Quranda təbliğ və mübahisə by Harun Yəhya (Харун Яхъя)

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäà àíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà Ìåìàð Ñèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûí èääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿ äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõ ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêè ïåéüÿìáÿðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþhöð ÃóðàíèÊÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäà Ãóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ äèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí ÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð. Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Áðèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿð äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ, áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿðáàéúàí êèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèíäÿí ìàðàãëà èçëÿíèð. Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí

ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó ÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê, åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð. Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó õöñóñèééÿòëÿð Ãóðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãàçàíú ýöäöëìöð. Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû îíëàðà ýþðìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíè ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿðìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð. Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèí íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ òÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëà áèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ èíñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

ÎÕÓÚÓÉÀ Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö äîüðóëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì 140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhà âàúèáäèð. Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê. Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà èçàh îëóíóð, èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà hå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð. Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê ôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàã ìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí îíëàðû áèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã. Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàðûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ ýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð. Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã. Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ äèããÿò éåòèðìÿéÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð ÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

Ùàðóí Éÿùéà

ÃÓÐÀÍÄÀ ÒßÁËÈÜ Âß ÌÖÁÀÙÈÑß “Î êÿñëÿð êè ñþçö äèíëÿéèá îíóí ÿí ýþçÿëèíÿ óéàðëàð. Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Àüûë ñàhèáëÿðè äÿ åëÿ îíëàðäûð!” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 18).

×åâèðÿí:

Àéñåë Àúàëîâà

Áó òÿðúöìÿìèçäÿ èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿð Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí âÿ Çèéà Áöíéàäîâóí áèðëèêäÿ hàçûðëàäûüû Ãóðàíûí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿêè òÿðúöìÿñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð

Áöòöí èðàä âÿ òÿêëèôëÿðèíèçè elshadmiri@yahoo.com ìàèëèíÿ éàçà áèëÿðñèíèç

Ìöÿëëèô ............................................................ Ùàðóí Éÿùéà ×åâèðÿí .......................................................... Àéñåë Àúàëîâà Ðåäàêòÿ .......................................................... Ôàìèë Úÿôÿðëè Ùàçûðëàéàí .......................................................... Åëøàä Ìèðè Êîððåêòÿ ...................................................... Ýöíåë Ïàøàãûçû

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ Ýèðèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Ãóðàíäà òÿáëèü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Àëëàhûí òàíûäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Àõèðÿòèí õàòûðëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Òþâhèä âÿ øèðêèí àíëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Äèíèí àíëàäûëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Òÿáëèüàò àïàðàðêÿí èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê öñóëëàð . . . . . . . . .38 Ìöõòÿëèô òÿáëèüàò öñóëëàðû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíÿ ëàçûì îëàí êåéôèééÿòëÿð . . . . .64 Ãþâìëÿðèí îíëàðà ãàðøû òÿáëèüàò àïàðàí åë÷èëÿðÿ ýþñòÿðäèéè ìöãàâèìÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Àëëàhûí ìþìèíëÿðè àçüûí êàôèðëÿðäÿí õèëàñ åòìÿñè . . . . .85 Ðÿñóëëàðûí Àëëàhà îëàí ýöúëö èìàíëàðû . . . . . . . . . . . .89 Ãóðàíäà ìöáàhèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Èëê ìöáàhèñÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Èíêàð÷ûëàðûí ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . . .108 Èíêàð÷ûëàðûí þç àðàëàðûíäà ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . .117 Éÿhóäèëÿðëÿ õðèñòèàíëàðûí ìöáàhèñÿëÿðè . . . . . . . . . . .119 Ìþìèíëÿð àðàñûíäà ìöáàhèñÿ ñàëìàüà ÷àëûøàíëàð . . . . .121 Ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ Ãóðàíäàí úàâàáëàð . . . . . . . . . . .125 Úÿhÿííÿì ÿhëèíèí àðàëàðûíäàêû ìöáàhèñÿëÿð . . . . . . . .140 Ãóðàíäà ñþháÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 Äàðâèíèçìèí ñöãóòó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146

ÝÈÐÈØ Àëëàh Ãóðàíäà èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí áàøëûúà èáàäÿòëÿðèíäÿí áèðèíèí òÿáëèü, éÿíè Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðè èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã âÿ îíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿê îëäóüóíó áèëäèðèð. Áåëÿ êè, áó èáàäÿò hÿéàòûí hÿð ñàhÿñèíè ÿhàòÿ åäèð. Ìþìèí éàøàäûüû ìöääÿò ÿðçèíäÿ ñþçëÿðè âÿ hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ Àëëàhûí äèíèíè äèýÿð èíñàíëàð àðàñûíäà éàéìàãëà âÿ Èñëàìû òÿìñèë åòìÿêëÿ âÿçèôÿëÿíäèðèëìèøäèð. Ìþìèíëÿðèí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûãëàðû äà ÿñëèíäÿ ãàðøûëûãëû áèð òÿáëèüäèð. Îíëàð äà áèð-áèðèíè Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hþêìëÿðÿ òàáå îëìàüà, Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿí ÿõëàãû ýþñòÿðìÿéÿ äÿâÿò åäèð. Áèð ñþçëÿ, ìþìèíèí áàøëûúà èøè âÿ ÿñàñ ìåòîäó òÿáëèüäèð. Áóíà áàõìàéàðàã Ãóðàíà ýþðÿ, èíêàð÷ûëàðà àèä îëàí “õàðàêòåðèñòèê” öñëóá èñÿ ìöáàhèñÿäèð. Îíà “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åò” (“Èñðà” ñóðÿñè, 61) ÿìðèíè âåðäèêäÿ Àëëàhëà - Àëëàhû òÿíçèh åäèðèê - ìöáàhèñÿ åäÿí øåéòàíäàí áàøëàéàðàã áöòöí èíêàð÷ûëàðà õàñ îëàí ìöáàhèñÿ õóäáèíëèéèí íÿòèúÿñèäèð êè, áó äà òÿáëèüèí ÿêñèíÿ îëàðàã èíñàíà hå÷ áèð øåé ãàçàíäûðìàç. Öìóìèééÿòëÿ, ìþìèí hÿð çàìàí òÿáëèü òÿðçèíè ãîðóìàëû âÿ èíêàð÷ûëàðà àèä áèð öñóë îëàí ìöáàhèñÿéÿ ÿñëà ìåéëëÿíìÿìÿëèäèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ ìþìèíèí ìöáàhèñÿäÿí óçàã äóðàí âÿ hÿð çàìàí òÿáëèüè hÿäÿô ñå÷ÿí áèð äàâðàíûøûíû áåëÿ áèð hþêìÿ áàüëàéûð: “ßýÿð îíëàð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿðñÿ, áåëÿ äå: “Ìÿí þçöìö àðäûìúà ýÿëÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhà òÿñëèì åòìèøÿì”. Êèòàá âåðèëìèø øÿõñëÿðÿ âÿ ñàâàäñûçëàðà äå êè: “Ñèç äÿ òÿñëèì îëäóíóçìó?” ßýÿð òÿñëèì îëàðëàðñà, äîüðó éîëà éþíÿëìèø îëàðëàð, éîõ, ÿýÿð öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ,

ñÿíèí âÿçèôÿí àíúàã òÿáëèü åòìÿêäèð. Øöáhÿñèç, Àëëàh Þçö áÿíäÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 20). Áó êèòàá òÿáëèüèí âÿ ìöáàhèñÿíèí õûðäàëûãëàðûíû à÷ûãëàìàã ö÷öí éàçûëûá. Òÿáëèüèí hàíñû ìÿíòèã âÿ öñóëëàðëà àïàðûëàúàüû áó êèòàáäà òÿôñèëàòû èëÿ èíúÿëÿíìèø, áóíóíëà éàíàøû ìöáàhèñÿíè éàðàäàí øåéòàíè õàðàêòåð äÿ Ãóðàí àéÿëÿðè èëÿ òÿhëèë åäèëìèøäèð. Ìÿãñÿä hÿð øåéäÿ îëäóüó êèìè äàíûøûã öñóëëàðûíäà äà Àëëàhûí áÿéÿíäèéè éîëó ñå÷ìÿê âÿ Îíóí ìÿñëÿhÿò ýþðìÿäèéè ÷èðêèí éîëäàí ÷ÿêèíìÿêäèð.

ÃÓÐÀÍÄÀ ÒßÁËÈÜ “Äå: “Ùàãã ýÿëäè, áàòèë éîõ îëäó. ×öíêè áàòèë éîõëóüà ìÿhêóìäóð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 81).

Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíèí þçöíö òàíûòìàñû “Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû, áåë áàüëàíàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 107). Úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ èíñàíëàð áèð-áèðè èëÿ éàëíûç ìÿíôÿÿò õàòèðèíÿ ìöíàñèáÿò ãóðóð. Áèð èíñàíûí äèýÿðèíÿ ãàéüû ýþñòÿðìÿñèíèí àðõàñûíäà ìöòëÿã ìÿíôÿÿò ýöäöëìÿñè äàéàíûð. Òÿáèè êè, áó âÿçèééÿò úàhèë úÿìèééÿòèí áèð ÷îõ öçâö òÿðÿôèíäÿí äÿ äÿðê åäèëèð. Áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã äà áó èíñàíëàð îíëàðà ýþñòÿðèëÿí ìöíàñèáÿòèí ìöãàáèëèíäÿ “ýþðÿñÿí íåúÿ áèð ìÿíôÿÿò ýþçëÿéèð” øÿêëèíäÿ ôèêèðëÿøèðëÿð. ßýÿð áèð êèìñÿ éåíè áèð “äöíéàýþðöøö” éàðàòìàüà ÷àëûøñà, áó ðåôëåêñ éåíÿ äÿéèøìÿç. Ùÿìèøÿ “ìÿíÿ áóíó áàøà ñàëìàãäà íÿ ìàðàüû âàð” ñóàëû àüûëëàðûíûí áèð êöíúöíäÿ äóðóð. Àíúàã ìþìèíèí òÿáëèüäÿ, éÿíè Àëëàhûí äèíèíè éàéìàãäà éåýàíÿ ìÿãñÿäè Àëëàhûí îíà ôÿðç ãûëäûüû áèð èáàäÿòè éåðèíÿ éåòèðìÿêäèð. Áó hÿðÿêÿòè èëÿ ñàäÿúÿ Àëëàhû ðàçû ñàëìàüû, Îíóí ìÿðhÿìÿò âÿ ñåâýèñèíÿ íàèë îëìàüû hÿäÿô ñå÷ìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ äàíûøäûüû èíñàíäàí hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ýöäìÿç. ßëàãÿ ãóðäóüó èíñàí äèíè ãÿáóë åòäèéè çàìàí îíäàí þçö ö÷öí hå÷ áèð øåé èñòÿìÿéÿúÿê. ×öíêè àíëàòäûãëàðû þç øÿõñè ôèêèðëÿðè äåéèë, êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhûí äèíèäèð. Àíúàã úàhèë èíñàíëàð áó âÿçèééÿòäÿí õÿáÿðñèçäèð. Ãàðøûëàäûãëàðû èíñàíûí áèð ìþìèí îëäóüóíóí ÷îõ âàõò ôÿðãèíäÿ áåëÿ îëìóðëàð. Ôÿðãèíäÿ îëñàëàð áåëÿ, ìþìèíèí ìÿíôÿÿò ýöäìÿìÿê

êèìè áèð õöñóñèééÿòèíèí îëäóüóíó áèëÿ áèëìÿçëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí áèð ìþìèí òÿáëèü ìÿãñÿäè èëÿ îíëàðà éàõûíëàøñà, Àëëàhûí äèíèíè àíëàòìàã èñòÿñÿ, áþéöê åhòèìàëëà “áó èíñàíûí áóíëàðû äåìÿêäÿ ìÿãñÿäè íÿäèð, ìÿíäÿí íÿñÿ óìóð” êèìè äöøöíúÿëÿðÿ ãàïûëàúàãëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ áóéðóëóð êè, ãàðøû òÿðÿôè áó äöøöíúÿëÿðäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê òÿáëèüäÿêè ÿí áàøëûúà ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. Öíñèééÿò ãóðóëàí òÿðÿôÿ hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ÿëàãÿñèíèí îëìàäûüû, òÿáëèüäÿêè éåýàíÿ ìÿãñÿäèí Àëëàhûí ðèçàñû îëäóüó áàøà ñàëûíìàëûäûð. Ðÿñóëëàð äà òÿáëèüëÿðèíäÿ áó öñóëäàí èñòèôàäÿ åòìèøäè. Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãþâìëÿðèíÿ õèòàáëàðûíà áàõäûãäà îíëàðûí þç ãþâìëÿðèíÿ ÿââÿëúÿ åòèáàðëû îëäóãëàðûíû âóðüóëàäûüû ýþðöíöð. Ìÿñÿëÿí, Àä òàéôàñûíà ýþíäÿðèëÿí Ùç.Ùóä áåëÿ äåìèøäèð: “...Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Ñèç èñÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøìàãëà éàëíûç èôòèðà÷ûñûíûç! Åé úàìààòûì! Ìÿí áóíà ýþðÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìû âåðìÿê éàëíûç ìÿíè éàðàäàíà àèääèð. Ìÿýÿð äÿðê åòìèðñèíèç?” (“Ùóä” ñóðÿñè, 50-51). Ùç.Íóh èñÿ îíà “...Áèç ñèçè éàëàí÷û håñàá åäèðèê...” (“Ùóä” ñóðÿñè, 27) äåéÿí ãþâìöíÿ ãàðøû áåëÿ ñþéëÿìèøäè: “Äåäè: “Åé úàìààòûì! Áèð äåéèí ýþðÿê. ßýÿð ìÿí Ðÿááèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åòñÿì, Ðÿááèì ìÿíÿ Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò áÿõø åòñÿ âÿ î ñèçÿ ýèçëè ãàëñà; èñòÿìÿäèéèíèç hàëäà, áèç ñèçè îíà ìÿúáóðìó åäÿ áèëÿðèê?! Åé úàìààòûì! Ìÿí ïåéüÿìáÿðëèéè òÿáëèü åòìÿéÿ ýþðÿ ñèçäÿí áèð ìàë, ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìû âåðìÿê àíúàã Àëëàhà àèääèð...” (“Ùóä” ñóðÿñè, 28-29).

Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí èíñàíûí íàðàhàò÷ûëûüûíà ñþçöýåäÿí ìÿíôÿÿò øöáhÿñè èëÿ éàíàøû äèýÿð ìöõòÿëèô àìèëëÿð äÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Úàhèë úÿìèééÿòäÿ “çÿðÿðëè” âÿ “òÿhëöêÿëè” èíñàíëàðëà ãàðøûëàøìàüà, îíëàðäàí óçàã îëìàüà âÿ îíëàðëà òÿìêèíëè äàâðàíìàüà àäÿò åäèëìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ î áó ðåôëåêñèí áèð íÿòèúÿñè îëàðàã áÿëêÿ ìþìèíëÿðäÿí äÿ ÷ÿêèíÿ áèëÿð. Îíà çÿðÿð âåðÿúÿê èíñàíëàðëà ãàðøûëàøäûüû êèìè éåðñèç âÿ ìÿíàñûç øåéëÿð äöøöíÿ áèëÿð. Õöñóñèëÿ äÿ ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðûí ãàáàãúûëëàðûíà ãàðøû èðÿëè ñöðäöêëÿðè ôèêðè ìöáàðèçÿäÿí íàðàhàò îëóá ìöäàôèÿ ïñèõîëîýèéàñûíà ãàïûëà áèëÿð. Áó âÿçèééÿòäÿ äÿ ãàðøû òÿðÿôÿ åòèáàðëûëûüûí âóðüóëàíìàñû âÿ ñàhèá îëäóüó åhòèìàëè éà äà ýþðöíÿí ãîðõóëàðûí áèð-áèð äÿô åäèëìÿñè ëàçûì ýÿëèð. ßýÿð ãàðøû òÿðÿô ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðûí ãàáàãúûëëàðûíà ãàðøû èðÿëè ñöðäöéö ôèêðè ìöáàðèçÿäÿí íàðàhàò îëìóøñà, ÿââÿëúÿ åäèëÿíëÿðèí Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ñþéêÿíÿí ìÿíòèãè ýåíèø øÿêèëäÿ à÷ûãëàíìàëûäûð. Ìþìèíëÿðèí éàëíûç Àëëàhûí äèíèíÿ äöøìÿí÷èëèê åäÿí, Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëàí èíñàíëàðà ãàðøû áèð ìöáàðèçÿ àïàðäûãëàðû âÿ áöòöí èíñàíëàðà ÿäàëÿò, õîøíèééÿòëèëèê âÿ hþðìÿò ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ äîñò êèìè éàõûíëàøäûãëàðû àíëàäûëìàëûäûð. Òÿáëèü åäèëÿí èíñàí èíêàð÷ûëàðûí èìàí ýÿòèðÿíëÿð ÿëåéhèíÿ óéäóðäóüó ÷èðêèí áþhòàíëàðäàí äà òÿñèðëÿíÿ áèëÿð. ßýÿð áóíäàí éàðàíàí áèð íàðàhàò÷ûëûã ìöøàhèäÿ åäèëÿðñÿ, áó áþhòàíëàðûí ìàhèééÿòè îíà èçàh åäèëìÿëè âÿ îíëàðûí hÿãèãÿòëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñèíèí îëìàäûüû, áó áþhòàíëàðûí áèð óéäóðìà îëäóüó à÷ûãëàíìàëûäûð. Òàðèõ áîéó Ãóðàíäà áöòöí åë÷èëÿðÿ âÿ ñàëåh ìþìèíëÿðÿ àòûëàí áþhòàíëàðëà áàüëû àéÿëÿð äÿëèë êèìè ýþñòÿðèëÿðÿê áóíëàðûí áèð “ìþìèí ÿëàìÿòè” îëäóüó òÿðèô åäèëìÿëèäèð. Àíúàã óíóòìàã ëàçûì äåéèë êè, ñþçëÿ åäèëÿúÿê áöòöí áó à÷ûãëàìàëàðû äàhà òÿñèðëè åäÿúÿê ÿñë ôàêòîð ìþìèíèí “ýþðöíöøöäöð”. Åòèáàð ãàçàíìàã hÿð øåéäÿí ÿââÿë hÿðÿêÿòëÿðëÿ, áà-

õûøëàðëà, ìèìèêàëàðëà, äàhà äîüðóñó, áöòöí áó õàðèúè òÿñèðëÿðè îðòàéà ÷ûõàðàí ðóh ýþðöíöøö èëÿ ìöìêöíäöð. Ìþìèí ãàðøû òÿðÿôÿ Àëëàhûí äèíèíè öñòöí òóòìàñû, èõëàñû, ñÿìèìèééÿòè âÿ ýöúëö èìàíû èëÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëÿð. Ãÿòè âÿ éà ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäÿ, ÿñëà ñàðñûëìàéàúàã áèð ñÿáàò âÿ ÿçìÿ ñàhèá îëäóüó ìöääÿò ÿðçèíäÿ ãàðøû òÿðÿôèí òÿêèäëè øöáhÿëÿðè éàõóä äà úàhèë ñèñòåìèí àòäûüû áþéöê èôòèðàëàð îíà hå÷ áèð ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðìÿç. Áåëÿ îëäóãäà èñÿ åòèáàðëûëûã îíóí õàðàêòåðèíèí ñàüëàì áèð hèññÿñè hàëûíà ýÿëÿð âÿ áöòöí hÿðÿêÿòëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿð. Áó âÿçèééÿò Àëëàhûí äèíèíè àíëàòìàãëà âÿçèôÿëÿíäèðäèéè åë÷èëÿðèíäÿ ÷îõ à÷ûã øÿêèëäÿ ýþðöíöð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Éóñèô “öç ãûçàðäûúû” áèð hÿðÿêÿòëÿ, éÿíè çèíà áþhòàíû èëÿ ýöíàhëàíäûðûëàðàã áîø éåðÿ çèíäàíà àòûëñà äà Àëëàhà îëàí òÿñëèìèééÿòèíäÿí âÿ öìóìèééÿòëÿ úèääèééÿò âÿ àëèúÿíàáëûüûíäàí hå÷ áèð øåé èòèðìÿìèøäè. Îíóí áó âÿñôè äÿ çèíäàíäàêû äèýÿð ìÿhêóìëàð òÿðÿôèíäÿí ñåçèëìèøäè. Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, çèíäàíäà îëäóüó çàìàí îíà èêè íÿôÿð éàõûíëàøìûø, ýþðäöêëÿðè éóõóíó ñþéëÿìèø âÿ áóíëàðûí éîçóìóíó ñîðóøìóøäó. Çèíà êèìè áèð èòòèhàìëà ìÿhêóì îëóíìóø Ùç.Éóñèôäÿ áåëÿ áèð “hèêìÿò” îëäóüóíó hèññ åòìÿëÿðèíèí éåýàíÿ ñÿáÿáè èñÿ Ùç.Éóñèôèí ýþðêÿìèíäÿêè âÿ hÿðÿêÿòëÿðèíäÿêè åòèáàðëûëûãäûð. Éóõóëàðûíûí éîçóìóíó ñîðóøàðêÿí áåëÿ äåéÿðëÿð: “...Ýÿë áó éóõóíó áèçÿ éîç. Áèç hÿãèãÿòÿí ñÿíèí éàõøû àäàìëàðäàí îëäóüóíó ýþðöðöê” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 36). Ìþìèíèí áåëÿ âöãàðëû âÿ åòèáàðëû áèð õàðàêòåðÿ ìàëèê îëìàñûíäàêû áàøëûúà àìèëëÿðäÿí áèðè òÿáëèüè ñàäÿúÿ áèð èáàäÿò êèìè ãÿáóë åòìÿñè âÿ ãàðøû òÿðÿôè èíàíäûðìàã êèìè ìÿúáóðèééÿòèí îëìàäûüûíû áèëìÿñèäèð. ×öíêè áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðèá-ýÿòèðìÿìÿñè “Àëëàh êèìè äöç éîëà éþíÿëòìÿê èñòÿñÿ, îíóí êþêñöíö Èñëàì ö÷öí à÷ûá ýåíèøëÿíäèðÿð, êèìè àçäûðìàã èñòÿñÿ, îíóí öðÿéèíè äàðàëäûá ñûõûíòûéà ñàëàð...” (“ßíàì” ñóðÿñè,

125) àéÿñèíèí ñèððè èëÿ àíúàã Àëëàhûí äèëÿìÿñè ÿñàñûíäà îëóð. Âÿ “...äîüðóäàí äà, èíñàíëàðûí ÷îõó ôàñèãëÿðäèð” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 49) hþêìöíÿ ýþðÿ äÿ èíñàíëàðûí áèð ãèñìèíèí èìàí ýÿòèðìÿìÿñè ÷îõ òÿáèèäèð. Áó hàëäà òÿáëèüè òÿòáèã åòìÿê èñòÿäèéè áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðìÿìÿñè ìþìèíÿ ãÿòèééÿí òÿñèð åòìÿìÿëèäèð. Ìþìèí ñàäÿúÿ þç áîðúóíó éåðèíÿ éåòèðèá äèíè òÿáëèü åòìÿêëÿ âÿ èíñàíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿêëÿ âÿçèôÿëÿíäèðèëèá. Áèð èíñàíà hèäàéÿò âåðìÿê èñÿ àíúàã Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Áó ñèððè áèëÿí ìþìèí ãàðøû òÿðÿôè éîëà ýÿòèðìÿê ö÷öí hå÷ âàõò ëàçûìñûç òÿêèä åòìÿç. Áóíëàðëà éàíàøû, òÿáëèüèí èíñàí ö÷öí þíÿìëè îëäóüóíó õàòûðëàòìàã äà ÷îõ ìöhöìäöð. Òÿáëèüÿ ìÿðóç ãàëàí áÿçè èíñàíëàð úàhèëëèêëÿðè öçöíäÿí òÿáëèüÿ ìöñáÿò úàâàá âåðèá äèíÿ òàáå îëàúàãëàðû hàëäà áþéöê áèð “ëöòô” ãàçàíàúàãëàðûíû çÿíí åäèðëÿð. Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà ìàðàãëàíìàñûíû äà ñàhèá îëäóüóíó äöøöíäöéö “éöêñÿê” õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèð âÿ èìàí ýÿòèðäèéè çàìàí îíà òÿáëèü åäÿíëÿðÿ ÷îõ áþéöê áèð “éàõøûëûã” åòìèø îëàúàüûíû äöøöíöðëÿð. Áó èëêèí ìÿíòèã hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí èíñàíûí úÿhàëÿòèíèí âÿ àüûëñûçëûüûíûí áèð íÿòèúÿñèäèð. Ãóðàíäà äà áó ìþâçóéà äèããÿò ÷ÿêèëèð: “Îíëàð Èñëàìû ãÿáóë åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ñÿíÿ ìèííÿò ãîéóðëàð. Äå: “Ìöñÿëìàí îëäóüóíóçëà ìÿíÿ ìèííÿò ãîéìàéûí! Õåéð, ÿýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, áèëèí êè ñèçè èìàíà ìöâÿôôÿã åòìÿêëÿ ÿñëèíäÿ Àëëàh ñèçèí áîéíóíóçà ìèííÿò ãîéìóø îëóð!”” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 17). Áèð èíñàíûí èìàí ýÿòèðìÿñèíèí ñàäÿúÿ þçöíÿ õåéðè îëàð. Âÿ èíñàí áàøëûúà îëàðàã áèëìÿëèäèð êè, èìàí ýÿòèðìÿéÿ éàëíûç þçöíöí åhòèéàúû âàð. Àëëàhûí hå÷ áèð øåéÿ åhòèéàúû éîõäóð âÿ êèìèíñÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ åhòèéàúû îëìàéàíäûð. Àììà hÿð êÿñ èìàíà âÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ìþhòàúäûð. Ñþçö ýåäÿí øÿõñÿ áó hÿãèãÿò à÷ûãëàíìàëû âÿ ìöñÿëìàí îëìàãëà äèíÿ áþ-

éöê áèð ãàçàíú ýÿòèðÿúÿéèíè äöøöíöá þçöíö ÷îõ “ãèéìÿòëè” áèð èíñàí êèìè ýþðìÿñèíèí íÿ ãÿäÿð éàíëûø âÿ àüûëñûç áèð ôèêèð îëäóüó áàøà ñàëûíìàëûäûð. Áèëìÿëèäèð êè, þçö èëÿ ôÿõð åòìÿê ÷îõ áþéöê áèð õÿòàäûð. ×öíêè è÷èíäÿ éàøàäûüû úàhèë hÿéàòû öçöíäÿí “àòÿø äÿðÿñè”íèí êÿíàðûíäàäûð. Îíó îðäàí ÷ûõàðûá ÿáÿäè áèð ãóðòóëóøà àïàðàúàã îëàí éåýàíÿ ÷ûõûø éîëó èñÿ Èñëàìäûð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ îíà åäèëÿí áó äÿâÿò hÿãèãÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð íåìÿò, ÷îõ áþéöê áèð ëöòôäöð. Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà ìàðàãëàíìàñû îíëàð ö÷öí øÿðÿôäèð. Áó, îíà áèëäèðèëìÿëè, Èñëàìëà òàíûøëûüûí Àëëàhûí îíà áÿõø åòäèéè áèð ëöòô îëäóüó àíëàäûëìàëûäûð. Ìþìèíëÿðèí îíëàðëà áîøóíà ìàðàãëàíìàäûãëàðûíû, Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åäÿí âÿ îíëàðû áèð òÿðÿôäÿí ÿáÿäè ãóðòóëóøà ÷àüûðàðêÿí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ ÿáÿäè úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ õÿáÿðäàð åäÿí áèðè îëäóãëàðûíû áèëìÿëèäèð. Úàhèë úÿìèééÿòèí éóõàðûäà ñàéäûüûìûç äóéüó âÿ ðåôëåêñëÿðèíäÿí éàðàíàí ÿíýÿëëÿð ýþòöðöëöá ìþìèíÿ hþðìÿò âÿ åòèáàð ýþñòÿðèëÿðñÿ, àðòûã “ÿñë ìÿñÿëÿ”éÿ, éÿíè Àëëàhûí Ãóðàíäà áèëäèðäèéè hÿãèãÿòëÿðè àíëàòìàüà êå÷ÿ áèëÿðèê. ×öíêè áöòöí áó hàçûðëûãëàð íÿòèúÿ îëàðàã äèíè äàhà ýþçÿë øÿêèëäÿ àíëàìàã ö÷öíäöð.

ÀËËÀHÛÍ ÒÀÍÛÄÛËÌÀÑÛ “Ñÿìóä ãþâìöíÿ äÿ ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Î ñèçè éåðäÿí éàðàäûá îðàäà ñàêèí åòäè. Áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí, ñîíðà äà Îíà òþâáÿ åäèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì éàõûíäûð, äóàëàðû ãÿáóë åäÿíäèð!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 61). Úàhèë úÿìèééÿòäÿêè Àëëàhà èíàìûí Ãóðàíäàêû ÿñëè èëÿ hå÷ áèð óéüóíëóüó éîõäóð. Î úÿìèééÿò þç ïðèíñèïëÿðèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ äîüðó îëìàéàí, íàüûëà áÿíçÿð âÿ “ìèôîëîæè” áèð Àëëàh èíàíúû éàðàòìûøäûð. Úàhèëëÿð Àëëàhûí êàèíàòû âÿ èíñàíëàðû áèð äÿôÿ éàðàòäûãäàí ñîíðà îíëàðû þçáàøûíà ãîéäóüóíó, êîñìîñóí áèð êöíúöíäÿ “îòóðäóüóíó” - Àëëàhû òÿíçèh åäÿðèê - äöøöíöðëÿð. Áåéèíëÿðèíäÿ ãóðäóãëàðû Àëëàh òÿñâèðè - Àëëàh ýþñòÿðìÿñèí - ýþéäÿ áèð éåðäÿ, áÿëêÿ äÿ áèð óëäóçóí àðõàñûíäà îòóðàí âÿ óçàãäàí èíñàíëàðû ñåéð åäÿí éàøëû áèð èíñàí êèìèäèð. Ãóðäóãëàðû âÿ éàíëûø âÿ ÿñàññûç èíàíú Àëëàhû óíóòìàëàðûíà âÿ Îíó þç êè÷èê àüûëëàðû èëÿ “äÿéÿðñèç” áèð âàðëûã êèìè ýþðìÿëÿðèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Øöåéá ïåéüÿìáÿð äÿ ãþâìöíöí áó éàíëûø èíàíúûíà äèããÿò ÷ÿêÿðÿê “...Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð ìÿíèì ÿøèðÿòèì ñèçÿ Àëëàhäàí äà ÿçèçäèð êè, Îíó óíóäóá ñàéìûðñûíûç?...” äåéèð âÿ Àëëàhûí hÿãèãè õöñóñèééÿòèíè áåëÿ à÷ûãëàéûð: “...Ùÿãèãÿòÿí Ðÿááèì íÿ åòäèêëÿðèíèçè áèëÿíäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 92). Àëëàh áó èíñàíëàðûí äèëèíäÿ “Àëëàh ýþñòÿðìÿñèí”, “Èíøàëëàh”, “Àëëàh âåðìÿñèí” êèìè ñþçëÿðëÿ àðàáèð çèêð åäèëÿí, àììà hàããûíäà hå÷ âàõò äöøöíöëìÿéÿí àáñòðàêò áèð àíëàéûø êèìèäèð. Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ ýöúöíö ñþçäÿ ãÿáóë åòñÿëÿð äÿ hÿãèãÿòäÿ áóíà ñÿìèìè øÿêèëäÿ èíàíìûðëàð. Áó hàë þçöíö Àëëàh ö÷öí áèð ôÿäàêàðëûã ëàçûì ýÿëäèêäÿ áöðóçÿ âåðèð. Äàðà äöøÿí-

äÿ éàõóä äà hÿð hàíñû ìÿíôÿÿò èòêèñèíÿ ìÿðóç ãàëàúàãëàðûíû àíëàäûãëàðû âàõò äÿðhàë èíêàð÷ûëàðëà áèðëÿøèá þç ñÿìèìèééÿòñèçëèêëÿðèíè ýþñòÿðèðëÿð. Úàhèë úÿìèééÿòèí áþéöê áèð ãèñìè èñÿ à÷ûã øÿêèëäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäèá Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûð. Áÿçèëÿðè ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ éàõóä äà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè êèìè ÿñàñëàð òàïàðàã áó èíêàðëàðûíû áóíà áàüëàéûðëàð. Þçëÿðèíè “ìöàñèð, àéäûí, ÷àüäàø, åëìëè, èíòåëëåêòóàë” âÿ ñ. áó êèìè èíñàíëàðà òÿñèð åäÿ áèëÿúÿê àäëàðëà òàíûäàí âÿ Àëëàhû èíêàð åòìÿêëÿ “øÿõñèééÿò” ãàçàíäûãëàðûíû çÿíí åäÿí áó çàâàëëûëàð hÿãèãÿòäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû ýþðöá ãàâðàìàéàúàã ãÿäÿð äöøöíúÿñèçäèð. Úàhèë úÿìèééÿò è÷èíäÿêè áó èêè àéðû ãðóï àðàñûíäà àïàðûëàúàã òÿáëèü ÿñëèíäÿ åéíèäèð. Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèëëÿðè îíëàðûí hÿð èêèñèíÿ à÷ûãëàíàúàã âÿ áàòèë èíàíúëàðëà hþðöëìöø äöøöíúÿëÿðèíèí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿñè ö÷öí ñÿé ýþñòÿðèëÿúÿê. Àíúàã èíêàðëàðûíû èäåîëîýèéàéà áàüëàéàíëàð ö÷öí ÿââÿëúÿ áó èäåîëîýèéàëàðûíûí êþêëÿðèíèí ÷öðöäöëìÿñè ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, ýþçöáàüëû âÿ úàhèë áèð øÿêèëäÿ èíàíäûãëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè îíóí äàõèëèíäÿêè çèääèééÿòëÿð âÿ à÷ûëìàç äöéöíëÿð îðòàéà ãîéóëàðàã äàüûëà áèëÿð. Èíñàí èíàíäûüû áó ñèñòåìèí ÿñëèíäÿ ñÿôèë áèð éàëàí îëäóüóíó ýþðìÿëèäèð. Áó ìÿðhÿëÿäÿí ñîíðà ýþðöëÿúÿê èø hÿð èêè ãðóï ö÷öí åéíèäèð. Úàhèë ñèñòåìèí áàòèë ôèêèðëÿðè èëÿ äöøöíìÿ ãàáèëèééÿòëÿðèíè èòèðìèø, ìöhàêèìÿëÿðè ìÿhâ îëìóø, àüûëëàðû òÿçéèã àëòûíäà áîüóëìóø áó èíñàíëàð áÿëêÿ äÿ hÿéàòëàðûíäà èëê äÿôÿ Ãóðàíäà áóéðóëäóüó êèìè äöøöíìÿéÿ äÿâÿò åäèëÿúÿêäèëÿð. Èëëÿð áîéó éåäèêëÿðè ìåéâÿíèí, è÷äèêëÿðè ñóéóí, óääóãëàðû hàâàíûí íåúÿ éàðàíäûüûíû äöøöíìÿéÿ áàøëàéàúàãëàð. Ñàhèá îëäóãëàðû áÿäÿíèí, ýþçëÿðèí, ãóëàãëàðûí, öðÿêëÿðèí íåúÿ âÿ êèì òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ôèêèðëÿøìÿéÿ ñþâã åäèëÿúÿêëÿð. Îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Ãóðàíäà èíñàíà äöøöíìÿê ö÷öí éîë ýþñòÿðè-

ëèð âÿ íÿéè äöøöíìÿéèí âàúèá îëìàñû òåç-òåç âóðüóëàíûð. Ìÿñÿëÿí, “Âàãèÿ” ñóðÿñèíäÿ èíñàíà áåëÿ ñÿñëÿíèëèð: “Áÿñ áÿòíëÿðÿ àõûòäûüûíûç íöòôÿéÿ íÿ äåéèðñèíèç? Îíäàí èíñàí éàðàäàí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç?! Ñèçèí àðàíûçäà þëöìö ÿââÿëúÿäÿí Áèç ìöÿééÿí åòäèê. Âÿ Áèç ÿñëà àúèç äåéèëèê; ñèçè éîõ åäèá éåðèíèçÿ ñèçèí êèìèëÿðè ýÿòèðìÿêäÿí âÿ ñèçè þçöíöç äÿ áèëìÿäèéèíèç áàøãà áèð øÿêèëäÿ éàðàòìàãäàí! Àíä îëñóí êè, ñèç èëê éàðàäûëûøû (äöíéàéà íåúÿ ýÿëäèéèíèçè) áèëèðñèíèç. Åëÿ èñÿ hå÷ äöøöíìöðñöíöç?! Áÿñ ÿêäèéèíèçÿ íÿ äåéèðñèíèç? Îíó áèòèðÿí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç?! ßýÿð Áèç èñòÿñÿéäèê, îíó áèð ñàìàí ÷þïöíÿ äþíäÿðÿð, ñèç äÿ ìàò-ìÿÿòòÿë ãàëûá: “Áèç çèéàíà óüðàìûø, áÿëêÿ, ìÿhðóì îëìóø êèìñÿëÿðèê!” - äåéÿðäèíèç. Áÿñ è÷äèéèíèç ñóéà íÿ äåéèðñèíèç? Îíó áóëóääàí åíäèðÿí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç?! ßýÿð èñòÿñÿéäèê, îíó àúû åäÿðäèê. Åëÿ èñÿ íèéÿ øöêð åòìèðñèíèç? Áÿñ éàíäûðäûüûíûç îäà íÿ äåéèðñèíèç? Îíóí àüàúûíû éàðàäàí ñèçñèíèç, éîõñà Áèç? Áèç îíó èáðÿò äÿðñè âÿ ñÿhðàäà îëàí ìöñàôèðëÿðèí ôàéäàëàíìàñû ö÷öí éàðàòäûã. Áåëÿ îëäóãäà ñÿí óëó îëàí Ðÿááèíèí àäûíû ìöãÿääÿñ òóòóá çèêð åò!” (“Âàãèÿ” ñóðÿñè, 5874). Òÿáëèü åäèëÿúÿê ãàðøû òÿðÿô èëê ÿââÿë áó ìÿíòèã öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàìàëûäûð: íèçàì âÿ éà åñòåòèêàéà ìàëèê hå÷ áèð øåé òÿñàäöôÿí éàõóä þç-þçöíÿ éàðàíìàç. ßýÿð áèð éåðäÿ áèð ãàéäà-ãàíóí, ïëàí âÿ åñòåòèêàéà ìàëèê áèð èñòåhñàë âàðñà, áó, ìöòëÿã àüûë ñàhèáè âàðëûã òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø âÿ ìåéäàíà ýÿòèðèëìèø äåìÿêäèð. Áèð êàüûçûí öçÿðèíÿ ÷ÿêèëìèø äöçýöí hÿíäÿñè áèð øÿêèë éàõóä òÿê áèð äöçýöí hÿðô ýþðÿí èíñàí áóíëàðûí àüûë ñàhèáè áèð èíñàí òÿðÿôèíäÿí ÷ÿêèëäèéèíÿ ÿìèíäèð. ×îõ áþéöê áèð håñàá âÿ òàðàçëûã öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø îëàí êàèíàò äà øöáhÿñèç êè, éöêñÿê àüûë ñàhèáè áèð Éàðàäûúû òÿðÿôèíäÿí éàðà-

äûëìûøäûð. Î Éàðàäûúû hÿð øåéèí ñàhèáè îëàí Àëëàhäûð. Öìóìèééÿòëÿ, ýþçöìöçëÿ ýþðäöéöìöç, ãóëàüûìûçëà åøèòäèéèìèç éà äà hèññ åòäèéèìèç hÿð øåé áèçëÿðÿ éåðëÿðèí âÿ ýþéëÿðèí ñàhèáè îëí Éàðàäûúûíû, éÿíè Àëëàhû òàíûäûð. ßñëèíäÿ éàðàäûëûøûí ìÿãñÿäëÿðè äÿ áóäóð. Àëëàh öñòöíäÿ Þç ñèôÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê ö÷öí ÿøéàíû âàð åòìèøäèð. Èíñàíûí êàèíàòû áöðöéÿí ãöñóðñóçëóã, ñîíñóç ýþçÿëëèêëÿð öçÿðèíäÿ ÿòðàôëû äöøöíìÿñè áó à÷ûã hÿãèãÿòè äóéìàñû ö÷öí êèôàéÿòäèð. ×öíêè îíó ÿhàòÿ åäÿí éàðàäûëûø hÿãèãÿòëÿðè áó ìþhòÿøÿì ãóðóëóøóí áèð ñàhèáèíèí îëäóüóíó à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð. Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí øÿõñ áó àíëàéûøà ñàhèá îëäóãäàí ñîíðà Ãóðàí ÿõëàãûíûí âÿ äèíèí àíëàäûëìàñû äàhà äà àñàíëàøàúàã. Øÿõñÿ àíëàäûëàíëàð áó èäðàêäàí åòèáàðÿí áèð øåé èôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàéàúàã, áåéíèíäÿêè ãàðûøûã ôèêèðëÿð ñàôëàøàðàã þç éåðèíè òàïàúàãäûð.

ÀÕÈÐßÒÈÍ ÕÀÒÛÐËÀÄÛËÌÀÑÛ “Ãîðõóí î ýöíäÿí êè, hå÷ êÿñ hå÷ êÿñèí êàðûíà ýÿëÿ áèëìÿñèí, hå÷ êÿñäÿí øÿôàÿò ãÿáóë îëóíìàñûí, hå÷ êÿñäÿí ôèäéÿ àëûíìàñûí âÿ îíëàðà hå÷ áèð êþìÿê ýþñòÿðèëÿ áèëìÿñèí!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 48). Úàhèë úÿìèééÿòäÿêè èíñàíëàðûí áàøëûúà èìàí ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðè àõèðÿòèí âàðëûüûíà êèôàéÿò ãÿäÿð èíàíìàìàñûäûð. Àõèðÿòè âàðëûüû øöáhÿëè áèð “òÿìÿííà” êèìè ýþðöðëÿð. Ñàíêè hÿãèãÿòäÿ áåëÿ áèð øåé éîõäóð, èíñàíëàð áóíó þëöì ìþâçóñóíäà þçëÿðèíÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ö÷öí “óéäóðìóøëàð”. Ùÿì÷èíèí èíêàð÷û ñèñòåìèí èäåîëîãëàðû áó èäåéàíû òåç-òåç èðÿëè ñöðöðëÿð. Úàhèë òîïëóìóí àõèðÿòÿ îëàí èìàíäàêû çÿèôëèéèíèí ÿí áþéöê ýþñòÿðèúèñè þëöì hàããûíäà äàíûøûëäûãäà éàõóä äà áèð éàõûíëàðû þëäöêäÿ ýþñòÿðäèéè ðÿôòàðäûð. Èíêàð÷û øÿõñëÿð þëöì hàããûíäà äàíûøìàüû hå÷ ñåâìÿç, áó ìþâçóäàí ñþç äöøÿíäÿ îíó òåç áèòèðìÿê âÿ éà áàøãà áèð ìþâçóéà êå÷ìÿê èñòÿéÿðëÿð. Àõèðÿòÿ òàì èíàíàí áèð èíñàí, éÿíè ìþìèí èñÿ þëöì ãàðøûñûíäà öçöëìÿç. “Ùÿéàòû Àëëàh âåðìèøäèð âÿ éåíÿ Î ýåðè àëûð. Áóíóí ö÷öí öçöëìÿéÿ äÿ äÿéìÿç: þëÿí èíñàí éîõëóüà äåéèë, ÿáÿäè éóðäóíà ýåäèð” – äåéÿðëÿð. Àíúàã àõèðÿòÿ îëàí èìàíäàêû çÿèôëèê úàhèëèí àõûðûíà ÷ûõûð. Áèð éàõûíëàðû þëäöêäÿ áèð-áèðèíÿ “öçöëìÿ, éàõøû èíñàí èäè, èíøàëëàh úÿííÿòÿ ýåäÿð” êèìè Ãóðàí ìÿíòèãèíÿ óéüóí ñþçëÿð äåéèðëÿð, àììà hå÷ áèðèíèí ãÿëáè hÿãèãÿòäÿ àõèðÿòÿ èìàí åòìÿäèéè ö÷öí áó ñþçëÿðè öðÿêäÿí ñþéëÿìèðëÿð. Öðÿêëÿðèíäÿ äöíéàíûí ýåð÷ÿê îëäóüóíà, àõèðÿòèí èñÿ áóëóäëàðûí àðõàñûíäàêû ìèôîëîæè ÿôñàíÿäÿí áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíà äàèð èáòèäàè âÿ éàíëûø èíàíú âàð. Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “Îíëàð äöíéà hÿéàòûíûí çàhèðèíè áèëèðëÿð, àõèðÿòäÿí èñÿ õÿáÿðñèçäèðëÿð” (“Ðóì” ñóðÿñè, 7).

Ùàëáóêè àõèðÿò hÿãèãÿòèí þçöäöð, àëäàäûúû âÿ øöáhÿ îéàäàúàã áèð øåé âàðñà, î äà äöíéà hÿéàòûäûð. Úÿhÿííÿì ÿhëèíäÿí “...Éåð öçöíäÿ íå÷ÿ èë ãàëäûíûç?” äåéÿ ñîðóøóëäóãäà îíëàð “áèð ýöí éàõóä áèð ýöíäÿí äÿ àç!” äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Àëëàh áóéóðàúàã: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, ñèç (îðàäà) ÷îõ àç ãàëäûíûç! Éîõñà ñèçè ÿáÿñ éåðÿ éàðàòäûüûìûçû âÿ höçóðóìóçà ãàéòàðûëìàéàúàüûíûçû ýöìàí åäèðäèíèç?” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 112-115). Àëëàh èíñàíûí íÿôñèíÿ âåðäèéè áöòöí èñòÿêëÿðè íåìÿòëÿðè èëÿ ãàðøûëàéûð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí éåìÿê âÿ è÷ìÿê èñòÿéèð. Àëëàh éåìÿêëÿð âÿ è÷êèëÿð éàðàòìûøäûð. Èíñàí ãàðøûëûãëû ñåâýè, hþðìÿò âÿ öíñèééÿòäÿí ÷îõ áþéöê çþâã àëûð. Àëëàh èíñàíëàðû, ãàäûíû âÿ êèøèíè éàðàòìûøäûð. Èíñàí ýþçÿëëèê, åñòåòèêà èñòÿéèð. Àëëàh áöòöí êàèíàòû âÿ äöíéàíû ÿáÿäè ýþçÿëëèêëÿðëÿ áÿçÿìèøäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, Àëëàhûí èíñàíà áèð èñòÿê âåðìÿêäÿ ìÿãñÿäè äÿ îíà î íåìÿòè ýþñòÿðìÿê èñòÿìÿñèäèð. Áèð Èñëàì äàhèñè áóíó “âåðìÿê èñòÿìÿñÿ, èñòÿìÿê âåðìÿçäè” ñþçö èëÿ èôàäÿ åäèð. Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû èíñàí ñîíñóçà ãÿäÿð éàøàìàã èñòÿéèð. Àììà èíêàð÷ûëàðûí ìÿíòèãèíÿ ýþðÿ, áó èñòÿê þëöì ñÿáÿáèíäÿí òÿìèí åäèëìÿç. Ùàëáóêè áó, îíëàðà àèä áàòèë âÿ õÿòàëû áèð äöøöíúÿäèð. Ùÿãèãÿòäÿ Àëëàh àõèðÿòè âÿ èíñàíû ÿáÿäè áèð hÿéàò ñöðÿúÿê øÿêèëäÿ éàðàòìàãëà èíñàíûí áó èñòÿéèíè äÿ úàâàáñûç ãîéìàìûøäûð. Þëöì ñàäÿúÿ áèð êå÷èä ãàïûñûäûð. Èíñàíûí ìöâÿããÿòè âÿ àëäàäûúû áèð éóðä îëàí äöíéàäàí ÷ûõûá àõèðÿòÿ òÿðÿô ýåäÿí ñÿôÿðèíäÿ èëê ìÿðhÿëÿäèð. ßñë îëàí ðóhäóð, áÿäÿí äåéèë. Þëöìëÿ áèðëèêäÿ ðóh úàíëû ãàëûð, àíúàã ýþðöíöø äÿéèøèð. Èíñàíëàðûí åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ úÿçà âÿ ìöêàôàò àëìàñû äà àõèðÿòäÿ îëóð. Äöíéà hÿéàòûíäà áèð ìþìèí öçöëöá ÷ÿòèí øÿðàèòëÿ öçëÿøÿðêÿí èíêàð÷ûëàð ÷îõ áþéöê áèð çÿíýèíëèê, ðàhàòëûã è÷èíäÿ hÿéàòëàðûíû ñöðÿ áèëèðëÿð. Áó, äöíéà hÿéàòûíäàêû áèð

èìòàhàíäûð. Àíúàã Àëëàhûí ñîíñóç ÿäàëÿòè ìþìèíèí ìöêàôàòëàíäûðûëìàñûíû, èíêàð÷ûëàðûí èñÿ ÿçàáà äö÷àð åäèëìÿñèíè áóéóðóð. Áó èñÿ áþéöê áèð ìÿhêÿìÿäÿ, ìÿhøÿð ýöíö åäèëÿúÿê håñàáëà ãÿðàðà áàüëàíàúàã âÿ ìþìèí ö÷öí úÿííÿò, êàôèð ö÷öí èñÿ úÿhÿííÿì ÿáÿäè ìÿêàí îëàúàãäûð. Òÿáëèü òÿòáèã åäèëÿí èíñàíûí áó hÿãèãÿòè ãàâðàìàñûíûí áþéöê ÿhÿìèééÿòè âàð. ×öíêè àõèðÿò Àëëàhûí âàðëûüû èëÿ áèðëèêäÿ èìàíûí èêè òÿìÿë ìþâçóñóíäàí áèðèäèð. Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàí à÷ûã âÿ òÿñèðëÿíäèðèúè áèð Ãóðàí òÿñâèðè åäèëìÿëè, ìÿhøÿð ýöíö håñàá, úÿííÿò âÿ úÿhÿííÿì òÿôñèëàòû èëÿ à÷ûãëàíìàëûäûð. Åòäèéè hÿð áèð ÿìÿëèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ýþðöëöá áèëèíäèéèíè, ìÿñóë ìÿëÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû áèëìÿëè, àõèðÿòäÿ äöíéàäà ýþðäöéö hÿð èøÿ, hÿòòà àüëûíäàí êå÷èðäèéè hÿð äöøöíúÿéÿ ýþðÿ úàâàáäåh îëàúàüûíäàí àýàh îëìàëûäûð.

