÿräÿí áèrè îëàúàüûíà èíàíäûì. Gÿëÿúÿê íÿñèëëÿr áó ãÿäÿr ÷öröê âÿ ãåérè-ìöÿééÿí îëàí áèr hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèr ñàäÿë¤âhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håérÿò è÷èíäÿ ãàrøûëàéàúàãëàr (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43). Áó gÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèr gÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàr “òÿñàäöôëÿr”èí òàírû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿr âÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñè áÿøÿr òàrèõèíèí ÿí á¤éöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhrè îëàràã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhr á¤éöê ñör’ÿòëÿ äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ ¤çöíöí èíñàíëàr öçÿrèíäÿêè òÿñèrèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûr. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèrrèíè ¤érÿíÿí ÿêñÿr èíñàíëàr áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàrûíû håérÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ g¤òör-ãîé åäèrëÿr.
“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ ¤érÿòäèêëÿrèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèr øåé áèëìèrèê. Ùÿr øåéè áèëÿí, h¤êì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿrÿ”, 2/32).
128