ÒÞÂHÈÄ Âß ØÈÐÊÈÍ ÀÍËÀÄÛËÌÀÑÛ “Ñèçèí òàíðûíûç áèð îëàí Àëëàhäûð, Îíäàí áàøãà òàíðû éîõäóð. Î, ðÿhìëèäèð, ìÿðhÿìÿòëèäèð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 163). “Èíñàíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ Àëëàhäàí ãåéðèëÿðèíè øÿðèê ãîøóá, îíëàðû Àëëàhû ñåâÿí êèìè ñåâÿíëÿð äÿ âàðäûð. Ùàëáóêè èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí Àëëàhà ìÿhÿááÿòè äàhà ãöââÿòëèäèð. ßýÿð çöëì åäÿíëÿðèí âàõòûíäà ýþðÿúÿêëÿðè ÿçàáäàí õÿáÿðëÿðè îëñàéäû, îíëàð áöòöí ãöäðÿòèí Àëëàhà ìÿõñóñ îëäóüóíó âÿ Àëëàhûí ÿçàáûíûí øèääÿòëè îëàúàüûíû áèëÿðäèëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 165). ßñëèíäÿ èíñàíëàðûí ìöhöì áèð ãèñìè Àëëàhà èíàíûð. Àíúàã îíëàðû ÿñë èìàí éîëóíäàí àçäûðàí øåé þçëÿðèíÿ Àëëàhäàí áàøãà òàíðûëàð ñå÷ìÿëÿðèäèð. Áó hàë Ãóðàíäà øèðê (îðòàã ãîøìàã) àäëàíûð; øèðê ãîøàíëàðà èñÿ “ìöøðèê” äåéèëèð. Èñëàìûí þçö “òþâhèä”äèð, éÿíè Àëëàhû “âàhèä”, òÿê îëàðàã ãÿáóë åòìÿê âÿ Îíäàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüà ãóëëóã åòìÿìÿê. Ìàðàãëûäûð, Àëëàhäàí áàøãàñûíà ñÿúäÿ åäÿíëÿðèí äåìÿê îëàð êè, hàìûñû ìöøðèê îëäóãëàðûíû ãÿáóë åòìèð. ßêñèíÿ, ìöõòÿëèô à÷ûãëàìàëàðëà èäåàë áèð ìöñÿëìàí îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð. Àëëàhû ãîéóá áöòëÿðè þçëÿðèíÿ äîñò òóòàíëàð ö÷öí “...Áèç îíëàðà éàëíûç áèçè Àëëàhà éàõûíëàøäûðìàã ö÷öí èáàäÿò åäèðèê...” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 3) äåéèðëÿð. Øèðê ãîøäóãëàðûíû áó âÿ éà áóíà áÿíçÿð öñóëëàðëà èíêàð åòìÿéÿ ÷àëûøàí ìöøðèêëÿðäÿí Ãóðàíäà áó øÿêèëäÿ ñþç åäèëèð: “Î ýöí îíëàðûí hàìûñûíû áèð éåðÿ òîïëàéàúàã, ñîíðà øÿðèê ãîøàíëàðà äåéÿúÿéèê: “Òàíðû îëäóãëàðûíû èääèà åòäèéèíèç øÿðèêëÿðèíèç hàðàäàäûð?” Îíëàðûí: “Ðÿááèìèç Àëëàhà àíä îëñóí êè, áèç ìöøðèê äåéèëäèê!” - äåìÿêäÿí áàøãà hå÷ áèð ÷àðÿëÿðè ãàëìàéàúàã. Ýþð îíëàð þçëÿðèíÿ

ãàðøû íåúÿ éàëàí äåéèðëÿð. Þçëÿðèíäÿí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòëÿð äÿ îíëàðäàí ãåéá îëàúàã!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 22-24). Áóýöíêö úàhèë úÿìèééÿòè äÿ òàì ìÿíàñû èëÿ ìöøðèê áèð úÿìèééÿò îëäóüó hàëäà áóíó ãÿáóë åòìèð âÿ þçëÿðèíè èäåàë áèð ìöñÿëìàí çÿíí åäèðëÿð. ×öíêè îíëàðûí äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ, øèðê ãîøìàã éàëíûç òàõòàäàí, äàøäàí äöçÿëäèëìèø áöòëÿðèí âÿ éà òîòåìëÿðèí ãàðøûñûíäà ñÿúäÿ åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Àëëàhäàí áàøãàñûíà ñÿúäÿ åòìÿéè éàëíûç ö÷þë÷öëö âÿ úàíñûç áèð ñóðÿò ãàðøûñûíäà éåðÿ ãàïàíìàã çÿíí åäèðëÿð. Àíúàã ñÿúäÿ áèð âàðëûüà ãóëëóã åòìÿéèí éàëíûç ñèìâîëèê èôàäÿñèäèð. Âÿ áèð èíñàí áèð âàðëûüûí ãàðøûñûíäà ñÿúäÿ åòìÿñÿ äÿ Îíà ãóëëóã åòìèø îëà áèëÿð. Àëëàhà àèä îëàí ñèôÿòëÿðè þç çåhíèíäÿ ñþçöýåäÿí âàðëûãëà äÿéèøìÿñè “ìöøðèê” îëìàñû ö÷öí êèôàéÿòäèð. Àëëàh ðèçàñû àõòàðûëìàüà ëàéèã îëàí éåýàíÿ âàðëûãäûð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿýÿð èíñàí Àëëàhäàí áàøãà âàðëûüûí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ÷àëûøàðñà, ìÿñÿëÿí, þçöíö èíñàíëàðà áÿéÿíäèðìÿéÿ âÿ îíëàðû õîøáÿõò åòìÿéÿ ÷àëûøàðñà, îíëàðû þçöíÿ òàíðû ñå÷ìèø îëàð. Àëëàhäàí áàøãà âàðëûãëàðäàí êþìÿê èñòÿñÿ, ìÿäÿò óìñà, îíëàðà ñÿúäÿ åòìèø îëóð. Ùÿéàòûíû Àëëàhûí ãàíóíëàðûíà ýþðÿ äåéèë, äèýÿð âàðëûãëàðûí ãàíóíëàðûíà óéüóí èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿéÿ ãÿðàð âåðÿðñÿ, î âàðëûãëàðû “Ðÿáá” ãÿáóë åòìèø îëóð. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ “ìöâàhhèä” (òÿê ñàéûëàí, øèðê ãîøìàéàí) ìþìèí õàðàêòåðè Àëëàhäàí áàøãà áèð Ðÿáá, ìààðèôëÿíäèðèúè, äîñò, ñàhèá âÿ òàíðû òàíûìûð. Ãóðàíûí èëê ñóðÿñè îëàí “Ôàòèhÿ” ñóðÿñèíäÿêè “Éàëíûç Ñÿíÿ èáàäÿò åäèðèê âÿ éàëíûç Ñÿíäÿí êþìÿê äèëÿéÿðèê” (“Ôàòèhÿ” ñóðÿñè, 4) àéÿñè áó ñàô èìàíûí èôàäÿñèäèð. Îíñóç äà èíñàí ôèòðÿò (éàðàäûëûø) áàõûìûíäàí òþâhèäÿ èíàíìàüà âÿ òþâhèäÿ ýþðÿ éàøàìàüà ìåéëëèäèð. “Ìÿí úèíëÿðè âÿ

èíñàíëàðû éàëíûç Ìÿíÿ èáàäÿò åòñèíëÿð äåéÿ éàðàòäûì” (“Çàðèéàò” ñóðÿñè, 56) hþêìö èíñàíûí ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhà èáàäÿò åòìÿñè ö÷öí éàðàäûëäûüûíäàí õÿáÿð âåðèð. Áåëÿ hàëäà èíñàíûí âÿçèôÿñè éàðàäûëûø ìÿãñÿäèíÿ óéüóí îëàðàã “ìöâàhhèä” áèð øÿêèëäÿ Àëëàhà èáàäÿò åòìÿêäèð. Èíñàíûí éàðàäûëûøûíà ìÿhç áó óéüóí îëäóüó ö÷öí ÿí àñàí éîë äà áóäóð. Ãóðàíäà hÿì÷èíèí áåëÿ äåéèëèð: “Áàòèëäÿí hàããà òàïûíàðàã öçöíö Àëëàhûí ôèòðè îëàðàã èíñàíëàðà âåðäèéè äèíÿ òÿðÿô òóò. Àëëàhûí äèíèíè hå÷ âÿúhëÿ äÿéèøäèðìÿê îëìàç. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç” (“Ðóì” ñóðÿñè, 30). Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà àíëàäûëìàñû âàúèá îëàí ÿí ìöhöì ìþâçó øèðê âÿ òþâhèä ìþâçóñóäóð. Îíà è÷èíäÿí ÷ûõäûüû úÿìèééÿòèí øèðê ãîøàí îëìàñû à÷ûãëàíìàëû, hÿãèãè èìàíà ãîâóøìàã ö÷öíñÿ þçöíäÿ êþêëö áèð äÿéèøèêëèê åòìÿñèíèí âàúèáëèéè áàøà ñàëûíìàëû, Àëëàhûí äèíèíäÿí öñòöí òóòäóüó hÿð øåéäÿí ÿë ÷ÿêìÿñèíèí ìöhöìëöéö áèëäèðèëìÿëèäèð. Áàøà ñàëìàã ëàçûìäûð êè, èíñàíûí hÿð hàíñû áàøãà áèð âàðëûüû äåéèë, þç èñòÿêëÿðèíè Àëëàhûí ÿìð âÿ ãàäàüàëàðûíäàí öñòöí òóòìàñû, þç àüëûíû Ãóðàíäàí éöêñÿê ýþðìÿñè äÿ à÷ûã-àøêàð áèð øèðêäèð. Ãóðàíäà áåëÿ èíñàíëàð “íÿôñèíè òàíðû åäÿíëÿð” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 43) êèìè òÿñâèð åäèëèð âÿ Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ âÿçèééÿòëÿðè áó øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð: “Íÿôñèíè þçöíÿ òàíðû åäÿí âÿ Àëëàhûí áèëÿðÿêäÿí éîëäàí ÷ûõàðòäûüû, ãóëàüûíû âÿ ãÿëáèíè ìþhöðëÿäèéè, ýþçöíÿ äÿ ïÿðäÿ ÷ÿêäèéè êèìñÿíè ýþðäöíìö? Àëëàhäàí áàøãà êèì îíó äîüðó éîëà ñàëà áèëÿð?! Ìÿýÿð äöøöíöá èáðÿò àëìûðñûíûç?” (“Úàñèéÿ” ñóðÿñè, 23). Èíñàíû øèðêäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí îíà âåðèëìÿñè âàúèá îëàí ìÿëóìàò èñÿ hÿãèãÿòäÿ ìàääÿíèí ÿñë ìàhèééÿòè èëÿ áàüëû “êþêëö ìÿëóìàò”äûð.

Íÿòèúÿäÿ èíñàíûí øèðêäÿí úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿñè ö÷öí Àëëàhû hÿð øåéäÿí öñòöí òóòìàñû, Îíó hÿð øåéäÿí ÷îõ ñåâìÿñè âÿ Îíóí hþêìöíäÿí áàøãà hå÷ áèð hþêìö ãÿáóë åòìÿìÿñè ëàçûìäûð. Áó èñÿ úàhèë úÿìèééÿòäÿ õàðàêòåð âÿ çåhèí ãóðóëóøóíóí òàìàìèëÿ éûõûëìàñû âÿ îíóí ÿâÿçèíäÿ Ãóðàíà ÿñàñëàíàí áèð õàðàêòåð âÿ çåhèí ãóðóëóøó éàðàòìàãëà ìöìêöí îëàð. Òÿáëèü åäèëÿí èíñàíäàí óìóëàí hÿðÿêÿò äÿ áóäóð, ÿêñ hàëäà äèí îíà à÷ûãëàíìûø, àíúàã áóíà èòàÿò åòìÿìèø áèð èíñàí êèìè ÷îõ áþéöê ÿçàá ýþðÿúÿêäèð. Àíúàã äàõèëèíäÿ áó “÷åâðèëèøè” åòìÿñè ö÷öí îíà êþìÿê åòìÿê ëàçûìäûð. Èëêèí îëàðàã hÿìèí øÿõñÿ ýåð÷ÿê Èñëàì àíëàäûëìàëûäûð. ×öíêè îíóí úàhèë úÿìèééÿòäÿ òàíûäûüû äèí áèð ÷îõ õóðàôàò âÿ ÿäàëÿòñèçëèêäÿí èáàðÿò àçüûí áèð ìîäåëäèð âÿ áó öçäÿí Èñëàìà ãàðøû áèð ÷îõ ôèêèðëÿðÿ ñàhèá îëìàñû ìöìêöíäöð. Éàõóä äèíè hå÷ òàíûìàìûø îëà áèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí äèíè îíà ÿòðàôëû øÿêèëäÿ à÷ûãëàìàã ëàçûìäûð.

ÄÈÍÈÍ ÀÍËÀÄÛËÌÀÑÛ 1. Ãóðàí hàãäûð âÿ äÿéèøäèðèëìÿìèøäèð Äöíéà öçÿðèíäÿêè èñòÿíèëÿí áèð èíñàíäàí Ãóðàíè-Êÿðèì hàããûíäà íÿ áèëäèéèíè ñîðóøñàíûç, î, ñèçÿ áóíóí Èñëàì äèíèíèí ìöãÿääÿñ êèòàáû îëäóüóíó ñþéëÿéÿúÿê. Áó, äöçýöí áèð úàâàáäûð, àíúàã êèôàéÿò åäÿúÿê ãÿäÿð äåéèë. ×öíêè Ãóðàí èíñàíëàðûí áþéöê áèð ãèñìèíèí çÿíí åòäèéè êèìè, ñàäÿúÿ äöíéàéà ìöñÿëìàí êèìè ýÿëìèø âÿ éà ñîíðàäàí ìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åòìèø èíñàíëàðà äåéèë, Àëëàhûí áöòöí áÿøÿðèééÿòÿ ýþíäÿðäèéè âÿ ãèéàìÿò ýöíöíäÿ èíñàíëàðû úàâàáäåh ñàéàúàã ìöãÿääÿñ êèòàáäûð. Àíúàã èíñàíëàðûí áèð ãèñìè ãèéàìÿò ýöíöíäÿ úàâàáäåh îëàúàãëàðû Ãóðàí hàããûíäà ÷îõ àç ìÿëóìàòà ìàëèêäèð. Áó hàëäà áöòöí èíñàíëàðûí Ãóðàíûí ýþíäÿðèëìÿ ìÿãñÿäè âÿ äèíèí hþêìëÿðè èëÿ áàüëû hÿð õûðäàëûãëàðû áèëìÿñè âÿ áóíëàðû äà hÿéàòëàðûíäà òÿòáèã åòìÿñè ëàçûìäûð. Èíñàíûí îíó éàðàäàí Ðÿááèíÿ ãàðøû úàâàáäåhëèéèíè þéðÿíÿúÿéè éåýàíÿ ãàéíàã Ãóðàíäûð. Àëëàh håñàá ýöíö èíñàíëàðû Ãóðàíà ýþðÿ ýþðÿ úàâàáäåh ñàéàúàüûíû “Çóõðóô” ñóðÿñèíäÿ áåëÿ áèëäèðèð: “Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿí þçöíÿ âÿhé îëóíàíäàí éàïûø. Ùÿãèãÿòÿí, ñÿí äöç éîëäàñàí! Øöáhÿñèç êè, î ñÿíèí ö÷öí âÿ ñÿíèí ãþâìöí ö÷öí øÿðÿôäèð. Ñèç ìöòëÿã ñîðüó-ñóàë îëóíàúàãñûíûç!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 43-44). Ãóðàí Àëëàhûí êÿëàìûäûð. Ãóðàí þçöíäÿí ÿââÿë åíäèðèëìèø ìöãÿääÿñ êèòàáëàðû òÿñäèãëÿéèð âÿ hàãëà áàòèëè àéûðûð. Ãóðàí áöòöí èíàíàíëàð ö÷öí áèð ðÿháÿðäèð âÿ îíóí áÿíçÿðèíèí îëìàñû ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ãóðàíûí hàãã êèòàá îëäóüóíóí à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàäà îëìàñûíà áàõìàéàðàã òàðèõ áîéó áóíó èíêàð åäÿí èíñàíëàð îëìóøäóð. Áó èíñàíëàðûí ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí áèðè Ãóðàíûí Ïåéüÿìáÿð (ñ.ÿ.â.) òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø îëìàñû âÿ éà þçëÿðèíèí äÿ áåëÿ áèð

êèòàá éàçà áèëÿúÿêëÿðè èëÿ áàüëûäûð. Àëëàhûí âÿ Ãóðàíûí öñòöíëöéöíö ãÿáóë åòìÿìÿê ö÷öí áó úöð àçüûí ôèêèðëÿð ñþéëÿéÿí èíñàíëàðûí áó hÿðÿêÿòëÿðè hÿð äÿôÿ áþéöê áèð óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäàí ýþíäÿðèëìèø hàãã âÿ ìèñèëñèç áèð êèòàá îëìàñû èëÿ áàüëû àéÿëÿð áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð: “Äå: “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðàíà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åòñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 88). “Áó Ãóðàí Àëëàhäàí áàøãàñûíà éàëàíäàí àèä åäèëÿ áèëìÿç. Ëàêèí î þçöíäÿí ÿââÿëêèëÿðè òÿñäèã âÿ êèòàáû ÿòðàôëû èçàh åäÿð. Îíóí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí íàçèë åäèëìÿñèíÿ hå÷ áèð øöáhÿ éîõäóð! Éîõñà: “Ïåéüÿìáÿð îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Äå: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèí âÿ Àëëàhäàí áàøãà, êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüûðûí!” Õåéèð, î êàôèðëÿð åëìèíè ãàâðàéà áèëìÿäèêëÿðè âÿ hÿëÿ éîçóìó îíëàðà ýÿëèá ÷àòìàìûø Ãóðàíû éàëàí håñàá åòäèëÿð. Îíëàðäàí ÿââÿëêèëÿð äÿ òÿêçèá åòìèøäèëÿð. Áèð ýþð çàëèìëÿðèí àõûðû íåúÿ îëäó!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 37-39). ßñëèíäÿ òÿáëèüäÿêè ÿñàñ hÿäÿô ñþçöýåäÿí èíñàíëàðûí Ãóðàíû þçëÿðèíÿ ðÿháÿð ñå÷ìÿñèäèð. ßêñ hàëäà hÿãèãè áèð èìàíäàí âÿ ãóðòóëóøäàí äàíûøìàã îëìàç. Èíñàí úàhèë ÿõëàãûíûí áöòöí øèôàhè âÿ éà éàçûëû ãàíóíëàðûíäàí óçàãëàøàðàã þçöíÿ éàëíûç Ãóðàíû ðÿháÿð ñå÷ÿí âÿ Ãóðàíûí hÿð hþêìöíÿ ÷îõ äÿãèã äàâðàíàí áèð ìþìèíÿ ÷åâðèëìÿëèäèð. Áóíóí ö÷öí äÿ ÿââÿëúÿ Ãóðàíû òàíûìàëû âÿ îíóí Àëëàh ñþçö îëäóüóíà èíàíìàëûäûð. Áó ñÿáÿáäÿí òÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿ Ãóðàíûí Àëëàhäàí áèð âÿhé îëäóüóíà âÿ åíäèðèëÿíäÿí áÿðè áèð hÿðôèíèí áåëÿ äÿéèøìÿäèéèíÿ äàèð à÷ûã ñöáóòëàð ýþñòÿðèëìÿëèäèð. 28

“Ðÿááèíèí ñþçö äöçýöí âÿ ÿäàëÿòëè øÿêèëäÿ òàìàì îëäó. Îíóí ñþçëÿðèíè äÿéèøäèðÿ áèëÿúÿê áèð êèìñÿ éîõäóð. Î, hÿð øåéè åøèäÿí âÿ áèëÿíäèð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 115) àéÿñèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí åíäèðèëìèøäèð âÿ éåíÿ Îíóí òÿðÿôèíäÿí ãîðóíàðàã äÿéèøäèðèëìÿñè ÿíýÿëëÿíìèøäèð. Áó ãîðóíìàíû Àëëàh “Øöáhÿñèç êè, Ãóðàíû áèç íàçèë åòäèê âÿ ñþçñöç êè, Áèç äÿ îíó ãîðóéóá ñàõëàéàúàüûã” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 9) àéÿñè èëÿ äÿ õÿáÿð âåðèð. Ãóðàíûí ãîðóíìàñûíûí ÿí ìöhöì äÿëèëëÿðèíäÿí áèðè è÷èíäÿ hå÷ áèð çèääèééÿò âÿ ÿéðèëèéèí îëìàìàñûäûð. 23 èë ÿðçèíäÿ ìöõòÿëèô hàäèñÿ âÿ øÿðòëÿðÿ ýþðÿ åíäèðèëìèø îëàí àéÿëÿðèí hå÷ áèðè äèýÿðè èëÿ çèääèééÿòëè îëàí ôèêèð âÿ éà hþêì äàøûìûð. Áó âÿçèééÿòÿ Àëëàh áó àéÿ èëÿ äèããÿòè éþíÿëäèð: “Îíëàð Ãóðàí áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿçëÿðìè? ßýÿð î, Àëëàhäàí ãåéðèñè òÿðÿôèíäÿí îëñàéäû, ÿëáÿòòÿ, îíäà ÷îõëó çèääèééÿò òàïàðäûëàð” (“Íèñà” ñóðÿñè, 82). Áèð áàøãà àéÿéÿ ýþðÿ äÿ “Ùÿìä îëñóí î Àëëàhà êè, Ãóðàíû hå÷ áèð ÿéðèëèéÿ éîë âåðìÿäÿí þç áÿíäÿñèíÿ íàçèë åòäè” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 1). ßêñèíè ñþéëÿéÿíëÿðÿ âåðèëÿí úàâàá èñÿ à÷ûãäûð: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèí âÿ Àëëàhäàí áàøãà êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüûðûí!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 38). Àëëàhûí hàãã äèíèíè áèëäèðäèéè Ãóðàí åëÿ áèð êèòàáäûð êè, “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðàíà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åòñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð” (“Èñðà” ñóðÿñè, 88).

2. Þë÷ö Ãóðàíäûð “Îíëàð úàhèëèééÿò äþâðöíöí hþêìöíöìö èñòÿéèðëÿð? Òàì ãÿíàÿò ñàhèáè îëàí áèð úàìààò ö÷öí Àëëàhäàí äàhà éàõøû hþêì âåðÿ áèëÿí êèìäèð?!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 50). 29

Èíñàíëàð Àëëàhûí ðèçàñûíû âÿ úÿííÿòè éàëíûç Ãóðàíà èìàí ýÿòèðäèêëÿðèíè áÿéàí åòìÿêëÿ ãàçàíìàéàúàãëàð. Áó èìàíûí hÿéàòà êå÷èðèëìÿñè, èíñàíûí ýöíäÿëèê hÿéàòûíûí hÿð ìÿðhÿëÿñèíäÿ Ãóðàíû ðÿháÿð òóòìàñû ëàçûìäûð. ßýÿð êèòàáû áèëèá òÿòáèã åòìÿñÿ, “Òþâðàòà ÿìÿë åòìÿéÿ ìöêÿëëÿô îëäóãäàí ñîíðà îíà ÿìÿë åòìÿéÿíëÿð áåëèíäÿ ÷îõëó êèòàá äàøûéàí óëàüà áÿíçÿðëÿð...” (“Úöìÿ” ñóðÿñè, 5) àéÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí êèìè îëà áèëÿð. Ìöhöì îëàí ìÿñÿëÿ hÿð ìþâçóíó Ãóðàíûí ðÿháÿðëèéè èëÿ äöøöíìÿê, áóíóíëà áÿðàáÿð è÷èíäÿêè úàhèë úÿìèééÿòèí àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðèíè ðÿää åòìÿêäèð. Èíñàí ãûíàäûüû hÿð øåéè éàëíûç Ãóðàíà çèää îëäóüó ö÷öí ðÿää åòìÿëè, áÿéÿíäèéè áèð øåéè éàëíûç Ãóðàíà óéüóí îëäóüó ö÷öí áÿéÿíìÿëè, ãàðøûëàøäûüû hÿð hàäèñÿäÿ Ãóðàíûí ðÿháÿðëèéè èëÿ ãÿðàð âåðèá hÿðÿêÿò åòìÿëèäèð. ßëáÿòòÿ êè, áó äÿéèøèêëèê áèð ýöíäÿ îëà áèëìÿç. Ãóðàíûí ÿââÿëúÿ þéðÿíèëìÿñè, ñîíðà äà hÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìöÿééÿí áèð âàõò òÿëÿá åäèð. Àíúàã ìöhöì îëàíû áó äÿéèøèêëèê ö÷öí íèééÿò åòìÿê, ñîíðà äà ãÿðàðëû øÿêèëäÿ äàâðàíìàãäûð. Òÿáëèüàò àïàðàí èíñàíûí öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿ èñÿ ÿââÿëúÿ òÿáëèü åòäèéè èíñàíûí áó äÿéèøèêëèéÿ áàøëàìàñû ö÷öí îíó éîëà ýÿòèðìÿê, ñîíðà äà îíóí Ãóðàíà êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ åòäèéè ñÿhâëÿðè ýþçÿë áèð äèëëÿ à÷ûãëàéàðàã hÿìèí øÿõñÿ êþìÿê÷è îëìàãäûð.

3. Äöíéà èìòàhàí éåðèäèð Òÿáëèü åäèëÿí øÿõñ èìàí ýÿòèðäèéèíè áÿéàí åòìÿêëÿ “úÿííÿò ÿhëè” áèð ìþìèí îëäóüóíó çÿíí åäÿ áèëÿð. Àíúàã èìàí ýÿòèðäèéèíè áÿéàí åòìÿê Ãóðàíà áàüëû îëàðàã äàâàì åòäèðèëÿúÿê îëàí óçóí áèð òÿëèìèí èëê àääûìûäûð. Ãóðàí ìþìèíëÿðè “...Áèçèì Ðÿááèìèç Àëëàhäûð - äåéÿí, ñîíðà äà äöç îëàí êÿñëÿð...” (“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 30) êèìè òÿñâèð åäèð. Áó äöç èñòèãàìÿò Àëëàhûí èíñàíûí èìàíûíû ñûíàìàã âÿ êàìèëëÿøäèðìÿê

ìÿãñÿäè èëÿ åäÿúÿéè áèð ÷îõ èìòàhàí âÿ ÿíýÿëÿ áàõìàéàðàã òóòäóðóëàúàã. Áèð àéÿäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð: “Èíñàíëàð éàëíûç: “Èìàí ýÿòèðäèê!” - äåìÿëÿðèëÿ îíëàðäàí ÿë ÷ÿêèëèá èìòàhàí îëóíìàéàúàãëàðûíûìû ñàíûðëàð? Áèç îíëàðäàí ÿââÿëêèëÿðè äÿ èìòàhàíà ÷ÿêìèøäèê. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh äöçäàíûøàíëàðû äà, éàëàí÷ûëàðû äà ÷îõ ýþçÿë òàíûéàð!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 2-3). ßñëèíäÿ ìöâÿããÿòè âÿ éåòÿðñèç îëàí áó äöíéàíûí âÿ îíóí öçÿðèíäÿ éàøàäûüûìûç hÿéàòûí éàðàäûëìàñûíäàêû ñÿáÿáëÿðèí áèðèíúèñè èíñàíûí èìòàhàí åäèëìÿñèäèð. Èíñàí ö÷öí ÿñë éóðä áó äåéèëäèð âÿ ìöâÿããÿòè “ýþçëÿìÿ ñàëîíó”íäà éàëíûç ñûíàã ö÷öí îëìàãäàäûð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿòäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèð: “Ùàíñûíûçûí ÿìÿëúÿ äàhà ýþçÿë îëäóüóíó ñûíàìàã ö÷öí þëöìö âÿ hÿéàòû éàðàäàí Îäóð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò ñàhèáèäèð, áàüûøëàéàíäûð” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 2). Ñàhèá îëäóüó áÿäÿí äÿ èíñàíà áèð ìÿãñÿäëÿ âåðèëìèøäèð. Àëëàh áåëÿ áóéóðóð: “Øöáhÿñèç êè, áèç èíñàíû ãàðûøûã îëàí áèð äàìúû ñóäàí éàðàòäûã. Îíó ñûíàéûðûã. Áó ñÿáÿáäÿí îíó åøèäÿí âÿ ýþðÿí åòäèê” (“Èíñàí” ñóðÿñè, 2). Èíñàíûí ñûíàíìàñûíûí ìöõòÿëèô öñóëëàðû âàð. ßí ìöhöì îëàíëàðûíäàí áèðè Àëëàhûí èìòàhàí ìÿãñÿäè èëÿ ýþñòÿðäèéè ÷ÿòèíëèêëÿðäèð. Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð: “ßëáÿòòÿ, Áèç ñèçè áèð àç ãîðõó, áèð àç àúëûã, áèð àç äà ìàë, úàí âÿ ìÿhñóë ãûòëûüû èëÿ èìòàhàí åäÿðèê. Ñÿáð åäÿí øÿõñëÿðÿ ìöæäÿ âåð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 155). Ãóðàíäà äà ðÿñóëëàðûí âÿ éà îíëàðûí éîëóíó ýåäÿí ìþìèíëÿðèí íåúÿ èìòàhàí åäèëìÿñèíÿ äàèð áèð ÷îõ íöìóíÿëÿð âàð. Èìàí ýÿòèðäèêëÿðèíÿ ýþðÿ àèëÿëÿðèíèí âÿ éà ÿòðàôäàêûëàðûí òÿçéèãëÿðè, áþhòàíëàð, èñòåhçàëàð, þçëÿðèíèí õÿòàëàðû - áóíëàðûí hàìûñû áèð ñûíàãäûð. Áó öçöíòö âÿ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ãàðøû ìþìèíäÿí ýþçëÿíÿí äàâðàíûø “...Ìÿíÿ äöøÿí ýþçÿë áèð ñÿáðäèð...”

(“Éóñèô” ñóðÿñè, 18) äåéÿðÿê hå÷ âàõò Àëëàhûí ðÿhìÿòèíÿ âÿ éàõûíëûüûíà øöáhÿ åòìÿäÿí hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéè éåíÿ Àëëàhûí êþìÿéè èëÿ äÿô åäÿúÿéèíè áèëÿðÿê ãÿòè ãÿðàðëûëûã ýþñòÿðìÿêäèð. ×ÿòèíëèêëÿð èìòàhàí ñÿáÿáè îëäóüó êèìè íåìÿòëÿð äÿ èìòàhàí ñÿáÿáèäèð. Àëëàh èíñàíà âåðäèéè íåìÿòëÿ îíóí êàìèëëèéèíè, Îíà îëàí ñÿäàãÿòèíè éîõëàéûð. Íåìÿòëÿ ñûíàíìàãäà ìÿãñÿä ìþìèíèí úàhèëèééÿ õàðàêòåðèíèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí îëàí ðèôàhà ÷àòäûãäà ëîâüàëûãäàí óçàã îëìàñûíûí èñáàòëàíìàñûäûð. Áó ïðèìèòèâ hÿðÿêÿò úàhèë èíñàíëàðûí îðòàã äöøöíúÿñè êèìèäèð, ÿëëÿðèíÿ áþéöê áèð ñÿðâÿò âÿ éà øþhðÿò êå÷äèéè çàìàí ëîâüàëàíìàüà, àçüûíëàøìàüà, äèýÿð èíñàíëàðà ãàðøû çàëûì âÿ òÿêÿááöðëö äàâðàíìàüà áàøëàéûðëàð. Öðÿêëÿðè äàøëàøûð, Àëëàhäàí òàìàìèëÿ óçàãëàøûðëàð. Àíúàã íåìÿò èíñàíû àçüûíëàøäûðìàã ö÷öí äåéèë, øöêð åòäèðìÿê ö÷öí âåðèëèð. Áóíó äöøöíÿí ìþìèí Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “äöíéà hÿéàòûíûí ìöâÿôôÿã áÿçÿéèíäÿí” ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ö÷öí éàðàðëàíûð, äöíéÿâè çþâãëÿðè âÿ ýþçÿëëèêëÿðè èñòåhëàê åòìÿê ö÷öí éàðûøà ýèðìèð. Éàøàäûüû hÿéàòäà ãàðøûñûíà hå÷ áèð øåé òÿñàäöôÿí ÷ûõìàìûøäûð, ìöòëÿã íåúÿ áèð hÿðÿêÿò åäÿúÿéèíèí ñûíàíäûüû áèð âÿçèééÿòëÿ ãàðøûëàøûð. Áóíó áèëÿí êèìñÿ àðòûã äöíéàíûí ìöhöì áèð ñèððèíäÿí àýàh îëìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ, Àëëàhà õîø ýåäÿúÿê ÿí ýþçÿë, äöçýöí âÿ àüûëëû äàâðàíûøû äà ýþñòÿðìèø îëóð. Ãûñà äöíéà hÿéàòûíäà Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ñûíàíäûüûíû ãàâðàéàí áèð èíñàí äåìÿëè, äèíèí ÿí ìöhöì òÿìÿëëÿðèíäÿí áèðèíè ãàâðàìûøäûð. Áó ñÿáÿáëÿ òÿáëèü åäèëÿí áèð øÿõñ áó ìþâçóäà ÿââÿëúÿäÿí ìààðèôëÿíäèðèëìÿëèäèð. ×öíêè hÿãèãÿòÿí èìàí ýÿòèðìèøñÿ, ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ ãàðøûëàøàúàã âÿ ñÿìèìè áèð èìòàhàíà ñàhèá îëóá-îëìàéàúàüû ìÿñÿëÿñèíäÿ ñûíàãäàí êå÷èðèëÿúÿê.

4. Äèí àñàíäûð âÿ èíñàíûí éàðàäûëìàñûíà óéüóíäóð Úàhèë úÿìèééÿòäÿ äèíÿ àäÿò-ÿíÿíÿëÿð, éàíëûø èíàíúëàð âÿ äàhà áèð ÷îõ êÿíàð öíñöðëÿð òÿñèð åòìèø âÿ íÿòèúÿäÿ îðòàéà òÿòáèãè ÷îõ ÷ÿòèí, ñàïãûí âÿ éàíëûø áèð ìîäåë ÷ûõìûøäûð. Áóíà äèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èíêàð÷ûëàðûí hÿäÿôè îëàí òÿáëèüàòëàðû äà ÿëàâÿ åòäèêäÿ ÷îõ èíñàí Èñëàìû ÷îõ ÷ÿòèí, òÿòáèã åòäèêäÿ èíñàíû ÷ÿòèíëèéÿ ñàëàúàã áèð äèí êèìè òÿñÿââöð åäèð. Àíúàã áó, áèð àëäàíìà âÿ éàíëûøëûãäûð. Èíñàíû éàðàäàí Àëëàhäûð âÿ “Ìÿýÿð éàðàäàí áèëìÿçìè? Î, èíúÿëèéèíÿ ãÿäÿð áèëÿíäèð; õÿáÿðäàðäûð” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 14) àéÿñèíäÿ äÿ âóðüóëàíäûüû êèìè, éàðàòäûüû áÿíäÿíè ÿí éàõøû òàíûéàí, îíóí èñòÿê âÿ åhòèéàúëàðûíû ÿí éàõøû áèëÿí Îäóð. Èíñàíëàð ö÷öí ìöÿééÿí åòäèéè äèíè äÿ îíëàðà ÿí óéüóí øÿêèëäÿ âåðìèøäèð. Ìÿãñÿä èíñàíëàðû öçìÿê éîõ, îíëàðûí ðóhëàðûíà ÿí óéüóí îëàí ñèñòåì è÷èíäÿ Ðÿááèíè òàíûìàñû, Îíà ãóëëóã åòìÿñè, hÿãèãè ãóðòóëóø âÿ õîøáÿõòëèéÿ ÷àòìàñûäûð. Áèð àéÿäÿ Àëëàh áåëÿ áóéóðóð: “Àëëàh éîëóíäà ëàéèãèíúÿ úèhàä åäèí. Î ñèçè ñå÷äè âÿ äèíäÿ ñèçèí ö÷öí hå÷ áèð ÷ÿòèíëèê éåðè ãîéìàäû - àòàíûç Èáðàhèìèí äèíè êèìè. Àëëàh áóíäàí ÿââÿë äÿ, áóíäà äà ñèçÿ ìöñÿëìàí àäûíû âåðäè êè, Ïåéüÿìáÿð ñèçÿ, ñèç äÿ èíñàíëàðà øàhèä îëàñûíûç. Åëÿ èñÿ íàìàç ãûëûí, çÿêàò âåðèí âÿ Àëëàhà ñûüûíûí. Àëëàh ñèçèí èõòèéàð ñàhèáèíèçäèð. Î íÿ éàõøû èõòèéàð ñàhèáè, íåúÿ äÿ ýþçÿë èìäàäà éåòÿíäèð! “ (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 78). Áèð áàøãà àéÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèð: “Áèç Ãóðàíû ñÿíÿ ìÿøÿããÿò ÷ÿêìÿéèí ö÷öí íàçèë åòìÿäèê! Áèç îíó Àëëàhûí ÿçàáûíäàí ãîðõàí áèð êèìñÿéÿ éàëíûç þéöä-íÿñèhÿò îëàðàã ýþíäÿðäèê” (“Òàhà” ñóðÿñè, 2-3). Èñëàìûí ìÿãñÿäè èíñàíëàðû àñàí âÿ ðàhàò îëàíà äÿâÿò åòìÿê âÿ èíñàíëàðû ÿí ÷îõ ðàhàò

îëàúàãëàðû hÿéàòëà òÿìèí åòìÿêäèð. Áó, Àëëàhûí ðÿhìÿòèíäÿíäèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Àëëàh èñòÿð êè, öçÿðèíèçäÿ îëàí àüûðëûüû éöíýöëëÿøäèðñèí, ÷öíêè èíñàí çÿèô éàðàäûëìûøäûð” (“Íèñà” ñóðÿñè, 28). Áó hÿãèãÿò òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà ìöòëÿã ýåíèø øÿêèëäÿ àíëàäûëìàëûäûð. Áåëÿëèêëÿ, íÿôñèí äèíäÿí óçàã äóðìàã ö÷öí ýÿòèðäèéè ÿí áþéöê áÿhàíÿëÿðäÿí áèðè éîõ åäèëìèø îëóð. Äèíèí àñàíëûüûíû èíñàíà à÷ûãëàéàðêÿí îíóí úàhèëèééÿäÿ þéðÿíäèéè äèí ìîäåëèíèí éàíëûøëûãëàðû äà ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëìÿëè, Èñëàìûí áèð ïàð÷àñû áèëäèéè õóðàôàòëàð îíóí áåéíèíäÿí ñèëèíìÿëèäèð.

5. Äèí ìÿhäóäèééÿò âÿ ÿçàçèëëèê äåéèë, àçàäëûãäûð Úàhèë úÿìèééÿò äèíèí “÷ÿòèí” îëäóüóíà èíàíäûüû ãÿäÿð îíóí “ÿçàçèë” âÿ “àçàäëûãëàðû ìÿhäóäëàøäûðàí” îëäóüóíó äà äöøöíöð. Áó ñÿhâ ìÿíòèãÿ ýþðÿ, äèí èíñàíëàðà ìöõòÿëèô ìÿhäóäèééÿòëÿð ãîéóð âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàðûí ñÿðáÿñòëèéèíè éîõ åäèð. Áó úÿìèééÿò è÷èíäÿ þçëÿðèíè “ñÿðáÿñò” àäëàíäûðàíëàð äà ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð äèíäÿí óçàãëàøûð, hÿòòà äèíÿ ãàðøû ÷ûõûðëàð. Àíúàã hÿãèãÿò áóíóí òàì ÿêñèíÿäèð. Äèí ñÿðáÿñòëèê, äèíñèçëèê èñÿ òÿçéèã âÿ ÿñàðÿò ýÿòèðÿð. Ëàêèí áó hÿãèãÿòèí ãàâðàíìàñû ö÷öí ÿââÿëúÿ èíñàí ðóhóíóí òàì ìàhèééÿòèíèí òàíûíìàñû ëàçûìäûð. Ìþâçóíó áèçÿ à÷ûã øÿêèëäÿ Ãóðàí áèëäèðèð âÿ èíñàí ðóhóíóí “úöò éþíëö” îëäóüóíó “Øÿìñ” ñóðÿñèíäÿ áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Àíä îëñóí ýöíÿøÿ âÿ îíóí èøûüûíà; Àíä îëñóí ýöíÿøèí àðäûíúà ÷ûõàí àéà; Àíä îëñóí îíó ïàðëàã åäÿí ýöíäöçÿ; Àíä îëñóí îíó þðòÿí ýåúÿéÿ; Àíä îëñóí ýþéÿ âÿ îíó éàðàäàíà; Àíä îëñóí éåðÿ âÿ îíó äþøÿéÿíÿ; Àíä îëñóí íÿôñÿ âÿ îíó éàðàäàíà; Ñîíðà äà îíà ýöíàhëàðûíû âÿ ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíìÿñèíè þéðÿäÿíÿ êè, íÿôñèíè òÿìèçëÿ-

éÿí ìöòëÿã íèúàò òàïàúàãäûð! Îíó áàòûðàí èñÿ, ÿëáÿòòÿ, çèéàíà óüðàéàúàãäûð” (“Øÿìñ” ñóðÿñè, 1-10). Àéÿëÿðäÿ íÿôñëÿ áàüëû âåðèëÿí ìÿëóìàòëàðäà ýþñòÿðèëèð êè, Àëëàh èíñàíû éàðàäàðêÿí îíóí íÿôñèíÿ (ìÿíëèéèíÿ) hÿì ïèñëèéè, hÿì äÿ îíäàí ãîðóíìàüà, éÿíè éàõøûëûüû èëhàì åòìèøäèð. Èíñàíûí è÷èíäÿ áó èêè ýöú åéíè àíäà îëóð. Èíñàíûí ãóðòóëóøó èñÿ áó ïèñëèêäÿí ãîðóíìàüû ñå÷ìÿñèäèð. Éîõ, ÿýÿð áåëÿ åòìÿñÿ, ñöãóòà ìÿhêóì îëàð. Íÿôñèíäÿ ïèñëèê îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿç. Åòìÿäèéè hàëäà äà áó ïèñëèêäÿí ãîðóíàúàã øöóðà ñàhèá îëà áèëìÿç, àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ î ïèñëèéèí “öñòöíö þðòÿð”, äàõëèíäÿ îíó áÿñëÿéÿð. Áèð ñþçëÿ, î ïèñëèê îíó óäàð. Íÿôñèí è÷èíäÿêè áó ïèñëèéèí âàðëûüûíû ãÿáóë åäèá îíäàí ãîðóíìàã èíñàíà “ôÿëàh”û, éÿíè ãóðòóëóøó ýÿòèðèð. Ñÿðáÿñòëèê èñÿ áó ôÿëàhûí þçöäöð. ×öíêè èíñàíû ÿòðàô ýöúëÿðäÿí äàhà áþéöê òÿçéèã àëòûíà àëàí ÿñë ýöú íÿôñèíäÿêè ñþçöýåäÿí ïèñëèêäèð. Áó ïèñëèê èíñàíû õóäáèí åäèð, îíà ãûñãàíúëûã ýÿòèðèð. Ùÿìèøÿ áèð èíàìñûçëûã âÿ ýÿëÿúÿê ãîðõóñó éàðàäûð. ßí ïèñè äÿ èíñàíûí íÿôñèíäÿêè áó ýöú öçöíäÿí ñîíó îëìàéàí áèð ìÿhäóäèééÿò âÿ hèðñ è÷èíäÿ áîüóøìàñûäûð. Íÿôñèí è÷èíäÿêè áó ýöú hÿìèøÿ èíñàíà äàhà ÷îõ ìàëäþâëÿò éûüìàñûíû, ÷îõ ïóë ãàçàíìàñûíû âÿ úÿìèééÿòäÿ ñòàòóñ ÿëäÿ åòìÿñèíè ÿìð åäèð. Çÿíýèí îëìàã áþéöê áèð hÿâÿñäèð, áó, òÿìèí åäèëñÿ, éåíè hÿâÿñëÿð éàðàíàúàã. Áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàð áèðáèðèíèí àðäûíúà äàâàì åäÿúÿê. Íèúàòû áóíëàðäàí ãóðòàðìàãëà ÿëäÿ åòìÿê îëàð. Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “...íÿôñèíèí õÿñèñëèéèíäÿí, òàìàhûíäàí ãîðóíóá ñàõëàíàí êèìñÿëÿð ìÿhç îíëàð íèúàò òàïûá ñÿàäÿòÿ ãîâóøàíëàðäûð” (“Ùÿøð” ñóðÿñè, 9). Èíñàí áó hÿâÿñëÿðèí ÿñàðÿòèíäÿí ãóðòàðäûüû çàìàí ìöñòÿãèëëÿøèð. Áó ìÿãàìäà àðòûã îíóí hÿéàòûíûí ìÿíàñû ñþçöýåäÿí áèòèá-òöêÿíìÿç hÿâÿñëÿðè ÿëäÿ åòìÿê äåéèë. Ùÿéàòäàêû ìÿã-

ñÿäè éàëíûç Àëëàhûí ðàçûëûüûíû ãàçàíìàãäûð êè, èíñàí äà åëÿ áóíóí ö÷öí éàðàäûëìûøäûð. Ùÿãèãè ñÿðáÿñòëèê åëÿ áóäóð: Àëëàhà ãóë îëìàã âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ Àëëàhäàí áàøãà hÿð øåéäÿí àçàä îëìàã. Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Ùç.Èìðàíûí hÿéàò éîëäàøû Ãóðàíà êå÷ÿí áó äóàíû åòìèøäèð: “Èìðàíûí çþâúÿñèíèí: “Åé Ðÿááèì, áÿòíèìäÿêèíè ñÿíÿ õèäìÿòêàð îëìàã ö÷öí íÿçèð åäèðÿì. Ìÿíäÿí ãÿáóë åò! ßëáÿòòÿ, Ñÿí åøèäÿíñÿí, áèëÿíñÿí!” - äåäèéèíè õàòûðëà!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 35). Åéíè ñÿáÿáäÿí Ùç.Èáðàhèì àòàñûíà áåëÿ äåìèøäèð: “Î, áèð çàìàí àòàñûíà áåëÿ äåìèøäè: “Àòàúàí! Íÿ ö÷öí åøèòìÿéÿí, ýþðìÿéÿí âÿ ñÿíÿ hå÷ áèð ôàéäà âÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèðñÿí?” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 42). Ðÿñóëëàðûí èøè èñÿ èíñàíëàðû íÿôñëÿðèíäÿêè òàìàhëàðäàí âÿ éà áàøãà èíñàíëàðà ãóë îëìàãäàí ãóðòàðìàã âÿ îíëàðû éàëíûç Àëëàhà ãóë îëìàüà äÿâÿò åòìÿêäèð. Èíñàíëàð éàðàäûëûø ìÿãñÿäèíÿ çèää îëàí áó àçüûíëûãëàðäàí þçëÿðè ãóðòàðäûãúà ñÿðáÿñò îëóðëàð. Áóíà ýþðÿäèð êè, Ãóðàíäà ðÿñóë ìþìèíëÿðèí “àüûð éöêëÿðèíè éöíýöëëÿøäèðÿí âÿ öñòöíäÿêè áóõîâëàðû à÷àí” èíñàíëàð êèìè òÿðèô åäèëìèøëÿð (“ßðàô” ñóðÿñè, 157). Åëÿ áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Èñëàì úàhèë úÿìèééÿòèí ÿêñèíÿ îëàðàã èíñàíà òÿçéèã åòìÿç, îíó ñÿðáÿñò áóðàõàð. Áóíóí òÿáëèü åäèëÿí ãàðøû òÿðÿôÿ à÷ûãëàíìàñû îëäóãúà ìöhöìäöð. Ìþâçó éóõàðûäà àíëàòäûüûìûç “ñÿðáÿñòëèê òÿðèôè” èëÿ à÷ûãëàíìàëû, hÿì äÿ äèíè “òÿçéèã÷è” áèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí õóðàôàòëàð âÿ áèäÿòëÿð (äèíÿ ñîíðàäàí êå÷ìèø êÿíàð öíñöðëÿð) ãàðøû òÿðÿôèí çåhíèíäÿí ñèëèíìÿëèäèð. Èñëàì ìöñòÿãèëëèê òÿðÿôäàðû îëäóüóíà ýþðÿ îíóí òÿáëèü åäèëìÿñèíäÿ äÿ òÿçéèãäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿéÿúÿê. Ðÿñóëóëëàhà

(ñ.ÿ.â.) Àëëàh Ãóðàíäà áó ÿìðè âåðìèøäèð: “Ñÿí þéöä âåðÿíñÿí! Ñÿí îíëàðûí öçÿðèíäÿ hàêèì äåéèëñÿí!” (“Üàøèéÿ” ñóðÿñè, 21-22). Åéíè ìþâçóäàí àøàüûäàêû àéÿäÿ äÿ áÿhñ îëóíóð: “Äèíäÿ ìÿúáóðèééÿò éîõäóð. Àðòûã äîüðóëóã àçüûíëûãäàí àéûðä åäèëäè. Ùÿð êÿñ Òàüóòó èíêàð åäèá Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿðñÿ, î, àðòûã ÿí ìþhêÿì áèð èïäÿí éàïûøìûø îëóð. Àëëàh åøèäÿíäèð, áèëÿíäèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 256). Òÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿ áó ìþâçó à÷ûãëàíìàëû, íÿ Èñëàìûí ãàíóíëàðû, íÿ äÿ îíëàðëà éàõûíëûã åäÿí ìþìèíëÿð òÿðÿôèíäÿí hå÷ áèð òÿçéèã âÿ éà ìÿúáóðèééÿòëÿ ãàðøûëàøìàéàúàüû, áóíóí Ãóðàí ÿõëàãûíà çèää îëäóüó âÿ Àëëàhûí ðàçû îëìàäûüû áèð ÿõëàã îëàúàüû ñþéëÿíèëìÿëèäèð. Áåëÿúÿ, úàhèëëÿðèí êå÷èðäèéè éåðñèç hÿéÿúàí hèññè îðòàäàí ãàëõàð âÿ òÿáëèüèí ãàðøûñûíäàêû ÿíýÿëëÿðäÿí áèðè äÿ àðàäàí ýþòöðöëÿð.

ÒßÁËÈÜÀÒ ÀÏÀÐÀÐÊßÍ ÈÑÒÈÔÀÄß ÅÄÈËßÚßÊ ÖÑÓËËÀÐ Òÿáëèüäÿ íÿëÿðèí ñþéëÿíäèéè ãÿäÿð áóíëàðûí íåúÿ ñþéëÿíìÿñè äÿ âàúèáäèð. Òÿáëèüàò àïàðàíûí âÿçèôÿñè ñàäÿúÿ Ãóðàí àéÿëÿðèíè áèð-áèðèíèí àðäûíúà îõóìàã, èìàí ìÿñÿëÿëÿðèíè àíëàòìàã âÿ ãàðøûñûíäàêûíà “èìàí ýÿòèð” äåìÿêäÿí èáàðÿò äåéèë. Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû ãàðøû òÿðÿôèí ÿí ÷îõ hàíñû öñëóáäàí, hàíñû èçàhåòìÿ òÿðçèíäÿí òÿñèðëÿíÿúÿéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿëè, öíñèééÿò çàìàíû hÿìèøÿ îíóí ðåàêñèéàñûíû äèããÿòëÿ èçëÿéÿðÿê àíëàéûá-àíëàìàäûüûíû íÿçàðÿòäÿ ñàõëàìàëû, ÿýÿð áèð ÿñêèêëèê âàðñà, áóíà óéüóí áèð ìåòîä òÿøêèë åòìÿëèäèð. Øöáhÿñèç êè, òÿáëèüèí íÿòèúÿ âåðìÿìÿñè, ãàðøû òÿðÿôèí èíêàðäà èñðàð åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð. Áåëÿ îëàí hàëäà òÿáëèüèí hàíñû íþãòÿéÿ ãÿäÿð ýåäÿúÿéè, hàðàäà êÿñèëÿúÿéè âÿ ñîíäà íÿ åòìÿê ëàçûì ýÿëäèéè äÿ ìöhöì ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Áöòöí áó ìÿñÿëÿëÿðëÿ áàüëû Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ éîë ýþñòÿðèëèð. Àéÿëÿðÿ íÿçÿð ñàëñàã, ðÿñóëëàðûí òÿáëèüàò àïàðàðêÿí ìöõòÿëèô öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòäèéèíè, ìþâúóä øÿðòëÿðÿ âÿ ãàðøûëàðûíäàêû èíñàíëàðà ýþðÿ ôÿðãëè ìåòîäëàðäàí éàðàðëàíäûüûíû ýþðÿðèê.

1. Òÿáëèüÿ óéüóí îëàí èíñàíû ìöÿééÿí åäÿ áèëìÿê Òÿáëèüàò àïàðàí ÿñàñÿí îíó áèëìÿëèäèð êè, hÿð èíñàí èëê àíäàí èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿê. Èíñàíëàð èñòÿð î âàõòà ãÿäÿð îëäóãëàðû òÿëèì-òÿðáèéÿ âÿ òÿhñèëèí, èñòÿðñÿ äÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí òÿñèðè èëÿ îíëàðà åäèëÿí áó òÿáëèüÿ ìÿíôè ìöíàñèáÿò ýþñòÿðÿ, hÿòòà äèíëÿìÿéè áåëÿ ðÿää åäÿ áèëÿð. Ùÿð èíñàíûí ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíè äöøöíìÿê ñàäÿëþâhëöê îëàð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ òÿáëèü åäÿðêÿí èëê þíúÿ ôèòðÿòÿí äèíÿ ìåéëëè îëàí 38

âÿ âèúäàíëû èíñàíëàðû ñå÷ìÿê ëàçûìäûð. ßêñèíÿ, äèíè áöòöí hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ äèíÿ ãàðøû ÷ûõàí òÿêÿááöðëö áèðèñèíÿ òÿáëèü åòìÿéèí hå÷ áèð õåéðè éîõäóð. Àëëàh êèòàáûíäà áåëÿ áóéóðóð: “Øöáhÿñèç êè, ñÿí íÿ þëöëÿðÿ áàøà ñàëà áèëÿð, íÿ äÿ äþíöá ýåäÿí êàðëàðà ÷àüûðûøû åøèòäèðÿ áèëÿðñÿí! Ñÿí î êîðëàðû äöøäöêëÿðè ÿéðè éîëäàí äöç éîëà ýÿòèðÿ áèëìÿçñÿí. Ñÿí (hàããû) éàëíûç àéÿëÿðèìèçÿ èíàíàíëàðà åøèòäèðÿ áèëÿðñÿí. Ìÿhç îíëàð ìöñÿëìàíäûðëàð” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 80-81). Èìàí ýÿòèðÿíëÿð âÿ ýÿòèðìÿéÿíëÿð àðàñûíäàêû ôÿðã áàøãà áèð ñóðÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð: “Àíä îëñóí êè, îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áàðÿñèíäÿ î ñþç ýåð÷ÿê îëìóøäóð, ÷öíêè îíëàð èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Áèç îíëàðûí áîéóíëàðûíà äÿìèð hÿëãÿëÿð êå÷èðòìèøèê. Î hÿëãÿëÿð îíëàðûí ëàï ÷ÿíÿëÿðèíÿ äèðÿíìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áàøëàðû éóõàðû ãàëõìûø, ýþçëÿðè àøàüû äèêèëìèøäèð. Áèç îíëàðûí þíëÿðèíÿ âÿ àðõàëàðûíà ñÿää ÷ÿêèá áàüëàìûøûã. Áóíà ýþðÿ äÿ ýþðìöðëÿð. Ñÿí îíëàðû ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äà, îíëàð ö÷öí áèðäèð: èìàí ýÿòèðìÿçëÿð! Ñÿí àíúàã Ãóðàíà òàáå îëóá ýþðìÿäÿí Ðÿhìàíäàí ãîðõàí êèìñÿíè ãîðõóäà áèëÿðñÿí. Áåëÿñèíÿ áàüûøëàíàúàüû âÿ ÷îõ ýþçÿë áèð ìöêàôàòà íàèë îëàúàüû èëÿ ìöæäÿ âåð!” (“Éàñèí” ñóðÿñè, 7-11). Ìþìèí òÿáëèüàò àïàðìàüà áàøëàäûüû çàìàí áó ìÿhäóäèééÿòëÿðÿ ýþðÿ äöøöíìÿëèäèð. ßýÿð öíñèééÿò ãóðäóüó øÿõñäÿ àç äà îëñà âèúäàí âÿ ñÿìèìèééÿò ÿëàìÿòè ýþðìöðñÿ, òÿáëèüäÿ èñðàð åòìÿê âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàãäûð. ×öíêè áèð ÷îõ àéÿäÿ âóðüóëàíäûüû êèìè, èíñàíëàðûí ÷îõó èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Ìþìèíèí âÿçèôÿñè áó ÷îõëóüóí àðàñûíäà éàøàéàí, àíúàã öðÿéè èìàíà ìåéëëè îëàí íàäèð èíñàíëàðû òàïûá îíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìÿêäèð.

2. Òÿáëèüè ãàðøûäàêû èíñàí hàããûíäà ãÿíàÿòÿ ýÿëÿíÿäÿê äàâàì åòäèðìÿê Éóõàðûäà ñþéëÿäèêëÿðèìèçÿ áàõìàéàðàã áèð èíñàíûí èìàíà ìåéëëè îëìàñû håñàá îëóíà âÿ áóíóíëà äà òÿáëèüÿ áàøëàíà áèëÿð. Àíúàã òÿáëèü àïàðûëàí çàìàí èçàhëàðäàí, ðåàêñèéëàðäàí, ýþñòÿðäèéè ìöíàñèáÿòëÿðäÿí îíóí äèíÿ áàõûøûíû ìöÿééÿí åòìÿê îëàð. Áó ñÿáÿáäÿí ÿýÿð èíñàíûí ñÿìèìèééÿòèíèí áèð ÿëàìÿòè éîõäóðñà, òÿáëèüè îíóí hàããûíäà áèð ãÿíàÿòÿ ýÿëÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åòäèðìÿê ëàçûìäûð. Áó ìÿãàìäà ÿýÿð äàíûøûëàí øÿõñèí äèíÿ ìåéëëè îëìàäûüû àíëàøûëñà, ìþìèíëÿð ãèéìÿòëè âàõòëàðûíû äàhà õåéèðëè èøëÿðÿ âÿ éåíÿ òÿáëèüÿ õÿðúëÿìÿê ö÷öí áó èíñàíäàí àéðûëûðëàð. Áó ìÿãàìäà óíóäóëìàìàëûäûð êè, ãàðøû òÿðÿôèí èìàí ýÿòèðèá-ýÿòèðìÿìÿñè èëÿ ìþìèíÿ ãèéìÿò âåðèëìÿç. Ìþìèíèí âÿçèôÿñè ñàäÿúÿ îëàðàã äèíè òÿáëèü åòìÿêäèð, hèäàéÿò âåðìÿê èñÿ Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Ìþìèíèí óüóðó àíúàã òÿáëèü ôÿàëèééÿòèíè òàì ìÿíàäà, Àëëàhûí èñòÿäèéè êèìè éåðèíÿ éåòèðìÿñè èëÿ þë÷öëÿð. Òÿáëèüè ëàçûì îëàí éåðäÿ êÿñèá äàhà õåéèðëè áèð èøÿ èñòèãàìÿòëÿíìÿê èñÿ éåíÿ Àëëàhûí ðèçàñûíà óéüóí áèð hÿðÿêÿòäèð. Ìþìèí èìàíà ãàðøû ÷ûõàí èíñàíà Ùç.Ùóäóí þç ãþâìöíÿ ñþéëÿäèéè àøàüûäàêû ñþç êèìè áèð òÿðçäÿ öç òóòìàëûäûð: “ßýÿð öç ÷åâèðñÿíèç, áèëèí êè, ìÿí ñèçÿ òÿáëèü åòäèì. Ðÿááèì éåðèíèçÿ áàøãà áèð öììÿò ýÿòèðÿð âÿ ñèç Îíà hå÷ áèð çÿðÿð éåòèðÿ áèëìÿçñèíèç. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì hÿð øåéè hèôç åäÿíäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 57).

3. Èíñàíûí ìöãàâèìÿòèíè âÿ ñÿìèìèééÿòèíè èíúÿëÿìÿê Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí äàíûøäûüû èíñàíûí hÿðÿêÿòëÿðèíè þë÷öá-áè÷ìÿëè, ãàðøûñûíäàêûíûí ñþéëÿíÿíëÿðÿ ìöíàñèáÿòèíè äèããÿòëÿ èíúÿëÿìÿëèäèð. Èíñàíûí ãàâðàìà èìêàíëàðûíà ýþðÿ áÿçÿí

ìþâçóíó, öñëóáóíó äÿéèøäèðìÿñè âÿ éà îíóí ðóh hàëûíà, àíëàìà ãàáèëèééÿòèíÿ ýþðÿ ìöÿééÿí áèð âàõò àéûðìàñû ëàçûì ýÿëÿúÿê. Éàëíûç áó øÿêèëäÿ òÿáëèüäÿ áèð ìàíåâðäÿí éàðàðëàíìàã âÿ òÿáëèü åäèëÿí èíñàíà ôàéäàëû, ÿí óéüóí ìöíàñèáÿò ýþñòÿðèëìèø ìöìêöí îëàð. Áó öñóëëà èíñàíûí ñÿìèìèééÿòèíè äÿ þë÷ìÿê îëàð. ßýÿð äèíè þéðÿíìÿéÿ ìåéëè âàðñà, äàâàì åäèëèð, ëàêèí ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿê êèìè ôÿðãëè áèð äöøöíúÿñè éàõóä äà ñÿìèìè îëìàìàñû ãÿíàÿòè âàðñà, âàõòû áîø éåðÿ èòèðìÿê îëìàç. Áèð ìþâçó àíëàäûëäûãäàí âÿ éà áèð ìÿëóìàòû âåðäèêäÿí ñîíðà ãàðøû òÿðÿôèí ìöíàñèáÿòèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê âÿ îíäàí ñîíðàêû ìþâçóíó îíà óéüóí ìöÿééÿí åòìÿê Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí èñòèôàäÿ åòäèéè áèð öñóë êèìè áèëäèðèëèð. Ùç.Ñöëåéìàí äÿñòÿñèíäÿêè Ùöähöäöí âàñèòÿñèëÿ Ñÿáà hþêìäàðûíà áèð ìÿêòóá éîëëàäûüû çàìàí Ùöähöäÿ áó ÿìðè âåðèð: “Ìÿíèì áó ìÿêòóáóìó àïàðûá îíëàðà àò, ñîíðà éàõûí áèð éåðÿ ÷ÿêèëèá äóð, áàõ ýþð íÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 28).

4. Èíñàíûí èìàíû ýöúëÿíìÿéèíúÿ èáàäÿòÿ äàèð òÿêëèôëÿð âåðìÿìÿê Äèíè òÿçÿúÿ òàíûéàúàã èíñàíëàðûí èëê þíúÿ Àëëàhà âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ èìàí ýÿòèðìÿñè òÿìèí åäèëìÿëèäèð. ×öíêè äèíèí âàúèá áèëäèéè øåéëÿðè åòìÿñè ö÷öí áóíëàðûí ìÿíòèãèíè ãàâðàìàëû, áó èáàäÿòëÿðè øöóðëó îëàðàã âÿ þç èñòÿéè èëÿ åòìÿëèäèð. Áåëÿ îëìàñà, éàìñûëàéàðàã íÿ åòäèéèíè áèëìÿç âÿ éà ìÿíòèãèíè áèëìÿäèéè ö÷öí åòìÿê èñòÿìÿç. Áó ñÿáÿáäÿí áèð èíñàíû äèíè èáàäÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê èñòÿéÿúÿéè âÿ àíëàéàúàüû èìàíè ñÿâèééÿéÿ ýÿòèðìÿê ìöhöì ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Áó ìöääÿò ÿðçèíäÿ î, ñîðóøàíà âÿ éà òÿòáèã åäÿúÿéè ãÿíàÿòè ôîðìàëàøàíà ãÿäÿð èáàäÿòÿ àèä òÿêëèôëÿð âåðìÿìÿê äÿ îëàð. Îíñóç äà Àëëàhà ñÿìèìè áèð ãÿëáëÿ èìàí ýÿòèðÿí âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ èíàíàí áèð èíñàí

äà âàõòû ýÿëäèêúÿ Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí èáàäÿòëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿéè þçö èñòÿéÿúÿêäèð.

5. Ìþìèíëÿðèí ýöú âÿ ÿçÿìÿòèíè ýþñòÿðìÿê Úàhèë úÿìèééÿòäÿ äèíèí éàëíûç êàñûá èíñàíëàðà õèòàá åòäèéèíÿ äàèð áàòèë èíàíú âàð. Øöáhÿñèç êè, áó, ìÿíòèãñèç áèð ñþçäöð, ÷öíêè Èñëàì áöòöí èíñàíëàðû åéíè éîëà, Ðÿááè îëàí Àëëàhûí éîëóíà äÿâÿò åäèð. Àíúàã úàhèëëÿðèí äöøöíäöéö áó éàíëûø èíàíúûí äàðìàäàüûí îëìàñû ö÷öí áÿçÿí “hÿðÿêÿòëè” íöìóíÿëÿðÿ åhòèéàú âàð. Äöíéàíûí ýþçãàìàøäûðàí íåìÿòëÿðèíè ÿëäÿ åòìèøêÿí, áþéöê áèð çÿíýèíëèéÿ âÿ ýöúÿ ñàhèáêÿí èõëàñëû áèð øÿêèëäÿ Èñëàìû éàøàéàí âÿ ñþçöýåäÿí èìêàíëàðûíäàí äà äèí éîëóíäà èñòèôàäÿ åäÿí ìöñÿëìàíëàð úàhèëëÿðèí þç ôèêèðëÿðèíäÿí àéðûëìàñû ö÷öí ÿí éàõøû íöìóíÿäèð. Öñòÿëèê èíñàíëàð ãöââÿéÿ, çÿíýèíëèéÿ âÿ ÿçÿìÿòÿ hÿñÿä àïàðìàüà ìåéëëèäèð. Ýþçÿë ÿõëàãëû, ñÿìèìè, àíúàã ìàääè òÿðÿôäÿí ýöúëö îëìàéàí ìöñÿëìàíëàðäàí óçàãëàøûá áÿñèò âÿ ÿõëàãñûç èíñàíëàðà ñîíóíúóëàð ñûðô çÿíýèí îëäóãëàðû ö÷öí ðÿüáÿò áÿñëÿìÿëÿðèíèí, îíëàð êèìè îëìàã èñòÿêëÿðèíèí ñÿáÿáè áóäóð. Àíúàã ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðäàí äà ÷îõ çÿíýèíëèê âÿ ÿçÿìÿò è÷èíäÿ ýþðöíìÿñè îíëàðûí ÿëèíäÿêè áó “ïñèõîëîæè” ìÿíôÿÿòè ìþìèíëÿðèí ëåhèíÿ ÷åâèðÿúÿê. Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí ýöú âÿ ÿçÿìÿòèíè âÿ áóíëàðäàí òÿáëèüäÿ èñòèôàäÿíèí âàúèáëèéèíèí âóðüóëàíìàñûíûí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿ áóäóð. Àéÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ìöëêöíäÿí òÿñèðëÿíÿí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òÿñëèì îëìàñû áåëÿ ãåéä åäèëèð: “Îíà áåëÿ äåéèëäè: “Ñàðàéà äàõèë îë!” Ñàðàéû ýþðäöêäÿ îíó äÿðèí áèð ýþëìÿ÷ÿ håñàá åòäè âÿ ÿòÿéèíè ãàëäûðäû. Î: “Áó áöëëóðäàí òèêèëìèø áèð ñàðàéäûð!” - äåäè. (Áÿëãèñ) äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí þçöìÿ çöëì åòìèøäèì. Ìÿí àðòûã Ñöëåéìàíëà áèðëèêäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhà òÿñëèì îëäóì!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 44). 42

Ùç.Ñöëåéìàíûí åòäèéè êèìè, Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðäÿí Àëëàhûí äèíèíè òàíûòìàãäà èñòèôàäÿ åäèëìÿñè äÿ áèð èáàäÿòäèð. Ùç.Ñöëåéìàí ùàçûðëàòäûðäûüû áèð ÷îõ ñÿíÿò ÿñÿðèíäÿí áó ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Äèýÿð ìþìèíëÿð äÿ ìàëèê îëäóãëàðû ãöââÿ âÿ ÿçÿìÿòäÿí äèíèí éàéûëìàñû ö÷öí âàñèòÿ êèìè èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿðëÿð.

6. Èçàh åäèëÿíëÿð hàããûíäà äöøöíäöêëÿðèíè ñîðóøìàã Ùå÷ âàõò óíóòìàã ëàçûì äåéèë êè, òÿáëèü éàëíûç áèð “àíëàòìà” èøè äåéèë. Ãàðøû òÿðÿôèí ôèêèðëÿðèíèí þéðÿíèëìÿñè, ñóàëëàðûíà úàâàá âåðèëìÿñè, îíó íàðàhàò åäÿí ìÿñÿëÿëÿðèí äÿëèëëÿðëÿ àðàäàí ýþòöðöëìÿñè ëàçûìäûð. Áóíà ýþðÿ öíñèééÿò çàìàíû îíóí ôèêðè ñîðóøóëìàëû, ÿìèí îëóá-îëìàäûüûíà íÿçàðÿò åäèëìÿëè âÿ áóíà óéüóí îëàðàã éåíè ìþâçóéà âÿ éà öñëóáà êå÷èëìÿëèäèð. Ãóðàíäà ðÿñóëëàðûí èñòèôàäÿ åòäèéè ìåòîäëàðà íÿçÿð ñàëñàã, îíëàðûí ñîðüó-ñóàë éîëó èëÿ ãþâìëÿðèíèí ôèêèðëÿðèíè þéðÿíäèéèíè ýþðöðöê. Ãþâìöíÿ “Åé ãþâìöì, ôèêèðëÿðèíèç íÿäèð, äåéÿ áèëÿðñèíèçìè?...” (“Ùóä” ñóðÿñè, 88) äåéÿ ñîðóøàí Ùç.Øöåéá áóíà áèð íöìóíÿäèð. Ùç.Èáðàhèì èñÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëÿí ñóàëëàðëà ãþâìöíÿ òÿáëèü åäèð: “Áèç äàhà þíúÿ Èáðàhèìÿ äÿ äîüðó éîëó íÿñèá åòìèøäèê. Áèç îíó áèëèðäèê. Èáðàhèì àòàñûíà âÿ òàéôàñûíà: “Ñèçèí òàïûíûá äóðäóüóíóç áó håéêÿëëÿð íÿäèð?” - äåäèéè çàìàí îíëàð: “Áèç àòàëàðûìûçû îíëàðà èáàäÿò åäÿí ýþðäöê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì îíëàðà: “Àíä îëñóí êè, ñèç äÿ, àòàëàðûíûç äà à÷ûã-àøêàð àçìûñûíûç!” äåìèøäè. Îíëàð: “Ñÿí áèçÿ úèääè äåéèðñÿí, éîõñà çàðàôàò åäèðñÿí? - äåéÿ ñîðóøäóãäà Èáðàhèì áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: “Õåéð, Ðÿááèíèç ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááèäèð êè, îí-

ëàðû éàðàòìûøäûð. Ìÿí äÿ áóíà øàhèäëèê åäÿíëÿðäÿíÿì! Àëëàhà àíä îëñóí êè, ñèç ÷ûõûá ýåòäèêäÿí ñîíðà áöòëÿðèíèçÿ áèð hèéëÿ ãóðàúàüàì!” Îíëàð ýåäÿí êèìè Èáðàhèì áöòëÿðè ïàð÷à-ïàð÷à åäèá éàëíûç îíëàðûí áþéöéöíö ñàõëàäû êè, áÿëêÿ, ãàéûäûá îíà áàø ÷ÿêäèëÿð. Îíëàð äåäèëÿð: “Áóíó òàíðûëàðûìûçà êèì åäèáñÿ, î, øöáhÿñèç êè, çàëèìëÿðäÿíäèð!” Ìöøðèêëÿðèí áÿçèëÿðè: “Èáðàhèì äåéèëÿí áèð ýÿíúèí îíëàðû ïèñëÿäèéèíè åøèòìèøèê!” - äåäèëÿð. Ãàëàíëàðû: “Áóíëàðûí øàhèäëèê åäÿ áèëìÿëÿðè ö÷öí îíó úàìààòûí ýþçö ãàáàüûíà ýÿòèðèí!” - äåäèëÿð. Ìöøðèêëÿð Èáðàhèìè òàïûá ýÿòèðÿðÿê: “Éà Èáðàhèì! Òàíðûëàðûìûçû ñÿíìè áó ýöíÿ ñàëäûí?” - äåéÿ ñîðóøäóëàð. Èáðàhèì ñûíäûðìàäûüû èðè áöòö ýþñòÿðèá: “Áÿëêÿ, îíëàðûí áó áþéöéö áóíó åòìèøäèð. ßýÿð äàíûøà áèëèðëÿðñÿ, þçëÿðèíäÿí ñîðóøóí!” äåéÿ úàâàá âåðäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð þç-þçëÿðèíÿ ìöðàúèÿòëÿ: “Ñèç, äîüðóäàí äà, çàëèìëÿðñèíèç” - äåäèëÿð. Ñîíðà éåíÿ äÿ þç êöôðëÿðèíÿ ãàéûäàðàã Èáðàhèìÿ: “Àõû ñÿí áèëèðñÿí êè, áóíëàð äàíûøìûðëàð!” - äåäèëÿð. Èáðàhèì äåäè: “Åëÿ èñÿ Àëëàhû ãîéóá ñèçÿ hå÷ áèð õåéèð âÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿìè èáàäÿò åäèðñèíèç? Òôó ñèçÿ äÿ, Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèéèíèç áöòëÿðÿ äÿ! ßúàáà, áàøà äöøìöðñöíöç?”” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 51-67). Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí àíëàòäûãëàðûíûí òÿñèðèíè þë÷ìÿê, hàíñû àíëàòìà öñóëóíà öñòöíëöê âåðÿúÿéèíè áèëìÿê âÿ hÿìñþháÿòèíèí ãàâðàìà òÿðçèíè éîõëàìàã ö÷öí àðàáèð ñóàëëàð âåðìÿëèäèð. Ãàðøûñûíäàêûíûí ôèêèðëÿðèíäÿ èðÿëèëÿéèø îëóá-îëìàäûüûíû þë÷ìÿëè, ñþéëÿíÿíëÿð hàããûíäà íÿ äöøöíäöéöíö þéðÿíìÿëèäèð. Áó éîëëà èíñàíûí hÿì ñÿìèìèééÿòèíè, hÿì äÿ íÿéè íåúÿ ñþéëÿéÿúÿéèíè òÿéèí åòìèø îëóð.

7. Èíñàíûí õàðàêòåðèíÿ ÿí ÷îõ óéüóí ýÿëÿí âÿ ÿí òÿñèðëè èçàhàò ìåòîäóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê Òÿáëèüèí òÿñèðåäèúè îëìàñû ö÷öí ñþéëÿíÿíëÿðèí hÿãèãÿòÿ óéüóí îëìàñû èëÿ éàíàøû àíëàòìà âóðüóñóíóí ýöúö äÿ íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíäà “Ðÿááèíèí éîëóíà hèêìÿòëÿ âÿ ýþçÿë þéöäëÿ ÷àüûð...” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 125) hþêìö âåðèëèð. Àíëàòìàã èñòÿíèëÿíèí öçÿðèíäÿ þíÿìëÿ äóðóá ìþâçóíóí òÿñèðëè íöìóíÿëÿðëÿ, èíñàíûí åhòèéàúûíû òàì þäÿéÿúÿê øÿêèëäÿ èçàh åäèëìÿñè áóíóí áèð ôîðìàñûäûð. Áóíóíëà éàíàøû hÿð êÿñèí ôÿðãëè õàðàêòåðè âÿ ôÿðãëè åhòèéàúëàðû îëäóüóíäàí åéíè äàíûøûã òÿðçè âÿ õèòàáäàí éàðàðëàíìàã îëìàç. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöõòÿëèô èíñàíëàðà ôÿðãëè öñëóáëàð òÿòáèã åäèëÿúÿéè êèìè ìöõòÿëèô èçàhàò ìåòîäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê äÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðÿúÿêäèð. Ìÿñÿëÿí, áèð ìþâçóíó ëàçûì ýÿëäèêäÿ ýåíèø øÿêèëäÿ, ÿòðàôëû îëàðàã ñþéëÿìÿéèí õåéðè îëà áèëÿð. Áÿçÿí èñÿ àðàäà ñþháÿò à÷ûá ãûñà âÿ êîíêðåò ôèêèðëÿð ñþéëÿìÿê îëàð. Áó ìåòîäëàð ãàðøûäàêû èíñàíûí ãàâðàìà ãàáèëèééÿòèíè, âÿçèééÿòèíè âÿ hàíñû øÿêèëäÿ äàhà ÷îõ òÿñèðëÿíÿúÿéèíè ìöÿééÿí îëóíìàãëà òÿòáèã åäèëèð.

8. Èíñàíû ôèêèðëÿøìÿéÿ ñþâã åòìÿê Ñóàë âåðìÿéèí ìÿãñÿäè ãàðøû òÿðÿôèí ôèêðèíè þéðÿíìÿêëÿ éàíàøû îíó ìöÿééÿí áèð ìþâçó öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ âàäàð åòìÿê äÿ îëà áèëÿð. Áó èêèíúèñè òÿáëèüàò àïàðàðêÿí ÷îõ òÿñèðåäèúè áèð ìåòîääóð. Úàhèë úÿìèééÿòèí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ Ãóðàíäà áóéóðóëäóüó êèìè, äöøöíìÿéè áèëìÿìÿñèäèð. Áó òîïëóì hÿéàòûí hÿãèãè ìÿíàñûíû äöøöíìÿéèá ñàäÿúÿ ãàçàíàúàüû ïóë âÿ éà åäÿúÿéè èø hàããûíäà äöøöíöð. Ùå÷ áèðè êàèíàòûí íåúÿ éàðàíäûüûíû, ñàhèá îëäóãëàðû áÿäÿíèí êèìèí òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû,

þëöìëÿ áÿðàáÿð èíñàíûí hàðà ýåòìÿñè êèìè òÿìÿë èìàí ìþâçóëàðû hàããûíäà äöøöíìöð. Ôèêèðëÿðè äÿ ñàäÿúÿ þç ôÿðäè ìàääè ìàðàãëàðû öçÿðèíäÿ ãóðóëóð. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ èíñàíû ìöòëÿã äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê ëàçûìäûð. Ùÿì è÷èíäÿ éàøàäûüû ñèñòåìèí ÿéðèëèéèíè ýþðìÿñè, hÿì äÿ èìàíà àèä ìþâçóëàðû ãàâðàìàñû ö÷öí áó, îíóí hÿéàòû ãÿäÿð þíÿìëèäèð. Äöøöíìÿê èíñàíûí þç-þçöíÿ áÿçè ñóàëëàð âåðìÿñèíÿ, ÷àòûøìàçëûã âÿ ãöñóðëàðû ýþðìÿñèíÿ âÿ äöøäöéö âÿçèééÿòäÿí ñûõûíòû êå÷èðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã. Ãóðàíäà äöøöíìÿéèí èíñàíëàð ö÷öí áþéöê ôàéäàñûíäàí äà áÿhñ îëóíóð. Ìÿñÿëÿí, áèð éåðäÿ èíñàíëàðà áåëÿ õèòàá åäèëèð: “Äå: “Áèð äåéèí ýþðöì, ÿýÿð Àëëàh ñèçèí ãóëàãëàðûíûçû âÿ ýþçëÿðèíèçè ÿëèíèçäÿí àëñà, öðÿêëÿðèíèçÿ ìþhöð âóðñà, îíëàðû ñèçÿ Àëëàhäàí ãåéðè hàíñû òàíðû ãàéòàðà áèëÿð?” Ýþð Áèç àéÿëÿðèìèçè îíëàðà íåúÿ èçàh åäèðèê, ñîíðà îíëàð îíäàí ýþð íåúÿ öç äþíäÿðèðëÿð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 46). Áàøãà àéÿëÿðäÿ äÿ éåíÿ äöøöíìÿêëÿ áàüëû ìÿñÿëÿëÿð âàð: “Äå: “Ñèçÿ ýþéäÿí âÿ éåðäÿí êèì ðóçè âåðèð? Ãóëàãëàðà âÿ ýþçëÿðÿ ñàhèá îëàí êèìäèð? Þëöäÿí äèðè, äèðèäÿí þëö ÷ûõàðäàí êèìäèð? Ùÿð èøè äöçöá ãîøàí êèìäèð? Îíëàð: “Àëëàhäûð!” -äåéÿúÿêëÿð. Äå: “Áÿñ îíäà Àëëàhäàí ãîðõìóðñóíóç?” Î ñèçèí hÿãèãè Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhäûð. Àðòûã hàãäàí ñîíðà çÿëàëÿòäÿí áàøãà íÿ ãàëûð?! Áåëÿ èñÿ íåúÿ äþíäÿðèëèðñèíèç?”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 31-32). Ùç.Èáðàhèì äÿ ãþâìöíöí àçüûíëûüûíûí ñÿáÿáèíè îíëàðû äöøöíäöðÿðÿê þçëÿðèíÿ òàïäûðûð: “Îíëàðà Èáðàhèìèí håêàéÿòèíè ñþéëÿ! Î çàìàí êè î þç àòàñûíà âÿ òàéôàñûíà äåìèøäè: “Íÿéÿ èáàäÿò åäèðñèíèç?” Îíëàð: “Áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð âÿ îíëàðà òàïûíìàãäà äàâàì åäèðèê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì äåìèø-

äè: “Îíëàðû ÷àüûðäûüûíûç çàìàí ñèçè åøèäèðëÿðìè?” Îíëàð: “Õåéð, àíúàã áèç þç àòàëàðûìûçûí áåëÿ åòäèêëÿðèíè ýþðäöê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 69-74). Èíàíìàã èíñàíûí þç èðàäÿ âÿ èñòÿéèíÿ âåðèëÿúÿéè ö÷öí ìöhöì îëàí ìÿñÿëÿ îíó hÿãèãÿòëÿð öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿêäèð. Äîüðóíó ýþðÿ áèëìÿê ö÷öí èíñàí ýÿðÿê ìþâçó hàããûíäà ìöhàêèìÿ éöðöäÿ áèëñèí. Áó ñÿáÿáäÿí ìþìèí òÿáëèüàò àïàðäûüû èíñàíû äöøöíìÿéÿ ñþâã åäÿí òÿðçäÿ ñþháÿòëÿð àïàðìàëûäûð.

9. Àòàëàðûíûí äèíèíèí òÿñèðèíäÿí ãóðòàðìàã Èíñàíëàðäà éàøàäûüû úÿìèééÿòèí éöç èëëÿð áîéó ìåéäàíà ýÿòèðäèéè àäÿò-ÿíÿíÿéÿ óéìàãäà, àòàëàðûíäàí ãàëàí àäÿòëÿðè äàâàì åòäèðìÿéÿ áèð ìåéëëèëèê âàð. ßëáÿòòÿ, ÿýÿð áó àäÿò-ÿíÿíÿ Ãóðàíà óéüóíäóðñà, áóíóí áèð ãîðõóñó éîõäóð. Àíúàã Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðÿ, Èñëàì ãàíóíà çèää òÿðÿôëÿðè âàðñà, - ÷îõ âàõò áåëÿ îëóð - Àëëàh áóíëàðû ãàäàüàí åäèð. ×öíêè ìöñÿëìàíûí éîëýþñòÿðÿíè Àëëàhûí åíäèðäèéè Êèòàáäûð: áó èëàhè éîëýþñòÿðÿíÿ ãàðøû ÷ûõäûãëàðû çàìàí íÿ àòàëàðûíûí, íÿ äÿ áàøãà “ìöäðèê” èíñàíëàðûí ìèðàñ ãîéäóüó ÿíÿíÿ âÿ ãàíóíëàð îíóí ö÷öí hå÷ áèð ìÿíà êÿñá åòìèð. Àøàüûäàêû àéÿ ìþâçóíó à÷ûã øÿêèëäÿ hþêìÿ áàüëàéûð: “Îíëàðà: “Àëëàhûí íàçèë åòäèéèíÿ òàáå îëóí!” - äåéèëäèêäÿ, îíëàð: “Õåéð, áèç àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîëà òàáå îëàúàüûã!” - äåéÿ úàâàá âåðÿðëÿð. Áÿñ øåéòàí îíëàðû úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíà ÷àüûðûðñà íåúÿ?” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 21). Áó ìöhöì ìþâçó øöáhÿñèç êè, äèíèí òÿáëèü åäèëäèéè èíñàíà äà àíëàäûëìàëû, î èíñàí “àòàëàðûí äèíè”íèí éåðèíÿ ñàô âÿ hå÷ áèð òÿñèðÿ ìÿðóç ãàëìàéàí áèð øÿêèëäÿ Ãóðàíà óéìàüà äÿâÿò åäèëìÿëèäèð. ßêñ hàëäà îíóí Èñëàìû ãàâðàìàñû âÿ hÿéàòà êå÷èðìÿñè ìöìêöí îëìàéàúàã. 47

10. Úàhèë hÿéàòûíû òÿðèô åòìÿê âÿ òÿñèðëÿðèíè îðòàäàí ãàëäûðìàã Òÿáëèü åäèëÿí øÿõñÿ àíëàäûëìàñû âàúèá îëàí éàðàðëû ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ è÷èíäÿí ÷ûõäûüû úàhèë úÿìèééÿòèí ñÿôàëÿòèäèð. Áåëÿúÿ, áó éàíëûø ãóðóëóøó Èñëàì ÿõëàãûíûí ìöêÿììÿëëèéè èëÿ ìöãàéèñÿ åäÿ âÿ àðàäàêû ôÿðãè à÷ûã øÿêèëäÿ ýþðÿ áèëÿð. Äèíäÿí óçàã ãàëìûø úÿìèééÿòëÿðèí éàøàéûø ñèñòåìèíäÿ èíñàíëàðûí ÿõëàãè òÿìÿëè, ÿäàëÿò àíëàéûøû òàìàìèëÿ òÿíÿççöëÿ ìÿðóç ãàëìûøäû. Èúòèìàè ìöíàãèøÿ âÿ ãåéðè-ñàáèòëèê ÷îõàëûð, úèíàéÿòëÿðèí ñàéû àðòûð. ßäàëÿòñèçëèêëÿð äÿ åéíè íèñáÿòëÿ ÷îõàëûð. Àëëàhûí åë÷èëÿðè úÿìèééÿòëÿðèíÿ éàøàäûãëàðû áó àçüûí âÿçèééÿòè òÿðèô åòìèø, íèúàò òàïìàã ö÷öí Àëëàhûí áóéóðäóãëàðûíû òàïäàìàìàüû âÿ áóíëàðà áàüëû ãàëìàüû òþâñèéÿ åòìèøëÿð. Èíñàíëàðûí èúòèìàè âÿ ôÿðäè ÷àòûøìàçëûãëàðûí äèí âàñèòÿñèëÿ àðàäàí ýþòöðöëÿúÿéèíÿ, Àëëàhûí hþêìëÿðèíèí úÿìèééÿòäÿ òÿòáèã åäèëìÿñè èëÿ î ÿäàëÿòñèç ñèñòåìèí àâòîìàòèê îëàðàã äÿéèøÿúÿéèíÿ èíàíìàñû îíëàðû äèíÿ éàõûíëàøäûðàí ìöhöì ñÿáÿáëÿðäÿí áèðè îëàúàã. Ùç.Éóñèô çèíäàíäà îíäàí éóõó éîçóìóíó ñîðóøàí èêè øÿõñëÿ äàíûøàðêÿí áóíëàðû ñþéëÿéèð: “...Ìÿí Àëëàhà èíàíìàéàí âÿ àõèðÿòè äÿ èíêàð åëÿéÿí áèð òàéôàíûí äèíèíè òÿðê åòäèì! Ìÿí àòà-áàáàëàðûì Èáðàhèì, Èñhàã âÿ Éÿãóáóí äèíèíÿ òàáå îëäóì. Áèçÿ hå÷ áèð øåéè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã éàðàøìàç. Áó Àëëàhûí áèçÿ âÿ èíñàíëàðà áÿõø åòäèéè íåìÿòäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øöêð åòìÿç! Åé ìÿíèì èêè çèíäàí éîëäàøûì! Àéðû-àéðû òàíðûëàð äàhà éàõøûäûð, éîõñà áèð îëàí, ãàäèð îëàí Àëëàh?! Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç ñèçèí âÿ àòàëàðûíûçûí ãîéäóüóíóç àäëàðäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Àëëàh èñÿ îíëàðà hå÷ áèð äÿëèë íàçèë åòìÿìèøäèð. Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð. Î ñèçÿ éàëíûç Îíóí Þçöíÿ èáà-

äÿò åòìÿíèçè áóéóðìóøäóð. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 37-40). Ùç.Éóñèô òÿáëèüàò àïàðäûüû èíñàíëàðà éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòèí ìöøðèê õàðàêòåðèíè áàøà ñàëìûø âÿ “àéðû-àéðû òàíðûëàð äàhà éàõøûäûð, éîõñà áèð îëàí, ãàäèð îëàí Àëëàh?!” äåìÿêëÿ øèðêëÿ òþâhèä àðàñûíäàêû áþéöê ôÿðãè ýþñòÿðìèøäè. Øöáhÿñèç êè, áóíó ÷îõ ÿòðàôëû áèð øÿêèëäÿ äÿ åòìÿê îëàð. Ìöøðèê õàðàêòåðèíèí ìåéäàíà ýÿòèðäèéè åãîèñò, òàìàhêàð, ìÿíôÿÿò÷è, áÿñèò âÿ êîáóä èíñàí ìîäåëèíè àíëàòìàã âÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ìþìèíëÿðèí ñàô õöñóñèééÿòëÿðèíè ñàäàëàìàã îëàð. Øèðê íèçàìûíûí ÿäàëÿòñèç, çöëìêàð, ñàõòàêàð âÿ ìÿíàôå ýöäÿí ãóðóëóøó òÿñâèð åäèëÿ âÿ áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Èñëàìûí éàðàòäûüû èäåàë ãóðóëóø îðòàéà ãîéóëà áèëÿð. Áó íþâ ìöãàéèñÿëÿð úàhèëëÿðèí è÷èíäÿí ÷ûõûá ýÿëìèø èíñàíû î ñèñòåìäÿí òàìàìèëÿ óçàãëàøäûðûá Èñëàìëà øÿðÿôëÿíäèðìÿê ö÷öí ÷îõ éàðàðëûäûð. Íöìóíÿëÿð èñÿ ãàðøû òÿðÿôèí éàøàäûüû èúòèìàè hÿéàòäàí ñå÷èëìÿëèäèð. 11. Äàíûøûãëàðäà èñòèãàìÿòâåðèúè îëìàã Ìþìèí òÿáëèüàò àïàðàðêÿí ÿñë ìÿãñÿäèíèí ãàðøû òÿðÿôÿ äèíè àíëàòìàã âÿ îíóí èíàìûíà âÿñèëÿ îëìàã îëäóüóíó hå÷ âàõò óíóòìàìàëûäûð. ×öíêè ãàðøû òÿðÿô áþéöê åhòèìàëëà ìþâçóíó áàøãà òÿðÿôÿ ÷ÿêìÿéÿ ìåéëëèäèð. Áóíó ôèêðèíè äèíè ìþâçóëàðà úÿìëÿìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿñè, âèúäàíûíäà íàðàhàòëûã äóéìàñû âÿ éàõóä äà úèääè îëìàìàñû êèìè ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðäÿí åäÿ áèëÿð. Ìþìèí áó ìþâçóäà äèããÿòëè äàâðàíìàëûäûð. ßëáÿòòÿ êè, åøèòìÿê èñòÿìÿéÿí, äàðûõàí áèðèíÿ íÿéèñÿ áàøà ñàëìàüûí áèð ìÿíàñû éîõäóð. Øöóðëó øÿêèëäÿ ìþâçóíó äÿéèøäèðÿðÿê áàøãà áèð öñëóáà êå÷ìÿê âÿ ãàðøû òÿðÿôÿ äèíúÿëìÿê ö÷öí âàõò âåðìÿê îëàð. Àíúàã ñþháÿòÿ íÿçàðÿò höãóãóíó ãàðøû òÿðÿôÿ âå-

ðÿðÿê îíóí áîø âÿ ëàçûìñûç ôèêèðëÿðè èëÿ âÿ éà ÿëàúñûç ïðîáëåìëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàã áþéöê õÿòà îëàúàãäûð. Áèð ñþçëÿ, ìþìèí äàíûøàíäà ìöòëÿã èñòèãàìÿòâåðèúè îëìàëûäûð. Ãàðøû òÿðÿôèí åøèòìÿê èñòÿäèêëÿðèíäÿí ÷îõ þç ôèêèðëÿðèíè ñþéëÿìÿëèäèð. Ùç.Éóñèôèí çèíäàíäàêûëàðëà äàíûøàðêÿí éàðàðëàíäûüû ìåòîä áó áàõûìäàí éàõøû áèð íöìóíÿäèð: “Îíóíëà áèðëèêäÿ èêè úàâàí îüëàí äà çèíäàíà àòûëäû. Îíëàðäàí áèðè äåäè: “Ìÿí (éóõóäà) ýþðäöì êè, øÿðàá ñûõûðàì”. Äèýÿðè èñÿ áåëÿ äåäè: “Ìÿí ýþðäöì êè, áàøûìûí öñòöíäÿ ÷þðÿê àïàðûðàì, ãóøëàð äà îíäàí éåéèð. Ýÿë áó éóõóíó áèçÿ éîç. Áèç, hÿãèãÿòÿí, ñÿíèí éàõøû àäàìëàðäàí îëäóüóíó ýþðöðöê!” Éóñèô áåëÿ úàâàá âåðäè: “Éåéÿúÿéèíèç òÿàì ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë ìÿí îíóí ìÿíàñûíû ñèçÿ õÿáÿð âåðÿðÿì. Áó, Ðÿááèìèí ìÿíÿ þéðÿòäèéè åëìëÿðäÿíäèð. Ìÿí Àëëàhà èíàíìàéàí âÿ àõèðÿòè äÿ èíêàð åëÿéÿí áèð òàéôàíûí äèíèíè òÿðê åòäèì! Ìÿí àòà-áàáàëàðûì Èáðàhèì, Èñhàã âÿ Éÿãóáóí äèíèíÿ òàáå îëäóì. Áèçÿ hå÷ áèð øåéè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã éàðàøìàç. Áó Àëëàhûí áèçÿ âÿ èíñàíëàðà áÿõø åòäèéè íåìÿòäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øöêð åòìÿç! Åé ìÿíèì èêè çèíäàí éîëäàøûì! Àéðû-àéðû òàíðûëàð äàhà éàõøûäûð, éîõñà áèð îëàí, ãàäèð îëàí Àëëàh?! Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç ñèçèí âÿ àòàëàðûíûçûí ãîéäóüóíóç àäëàðäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Àëëàh èñÿ îíëàðà hå÷ áèð äÿëèë íàçèë åòìÿìèøäèð. Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð. Î ñèçÿ éàëíûç Îíóí Þçöíÿ èáàäÿò åòìÿíèçè áóéóðìóøäóð. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç! Åé èêè çèíäàí éîëäàøûì! Ñèçèí áèðèíèç éåíÿ àüàñûíà øÿðàá è÷èðäÿúÿê, äèýÿðèíèç èñÿ åäàì îëóíàúàã, ãóøëàð äà îíóí áàøûíäàí éåéÿúÿêëÿð. Ùàããûíäà ñîðóøäóüóíóç èø áåëÿ hÿëë åäèëìèøäèð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 36-41).

Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Éóñèô îíà éóõó éîçóìóíó ñîðóøàí èíñàíëàðà ÿââÿëúÿ áèð òÿáëèüàò àïàðìûø, ñóàëëàðûíûí ÿñë úàâàáûíû èñÿ àõûðäà âåðìèøäèð. ßýÿð ÿââÿëúÿ éóõóíóí éîçóìóíó ñþéëÿñÿ, ñîíðà òÿáëèüàòà áàøëàñàéäû, áÿëêÿ äÿ îíó äàhà àç ìàðàãëà äèíëÿéÿúÿêäèëÿð. Åéíè øÿêèëäÿ Ùç.Ìóñà äà Ôèðîíëà äàíûøàðêÿí èñòèãàìÿòâåðèúè áèð öñóáäàí éàðàðëàíûð: “Ôèðîí ñîðóøäó: “Áÿñ ÿââÿëêè íÿñèëëÿðèí hàëû íåúÿäèð?” Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Îíëàðà äàèð áèëèê éàëíûç Ðÿááèìèí äÿðýàhûíäà îëàí áèð êèòàáäàäûð. Ðÿááèì õÿòà åòìÿç âÿ óíóòìàç!” Î êè, éåð öçöíö ñèçèí ö÷öí äþøÿìèø, îðàäà ñèçèí ö÷öí éîëëàð ñàëìûø, ýþéäÿí éàüìóð éàüäûðìûøäûð. Áèç î éàüìóðëà íþâáÿíþâ áèòêèëÿðäÿí úöòëÿð éåòèøäèðìèøèê” (“Òàhà” ñóðÿñè, 51-53). Ùç.Éóñèôèí âÿ Ùç.Ìóñàíûí äàíûøûãëàðûíäà ýþñòÿðäèéè áó “àüûë” ìþìèíëÿðèí äÿ hÿð çàìàí ìöäðèê, àüûëëû âÿ éîëýþñòÿðèúè áèð äàíûøûã öñëóáóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëÿðèíèí âàúèáëèéèíÿ èøàðÿäèð. Ìþìèí ñþháÿòèí öìóìè ýåäèøàòûíà hàêèì îëìàëû, ñþháÿòè ãàðøûñûíäàêûíûí èñòÿéèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ äåéèë, þçöíöí ëàçûì áèëäèéè âÿ ÷îõ ôàéäàëû îëàúàüûíà èíàíäûüû øÿêèëäÿ àïàðìàüû âÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿéè áèëìÿëèäèð.

12. Èëê ìöãàâèìÿòè òÿáëèüàòû àïàðàíûí ýþñòÿðìÿñèíè ýþçëÿéèá áóíà ýþðÿ öñóë òÿéèí åòìÿê Äàíûøûãäà èñòèãàìÿòâåðèúè îëìàüûí öñóëëàðûíäàí áèðè äÿ ÿââÿëúÿ ãàðøû òÿðÿôèí ôèêðèíè âÿ éà èäåéàñûíû þéðÿíèá ñîíðà äà áóíà ýþðÿ áèð ìþâçó âÿ öñëóá òÿéèí åòìÿêäèð. Áó, ãàðøû òÿðÿôè ÷îõ òåç òàíûìàã ö÷öí øÿðàèò éàðàäàð âÿ ìþìèíèí hÿìñþháÿòèíèí åhòèéàúû îëìàéàí áèð ìþâçóäàí äàíûøàðàã âàõòû èòèðìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëàð.

Ãóðàí áó èíúÿ òàêòèêàíû Ùç.Ìóñà ãèññÿñèíäÿ âåðèð. Ùç.Ìóñà èëÿ Ôèðîíóí úàäóýÿðëÿðè àðàñûíäàêû äèàëîã áåëÿäèð: “Ôèðîí òàéôàñûíûí ÿéàíëàðû äåäèëÿð: “Øöáhÿñèç êè, áó ÷îõ áèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð. Î ñèçè éóðäóíóçäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿéèð!” Ôèðîí äà: “Åëÿ èñÿ òÿäáèðèíèç íÿäèð?” äåéÿ ñîðóøäó. Îíëàð äåäèëÿð: “Îíó ãàðäàøû èëÿ áèðëèêäÿ ñàõëà âÿ øÿhÿðëÿðÿ ñåhðáàçëàðû éûüàí àäàìëàð ýþíäÿð êè, íÿ ãÿäÿð áèëèêëè ñåhðáàç âàðñà, hàìûñûíû òóòóá ýÿòèðñèíëÿð!” Ñåhðáàçëàð ôèðîíóí éàíûíà ýÿëèá äåäèëÿð: “ßýÿð áèç öñòöí ýÿëñÿê, éÿãèí êè, áèçÿ áèð ìöêàôàò âåðèëÿúÿê!” Ôèðîí: “Áÿëè, øöáhÿñèç êè, ñèç ÿí éàõûí àäàìëàðäàí îëàúàãñûíûç!” - äåéÿ úàâàá âåðäè. Ñåhðáàçëàð äåäèëÿð: “Éà Ìóñà! Éà ñÿí àò, éà äà áèç àòàã!” Ìóñà: “Ñèç àòûí!” - äåäè. Îíëàð àòäûãäà, àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð. Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” - äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 109119). Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðûíà “ÿââÿëúÿ ñèç àòûí” äåìÿêëÿ óüóð ÿëäÿ åòìèøäèð, áó öñóë ðÿñóëëàðûí éîëóíó äàâàì åòäèðÿí ìþìèíëÿð ö÷öí äÿ hÿð çàìàí éàðàðëàíàúàãëàðû áèð ãàéíàãäûð. ßââÿëúÿ ãàðøû òÿðÿôèí ôèêðèíè ñîðóøìàã, ÿââÿëúÿ îíóí äöøöíäöêëÿðèíè îðòàéà ÷ûõàðûá áóíà íÿçÿðÿí áèð ìöíàñèáÿò âÿ àíëàòìà òÿðçè ìöÿééÿí åòìÿêëÿ î áàòèë ôèêèð ãóðóëóøóíó éûõìàã äàhà òÿñèðëè îëàúàã.

13. Èíñàíû ñÿhâ äàâðàíûøëàðäàí ÷ÿêèíäèðÿí öñëóáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê “Éàõøûëûüû ÿìð åäèá ïèñëèêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿ” Ãóðàíûí ìöõòÿëèô àéÿëÿðèíäÿ ÿìð åäèëÿí ÷îõ þíÿìëè áèð èáàäÿòäèð. Áó èáàäÿòèí òÿáëèüàò àïàðûëàí èíñàíà ãàðøû òÿòáèã åäèëìÿñèíèí âàúèáëèéè äÿ à÷ûãäûð: éàëíûç òÿáëèüàò àïàðìàãëà, éÿíè “éàõøûëûüû ÿìð åòìÿêëÿ” êèôàéÿòëÿíìÿéÿúÿê, åéíè çàìàíäà “ïèñëèêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿ” hþêìö äÿ òÿòáèã åäèëÿúÿêäèð. Èíñàíû ñÿhâ hÿðÿêÿò âÿ äöøöíúÿëÿðè îðòàéà ÷ûõàðûëàðàã Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ, äîüðó îëàíëàð èçàh åäèëìÿëèäèð. Éåíÿ åéíè hÿðÿêÿòëÿðè åòñÿ, ðÿçèë áèð hàëà äöøÿúÿéè ñþéëÿíìÿëèäèð. Ãàðøû òÿðÿôèí õÿòàëàðû ÿñëà îíà ãàðøû äåéèë, ñàíêè ö÷öíúö áèð øÿõñäÿí áÿhñ åäèëìèø êèìè ñþéëÿíÿ áèëÿð. Áóíëàðû äàâàì åòäèðìÿñèíèí àüûë âÿ âèúäàíäàí êÿíàð áèð äàâðàíûø îëàúàüûíû ñþéëÿéÿðÿê äîüðóëàðû òÿòáèã åòìÿéÿ éþíëÿíäèðèëèð.

14. Äîëàéû éîëëà àíëàòìàã Ãàðøûëûãëû ñþháÿòëÿðäÿ ÷îõ âàõò èíñàíûí øÿõñèíÿ áèð õèòàá òÿðçèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëèð. Àíúàã áèð òÿáëèü ìåòîäó îëàðàã áóíäàí áàøãà áèð äÿ áàøãà øÿõñëÿð âÿ èíñàíëàð íöìóíÿ ýþòöðöëÿðÿê, áÿçè èçàhàòëàð âåðèëÿðÿê, àììà éåíÿ ãàðøûäàêûíà ÷àòäûðûëìàã èñòÿíÿíëÿðè ñþéëÿìÿê ìöìêöíäöð. Áó äà òÿáëèüàò àïàðàíëà òÿáëèü åäèëÿí àðàñûíäà éàðàíàúàã ýÿðýèíëèéè ÿíýÿëëÿìÿê éàõóä äà îíóí ìöäàôèÿ ïñèõîëîýèéàñûíà ýèðÿðÿê îíà ñþéëÿíÿíëÿðÿ ãóëàã òûõàìàñûíà ìàíå îëìàã ö÷öí ôàéäàëû áèð ìåòîääóð.

15. Âèúäàíëû âÿ hÿññàñ îëìàüà èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê Òÿáëèüäÿêè ìÿãñÿä ñàäÿúÿ ìÿëóìàò âåðìÿê, éÿíè þéðÿòìÿê äåéèë. ßêñèíÿ, áóíäàí äàhà ìöhöì îëàí èø ãàðøû òÿðÿôèí

âèúäàíûíû îéàíäûðìàã, îíó ñÿìèìè áèð íÿôñ ìöhàñèáÿñèíÿ ñöðöêëÿìÿêäèð. Áóíóí ö÷öí äÿ èêè òÿðÿô àðàñûíäà ñÿìèìè âÿ èñòè áèð äèàëîãóí, þéðÿäèúè öñëóáäàí ÷îõ êþìÿêåäèúè áèð öñëóáóí ãóðóëìàñû ëàçûìäûð. Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìö èëÿ îëàí äèàëîãó íÿòèúÿñèíäÿ àïàðûúû èíêàð÷ûëàðûí áèð âèúäàí ìöhàñèáÿñè åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìàñû áóíà íöìóíÿäèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Îíëàð ýåäÿí êèìè Èáðàhèì áöòëÿðè ïàð÷à-ïàð÷à åäèá éàëíûç îíëàðûí áþéöéöíö ñàõëàäû êè, áÿëêÿ, ãàéûäûá îíà áàø ÷ÿêäèëÿð. Îíëàð ãàéûäàí êèìè èøèí íÿ éåðäÿ îëäóüóíó ýþðöá äåäèëÿð: “Áóíó òàíðûëàðûìûçà êèì åäèáñÿ, î, øöáhÿñèç êè, çàëèìëÿðäÿíäèð!” Ìöøðèêëÿðèí áÿçèëÿðè: “Èáðàhèì äåéèëÿí áèð ýÿíúèí îíëàðû ïèñëÿäèéèíè åøèòìèøèê!” äåäèëÿð. Ãàëàíëàðû: “Áóíëàðûí øàhèäëèê åäÿ áèëìÿëÿðè ö÷öí îíó úàìààòûí ýþçö ãàáàüûíà ýÿòèðèí!” - äåäèëÿð. Ìöøðèêëÿð Èáðàhèìè òàïûá ýÿòèðÿðÿê: “Éà Èáðàhèì! Òàíðûëàðûìûçû ñÿíìè áó ýöíÿ ñàëäûí?” - äåéÿ ñîðóøäóëàð. Èáðàhèì ñûíäûðìàäûüû èðè áöòö ýþñòÿðèá: “Áÿëêÿ, îíëàðûí áó áþéöéö áóíó åòìèøäèð. ßýÿð äàíûøà áèëèðëÿðñÿ, þçëÿðèíäÿí ñîðóøóí!” - äåéÿ úàâàá âåðäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð þç-þçëÿðèíÿ ìöðàúèÿòëÿ: “Ñèç, äîüðóäàí äà, çàëèìëÿðñèíèç” - äåäèëÿð” (“ßíáèéÿ” ñóðÿñè, 58-64). Áó ãèññÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, âèúäàí èíñàíûí è÷èíäÿêè äîüðó éîëýþñòÿðÿíäèð. Èíñàíëàð âèúäàíëàðûíà óéäóüó çàìàí äöçýöí hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áó, äèíèí þçöíäÿ äÿ âàð. Àëëàh ðèçàñûíà ÿí óéüóí îëàí äàâðàíûøû èíñàíà âèúäàíû âàñèòÿñèëÿ áèð íþâ èëhàì åäÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ äèíè þéðÿíÿí èíñàíûí âèúäàíû ãàðøûñûíäà îíäàí ñÿìèìè îëàðàã èñòèôàäÿ åòìÿñèíè ÿíýÿëëÿéÿí øåéëÿð âàðñà (ìÿñÿëÿí, ÿòðàôûí òÿñèðèíäÿí ÷ÿêèíìÿê, àäÿòëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìÿê âÿ ñ. êèìè), áó ÿíýÿëëÿðè îðòàäàí ãàëäûðìàã âÿ îíó âèúäàíûíà èòàÿò åòìÿéÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð.

16. Ìöñòÿãèë äöøöíìÿñèíè òÿìèí åòìÿê Èíñàíûí äîüðóíó ýþðÿ áèëìÿñè, äîüðó ãÿðàð âåðÿ áèëìÿñè, Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ, éàíëûø äöøöíúÿñèíè äîüðó èëÿ ÿâÿç åäÿ áèëìÿñè ö÷öí ìöñòÿãèë äöøöíìÿñè ÿñàñ øÿðòäèð. Áóíóí ö÷öí àüëûí òÿçéèãëÿðäÿí óçàã îëìàñû, òÿÿññöáäÿí òÿìèçëÿíìÿñè ëàçûìäûð. Äèíè òÿçÿ þéðÿíÿí áèð èíñàíû úàhèë úÿìèééÿòäÿ áóíëàðà íàèë îëìàéàúàüûíû äöøöíÿðÿê ìöñòÿãèë äöøöíìÿñèíè ÿíýÿëëÿéÿúÿê ñÿáÿáëÿðè àðàäàí ýþòöðÿí èçàhëàð âåðìÿê îëàð. Áó øÿêèëäÿ ðàhàò îëìàñû ö÷öí øÿðàèò hàçûðëàìàã ñþéëÿíÿíëÿðèí òÿñèðèíè àðòûðàúàã.

17. Òÿçéèã ýþñòÿðìÿìÿê âÿ ìÿúáóð åòìÿìÿê Òÿáëèüàò àïàðàí ãàðøûñûíäàêûíà áèð øåéè èíàíäûðìàã, ôèêðèíè îíà ãÿáóë åòäèðìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ äåéèë. Îíóí öçÿðèíÿ äöøÿí èø ñàäÿúÿ Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åòìÿêäèð. Ùèäàéÿòè âÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíè îíà Àëëàh âåðÿúÿêäèð. Áó ñÿáÿáäÿí òÿçéèã ýþñòÿðìÿñèíèí âÿ ìÿúáóð åòìÿñèíèí hå÷ áèð êþìÿéè îëìàéàúàã. Ùÿì÷èíèí Ãóðàí “Àðòûã ñÿí þéöä-íÿñèhÿò âåð. Ñÿí àíúàã þéöä âåðÿíñÿí. Îíëàðûí öçÿðèíäÿ hàêèì äåéèëñÿí” (“Üàøèéÿ” ñóðÿñè, 21-22) âÿ éà “ßýÿð Ðÿááèí èñòÿñÿéäè, éåð öçöíäÿ îëàíëàðûí hàìûñû èìàí ýÿòèðÿðäè. Èíñàíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ ñÿíìè ìÿúáóð åäÿúÿêñÿí?” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 99) êèìè hþêìëÿðëÿ ìþìèíè áó äàâðàíûøäàí óçàãëàøäûðûð. Òÿçéèã ýþñòÿðìÿìÿê âÿ ãàðøûäàêû èíñàíû èíàíìàãäà ñÿðáÿñò áóðàõìàã òÿáëèüàò àïàðàíûí ñÿìèìèëèéèíÿ âÿ áèð ìÿíôÿÿò äöøöíìÿäèéèíÿ äàèð òÿñÿââöð îéàäàúàüû ö÷öí ñþéëÿíÿíëÿðè äàhà òÿñèðëè åäÿúÿê.

18. Ñþéëÿíÿíëÿðÿ áèýàíÿ ãàëìàìàñûíû òÿìèí åòìÿê Ýþðöíöøäÿ îíëàðëà äàíûøìàüûí ÷îõ àñàí, àíúàã ÿñëèíäÿ ÿí ÷ÿòèí îëàí èíñàíëàð ñþéëÿíÿíëÿðÿ áèýàíÿ ãàëàíëàðäûð. ×öíêè áó òèï èíñàíëàðûí ôèêèðëÿðèíè þéðÿíìÿê àñàí äåéèë. Ñþéëÿíÿíëÿðÿ ñóñàðàã âÿ éà ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìÿäÿí òÿñäèã åòìèø êèìè ýþðöíìÿëÿðè èëÿ äàíûøûëàíëàðû ãÿáóë åòäèêëÿðè çÿíí åäèëèð. ßñëèíäÿ äàõèëÿí áóíó ãÿáóë åòìèð âÿ îíà ìàðàã ýþñòÿðìèðëÿð. ßêñ ôèêèðëÿ ìöáàhèñÿ åäÿí áèðè hå÷ îëìàñà ðåàêñèéà ýþñòÿðèð âÿ íÿhàéÿòäÿ áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëèð. Ãÿðàðñûç âÿ áèýàíÿ èíñàíûí âÿçèééÿòè äàhà äîëàøûã îëóð. Áåëÿ èíñàíëàðû ìþâçóéà úÿëá åòìÿê ö÷öí íîðìàë äàíûøûã òÿðçèíäÿí áàøãà îíëàðäà ìàðàã îéàòìàã ö÷öí ÷îõ òÿñèðåäèúè öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, þëöìäÿí áÿhñ åäèá îíóí äà áèð ýöí ÷öðöéöá òîðïàüà ãàðûøàúàüûíäàí, ìàääÿíèí ÿñëèíäÿí âÿ éà îíóí ÷îõ áþéöê ÿhÿìèééÿò âåðäèéè äÿéÿðëÿðèí áîø, ìÿíàñûç îëìàñûíäàí áÿhñ åäèá îíó áó âÿçèééÿòäÿí ÷ûõàðìàã îëàð. Èíñàíëàðûí ìàðàã ýþñòÿðìÿñèíè áó øÿêèëäÿ òÿìèí åòìÿê îëàð.

19. Ùÿð êÿñëÿ ëàéèã îëäóüó øÿêèëäÿ äàâðàíìàã Àëëàhûí åë÷èëÿðèíèí òÿáëèüàò çàìàíû îíëàðà ýþñòÿðèëÿí ðÿôòàðà ýþðÿ áèð öñëóáäàí éàðàðëàíäûüûíû ýþðöðöê. Áÿçÿí ÷îõ ìöëàéèì äàíûøûã òÿðçèíäÿí éàðàðëàíàí åë÷èëÿð áÿçÿí äÿ Àëëàhûí ÿçàáû èëÿ ãîðõóäàðàã ñÿðò áèð äàíûøûã öñëóáó âÿ äàâðàíûø òÿðçè ýþñòÿðèðëÿð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh äà èíñàíëàðûí äèíÿ âÿ ìþìèíëÿðÿ ãàðøû îëàí ðÿôòàðûíà ýþðÿ îíëàðà ìöõòÿëèô úöð äàâðàíìàüû ìÿñëÿhÿò ýþðìöøäöð. Ìÿñÿëÿí, èêèöçëöëÿðÿ, Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðà, èíêàð åäÿíëÿðÿ ãàðøû ñÿðò äàâðàíìàüû óéüóí ýþðÿðêÿí (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 73) àìàí èñòÿéÿí áèð ìöøðèêÿ äÿ àìàí âåðìÿéè ñþéëÿìèøäèð (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 6). Áóíóí êèìè òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí äÿ ãàðøûñûíäàêûíûí äèíëÿ âÿ

ìþìèíëÿðëÿ ðÿôòàðà ýþðÿ áèð öñëóá âÿ òÿðç ýþñòÿðÿ áèëÿð. Äàíûøûã òÿðçèíäÿ âÿ ìþâçóëàðûí èçàhûíäà äîçàíû èíñàíëàðûí âÿçèééÿòèíÿ ýþðÿ àçàëäûá-÷îõàëäà áèëÿð. Öñòÿëèê hÿðÿíèí áèð úöð òÿñèðëÿíìÿñè âÿ åhòèéàúû îëà áèëÿð. Êèìèñèíè ìöëàéèì ñþçÿ, êèìèñèíèí äÿ êîíêðåò áèð èçàhà åhòèéàúû âàð. Áó, áèð hÿêèìèí ãàðøûëàøäûüû ìöõòÿëèô õÿñòÿëÿðÿ àñïèðèí âåðìÿêäÿí, èéíÿ âóðìàãäàí ÿìÿëèééàò åòìÿñèíÿ ãÿäÿð ÿí ìöõòÿëèô ìöàëèúÿëÿð àïàðìàñû êèìè áèð øåéäèð.

20. Ñöãóòà óüðàìûø ÿââÿëêè úÿìèééÿòëÿðäÿí äàíûøìàã Èíñàíû èíêàðà àïàðàí ôàêòîðëàðäàí áèðè îíà ÿáÿäè îëàðàã éàøàéàúàüû, hå÷ þëìÿéÿúÿéè hèññèíè âåðÿí áèð àëäàíìàäûð. Úàâàíëàð hÿìèøÿ úàâàí ãàëàúàãëàðûíû âÿ éà ÷îõ óçóí ìöääÿòäÿí ñîíðà éàøëàíàúàãëàðûíû çÿíí åäèðëÿð. Îðòà éàøëûëàð äà þçëÿðèíè þìöðëÿðèíèí óçóí îëìàñû òÿñÿëëèñè èëÿ îâóäóðëàð. ßòðàôëàðûíäàêû ìÿäÿíèééÿò äÿ îíëàðûí àëäàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Èíñàíëàð òÿðÿôèíäÿí ãóðóëìóø éöêñÿê áèíàëàð, áÿçÿêëè âÿ ýþçãàìàøäûðûúû ÿñÿðëÿð, åâëÿð, ìàøûíëàð âÿ ñ. hàìûñû îíëàðà éàøàäûãëàðû hÿéàòûí ÿáÿäè âÿ ñàüëàì îëìàñû öìèäèíè âåðèð. ßñëèíäÿ áó àëäàíìà êàèíàòûí èëê âÿ ÿí áþéöê àëäàíìàñûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Ùç.Àäÿìèí âÿ hÿéàò éîëäàøûíûí úÿííÿòäÿí ãîâóëìàëàðûíà ñÿáÿá øåéòàíûí “ñÿíÿ ÿáÿäèééÿò àüàúûíû âÿ êþhíÿëèá õàðàá îëìàéàúàã áèð ìöëêö ýþñòÿðèììè?” (“Òàhà” ñóðÿñè, 120) øÿêëèíäÿêè èôàäÿñè îëìóøäóð. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ ãàðøû òÿðÿô, éÿíè òÿáëèü åäèëÿí ÷îõ áþéöê áèð ôèòíÿäÿí ãîðóíìàëûäûð. Þçöíö âÿ ÿòðàôäàêûëàðû ÿáÿäè âÿ ñàüëàì áèð âàðëûãëàð úÿìèééÿòè êèìè ýþðìÿìÿëè âÿ ÿñëèíäÿ hÿð øåéèí âÿ hàìûíûí Àëëàhûí èðàäÿñè èëÿ âàð îëàí âÿ Î, äèëÿéÿíäÿ éîõ îëàúàã áèð õÿéàë, ôÿhì îëäóüóíó þéðÿíìÿëèäèð. Áèëìÿëèäèð êè, êàèíàòäàêû áöòöí hÿéàò Àëëàhûí “Ùàéé” (“Ùÿéàò

âåðÿí”) ñèôÿòèíèí ýþðöíìÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Âÿ Àëëàh áó ýþðöíòöëÿðè ÷îõ çÿèô âÿ ìöâÿããÿòè áèð òÿáèÿòäÿ éàðàòìûøäûð. ßââÿëëÿð éàøàíìûø âÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éîõ åäèëìèø úÿìèééÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðè òÿáëèüàò àïàðûëàí èíñàíûí áåéíèíÿ éåðëÿøìèø áó àëäàíìàíûí ñèëèíìÿñè ö÷öí éàðàðëû îëà áèëÿð. Íå÷ÿíå÷ÿ ýöúëö ãþâìëÿð, áþéöê ìÿäÿíèééÿòëÿð ñûðô Àëëàhûí ÿìðèíÿ èòàÿò åòìÿäèêëÿðè ö÷öí ãîðõóíú áèð øÿêèëäÿ ìÿhâ åäèëìèø, Îíóí ãÿçÿáèíÿ ýÿëìèøëÿð. Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: “Ìÿýÿð þçëÿðèíäÿí ÿââÿë íå÷ÿ-íå÷ÿ íÿñèëëÿðè ìÿhâ åòäèéèìèçè ýþðìÿäèëÿðìè? Îíëàðà éåð öçöíäÿ ñèçÿ âåðìÿäèéèìèç èìêàíëàð âåðìèøäèê. Ýþéäÿí îíëàðà áîë éàüûø ýþíäÿðìèø, àëòûíäàí ÷àéëàð àõûòìûøäûã. Áèç îíëàðû ýöíàhëàðûíà ýþðÿ ìÿhâ åòäèê âÿ îíëàðäàí ñîíðà áàøãà éåíè áèð íÿñèë éàðàòäûã” (“ßíàì” ñóðÿñè, 6). Àëëàhûí åë÷èëÿðèíè ýþíäÿðäèéè áöòöí úÿìèééÿòëÿð äèíè éàëàí ñàéìàëàðû âÿ ðÿñóëëàðà ãàðøû ÷ûõìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ñöãóòà óüðàäûëìûøëàð. Ãóðàíäà áó hÿãèãÿò “Íÿhàéÿò îíëàð îíó òÿêçèá åòäèëÿð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ áóëóäëó ýöíöí ÿçàáû îíëàðû éàõàëàäû. Ùÿãèãÿòÿí î ýöí ÿçàáû áþéöê áèð ýöí èäè” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 189) àéÿñè èëÿ áèëäèðèëèð. Áèð áàøãà àéÿäÿ èñÿ áåëÿ äåéèëèð: “Áèç hå÷ áèð ìÿìëÿêÿòè îðà ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðìÿäÿí ìÿhâ åòìÿäèê! Ïåéüÿìáÿðëÿðè þéöä-íÿñèhÿò âåðìÿê ö÷öí ýþíäÿðäèê. Áèç çàëèì äåéèëèê!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 208-209). Ùÿëàê îëìóø ãþâìëÿðèí àíëàäûëìàñû, hÿòòà áóíëàðäàí ãàëàí àðõåîëîæè òàïûíòûëàðûí ýþñòÿðèëìÿñè âÿ è÷èíäÿ éàøàíûëàí ãþâìöí äÿ Àëëàh èñòÿðñÿ hÿð àí äàüûëà áèëÿúÿéèíè àíëàòìàñû òÿáëèüàò àïàðûëàíûí Àëëàhäàí áàøãà èíàíäûüû øåéëÿðèí ìöhöì áèð ãèñìèíè éîõ åäÿð. Áþéöê áèð ýöú îëàðàã ãÿáóë åòäèéè ìÿäÿíèééÿò

âÿ òåõíîëîýèéàíûí èíñàíëàðû Àëëàhûí àúèç áèð áÿíäÿñè îëìàãäàí óçàãëàøäûðìàäûüûíû, Àëëàhäàí áàøãà äà ýöúöíÿ èíàíûëàúàã âÿ ãîðõóëàúàã áèð ãöäðÿò ñàhèáè îëìàäûüûíû îíà hèññ åòäèðèð.

21. Þëöìö õàòûðëàòìàã Ìÿäÿíèééÿòëÿðèí âÿ úÿìèééÿòëÿðèí ìÿhâè ãÿäÿð áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ äöøöíäöðöúö âÿ “àéàãëàðû éåðÿ áàüëàéàí” áèð ìþâçó âàðñà, î äà èíñàíûí ìÿhâè, éÿíè þëöìöäöð. Áó ñÿáÿáäÿí èíñàíëàðûí ÷îõó áàøãàëàðûíûí þëöìöíÿ øàhèä îëäóãëàðû hàëäà þçëÿðèíèí äÿ áèð ýöí ìöòëÿã áó àãèáÿòëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðûíû, þëÿúÿêëÿðèíè äöøöíìöð. Áóíäàí hÿìèøÿ ãà÷ûð, ñàíêè hå÷ þëìÿéÿúÿêëÿðìèø êèìè þçëÿðèíè àëäàäûðëàð. Þëöìäÿí hå÷ áÿhñ åòìèð, îíó äöøöíìÿêäÿí ãà÷ûð âÿ áþéöê áèð ãÿôëÿò è÷èíäÿ éàøàéûðëàð. Ùàëáóêè Àëëàh áó hþêìö âåðèð: “Ãîðõóá ãà÷äûüûíûç þëöì ñèçè ìöòëÿã éàõàëàéàúàãäûð. Ñîíðà ñèç ýèçëèíè äÿ, àøêàðû äà áèëÿíèí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãñûíûç. Î äà ñèçÿ íÿëÿð åòäèéèíèçè õÿáÿð âåðÿúÿêäèð!” (“Úöìÿ” ñóðÿñè, 8). Èìàí ýÿòèðÿíëÿð èñÿ èíêàð÷ûëàðûí ÿêñèíÿ îëàðàã òåç-òåç þëöìö äöøöíöð, åòäèêëÿðèíèí håñàáûíû âåðÿúÿêëÿðèíè áèëäèêëÿðè ö÷öí hÿð àí Àëëàhû ðàçû ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Äèíè þéðÿíìÿéÿ, Àëëàhû òàíûìàüà áàøëàéàí áèðèñèíèí þëöìö äöøöíìÿñè, hÿð àí hÿð éåðäÿ þëÿúÿéèíè áèëìÿñè îíó äÿððàêÿëè äàâðàíìàüà âÿ äèíè ñàô áèð øÿêèëäÿ éàøàìàüà ñþâã åäèð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ èíñàíûí èìàíè øöóðóíó à÷àí áó ìöhöì ìþâçóíóí ãàðøû òÿðÿôÿ àíëàäûëìàñû ÷îõ ëàçûìëû âÿ õåéèðëèäèð. Îíóí þëöì hàããûíäà äöøöíìÿñèíèí äöíéàíûí ìöâÿããÿòèëèéèíè àíëàéûá äèíÿ éþíÿëìÿñèíÿ áþéöê òÿñèðè îëàúàã.

22. Èíñàíûí àúèçëèéèíè àíëàòìàã Àëëàhû ýÿðÿê îëäóüó ãÿäÿð ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿí áèð èíñàí

þçöíöí ìàhèééÿòèíè äÿ ãàâðàéà áèëìÿç. Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ ãöäðÿòèíè àíëàìàìûøñà, þçöíöí àúèçëèéèíè äÿ äÿðê áèëìÿç. Áó ñÿòhè äöøöíÿí èíñàí hÿð øåéè þçöíöí åòäèéèíè, ýöúëö îëäóüóíó, hÿãèãÿòäÿ Àëëàhûí ñàhèá îëäóüó ñóðÿòëÿðÿ þçöíöí äÿ ñàhèá îëäóüóíó çÿíí åäèá þç-þçöíÿ ëîâüàëàíûð. Áó äöøöíúÿéÿ ýþðÿ äÿ hÿð øåéè àçüûí áèð àíëàéûøëà ýþðöð. Áó ñÿáÿáäÿí îíóí ÿòäÿí, ñöìöêäÿí îëäóüóíó, äàìàðûíäàí úöçè áèð çÿäÿäÿí þëÿ áèëÿúÿéèíè, áÿäÿíèíäÿêè hå÷ áèð øåéÿ àç äà îëñà òÿñèðèíèí îëìàäûüûíû, àüçû ãîõóéàí, ýþçö, ãóëàüû, áóðíó ÷èðêëÿíÿí, àéàãéîëóíà åhòèéàúû îëàí àúèç âÿ çÿèô áèð âàðëûã îëäóüóíó éàõøûúà òÿðèô åòìÿê ëàçûìäûð. Öñòÿëèê îíó éàøàäàíûí, íÿçàðÿò åäèá ãîðóéàíûí, îíà ðóçè âåðÿíèí, áöòöí ýöú âÿ ãöââÿò ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó, ñàhèá îëäóüóíó çÿíí åòäèéè øåéëÿðèí îíà Àëëàh òÿðÿôèíäÿí âåðèëäèéèíè âÿ ñàhèáèíèí äÿ Î îëäóüóíó, áèð ñþçëÿ, Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ þç àúèçëèéèíè àíëàìàñû ö÷öí øÿðàèò éàðàòìàã ëàçûìäûð. Èíñàíûí áèëìÿñè âàúèá îëàí ÿí áþéöê åëì Ãóðàíäà áåëÿ ýþñòÿðèëèð: “Åé èíñàíëàð! Ñèç Àëëàhà ìþhòàúñûíûç. Àëëàh èñÿ ìþhòàú äåéèëäèð, øöêðÿ ëàéèãäèð!” (“Ôàòèð” ñóðÿñè, 15).

ÌÖÕÒßËÈÔ ÒßÁËÈÜÀÒ ÖÑÓËËÀÐÛ 1. Øèôàhè òÿáëèüàòëà éàíàøû éàçûëû òÿáëèüàò ìåòîäóíó äà òÿòáèã åòìÿê Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà hþêìäàðû Áÿëãèñÿ ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê éàçûëû òÿáëèü ìåòîäóíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð (“Íÿìë” ñóðÿñè, 28). Áó ýöí Àëëàhûí äèíèíè àíëàìàã âÿ áóíóíëà áàüëû áèð ìåñàæ ýþíäÿðìÿê ö÷öí ìöòëÿã éàçûëû ìåòîääàí èñòèôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Áóíó èñòÿð ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê, èñòÿðñÿ äÿ êèòàá, ãÿçåò, æóðíàë ÷ûõàðàðàã, ìÿãàëÿëÿð, ñèëñèëÿ éàçûëàð hàçûðëàéàðàã éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿðëÿð. Éàçû äàèìè îëäóüóíäàí âÿ áåëÿúÿ òÿêðàð-òÿêðàð îõóíà áèëäèéèíäÿí áó öñóë ÷îõ òÿñèðëèäèð.

2. Êöòëÿâè òÿáëèüàò Ùç.Ìóñà úÿìèééÿòèí ðÿháÿðëÿðèíÿ òÿáëèü åòìÿêëÿ éàíàøû áöòöí õàëãà äà êöòëÿâè òÿáëèüàò àïàðìàã ö÷öí îíëàðû áÿðàáÿð îëìàüà ÷àüûðìûøäûð (“Òàhà” ñóðÿñè, 59; “Øóÿðà” ñóðÿñè, 39). Áó ýöí äÿ ìþìèíëÿð êöòëÿéÿ õèòàá âàñèòÿëÿðè èëÿ èçäèhàìëû úÿìèééÿòëÿðÿ åéíè àíäà òÿáëèüàò àïàðà áèëÿðëÿð. Éàçûëû ìÿòáóàò, òåëåâèçîð, ðàäèî, ìÿêòóá, êèòàá êèìè âàñèòÿëÿðëÿ úÿìèééÿòèí áöòöí òÿáÿãÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàã âÿ Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åòìÿê ìöìêöíäöð.

3. Úÿìèééÿòèí ãàáàãúûëëàðûíà âÿ ðÿháÿðëÿðèíÿ òÿáëèü åòìÿê Àëëàhûí åë÷èëÿðè éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòèí ðÿháÿðëÿðèíÿ, ñèñòåì ðÿháÿðëÿðèíÿ òÿáëèüàò àïàðìûøäûëàð. ×öíêè îíëàð úÿìèééÿòèí ÿëèíäÿ ýöúö îëàí âÿ õàëãû èäàðÿ åäÿí áèð ãîëóäóð. Áó ñÿáÿáäÿí ìöhöì éåðëÿðäÿ îëàí èíñàíëàðëà äèàëîã ãóðìàã, îíëàðà òÿáëèü åòìÿê ÷îõ òÿñèðëè áèð ìåòîääóð.

4. Òÿáëèüàòà hàçûðëûã ýþðìÿê Ãóðàíäà “ßýÿð îíëàð úèhàäà ÷ûõìàã èñòÿñÿéäèëÿð, îíà hàçûðëûã ýþðÿðäèëÿð. Ëàêèí îíëàðûí äàâðàíûøû Àëëàhà õîø ýÿëìÿçäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ìàíå îëäó. Îíëàðà: “Îòóðàíëàðëà áÿðàáÿð ñèç äÿ îòóðóí!” äåéèëäè” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 46) àéÿñè èëÿ Àëëàh éîëóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàã èñòÿéÿíëÿðèí ãàáàãúàäàí áó èøÿ hàçûðëàíìàñûíû âàúèáëèéèíÿ èøàðÿ åäèëèð. Áó ýöí ìþìèíëÿðèí ÿí áþéöê åëìè ìöáàðèçÿñè èíñàíëàðà àïàðäûãëàðû òÿáëèüàòäûð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ àïàðûëàí òÿáëèüàòëàð ö÷öí èíñàíûí þçöíö hÿðòÿðÿôëè hàçûðëàìàñû ÷îõ ìöhöìäöð. Òÿáëèüÿ hàçûðëàíìàíûí èêè öñóëó âàð. Áèðèíúèñè, éàçûëû òÿáëèüàòû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí ýþðöëÿí hàçûðëûãäûð. Ãÿçåò, êèòàá êèìè ìÿòáóàò âàñèòÿëÿðè èëÿ àïàðûëàí òÿáëèüàò ö÷öí àðàøäûðìà, éàçû âÿ òåõíèêè èøëÿðè ÿhàòÿ åäÿí àðõà ïëàíäàêû èøëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿê, ìàääè èìêàíû ýöúëÿíäèðìÿê áèð hàçûðëûãäûð. Èêèíúèñè, ìþìèíèí þçöíö ìààðèôëÿíäèðìÿñè, Àëëàhûí äèíèíè àíëàäà áèëÿúÿê ñÿâèééÿäÿ îëà áèëìÿê ö÷öí þçöíö ìÿíÿí âÿ áèëèê áàõûìûíäàí éåòèøäèðìÿñèäèð.

5. Òÿáëèüàòäà èõòèñàñëàøìûø ìþìèíëÿð éåòèøäèðìÿê Àëëàh Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí ýþðìÿñè âàúèá îëàí “èø áþëìÿ”ñèíäÿí áåëÿ ñþç åäèð: “Ìþìèíëÿðèí hàìûñû áèðäÿí ÷ûõìàìàëûäûð. Áàðû, hÿð òàéôàäàí áèð äÿñòÿ ãàëñûí êè, úàìààòû (äþéöøäÿí) ãàéûòäûüû çàìàí îíëàðû ãîðõóòñóí. Áÿëêÿ, îíëàð ÷ÿêèíñèíëÿð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 122). Áöòöí ìþìèíëÿð òÿáëèüàò àïàðûð, ìþìèí úàìààòû îíñóç äà åéíè çàìàíäà áèð òÿáëèüàò÷û úàìààòäûð. Àíúàã Àëëàhûí äèíè ö÷öí åäèëÿúÿê áèð ÷îõ èø âàð âÿ ìþìèíëÿð äÿ áóíëàðû áèð èø ðåæèìè îëàðàã äàhà éàõøû âÿ õåéèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèðëÿð.

Òÿáëèüàò ö÷öí äÿ éåòèøìèø, Ãóðàíû éàõøû áèëÿí, õèòàá ýöúö éöêñÿê îëàí âÿ éàõøû éàçû éàçàí èõòèñàñëàøìûø ìþìèíëÿðèí îëìàñû âÿ îíëàðûí ÿñàñÿí òÿáëèüàò èøèíè àïàðìàñû äà ñÿìÿðÿíè âÿ òÿñèðè àðòûðàð.

ÒßÁËÈÜÀÒ ÀÏÀÐÀÍ ÌÞÌÈÍÈÍ ÌÀËÈÊ ÎËÌÀËÛ ÎËÄÓÜÓ ÊÅÉÔÈÉÉßÒËßÐ 1. Ùèäàéÿòèí Àëëàhà àèä îëäóüóíó áèëìÿê Òÿáëèüàòû àïàðàí ìþìèí ãàðøûñûíäàêûíûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíèí, èìàí ýÿòèðìÿñèíèí âÿ éà ýÿòèðìÿìÿñèíèí îíà áàüëû îëìàäûüûíû âÿ áóíóí éàëíûç Àëëàhà àèä áèð èø îëäóüóíó hå÷ âàõò óíóòìàìàëûäûð. Àëëàh Ïåéüÿìáÿðÿ (ñ.ÿ.â.) äÿ “Øöáhÿñèç êè, ñÿí èñòÿäèéèíè äîüðó éîëà éþíÿëäÿ áèëìÿçñÿí, àììà Àëëàh äèëÿäèéèíè äîüðó éîëà ñàëàð. Äîüðó îëàúàã êÿñëÿðè äàhà éàõøû Î áèëèð!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 56) àéÿñè èëÿ áóíó õàòûðëàòìûøäûð. Ìþìèí òÿáëèü ö÷öí þçöíö éåòèøäèðèð, áèð ÷îõ ìþâçóäà óñòàëàøûð âÿ Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åäèð, áó, îíóí èáàäÿòèäèð. Àììà èíñàíëàðûí èìàí ýÿòèðìÿñè, äîüðó éîëà äöøìÿñè öðÿêëÿðè ÿëèíäÿ ñàõëàéàí Àëëàhûí äèëÿéè èëÿ îëóð. Ìþìèíèí òÿáëèü çàìàíû áóíó äöøöíìÿñè îíóí ñÿìèìèééÿòèíèí äàhà éàõøû hèññ åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Öñòÿëèê áó, îíóí äàhà ðàhàò âÿ ñÿìèìè áèð öñëóá éàðàòìàñûíà, äàhà òÿñèðëè îëìàñûíà êþìÿê åäÿúÿê.

2. Ñÿìèìè îëìàã Àëëàh ìþìèíëÿðè ñÿìèìèééÿòèíÿ ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ Ãóðàíäà öçÿðèíäÿ ÷îõ äàéàíûëàí ìþâçóëàðäàí áèðè äÿ áóäóð. Àëëàhà ãàðøû òàì èõëàñëû îëìàã ìþìèíè Àëëàhà éàõûíëàøäûðàí, îíó ïöõòÿëÿøäèðÿí âÿ óüóð ÿëäÿ åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí þíÿìëè áèð õöñóñèééÿòäèð. Ùèäàéÿòè Àëëàhûí âåðÿúÿéèíè áèëÿðÿê äèíèí ìÿíôÿÿòèíè ýöäÿí áèð hÿðÿêÿò âÿ ñÿìèìè áèð ýþðöíöøëÿ òÿáëèüàò àïàðìàã ëàçûìäûð. Äàíûøàðêÿí äÿ åéíè øÿêèëäÿ ñÿìèìè áèð ìåòîääàí èñòèôàäÿ åòìÿê ìöhöì øÿðòëÿðäÿíäèð. 64

3. Ñÿáðëè îëìàã Èíñàíûí èìàíûíûí ñàüëàìëûüûíû ýþñòÿðÿí ÿí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè ñÿáðäèð. Ìþìèí hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéÿ, àüûð øÿðòëÿðÿ áàõìàéàðàã þëÿíÿ ãÿäÿð Àëëàh ðèçàñû ö÷öí ÷àëûøûð. Ñÿáð áóäóð âÿ þëöìÿ ãÿäÿð äàâàì åäèð. Ãóðàíäàêû àéÿëÿðäÿ ñÿáðäÿí áÿçè íöìóíÿëÿð âàð. Áèð àéÿäÿ áåëÿ äåéèëèð: “Ñÿí ñÿáð åò, øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí âÿäè hàããäûð. Ãîé ãÿòè èíàíìàéàíëàð ñÿíè éöíýöë håñàá åäèá éåðèíäÿí îéíàòìàñûíëàð” (“Ðóì” ñóðÿñè, 60). Ñÿáðèí ÿí ÷îõ ýþñòÿðèëÿúÿéè ñàhÿëÿðäÿí áèðè äÿ òÿáëèüàòäûð. Ìþìèí ãàðøûñûíäàêû èíñàíäà èìàí èøûüûíû ýþðäöéö ìöääÿòäÿ îíà ãàðøû àíëàéûøëû îëìàëû, îíà áó hÿðÿêÿòëÿðèíè äöçÿëòìÿñè ö÷öí âàõò âåðìÿëèäèð. Äèíè òàíûìàéàí èíñàíëàðûí ñÿhâ hÿðÿêÿò âÿ äöøöíúÿëÿðèíè, áîø äàíûøûãëàðûíû âÿ ìþìèíèí îíà ñþéëÿäèéè ýþçÿëëèêëÿð ãàðøûñûíäàêû àíëàéûøñûçëûüûíû ñÿáðëÿ ãàðøûëàìàëûäûð. Öñòÿëèê ìþìèí áóíó áþéöê áèð çþâãëÿ åäÿð. ×öíêè hÿòòà áèð èíñàíûí áåëÿ öðÿéèíèí Èñëàìà ãàðøû éóìøàëìàñûíà ñÿáÿá îëìàã áþéöê áèð èøäèð. Ìþìèí èíñàí àïàðäûüû òÿáëèüàò öçöíäÿí áàøãà èíñàíëàðäàí âÿ éà áöòöí áèð ãþâìäÿí ÿêñ ìöíàñèáÿò ýþðÿ áèëÿð. Àììà î, äàéàíûá äóðìàìàëû, hÿð íþâ ÷ÿòèíëèéÿ âÿ íÿòèúÿñèçëèéÿ áàõìàéàðàã òÿáëèüàòû äàâàì åòäèðìÿëèäèð. Éåð öçöíäÿ 950 èë éàøàéàí (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 14) âÿ áó çàìàíûí ìöhöì áèð hèññÿñèíèí ãþâìöíÿ òÿáëèüàò àïàðìàãëà êå÷èðÿí Ùç.Íóh òÿáëèüäÿ ñÿáðèí à÷ûã íöìóíÿñèäèð. Ùç.Íóhóí ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèüè àíëàäàí ñþçëÿðè Ãóðàíäà áåëÿ êå÷èð: “Î äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí ãþâìöìö ýåúÿ-ýöíäöç äÿâÿò åòäèì! Ëàêèí äÿâÿòèì îíëàðûí ãà÷ìàëàðûíû äàhà äà àðòûðìàãäàí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàäû. Ñÿíèí îíëàðû áàüûøëàìàüûí ö÷öí ìÿí íÿ çàìàí îíëàðû äÿâÿò åòäèìñÿ, îíëàð áàðìàãëàðûíû ãóëàãëàðûíà òûõàäûëàð, ëèáàñëàðûíà

áöðöíäöëÿð, èñðàð åäèá äóðäóëàð âÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðäèëÿð. Ñîíðà ìÿí îíëàðû óúà ñÿñëÿ äÿâÿò åòäèì. Äàhà ñîíðà îíëàðà àøêàð ñþéëÿäèì âÿ ýèçëè áèëäèðäèì”. Âÿ äåäèì: “Òþâáÿ åäèá Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàüûíûçû äèëÿéèí. ×öíêè Î, ÷îõ áàüûøëàéàíäûð!” (“Íóh” ñóðÿñè, 5-10).

4. Ùèêìÿòëè äàíûøìàã Äàíûøûãäà hèêìÿò, éÿíè ÿñàñëû, äöçýöí, ëàçûì îëàí, ÿìèíëèêëÿ âÿ ãàíåäèúè, òÿñèðëÿíäèðèúè áèð øÿêèëäÿ äàíûøìàã áþéöê ñÿíÿòäèð. Àëëàh Ãóðàíäà ñåâäèéè áÿíäÿëÿðèíÿ õöñóñè áèð hèêìÿò âåðäèéèíè áèëäèðèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Äàâóä ö÷öí “Áèç îíóí ìöëêöíö ìþhêÿìëÿíäèðìèø, îíà hèêìÿò âÿ äöçýöí hþêì âåðìÿê ãàáèëèééÿòè áÿõø åòìèøäèê” (“Ñàä” ñóðÿñè, 20) äåéèëèð. Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ hèêìÿòè áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Àëëàh èñòÿäèéè øÿõñÿ hèêìÿò áÿõø åäÿð. Êèìÿ hèêìÿò áÿõø åäèëìèøñÿ, îíà ÷îõëó õåéèð âåðèëìèøäèð. Áóíó àíúàã àüûëëû àäàìëàð äÿðê åäÿðëÿð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 269). Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíèí hèêìÿòëè äàíûøìàñû ÷îõ âàúèáäèð. Ùÿì÷èíèí àéÿäÿ “Ðÿááèíèí éîëóíà hèêìÿòëÿ âÿ ýþçÿë þéöäëÿ ÷àüûð...” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 125) ÿìðè âåðèëèð. Öìóìèééÿòëÿ, ìþìèí hèêìÿòëè äàíûøà áèëìÿê ö÷öí Àëëàhà äóà åòìÿëè, hÿðÿêÿòëÿðèíÿ äÿ äèããÿò åäèá áèð ìþâçó ÿòðàôûíäà äöøöíìÿëèäèð. Ùèêìÿòëè òÿáëèüèí íåúÿ îëäóüóíûí ÿñàñëàðû èñÿ áÿëëèäèð: ãàðøûñûíäàêûíûí åhòèéàúëàðûíû ìöÿééÿí åòäèêäÿí ñîíðà áóíëàðà ÷îõ ýþçÿë âÿ òÿñèðëÿíäèðèúè øÿêèëäÿ úàâàá âåðìÿëèäèð. Àëëàhûí äèíèíè àíëàäàí çàìàí òÿíòÿíÿëè âÿ ãÿëèç öñëóáäàí óçàã äóðìàã ëàçûìäûð. Þçöíö åëìëè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìàäàí, èíñàíûí åhòèéàúëàðûíà óéüóí âÿ îíóí öðÿéèíè ðàhàòëàéàúàã, ãàíååäèúè âÿ ñÿìÿðÿëè, à÷ûã âÿ êîíêðåò áèð øÿêèëäÿ äàíûøìàã òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíèí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îëìàëûäûð. Ùèêìÿò ìþìèíèí Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ îëàí hàêèìèééÿòè èëÿ

äöçýöí íèñáÿòäÿäèð. Àëëàhûí àéÿäÿ áèëäèðäèéè “Ìöøðèêëÿð ñÿíèí éàíûíà ýÿëèá åëÿ ìèñàë ÷ÿêìÿçëÿð êè, Áèç ñÿíÿ îíóí äîüðó úàâàáûíû âÿ èçàhàòúà äàhà éàõøûñûíû ýÿòèðìÿéÿê” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 33) hþêìöíÿ ýþðÿ, èíêàð÷ûëàðûí èðÿëè ñöðäöéö hÿð íþâ àçüûí ìÿíòèãèí úàâàáû Ãóðàíäà âàðäûð. Ìþìèí Ãóðàíû ÷îõ éàõøû áèëèðñÿ, îíó þçöíÿ àèä åäèðñÿ âÿ ãàðøûëàøäûüû hÿð hàäèñÿíè Ãóðàí ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðÿðÿê äÿéÿðëÿíäèðèðñÿ, ãàðøû òÿðÿôèí ñóàëëàðûíà âÿ àçüûí ìÿíòèãèíÿ ãàðøû ÿí óéüóí âÿ hèêìÿòëè úàâàáû âåðÿ áèëÿð.

5. Ãöââÿòëè, õàëèñ âÿ òÿâàçþêàð áèð õàðàêòåð Ìþìèí Àëëàhûí Þç ðóhóíäàí ýþíäÿðäèéè, îíäàí ðàçû ãàëàí âÿ éàðàäûëìûø áöòöí úàíëûëàðäàí öñòöí òóòäóüó áèð âàðëûãäûð. Èíêàð÷ûëàðà ãàðøû èñÿ îíëàðûí ôèçèêè âÿ ìàääè ýöúëÿðè íÿ ãÿäÿð ÷îõ ýþðñÿíñÿ äÿ “Ðóhäàí äöøìÿéèí âÿ ãÿìýèí îëìàéûí. Ùàëáóêè ÿýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, ñèç ÷îõ éöêñÿêäÿ äóðóðñóíóç!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 139) hþêìöíöí ñèððè èëÿ éöêñÿê áèð öñòöíëöéÿ ñàhèáäèð. Áó öñòöíëöê äàâàìëû hèññ åäèëÿðñÿ, hÿðÿêÿòëÿðäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðÿð âÿ òÿáëèü åäèëÿí èíñàí äà òÿáèè îëàðàã áó ýöúäÿí òÿñèðëÿíÿð. Ñàäÿúÿ Àëëàhà ãóëëóã åäÿí ìþìèí åéíè çàìàíäà Ãóðàíäàí þéðÿíäèéè éöêñÿê áèð õàðàêòåðÿ âÿ ïåéüÿìáÿð ÿõëàãûíà áÿíçÿð áèð ÿõëàãà ñàhèáäèð. Îíóí hå÷ áèð çÿèôëèéè éîõäóð âÿ hÿäÿôè ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàãäûð. Èìàíûí îíà âåðäèéè êàìèëëèê âÿ ñàhèá îëäóüó éöêñÿê íàèëèééÿòëÿð ñàéÿñèíäÿ hÿìèøÿ ýþçÿë äöøöíöð, õûðäà âÿ áÿñèò hÿðÿêÿòëÿðÿ ôèêèð âåðìèð, áó ñÿáÿáäÿí äÿ íöìóíÿ îëóð. Òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíèí áó õàëèñ õàðàêòåðè íöìàéèø åòäèðìÿñè, áóíóíëà éàíàøû òÿâàçþêàð, ñÿìèìè hÿðÿêÿòëÿðè ãàðøû òÿðÿôÿ ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàúàã.

ÕÀËÃËÀÐÛÍ ÎÍËÀÐÀ ÃÀÐØÛ ÒßÁËÈÜÀÒ ÀÏÀÐÀÍ ÅË×ÈËßÐß ÝÞÑÒßÐÄÈÉÈ ÌÖÃÀÂÈÌßÒ 1. Äÿâÿò åäèëÿí äèíÿ äàèð áàõûøëàðû, îíà èíàíìàìàëàðû, ãÿçÿáëÿíìÿëÿðè, ìþúöçÿ ýþçëÿìÿëÿðè “Àëëàh òÿê îëàðàã àíûëäûüû çàìàí àõèðÿòÿ èíàíìàéàíëàðûí ãÿëáëÿðè íèôðÿòëÿ äîëàð. Îíäàí áàøãàëàðû éàä åäèëäèéè çàìàí èñÿ îíëàðû äÿðhàë ñåâèíú áöðöéÿð” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 45). Èíêàðà òÿñëèì îëìóø ãàáàãúûëëàðûí ìþìèíëÿðÿ âÿ òÿáëèü åäèëÿí äèíÿ ðåàêñèéàñûíû èíúÿëÿäèéèìèç çàìàí ãàðøûäóðìà, ãÿçÿá âÿ òÿêÿááöð êèìè øåéòàíà ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðëÿ ãàðøûëàøûðûã. Áóíëàðû âÿ òÿáëèüàò çàìàíû ãàðøûéà ÷ûõàúàã ìöãàâèìÿòè ãàáàãúàäàí áèëìÿê (áó, Ãóðàí àéÿëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ ìöìêöíäöð) èñÿ áóíëàðà ãàðøû hàçûðëûãëû îëìàã âÿ öìóìèééÿòëÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ÿëäÿ åòìÿê éîëóíäà ñàüëàì áèð àääûì àòìàã ìÿíàñûíà ýÿëèð. Òÿáëèüàò àïàðàíëàðà òåç-òåç ýþñòÿðèëÿí áó ìöãàâèìÿò èíàíìàã ö÷öí ìþúöçÿ ýþðìÿê èñòÿéèäèð. Ãóðàíäà áó èñòÿê áåëÿ òÿðèô åäèëèð: “Êàôèð îëàíëàð: “Ìÿýÿð Ðÿááèíäÿí îíà áèð ìþúöçÿ åíäèðèëìÿëè äåéèëäèìè?” - äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàh èñòÿäèéèíè àçäûðûð. Òþâáÿ åäÿí øÿõñè èñÿ Þç hèäàéÿòèíÿ ãîâóøäóðóð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 27). Èíàíìàéàíëàð àðàñûíäà ìþúöçÿ ýþðìÿéÿ ÷îõ áþéöê áèð èñòÿê âàð. Îíëàðà òÿáëèü åäèëÿí äèíÿ èíàíìàã ö÷öí ìöòëÿã áåëÿ øåéëÿð ýþðìÿê èñòÿéèðëÿð. Îíñóç äà hÿð òÿðÿô ìþúöçÿëÿðëÿ äîëóäóð, áèð àç äöøöíÿ áèëÿí èíñàí áóíëàðû ÷îõ ðàhàò øÿêèëäÿ ýþðÿ áèëÿð. 68

Ìÿñÿëÿí, “Ùàâàäà äóðàí áèð äàø âàð!” äåéèëñÿ, áó, áþéöê áèð ìþúöçÿ êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð, àíúàã ìèëéàðäëàðëà òîíëóã äöíéà éàðàäûëäûüû ýöíäÿí áÿðè êîñìèê áîøëóãäà äóðìàãäàäûð. Öñòÿëèê äàéàíìàäàí, ãöñóðñóç âÿ àhÿíýäàð áèð øÿêèëäÿ áèð îðáèò öçÿðèíäÿ ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà äîëàíûð. Àòîìëàð àðàñûíäàêû ýöúëö úàçèáÿ ãöââÿñè äÿ áèð ìþúöçÿäèð, ýöíÿøèí óçàã ìÿñàôÿäÿí äöíéàíû èñèòìÿñè, úàíëûëàðà hÿéàò âåðìÿñè äÿ ìþúöçÿäèð... Áó hàäèñÿëÿðèí áèð ñÿáÿáèíèí îëìàñû îíëàðûí äÿéÿðèíè àçàëòìàç, ÷öíêè ñÿáÿáëÿð äÿ håéðÿòàìèçäèð. Àíúàã áåëÿ hàäèñÿëÿð Àëëàhûí ãöäðÿòèíè áèëìÿéÿí âÿ Îíóí ñöáóòëàðûíûí öçÿðèíäÿí ýþðìÿäÿí êå÷ÿíëÿð ö÷öí hå÷ áèð øåé èôàäÿ åòìèð. “Èñðà” ñóðÿñèíèí 90-93-úö àéÿëÿðè èíêàð÷ûëàðûí íåúÿ ìþúöçÿ èñòÿäèéèíè à÷ûã øÿêèëäÿ òÿñâèð åòìèøäèð: “Áåëÿ äåäèëÿð: “Áèçÿ éåðäÿí áèð áóëàã ÷ûõàðìàéûíúà ñÿíÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿéèê. Éàõóä àüàúëàðû àðàñûíäàí øûðûë-øûðûë èðìàãëàð àõàí õóðìà âÿ öçöì áàüûí îëìàéûíúà; Éàõóä, èääèà åòäèéèí êèìè, ýþéö ïàð÷à-ïàð÷à åäèá áàøûìûçà åíäèðìÿéèíúÿ, éàõóä Àëëàhû âÿ ìÿëÿêëÿðè à÷ûã-àøêàð ãàðøûìûçà ýÿòèðìÿéèíúÿ; Âÿ éà ãûçûëäàí áèð åâèí îëìàéûíúà, éàõóä ñÿí ýþéÿ ãàëõìàéûíúà áèç ñÿíÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿéèê. ßýÿð áèçÿ îõóéàúàüûìûç áèð êèòàá åíäèðìÿñÿí, ýþéÿ ãàëõìàüûíà äà ÿñëà èíàíìàéàúàüûã!...” (“Èñðà” ñóðÿñè, 90-93). Àíúàã èíàíìàéàíëàðûí ìþúöçÿ ýþðìÿê èñòÿêëÿðè äÿ ñÿìèìè äåéèë. Éÿíè áó èíñàíëàðûí öðÿêëÿðè ìþúöçÿ ýþðäöêäÿí ñîíðà éåðèíÿ äöøÿúÿê âÿ áåëÿëèêëÿ, èìàí åòìÿéÿúÿêëÿð. Áó èñòÿêëÿðèíèí òÿê ñÿáÿáè ðÿñóëóí áåëÿ áèð øåé åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè âÿ ìþúöçÿ îëìàäûãäà èñÿ èíàíìàëàðû ö÷öí áèð ìÿúáóðèééÿòèí ãàëìàéàúàüûíû äöøöíìÿëÿðèäèð. Ãóðàíäà áó èíñàíëàðûí ñÿìèìè îëìàìàñûíäàí áåëÿ áÿhñ îëóíóð:

“ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð éåíÿ äÿ èíàíìàéûá; “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” -äåéÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 14-15). “ßýÿð ñÿíÿ êàüûç öçÿðèíäÿ áèð êèòàá íàçèë åòñÿéäèê âÿ îíëàð ÿëëÿðè èëÿ îíà òîõóíìóø îëñàéäûëàð áåëÿ, êàôèðëÿð éåíÿ äÿ: “Áó, à÷ûã-àéäûí áèð ñåhðäèð” - äåéÿðäèëÿð. Îíëàð äåäèëÿð: “Ìÿýÿð îíà áèð ìÿëÿê åíäèðèëìÿëè äåéèëäèìè?” ßýÿð Áèç áèð ìÿëÿê ýþíäÿðñÿéäèê, èø áèòìèø îëàð âÿ îíëàðà áèð àí ìþhëÿò âåðèëìÿçäè” (“ßíàì” ñóðÿñè, 78). Áóäóð, Àëëàh èíàíìàã ö÷öí ìþúöçÿ ýþçëÿéÿíëÿðèí ñÿìèìè îëìàìàñûíû áåëÿ õÿáÿð âåðèð. Äèí àíëàäûëàí èíêàð÷ûëàðûí ýþñòÿðäèéè áèð áàøãà ðåàêñèéà äà ñþéëÿíÿíëÿðè ãÿáóë åòìÿìÿê, ñîíðà èñÿ éàëàíëàìàãäûð. Äèíè àíëàäàí ìþìèíëÿðè âÿ ðÿñóëó éàëàí÷ûëûãäà ýöíàhëàíäûðûðëàð. Ðÿñóëó áó úöð èòòèhàì åòìÿê ö÷öíúö ôÿñèëäÿ ÿòðàôëû à÷ûãëàíàúàã. Òÿáëèü åäèëÿí äèíÿ ãàðøû “øöáhÿ äîüóðàí áèð òÿðÿääöä” (“Ùóä” ñóðÿñè, 62) è÷èíäÿ îëàí èíêàð÷ûëàð ìàòåðèàëèñò áèð äöíéàýþðöøö è÷èíäÿ àõèðÿòè äÿ èíêàð åäÿðëÿð. “Ìóìèíóí” ñóðÿñèíèí 37-úè àéÿñèíäÿêè èôàäÿëÿð áóíó ýþñòÿðèð: “Áèçèì hÿéàòûìûç éàëíûç áó äöíéàäûð, þëöð, äèðèëèðèê. Áèç äèðèëìÿéÿúÿéèê”. Îíëàðà à÷ûãëàíàíëàðû äöøöíöá þéöä àëìàã ÿâÿçèíÿ äèíëÿäèêëÿðè øåéëÿðäÿ äîëàøûãëûã, éàíëûøëûã òàïìàüà ÷àëûøûðëàð. Áÿñèò ñþç îéóíëàðû èëÿ ìþâçóäàí óçàãëàøìàüà ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Áóíóíëà éàíàøû òÿáëèüàò àïàðàí èíñàíëàðû êè÷èëòìÿéÿ äÿ úàí àòàðëàð. Ùç.Íóhà “Ñÿíÿ ÿí ðÿçèë àäàìëàð òàáå îëìóøêÿí áèç ñÿíÿ èìàíìû ýÿòèðÿúÿéèê?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 111) äåéÿí êàôèðëÿð áóíóí áèð íöìóíÿñèäèð. Ãóðàíäà áó èíñàíëàðëà áàüëû áàøãà áèð àéÿäÿ áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð:

“Îíëàðà: “Áàøãàëàðû èìàí ýÿòèðäèêëÿðè êèìè ñèç äÿ èìàí ýÿòèðèí! - äåéèëäèéè çàìàí: “Áèç äÿ ñÿôåhëÿð êèìè èìàí ýÿòèðÿê?” - äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Àýàh îëóí êè, ñÿôåh îíëàðûí þçëÿðèäèð, ëàêèí áóíó áèëìèðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 13). Ìþìèíëÿðè àüûëëàðûíà ýþðÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿí áó èíñàíëàðûí hÿð äÿôÿ äèíÿ äÿâÿò åòäèêäÿ ýþñòÿðäèêëÿðè áàéàüû âÿ ÿñàññûç ìöãàâèìÿò îíëàðûí þçëÿðèíèí íÿ ãÿäÿð äÿéÿðñèç îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ùç.Íóh êàôèðëÿðèí áó ñÿðò ìÿíôè ðåàêñèéàëàðûíû áåëÿ ýþñòÿðèð: “Ñÿíèí îíëàðû áàüûøëàìàüûí ö÷öí ìÿí íÿ çàìàí îíëàðû äÿâÿò åòäèìñÿ, îíëàð áàðìàãëàðûíû ãóëàãëàðûíà òûõàäûëàð, ëèáàñëàðûíà áöðöíäöëÿð, èñðàð åäèá äóðäóëàð âÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðäèëÿð” (“Íóh” ñóðÿñè, 7). Ýþðöíäöéö êèìè, èíàíìàéàíëàðûí òÿáëèüàòà ýþñòÿðäèéè ìöãàâèìÿò ìöõòÿëèô îëìàãëà éàíàøû hå÷ áèðèíäÿí àüûëëû âÿ ìÿäÿíè áèð ðåàêñèéà ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Ùÿì÷èíèí áèð àçäàí ýþðÿúÿéèìèç êèìè, ìþìèíëÿðèí ãàðøûëàøäûüû ðåàêñèéàëàð áÿçÿí òàìàìèëÿ èíñàíëûãäàí óçàã áèð ìÿäÿíèééÿòñèçëèêäèð.

2. Ãàðøûäóðìà, òÿçéèã âÿ hÿäÿ-ãîðõó èëÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè hèäàéÿò éîëóíäàí àçäûðìàüà ÷àëûøìàëàðû âÿ hèéëÿýÿð ìåòîäëàðû Ìþìèíëÿðèí òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòè çàìàíû ãàðøûëàøäûüû ÿí øèääÿòëè ìöãàâèìÿò Ãóðàíäà ýþñòÿðèëäèéè êèìè, î ãþâìöí “èíêàð÷û ãàáàãúûëëàðû” òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëìÿêäÿäèð. Õàëãà èãòèñàäè âÿ ñèéàñè òÿçéèãëÿð ýþñòÿðÿí, îíëàðû ìöõòÿëèô öñóëëàðëà þçëÿðèíÿ ìþhòàú åäÿí áó “ãàáàãúûëëàð” òÿáëèü åäèëÿí äèíèí þç ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ çèää îëäóüóíó áèëèðëÿð. Áåëÿ áèð äèíèí èíñàíëàð àðàñûíäà éàéûëìàñû âÿ hàêèì îëìàñû îíëàðûí ÿëäÿ åòäèéè öñòöíëöéö áèð àíäà éîõ åäÿúÿê.

“Çuõðóô” ñóðÿñèíèí 23-úö àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, áó ãàáàãúûëëàðûí ìöhöì áèð õöñóñèééÿòè “ðàhàòëûã è÷èíäÿ àçüûíëàøìûø” îëìàëàðûäûð. Áó èíñàíëàð äöíéà hÿéàòûíäà ñàhèá îëà áèëÿúÿêëÿðè ñÿðâÿòèí ÿí ÷îõóíà ñàhèá îëà áèëìÿê, áóíëàðû “éûüûá ñàõëàìàã éîëóíäà úàíôÿøàíëûã ýþñòÿðèðëÿð”. ×öíêè “Ùóìÿçÿ” ñóðÿñèíèí 3-úö àéÿñèíäÿ Àëëàhûí äåäèéè êèìè, “Âÿ åëÿ çÿíí åäÿð êè, ìàë-äþâëÿòè îíó ÿáÿäè éàøàäàúàãäûð”. Áó òÿëãèíè îíëàðà åäÿí hå÷ øöáhÿñèç êè, “ÿáÿäèééÿò àüàúûíû âÿ êþhíÿëèá õàðàá îëìàéàúàã áèð ìöëêö ýþñòÿðèììè” (“Òàhà” ñóðÿñè, 120) äåéÿí øåéòàíäûð. Øåéòàíûí íÿçàðÿòè àëòûíäà îëàí âÿ îíóí “ôèðãÿñè” îëìóø ãàáàãúûëëàðûí ìþìèíëÿðÿ ÷îõ øèääÿòëè äöøìÿí÷èëèê åòìÿñè äÿ òÿáèè äåéèëìè? Ùÿì÷èíèí áèð þëêÿäÿ hèéëÿýÿð ñèñòåìëÿð ãóðàðàã ìþìèíëÿðè òÿëÿéÿ ñàëìàüà, îíëàðû äîüðó éîëäàí àçäûðìàüà ÷àëûøàíëàð äà “ßíàì” ñóðÿñèíèí 123-úö àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, “Ùÿð áèð àäàìûí ýöíàhêàðëàðûíû îðàíûí áàø÷ûëàðû òÿéèí åòäèê”. Øåéòàíûí áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ôÿàëèééÿòè äèýÿð áèð àéÿäÿ áåëÿ êå÷èð: “Ùÿãèãÿòÿí, øåéòàíëàð þç äîñòëàðûíà ñèçèíëÿ ìöúàäèëÿ åòìÿê ö÷öí òÿëãèí åäèðëÿð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 121). Øåéòàíûí ñþçöýåäÿí “ãàáàãúûë” äîñòëàðûíûí ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ãàðøû hàçûðëàäûüû hèéëÿ âÿ höúóìëàðäàí Ãóðàíûí áèð ÷îõ éåðèíäÿ äàíûøûëûð. “Ãÿñÿñ” ñóðÿñèíèí 20-úè àéÿñèíäÿ äÿ Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿê ìÿãñÿäè èëÿ áèð éåðÿ òîïëàíûá ýþðöøÿíëÿðèí øÿhÿðèí ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðû îëäóüó ñþéëÿíèëèð. Ùÿì÷èíèí “ßðàô” ñóðÿñèíèí 109-úó àéÿñèíäÿ àïàðûúû èíêàð÷ûëàð Ùç.Ìóñà ö÷öí “áèëèêëè áèð ñåhðáàçäûð” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿêëÿ õàëãûí Ùç.Ìóñà hàããûíäàêû ôèêèðëÿðèíè àëò-öñò åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ñîíðàêû àéÿäÿ èñÿ “ñèçè òîðïàãëàðûíûçäàí ÷ûõàðìàã èñòÿéèð” èôàäÿñè èëÿ òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòèíè áþéöê áèð òÿhëöêÿ âÿ äþâëÿò ìÿñÿëÿñè hàëûíà ýÿòèðÿðÿê õàëãû ãûçûøäûðìàüû hÿäÿôëÿìèøäèëÿð. “Áåëÿ hàëäà íÿ áóéóðóðñóíóç?” äåéÿðÿê äÿ îíñóç äà èäàðÿ åäèëìèø õàëãà ôèòíÿ-

íèí hþêìö îëàí þëöì úÿçàñûíû âåðäèðìÿê èñòÿéèðëÿð. “ßðàô” ñóðÿñèíèí 123-úö àéÿñèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè õàëã àíúàã Ôèðîíóí èçí âåðäèéè øåéëÿðÿ èìàí ýÿòèðÿ áèëÿð. Ôèðîí íîðìàë áèð hàäèñÿíè “õàëãû ñöðýöí åäèá ÷ûõàðìàã”, “øÿhÿðäÿ hèéëÿ ãóðìàã” êèìè áþéöê áèð ôèòíÿ-ôÿñàä êèìè ýþñòÿðÿðÿê áó þëöì úÿçàñûíû hàãëû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìàãäàäûð. Ôèêðèíÿ ãàðøû ýÿëÿí ñåhðáàçëàðû þí ñûðàëàðäà ýþðöá îíëàðà äà ôèòíÿ úÿçàñûíû òÿòáèã åòìÿê èñòÿéÿð. “ßðàô” ñóðÿñèíèí 127-úè àéÿñèíäÿ èñÿ áó äÿôÿ ãþâìöí ãàáàãúûëëàðû Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿñè ö÷öí Ôèðîíó òÿhðèê åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Øåéòàíû âÿëè ñå÷ìèø, îíóí àääûìëàðûíà óéìóø ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàð ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàüû àäÿòÿí þçëÿðèíÿ áîðú áèëèðëÿð. Ãóðàíäà “Èáëèñèí îðäóëàðû” âÿ “øåéòàíûí àòëûëàðû âÿ ïèéàäàëàð” äåéÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèëÿí øåéòàíûí äîñòëàðû èëÿ áàüëû áèð àéÿ áåëÿäèð: “Öñòöíäÿ Àëëàhûí àäû ÷ÿêèëìÿìèø håéâàíëàðûí ÿòèíäÿí éåìÿéèí. Áó, øöáhÿñèç êè, ýöíàhäûð. Ùÿãèãÿòÿí, øåéòàíëàð þç äîñòëàðûíà ñèçèíëÿ ìöúàäèëÿ åòìÿê ö÷öí òÿëãèí åäèðëÿð. ßýÿð îíëàðà èòàÿò åòñÿíèç, øöáhÿñèç êè, ñèç äÿ ìöøðèê îëàðñûíûç” (“ßíàì” ñóðÿñè, 121). ßñëèíäÿ ìþìèíëÿðèí ìöáàðèçÿñè èíêàð÷ûëàðû þç íÿçàðÿòè àëòûíà àëìûø âÿ îíëàðû èíàíàíëàðûí öñòöíÿ ñàëìûø øåéòàíëàäûð. Èíêàð÷ûëàðäà øöáhÿëÿð éàðàäàí, ìþìèíëÿðèí òÿáëèü ôÿàëèééÿòèíè ÿíýÿëëÿìÿéÿ ÷àëûøàí, Àëëàhûí äèíèíè äöíéàéà hàêèì îëìàñûíû èñòÿìÿéÿí hÿìèøÿ øåéòàíëàð îëìóøäóð. Áó ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìàã ö÷öí äÿ íÿçàðÿò åòäèéè áèð ãðóï èíñàíäàí “ôèðãÿ” ãóðàðàã áóíëàðäàí þç èñòÿêëÿðèíè hÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû áèð áàøãà àéÿäÿ Àëëàh áåëÿ áóéóðóð: “Ìÿýÿð êàôèðëÿðèí öñòöíÿ îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðäûá ýöíàhà ñþâã åäÿí øåéòàíëàðû ýþíäÿðäèéèìèçè ýþðìÿäèíìè?” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 83).

Áåëÿúÿ, èíêàð÷ûëàðà óéàíëàð øåéòàíà âÿ þç ãþâìëÿðèíèí ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûíà òàáå îëàðàã ìþìèíëÿðÿ ãàðøû hÿðÿêÿò åäÿðëÿð. Èíñàíûí éàðàäûëûøûíà ýþðÿ òÿãäèð åäèëìèø äèíèí ýåíèø êöòëÿëÿðÿ òÿñèð åòìÿñè âÿ ãÿáóë åòäèðèëìÿñè òÿáèè áèð ïðîñåñäèð. Áó äèíèí òÿáëèü åäèëÿðÿê èíñàíëàðà ÷àòäûðûëìàñû êèôàéÿòäèð. Àíúàã “èíêàðà óéìóø ãàáàãúûëëàð” äèíèí éàéûëìàñûíû èñòÿìÿäèêëÿðè ö÷öí ìþìèíëÿðè âÿ åë÷èëÿðè ÿíýÿëëìÿéÿ ÷àëûøûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ õàëãà ìöõòÿëèô éîëëàðëà òÿñèð ýþñòÿðÿðÿê ìþìèíëÿðèí òÿáëèüàò ôÿàëèééÿòèíèí óüóðñóçëóüà äö÷àð îëìàñûíà ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Áó ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûí õàëãëà áàüëû îëàí ôÿàëèééÿòè áèð ÷îõ Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ à÷ûãëàíûð. Ìÿñÿëÿí, ãþâìöíöí ãàáàãúûëëàðûíäàí èíêàð åäÿíëÿð Ùç.Øöåéá hàããûíäà õàëãà “...ßýÿð Øöåéáèí àðäûíúà ýåòñÿíèç, øöáhÿñèç êè, çèéàíà óüðàìûø îëàðñûíûç” (“ßðàô” ñóðÿñè, 90) äåéÿ hÿäÿ-ãîðõó ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàðûí áó òÿáëèüàòû äèýÿð áèð àéÿäÿ áåëÿ òÿñâèð åäèëìèøäèð: “Òàéôàñûíûí êàôèð îëàí, àõèðÿòÿ ãîâóøàúàãëàðûíû éàëàí håñàá åäÿí âÿ äöíéàäà íåìÿò âåðäèéèìèç ÿéàí-ÿøðàôû äåäèëÿð: “Áó ñèçèí êèìè àíúàã àäè áèð èíñàíäûð; éåäèéèíèçäÿí éåéèð, è÷äèéèíèçäÿí è÷èð” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 33). Ýþðöíäöéö êèìè, ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàð õàëãû ýàh “çèéàíà óüðàìàãëà” òÿhäèä åäèð, ýàh äà åë÷èëÿðèí ôþâãÿëòÿáèè áèð úàíëû äåéèë, áèð èíñàí îëäóüóíó èðÿëè ñöðÿðÿê ôèêðè ÷àøäûðìàüà âÿ èíñàíëàðû þç òÿñèðëÿðè àëòûíà àëìàüà ÷àëûøûðëàð. Ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûí áó ôÿàëèééÿòè áàøãà áèð àéÿäÿ áåëÿ òÿñâèð åäèëèð: “Íóh ãþâìöíöí êàôèð áàø÷ûëàðû äåäèëÿð: “Áó ñèçèí êèìè éàëíûç àäè áèð èíñàíäûð. Ñèçÿ áþéöêëöê åòìÿê èñòÿéèð. ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, ìÿëÿêëÿð ýþíäÿðÿðäè. Áèç áóíó óëó áàáàëàðûìûçäàí åøèòìÿìèøèê” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 24). Áóðàäà äèããÿò ÷ÿêèëÿí ìÿãàì ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûí ïåéüÿì-

áÿðè ìÿíàôå ýöäìÿêäÿ ýöíàhëàíäûðìàñûäûð. Èíêàð÷ûëàð áó ãèéìÿòëè èíñàíëàðû ïóë, âàð-äþâëÿò, èãòèäàð êèìè äöíéà hÿéàòûíäà ìöâÿããÿòè îëàí øåéëÿðè ÿëäÿ åòìÿêäÿ âÿ áåëÿúÿ èíñàíëàðà hàêèì îëìàã ö÷öí ÷àëûøìàãäà èòòèhàì åäèðëÿð. Ùç.Ìóñà âÿ Ùç.Ùàðóíà äà “...Áèçè àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû äèíäÿí äþíäÿðìÿê, þçöìöçÿ äÿ éåð öçöíäÿ áþéöêëöê åòìÿê ö÷öíìö ýÿëäèíèç?..” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 78) äåéÿðÿê åéíè èòòèhàìû ñÿñëÿíäèðìèøëÿð. Àíúàã hÿãèãÿòäÿ áóíà ñÿé ýþñòÿðÿíëÿð Ðÿñóëó ýöíàhëàíäûðàíëàðûí þçëÿðèäèð. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ Ðÿñóëóí òÿáëèüäÿí áàøãà hå÷ íÿ åòìÿäèéè áèð ÷îõ àéÿäÿ áèëäèðèëèð: (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 72; “Øóÿðà” ñóðÿñè, 179-180; “ßíàì” ñóðÿñè, 90). Ãàáàãúûë èíêàð÷ûëàðûí òÿáëèü ãàðøûñûíäàêû úàâàáëàðû áó úöð áþhòàí âÿ èòòèhàìëàðëà áÿðàáÿð hÿäÿ-ãîðõó âÿ øàíòàæû äà ÿhàòÿ åäèð. Ìÿñÿëÿí, êàôèð ãþâìöíöí Ùç.Ëóòà âÿ éàíûíäàêû ìþìèíëÿðÿ úàâàáû “...Îíëàðû ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿí ÷ûõàðûí, ÷öíêè îíëàð òÿìèç àäàìëàðäûð!” äåìÿêäÿí áàøãà áèð øåé îëìàìûøäûð (“ßðàô” ñóðÿñè, 82). Ùç.Øöåéá äÿ áóíà îõøàð øÿêèëäÿ òÿhäèä åäèëìèøäè: “Øöåéá òàéôàñûíûí þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéàí ÿéàíëàðû: “Åé Øöåéá! Éà ñÿíè âÿ ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè ìÿìëÿêÿòèìèçäÿí ìöòëÿã ãîâàúàüûã, éà äà ñèç áèçèì äèíèìèçÿ äþíÿúÿêñèíèç!” - äåäèëÿð. Øöåéá áåëÿ úàâàá âåðäè: “Äèíèíèçÿ íèôðÿò åòäèéèì hàëäà áåëÿìè áèçè áó èøÿ ìÿúáóð åäÿúÿêñèíèç?” (“ßðàô” ñóðÿñè, 88). Éåíÿ Ùç.Øöåéáÿ ýÿëèíÿí hÿäÿ-ãîðõó àéÿäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèëèð: “Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Øöåéá! Äåäèêëÿðèíèí ÷îõóíó áàøà äöøìöð âÿ ñÿíè àðàìûçäà çÿèô ýþðöðöê. ßýÿð ÿøèðÿòèí îëìàñàéäû, ñÿíè äàøãàëàã åäÿðäèê. Éîõñà ñÿí áèçèì ö÷öí ÿçèç áèð àäàì äåéèëñÿí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 91). Áó àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìþìèíëÿð òÿáëèüàò÷ûëûã ôÿà75

ëèééÿòëÿðèíè äàâàì åòäèðÿ áèëìÿê ö÷öí êàôèðëÿðÿ ãàðøû ÷îõ ýöúëö îëìàëûäûðëàð. Èíêàð÷ûëàð Àëëàhûí àäûíû âÿ éà Îíóí äèíèíè åøèäèá hèññ åòäèêëÿðè çàìàí ìÿíàñûç éåðÿ ÿñÿáèëÿøèðëÿð. Ùç.Èáðàhèì àòàñûíà äèíè òÿáëèü åòäèêäÿ àëäûüû úàâàá áåëÿ îëìóøäóð: “...Éà Èáðàhèì! Ñÿí ìÿíèì òàïûíäûüûì òàíðûëàðäàí öçìö ÷åâèðèðñÿí? ßýÿð ñîí ãîéìàñàí, ñÿíè ìöòëÿã äàøãàëàã åäÿúÿéÿì. Áèð ìöääÿò ìÿíäÿí óçàã îë!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 46). Ôèðîí äà Ùç.Ìóñàéà îíäàí áàøãàñûíà ñÿúäÿ åäÿðñÿ, îíó hÿáñ åäÿúÿéèíè (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 29) âÿ þëäöðÿúÿéèíè (“Ìþìèí” ñóðÿñè, 26) èääèà åòìèøäèð. Ùÿìèí Ôèðîí îíóí èúàçÿñè îëìàäàí èìàí ýÿòèðÿí ñåhðáàçëàðûí äà ÿëëÿðèíè âÿ àéàãëàðûíû ÷àðïàç øÿêèëäÿ êÿñìÿêëÿ âÿ õóðìà àüàúûíäàí àñìàãëà ãîðõóäóðäó (“Òàhà” ñóðÿñè, 71). Èíêàð÷ûëàðûí áó âÿhøè ãÿçÿáè Ùç.Èáðàhèìè àòÿøÿ àòìàãëà íÿòèúÿëÿíìèøäè (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 24). Åéíè øÿêèëäÿ Ùç.Íóh äà äàøà áàñûëûá ãîâóëìàãëà òÿhäèä åäèëìèøäè (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 116). Èíêàð÷ûëàðûí ýþñòÿðäèéè áó øèääÿòëè ãÿçÿá Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ áèð èìòàhàí îëàðàã Ãóðàíà, îíóí àéÿëÿðèíÿ âÿ ìþìèíëÿðÿ ãàðøûäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû áàøãà èêè àéÿ áåëÿäèð: “Àéÿëÿðèìèç îíëàðà à÷ûã-àøêàð ñóðÿòäÿ îõóíäóüó çàìàí êàôèð îëàíëàðûí ÷þhðÿñèíäÿ áèð èêðàh ñåçÿðñÿí. Îíëàð àéÿëÿðèìèçè îõóéàíëàðûí öñòöíÿ àç ãàëà höúóì ÷ÿêñèíëÿð. Äå: “Ñèçÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè õÿáÿð âåðèììè? Úÿhÿííÿì! Àëëàh îíó êàôèðëÿðÿ âÿä åòìèøäèð. Î íÿ ïèñ ìÿñêÿíäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 72). “Ùÿãèãÿòÿí, êàôèðëÿð Ãóðàíû åøèòäèêëÿðè çàìàí àç ãàëà ñÿíè ýþçëÿðè èëÿ éåéÿëÿð. Îíëàð: “Î äèâàíÿäèð!” - äåéèðëÿð” (“Ãÿëÿì” ñóðÿñè, 51). Èíàíìàéàíëàðûí òÿáëèüÿ ýþñòÿðäèéè äèýÿð ìöíàñèáÿò èñÿ áèð

éåðÿ òîïëàíàðàã îðòàã hÿðÿêÿò òÿðçè ýþñòÿðìÿëÿðèäèð. Áþéöê åhòèìàëëà áóíà ñÿáÿá ìþìèíëÿðëÿ òÿêáàøûíà ìöáàðèçÿ àïàðìàüà ýöúëÿðèíèí ÷àòìàìàñû âÿ áóíà úÿñàðÿò åòìÿìÿëÿðèäèð. Áó ñÿáÿáäÿí áèðëÿøÿðÿê áèð-áèðèíÿ úÿñàðÿò âåðìÿéÿ, ýöúëÿðèíè àðòûðìàüà ÷àëûøûðëàð. Áóíóí áèð íöìóíÿñè ýöúëÿðèíè Ùç.Ìóñàéà ãàðøû áèðëÿøäèðÿí ñåhðáàçëàðäàí ýþðöíöð. Ùç.Ìóñàéà ãàëèá ýÿëìÿê ö÷öí ñåhðáàçëàð áèð-áèðèíÿ “...áöòöí hèéëÿ, ñåhð âàñèòÿëÿðèíèçè òîïëàéûí, ñîíðà äà ñÿô-ñÿô ýÿëèí” (“Òàhà” ñóðÿñè, 64) äåéèðëÿð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ãþâìöí ãàáàãúûëëàðû äà áèð éåðÿ éûüûøûá þç àðàëàðûíäà Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿê ö÷öí ïëàíëàð ãóðìóøäóëàð.

3. Ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ãàðøû éþíÿëäèëìèø èòòèhàìëàð Ãþâìöí ãàáàãúûëëàðûíûí òÿáëèüàò÷ûëàðà ãàðøû èñòèôàäÿ åòäèéè ñòðàòåýèéàëàðäàí áèðè ðÿñóëó ìöõòÿëèô öñóëëàðëà èòòèhàì åäÿðÿê îíëàðûí òÿñèðèíè àçàëòìàüà, õàëãûí îíà îëàí èíàìûíû âÿ åòèáàðûíû ñàðñûòìàüà ÷àëûøìàãäûð. Áó èòòèhàìëàðäàí áèðè “äÿëèëèê”äèð. Àéÿëÿðäÿ áó áàðÿäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðèëèð: “Ùÿãèãÿòÿí, êàôèðëÿð Ãóðàíû åøèòäèêëÿðè çàìàí àç ãàëà ñÿíè ýþçëÿðè èëÿ éåéÿëÿð. Îíëàð: “Î äèâàíÿäèð!” - äåéèðëÿð” (“Ãÿëÿì” ñóðÿñè, 51). “Áåëÿ äåäèëÿð: “Åé þçöíÿ Êèòàá íàçèë åäèëÿí êÿñ! Àõû ñÿí äèâàíÿñÿí!”” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 6). “Áó àäàìäà ñàäÿúÿ îëàðàã áèð äÿëèëèê âàð. Ùÿëÿ áèð ìöääÿò ýþçëÿéèí!”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 25). “Ùóä òàéôàñûíûí êàôèð áàø÷ûëàðû îíà: “Áèç ñÿíè ñÿôåhëèê è÷èíäÿ ýþðöð âÿ éàëàí÷ûëàðäûí håñàá åäèðèê!” - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 66). Èíàíìàéàíëàðûí áó èòòèhàì âÿ áþhòàíëàðûíûí ÿñàñûíäà ðÿñóëó õàëãûí ýþçöíäÿí ñàëìàã âÿ îíà ãàðøû òÿòáèã åäÿúÿêëÿðè úÿ-

çàëàðûí ëàéèãëèëèéèíè ñöáóò åòìÿê äàéàíûðäû. Áó ñÿáÿáëÿðäÿí ö÷öíúöñö èñÿ Àëëàhûí äèíèíÿ öðÿêäÿí áàüëàíàí, áöòöí òÿhäèä âÿ òÿçéèãëÿðÿ áàõìàéàðàã ìöáàðèçÿäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí áèð èíñàíûí îíëàðûí ýþçöíäÿ àíúàã áèð äÿëè îëà áèëÿúÿéèäèð. Áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã Àëëàh ðÿñóëëàðûíûí êèôàéÿò ãÿäÿð àüûëëû âÿ åòèáàðëû îëäóãëàðûíû áåëÿ áóéóðìóøäóð: “Îíà èòàÿò åäèëÿíäèð, hÿì äÿ åòèáàðëû ìöâÿêêèëäèð. Ùÿãèãÿòÿí, ñèçèí äîñòóíóç äèâàíÿ äåéèëäèð!” (“Òÿêâèð” ñóðÿñè, 21-22). “Ìÿýÿð äöøöíìöðëÿðìè êè, îíëàðûí éîëäàøûíäà hå÷ áèð úöíóíëóã ÿñÿð-ÿëàìÿòè éîõäóð? Î àíúàã à÷ûã-àéäûí õÿáÿð âåðèá ãîðõóäàíäûð!” (“ßðàô”, ñóðÿñè, 184). Èíêàð÷ûëàðûí ðÿñóëà àòäûüû áþhòàíëàðäàí áèðè äÿ òÿáëèü åòäèéè äèíèí îíóí áèð óéäóðìàñû îëìàñûäûð. Áóíóíëà áàüëû àéÿëÿð áåëÿäèð: “Êàôèð îëàíëàð: “Áó (Ãóðàí) îíóí óéäóðìàñûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Îíà áó èøäÿ áàøãà áèð òàéôà êþìÿê åòìèøäèð!” -äåéÿðÿê çöëìÿ âÿ áþhòàíà éóâàðëàíäûëàð” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 4). “Éîõñà: “Î îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Îíëàðà áåëÿ úàâàá âåð: “ßýÿð ìÿí îíó þçöìäÿí óéäóðóðàìñà, ýöíàhû ìÿíèì áîéíóìàäûð. Ìÿí èñÿ ñèçèí òþðÿòäèéèíèç ýöíàhëàðäàí óçàüàì!”” (“Ùóä”, ñóðÿñè, 35). “Áó, ñàäÿúÿ îëàðàã, Àëëàhà èôòèðà éàõàí áèð àäàìäûð. Áèç îíà èìàí ýÿòèðÿí äåéèëèê!” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 38). “Ìóñà à÷ûã-àøêàð àéÿëÿðèìèçëÿ éàíûíà ýÿëäèêäÿ îíëàð: “Áó óéäóðóëìóø ñåhðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Áèç þç óëó áàáàëàðûìûçäàí áó áàðÿäÿ hå÷ áèð øåé åøèòìÿìèøèê!” - äåäèëÿð” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 36). Áó èòòèhàì âÿ áþhòàíà ãàðøû ðÿñóëóí úàâàáû áåëÿäèð: “Éîõñà: “Î îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Îíëàðà

áåëÿ úàâàá âåð: “ßýÿð ìÿí îíó þçöìäÿí óéäóðóðàìñà, ýöíàhû ìÿíèì áîéíóìàäûð. Ìÿí èñÿ ñèçèí òþðÿòäèéèíèç ýöíàhëàðäàí óçàüàì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 35). Ðÿñóëóí äèíè óéäóðäóüóíó èääèà åòìÿñèíäÿí áàøãà îíóí éàëàí÷û îëìàñû áþhòàíû ýÿëèð: “Ñÿí äÿ áèçèì êèìè àäè áèð èíñàíñàí! Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñÿí éàëàí÷ûíûí áèðèñÿí!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 186). Äàhà ñîíðà áþhòàíëàð èôðàò hÿääÿ ÷àòûð: “Ìÿýÿð è÷ÿðèíèçäÿí âÿhé éàëíûç îíàìû íàçèë îëìóøäóð? Õåéð, î, éàëàí÷ûíûí, ëîâüàíûí áèðèäèð!” (“Ãÿìÿð” ñóðÿñè, 25). Èíêàð÷ûëàðûí ÿí ÷îõ öçÿðèíäÿ äóðäóüó ìþâçó áóäóð: “Íÿ ö÷öí áèð áàøãàñû äåéèë, ìÿhç î? Òÿáèè êè, î, äåéèë, áèð áàøãàñû îëñàéäû, áó ñÿôÿð: “Íÿ ö÷öí î, äåéèë, ìÿhç áó?” ñóàëû âåðèëÿúÿêäè... ßñëèíäÿ áóíóí éåýàíÿ ñÿáÿáè Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åäÿúÿê áèð åë÷èíè ãÿáóë åòìÿìÿëÿðèäèð. ×öíêè þçëÿðèíèí àçüûí “àòàëàðûíûí äèíèíäÿ” áåëÿ áèð àíëàéûø éîõäóð. Îëñà äà åë÷èëèê ìÿãàìûíà àíúàã îíëàðûí óéüóí ýþðäöêëÿðè áèðè ýÿëìÿëèäèð, ìÿñÿëÿí, “...Èêè øÿhÿðäÿí îëàí áþéöê áèð àäàìà íàçèë åäèëìÿëè äåéèëäèìè?” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 31). Ãàáàãúûëëàð îíëàðûí àäÿòëÿðèíÿ ðèàéÿò åòìÿéÿí, öñòÿëèê äÿ àòàëàðûíûí äèíè èëÿ hå÷ áÿíçÿðè îëìàéàí áèð äèíëÿ ýÿëÿí ðÿñóëó áåëÿ èòòèhàì åäèðëÿð: “...Áèç ñÿíè à÷ûã-àéäûí àçìûø ýþðöðöê...” (“ßðàô” ñóðÿñè, 60). Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû, Ùç.Ñàëåhè “...Áèçÿ ñÿíèí âÿ éàíûíäà îëàíëàðûí óúáàòûíäàí óüóðñóçëóã öç âåðäè...” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 47) äåéÿðÿê óüóðñóçëóãëà Ùç.Ìóñàíû “Éàõóä ìÿí àç ãàëà áåëÿ àéäûí äåéÿ áèëìÿéÿí áó çàâàëëû, àúèç êèìñÿäÿí äàhà éàõøû äåéèëÿììè?!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 52) äåéÿðÿê ýöíàhëàíäûðìûøäûëàð. Øöáhÿñèç êè, òàðèõäÿ áåëÿ èòòèhàì âÿ áþhòàíëàð ÷îõäóð, àíúàã áóðàäà òîõóíäóãëàðûìûç ÿí ÿñàñ îëàíëàðäûð. Òÿáëèüàò àïàðàíëàðà hÿìèøÿ íèôðÿò âÿ òÿçéèã ýþñòÿðÿðÿê ãàðøû ÷ûõàíëàð îëà-

úàãäûð. Ãóðàíäà áèçÿ áó èíñàíëàðà âåðÿúÿéèìèç úàâàáëàð, ðåàêñèéàëàð hàããûíäà ÿòðàôëû ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð.

4. Àòàëàðûíûí äèíèíè ìþhêÿì ìöäàôèÿ åòìÿëÿðè âÿ ìþìèíëÿðè äÿ áó äèíÿ úÿëá åòìÿ ñÿéëÿðè “Áåëÿúÿ, áèç ñÿíäÿí ÿââÿë hÿð hàíñû áèð ìÿìëÿêÿòÿ ãîðõóäàí áèð ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèêäÿ îíóí íàç-íåìÿò è÷èíäÿ éàøàéàí áàø÷ûëàðû ñàäÿúÿ îëàðàã: “Áèç àòàëàðûìûçû áó äèí öçÿðèíäÿ ýþðäöê âÿ áèç äÿ îíëàðûí éîëó èëÿ ýåäÿúÿéèê!” äåäèëÿð. Ùÿð ïåéüÿìáÿð þç öììÿòèíÿ áåëÿ äåäè: “ßýÿð ñèçÿ àòàëàðûìûçûí ñèòàéèø åòäèéèíè ýþðäöéöíöç äèíäÿí äàhà äîüðóñóíó ýÿòèðìèø îëñàì íåúÿ?” Îíëàð: “Áèç ñèçèíëÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðè èíêàð åäèðèê!” äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 23-24). Èíñàíëàðûí éåíè ôèêèð âÿ äöøöíúÿ òÿðçèíè ìÿíèìñÿìÿëÿðèíè ÿíýÿëëÿéÿí øåé îíëàðûí “ãàíûíà èøëÿìèø” ïðèíñèïëÿðäèð. Áó ïðèíñèïëÿð þìðö áîéó éàøàäûüû øÿðàèòäÿí, àèëÿ ãóðóëóøóíäàí, äîñòëàðûíäàí òÿñèðëÿíÿðÿê îðòàéà ÷ûõìûø “èíñàíà ìÿõñóñ” áèð äöíéàýþðöøö âÿ hÿéàò òÿðçè ìÿíàñûíà ýÿëèð. Áóíà èíñàíûí “äöíéàýþðöøö” äÿ äåéÿ áèëÿðèê. Ìÿhç òÿáëèüàò çàìàíû ãàðøûéà ÷ûõàí ÿí áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí áèðè äÿ äèíÿ óéüóí îëìàéàí äöíéàýþðöøëÿðèíè éûõûá éåðèíÿ Àëëàh ðèçàñûíà âÿ ãîðõóñóíà äàéàíàí, äöíéàéà äåéèë, àõèðÿòÿ éþíÿëÿí áèð äöíéàýþðöøö ãóðìàãäàäûð. Áó äöíéàýþðöøëÿðè òàìàìèëÿ ìàòåðèàëèñò áèð ñòðóêòóðäà îëà áèëÿúÿéè êèìè äèí àäû èëÿ îðòàéà ÷ûõàí, àíúàã äèíëÿ ÿëàãÿñè îëìàéàí ôèêèðëÿðäÿí äÿ éàðàíà áèëÿð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíäà ýþðäöéöìöç êèìè, äèíè òÿáëèü åäÿí ðÿñóëëàðà âÿ ìþìèíëÿðÿ âåðèëÿí úàâàáëàð áÿçÿí Àëëàhû èíêàð åäÿí øÿêèëäÿ, áÿçÿí èñÿ î äþâðäÿ ìþâúóä îëàí ÿíÿíÿâè äèíè ãîðóìàã øÿêëèíäÿäèð. Èíêàð÷ûëàðûí âàð ýöúö èëÿ ìöäàôèÿ åòäèéè, îíëàðà ñþéëÿíÿí-

ëÿðè hå÷ áèð øÿêèëäÿ ãÿáóë åòìÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí âÿ ìþìèíëÿðè äÿ þçëÿðèíÿ òàáå åòìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðû áó ÿíÿíÿâè äèíè Àëëàh “àòàëàðûíûí äèíè” êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèð. Èíñàíëàðûí áþéöê áèð ãèñìè “àòàëàðûíûí äèíè”íÿ ÷îõ áàüëûäûð âÿ îíëàðà èçàh åäèëÿí ýåð÷ÿêëÿðè áó äèíÿ óéüóí îëóá-îëìàìàñû èëÿ ãèéìÿòëÿíäèðÿð. Áó ìþâçó hàããûíäàêû àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áó øÿêèëäÿäèð: “Îíëàðà: “Àëëàhûí ýþíäÿðäèéèíÿ òàáå îëóí!” - äåéèëäèéè çàìàí, îíëàð: “Áèç àíúàã àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîëëà ýåäÿúÿéèê!” -äåéèðëÿð. Áÿñ àòàëàðû áèð øåé àíëàìàéûá äîüðó éîëäà äåéèëäèëÿðñÿ íåúÿ?” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 170). “Îíëàðà: “Àëëàhûí íàçèë åòäèéèíÿ âÿ Ïåéüÿìáÿðÿ òÿðÿô ýÿëèí!” - äåéèëäèéè çàìàí: “Àòàëàðûìûçûí ýåòäèéè éîë áèçÿ éåòÿð”, -äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Áÿñ àòàëàðû hå÷ áèð øåé áèëìÿéèá äîüðó éîëäà äåéèëäèëÿðñÿ íåúÿ?!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 104). Ýþðöíäöéö êèìè, òÿáëèüàò àïàðûëàí áó èíñàíëàð àòàëàðûíûí äèíèíè ñèïÿð åäÿðÿê ñþéëÿíÿíëÿðè ãÿáóë åòìèðëÿð. Áóðàäàí äà áÿëëè îëäóüó êèìè, àòàëàðûíûí äèíè ÷îõ êþêëö áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ãóðóëóøäà áèð Àëëàh àíëàéûøû âàðäûð, àììà áó àíëàéûø ÿââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ äÿ ÿòðàôëû îëàðàã àíëàòäûüûìûç êèìè, Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí ÷îõ óçàãäûð. Áóðàäà éåíÿ øåéòàí ôÿàëèééÿòäÿäèð. Ãóðàíäà êå÷ÿí “Øåéòàí ñèçè Àëëàhà àðõàéûí åäèá òîâëàìàñûí...” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 33) øÿêëèíäÿêè àéÿ øåéòàíûí èñòèôàäÿ åòäèéè áèð òàêòèêàíû îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó òàêòèêà èíñàíëàðûí øåéòàíûí òÿëãèíè èëÿ åòäèêëÿðèíè äèí àäûíà, Àëëàh àäûíà åäèðëÿðìèø êèìè ýþñòÿðèð. Àëëàh áó âÿçèééÿòÿ áåëÿ áèð àéÿ èëÿ äèããÿò ÷ÿêèð: “Ùÿð êÿñ Ðÿhìàíûí çèêðèíäÿí áîéóí ãà÷ûðñà, Áèç îíà øåéòàíû óðúàh åäÿðèê âÿ îíóí éàõûí äîñòó îëàð. Øåéòàíëàð îíëàðû äîüðó éîëäàí ÷ûõàðäàð, îíëàð èñÿ þçëÿðèíèí hàãã éîëäàí îëäóãëàðûíû ýöìàí åäÿðëÿð!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 36-37). 81

Àòàëàðûíûí äèíèíäÿêè èíñàíëàðûí hàëû áåëÿäèð. Èíêàð÷ûëàðûí þíäÿ ýåäÿíëÿðèíèí âÿçèééÿòè äÿ áóíäàí ôÿðãëÿíìèð. Öñòÿëèê îíëàð äèí àíëàéûøûíäàí þç ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. “Àëëàh” êÿëìÿñèíäÿí þç ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí éàðàðëàíàí áó íþâ èêèöçëöëÿð Ãóðàíäà áåëÿ òÿðèô åäèëèð: “Íóh ãþâìöíöí êàôèð áàø÷ûëàðû äåäèëÿð: “Áó, ñèçèí êèìè éàëíûç àäè áèð èíñàíäûð. Ñèçÿ áþéöêëöê åòìÿê èñòÿéèð. ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, ìÿëÿêëÿð ýþíäÿðÿðäè. Áèç áóíó óëó áàáàëàðûìûçäàí åøèòìèøäèê” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 24). Áó àéÿäÿ äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèëÿúÿê áèð ÷îõ ìÿãàìëàð âàð: 1. Úÿìèééÿòèí áÿçè òàíûíìûø øÿõñëÿðè èíñàíëàð òÿáëèü åäèëÿí äèíÿ èíàíìàñûí äåéÿ áþéöê ñÿé ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Áó ìÿãñÿäëÿ Àëëàhûí àäûíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. “ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, ìÿëÿêëÿð ýþíäÿðÿðäè” èôàäÿñè äÿ áó àçüûí àíëàéûøû ýþñòÿðèð. Åéíè çàìàíäà äà áó èôàäÿ èíñàíëàðûí ìþúöçÿ ýþçëÿäèéèíÿ áèð ñöáóòäóð. Áèðèíúè ôÿñèëäÿ äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, èíàíìàã ö÷öí õöñóñè áèð ìþúöçÿéÿ åhòèéàú éîõäóð, àüûëëû èíñàí hÿð ñàíèéÿ ìþúöçÿ èëÿ ãàðøû-ãàðøûéàäûð. Èíàíìàéàíëàðûí èíñàíëàðû hèäàéÿò éîëóíäàí ÷ÿêèíäèðìÿê âÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí Àëëàh àäûíäàí éàðàðëàíìàñû äèýÿð áèð àéÿäÿ áåëÿ êå÷èð: “Øåéòàíëà äîñò îëàíëàð ÿäÿáñèçëèê åòäèêëÿðè çàìàí: “Àòàëàðûìûçû áåëÿ ýþðäöê. Áóíó áèçÿ Àëëàh ÿìð åòìèøäèð” -äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàh ÿäÿáñèçëèê ÿìð åòìÿç. Àëëàhà ãàðøû áèëìÿäèéèíèç øåéèìè äåéèðñèíèç?”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 28) Ýþðöíäöéö êèìè, àòàëàðûíûí äèíèíÿ óéàíëàðäà åòäèêëÿðè ïèñ ÿìÿëëÿðè Àëëàhûí àäûíà áàüëàéàðàã þçëÿðèíÿ hàãã ãàçàíäûðìà êèìè àçüûí áèð èñòÿê âàðäûð.

2. Òÿáëèü àïàðûëàí èíñàíëàðà òÿñèð åòìÿéÿ, äöøöíúÿëÿðèíè ãàðûøäûðìàüà ÷àëûøàí áÿçè øÿõñëÿð âàðäûð. Áóíëàð àéÿëÿðäÿ “ãþâìöí àçüûíëûãäà ãàáàãúûë îëàíëàðû” êèìè õàðàêòåðèçÿ åäèëèð. Ìåòîäëàðû èíñàíëàðûí ôèêèðëÿðèíè ãàðûøäûðàðàã, áÿçè hàëëàðäà îíëàðû òÿhäèä åäÿðÿê âÿ îíëàðà òÿòáèã åòäèêëÿðè òÿçéèã÷è àâòîðèòåòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíëàðû èíàíìàãäàí éàéûíäûðìàãäûð. Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ ìÿëóìäóð: èíàíúëû èíñàí àüûëëû îëóð, ýþçöà÷ûã îëóð, îíà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà óéìóð âÿ ÿí áàøëûúàñû äèíÿ ãàðøû ÷ûõàíëàðëà ôèêèð ìöáàðèçÿñè àïàðûð. Òÿáèèäèð êè, áåëÿ áèð úÿìèééÿòèí ãóðóëìàñû “èíêàðà óéìóø ãàáàãúûëëàð” òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëèð. Áèð ñþçëÿ, èíêàð÷û úÿìèééÿòèí ãàáàãúûëëàðûíûí ÿñëèíäÿ øåéòàíè ãóðóëóøóí áèð ïàð÷àñû îëäóüóíó ýþðöðöê. Øåéòàíûí ôèðãÿñè îëìóø ãàáàãúûëëàð îíóí òÿëãèíè èëÿ ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàãäà, îíó ìÿãñÿäèíÿ ÷àòäûðà áèëìÿê ö÷öí “âàñèòÿ÷èëèê” åòìÿêäÿäèð. 3. Äèíè àíëàäàíëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí “ãàáàãúûëëàð” äèíè òÿáëèü åäÿí ðÿñóëóí ÿñëèíäÿ öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøäûüû ôèêðèíè èðÿëè ñöðöðëÿð. Ùÿãèãÿòëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí áó èääèà ðÿñóëëàðà èñòèãàìÿòëÿíìèø áþhòàíëàð ôÿñëèíäÿ à÷ûãëàíûá. 4. “Óëó áàáàëàðûìûçäàí äà áóíó åøèòìèøèê” èôàäÿñè ãþâìöí èíêàð÷û ãàáàãúûëëàðûíûí àòàëàðûíûí äèíèíÿ áàüëûëûüûíû ýþñòÿðèð. Àíúàã Ãóðàíäàêû “...Áÿñ àòàëàðûìûç áèð øåé àíëàìàéûá äîüðó éîëäà äåéèëäèëÿðñÿ, íåúÿ?” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 170) éà äà “Áÿñ øåéòàí îíëàðû úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíà ÷àüûðàðñà, íåúÿ?” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 21) âÿ éà “ßýÿð ñèçÿ àòàëàðûíûçûí ñèòàéèø åòäèéèíè ýþðäöéöíöç äèíäÿí äàhà äîüðóñóíó ýÿòèðìèø îëñàì, íåúÿ?!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 24) êèìè ñóàëëàð àòàëàðûíûí äèíèíÿ áó úöð áàüëàíàíëàðûí íÿ äÿðÿúÿäÿ àüûëñûç âÿ àçüûí îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Ìàðàãëûäûð êè, àòàëàðûíûí äèíèíÿ áó äÿðÿúÿäÿ áàüëàíìûø èí-

ñàíëàð hàãã äèíè òÿáëèü åäÿí ìþìèíëÿðè þçëÿðèíÿ òàáå åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Áó hàãäà Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Øöåéá òàéôàñûíûí èìàí ýÿòèðìÿéè þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéàí ÿéàíëàðû: “Åé Øöåéá! Éà ñÿíè âÿ ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè ìÿìëÿêÿòèìèçäÿí ìöòëÿã ãîâàúàüûã, éà äà ñèç áèçèì äèíèìèçÿ äþíÿúÿêñèíèç!” - äåäèëÿð. Øöåéá áåëÿ úàâàá âåðäè: “Äèíèíèçÿ íèôðÿò åòäèéèì hàëäà áèçè áó èøÿ ìÿúáóð åäÿúÿêñèíèç?” (“ßðàô” ñóðÿñè, 88). Àòàëàðûíûí äèíèíÿ áàüëû èíñàíëàð ö÷öí áó “ýåðè ãàéòàðìà” hàäèñÿñè ìöhöì ÿhÿìèééÿò êÿñá åäèð. Îíëàðäàí áèðè òÿáëèü íÿòèúÿñèíäÿ hàãã äèíè ãÿáóë åòñÿ, áó, îíëàðû ãÿçÿáëÿíäèðÿð âÿ ìÿéóñ åäÿð. Î èíñàíû äèíëÿðèíÿ ãàéòàðìàã ö÷öí ÷îõ ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Áó ñÿéëÿð óüóðñóç îëäóãäà îíó þçëÿðèíäÿí óçàãëàøäûðàðàã ýóéà úÿçàëàíäûðûðëàð (ßñëèíäÿ áó hÿðÿêÿòëÿðè ìþìèí ö÷öí áèð ýþçÿëëèêäèð). Ýöú âÿ èãòèäàðà ìàëèê ãàáàãúûëëàð èñÿ òÿhäèäëÿðè ýåòäèêúÿ ÷îõàëäûðëàð. Àëëàhûí Ãóðàíäà òÿðèô åòäèéè äèíäÿí êÿíàð hÿð èíàíú, Ãóðàíà çèää hÿð ÿíÿíÿ ÿñëèíäÿ àòàëàðûí äèíè àíëàéûøûíû òÿøêèë åäèð. Áó äèíÿ óéàíëàðûí àõûðû èñÿ úÿhÿííÿìäèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Äàhà ñîíðà îíëàðûí ãàéûäàúàüû éåð ìöòëÿã éåíÿ úÿhÿííÿìäèð! ×öíêè îíëàð àòàëàðûíû àçìûø ýþðäöëÿð. Áóíóíëà áåëÿ éöéöðÿ-éöéöðÿ îíëàðûí àðäûíúà äöøöá ýåòäèëÿð” (“Ñÿôôàò” ñóðÿñè, 68-70).

ÀËËÀÙÛÍ ÌÞÌÈÍËßÐÈ ÈÍÊÀÐ×ÛËÀÐÛÍ ÏËÀÍËÀÐÛÍÄÀÍ ÃÓÐÒÀÐÌÀÑÛ Øöáhÿñèç êè, áöòöí òàðèõ áîéó òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèí ãðóïëàðûíà øèääÿòëÿ ãàðøû ÷ûõûá îíëàðëà ìöáàðèçÿ àïàðàíëàð hÿìèøÿ ñàéúà ìþìèíëÿðäÿí ÷îõ îëàí âÿ úÿìèééÿòèí ãàáàãúûëëàðû òÿðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíàí èíêàð÷û äÿñòÿëÿð îëìóøäóð. Áó, Àëëàhûí ñöííÿñèäèð âÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéè êèìè, Àëëàhûí ñöííÿñèíäÿ äÿéèøèêëèê åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó ñÿáÿáäÿí Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ äàéàíàðàã ìþìèíëÿðëÿ èíêàð÷ûëàð àðàñûíäàêû ìöáàðèçÿíèí ìÿðhÿëÿëÿðèíè âÿ Àëëàhûí áóíó íÿ èëÿ íÿòèúÿëÿíäèðÿúÿéèíè þéðÿíÿ áèëÿðèê. ßââÿëêè ôÿñèëëÿðäÿ èíêàð÷ûëàðûí ìþìèíëÿðèí òÿáëèüàò÷ûëûã ôÿàëèééÿòèíÿ ãàðøû ÷ûõäûüûíû, áóíóí ñÿáÿáèíèí äÿ øåéòàíëàðëà ãóðäóüó éàõûí ÿëàãÿ îëäóüóíó äåìèøäèê. Ãàáàãúûëëàðûí ìþìèíëÿðè hÿð íþâ òÿhäèä åòäèêëÿðèíè, îíëàðû ãîðõóòìàüà, hÿòòà þëäöðìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðûíû ýþðìöøäöê. Èíäè äÿ ìþìèíëÿðèí òÿáëèüàò÷ûëûã ôÿàëèééÿòèíÿ ñîí ãîéìàñûíà âÿ ñîíðà îëàíëàð hàããûíäà Ãóðàíäà òÿðèô åäèëÿíëÿðÿ íÿçÿð ñàëàã. Áèð ìþìèí òÿáëèüàò àïàðäûüû èíñàíûí âÿ éà ãþâìöíöí ãÿòè øÿêèëäÿ ìöñÿëìàí îëìàéàúàüûíû àíëàäûãäàí ñîíðà ìþìèíëÿðèí öçÿðèíÿ äöøÿí èø èíêàð÷û úÿìèééÿòäÿí óçàãëàøûá àéðûëìàãäûð. Áó ìÿðhÿëÿéÿ ýÿëäèêäÿ Àëëàh ìþìèíëÿðëÿ èíêàð÷û ãþâìöí àðàñûíû à÷àúàã, ìþìèíëÿðè ðÿhìÿòè èëÿ îíëàðäàí àéûðàúàã âÿ èíêàð÷û ãþâìÿ ëàéèã îëäóüó øåéëÿðè ýþñòÿðÿúÿêäèð: èíêàð÷ûëàðà Àëëàhûí øèääÿòëè ÿçàáû âåðèëÿúÿê âÿ îíëàð hÿëàê åäèëÿúÿêäèð. Àëëàhûí ðÿñóëëàðûíû ìöðòÿúå èíêàð÷ûëàðûí ÿëèíäÿí íåúÿ ãóðòàðäûüû áÿçè àéÿëÿðäÿ áåëÿ àíëàäûëûð: “Åë÷èëÿðèìèç Èáðàhèìÿ ìöæäÿ ýÿòèðäèêëÿðè çàìàí: “Áèç áó ìÿìëÿêÿò ÿhëèíè ìÿhâ åäÿúÿéèê, ÷öíêè îíëàð çàëûì85

äûðëàð” - äåäèëÿð. Èáðàhèì äåäè: “Îðàäà Ëóò äà âàð!” Îíëàð: “Áèç îðàäà êèìèí îëäóüóíó éàõøû áèëèðèê. Éàëíûç þâðÿòèíäÿí áàøãà. Î, ÿçàá è÷èíäÿ ãàëàíëàðäàí îëàúàã!äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð. Åë÷èëÿðèìèç Ëóòóí éàíûíà ýÿëäèêäÿ Ëóò îíëàðà ýþðÿ êÿäÿðëÿíäè âÿ öðÿéè ãûñûëäû. Îíëàð äåäèëÿð: “Ãîðõìà âÿ êÿäÿðëÿíìÿ. Áèç ñÿíè âÿ âÿ àèëÿíè õèëàñ åäÿúÿéèê. Éàëíûç þâðÿòèíäÿí áàøãà. Î, ÿçàá è÷èíäÿ ãàëàíëàðäàí îëàúàã!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 31-33). “ßìðèìèç ýÿëäèêäÿ Áèçäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëàðàã Ñàëåhè âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè õèëàñ åòäèê âÿ î ýöíöí ðöñâàé÷ûëûüûíäàí ãóðòàðäûã. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí éåíèëìÿç ãöäðÿò, ãöââÿò ñàhèáèäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 66). “Áóíà ýþðÿ îíëàð éàëàí÷û håñàá åòäèëÿð. Áèç äÿ îíó âÿ îíóíëà áÿðàáÿð ýÿìèäÿ îëàíëàðû õèëàñ åòäèê. Àéÿëÿðìèçè òÿêçèá åäÿíëÿðè èñÿ áàòûðäûã. Îíëàð, hÿãèãÿòÿí, êîð áèð úàìààò èäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 64). Áó ãóðòóëóøäàí ñîíðà øöáhÿñèç êè, áöòöí èíêàð÷ûëàð hÿëàê åäèëìèøëÿð: “Ìÿýÿð îíëàðà þçëÿðèíäÿí ÿââÿëêè Íóh, Àä, Ñÿìóä òàéôàñûíûí, Èáðàhèì ãþâìöíöí, Ìÿäéÿí ÿhàëèñèíèí âÿ Ìþòÿôèêèëÿðèí (øÿhÿðëÿðè àëò-öñò îëìóø Ëóò òàéôàñûíûí) õÿáÿðè ýÿëèá ÷àòìàäûìû? Ïåéüÿìáÿðëÿðè îíëàðà àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Àëëàh îíëàðà çöëì åäÿí äåéèëäè, ëàêèí îíëàð þçëÿðèíÿ çöëì åòäèëÿð” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 70). Ãóðàíäà ñþéëÿíèëÿí áèð ÷îõ ãþâìöí hÿëàêû áó ýöí àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû öçÿ ÷ûõàðûëìûøäûð. Áåëÿúÿ, Ãóðàíäàêû àéÿëÿðèí äöíéàäàêû ÿêñè ýþðöíìöø âÿ àéÿëÿð “èáðÿò îëìà” õöñóñèééÿòëÿðèíè áèð äàhà áöðóçÿ âåðìèøäèð. Èíäè Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí èíêàð÷û ãþâìëÿðÿ íåúÿ ÿçàáëàð âåðèëÿúÿéèíè àéÿëÿðëÿ èøûãëàíäûðàã.

ÀËÒ-ÖÑÒ ÅÄÈËßÍ ËÓÒ ÃÞÂÌÖ Àëëàhûí åë÷èñè Ùç.Ëóòó éàëàí÷û ÷ûõàðàí âÿ éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ hîìîñåêñóàëëûüû òÿòáèã åäÿí àçüûí Ùç.Ëóò ãþâìöíÿ âåðèëÿí ÿçàá Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ áåëÿäèð: Ýþéäÿí èéðÿíú áèð ÿçàá (ýöúëö éàüûøñàéàüû äàø éàüäûðàí áèð ãàñûðüà) ýþíäÿðèëìÿñè, ãþâìëÿðèíèí êîð åäèëìÿñè, ãîðõóíú âÿ äþçöëìÿç áèð ãûøãûðûã, éóðäëàðûíûí àëò-öñò åäèëìÿñè, ïàë÷ûãäàí áèøèðèëìèø âÿ ìöÿééÿí áèð øÿêëÿ ñàëûíìûø, äàìüàëàíìûø äàø éàüìàñû... ÔÈÐÎÍÓÍ HßËÀÊÛ Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí Ôèðîíóí âÿ êþìÿê÷èëÿðèíèí úÿçàñû áåëÿäèð: Ôèðîí ãþâìöíöí äöíéà hÿéàòûíäà ëÿíÿòëÿíìÿñè, ãèéàìÿò ýöíöíäÿ èñÿ ÷èðêèíëÿøäèðèëìèø îëìàëàðû, áàü÷àëàðäàí âÿ áóëàãëàðäàí, õÿçèíÿëÿðäÿí âÿ êþêëö éåðëÿðèíäÿí ÷ûõàðûëìàëàðû, îðäóëàðûíûí ñóäà áîüóëìàëàðû, èëëÿðëÿ äàâàì åäÿí ãóðàãëûã âÿ ìÿhñóë ãûòëûüû, èéðÿíú áèð ÿçàáûí áàøëàðûíà òþêöëìÿñè, àéðû-àéðû àéÿëÿð îëàðàã òóôàí, ÷ÿéèðòêÿ, áóüäà ýöâÿñè, ãóðáàüà âÿ ãàíûí ÿë ÷ÿêìÿìÿñè, òèêäèêëÿðè âÿ òèêìÿêäÿ îëäóãëàðû (êþøê âÿ ñàðàéëàðûíûí) äàüûäûëìàñû, ÿçàáûí áàø àëûá ýåòìÿñè... ÑßÌÓÄ ÃÞÂÌÖÍß ÝßËßÍ ßÇÀÁ Ùç.Ñàëåhè éàëàí÷ûëûãäà ýöíàhëàíäûðàí Ñÿìóä ãþâìöíöí úÿçàñû áåëÿäèð: Ãþâìöí òàìàìèëÿ äàüûäûëìàñû, ìÿhâ åäèëìÿñè, éóðäëàðûíûí éåðëÿ-éåêñàí åäèëìÿñè, ó÷ìóø åâëÿðèí èáðÿò ö÷öí ñàõëàíûëìàñû, èíàíûëìàç áèð ñÿñ íÿòèúÿñèíäÿ äèçè öñòÿ ÷þêìöø âÿçèééÿòäÿ ñàáàhû à÷ìàëàðû, äþçöëìÿç áèð ñàðñûíòûéà äö÷àð îëìàëàðû, áèð ôÿðéàäëà ãóðó îò êèìè îëìàëàðû, äóðäóãëàðû éåðäÿ èëäûðûì âóðìàñû...

ÍÓH ÒÓÔÀÍÛ Ùç.Íóhó éàëàí÷ûëûãäà èòòèhàì åäÿðÿê îíà áþhòàí àòàí âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ ÿçèééÿò åäÿí àçüûí ãþâì ãîðõóíú áèð òóôàí íÿòèúÿñèíäÿ ñóäà áîüóëìóø, áóíäàí ÿââÿë äÿ Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “ãîðõóíú ôÿðéàäëà áèð òîç éûüûíû” îëìóøäó. ÀÄ ÃÞÂÌÖÍÖÍ ÄÖ×ÀÐ ÎËÄÓÜÓ ØÈÄÄßÒËÈ ßÇÀÁ Øèääÿòëè âÿ àüûð áèð ÿçàá, ãþâìöí êþêöíöí ãóðóäóëìàñû âÿ îíóí ñöãóòà óüðàäûëìàñû. ÌßÄÉßÍ ÃÞÂÌÖÍÖ ÁÖÐÖÉßÍ ÄÞÇÖËÌßÇ ÑßÑ Ùç.Øöåéáÿ äöøìÿí÷èëèê ýþñòÿðÿí Ìÿäéÿí õàëãûíûí úÿçàñû èñÿ áóäóð: Ãþâìöí äþçöëìÿç áèð ñÿñ òÿðÿôèíäÿí áöðöíìÿñè âÿ çöëì åäÿíëÿðèí þç éóðäëàðûíäà ñàíêè hå÷ ðàhàòëûã è÷èíäÿ éàøàìàìûøëàð êèìè äèçè öñòÿ ÷þêìöø îëàðàã ñàáàhû à÷ìàëàðû, èíàíûëìàç, àìàíñûç áèð ñàðñûíòû êå÷èðìÿñè, “êþëýÿëèê ýöíöí ÿçàá”ûíûí éàõàëàíìàñû. Áöòöí áóíëàð Àëëàhûí âÿ äèíè èíêàð åòìèø úÿìèééÿòëÿðèí áàøûíà ýÿëìèø hÿãèãè hàäèñÿëÿðäèð. Áåëÿúÿ, ÿçàáà äö÷àð îëìóø âÿ éåðëÿ-éåêñàí åäèëÿðÿê ñöãóòà óüðàìûø áèð ÷îõ ìÿäÿíèééÿòëÿðèí ãàëûãëàðû ýÿëÿúÿê íÿñëÿ èáðÿò îëìàñû áàõûìûíäàí áó ýöíÿäÿê ãîðóíóá ñàõëàíûëìûøäûð. Äöíéàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíÿ ñÿïÿëÿíìèø áó íöìóíÿëÿð ìþìèíëÿðÿ Ãóðàíäà “Ñèçäÿí ÿââÿë áèð ÷îõ âàãèÿëÿð îëóá êå÷ìèøäèð. Èíäè éåð öçöíö äîëàøûá hàããû òÿêçèá åäÿíëÿðèí àãèáÿòèíèí íåúÿ îëäóüóíó ýþðöí!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 137) àéÿñè èëÿ õàòûðëàäûëûð. Äèíèí hþêìëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿí, hÿòòà hÿéàòà êå÷èðìÿêäÿ ëÿíý äàâðàíàí hÿð êÿñ Àä âÿ éà Ìÿäéÿí ãþâìëÿðèíèí ãàðøûëàøäûãëàðûíûí îõøàðûíû éàøàìàãäàí ãîðõìàëûäûð. 88

ÐßÑÓËËÀÐÛÍ ÀËËÀHÀ ÎËÀÍ ÝÖÚËÖ ÈÌÀÍËÀÐÛ Áèð èíñàíûí ãöââÿòëè áèð èìàíà ñàhèá îëóá-îëìàìàñûíûí áèð ÷îõ ýþñòÿðèúèñè âàð. Èíñàíûí éàõøû âÿ ÷ÿòèí ýöíëÿðäÿ ýþñòÿðäèéè ðåàêñèéàëàð áó ýþñòÿðèúèëÿðäÿí áèðè, áÿëêÿ äÿ ÿí ìöhöìöäöð. ßýÿð èíñàí ýöúëö áèð èìàíà ìàëèêäèðñÿ, íÿ îëóðñà îëñóí hàäèñÿëÿðÿ íÿçàðÿò åäÿíèí Àëëàh îëäóüóíó, Àëëàhûí ìþìèíëÿð ö÷öí hÿìèøÿ õåéèð âÿ ýþçÿëëèê èñòÿéÿúÿéèíè áèëèðñÿ, áó èíñàíûí òÿâÿêêöëö áèð ãÿäÿð äÿ ýöúëö îëàúàã. Èñòÿð ÷ÿòèíëèê çàìàíû, èñòÿðñÿ äÿ áîëëóã äþâðöíäÿ ãþâìëÿðèí äàâðàíûøû Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàãëàøìàéàúàã. Àëëàhëà ãóðäóüó ýöúëö âÿ éàõûí ÿëàãÿ íÿòèúÿñèíäÿ Îíóíëà hÿð àí áÿðàáÿð îëäóüóíó, áöòöí ÿìÿëëÿðèíè ýþðäöéöíö, îíó äÿñòÿêëÿäèéèíè áèëÿúÿêäèð. Ãóðàíäà íöìóíÿ ýþñòÿðèëÿí ñàëåh ìþìèíëÿðèí äÿ áó õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê âÿ Àëëàhà öðÿêäÿí áèð ñåâýè, úàíäàí, ñÿìèìè áèð hèññëÿðëÿ áàüëû îëàí ðÿñóëëàð îëäóüóíó ýþðöðöê. Èíäè ðÿñóëëàðûí âÿ îíëàðûí éîëó èëÿ ýåäÿí ìþìèíëÿðèí Àëëàhëà ãóðäóüó éàõûí ÿëàãÿéÿ íÿçÿð ñàëàã:

×ÿòèíëèêëÿð çàìàíû ýþñòÿðèëÿí òÿâÿêêöë “Î êÿñëÿð êè, õàëã îíëàðà: “Úàìààò ñèçÿ ãàðøû òîïëàìûøäûð, îíëàðäàí ãîðõóí!” - äåäèêäÿ, îíëàðûí èìàíûíû äàhà äà àðòûðäû âÿ îíëàð: “Àëëàh áèçÿ áÿñ åäÿð. Î íÿ ýþçÿë âÿêèëäèð!” - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 173). Ìþìèíëÿð àðàñûíäà Àëëàhà ÿí éàõûí, Îíóíëà ÿëàãÿñè ÿí ýöúëö îëàíëàð ÿëáÿòòÿ êè, ðÿñóëëàðäûð. Äàð ýöíëÿðäÿ åòäèêëÿðè òÿâÿêêöë áóíà ñöáóòäóð. “Øóÿðà” ñóðÿñèíèí 61 âÿ 62-úè àéÿëÿðèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí Ôèðîíóí îðäóëàðû èëÿ äÿíèç àðàñûíäà ãàëäûãäà ýþñòÿðäèéè äàâðàíûø áóíà ýþçÿë áèð íöìóíÿäèð. ßòðàôäàêû89

ëàð ãîðõó èëÿ “Àðòûã éàõàëàíäûã” äåéÿðêÿí Ùç.Ìóñà: “Õåéð, Ðÿááèì ìÿíèìëÿäèð. Î, ìöòëÿã ìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð!” äåéèð. Áóäóð, áó òÿâÿêêöëëö hÿðÿêÿòèí âÿ Àëëàhà îëàí åòèáàðûí ÿâÿçèíäÿ äÿ Àëëàh áèð ìþúöçÿ èëÿ Ùç.Ìóñàíû âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðû äÿíèçäÿí êå÷èðÿðÿê õèëàñ åòìèøäèð. Äèýÿð ýþçÿë áèð íöìóíÿ äÿ Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ èáðÿò îëàí hÿéàòûíäàíäûð: “ßýÿð ñèç îíà êþìÿê åòìÿñÿíèç, Àëëàh îíà êþìÿê ýþñòÿðìèø îëàð. Íåúÿ êè, êàôèðëÿð îíó èêè íÿôÿðäÿí áèðè îëàðàã ÷ûõàðòäûãëàðû, hÿð èêèñè ìàüàðàäà îëäóüó âÿ þç äîñòóíà: “Ãÿì éåìÿ, Àëëàh áèçèìëÿäèð!” - äåäèéè çàìàí ýþñòÿðìèøäè. Î âàõò Àëëàh îíà áèð àðõàéûíëûã íàçèë åòìèø, îíó ñèçèí ýþðìÿäèéèíèç ÿñýÿðëÿðëÿ ìöäàôèÿ åòìèø, êàôèðëÿðèí ñþçöíö àë÷àëòìûøäû. Éàëíûç Àëëàhûí ñþçö óúàäûð. Àëëàh éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 40). Öçÿðèíäÿ äóðóëàúàã ìÿãàì Ðÿñóëóí (ñ.ÿ.â.) Àëëàhà òàì òÿâÿêêöë åòìÿñèíäÿí ñîíðà ðàhàòëûã âÿ åòèáàðëûëûã äóéüóñó ýþíäÿðèëìÿñè âÿ ýþðöíìÿéÿí îðäóëàðëà îíà éàðäûì åäèëìÿñèäèð. Ùÿì÷èíèí ðÿñóëëàð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòäèêëÿðèíè âÿ äàõèëÿí îíà öç òóòäóãëàðûíû, äîüðó îëàí éîëëàðû îíëàðà ýþñòÿðäèéèíè ñþéëÿìèøäèëÿð. Àëëàh äà “ñÿí àíúàã Àëëàhà òÿâÿêêöë åò, ÷öíêè ñÿí à÷ûã-àéäûí hÿãèãè äèíäÿñÿí” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 79) øÿêëèíäÿ áóéóðàðàã ðÿñóëëàðû Îíà òÿâÿêêöë åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð. Áàøãà áèð àéÿäÿ Àëëàh Ïåéüÿìáÿðèìèçÿ (ñ.ÿ.â.) áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè áóéóðóð: “Äå êè: “Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàçäûüûíäàí áàøãà áèçÿ hå÷ áèð øåé öç âåðìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 51). Áó ìÿðòÿáÿäÿ áèð òÿâÿêêöë àíúàã Àëëàhà îëàí ñÿìèìè áèð èìàíëà ìöìêöíäöð. ×ÿòèí âàõòëàðäà åäèëìèø òÿâÿêêöëöí äèýÿð áèð íöìóíÿñè äÿ

“Éóñèô” ñóðÿñèíäÿ êå÷èð. 23-úö àéÿäÿ Ùç.Éóñèôèí åâèíäÿ ãàëäûüû ãàäûí îíóíëà éàõûíëûã åòìÿê èñòÿéèíäÿ Ùç.Éóñèô Àëëàhà ñûüûíìûø, çèíäàíà àòûëìà êèìè òÿhäèäëÿðÿ áàõìàéàðàã ãàäûíûí hàðàì îëàí èñòÿéèíè éåðèíÿ éåòèðìÿìèøäèð. 33-úö àéÿäÿ Ùç.Éóñèôèí âåðäèéè úàâàá ðÿñóëëàðûí Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíà äàèð ýþçÿë áèð äÿëèëäèð: “Éóñèô äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí çèíäàí áóíëàðûí ìÿíè ñþâã åòäèêëÿðè èøè ýþðìÿêäÿí õîøäóð. ßýÿð áó ãàäûíëàðûí hèéëÿñèíè ìÿíäÿí äÿô åòìÿñÿí, ìÿí îíëàðà ìåéë åäÿð âÿ úàhèëëÿðäÿí îëàðàì!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 33). Ðÿñóëëàðûí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðè hÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ÿòðàôëàðûíà âÿ áöòöí èíñàíëàðà íöìóíÿ îëìàëàðûäûð. Ëàçûì ýÿëäèéèíäÿ ÷îõ ãÿðàðëû, ñÿðò âÿ ýöçÿøòñèç, áÿçÿí èñÿ ñåâýè âÿ ãàéüû èëÿ çÿíýèí áèð äàâðàíûø òÿðçè íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Áåëÿúÿ, îíëàðëà áèð ìöhèòäÿ éàøàéàí èíñàíëàð äà áó hÿðÿêÿò âÿ äàâðàíûøëàðäàí òÿñèðëÿíèðëÿð. Ùÿì÷èíèí Ôèðîíóí ãàðøûñûíäà ÷îõ ýöúëö âÿ ãÿðàðëû äàâðàíàí Ùç.Ìóñà äà ñåhðáàçëàðà èìêàí âåðìèø, áåëÿëèêëÿ, ñåhðáàçëàð èìàí ýÿòèðäèêäÿí ñîíðà îíëàðû èøýÿíúÿ âÿ þëöìëÿ òÿhäèä åäÿí Ôèðîíà “Çÿðÿðè éîõäóð, áèç þç Ðÿááèìèçÿ òÿðÿô äþíÿúÿéèê!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 50) äåìèøëÿð. Ùç.Åééóá äà àüûð õÿñòÿ îëäóüó âàõò Àëëàhà ñÿìèìè äóà åòìèø, Àëëàh äà áóíóí ÿâÿçèíäÿ îíà ñàüàëìàüûí éîëóíó ýþñòÿðìèøäè: “Áÿíäÿìèç ßééóáó äà éàä åò! Áèð çàìàí î þç Ðÿááèíÿ ìöðàúèÿòëÿ áåëÿ äåìèøäè: “Øåéòàí ìÿíÿ áÿëà âÿ ÿçàá òîõóíäóðìóøäóð!” Îíà áåëÿ áóéóðäóã: “Àéàüûíëà éåðÿ âóð! Áó, éóéóíàúàã âÿ è÷èëÿúÿê ñÿðèí ñóäóð!”” (“Ñàä” ñóðÿñè, 41-42). Áöòöí ðÿñóëëàð ãþâìëÿðè îíëàðû éàëàí÷ûëûãäà èòòèhàì åäèá áþhòàí àòäûüû, þëäöðìÿéÿ âÿ ñöðýöí åòìÿéÿ ÷àëûøäûüû çàìàí Àëëàhà ñÿìèìè øÿêèëäÿ äóà åäÿðÿê êþìÿê èñòÿìèøäèëÿð. ßëáÿò-

òÿ êè, ðÿñóëëàðûí Àëëàhëà éàõûíëûãëàðû ñàäÿúÿ “÷ÿòèí âàõòëàð”äà äåéèëäè. Îíëàð áöòöí ìþìèíëÿðÿ ÷îõ ýþçÿë íöìóíÿ îëàðàã hÿéàòëàðûíûí hÿð áèð àíûíäà Àëëàhëà ñÿìèìè, éàõûí áèð äèàëîãà ñàhèáäèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Ñöëåéìàí îíà ýþíäÿðèëìèø úèíñ ÷àïàð àòëàðû ñåâÿí çàìàí “...Ìÿí áó àòëàðû Ðÿááèìèçèí çèêðèíäÿí äîëàéû ñåâèðÿì...” (“Ñàä” ñóðÿñè, 32) äåéèð. Êàôèðëÿð ö÷öí “äöíéà hÿéàòûíûí ìöâÿããÿòè îëàí âÿ îíëàðûí àçüûíëûüûíû àðòûðàí” íåìÿòëÿð Ùç.Ñöëåéìàíûí Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíû àðòûðûð. Ùç.Ñöëåéìàíûí àøàüûäàêû äóàñû èñÿ áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí ñÿìèìèééÿòèí áèð íöìóíÿñèäèð: “...Ðÿááèì! Ìÿíÿ ìÿíèì þçöìÿ âÿ àòà-àíàìà åhñàí áóéóðäóüóí íåìÿòÿ øöêð åòìÿê, Ñÿíèí ðàçû ãàëàúàüûí éàõøû èø ýþðìÿê ö÷öí èëhàì âåð! Âÿ ìÿíè þç ìÿðhÿìÿòèíëÿ ñàëåh áÿíäÿëÿðèíèí ñûðàñûíà äàõèë åò!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 19). Ãóðàíäà ãàðøûìûçà ÷ûõàí áóíà îõøàð þðíÿêëÿð ðÿñóëëàðûí èñòÿð äàð ýöíäÿ, èñòÿðñÿ äÿ ðàhàò âàõòëàðûíäà Àëëàhëà ÿëàãÿëÿðèíèí êÿñèëìÿäèéèíè, áó éàõûíëûüûí ÿòðàôäàêûëàðà íöìóíÿ îëàúàã ãÿäÿð à÷ûã âÿ òÿñèðëè îëäóüóíó ýþñòÿðèð.

Èõëàñ ñàhèáè (ñÿìèìè) áÿíäÿëÿðèí ðóhè hàëëàðû Èñòÿð ðÿñóëëàð, èñòÿðñÿ äÿ îíëàðûí ÿòðàôûíäàêû ìþìèíëÿð hÿð èøëÿðèíäÿ Àëëàhà öç òóòäóãëàðû âÿ ñÿìèìè áèð öðÿêëÿ Îíà òÿñëèì îëäóãëàðû ö÷öí hÿìèøÿ èñòÿêëè, hÿéÿúàíëû, úîøüóí áèð ýþðêÿìÿ ìàëèêäèð. Áó äà ÷îõ äÿðèí, hèêìÿòëè, àúèçëèéèíè áèëÿí, àõèðÿòÿ éþíÿëìèø áèð ýþðêÿìäèð. Áó, hÿð øåéè èäàðÿ åäÿíèí Àëëàh îëäóüóíó áèëìÿêäÿí èðÿëè ýÿëèð. Ùç.Èáðàhèìèí Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí àøàüûäàêû ñþçëÿðè áó ìþâçóäà ìöhöìäöð: “Àëÿìëÿðèí Ðÿááè èñòèñíà îëìàãëà, îíëàð ìÿíèì äöøìÿíèìäèð. Ìÿíè éàðàäàí âÿ ìÿíè äîüðó éîëà éþíÿëäÿí Îäóð! Ìÿíè éåäèðäÿí äÿ, è÷èðäÿí äÿ Îäóð! Õÿñòÿëÿíäè-

éèì çàìàí ìÿíÿ éàëíûç Î øÿôà âåðèð. Ìÿíè þëäöðÿúÿê ñîíðà äèðèëäÿúÿê Îäóð! Âÿ ãèéàìÿò ýöíö õÿòàìû áàüûøëàéàúàüûíà öìèä åòäèéèì äÿ Îäóð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 7782). Ùç. Ìóñà äà Ðÿááè ãàðøûñûíäàêû àúèçëèéèíè áèëÿðÿê “Åé Ðÿááèì! Ìÿí Ñÿíèí ìÿíÿ íàçèë åòäèéèí õåéèðÿ ìþhòàúàì!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 24) äåéèð. Ùç.Éóñèô äÿ ñàëåh áèð ìþìèí îëàí àòà-àíàñûíû ãàðøûëàéàíäà îíëàðû áàüðûíà áàñûð, ñîíðà äà ÷ûõàðûá òàõòûíäà îòóðäóð. Ìþìèíëÿðÿ, õöñóñèëÿ äÿ îíó ÿðñÿéÿ ÷àòäûðìûø àèëÿñèíÿ áÿñëÿäèéè áó äÿðèí hþðìÿò îíóí Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíûí áèð íöìóíÿñè âÿ ÿêñèäèð. Ùÿì÷èíèí ìþìèíëÿð äÿ hÿð ÿìÿëëÿðèíäÿ Ðÿááèíÿ öç òóòìàüà, èõëàñ ñàhèáè áèð áÿíäÿ îëìàüà ñÿé ýþñòÿðèðëÿð. Áóíóí ö÷öí “...àéàã öñòÿ îëàíäà äà, óçàíàíäà äà Àëëàhû õàòûðëàð, ýþéëÿðè âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû hàããûíäà äöøöíÿðëÿð...” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 191). Ìþìèíëÿðèí Àëëàhà ãàðøû ýþñòÿðäèêëÿðè ñÿìèìèééÿòëÿðèíè äàhà éàõøû áàøà äöøìÿê ö÷öí îíëàðû “ÿêñëÿðè” èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê éåðèíÿ äöøÿðäè. Ìþìèíëÿð íÿ ãÿäÿð ñÿìèìèäèðñÿ, ìöíàôèãëÿð äÿ áèð î ãÿäÿð ãåéðè-ñÿìèìèäèð. Ìÿñÿëÿí, ìöíàôèãëÿð ìöáàðèçÿäÿí ãà÷ìàã ö÷öí “åâëÿðèìèç à÷ûã”, “hàâà ÷îõ èñòèäèð”, “ýöúöìöç ÷àòñàéäû, ìöòëÿã ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ ñàâàøà ÷ûõàðäûã” êèìè áÿhàíÿëÿð èðÿëè ñöðöðëÿð. Àíúàã ìþìèíëÿð èíêàð÷ûëàðëà åëìè ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí àäÿòÿí éàðûøûðëàð. Áó, “Òþâáÿ” ñóðÿñèíèí 92-úè àéÿñèíäÿ áåëÿ àíëàäûëûð: “Äþéöøÿ ýåòìÿéÿ ìèíèêäÿí þòðö éàíûíà ýÿëäèêäÿ: “Ñèçèí ìèíìÿéèíèç ö÷öí áèð håéâàí òàïìàìûøàì” äåéÿðêÿí ñÿðô åòìÿéÿ áèð øåé òàïà áèëìÿäèêëÿðè ö÷öí êÿäÿðäÿí ýþçëÿðèíäÿí éàø àõà-àõà ýåðè äþíÿíëÿðäÿ äÿ hå÷ áèð ýöíàh éîõäóð”. Î ìþìèíëÿð ñÿìèìèééÿòëÿðèíäÿí âÿ Àëëàhà îëàí ýöúëö

èìàíëàðûíà ýþðÿ Ãóðàí îõóäóãëàðû çàìàí “...öçö öñòÿ ñÿúäÿéÿ ãàïàíàð” (“Èñðà” ñóðÿñè, 107). Àëëàh îíëàðû “åëìÿ ÷àòìûø êÿñëÿð” êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Áèð áàøãà àéÿäÿ èñÿ áåëÿ áèëäèðèëèð: “Îíëàð öçö öñòÿ ñÿúäÿéÿ ãàïàíûá àüëàéàð, îíëàðûí èòàÿòèíè äàhà äà àðòûðàð” (“Èñðà” ñóðÿñè, 109). Ùÿì÷èíèí “Ìàèäÿ” ñóðÿñèíèí 83-úö àéÿñèíäÿ äÿ “Ïåéüÿìáÿðÿ íàçèë îëàíû äèíëÿäèêëÿðè çàìàí hàãã áèëäèêëÿðè ö÷öí ýþçëÿðèíèí éàøëà äîëäóüóíó ýþðöðñÿí. Îíëàð áåëÿ äåéèðëÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Áèç èìàí ýÿòèðäèê, áèçè øàhèä îëàíëàðëà áèð éåðäÿ éàç!” øÿêëèíäÿ áèëäèðèëèð.

Ïåéüÿìáÿðëÿðèí äóàëàðûíäàêû ñÿìèìèééÿò Ùÿì ñàëåh ìþìèíëÿð, hÿì äÿ àòàëàðûíûí äèíèíÿ óéìóø èíñàíëàð, øèðê ãîøàíëàð âÿ áÿçèëÿðè áèð ÷îõ ñÿáÿáäÿí Àëëàhà äóà åäÿð. Èíàíìàéàíëàðûí äóàëàðû éà äàð âÿ ñûõûíòûëû ýöíëÿðäÿí ãóðòàðìàã, éà äà éàøàäûãëàðû äöíéà hÿéàòûíäà áèð àç äà âàðäþâëÿò, ñÿðâÿò ñàhèáè îëìàã ö÷öíäöð. Àëëàhû éàëíûç ÷ÿòèí ýöíëÿðäÿ õàòûðëàéàíëàðäàí Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Èíñàíà áèð ñûõûíòû öç âåðÿí çàìàí óçàíàíäà äà, îòóðàíäà äà, àéàã öñòÿ äóðàíäà äà Áèçÿ äóà åäÿð. Ëàêèí îíó ñûõûíòûäàí ãóðòàðäûãäà îíäàí þòðö áèçÿ hå÷ äóà åòìÿìèø ÷ûõûá ýåäÿð. Ùÿääè àøàíëàðà ÿìÿëëÿð áåëÿúÿ éàõøû ýþñòÿðèëäè” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 12). Ñàäÿúÿ îëàðàã äöíéà hÿéàòû ö÷öí äóà åäÿíëÿðäÿí áåëÿ áÿhñ îëóíóð: “Áèç àõèðÿò ãàçàíúûíû èñòÿéÿíèí ãàçàíúûíû àðòûðàð, äöíéà ìÿíôÿÿòè èñòÿéÿíÿ äÿ îíäàí âåðÿðèê. Îíóí àõèðÿòäÿ hå÷ áèð ïàéû éîõäóð” (“Øóðà” ñóðÿñè, 20). “Ùÿúú ìÿðàñèìèíè òàìàìëàéûá ãóðòàðäûãäà àòà-áàáàëàðûíûçû éàäà ñàëäûüûíûç êèìè, îíäàí äà àðòûã Àëëàhû éàä

åäèí! Èíñàíëàðûí áÿçèñè: “Åé Ðÿááèìèç, áèçÿ íÿ âåðÿúÿêñÿíñÿ, åëÿ áó äöíéàäà âåð!” - äåéèðëÿð. Áåëÿ øÿõñëÿðèí àõèðÿòäÿ hå÷ áèð ïàéû éîõäóð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 200). Àíúàã ðÿñóëëàðûí âÿ ìþìèíëÿðèí äóàëàðû òàìàìèëÿ àõèðÿòëÿ áàüëû îëàí, íÿôñëÿðèíè äöøöíìÿéÿí, àúèçëèéèíè áèëÿí ñÿìèìè äóàëàðäûð. Ìþìèíëÿð ãèéàìÿò ýöíö àë÷àëäûëàíëàðäàí îëìàìàã, î ýöí úàâàáûíû âåðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿðè øåéëÿðè åòìÿê âÿ îíëàðà ñîíñóç úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãóðòàðàúàã ÿìÿëëÿðè èëhàì åòìÿñè ö÷öí Àëëàhà äóà åäÿðëÿð. Áóíëàð àõèðÿòÿ áàüëû äóàëàðäûð. Àëëàhäàí èñòÿäèêëÿðè ýöíàhëàðûí âÿ õàòàëàðûí áàüûøëàíìàñû, òþâáÿëÿðèíèí ãÿáóë åäèëìÿñè, ãîðóíìàã âÿ ìÿðhÿìÿòäèð. Ùç.Àäÿì øåéòàíà óéàðàã åòäèéè ñÿhâè àíëàäûüû çàìàí Àëëàhà áåëÿ äóà åäèð: “Åé Ðÿááèìèç! Áèç þçöìöçÿ çöëì åòäèê. ßýÿð áèçè áàüûøëàìàñàí âÿ ìÿðhÿìÿò åòìÿñÿí, áèç øöáhÿñèç êè, çèéàíà óüðàéàíëàðäàí îëàðûã” (“ßðàô” ñóðÿñè, 23). Ùç.Íóh èñÿ Àëëàhûí hþêìöíÿ èòàÿò åòìÿéÿí îüëó ö÷öí Àëëàhäàí ÿôâ äèëÿìèø, àíúàã Àëëàh áóíóí ñÿhâ îëäóüóíó îíà ýþñòÿðäèêäÿ òåç äóà åòìèø âÿ “...Åé Ðÿááèì! Áèëìÿäèéèì áèð øåéè Ñÿíäÿí èñòÿìÿêäÿí Ñÿíÿ ñûüûíûðàì. ßýÿð ìÿíè áàüûøëàìàñàí, ðÿhì åòìÿñÿí, çèéàíà óüðàéàíëàðäàí îëàðàì” (“Ùóä” ñóðÿñè, 47) äåìèøäèð. Áó èôàäÿëÿð áöòöí ìþìèíëÿðÿ þðíÿê îëàí, õÿòàëàðûíäà èñðàð åòìÿéÿí, àúèçëèéèíèí ôÿðãèíäÿ îëàí ñîí äÿðÿúÿ ñÿìèìè ìþìèíëÿðÿ àèä èôàäÿëÿðäèð. Áàøãà áèð ýþçÿë þðíÿê èñÿ Ãóðàíäà ðÿááàíèëÿðèí (äèíäÿ äÿðèí áèð ãàâðàéûøà ñàhèá îëàíëàðûí) äèëèíäÿí áèëäèðèëèð: “Îíëàðûí: “Éà Ðÿááèìèç, ýöíàhëàðûìûçà âÿ èøëÿðèìèçäÿ hÿääè àøäûüûìûçà ýþðÿ áèçè áàüûøëà! Ãÿäÿìëÿðèìèçè ìþhêÿìëÿíäèð âÿ êàôèðëÿðÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàãäà áèçÿ êþìÿê åò!” - äåìÿêäÿí áàøãà ñþçëÿðè îëìàìûøäûð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 147). Ðÿñóëëàð Àëëàhà îëàí éàõûí äîñòëóã âÿ ñÿìèìèééÿòëÿðèíèí

à÷ûãúà hèññ åäèëäèéè äèýÿð äóàëàðûíäà èíñàíëàðûí äèðèëäèëÿúÿêëÿðè ýöí òÿhãèð îëóíìàìàã, àë÷àëäûëìàìàã, úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãîðóíìàã, íåìÿòëÿðëÿ äîëó úÿííÿòèí ìèðàñ÷ûëàðûíäàí îëìàã âÿ håñàá ýöíö áöòöí ìþìèíëÿðèí áàüûøëàíìàñû ö÷öí Àëëàhà éàëâàðûðëàð. Àíúàã ðÿñóëëàðûí äóàëàðû ÿëáÿòòÿ êè, éàëíûç àõèðÿòäÿí èáàðÿò äåéèë. Îíëàð þç Ðÿááèíÿ äöíéàäà ýþçÿë áèð hÿéàò, èíêàð÷ûëàðûí ÿçàáëà úÿçàëàíäûðûëìàñû âÿ èíêàð÷ûëàðäàí óçàã îëìàã ö÷öí äÿ äóà åäèðëÿð. Ùç.Èáðàhèìèí îíà äöíéàäà ýþçÿë áèð hÿéàò âåðìÿñè ö÷öí Àëëàhà åòäèéè ñÿìèìè äóà áåëÿäèð: “Éàäûíà ñàë êè, Èáðàhèì; “Åé Ðÿááèì, áóðàíû áÿëàäàí àñóäÿ áèð øÿhÿð åò, ÿhàëèñèíèí Àëëàhà âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ èíàíàíëàðûíà úöðáÿúöð ìåéâÿëÿðäÿí ðóçè âåð!” - äåéÿ äóà åòäèêäÿ, Î: “Êàôèð îëàíëàðà äà áèð ãÿäÿð ðóçè âåðÿðÿì, ëàêèí ñîíðà äà úÿhÿííÿì ÿçàáûíà äö÷àð åäÿðÿì. Àììà îðà íÿ ôÿíà áèð éåðäèð!” - äåéÿ áóéóðäó” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 126). Áèð ãÿäÿð ÿââÿë äÿ äåäèéèìèç êèìè, èíêàð÷ûëàð äà Àëëàhà äóà åäèð. Àíúàã îíëàðûí äóàñû ñàäÿúÿ îëàðàã áó äöíéà hÿéàòûíà áàüëûäûð. Àëëàhûí áóíëàðû éàðàðëàíäûðìàñû äà äöíéà hÿéàòûíäà äà ÿçàá ÷ÿêìÿëÿðè âÿ èíêàðëàðûíà èíêàð ãàòàðêÿí úàíëàðûíûí àëûíìàñû ö÷öíäöð. Áóíóí ÿêñèíÿ îëàðàã ìþìèíëÿðèí äöíéà hÿéàòû ö÷öí åòäèéè äóàëàð ÿñëèíäÿ àõèðÿòÿ éþíÿëèá. Éóõàðûäàêû àéÿäÿ Ùç.Èáðàhèì è÷èíäÿ îëäóüó øÿhÿðèí ìþìèíëÿð ö÷öí òÿhëöêÿñèç áèð éåð îëìàñû ö÷öí Àëëàhà äóà åäèð. Áåëÿëèêëÿ, ìþìèíëÿð áóðàäà éåðëÿøèá þç òÿáëèüàòûíû àïàðà áèëÿúÿê, Àëëàhà âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ èíàíìàëàðû ñÿáÿáè èëÿ äÿ íåìÿòëÿðÿ ãîâóøàúàãëàð. Ùç.Íóh äà ãþâìöíÿ òÿáëèüàò àïàðàðêÿí Àëëàhäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿëÿðèíèí îíëàðà ãàçàíäûðàúàãëàðûíû áåëÿ áèëäèðèð:

“Âÿ äåäèì: “Òþâáÿ åäèá Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàüûíûçû äèëÿéèí. ×öíêè Î, ÷îõ áàüûøëàéàíäûð! Î ñèçÿ ýþéäÿí áîë éàüûø ýþíäÿðÿð; Î ñèçÿ ìàë-äþâëÿò, îüóë-óøàã ÿòà åäÿð. Î ñèçèí ö÷öí áàüëàð-áàü÷àëàð éàðàäàð âÿ ÷àéëàð àõûäàð!” (“Íóh” ñóðÿñè, 10-12). Øöáhÿñèç êè, Ùç.Íóhóí þç ãþâìöíÿ Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè ñàéìàñû îíëàðûí øþâãöíö âÿ Àëëàhà îëàí éàõûíëûüûíû àðòûðìàã âÿ îíëàðû hÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿê ö÷öíäöð.

Àëëàhûí øÿíèíèí éöêñÿëäèëìÿñè “Âÿ äå: “Þçöíÿ hå÷ áèð þâëàä ýþòöðìÿéÿí, ìöëêöíäÿ hå÷ áèð øÿðèêè îëìàéàí, çÿèô îëìàäûüû ö÷öí hå÷ áèð äîñòà åhòèéàúû îëìàéàí Àëëàhà hÿìä îëñóí!” Âÿ Àëëàhû óúà òóò!” (“Èñðà” ñóðÿñè, 111). Àëëàhëà éàõûí âÿ ñûõ ÿëàãÿ ãóðìàüûí áèð éîëó äà hå÷ øöáhÿñèç êè, Îíó òåç-òåç àíìàã, õàòûðëàìàã âÿ éöêñÿëòìÿêäèð. Àëëàhûí ãöäðÿòèíèí hå÷ áèð øåéÿ ÷àòäûüûíû, hÿð øåéÿ íÿçàðÿò åòäèéèíè áèëÿí ìþìèíëÿð áó ãöäðÿò ãàðøûñûíäà ñåâýè ãàðûøûã ãîðõó äóéóðëàð. Àëëàhûí ÿçÿìÿòèíäÿí âÿ ìöäðèêëèéèíäÿí ãàéíàãëàíàí håéðàíëûã äîëó áèð ãîðõóäóð áó. Âÿ áöòöí öñòöí ýöú ãàðøûñûíäà àúèçëèêëÿðèíè áèëèðëÿð âÿ Îíó àéÿíèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “òÿêáèð åäÿ áèëäèêëÿðè ãÿäÿð òÿêáèð åäèðëÿð”. Ìþìèíëÿðè äèýÿð èíñàíëàðäàí àéûðàí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè hÿìèøÿ Àëëàhû äöøöíìÿëÿðè âÿ Îíó õàòûðëàìàëàðûäûð. Ìÿhç Àëëàhëà ãóðäóãëàðû éàõûí ÿëàãÿíèí ãàéíàüû åëÿ áóäóð. Îíó äöøöíäöêëÿðè âàõò èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè áèð èôàäÿ Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: “Î êÿñèí êè, àéàã öñòöíäÿ îëàíäà äà, îòóðàíäà äà, óçàíàíäà äà Àëëàhû õàòûðëàð, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû hàããûíäà äöøöíÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí áóíëàðû áîø éåðÿ éàðàòìàìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Áèçè úÿ-

hÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí Þçöí ãîðó!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 191). Àéÿäÿí äÿ à÷ûã ýþðöíäöéö êèìè, äöíéàäà hÿãèãè ìÿíàäà äöøöíÿí àüûëëû èíñàíëàð îëàí ìþìèíëÿð òÿâÿêêöëëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Àëëàhûí óúàëûüûíû âÿ ýöúöíö hèññ åäèðëÿð. Áóíóí äà íÿòèúÿñè Àëëàhûí øÿíèíè éöêñÿëòìÿê âÿ Îíó òÿêáèð åòìÿêäèð. Ùÿì÷èíèí ìþìèíëÿð äóàëàðûíäà áåëÿ éàëâàðûðëàð: “Åé Ðÿááèìèç! Áèçè êàôèðëÿðèí ÿëèíÿ ñàëìà! Áèçè áàüûøëà. Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí éåíèëìÿç ãöââÿò âÿ hèêìÿò ñàhèáèñÿí!” (“Ìóìòÿhèíÿ” ñóðÿñè, 5). Åéíè øÿêèëäÿ Ùç.Ìóñà äà Àëëàhûí àéÿñèíè ýþðÿíäÿ “...Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿäÿññÿí Ðÿááèì...” (“ßðàô” ñóðÿñè, 143) äåìèø, Ùç.Èáðàhèì äÿ ãþâìöíÿ òÿáëèüàò àïàðàðêÿí “...Ðÿááèì hÿð øåéè þç åëìè èëÿ åhòèâà åòìèøäèð...” (“ßíàì” ñóðÿñè, 80) äåéÿðÿê áàøëûúà âÿçèôÿëÿðè îëàí Àëëàhûí øÿíèíèí éöêñÿëäèëìÿñèíè òÿáèè âÿ äàõèëäÿí ýÿëÿí áèð hÿðÿêÿò îëàðàã èúðà åòìèøäèëÿð. Áóíà áÿíçÿð áèð èôàäÿ Ùç.Øöåéá òÿðÿôèíäÿí äÿ áó øÿêèëäÿ òÿêðàðëàíìûøäûð: “Àëëàh áèçè ñèçèí äèíèíèçäÿí õèëàñ åòäèêäÿí ñîíðà áèç ñèçèí äèíèíèçÿ äþíñÿê, Àëëàhà ãàðøû éàëàí óéäóðìóø îëàðûã. Ðÿááèìèç Àëëàh èñòÿìÿñÿ, áèç ÿñëà ñèçèí äèíèíèçÿ äþíÿ áèëìÿðèê. Ðÿááèìèç åëìè èëÿ hÿð øåéè åhòèâà åòìèøäèð. Áèç éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìèøèê...” (“ßðàô”, ñóðÿñè, 89). Ãóðàí áèçÿ ðÿñóëëàðûí âÿ ìþìèíëÿðèí Àëëàhëà ñûõ ìöíàñèáÿòäÿ îëìàñûíûí äàâðàíûøëàðûíäàí, Àëëàhû õàòûðëàìàëàðûíäàí âÿ Îíóí øÿíèíè éöêñÿëòìÿëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíäûüûíû áèëäèðìèøäèð. Éóõàðûäà âåðäèéèìèç íöìóíÿëÿðäÿí áàøãà Ãóðàíäà ðÿñóëëàðûí âÿ ìþìèíëÿðèí Àëëàhà ñÿìèìè õèòàáëàðû èëÿ áàüëû áèð ÷îõ þðíÿêëÿð âàð. Áóíëàðäàí áÿçèëÿðè áåëÿäèð:

“...Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ùàããûì ÷àòìàéàí áèð øåéè äåìÿê ìÿíÿ éàðàøìàç. ßýÿð áóíó ìÿí äåìèø îëñàéäûì, Ñÿí îíó ìöòëÿã áèëÿðäèí. Ñÿí ìÿíèì öðÿéèìäÿ îëàí hÿð øåéè áèëèðñÿí, ìÿí èñÿ Ñÿíèí çàòûíäà îëàíû áèëìèðÿì. Øöáhÿñèç êè, ãåéáëÿðè áèëÿí àíúàã Ñÿíñÿí!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 116). “Åé Ðÿááèì! Áèëìÿäèéèì áèð øåéè Ñÿíäÿí èñòÿìÿêäÿí Ñÿíÿ ñûüûíûðàì. ßýÿð ìÿíè áàüûøëàìàñàí, ðÿhì åòìÿñÿí, çèéàíà óüðàéàíëàðäàí îëàðàì!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 47). “Åé Ðÿááèì! Ñÿí ìÿíÿ ñÿëòÿíÿòäÿí áèð ïàé âåðäèí. Ìÿíÿ éóõó éîçìàüû þéðÿòäèí. Åé ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí! Ñÿí äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ìÿíèì èõòèéàð ñàhèáèìñÿí. Ìÿíèì úàíûìû ìöñÿëìàí îëàðàã àë âÿ ìÿíè ÿìÿëèñàëåhëÿðÿ ãîâóøäóð!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 101). “Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí áèçèì ýèçëè ñàõëàäûüûìûç âÿ àøêàð åòäèéèìèç hÿð øåéè áèëèðñÿí. Éåðäÿ äÿ, ýþéäÿ äÿ Àëëàhäàí ýèçëè hå÷ áèð øåé ãàëìàç!” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 38). “Åé Ðÿááèì! Ìÿíè áàüûøëà âÿ ìÿíÿ åëÿ áèð ìöëê âåð êè, ìÿíäÿí ñîíðà hå÷ êÿñ íàèë îëà áèëìÿñèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí áþéöê åhñàí ñàhèáèñÿí!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 35). Áÿñ Àëëàh ðÿñóëëàðûí âÿ ìþìèíëÿðèí áöòöí áó ñÿìèìèééÿòèíÿ ãàðøûëûã îëàðàã íåúÿ ìöêàôàò âåðèð? ßñëèíäÿ áó ìöêàôàòû òÿê áèð úöìëÿ èëÿ éåêóíëàøäûðìàã ìöìêöíäöð: Àëëàhûí ðèçàñû, ìÿðhÿìÿòè âÿ úÿííÿòè... Íÿòèúÿäÿ Àëëàh ìþìèíëÿðäÿí, îíëàð äà Àëëàhäàí ðàçû îëàúàã. Éàõøûëûã âÿ ñÿáð åäÿíëÿðèí ìöêàôàòû ãèéàìÿò ýöíö àë÷àëäûëìàìàëàðû âÿ ÿìÿëëÿðèíèí ÿâÿçè îëàðàã ìèðàñ÷ûñû îëäóãëàðû úÿííÿòÿ äöøìÿëÿðè îëàúàã... Îíëàðà hå÷ áèð ÿçèééÿò âåðèëìÿäÿí, èñòÿäèêëÿðè áöòöí íåìÿòëÿð àðàñûíäà, ýþçëÿðèíèí hÿçç àëäûüû âÿ íÿôñëÿðèíèí àðçó åòäèéè hÿð øåéèí è÷èíäÿ ÿáÿäè îëàðàã ãàëàúàãëàð... Áó, ãîðõóá ãîðóíàíëàðûí õîøáÿõò àãèáÿòè âÿ ÿáÿäè ãóðòóëóøóäóð.

ÃÓÐÀÍÄÀ ÌÖÁÀÙÈÑß Èíñàíûí éàðàäûëûø ìÿãñÿäè ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhà ãóëëóã åòìÿê, Îíà èáàäÿò åòìÿê âÿ úÿííÿòè ãàçàíìàãäûð. Áó ìÿãñÿäÿ óéüóí îëàðàã ìþìèíëÿð hÿðÿêÿòëÿðèíè Ãóðàí àéÿëÿðèíÿ ýþðÿ åäèðëÿð. Áàøãà ñþçëÿ, ìþìèíèí áöòöí éàøàéûøû Ãóðàí ÿõëàãûíà èñòèíàäÿí ãóðóëìóøäóð. Èíñàí hÿéàòû áîéó ìöõòÿëèô ÷ÿòèíëèêëÿðëÿ èìòàhàí åäèëèð. Áó ñûíàãëàðäàí óüóðëà êå÷ìÿñè èñÿ àíúàã Ãóðàí ÿõëàãû ÿñàñûíäà hÿðÿêÿò åòìÿñè èëÿ ìöìêöíäöð. Áó éîëäà ãàðøûñûíà ÷ûõàúàã ÿñàñ äöøìÿí øöáhÿñèç êè, øåéòàí îëàúàãäûð. Î Èáëèñ êè, èíñàíëàðûí äîüðó éîëó öçÿðèíäÿ îòóðàðàã îíëàðà òÿëÿ ãóðìàüà ÷àëûøûð. Áóíó åäÿðêÿí äÿ èëê ñòðàòåýèéàñû Àëëàhûí äèíèíè âÿ äîüðó éîëóíó óíóòäóðìàã, èíñàíëàðû áó äîüðó éîëäàí ÷ÿêèíäèðìÿéÿ ÷àëûøìàãäûð. Áó ìÿãàìäà ãàðøûìûçà ÷ûõàí øåéòàíè áèð ñòðàòåýèéà áèçÿ øåéòàíûí hèéëÿñè hàããûíäà äöøöíúÿ âåðèð: ìöáàhèñÿ åòìÿê... Þçöíÿìÿõñóñ õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàí ìöáàhèñÿíè èíñàíëàð àðàñûíäà éàéìàã øåéòàíûí èíñàíëàðû àçäûðìà ìÿãñÿäèíÿ ÷îõ óéüóíäóð. Ãóðàíà ýþðÿ, ìöáàhèñÿ íÿäèð? Ìöáàhèñÿ áèð íå÷ÿ ìöõòÿëèô ìÿíàäà èøëÿäèëìÿêëÿ áÿðàáÿð áóíëàðûí hàìûñû îðòàã áèð íþãòÿäÿ áèðëÿøèð: Ðÿhìàíè õöñóñèééÿòäÿí óçàãëàøìàñû, ìÿíàñûç áèð ÿìÿëÿ äîüðó ýåäèëìÿñè... Ìöáàhèñÿ ñóñìàã ëàçûì ýÿëÿíäÿ ñóñìàéàðàã äàíûøûëàí ìþâçóíó óçàòìàã âÿ øîêéàðàäûúû áèð ìöhèò éàðàäûá Ðÿhìàíè õöñóñèééÿòäÿí óçàãëàøàðàã øåéòàíè õöñóñèééÿòÿ ìåéëëÿíìÿê ìÿíàñûíà ýÿëèð. Áóíà “÷ÿêèøìÿê” äÿ äåéèëèð. Ìöáàhèñÿ åòìÿéè Àëëàhûí ãÿòè ñöáóòëàðû èëÿ ýþíäÿðäèéè äèíÿ, êèòàáà âÿ ìöãÿääÿñ ìÿôhóìëàðà ãàðøû ÷ûõàðàã áóíëàðû ìÿíàñûç åòìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðìÿê, áóíëàðûí ÿêñèíè ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìàã êèìè òÿñ-

100

âèð åòìÿê äÿ ìöìêöíäöð. Áó, Ãóðàíäà “íöìóíÿëÿð ýÿòèðÿðÿê ìöáàðèçÿ åòìÿê” øÿêëèíäÿ ãåéä îëóíóð. Íÿhàéÿò, ìöáàhèñÿ áàø âåðÿí ïèñ áèð hàäèñÿ öçöíäÿí èíñàíûí îíó áó hàëà ñàëàíëàðëà åòäèéè ýÿðýèíëèê âÿ ïåøìàíëûã éîëó äàíûøûãëàðäûð. Áóíëàðà Ãóðàíäà úÿhÿííÿìëèêëÿðèí þç àðàëàðûíäàêû äàíûøûã öñóëëàðûíäà íÿçÿðÿ ÷àðïûð. Ìöáàhèñÿ ìþìèíëÿðÿ éàðàøìàéàí áèð öñëóáäóð. Îíëàð áèðáèðèíÿ äóéäóãëàðû ñåâýè âÿ hþðìÿòÿ ýþðÿ îíñóç äà ìöáàhèñÿ åòìÿçëÿð. Îíëàð èíêàð÷ûëàðëà äà ìöáàhèñÿ åòìÿçëÿð, àðàëàðûíäàêû äèàëîã àíúàã òÿáëèü ö÷öí îëóð, áó çàìàí äà ÿí òÿñèðëè âÿ ýþçÿë öñëóáäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð.

101

ÈËÊ ÌÖÁÀÙÈÑß Ãóðàíà íÿçÿð ñàëäûãäà èëê ìöáàhèñÿíèí øåéòàí òÿðÿôèíäÿí ìåéäàíà ýÿòèðèëäèéèíè ýþðöðöê. Ãóðàíäà áó hàäèñÿäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèð: “Ñÿíèí Ðÿááèí ìÿëÿêëÿðÿ: “Ìÿí éåð öçöíäÿ áèð õÿëèôÿ éàðàäàúàüàì” - äåäèêäÿ ìÿëÿêëÿð: “Áèç Ñÿíÿ øöêð åòäèéèìèç, øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåäèéèìèç âÿ Ñÿíè ìöãÿääÿñ òóòäóüóìóç hàëäà, Ñÿí îðàäà ôÿñàä òþðÿäÿúÿê âÿ ãàí òþêÿúÿê áèð êÿñìè éàðàòìàã èñòÿéèðñÿí?” - ñþéëÿäèëÿð. Àëëàh îíëàðà: “Ìÿí áèëäèéèì øåéè ñèç áèëìèðñèíèç!” - áóéóðäó. Àëëàh Àäÿìè éàðàòäûãäàí ñîíðà Àäÿìÿ áöòöí øåéëÿðèí àäëàðûíû þéðÿòäè. Ñîíðà îíëàðû ìÿëÿêëÿðÿ ýþñòÿðÿðÿê: “Äîüðóñóíóçñà, áóíëàðûí àäëàðûíû Ìÿíÿ áèëäèðèí!” - äåäè. Îíëàð: “Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí Ñÿí. Ùèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” - äåäèëÿð. Ñîíðà Î: “Åé Àäÿì, áóíëàðûí àäëàðûíû îíëàðà áèëäèð!” äåäè. Àäÿì ìÿëÿêëÿðÿ áóíëàðûí àäëàðûíû õÿáÿð âåðäèêäÿ Àëëàh: “Ìÿí ñèçÿ, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí ñèðëÿðèíè âÿ ñèçèí ýèçëèíäÿ - àøêàðäà íÿ åòäèéèíèçè áèëèðÿì, ñþéëÿìÿäèììè?” - áóéóðäó” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 30-33). Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìÿëÿêëÿð Àëëàhûí Àäÿìèí éàðàäûëìàñû èëÿ áàüëû âåðäèéè hþêìöíÿ íàðàçûëûã åòìÿêëÿ áþéöê áèð õÿòà åòìèø îëóðëàð. Àëëàhûí ñîíñóç åëìèíèí éàëíûç êè÷èê áèð ãèñìèíè áèëäèêëÿðè ö÷öí ÿââÿëúÿ Àäÿìèí éàðàäûëûø hèêìÿòèíè ãàâðàéà áèëìÿìèøëÿð. Áóíà áàõìàéàðàã Àëëàhûí hþêìöíÿ ðèàéÿò åòìÿëèäèðëÿð. Àíúàã Àëëàhäàí Àäÿìèí éàðàäûëûø hèêìÿòèíè þéðÿíìÿê èñòÿéèðëÿð. Àëëàh äà îíëàðà Àäÿìèí éàðàäûëûøûíäàêû hèêìÿòè à÷ûãëàéûð. Áåëÿ hàëäà áöòöí ìÿëÿêëÿð Àëëàhûí ìÿðhÿ-

102

ìÿòèíÿ ñûüûíûð âÿ åòäèêëÿðè õÿòàäàí äþíöðëÿð. Ñîíðà äà hàìûñû Àëëàhûí áó hþêìöíÿ ðèàéÿò åäèðëÿð. Éàëíûç áèðèíè ÷ûõìàãëà; î, èíêàð åäèð âÿ Àëëàhëà ìöáàðèçÿ åòìÿéÿ - Àëëàhû òÿíçèh åäÿðèê - áàøëàéûð! Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí ñîíðà Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: “Áèç ìÿëÿêëÿðÿ: “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäèí!” äåäèêäÿ Èáëèñäÿí áàøãà hàìûñû ñÿúäÿ åòäè. Î, ëîâüàëàíàðàã èìòèíà åòäè âÿ êàôèðëÿðäÿí îëäó” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 34). Øåéòàí îíà Àäÿìèí éàðàäûëûø hèêìÿòè à÷ûãëàíäûüû âàõò Àëëàhûí âåðäèéè “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åò!” ÿìðèíÿ ãàðøû ÷ûõûð. Ãóðàíûí áèð áàøãà ñóðÿñèíäÿ øåéòàíûí áó èòàÿòñèçëèéèíèí àðõàñûíäà äóðàí “ìÿíòèã” áåëÿ à÷ûãëàíûð: “Ñèçè éàðàòäûã, ñîíðà ñèçÿ ñóðÿò âåðäèê âÿ ìÿëÿêëÿðÿ: “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäèí!” - äåäèê. Èáëèñäÿí áàøãà hàìûñû ñÿúäÿ åòäè. Î, ñÿúäÿ åäÿíëÿðäÿí îëìàäû. Àëëàh Èáëèñÿ: “Ìÿí ÿìð åäÿíäÿ åäÿíäÿ ñÿíÿ ñÿúäÿ åòìÿéÿ íÿ ìàíå îëäó?” - äåéÿ áóéóðäó. Èáëèñ: “Ìÿí îíäàí äàhà éàõøûéàì, ÷öíêè Ñÿí ìÿíè îääàí, îíó èñÿ ïàë÷ûãäàí éàðàòäûí!” - äåäè” (“ßðàô” ñóðÿñè, 11-12). Ýþðöíäöéö êèìè, øåéòàíà “Àëëàhëà ìöáàhèñÿ åòìÿê úÿñàðÿòèíè âåðÿí òÿêÿááöðäöð. Þçöíöí Àäÿìäÿí äàhà öñòöí îëäóüóíó çÿíí åòìÿêäÿ, Àëëàhûí ÿìðèíÿ èòàÿò åäèá Îíà ñÿúäÿ åòäèêäÿ èñÿ àë÷àëàúàüûíû äöøöíìÿêäÿäèð. Áóíó þçöíÿ ñûüûøäûðìàç âÿ ìöáàhèñÿ åòìÿéÿ áàøëàéàð. Áó âÿçèééÿò ìÿëÿêëÿðëÿ øåéòàíûí àðàñûíäàêû ôÿðãè à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõàðûð. Ìÿëÿêëÿð èëê ÿââÿë áèð õÿòà åäÿð âÿ Àëëàh Àäÿìè éàðàäàúàüûíû îíëàðà õÿáÿð âåðäèêäÿ áóíäàí íàðàçûëûãëàðûíû áèëäèðÿðëÿð. Ùàëáóêè Àëëàhûí hÿð èøèíèí ñîíñóç áèð hèêìÿò îëäóüóíó áèëìÿëÿðè âÿ hå÷ áèð íàðàçûëûã åòìÿäÿí èòàÿò åòìÿëÿðè ëàçûìäûð. Áó õÿòàëàðûíà áàõìàéàðàã Àëëàh îíëàðà ÿçàá âåðìÿç âÿ Àäÿìèí éàðàäûëûøûíäàêû hèêìÿòè ýþñòÿðÿð. Áóíäàí ñîíðà äà áöòöí áþéöê õÿòàëàðûíäàí ÿë ÷ÿêèá òþâáÿ

103

åäÿðÿê Àëëàhà ñûüûíàð âÿ Îíóí ÿìðèíÿ èòàÿò åäÿðëÿð. Øåéòàí èñÿ áöòöí ìÿëÿêëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã òÿêÿááöðëöäöð. Þçöíö öñòöí áèð âàðëûã êèìè ýþðöð âÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ Àäÿìèí îíäàí öñòöí òóòóëìàñûíà ãàðøû ÷ûõûð. Åéíè øÿêèëäÿ Àëëàh Àäÿìèí éàðàäûëûøûíäàêû hèêìÿòè à÷ûãëàìàãëà ìÿëÿêëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã Àëëàhà èòàÿò åòìÿç. Éÿíè äîüðóíó ýþðöð, âèúäàíëà àíëàéûð, àíúàã òÿêÿááöðö öçöíäÿí ãÿáóë åòìèð. Ìÿãñÿäè äîüðóíó òàïìàã âÿ äîüðó äàâðàíìàã äåéèë, þç åãîèñòëèéèíè òÿìèí åòìÿêäèð. Áó äàâðàíûøûíà ñþçäÿ ìÿíòèãè çÿìèí éàðàòìàã ö÷öí äÿ îðòàéà þçöíöí àòÿøäÿí éàðàäûëìûø îëäóüó ôèêðèíè àòûð. Àíúàã áóíóí hå÷ áèð þíÿìè éîõäóð; hÿð øåé Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíà ýþðÿ Àëëàh èñòÿäèéèíè äèýÿðèíäÿí öñòöí òóòà áèëÿð. ßí ìöhöìö áóäóð êè, øåéòàí äà áóíó áèëèð, àíúàã äîüðóíó äåéèë, þçöíö ãàíå åäÿí íÿòèúÿíè àõòàðäûüû ö÷öí ýóéà áóíëàðû ýþðìöð âÿ àòÿø-òîðïàã ìöãàéèñÿñè èëÿ àçüûí ìÿíòèã èðÿëè ñöðöð. Áó ìÿíòèãè ìöäàôèÿ åòäèéè ö÷öí äÿ òåç-òåç ìöáàhèñÿ åäèð. Âÿ Àëëàh îíó ëÿíÿòëÿéèð. Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð: “Àëëàh áóéóðäó: “Îðàäàí àøàüû åí. Îðàäà ñÿíÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿê éàðàìàç. Îðàäàí ÷ûõ, ÷öíêè ñÿí àë÷àãëàðäàíñàí!” Èáëèñ äåäè: “Ìÿíÿ ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð ìþhëÿò âåð!” Àëëàh áóéóðäó: “Ñÿí ìþhëÿò âåðèëÿíëÿðäÿíñÿí!” Èáëèñ äåäè: “Ñÿí ìÿíè àçäûðûá éîëäàí ÷ûõàðòäûüûí ö÷öí ìÿí äÿ Ñÿíèí äöç éîëóíóí öñòöíäÿ îòóðóá èíñàíëàðà ìàíå îëàúàüàì! Ñîíðà îíëàðûí ãàðøûëàðûíäàí âÿ àðõàëàðûíäàí, ñàüëàðûíäàí âÿ ñîëëàðûíäàí ýÿëÿúÿéÿì âÿ Ñÿí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíè øöêð åäÿí ýþðìÿéÿúÿêñÿí!” Àëëàh áóéóðäó: “Îðàäàí ðöñâàé îëìóø âÿ êÿíàð åäèëìèø hàëäà ÷ûõ. Îíëàðäàí hÿð êèì ñÿíÿ óéñà úÿçàñûíû àëàúàã. ßëáÿòòÿ, úÿhÿííÿìè ñèçèí hàìûíûçëà äîëäóðàúàüàì!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 13-18).

104

Ãóðàíûí áàøãà àéÿëÿðèíäÿ èñÿ åéíè hàäèñÿäÿí áåëÿ áÿhñ åäèëèð: “Éåíÿ éàäûíà ñàë êè, áèð çàìàí ìÿëÿêëÿðÿ: “Àäÿìÿ ñÿúäÿ åäèí!” - äåéÿ ÿìð åòìèøäèê. Èáëèñäÿí áàøãà hàìûñû ñÿúäÿ åòìèøäè. Èáëèñ: “Ñÿíèí ïàë÷ûãäàí éàðàòäûüûíà ìÿí ñÿúäÿ åäÿðÿììè?!” -äåìèøäè. Èáëèñ hÿì÷èíèí: “Áèð äå ýþðÿê íÿ ö÷öí îíó ìÿíäÿí öñòöí òóòäóí? ßýÿð ãèéàìÿò ýöíöíÿ ãÿäÿð ìÿíÿ ìþhëÿò âåðñÿí, àç áèð ãèñìè èñòèñíà îëìàãëà, îíóí íÿñëèíè þç hþêìöì àëòûíà àëàðàì. Àëëàh áóéóðäó: “×ûõ ýåò! Îíëàðäàí hÿð êÿñ ñÿíÿ óéñà, áèë êè úÿçàíûç úÿhÿííÿìäèð. Þçö äÿ òàìàì-êàìàë áèð úÿçà! Îíëàðäàí êèìè áàúàðûðñàíñà, ñÿñèíëÿ éåðèíäÿí îéíàò, àòëû âÿ ïèéàäàíû îíëàðà ãàðøû ñÿôÿðáÿð åò, ìàëëàðûíà âÿ þâëàäëàðûíà îðòàã îë, îíëàðà úöðáÿúöð âÿäëÿð âåð. Øåéòàí éàëíûç éàëàí âÿä âåðÿð! Äîüðóñó, Ìÿíèì áÿíäÿëÿðèì öçÿðèíäÿ ñÿíèí hå÷ áèð hþêìöí îëà áèëìÿç. Ðÿááèíèí âÿêèë îëìàñû êèôàéÿò åäÿð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 61-65). Êàèíàòäàêû èëê ìöáàhèñÿ øåéòàíûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ëÿíÿòëÿíìÿñè âÿ ãîâóëìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíìèøäèð. Øåéòàí èñÿ Àäÿì îüóëëàðûíû þçö êèìè àçäûðìàã ö÷öí Àëëàhäàí ìþhëÿò àëìûøäûð. Áÿñ øåéòàí èíñàíëàðû íåúÿ éîëäàí ÷ûõàðà áèëÿð? Øöáhÿñèç êè, áóíóí ìöõòÿëèô éîëëàðû îëàúàãäûð. Ùÿì÷èíèí øåéòàí èíñàíëàðà “ãàðøûëàðûíäàí âÿ àðõàëàðûíäàí, ñàüëàðûíäàí âÿ ñîëëàðûíäàí ýÿëÿúÿéèíè” (“ßðàô” ñóðÿñè, 17) ñþéëÿìÿêëÿ ìöõòÿëèô öñóë-ëàðäàí éàðàðëàíàúàüûíû áèëäèðìèøäèð. Áàøëûúà öñóëëàðäàí áèðè øöáhÿñèç êè, øåéòàíûí þç õöñóñèééÿòëÿðèíè èíñàíëàðà êå÷èðìÿñèäèð. Øåéòàíà óéàíëàð äà îíóí êèìè òÿêÿááöðëö, öñéàíêàð, íàíêîð âÿ çÿëèë îëàúàãëàð. Äèýÿð ìÿãñÿäëÿðè èñÿ åéíèëÿ øåéòàí êèìè ìöáàhèñÿíè ñåâìÿñèäèð. Øåéòàí äîüðóíó ýþðäöéö hàëäà îíó ãÿáóë åòìÿäèéè âÿ þç åãîèñò õàðàêòåðèíÿ óéüóí îëàí hÿð øåéè ìöáàhèñÿ éîëó

105

èëÿ äîüðó êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäûüû êèìè îíëàð äà òÿêÿááöðëÿðèíè ãîðóìàã ö÷öí ìöáàhèñÿ åäÿúÿêëÿð. Ìöáàhèñÿ îíëàð ö÷öí hÿéàòûí áèð ìÿíàñû îëàúàã, þç àðàëàðûíäàêû äèàëîãëàðû “äîüðóíó òàïìàã ö÷öí ôèêèð ìöáàðèçÿñè” éåðèíÿ hÿð çàìàí “ìÿíàôåëÿðèíè ãàíå åäÿí hÿð øåéèí íÿ îëóðñà îëñóí, ñÿhâ áåëÿ îëñà ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí äèðÿíìÿ, èíàä ýþñòÿðìÿ” ìÿíòèãè öçÿðèíäÿ ãóðàúàãëàð. Äèí èíñàíûí åãîèñòëèéèíÿ àüûð ýÿëÿúÿê âÿ áÿçè äöíéÿâè ìÿíàôåëÿðè èëÿ òîããóøàúàã. Áó ñÿáÿáäÿí øåéòàíûí ìöáàhèñÿ ñåâÿí õöñóñèééÿòè èëÿ éîüðóëìóø îëàí èíñàíëàð îíëàðà äèí à÷ûãëàíäûüû çàìàí äà ìöáàhèñÿ éîëóíó ñå÷ÿúÿêëÿð. Âèúäàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí äèíè áó èñòÿêëÿðè öçöíäÿí èíêàð åäÿúÿê, áó äàâðàíûøëàðûíà ñþçäÿ “ìÿíòèã” ãàòà áèëìÿê ö÷öí äÿ åéíèëÿ øåéòàí êèìè ìöáàhèñÿ éîëóíó ñå÷ÿúÿêëÿð. Øåéòàí èñÿ èíñàíëàðû Àëëàhûí hàãã éîëóíäàí àçäûðìàã âÿ áöòöí hÿéàòëàðûíû òöôåéëè áèð øÿêèëäÿ êå÷èðìÿëÿðè ö÷öí ìöáàhèñÿíè ÿëèíäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð ãûçûøäûðàð âÿ ýåíèøëÿíäèðÿð. Èíñàíëàðûí çåhíèíè Àëëàhëà âÿ àõèðÿòëÿ äåéèë, hå÷ áèð ôàéäàñû îëìàéàí áîø ìþâçóëàðëà äîëäóðìàüà ÷àëûøäûüû êèìè åéíè øÿêèëäÿ ìöáàhèñÿ âÿ ÷ÿêèøìÿíè äÿ èíñàíëàðà õîø âÿ ýþçÿë ýþñòÿðèð. Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Àëëàh ìþìèíëÿðè øåéòàíûí áó ìöáàhèñÿíè ãûçûøäûðìàñûíà ãàðøû õÿáÿðäàð åòìÿêäÿ âÿ Ðÿñóëà “Áÿíäÿëÿðèìÿ äå êè: “Ýþçÿë ñþçëÿð ñþéëÿñèíëÿð”. Øåéòàí èíñàíûí à÷ûã äöøìÿíèäèð” (“Èñðà” ñóðÿñè, 53) hþêìöíö âåðèð. Ìþìèíëÿð áó hþêìÿ óéìàãëà þç àðàëàðûíäà hå÷ áèð ìöáàhèñÿéÿ èçí âåðìÿç âÿ áåëÿúÿ øåéòàíûí áó õöñóñèééÿòèíäÿí ãîðóíìóø îëóðëàð. Ìöáàhèñÿ ìþìèíëÿð ö÷öí äàðûõäûðûúû áèð øåéäèð. Èíêàð÷ûëàð èñÿ “...Øåéòàí ÿìÿëëÿðèíè îíëàðà ýþçÿë ýþñòÿðìèø, îíëàðû äîüðó éîëäàí ñàïäûðìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ hàãã éîëó òàïà

106

áèëìèðëÿð” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 24) àéÿñèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, øåéòàíûí “áÿçÿêëè ñþçëÿðè” èëÿ àëäàäûëìûøëàð. Øåéòàí hÿìèøÿ îíëàðû ìöáàhèñÿéÿ éþíÿëäèð âÿ îíóí “áÿçÿêëè ñþçëÿðè” èëÿ hÿì áóíäàí øåéòàíè áèð çþâã àëûð, hÿì äÿ áóíó äîüðó âÿ íîðìàë áèð øåé êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. Éàøàäûüûìûç hÿéàòäà äåìÿê îëàð êè, hÿð ýöí áóíà áÿíçÿð áèð ÷îõ íöìóíÿëÿð ìöøàhèäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Ýöíäÿëèê hÿéàòäà hÿð íþâ ìþâçóäà áèð ÷îõ ìöáàhèñÿíèí øàhèäè îëóðóã. Ìöõòÿëèô òåëåâèçèéà êàíàëëàðûíäà, ðàäèîëàðäà éàõóä äà êö÷ÿäÿêè èíñàíëàð àðàñûíäà àïàðûëàí áó ìöáàhèñÿëÿðèí òÿìÿë õöñóñèééÿòè îíëàðûí áèð íå÷ÿ ñààòäàí ñîíðà hå÷ áèð êîíêðåò íÿòèúÿ ÿëäÿ åòìÿäÿí áèòìÿñèäèð. Àõûð âàõòëàð áó ìöáàhèñÿëÿðäÿ äèí ìþâçóñó ìöhöì áèð éåð òóòàðàã þí ïëàíà ÷ûõìûøäûð. Èíñàíëàðûí ÷îõó êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿëóìàòû éà äà éþëýþñòÿðèúè áèð êèòàáû îëìàäûüû hàëäà Àëëàh hàããûíäà ìöáàhèñÿëÿð åäèð. Áèð ãèñìè èñÿ èíñàíëàðû äîüðó éîëäàí ÷ÿêèíäèðìÿê ö÷öí ìöáàhèñÿéÿ ýèðèð. Èíäè Ãóðàíäà äèããÿò ÷ÿêÿí íöìóíÿëÿðè âåðèëÿí áó íþâ ìöáàhèñÿëÿð âÿ áó ìöáàhèñÿëÿðè åäÿíëÿðèí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðèíè èíúÿëÿéÿê.

107

ÈÍÊÀÐ×ÛËÀÐÛÍ ÌÞÌÈÍËßÐËß ÌÖÁÀÙÈÑßËßÐÈ Èíêàð÷ûëàðûí Àëëàh hàããûíäàêû ìöáàhèñÿëÿðè Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàíûð: “Äå: “Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñèíèç? Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð. Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð. Îíà ñàäèã îëàí áèçèê!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139). Øåéòàíûí ìöáàhèñÿéÿ ìåéëëè îëàí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòè áó øÿêèëäÿ èíêàð÷ûëàð öçÿðèíäÿ áåëÿ ÿêñ îëóíóð. Áåëÿëèêëÿ, áó èíñàíëàð ìþìèíëÿðëÿ Àëëàh hàããûíäà, Àëëàhûí àéÿëÿðè hàããûíäà âÿ Àëëàhûí äèíè hàããûíäà ìöáàhèñÿëÿð åäèðëÿð. Áÿçÿí áó ìöáàhèñÿëÿð ìÿñõÿðÿéÿ âÿ àë÷àëäûëìàüà ãÿäÿð äàâàì åäèð (Ùàìûìûç òåëåâèçîðäàêû ìöáàhèñÿëè ïðîãðàìëàðäà äèíè ìöäàôèÿ åäÿí èíñàíëàðû öçëÿðèíäÿ êèíàéÿëè áèð “òÿáÿññöìëÿ” äèíëÿéÿíëÿðè âÿ îíëàðû ìÿñõÿðÿéÿ ãîéàíëàðû ýþðìöøöê). Áó èíñàíëàðûí ìþìèíëÿðÿ hàíñû ýþçëÿ áàõäûãëàðû àøàüûäàêû àéÿäÿ à÷ûã èôàäÿ åäèëìèøäèð: “Îíëàðà: “Áàøãàëàðû èìàí ýÿòèðäèêëÿðè êèìè ñèç äÿ èìàí ýÿòèðèí! - äåéèëäèéè çàìàí: “Áèç äÿ ñÿôåhëÿð êèìè èìàí ýÿòèðÿê?” - äåéÿ úàâàá âåðèðëÿð. Àýàh îëóí êè, ñÿôåh îíëàðûí þçëÿðèäèð, ëàêèí áèëìèðëÿð. Îíëàð ìþìèíëÿðëÿ ãàðøûëàøäûãëàðû çàìàí: “Áèç äÿ èìàí ýÿòèðäèê” - äåéèðëÿð. Ùàëáóêè þç øåéòàíëàðû èëÿ òÿêáÿòÿê ãàëàíäà: “Áèç äÿ ñèçèíëÿéèê, áèç àíúàã èñòåhçà åäèðèê” - äåéèðëÿð. Àëëàh äà îíëàðà èñòåhçà åäÿð âÿ îíëàðà î ãÿäÿð âåðÿð êè, þç çÿëàëÿòëÿðè è÷èíäÿ øàøãûí ãàëàðëàð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 13-15). Áó àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿ àïàðàí âÿ îíëàðû ìÿñõÿðÿéÿ ãîéàí èíñàíëàðûí øåéòàíëà ìÿíÿ-

108

âè áàüëûëûüûíûí îëìàñû, øåéòàíëà “áÿðàáÿð” ãàëìàñû âÿ îíóí éîëóíó ýåòìÿñè äàíûëìàç áèð hÿãèãÿòäèð. Ìöáàhèñÿëÿðäÿ ÿí ÷îõ ðàñòëàíàí hàëëàðäàí áèðè hÿãèãÿòëÿðè ýèçëÿòìÿê âÿ éàëàí äàíûøìàãäûð, ñîíðàäàí èñÿ áó ñþçö áàøãà úöð äöçöá-ãîøìàã áó èíñàíëàðûí àäÿò åòäèéè áèð øåéäèð. Áó ìöáàhèñÿëÿðäÿ hå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿéÿí hèêìÿòñèç ñþçëÿð äàíûøûëûð âÿ hÿãèãÿò öçÿðèíäÿ ÿñëà äóðóëìóð. ßíÿíÿâè úöìëÿëÿð âÿ àäÿò åäèëìèø øÿðhëÿðëÿ hÿð êÿñ þç ôèêðèíè èíñàíëàðûí áåéíèíÿ éåðèòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: “Øåéòàíëàðûí êèìÿ íàçèë îëäóãëàðûíû ñèçÿ õÿáÿð âåðèììè? Îíëàð hÿð áèð éàëàí÷ûéà, ýöíàhêàðà íàçèë îëàðëàð. Åøèòäèêëÿðè ñþçëÿðè îíëàðà òÿëãèí åäÿðëÿð. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè éàëàí÷ûäûð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 221-223). Èíêàð÷ûëàðûí ìþìèíëÿðè äîüðó éîëäàí äþíäÿðìÿê âÿ äèíÿ ìåéëëè õàëãû äèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ìÿãñÿäè èëÿ èñòèôàäÿ åòäèéè áèð ìåòîä hàãã äèíäÿí áàøãà îíà àëòåðíàòèâ hÿð hàíñû áèð ñèñòåìèí òÿáëèüàòûíû àïàðìàãäûð. Áóíëàð áèð òÿðÿôäÿí þç ñèñòåìëÿðèíèí òÿáëèüàòûíû àïàðàðêÿí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ hàãã äèíè ïîçìàüà âÿ ýþçäÿí ñàëìàüà ÷àëûøûðëàð. Èíêàð÷ûëàðûí áó ôÿàëèééÿòèíè äèí hàããûíäà ìöáàhèñÿëÿð ÷ûõàðìàã ìÿãñÿäè äàâàì åòäèðäèéèíè ýþðöðöê. “Ñÿôô” ñóðÿñèíèí 8-úè àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, èíêàð÷ûëàð “...Àëëàhûí íóðóíó þç àüûçëàðû èëÿ ñþíäöðìÿê èñòÿéèðëÿð...” Áó ñÿéëÿðèí à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëäèéè éåðëÿð äèíè hÿäÿô ñå÷ÿí, ãàðøûëûãëû äèàëîãëàð, ìöáàhèñÿëè ïðîãðàìëàð âÿ éàçûëû ìÿòáóàòäûð. Õöñóñèëÿ äÿ áÿçè ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà ñèëñèëÿ øÿêëèíäÿ íÿøð îëóíàí äèíÿ ãàðøû éàçûëàð èíêàð÷ûëàðûí òÿáëèüàò ìàòåðèàëëàðûíäàíäûð. Áÿçè ãÿçåò âÿ éóìîð ìÿúìóÿëÿðèíäÿ ÷ÿêèëÿí òàêóíàéëû, øàëâàðëû âÿ òÿêêÿëè ìöñÿëìàí îáðàçëàðû, éàðàäûëûø ýåð÷ÿéèíè èíêàð åäÿí ìöõòÿëèô ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà ÷ûõàí éàçûëàð âÿ øÿêèëëÿð èíêàð÷ûëàðûí “Àëëàhûí íóðóíó ñþíäöð-

109

ìÿê” ìÿãñÿäè èëÿ ïëàíëàøäûðäûüû ôÿàëèééÿòäèð. Áóðàäà “Àëëàhûí íóðóíó ñþíäöðìÿê”äÿ ìÿãñÿä Îíóí äèíèíè, êèòàáûíû äÿéÿðñèç åòìÿê, èíñàíëàðûí äèíÿ îëàí èíàìûíû ìÿhâ åäÿðÿê îíëàðû äèíäÿí óçàãëàøäûðìàãäûð. Øöáhÿñèç êè, áó ôÿàëèééÿòëÿðèíÿ òÿáëèüàò àïàðàíëàðû ÿíýÿëëÿìÿê, òÿçéèã ýþñòÿðìÿê âÿ áåëÿúÿ äèíèí éàéûëìàñûíû ÿíýÿëëÿìÿê äÿ äàõèëäèð. Àíúàã Àëëàh åéíè àéÿäÿ áó ñÿéëÿðèí áîøà ÷ûõàúàüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “...Àëëàh èñÿ - êàôèðëÿðèí õîøóíà ýÿëìÿñÿ äÿ - þç íóðóíó òàìàìëàéàúàãäûð”. Èìàí ýÿòèðÿíëÿðëÿ ýÿòèðìÿéÿíëÿð àðàñûíäàêû ìöáàhèñÿ ÷îõ âàõò èìàí åäÿíëÿðèí òÿáëèüàò àïàðìàñû çàìàíû îðòàéà ÷ûõûð. Èñòÿð ìþìèíëÿðèí àíëàòäûüû äèíäÿ hå÷ áèð ôèêèð ñèñòåìëÿðèíÿ ãàðøû öñòöíëöê ÿëäÿ åòìÿñè, èñòÿðñÿ äÿ èíêàð ÷ûëàðûí ÿñëèíäÿ âèúäàí âÿ éàðàäûëûø îëàðàã äèíè ãÿáóë åäÿúÿêëÿðè hàëäà ãöðóðëàðûíà ýþðÿ èíêàð åòìÿëÿðè, îíëàðû ìÿäÿíè âÿ ñÿâèééÿëè áèð øÿêèëäÿ äöøöíìÿê ÿâÿçèíÿ úàhèë îëàðàã ìöáàhèñÿ âÿ ãûøãûðûã öñëóáóíà ñöðöêëÿéèð. Öìóìèééÿòëÿ èñÿ ýþñòÿðäèêëÿðè íöìóíÿëÿð äÿ ÿëâåðèøëè äåéèë, ãûøãûðûãëû áèð ìöáàhèñÿ ìþâçóñó îëàðàã ñå÷èëìèø íöìóíÿëÿðäèð. Áó àéÿ ñûðô ìöáàhèñÿ éàðàíñûí äåéÿ ìöáàhèñÿéÿ áàøëàéàí èíêàð÷ûëàð áàðÿäÿ áåëÿ áÿhñ åäèð: “Ìÿðéÿì îüëó (Èñà) ìèñàë ÷ÿêèëèíúÿ ñÿíèí ãþâìöí ñåâèíúäÿí ýöëäö. Îíëàð äåäèëÿð: “Áèçèì òàíðûëàðûìûç éàõøûäûð, éîõñà î?!” Îíëàð áóíó ñÿíÿ éàëíûç ìöáàhèñÿ åòìÿê õàòèðèíÿ äåäèëÿð. Øöáhÿñèç êè, îíëàð hþúÿòëÿøÿí áèð ãþâìäöðëÿð!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 57-58). Àëëàhûí àéÿëÿðè hàããûíäà èñòåhçà èëÿ ìöáàhèñÿëÿð åäÿí èíñàíëàðëà ãàðøûëàøäûãäà Àëëàhûí òþâñèéÿñè áåëÿäèð êè, îíëàð áàøãà áèð ñþháÿòÿ áàøëàìàéàíà ãÿäÿð îíëàðäàí öç ÷åâèðìÿêäèð: “Àëëàh Êèòàáäà ñèçÿ íàçèë åòìèøäèð êè, Àëëàhûí àéÿëÿðèíèí èíêàð åäèëäèéèíè âÿ îíëàðà èçòåhçà îëóíäóüóíó åøèòäèéèíèç çàìàí ìöøðèêëÿð áàøãà áèð ñþháÿòÿ ýèðèøìÿéÿíÿ ãÿäÿð îíëàðëà áèð éåðäÿ ÿéëÿøìÿéèí! ×öíêè î âàõò ñèç äÿ

110

îíëàðûí òàéû îëàðñûíûç. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh ìöíàôèãëÿðèí âÿ êàôèðëÿðèí hàìûñûíû úÿhÿííÿìäÿ áèð éåðÿ òîïëàéàúàãäûð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 140). Áó èíñàíëàðûí hÿãèãÿòäÿ äèí hàããûíäà hå÷ áèð ìÿëóìàòûíûí îëìàìàñû ìöáàhèñÿ åòäèêëÿðè èíñàíëàðà “Áèçÿ óéóí, ñèçèí ýöíàhëàðûíûçû äà þç öñòöìöçÿ àëàã” äåìÿëÿðèíäÿí äÿ ýþðöíöð. Ãóðàíäà Àëëàhûí à÷ûã øÿêèëäÿ âóðüóëàäûüû êèìè, “...Ùå÷ áèð ýöíàhêàð áàøãàñûíûí ýöíàhûíû äàøûìàç...” (“Èñðà” ñóðÿñè, 15). Èíàíìàéàí èíñàí ìöáàhèñÿ çàìàíû ÿââÿëúÿ ãöäðÿòè èëÿ, ìàääè âàðëûüû èëÿ âÿ þçö êèìè ôèêèðëÿøÿíëÿðèí ñàéúà ÷îõ îëìàñû èëÿ ãàëèá ýÿëìÿéÿ ÷àëûøûð. Àíúàã Àëëàh “ßýÿð ñÿí éåð öçöíäÿ îëàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíÿ èòàÿò åòñÿí, îíëàð ñÿíè Àëëàhûí éîëóíäàí àçäûðàðëàð. Îíëàð àíúàã çÿííÿ óéàð âÿ àíúàã éàëàí äàíûøàðëàð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 116) hþêìöíö âåðèð. Äåìÿëè, áèð ôèêðÿ óéàíëàðûí ñàéûíûí ÷îõ îëìàñû î ôèêðèí äöçýöí îëäóüóíó ýþñòÿðìÿç. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ èíñàíëàðûí ÷îõóíóí íàíêîðëóã åäèá èíàäêàðëûã åòìÿñèíäÿí, øöêð åòìÿìÿñèíäÿí, àüûëëû äöøöíìÿìÿñèíäÿí, hàããû ÷èðêèí ýþðìÿñèíäÿí áÿhñ åäèëèð. Áóíëàð îíñóç äà èíñàíëàðûí ÷îõóíóí àçüûíëûã è÷èíäÿ îëäóüóíó, áóíà ýþðÿ äÿ ñàéûí áèð þíÿì äàøûìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Èíêàð÷ûëàð èñÿ ôèêðèí äöçýöíëöéöíöí âÿ ýöúöíöí îíà èíàíàíëàðûí ñàéû èëÿ áàüëû îëäóüóíó çÿíí åäèðëÿð. Áó áàòèë èíàíú úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ òåç-òåç òÿëÿôôöç åäèëÿí “áó ãÿäÿð èíñàí áèëìèð, áèð òÿê ñèçìè äîüðóíó áèëèðñèíèç?” ñóàëû èëÿ ãàðøûíûçà ÷ûõûð. Èíêàð÷ûëàð äèí hàããûíäàêû ìöáàhèñÿëÿðè èíêàðëàðûíà ñþçäÿ ìÿíòèãè áèð ÿñàñ ãàòìàã ö÷öí åäèðëÿð. Åéíèëÿ “ìÿíè àòÿøäÿí, Àäÿìè òîðïàãäàí éàðàòäûí” äåéÿí øåéòàí êèìè îðòàéà àçüûí äà îëñà þçëÿðèíÿ ýþðÿ ìÿíòèãè áèð ñþç àòûð âÿ áóíà ÿñàñëàíàðàã ìöáàhèñÿéÿ áàøëàéûðëàð. Ìÿãñÿäëÿðè äîüðó îëäóüóíó áèë-

111

äèêëÿðè, àììà ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿäèêëÿðè áþéöê hÿãèãÿòè èíêàð åòìÿê ö÷öí áèð áÿhàíÿ òàïìàãäûð. Áèð àéÿäÿ èíêàð÷ûëàðûí øåéòàíäàí þéðÿíäèéè ìåòîä áåëÿ à÷ûãëàíûð: “...Îíëàð hÿð hàíñû áèð ìþúöçÿ ýþðñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà èíàíìàçëàð. Ùÿòòà éàíûíà ýÿëäèêäÿ ñÿíèíëÿ hþúÿòëÿøÿðëÿð. Êàôèð îëàíëàð èñÿ: “Áó ãÿäèìëÿðäÿ îëàíëàðûí óéäóðäóüó ÿôñàíÿëÿðäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð” äåéèðëÿð. Ìöøðèêëÿð Ãóðàíû äèíëÿìÿéè ãàäàüàí åäÿð, þçëÿðè äÿ îíäàí óçàã äóðàðëàð. Îíëàð éàëíûç þçëÿðèíè hÿëàê åäÿð, ëàêèí ôÿðãèíÿ âàðìàçëàð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 25-26). Ìöáàhèñÿëÿðèíäÿ ìöÿééÿí íöìóíÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè ö÷öí îíëàðû òàíûìàã ÷îõ àñàíäûð. Ãóðàíäà ýþðäöéöìöç àéÿëÿðäÿ èíêàð÷ûëàð Ïåéüÿìáÿðèìèçëÿ (ñ.ÿ.â.) ìöáàhèñÿ åäÿðêÿí äèíè îíóí àíëàòäûüû êèìè ýþðìÿäèêëÿðèíè, îíóí ñþéëÿäèêëÿðèíè êå÷ìèø íÿñèëëÿðäÿí äÿ åøèòìÿäèêëÿðèíè, àììà ÿñëèíäÿ þçëÿðèíèí äÿ áèð Àëëàh èíàíúû îëäóüóíó èääèà åäèðëÿð. Áèð ÷îõ èíêàð÷ûëàð âÿhøè âÿ ìöðòÿúå õàðàêòåðëÿðèíè ìöáàhèñÿëÿðäÿ íöìàéèø åòäèðèðëÿð. Ãóðàíäà áèëäèðèëäèéè êèìè, ìþìèíëÿðè “éóðäëàðûíäàí ÷ûõàðûá ãîâìàã, éà äà ìöòëÿã äèíëÿðèíÿ äþíìÿêëÿ” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 13), “äàøà áàñìàãëà” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 46), “èøýÿíúÿ âÿ þëöìëÿ” (“Òàhà” ñóðÿñè, 71), “çèíäàíà àòìàãëà” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 29), “òÿçéèã ýþñòÿðèá ÿíýÿëëÿìÿêëÿ” (“Ãÿìÿð” ñóðÿñè, 9) éà äà “îäà àòìàãëà” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 97) òÿhäèä åäèðëÿð. Áó íöìóíÿëÿðèí ñèéàhûñûíû ýåíèøëÿíäèðìÿê äÿ ìöìêöíäöð. Áóðà ãÿäÿð îëàí ôÿñèëäÿ èíêàð÷ûëàðûí Àëëàh hàããûíäàêû ìöáàhèñÿëÿðèíäÿí äàíûøäûã âÿ ìþìèíëÿðÿ hàíñû ýþçëÿ áàõäûãëàðûíû, hÿãèãÿòäÿí íåúÿ ãà÷äûãëàðûíû âÿ Àëëàhûí íóðóíó ñþíäöðìÿéÿ ÷àëûøäûãëàðûíû à÷ûãëàäûã. Öñòÿëèê Ãóðàíû íåúÿ éàëàí ñàéàðàã ìöõòÿëèô ñÿáÿáëÿðëÿ ìöáàhèñÿëÿð åòäèêëÿðèíÿ òîõóíäóã. Àíúàã Ãóðàíäà íöìóíÿëÿðè âåðèëÿí ìöáàhèñÿëÿð áóíëàðëà êè-

112

ôàéÿòëÿíìèð. Äèýÿð áèð ìöáàhèñÿ þðíÿéè “Áÿãÿðÿ” ñóðÿñèíèí 258-úè àéÿñèíäÿ ãàðøûìûçà ÷ûõûð: “Àëëàhûí âåðäèéè hþêìðàíëûã öçöíäÿí Èáðàhèìëÿ Ðÿááè áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ àïàðàí øÿõñè ýþðìÿäèíìè? Èáðàhèì: “Ìÿíèì Ðÿááèì hÿì äèðèëäèð, hÿì þëäöðöð” äåäèéè çàìàí î: “Ìÿí äÿ hÿì äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðöðÿì” äåìèøäè. Èáðàhèì îíà: “Àëëàh Ýöíÿøè øÿðãäÿí äîüäóðóð, áàúàðûðñàíñà, ñÿí îíó ãÿðáäÿí äîüóð!” äåäèêäÿ î êàôèð äîíóá ãàëìûøäû. Ùÿãèãÿòÿí Àëëàh þçöíÿ çöëì åäÿíëÿðè äöç éîëà éþíÿëòìÿç!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 258). Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Èáðàhèìëÿ ìöáàhèñÿ åäÿí øÿõñ ðèôàh è÷èíäÿ hàðûíëàéûá éîëóíäàí àçìûø áèðèäèð. Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿ åäÿí âÿ ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðûí ìÿhç î ãþâìöí ãàáàãúûë, âàðëû èíñàíëàðû îëäóüó áèëäèðèëèð. Ùÿãèãÿòÿí äÿ ãàáàãúûëëàð ãóðäóãëàðû ðåæèìèí ïîçóëìàñûíäàí, ðàhàò øÿêèëäÿ åòäèêëÿðè ÿäàëÿòñèçëèê âÿ hàãñûç äàâðàíûøëàðûí éîõ îëìàñûíäàí ãîðõäóãëàðû ö÷öí áó ãóðóëóøà ãàðøû ÷ûõàí ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð. Àëëàhûí âåðäèéè çÿíýèíëèê áó èíñàíëàðû àçäûðìûø âÿ øèðê ãîøìàëàðûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ùÿð íÿ ãÿäÿð èíàíäûãëàðûíû ñþéëÿñÿëÿð äÿ áóíëàð ÿñëèíäÿ èíàíúñûç èíñàíëàðäûð, ñàhèá îëìàã èñòÿäèêëÿðè ñÿðâÿò èñÿ ñàäÿúÿ äöíéàäà èñòÿäèêëÿðèíè âåðèð, àíúàã îíëàðûí àõèðÿòäÿêè âÿçèééÿòè ÷îõ ôÿðãëèäèð. Áó èíñàíëàð äöíéàäà èêÿí Àëëàhûí äèíèíÿ èìàí ýÿòèðìÿëÿðè ö÷öí åäèëÿí äÿâÿòëÿðÿ ôèêèð âåðìÿìèø âÿ èíêàðäà èñðàð åòìèøëÿð. Áóíóí ÿâÿçèíè èñÿ ñîíñóç úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ àëàúàãëàð. Ìþìèíëÿð äÿ Àëëàhäàí ñÿðâÿò âÿ çÿíýèíëèê èñòÿéèðëÿð. Àëëàh “Áÿçèëÿðè èñÿ: “Åé Ðÿááèìèç, áèçÿ äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ýþçÿë íåìÿòëÿð âåð, áèçè úÿhÿííÿì ÿçàáûíäàí ãîðó!” äåéèðëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 201) àéÿñè èëÿ ìþìèíëÿðèí áó äóàñûíû áèëäèðìèøäèð. Àíúàã ìþìèíëÿðèí áó èñòÿêëÿðè

113

éàíëûç íÿôñëÿðèíè ãàíå åòìÿê âÿ éà äöíéàäà êåô è÷èíäÿ òöôåéëè áèð hÿéàò êå÷èðìÿê ö÷öí äåéèë. Îíëàð çÿíýèíëèéè Ùç.Ñöëåéìàí êèìè Àëëàhà éàõûíëàøìàã, òÿáëèüäÿ ýöúëö âÿ òÿñèðëè îëìàã ö÷öí òÿëÿá åäèðëÿð. Ùç.Ñöëåéìàí: “Ìÿí áó àòëàðû Ðÿááèìèí çèêð åòìÿêäÿí äîëàéû ñåâèðÿì” äåéèð (“Ñàä” ñóðÿñè, 32). Áó ñÿìèìèééÿòèíèí ãàðøûëûüû îëàðàã Àëëàh îíà éàøàäûüû äþâðäÿ äöíéà hàêèìèééÿòèíè âåðìèøäè. Éóõàðûäà ñþçöýåäÿí Ùç.Èáðàhèìëÿ ìöáàðèçÿ åäÿí “ðàhàòëûãäàí àçìûø èíñàí” èñÿ hå÷ íÿéèí ôÿðãèíäÿ äåéèë. Ùÿð øåéè Àëëàhûí éàðàòäûüûíû, Àëëàhûí íÿçàðÿòè îëìàäàí áèð øåéÿ ýöúöíöí ÷àòìàéàúàüûíû àíëàìàìûøäûð. Áó çÿííè äÿ îíóí Èáðàhèìÿ “ìÿí äÿ þëäöðöð âÿ äèðèëäèðÿì” äåìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Áåëÿ áèð àçüûíëûüà ñöðöêëÿíìÿñè ö÷öí éîë à÷àí èñÿ øöáhÿñèç êè, øåéòàíäûð. ×öíêè øåéòàí èíñàíà Àëëàhà “ãàðøû ÷ûõìàüû âÿ äöíéà hÿéàòûíû úÿëáåäèúè ýþñòÿðìèøäèð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 39). Áåëÿëèêëÿ î äà Àëëàhà âÿ Îíóí åë÷èëÿðèíÿ ãàðøû áàø ãàëäûðìûø, äöíéà èñòÿêëÿðè îíà ãàïûëàðû à÷àí âàð-äþâëÿòëÿ úàçèáÿäàð ýþðñÿíìèøäèð. Àíúàã Èáðàhèì àüûëëû áèð úàâàáëà “ýöíÿøè ãÿðáäÿí äîüóðìàüû áàúàðûðñàíìû” äåéèíúÿ î èíêàð÷û Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “äîíóá ãàëìûøäûð”. Øöáhÿñèç êè, Àëëàhûí êþìÿéè hÿð èøèíäÿ Ðÿááèíÿ öç òóòàí, èõëàñ ñàhèáè áÿíäÿñè Ùç.Èáðàhèìèí òÿðÿôèíäÿ îëàúàã. Ãóðàíäà ìþìèíëÿðèí èíêàð÷ûëàðëà åòäèêëÿðè ñþháÿòëÿðäÿ íåúÿ äÿñòÿêëÿíäèêëÿðè áåëÿ à÷ûãëàíûð: “Ìöøðèêëÿð ñÿíèí éàíûíà ýÿëèá åëÿ áèð ìèñàë ÷ÿêìÿçëÿð êè, Áèç ñÿíÿ îíóí äîüðó úàâàáûíû âÿ èçàhàòúà äàhà éàõøûñûíû ýÿòèðìÿéÿê” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 33). Áåëÿëèêëÿ, áó ìöáàðèçÿäÿí ãàëèá ÷ûõàíëàð Àëëàhûí èçíè èëÿ hÿð çàìàí ìþìèíëÿðäèð. Ìþìèíëÿðëÿ áó ìöáàhèñÿëÿðè åäÿíëÿð Ãóðàíäà hÿìèøÿ “Ãþâìöí èíêàðà óéìóø ãàáàãúûëëàðû” øÿêëèíäÿ áèëäèðèëèð. Áó ãàáàãúûëëàðûí îðòàã õöñóñèééÿòëÿðè âàð-äþâëÿò, ñÿðâÿò áàõûìûí-

114

äàí “çÿíýèí” ñàéûëàí èíñàíëàð, hÿì÷èíèí ñèéàñÿò âÿ èãòèñàäèééàòäà ðÿháÿð îëìàëàðûäûð. Ãàðøûäà îíëàðûí ÿìÿëëÿðèíäÿí äàíûøûëàúàã. Àõèðÿò èíàíúûíûí îëìàìàñû èíñàíû ÿëäÿ åòäèéè ñÿðâÿò ñàíêè ÿáÿäè îíóí îëàúàãìûø çÿííèíÿ ñöðöêëÿéèð. Ùÿòòà åëÿ hàëà äöøÿ áèëÿð êè, áèð òÿðÿôäÿí ãèéàìÿòè èíêàð åäÿðêÿí äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ Ãóðàíäà ýþñòÿðèëÿí áàü÷àéà ñàhèá çÿíýèí áèð èíñàí êèìè àõèðÿòäÿ äöíéàäàêûíäàí äàhà éàõøû áèð éåðäÿ îëàúàüûíû çÿíí åäÿð. Áèð òÿðÿôäÿí Àëëàhûí îíó ñåâäèéè áèð áÿíäÿñè îëäóüóíó ñþéëÿéÿðêÿí, äèýÿð òÿðÿôäÿí þëöìäÿí ÷îõ ãîðõàð âÿ Ãóðàíäàêû èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “ìèí èë” éàøàìàñûíû èñòÿéÿð. “ßíáèéà” ñóðÿñèíèí 44-úö àéÿñèíäÿêè “...Þìöð îíëàðà (hå÷ áèòìÿéÿúÿê êèìè) óçóí ýÿëäè...” èôàäÿñè áó hèññèí à÷ûã ñöáóòóäóð. Þëöìñöçëöê àðçóñóíóí òÿìÿëèíäÿ èñÿ éåíÿ øåéòàíûí òÿëãèíè äóðóð. “ßðàô” ñóðÿñèíèí 20-úè àéÿñèíäÿ øåéòàí Ùç.Àäÿìè ÿáÿäè éàøàéûøëà àëäàòìàüà ÷àëûøûð. “Òàhà” ñóðÿñèíèí 120-úè àéÿñèíäÿ äÿ ÿáÿäèééÿò àüàúû âÿ éîõ îëìàéàúàã áèð ìöëêö âÿä åòìÿñè áöòöí áó àíëàòäûãëàðûìûçà ÷îõ óéüóíäóð. Øåéòàíûí ìöhöì hèéëÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí ÿáÿäè éàøàéûø-ÿáÿäè ñÿðâÿò âÿäè þç ôèðãÿñè ö÷öí áàøäà ýÿëÿí àçäûðûúû àìèëëÿðäÿíäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èíñàí ðóhó îíñóç äà þëöìñöçäöð, éîõ îëàí áÿäÿíäèð, ðóhóí ÿáÿäè hÿéàòû éàðàäûëäûüû ýöí áàøëàíìûøäûð, úÿííÿòÿ âÿ éà úÿhÿííÿìÿ ýåäÿúÿéè èñÿ çàhèðÿí äöíéàäà åòäèéè ñàëåh ÿìÿëëÿðëÿ ìöÿééÿí îëóíóð. Øåéòàíûí áó ãóðó âÿä âÿ éàëàíëàðûíà óéìóø èíñàíäàí ÿñàñëû âÿ ìÿíòèãëè áèð øåé ýþçëÿìÿê òÿáèè êè, äöçýöí äåéèë. Áåëÿëÿðè éàëíûç ãûøãûðûá-áàüûðûð, íÿòèúÿñèç ìöáàhèñÿëÿð åäÿðÿê ãàðøûñûíäàêûíû àëäàäûð âÿ éà ãîðõóäóð. Òÿáëèüàò àïàðäûãëàðû èíñàíûí áó øÿêèëäÿ äàâðàíìàñûíäàí äèíÿ ìåéë åòìÿéúÿéèíè àíëàéàí ìþìèíëÿð áó ìþâçóäà òÿêèä åòìÿç âÿ îíó þçö ñå÷äèéè éîëäà ãîéàðëàð. ×öíêè áóíäàí ñîíðà èêè òÿðÿô àðàñûíäàêû äèàëîã òÿáëèüÿ éîõ, ìöáàhèñÿéÿ ÷åâðèëÿ-

115

úÿê. Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ ìöáàhèñÿ åòìÿäÿí ñþháÿòÿ ñîí ãîéìàëàðû ÿìð åäèëèð: “Äå: “Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñèíèç? Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð. Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð. Îíà ñàäèã îëàí áèçèê!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139).

116

ÈÍÊÀÐ×ÛËÀÐÛÍ ÞÇ ÀÐÀËÀÐÛÍÄÀÊÛ ÌÖÁÀÙÈÑßËßÐÈ “Ãÿëáëÿðè ïàð÷àëàíìà è÷èíäÿ” îëàí èíêàð÷ûëàð ìþìèíëÿðëÿ îëäóüó êèìè þç ÿòðàôûíäàêûëàðëà äà òåç-òåç ìöáàhèñÿ åäèðëÿð. Áó, íÿôñèí “hÿð øåéäÿí ÷îõ hþúÿò” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 54) îëìàñûíûí íÿòèúÿñèäèð. Øåéòàíûí áó éåðäÿ ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìàñû ìöáàhèñÿëÿðè “hÿéàòûí òÿáèè àõàðû è÷èíäÿ ðàñòëàíàí íîðìàë hàëëàð” êèìè ýþñòÿðìÿñè èëÿ îëóð. Áóíà ýþðÿ áèð-áèðèíè ñåâÿí èíñàíëàðûí áåëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðÿê äàëàøìàñûíà “hÿéàòûí ìÿíàñûäûð!” äåéèëìÿñè ÿñëèíäÿ øåéòàíûí òÿñèðèíèí íåúÿ ýåíèø éàéûëäûüûíû ýþñòÿðèð. Õöñóñèëÿ äÿ ìÿòáóàò áó ìþâçó öçÿðèíäÿ èøëÿéÿðÿê èíñàíëàðûí ìöáàhèñÿëÿðèíè óéüóí áèð éåðÿ ÷àòäûðìàüà ñÿé ýþñòÿðèð. Èíñàíëàðà ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿ ñÿìèìè äåéèë, ìÿíôÿÿò÷è âÿ ñèéàñè äàâðàíìàëàðû òÿëãèí åäèëèð. Ïðîáëåìëÿðè hÿëë åòìÿê ÿâÿçèíÿ “ìöáàhèñÿ éàðàäàí ìþâçóëàðà íÿ ãÿäÿð àç òîõóíñàíûç, ðàhàòëûüûíûç äà î ãÿäÿð àç ïîçóëàð” äåéÿ þéöä äÿ âåðèëèð! Áóíëàðäàí áàøãà áöòöí éàíëûøëûüûíà áàõìàéàðàã åäèëÿí áó òÿëãèíäÿí äöçýöí îëàí áÿçè øåéëÿð ÷ûõàðìàã äà ìöìêöíäöð. Øåéòàí òÿðÿôèíäÿí éîëäàí ÷ûõàðûëàí èíêàð÷ûëàð þìðö áîéó ìöáàhèñÿäÿí õèëàñ îëà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Äöíéà hÿéàòûíäà þç äàõèëëÿðèíäÿ ñàâàøàðêÿí ÿñëèíäÿ áèð-áèðèíÿ ìöõòÿëèô éîëëàðäàí éàíàøûð âÿ äîüðó éîëäàí àçäûðìàüà ÷àëûøûðëàð. Òÿëãèíÿ ÷îõ à÷ûã îëàí çÿèô õàðàêòåðÿ ìàëèê èíñàíëàð äà àèëÿëÿðèíèí, éàõûíëàðûíûí âÿ ÿòðàôûíûí ôèêèðëÿðèíè ìöòëÿã hÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åäèðëÿð. Áó ôèêèðëÿð àäÿò-ÿíÿíÿ àäû èëÿ îðòàéà ÷ûõäûüû êèìè îíëàðû èíñàíëàðûí àüëûíà ìöàñèðëÿøìÿ - ãÿðáëÿøìÿ êèìè äÿ éåðèòìÿê îëàð. Òÿáèè êè, hÿì ÿíÿíÿëÿðäÿí, hÿì äÿ ìöàñèðëÿøìÿäÿí ýþòöðöëÿúÿê áèð ñûðà éàõøû òÿðÿôëÿð

117

âàð. Àíúàã áóíëàð hÿìèøÿ äöçýöí âÿ óéüóí îëìóð âÿ äèíèí éåðèíÿ êå÷ìÿéÿ áàøëàäûãäà éàõóä äà äèíèí óíóäóëìàñûíà âÿ òÿðê åäèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäóãäà äåìÿëè, øåéòàí þç ìÿãñÿäèíÿ ÷àòìûøäûð. Èíêàð÷ûëàðûí ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿúÿê îëàí ìöáàhèñÿëÿðè Ãèéàìÿò ýöíö hÿòòà úÿhÿííÿìäÿ äÿ áèòìèð. Äöíéàäà îëäóüó êèìè àõèðÿòäÿ äÿ áèð-áèðè èëÿ ìöáàhèñÿ åäÿúÿêëÿð. Ãóðàíäà áèçÿ áèëäèðèëäèéèíÿ ýþðÿ, hàäèñÿëÿð áó øÿêèëäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿúÿê. Èíêàð÷ûëàð äöíéàäà áèð-áèðè èëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðêÿí ãèéàìÿò ýÿëÿúÿê (“Éàñèí” ñóðÿñè, 49) âÿ îíëàð áèð-áèðèíè àçüûíëûãäà ýöíàhëàíäûðàúàãëàð (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 27-33), úÿhÿííÿìäÿ Àëëàhëà (“ßðàô” ñóðÿñè, 38-41; “Ôóññóëÿò” ñóðÿñè, 29; “Ãàô” ñóðÿñè, 27-30; “Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 106-108), úÿhÿííÿì ýþçÿò÷èëÿðè èëÿ (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 77-80; “Ìöëê” ñóðÿñè, 8-11), úÿííÿòäÿêèëÿðëÿ (“Ùÿäèä” ñóðÿñè, 13-15) âÿ þç àðàëàðûíäà (“Ìþìèí” ñóðÿñè, 46-50; “Ñÿáà” ñóðÿñè, 31-33; “Ñàä” ñóðÿñè, 5964) ìöáàhèñÿéÿ äàâàì åäÿúÿêëÿð. Àíúàã áöòöí áóíëàðûí hàìûñû îíëàðûí àë÷àëäûëìàñû âÿ öìèäëÿðè ãûðûëìûø îëàðàã ÿçàáà äöøìÿñè ö÷öíäöð: úÿhÿííÿì ýþçÿò÷èëÿðè îíëàðû äèíëÿìÿéÿúÿê âÿ ÿñëèíäÿ Àëëàhà éàëâàðìàëàðûíûí âàúèáëèéèíè ñþéëÿéÿúÿê. Àëëàh Îíóíëà hÿòòà äàíûøìàëàðûíû äà ãàäàüàí åäÿúÿê. Úÿííÿòäÿêèëÿð áöòöí íåìÿòëÿðèí îíëàðà éàñàã îëäóüóíó ñþéëÿéÿúÿê. Îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðàíëàð âÿ ñÿúäÿ åòäèêëÿðè áöòëÿð áåëÿ îíëàðû òàíûìàéàúàã, îíëàðû àçäûðäûãëàðûíû ãÿáóë åòìÿéÿúÿê. Øåéòàí äà îíëàðû ñàäÿúÿ ÷àüûðäûüûíû âÿ îíëàðûí ãà÷àðàã ýÿëäèéèíè, ÿñëèíäÿ îíëàðà ãàðøû hå÷ áèð ýöúöíöí îëìàäûüûíû âÿ àðòûã ÿáÿäè ÿçàáû äàäàúàãëàðûíû ñþéëÿéÿúÿê.

118

ÉßÙÓÄÈËßÐËß ÕÐÈÑÒÈÀÍËÀÐÛÍ ÌÖÁÀÙÈÑßËßÐÈ Éÿhóäèëÿðëÿ õðèñòèàíëàðûí þç àðàëàðûíäà ìöáàhèñÿëÿðè âÿ àéðû äöøìÿëÿðè Ãóðàíäà äà áèëäèðèëèð. Áåëÿ êè, îíëàð áèð-áèðèíèí äèíèíè èíêàð åäèð âÿ hÿð èêè òÿðÿô äÿ äèýÿðèíèí áèð åëìÿ ñàhèá îëìàäûüûíû, éàëíûç þç äèíëÿðèíè ÿí äîüðó îëäóüóíó èääèà åäèðëÿð. Àðàëàðûíäàêû àéðûëûã âÿ ïàð÷àëàíìàéà “Ñàä” ñóðÿñèíèí 2úè àéÿñèíäÿ äèããÿò ÷ÿêèëèð: “Äîüðóñó, î êàôèðëÿð ãöðóð âÿ íèôàã è÷èíäÿäèðëÿð”. Ùÿð èêè äèíÿ ìÿíñóá èíñàíëàð hÿãèãÿòèí îíëàðûí äèíëÿðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åäèðëÿð. Àíúàã áó ýöí éÿhóäèëèê âÿ õðèñòèàíëûã äà òÿhðèô åäèëìèø âÿ äÿéèøèêëèéÿ ìÿðóç ãàëàðàã ÿñëèíäÿí ñàïìûøäûð. Ùÿãèãÿòÿí éåýàíÿ äÿéèøìÿìèø âÿ Àëëàhûí ãîðóìóø îëäóüó äèí Èñëàìäûð. Ùÿð èêè äèíäÿ “Àëëàhûí îüëó” êèìè ñÿhâ áèð èíàíú âàð. Áó àçüûí èíàíú “Òþâáÿ” ñóðÿñèíèí 30-úó àéÿñèíäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèëèð: “Éÿhóäèëÿð: “Öçåéèð Àëëàhûí îüëóäóð”, õà÷ïÿðÿñòëÿð äÿ: “Ìÿñèh Àëëàhûí îüëóäóð” äåäèëÿð. Îíëàðûí àüçûíäà ýÿçÿí áó áîø ñþçëÿð äàhà þíúÿ êöôð åäÿíëÿðèí ñþçëÿðèíÿ áÿíçÿéèð. Àëëàh îíëàðû þëäöðñöí! Íåúÿ äÿ hàããäàí öç ÷åâèðèðëÿð!” (Òþâáÿ” ñóðÿñè, 30). Èêè òÿðÿô àðàñûíäà ìÿíàñûç ìöáàhèñÿ èñÿ “Ùç.Èáðàhèì éÿhóäèìè éîõñà õà÷ïÿðÿñòìè” ñóàëûäûð. Ãóðàíäà áåëÿ ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðèí íÿ ãÿäÿð àüûëñûç îëäóãëàðû áåëÿ à÷ûãëàíûð: “Åé êèòàá ÿhëè, íÿ ö÷öí Èáðàhèì áàðÿñèíäÿ hþúÿòëÿøèðñèíèç? Òþâðàò äà, Èíúèë äÿ àíúàã îíäàí ñîíðà íàçèë åäèëìèøäèð -ìÿýÿð áàøà äöøìöðñöíöç? Áèð áàõûí, ñèç î êèìñÿëÿðñèíèç êè, áèëäèéèíèç øåéëÿð áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ åäèð-

119

ñèíèç. Áÿñ áèëìÿäèéèíèç øåéëÿð áàðÿñèíäÿ íèéÿ ìöáàhèñÿéÿ ýèðèøèðñèíèç?! ßëáÿòòÿ, Àëëàh áèëèð, ñèç áèëìÿçñèíèç! Èáðàhèì íÿ éÿhóäè, íÿ äÿ õà÷ïÿðÿñò èäè. Î àíúàã hÿíèô ìöñÿëìàí èäè âÿ øÿðèê ãîøàíëàðäàí äåéèëäè” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 65-67). Éÿhóäèëÿðëÿ õðèñòèàíëàðûí äèíëÿ áàüëû ìöáàhèñÿëÿðè ãèéàìÿò ýöíö Àëëàh òÿðÿôèíäÿí êÿñèëÿúÿê âÿ Àëëàh hàãëà hþêì åäÿúÿêäèð: “Éÿhóäèëÿð äåäèëÿð: “Õà÷ïÿðÿñòëÿð áèð øåéÿ èñòèíàä åòìèðëÿð”. Õà÷ïÿðÿñòëÿð äÿ: “Éÿhóäèëÿð áèð øåéÿ èñòèíàä åòìèðëÿð” - ñþéëÿäèëÿð. Ùàëáóêè îíëàðûí hÿð èêèñè êèòàá îõóéóð. Áèëìÿéÿíëÿð äÿ îíëàð êèìè äàíûøäûëàð. Àëëàh îíëàðûí àðàëàðûíäàêû áó èõòèëàôûí hþêìöíö ãèéàìÿò ýöíö âåðÿúÿêäèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 113).

120

ÌÞÌÈÍËßÐ ÀÐÀÑÛÍÄÀ ÌÖÁÀÙÈÑß ÑÀËÌÀÜÀ ×ÀËÛØÀÍËÀÐ Ìþìèíëÿð Àëëàhûí éàðàòäûüû ôèòðÿòÿ ýþðÿ, ãàðøûëûãëû öíñèééÿò âÿ ñþháÿòäÿí çþâã àëûðëàð. Áó ñþháÿòëÿðèíäÿ òåç-òåç Àëëàhû õàòûðëàéûðëàð, Îíóí øÿíèíè óúàëäûð âÿ Îíà éàõûíëàøìàã ö÷öí éîëëàð àõòàðûðëàð. Áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí ìþìèíëÿðèí þç àðàëàðûíäàêû ìöáàhèñÿëÿð äèíÿ âÿ éàðàäûëûøà óéüóí äåéèë. Îíñóç äà “Àëëàhûí ñèçÿ âåðäèéè íåìÿòèíè õàòûðëàéûí êè, ñèç áèð-áèðèíèçÿ äöøìÿí èêÿí Î, ñèçèí ãÿëáëÿðèíèçè áèðëÿøäèðäè âÿ Îíóí íåìÿòè ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíèçëÿ ãàðäàø îëäóíóç” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 103) äåéÿ õèòàá åäèëÿí èíñàíëàð áèð-áèðèëÿ àíúàã ñþháÿò åäÿðëÿð. ßýÿð áó ìþâçóäà àðàëàðûíäà ôÿðãëè ôèêèðëÿð îëàðñà, áóíëàðû “èñòèøàðÿ” éîëó èëÿ áèðëèêäÿ hÿëë åäÿð âÿ äöçýöí îëàíû ñå÷èá ãÿáóë åäÿðëÿð. ×öíêè ìþìèíèí þç íÿôñèíè äèýÿð ãàðäàøëàðûíäàí öñòöí òóòìàã êèìè áèð hÿäÿôè îëà áèëìÿç. Òÿêÿááöðëö äåéèë âÿ öìóìèééÿòëÿ áèð ôèêèð îíà àèääèð äåéÿ îíó ãîðóìàã ö÷öí áÿñèò äàâðàíìàç. Áåëÿ ÿõëàãà ñàhèá èíñàíëàðäàí èáàðÿò áèð úÿìèééÿòäÿ òÿáèè êè, ìöáàhèñÿ ö÷öí ñÿáÿá äÿ îëà áèëìÿç. Áèð ñþçëÿ, ìöáàhèñÿ áèð ìþìèí úÿìèééÿòèíèí è÷èíÿ àíúàã “êÿíàðäàí” äàõèë îëóð. Êÿíàðäàí ýÿëìÿíèí èñÿ èêè åhòèìàëû âàð. Áèðèíúè åhòèìàë áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ ìþìèíèí ãÿôëÿòÿ äöøÿðÿê ãûñà ìöääÿòÿ äÿ îëñà Ãóðàí ÿõëàãûíäàí óçàãëàøìàñûäûð. Áåëÿ îëäóãäà äà úàhèë ìÿäÿíèééÿòèí èçëÿðè òÿêðàð ýþðöíÿð âÿ áóíóí íÿòèúÿñè îëàðàã äà øåéòàíûí äà ãûçûøäûðìàñû èëÿ ìöáàhèñÿ éàðàíà áèëÿð. Àíúàã áó õÿòàíû èøëÿìèø ìþìèíëÿð äèýÿð ìþìèíëÿðèí ìöäàõèëÿñè éàõóä ñàäÿúÿ þç âèúäàíëàðû èëÿ òåç áóíóí Ãóðàíà ìöõàëèô áèð äàâðàíûø îëäóüóíó ýþðöð, Àëëàhäàí ÿôâ äèëÿéèð âÿ ìöáàhèñÿíèí éàðàäà áèëÿúÿéè hÿð hàíñû áèð ãÿëá ãûðûãëûüûíû äà “àðàíûçû 121

äöçÿëäèí” (“ßíôàë” ñóðÿñè, 1) ÿìðèíÿ óéüóí îëàðàã äÿðhàë “òÿìèð” åäèðëÿð. Èêèíúè åhòèìàë èñÿ òàìàìèëÿ ôÿðãëèäèð. ×öíêè áó äÿôÿ ìöáàhèñÿ “êÿíàðäàí” äàõèëÿ øöóðëó âÿ òÿøêèë åäèëìèø áèð øÿêèëäÿ ýÿëèð. Áó èñÿ èìàí ýÿòèðìÿäèêëÿðè hàëäà ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ þçöíö ìþìèí êèìè ýþñòÿðÿðÿê ìþìèí úÿìèééÿòèí è÷èíäÿ ñûüûíàúàã òàïàí ìöíàôèãëÿðÿ àèä áèð hÿðÿêÿòäèð. Ìöíàôèã õàðàêòåðèí ÿí áàøäà ýÿëÿí ìöáàhèñÿ ìþâçóëàðû èòàÿò ãàâðàìûäûð. Ïåéüÿìáÿðèí (ñ.ÿ.â.) òþâñèéÿëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿê ìöíàôèãëÿðÿ ÷ÿòèí ýÿëèð, îíëàðû ñûõûð. Õöñóñèëÿ äÿ þç ìÿíôÿÿòëÿðèíÿ ÿêñ îëàí ìþâçóëàðäà ìöáàhèñÿ åòìÿê îíëàðûí ìÿëóì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) äþâðöíäÿ ñàâàø øÿðàèòèíäÿ ìöíàôèãëÿð Àëëàhûí àéÿëÿðè ýÿëÿíäÿ âÿ Îíóí åë÷èñè äÿ éàíûíäà îëäóüó hàëäà áèð ÷îõ ìþâçó áàõûìûíäàí àéðûëûã ñàëìàüà áàøëàìûøäûëàð. Áóíëàðûí áàøûíäà ìöáàðèçÿäÿí ãà÷ìàã âÿ þëöì ãîðõóñó ýÿëèð. Ïåéüÿìáÿð (ñ.ÿ.â.) Àëëàh ðèçàñû ö÷öí âóðóøìàëàðûíû ÿìð åòäèêäÿ ÿñëèíäÿ hÿð øåé à÷ûã ìÿëóì îëäóüó hàëäà âóðóøìàäàí ãà÷ìàüà ÷àëûøìûøäûëàð. Áÿçèëÿðè åâëÿðèíèí à÷ûã îëäóüóíó áÿhàíÿ ýÿòèðÿðêÿí äèýÿðëÿðè äÿ Ïåéüÿìáÿðëÿ (ñ.ÿ.â.) hàãã ìþâçóñóíäà ìöáàhèñÿ åòìèøäè. Àéÿëÿðäÿ áèð ÷îõ ñàõòà áÿhàíÿëÿðèíäÿí äàíûøûëûð. Áÿçèëÿðè âóðóøìàüû áèëìÿäèéèíè, äèýÿðëÿðè äÿ îíëàðû àèëÿëÿðèíèí ìÿøüóë åòäèéèíè èääèà åäèð. Áèð ãèñìè èñÿ èñòè hàâàíû ñÿáÿá ýþñòÿðèð. Àëëàhûí îíëàðà úàâàáû èñÿ ÷îõ à÷ûãäûð: “Úÿhÿííÿì îäó äàhà èñòèäèð” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 81). Áöòöí áóíëàð ìöíàôèãëÿðèí êå÷èðäèéè þëöì ãîðõóñóíäàí èðÿëè ýÿëèð. Îíñóç äà hÿð êÿñ ìöÿééÿí åäèëìèø áèð âàõòäà þëÿúÿê, þç åâèíäÿ éàõóä éöêñÿêëèêëÿðäÿ òèêèëìèø øàòîëàðäà îëìàñû áåëÿ áóíó äÿéèøäèðÿ áèëìÿç. Áó ñÿáÿáäÿí îíëàð úÿhÿííÿìèí ÿí àëò ìÿðòÿáÿñèíÿ àòûëàúàã âÿ ÿí øèääÿòëè úÿçàëàð ýþðÿúÿêëÿð.

122

Ìöíàôèãëÿðèí áó hþúÿòëèéè òÿáèè êè, øåéòàíà óéìàëàðûíäàí âÿ îíóí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿðèíè äàøûìàñûíäàí èðÿëè ýÿëèð. Àëëàh áóíó Ãóðàíäà áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Øåéòàí îíëàðà hàêèì îëìóø âÿ Àëëàhû çèêð åòìÿéè îíëàðà óíóòäóðìóøäóð. Îíëàð øåéòàíûí ôèðãÿñèäèðëÿð. Õÿáÿðèíèç îëñóí êè, øåéòàíûí ôèðãÿñè - ìÿhç îíëàð, çèéàíà óüðàéàíëàðäûð” (“Ìóúàäèëÿ” ñóðÿñè, 19). Àéÿäÿ äèããÿò ÷ÿêÿí áèð ìÿãàì äà ìöáàhèñÿ÷è ìöíàôèãëÿðèí áèð õöñóñèééÿòè îëàí Àëëàhûí çèêðèíè óíóòìàãäûð. ßââÿë äÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, ìþìèíëÿð Àëëàhû òåç-òåç çèêð åäÿð âÿ áåëÿëèêëÿ øåéòàíûí îíëàðà çÿðÿð âåðìÿñèíÿ èçí âåðìÿçëÿð. Àëëàh Ãóðàíäà øåéòàíûí èìàí ýÿòèðÿí ãóëëàðû öçÿðèíäÿ hå÷ áèð òÿñèð ýöúöíöí îëìàäûüûíû áèëäèðèð. Ìöíàôèãëÿðèí øåéòàíëà ÿëàãÿëÿðè îíóí õàðàêòåðèíè íöìàéèø åòäèðìÿêäÿí äÿ èðÿëè ýåòìèø âÿ ìöíàôèãëÿð øåéòàíûí ÿìðèíäÿ èø ýþðÿí áèð úÿìèééÿò hàëûíà ýÿëìèøäèëÿð. Áó hàãäà “Íèñà” ñóðÿñèíèí 76-úû àéÿñèíäÿ áåëÿ áÿhñ îëóíóð: “Èìàí ýÿòèðÿíëÿð Àëëàh éîëóíäà, êàôèð îëàíëàð èñÿ øåéòàí éîëóíäà âóðóøóðëàð. Î hàëäà øåéòàíûí äîñòëàðû èëÿ âóðóøóí! Øöáhÿñèç êè, øåéòàíûí hèéëÿñè çÿèôäèð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 76). Àëëàh ìöíàôèãëÿðè hÿìèøÿ ìþìèí úÿìèééÿòèí è÷èíäÿí ÷ûõàðìûø, îíëàðû áÿëëè áèð çàìàíäà ìþìèíëÿðäÿí àéûðìûøäûð. Ìöíàôèãëÿðèí êöôðÿ ãàðøû àïàðûëàí ìöáàðèçÿäÿ ìþìèíëÿðëÿ áèðëèêäÿ îëìàñûíà èúàçÿ âåðìÿìèøäèð, ÷öíêè áó øÿðàèòäÿ îíëàðûí ìöáàhèñÿ âÿ àéðû-ñå÷êèëèê åäÿúÿêëÿðèíè áèëìèøäèð. “Òþâáÿ” ñóðÿñèíèí 47-úè àéÿñèíäÿ äåéèëäèéè êèìè, áèðëèêäÿ ìöáàðèçÿ çàìàíû ìöíàôèãëÿð ìþìèíëÿðÿ ïèñëèê âÿ çÿðÿð âåðìÿéÿ ÷àëûøàúàã âÿ ìþìèíëÿðèí àðàñûíà ôèòíÿ ñàëìàã ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿúÿêëÿð. Áó hÿðÿêÿòëÿðèíè ýåð÷ÿêëÿøäèðìÿê ö÷öí äÿ ðÿñóëó âÿ Àëëàhûí äèíèíè ìöáàhèñÿ ìþâçóñóíà ÷åâèðÿúÿêëÿð. Àíúàã

123

Àëëàh áóíà hå÷ âàõò èçí âåðìÿéÿúÿéèíè Ãóðàíäà áèëäèðìèøäèð. ßââÿë äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ìþìèíëÿðèí ìöíàôèãëÿðÿ ãàðøû áèð-áèðè èëÿ ìöáàhèñÿ åòìÿñè îíëàðûí õàðàêòåðèíÿ çèääèð. Ãÿëáëÿðè Àëëàh òÿðÿôèíäÿí óçëàøäûðûëìûøäûð âÿ àðàëàðûíäà àéðûëûãäàí ñþç ýåäÿ áèëìÿç. Ýþðÿúÿêëÿðè èøëÿðÿ àðàëàðûíäà ìöøàâèðÿ êå÷èðÿðÿê ãÿðàð âåðèðëÿð. Áó éûüûíúàã ìöáàhèñÿéÿ òÿðÿô éþíÿëäèéèíäÿ Àëëàhà îëàí äÿðèí áàüëûëûãëàðû âÿ ãóðäóãëàðû ñÿìèìè ìöíàñèáÿò îíëàðû òåç Àëëàhû õàòûðëàìàüà âÿ ìöáàhèñÿäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ âàäàð åäèð. Ùþúÿò õàðàêòåðèí øåéòàíà âÿ ìöíàôèãëÿðÿ àèä îëäóüóíó áèëèð âÿ Àëëàhà ñûüûíàðàã ìöáàhèñÿäÿí ÷ÿêèíèðëÿð.

124

ÌÖÁÀÙÈÑß ÅÄßÍËßÐß ÃÓÐÀÍÄÀÍ ÚÀÂÀÁËÀÐ Ãóðàíäà ìþìèíëÿðÿ îíëàðëà ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëÿúÿê úàâàá îëàðàã àøàüûäàêû àéÿ íöìóíÿ ýþñòÿðèëèð: “Ñÿíÿ ýþíäÿðèëÿí áèëèêäÿí ñîíðà áóíà äàèð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿíëÿð îëñà, îíëàðà äå: “Ýÿëèí áèç äÿ îüëàíëàðûìûçû, ñèç äÿ îüëàíëàðûíûçû; áèç äÿ ãàäûíëàðûìûçû, ñèç äÿ ãàäûíëàðûíûçû; áèç äÿ þçöìöçö, ñèç äÿ þçöíöçö ÷àüûðàã! Ñîíðà äóà åäèá éàëàí÷ûëàðà Àëëàhûí ëÿíÿò åòìÿñèíè äèëÿéÿê!” ßëáÿòòÿ, äîüðó îëàí õÿáÿð áóäóð. Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 61-62). Éÿíè ìþìèíëÿð âÿ êàôèðëÿð áèð ÷îõ øàhèäèí ýþçö ãàáàüûíäà håñàáëàøìàãäàäûð. Ùÿð èêè òÿðÿô þç äîüðóëàðûíû îðòàéà ãîéàð âÿ éàëàí÷ûëàðû ëÿíÿòëÿéÿð. Áóðàäà ìþìèíëÿðèí ìÿãñÿäè êàôèðëÿðèí ôèêèðëÿðèíèí èçäèhàì è÷èíäÿ èãðàð åòäèðèëìÿñèäèð. Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áèð hÿãèãÿò äèíèí hàêèì îëäóüó âÿ èíñàíëàðûí äÿñòÿäÿñòÿ äèíÿ ýÿëäèêëÿðè äþâðäÿ áèð ÷îõ èíñàíûí ãàáàãúàäàí åòäèêëÿðèíè âÿ äåäèêëÿðèíè èíêàð åäÿúÿê âÿ þçëÿðèíè ÿââÿëúÿäÿí ìþìèíëÿðëÿ áèðëèêäÿéìèø êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøàúàã îëìàñûäûð. Öñòÿëèê ìþìèíëÿðèí êàôèðëÿðè ëÿíÿòëÿìÿñè Àëëàhûí èñòÿêëÿðèíäÿí áèðè, äîëàéûñû èëÿ áèð èáàäÿòäèð. Ìþìèíëÿðèí áóíëàðà âåðäèéè úàâàá áåëÿäèð: “...Àëëàh áèçèì äÿ Ðÿááèìèçäèð, ñèçèí äÿ Ðÿááèíèç. Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí äÿ ÿìÿëëÿðèíèç ñèçÿ àèääèð. Áèçèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà hå÷ áèð ìöáàhèñÿ éîõäóð. Àëëàh hàìûìûçû áèð éåðÿ òîïëàéàúàãäûð. Àõûð äþíöø äÿ éàëíûç Îíàäûð!”” (“Øóðà” ñóðÿñè, 15). Ãóðàíäà ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëÿí êîíêðåò âÿ òÿñèðëè úàâàá öñëóáó òÿáëèüàò àïàðàí ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë áèð íö125

ìóíÿ âÿ èñòèôàäÿñè âàúèá îëàí áèð ìåòîääóð. Ùÿãèãÿòäÿ áóíëàð Àëëàhûí åhòèìàë åäèëÿí ñóàëëàðà âåðèëìÿñèíè èñòÿäèéè ãÿòè úàâàáëàðäûð. Ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëÿúÿê áèð úàâàá àøàüûäàêû àéÿäÿ à÷ûãëàíûð: “ßýÿð îíëàð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿðñÿ, áåëÿ äå: “Ìÿí þçöìö àðäûìúà ýÿëÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhà òÿñëèì åòìèøÿì”. Êèòàá âåðèëìèø øÿõñëÿðÿ âÿ ñàâàäñûçëàðà äå: “Ñèç äÿ òÿñëèì îëäóíóçìó?” ßýÿð òÿñëèì îëàðëàðñà, äîüðó éîëà éþíÿëìèø îëàðëàð, éîõ, ÿýÿð öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ, ñÿíèí âÿçèôÿí àíúàã òÿáëèü åòìÿêäèð. Àëëàh, øöáhÿñèç êè, áÿíäÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 20). Ãóðàíäà îíëàðà ãàðøû èñòèôàäÿ åäèëÿúÿê áèð áàøãà úàâàá èñÿ áåëÿäèð: “Äå: “Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñèíèç? Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð. Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð. Îíà ñàäèã îëàí áèçèê!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139). Êàôèðëÿðèí âÿ ìþìèíëÿðëÿ ìöáàhèñÿ åäÿíëÿðèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îíëàðûí àõèðÿòè èíêàð åòìÿñèäèð. “Òÿüàáöí” ñóðÿñèíèí 7-úè àéÿñè áó àçüûí èíàíúû âÿ áó èíàíúû ìöäàôèÿ åäÿíëÿðÿ âåðèëìÿñè ìöhöì îëàí úàâàáû áåëÿ áèëäèðèð: “Êàôèð îëàíëàð þëäöêäÿí ñîíðà ÿñëà äèðèëìÿéÿúÿêëÿðèíè èääèà åäèðëÿð. Äå êè: “Ñèç ìöòëÿã äèðèëÿúÿêñèíèç. Ñîíðà äà åòäèéèíèç ÿìÿëëÿð ñèçÿ õÿáÿð âåðèëÿúÿêäèð. Áó, Àëëàh ö÷öí ÷îõ àñàíäûð!”” (“Òÿüàáóí” ñóðÿñè, 7). Áóíëàðäàí áàøãà, Àëëàhûí ìþìèíëÿðÿ þðíÿê îëàðàã âåðäèéè áÿçè úàâàá òÿðçëÿðè áåëÿäèð:

Úÿííÿòÿ ýåäÿúÿéèíè èääèà åäÿíëÿðÿ “Ñÿí îíëàðà äå: “ßýÿð Àëëàh éàíûíäà àõèðÿò åâè áàøãà èíñàíëàðà äåéèë, éàëíûç ñèçÿ ìÿõñóñäóðñà âÿ ÿýÿð ñèç

126

äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíäà þëöì èñòÿéèí!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 94).

Àëëàhûí hàãã äèíèíäÿí áàøãà àòàëàðûíûí äèíèíÿ óéàíëàðà “Îíëàðà: “Àëëàhûí íàçèë åòäèêëÿðèíÿ èíàíûí!” - äåéèëäèêäÿ, îíëàð: “Áèç þçöìöçÿ ýþíäÿðèëÿíÿ èíàíûðûã” - äåéÿðÿê, îíäàí áàøãàñûíû èíêàð åäèðëÿð. Ùàëáóêè î îíëàðûí ÿëëÿðèíäÿ îëàíû òÿñäèã åäÿí áèð hÿãèãÿòäèð. Îíëàðà ñþéëÿ: “ßýÿð ñèç èíàíàí êÿñëÿðñèíèçñÿ, áÿñ íÿ ö÷öí ÿââÿëëÿð Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíè þëäöðöðäöíöç?” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 91). “Éàäûíûçà ñàëûí î âàõòû êè, Áèç ñèçäÿí ÿhä àëûá, Òóð äàüûíû öçÿðèíèçÿ ãàëäûðìûø âÿ: “Ñèçÿ âåðäèéèìèçäÿí ìþhêÿì éàïûøûí, åøèäèí!” - äåìèøäèê. Îíëàð èñÿ: “Åøèòäèê âÿ ãàðøû ÷ûõäûã!” - äåäèëÿð. ×öíêè êöôðëÿðè öçöíäÿí áóçîâóí ìÿhÿááÿòè ãÿëáëÿðèíè áöðöìöøäö. Îíëàðà äå: “ßýÿð èìàí ýÿòèðìèñèíèçñÿ, èìàíûíûçûí ñèçÿ áåëÿ ÿìð åòìÿñè íåúÿ äÿ ïèñäèð!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 93). “Îíëàð Àëëàhû ãîéóá þçëÿðèíÿ íÿ áèð õåéèð, íÿ äÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëÿí áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð âÿ: “Áóíëàð Àëëàh éàíûíäà áèçäÿí þòðö øÿôàÿò åäÿíëÿðäèð!” - äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàhà ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ áèëìÿäèéè áèð øåéèìè õÿáÿð âåðèðñèíèç? Àëëàh Þçöíÿ øÿðèê ãîøóëàí áöòëÿðäÿí óçàãäûð âÿ óúàäûð!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 18). “Äå: “Ñèçÿ ýþéäÿí âÿ éåðäÿí êèì ðóçè âåðèð? Ãóëàãëàðà âÿ ýþçëÿðÿ ñàhèá îëàí êèìäèð? Þëöäÿí äèðè, äèðèäÿí þëö ÷ûõàðäàí êèìäèð? Ùÿð èøè äöçöá ãîøàí êèìäèð? Îíëàð: “Àëëàhäûð!” - äåéÿúÿêëÿð. Äå: “Áÿñ îíäà Àëëàhäàí ãîðõìóðñóíóç?”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 31). “Äå: “Ñèçÿ ÿìÿëëÿðè áàõûìûíäàí ÿí ÷îõ çèéàíà óüðàéàí-

127

ëàð áàðÿñèíäÿ õÿáÿð âåðèììè?” Î êÿñëÿð êè, îíëàðûí äöíéàäàêû çÿhìÿòè áîøà ýåòìèøäèð. Ùàëáóêè îíëàð éàõøû èøëÿð ýþðäöêëÿðèíè çÿíí åäèðëÿð. Îíëàð î êÿñëÿðäèð êè, Ðÿááèíèí àéÿëÿðèíè âÿ Îíóíëà ãàðøûëàøàúàãëàðûíû èíêàð åòäèëÿð, áóíóíëà äà îíëàðûí áöòöí ÿìÿëëÿðè ïó÷à ÷ûõäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Áèç îíëàð ö÷öí áèð äàø-òÿðÿçè ãóðìàéàúàüûã!” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 103-105). “Äå: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, áèð äåéèí ýþðÿê áó éåð âÿ éåð öçöíäÿ îëàíëàð êèìèíäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ äöøöíìöðñöíöç?” Äå: “Éåääè ýþéöí Ðÿááè, î ÿçÿìÿòëè ÿðøèí Ðÿááè êèìäèð?” Ìöøðèêëÿð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Îíäà ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ ãîðõìóðñóíóç?” Äå: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, hÿð øåéèí hþêìö ÿëèíäÿ îëàí, hèìàéÿ åäÿí, àììà Þçöíöí hèìàéÿéÿ åhòèéàúû îëìàéàí êèìäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ íÿ úöð äþíäÿðèëèðñèíèç?”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 84-89). “Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð ñÿí: “Ýþéäÿí éàüìóð åíäèðèá ãóðóäóãäàí ñîíðà îíóíëà éåðÿ òÿçÿäÿí úàí âåðÿí êèìäèð?” - äåéÿ ñîðóøñàí, îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhäûð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Äå: “Ùÿìä îëñóí Àëëàhà!” Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè äÿðèíäÿí äöøöíìÿç!” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 63). “Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð îíëàðäàí: “Ýþéëÿðè âÿ éåðè êèì éàðàòìûøäûð?!” - äåéÿ ñîðóøñàí, ìöòëÿã: “Àëëàh!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Äå: “Åëÿ èñÿ áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ìÿíÿ áèð çÿðÿð òîõóíäóðìàã èñòÿñÿ, ñèçèí Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç Îíóí çÿðÿðèíè àðàäàí ãàëäûðà áèëÿðëÿðìè?! Éàõóä: “ßýÿð Àëëàh ìÿíÿ áèð ìÿðhÿìÿò ÿòà åòìÿê èñòÿñÿ, îíëàð Îíóí ìÿðhÿìÿòèíÿ

128

ìàíå îëà áèëÿðëÿðìè?!” Äå: “Ìÿíÿ òÿêúÿ Àëëàh êèôàéÿò åäÿð. Òÿâÿêêöë åäÿíëÿð éàëíûç Îíà òÿâÿêêöë åäÿðëÿð!” Äå: “Åé ãþâìöì! Ñèç þçöíöçÿ óéüóí òÿðçäÿ èøèíèçè ýþðöí, ìÿí äÿ þçöìÿ ìöíàñèá øÿêèëäÿ èøèìè ýþðÿúÿéÿì. Ñèç ìöòëÿã áèëÿúÿêñèíèç” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 38-39). “Àëëàh áèçÿ ÿìð åòìèøäèð êè, îíóí éàíäûðàúàüû áèð ãóðáàí ýÿòèðìÿéèíúÿ hå÷ áèð ïåéüÿìáÿðÿ èíàíìàéàã!” äåéÿíëÿðÿ áåëÿ úàâàá âåð: “Ìÿíäÿí ÿââÿë äÿ ñèçÿ ïåéüÿìáÿðëÿð à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ âÿ äåäèéèíèçëÿ ýÿëìèøäèëÿð. ßýÿð äîüðó äàíûøûðñûíûçñà, áÿñ íÿ ö÷öí îíëàðû þëäöðäöíöç?”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 183). “ßäÿáñèçëèê åòäèêëÿðè çàìàí: “Àòàëàðûìûçû áåëÿ ýþðäöê. Áóíó áèçÿ Àëëàh ÿìð åòìèøäèð” - äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàh ÿäÿáñèçëèê ÿìð åòìÿç. Àëëàhà ãàðøû áèëìÿäèéèíèç øåéèìè äåéèðñèíèç?”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 28).

Àëëàhû, äèíè, Ãóðàíû èíêàð åäÿíëÿðÿ “Êàôèð îëàíëàðà äå: “Ñèç ìÿüëóá îëàúàã âÿ úÿhÿííÿìÿ ñöðöêëÿíÿúÿêñèíèç!” Íåúÿ äÿ ïèñ éåðäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 12). “Ñþéëÿ: “Åé êèòàá ÿhëè, ñèçèíëÿ áèçèì àðàìûçäà åéíè îëàí áèð êÿëìÿéÿ òÿðÿô ýÿëèí! Î êÿëìÿ áóäóð: “Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéÿê. Îíà øÿðèê ãîøìàéàã âÿ Àëëàhû ãîéóá áèð-áèðèìèçè Ðÿáá ãÿáóë åòìÿéÿê!” ßýÿð îíëàð éåíÿ äÿ öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ, î çàìàí äåéèí: “Èíäè øàhèä îëóí êè, áèç, hÿãèãÿòÿí, ìöñÿëìàíëàðûã!”” (“ÀëèÈìðàí” ñóðÿñè, 64). “Äå: “Ñèçèí Àëëàhäàí ãåéðè òàïûíäûüûíûç áöòëÿðÿ èáàäÿò åòìÿê ìÿíÿ ãàäàüàí åäèëìèøäèð”. Äå: “Ìÿí ñèçèí íÿôñèíèçèí èñòÿêëÿðèíÿ ÿñëà óéìàðàì. Áåëÿ îëà áèëÿúÿéè òÿãäèðäÿ ìÿí àçàð âÿ äîüðó éîëà éþíÿëìèøëÿðäÿí îëìà-

129

ðàì!” Äå: “Ìÿí Ðÿááèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åäèðÿì, Ñèç èñÿ îíó éàëàí håñàá åòäèíèç. Ñèçèí òÿëÿì-òÿëÿñèê èñòÿäèéèíèç ìÿíäÿ äåéèëäèð. Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð. Ùàããû éàëíûç Î áÿéàí åäÿð. Î àéûðä åäÿíëÿðèí ÿí éàõøûñûäûð!” Äå: “ßýÿð òÿúèëè èñòÿäèéèíèç ìÿíèì ÿëèìäÿ îëñàéäû, èø ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà, ÿëáÿòòÿ, áèòìèø îëàðäû, Àëëàh çàëèìëÿðè äàhà éàõøû òàíûéàíäûð!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 56-58). “Îíëàð: “Àëëàh hå÷ áèð áÿøÿðÿ áèð øåé íàçèë åòìÿìèøäèð” -äåìÿêëÿ Àëëàhû ëàéèãèíúÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿäèëÿð. Äå: “Ìóñàíûí èíñàíëàðà áèð íóð âÿ hèäàéÿò îëàðàã ýÿòèðäèéè êèòàáû êèì íàçèë åòìèøäèð? Ñèç îíó âÿðÿãëÿðÿ éàçûá ýþñòÿðèð, áèð ÷îõóíó äà ýèçëÿäèðñèíèç. Ñèç þçöíöçöí âÿ àòàëàðûíûçûí áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿíìèø îëóðñóíóç. Ñÿí: “Àëëàh!” - äåéèá ÷àüûð, ñîíðà äà îíëàðû áóðàõ êè, äöøäöêëÿðè áàòàãëûãäà èëèøèá ãàëñûíëàð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 91). “Êàôèð îëàíëàðà äå: “ßýÿð îíëàð ÿë ÷ÿêñÿëÿð, êå÷ìèøäÿêè ýöíàhëàðû áàüûøëàíàð. Éîõ, ÿýÿð éåíÿ ãàéûòñàëàð, ÿââÿëêèëÿðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿð îíëàðûí äà áàøûíà ýÿëÿð”” (“ßíôàë” ñóðÿñè, 38). “Àéÿëÿðìèç à÷ûã-àéäûí îõóíäóüó çàìàí Áèçèìëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðûíà öìèä åòìÿéÿíëÿð: “Áóíäàí àéðû áèð Ãóðàí ýÿòèð âÿ éà îíó äÿéèøäèð!” - äåéÿðëÿð. Îíëàðà äå: “Ìÿí îíó þçáàøûíà äÿéèøìÿðÿì. Ìÿí àíúàã ìÿíÿ ýÿëÿí âÿhéÿ òàáå îëóðàì. ßýÿð Ðÿááèìÿ àñè îëñàì, áþéöê ýöíöí ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì”. Äå: “ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, ìÿí îíó ñèçÿ îõóìàçäûì âÿ Àëëàh äà îíó ñèçÿ áèëäèðìÿçäè. Ìÿí îíäàí ãàáàã ñèçèí àðàíûçäà þìöð ñöðìöøÿì. Ìÿýÿð äÿðê åòìèðñèíèçìè?”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 15-16).

130

Ãèéàìÿò ñààòûíû ñîðóøàíëàðà âÿ ÿçàáû ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿðÿ “Úàìààò ñÿíäÿí î ñààò áàðÿäÿ ñîðóøàð. Äå: “Îíó àíúàã Àëëàh áèëÿð!” Íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ äÿ, î ñààò éàõûíäûð” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 63). “Èíêàð åäÿíëÿð: “Ãèéàìÿò áèçÿ ýÿëìÿéÿúÿêäèð!” - äåäèëÿð. Äå: “Õåéð, ãåéáè áèëÿí Ðÿááèìÿ àíä îëñóí êè, ãèéàìÿò ñèçÿ ýÿëÿúÿêäèð. Íÿ ýþéëÿðäÿ, íÿ äÿ éåðäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð øåé Îíäàí ýèçëè ãàëìàç. Áóíäàí êè÷èê, éàõóä áþéöê åëÿ áèð øåé äÿ éîõäóð êè, à÷ûã-àéäûí êèòàáäà îëìàñûí!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 3). “Îíëàð äåéèðëÿð: “ßýÿð äîüðóäàíûøàíëàðäàíñûíûçñà, áó âÿä íÿ âàõò éåðèíÿ éåòÿúÿêäèð?” Äå: “Îíó áèëìÿê éàëíûç Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Ìÿí èñÿ àíúàã à÷ûã-àøêàð ãîðõóäàí áèð ïåéüÿìáÿðÿì!” Êàôèðëÿð ÿçàáûí éàõûíëàøäûüûíû ýþðäöêëÿðè çàìàí öçëÿðè åéáÿúÿð êþêÿ äöøÿúÿê âÿ îíëàðà: “Ñèçèí èñòÿäèéèíèç ÿçàá áóäóð!” - äåéèëÿúÿêäèð. Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, èñòÿð Àëëàh ìÿíè âÿ ìÿíèìëÿ áèðëèêäÿ îëàíëàðû ìÿhâ åòñèí, èñòÿðñÿ äÿ áèçÿ áèð ìÿðhÿìÿò ÿòà åòñèí; ñèç êàôèðëÿðè øèääÿòëè ÿçàáäàí êèì ãóðòàðà áèëÿð?! Äå: “Î áèçèì èìàí ýÿòèðäèéèìèç âÿ òÿâÿêêöë åòäèéèìèç Ðÿhìàíäûð. Êèìèí à÷ûã-àéäûí àçìûø îëäóüóíó áèëÿúÿêñèíèç!” Äå: “Áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿð ñóéóíóç áàòûá ýåòñÿ, êèì ñèçÿ àõàð ñó ýÿòèðÿ áèëÿð?!” (“Ìöëê” ñóðÿñè, 2530).

Äèíÿ ãÿçÿáëÿíÿíëÿðÿ “Áÿëè, ñèç î êèìñÿëÿðñèíèç êè, îíëàðû ñåâèðñèíèç, îíëàð èñÿ ñèçëÿðè ñåâìÿçëÿð. Ñèç êèòàáûí hàìûñûíà èíàíûðñûíûç. Îíëàð ñèçèíëÿ ýþðöøäöêëÿðè çàìàí: “Áèç äÿ èíàíäûã” - äåéèð. Õÿëâÿòäÿ îëäóãäà èñÿ ñèçÿ ãàðøû ãÿçÿáëÿðèíäÿí áàð-

131

ìàãëàðûíû ýÿìèðèðëÿð. Äå: “Àúûüûíûçäàí þëöí!” ßëáÿòòÿ, Àëëàh öðÿêëÿðäÿ îëàíëàðû áèëÿíäèð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 119). “Äå: “Åé úàìààòûì, ÿëèíèçäÿí ýÿëÿíè åäèí. Ìÿí äÿ éåðèíÿ éåòèðèðÿì. Àõèðÿò éóðäóíóí àãèáÿòèíèí êèìÿ íÿñèá îëàúàüûíû áèëÿúÿêñèíèç. Øöáhÿñèç êè, çàëèìëÿð íèúàò òàïìàéàúàãëàð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 135). “Ìÿýÿð îíëàðûí éåðèéÿí àéàãëàðû, éà òóòàí ÿëëÿðè, éà ýþðÿí ýþçëÿðè, éàõóä åøèäÿí ãóëàãëàðû âàð?! Äå: “Ùàéäû, ÷àüûðûí øÿðèêëÿðèíèçè, ìÿíèì áàðÿìäÿ èñòÿäèéèíèç hèéëÿíè ãóðóí âÿ ìÿíÿ hå÷ ìþhëÿò äÿ âåðìÿéèí!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 195). “Èíñàíëàðûí áàøûíà ýÿëÿí áèð ìöñèáÿòäÿí ñîíðà îíëàðà áèð ìÿðhÿìÿò äàäûçäûðñàã, äÿðhàë hèéëÿ ãóðìàüà ýèðèøÿðëÿð. Äå: “Àëëàh äàhà òÿäáèðëèäèð”. Øöáhÿñèç êè, åë÷èëÿðèìèç ãóðäóüóíóç hèéëÿëÿðè éàçûðëàð!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 21). “Àéÿëÿðèìèç îíëàðà à÷ûã-àøêàð ñóðÿòäÿ îõóíäóüó çàìàí êàôèð îëàíëàðûí ÷þhðÿñèíäÿ áèð èêðàh ñåçÿðñÿí. Îíëàð àéÿëÿðèìèçè îõóéàíëàðûí öñòöíÿ àç ãàëà höúóì ÷ÿêñèíëÿð. Äå: “Ñèçÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè õÿáÿð âåðèììè? Úÿhÿííÿì! Àëëàh îíó êàôèðëÿðÿ âÿä åòìèøäèð. Î íÿ ïèñ ìÿñêÿíäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 72).

Àëëàhûí àéÿ ýþíäÿðìÿñèíè èñòÿéÿíëÿðÿ “Äåäèëÿð: “Ìÿýÿð îíà Ðÿááèíäÿí áèð ìþúöçÿ åíäèðèëìÿëè äåéèëäèìè?” Äå: “Àëëàh ìþúöçÿ åíäèðìÿéÿ ãàäèðäèð. Ëàêèí îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 37).

132

Ìþúöçÿ èñòÿéÿíëÿðÿ “Äå: “Ìÿí ñèçÿ äåìèðÿì êè, ìÿíèì éàíûìäà Àëëàhûí õÿçèíÿëÿðè âàðäûð. Ìÿí ãåéáè áèëìèðÿì âÿ ñèçÿ äÿ äåìèðÿì êè, ìÿí ìÿëÿéÿì. Ìÿí éàëíûç þçöìÿ ýÿëÿí âÿhéÿ òàáå îëóðàì”. Äå: “Êîð ýþðÿíëÿ áèð îëàðìû? Ìÿýÿð äöøöíìöðñöíöç?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 50). “Àëëàhà öðÿêäÿí àíä è÷äèëÿð êè, ÿýÿð îíëàðà áèð àéÿ ýÿëñÿ, îíà ìöòëÿã èíàíàúàãëàð. Äå: “Àéÿëÿð àíúàã Àëëàhûí éàíûíäàäûð. Ñèç íÿäÿí áèëèðñèíèç êè, îíëàðà àéÿ ýÿëäèêäÿ éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿð?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 109). “Þçëÿðèíÿ éàëíûç ìÿëÿêëÿðèí, éîõñà Ðÿááèíèí, éàõóä äà Ðÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðèíèí ýÿëìÿñèíèìè ýþçëÿéèðëÿð? Ðÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè ýÿëÿúÿéè ýöí ÿââÿëúÿ èìàí ýÿòèðìÿìèø âÿ èìàíûíäà áèð õåéèð ãàçàíìàìûø øÿõñÿ èìàíû hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç. Äå: “Ýþçëÿéèí, äîüðóñó, áèç äÿ ýþçëÿéèðèê!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 158). “Ìöøðèêëÿð: “Áàðû, Ïåéüÿìáÿðÿ Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí áèð ìþúöçÿ íàçèë åäèëÿéäè!” - äåéèðëÿð. Îíëàðà áåëÿ úàâàá âåð: “Ãåéá àíúàã Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Åëÿ èñÿ ýþçëÿéèí! Äîüðóñó, ìÿí äÿ ñèçèíëÿ áèðëèêäÿ ýþçëÿéèðÿì!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 20). “Êàôèð îëàíëàð: “Ìÿýÿð Ðÿááèíäÿí îíà áèð ìþúöçÿ åíäèðèëìÿëè äåéèëäèìè?” - äåéèðëÿð. Äå: “Àëëàh èñòÿäèéèíè àçäûðûð. Òþâáÿ åäÿí øÿõñè èñÿ Þç hèäàéÿòèíÿ ãîâóøäóðóð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 27). “Äå: “ßýÿð éåð öçöíäÿ àðõàéûí ýÿçèá äîëàøàíëàð ìÿëÿêëÿð îëñàéäû, ñþçñöç êè, îíëàðà áèð ìÿëÿê ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðÿðäèê!” Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà òÿêúÿ Àëëàhûí øàhèä îëìàñû êèôàéÿò åäèð. Øöáhÿñèç êè, Î, áÿíäÿëÿðèíäÿí õÿáÿðäàðäûð, ýþðÿíäèð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 95-96).

133

“Äåäèëÿð: “Áÿñ íÿ ö÷öí Ðÿááèíäÿí îíà ìþúöçÿ íàçèë îëìàäû?” -äåäèëÿð. Äå: “Ìþúöçÿëÿð àíúàã Àëëàhûí ÿëèíäÿäèð. Ìÿí èñÿ ñàäÿúÿ îëàðàã à÷ûã-àøêàð ãîðõóäàí áèð ïåéüÿìáÿðÿì!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 50).

Ðÿñóëó (ñ.ÿ.â.) ìÿíôÿÿòïÿðÿñòëèêäÿ ýöíàhëàíäûðàíëàðà “Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Ñÿí äÿ îíëàðûí hàãã éîëóíó òóòóá ýåò. Äå: “Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí áèð ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Áó àëÿìëÿð ö÷öí éàëíûç áèð þéöä-íÿñèhÿòäèð”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 90). “Äå: “Ìÿí ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä èñòÿìèðÿì, î ñèçèí îëñóí. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã Àëëàhà àèääèð. Î, hÿð øåéÿ øàhèääèð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 47).

Ðÿñóëó (ñ.ÿ.â.) éàëàí÷û ñàéàíëàðà “ßýÿð îíëàð ñÿíè éàëàí÷û håñàá åòñÿëÿð, äå: “Ðÿááèíèç áþéöê ìÿðhÿìÿò ñàhèáèäèð. Îíóí ýöíàhêàð áèð òàéôàéà âåðÿúÿéè ÿçàáûí äà ãàðøûñû àëûíà áèëìÿç!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 147). “ßýÿð ñÿíè éàëàí÷û håñàá åòñÿëÿð, äå: “Ìÿíèì ÿìÿëèì ìÿíÿ, ñèçèí ÿìÿëèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð. Ìÿíèì åòäèéèì ÿìÿëëÿðèí ñèçÿ, ñèçèí åòäèéèíèç ÿìÿëëÿðèí ìÿíÿ hå÷ áèð äÿõëè éîõäóð!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 41).

“Ãóðàíû Ðÿñóë óéäóðäó” äåéÿíëÿðÿ “Éîõñà: “Îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Äå: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèí âÿ Àëëàhäàí áàøãà, êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüûðûí!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 38). “Éîõñà; “Îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” äåéèðëÿð. Îíëàðà äå:

134

“ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíóí êèìè þçöíöçäÿí îí ñóðÿ óéäóðóá ýÿòèðèí âÿ áó èøäÿ Àëëàhäàí áàøãà, êèìè áàúàðûðñûíûçñà, îíó äà êþìÿéÿ ÷àüûðûí” (“Ùóä” ñóðÿñè, 13). “Éîõñà: “Î îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Îíëàðà áåëÿ úàâàá âåð: “ßýÿð ìÿí îíó þçöìäÿí óéäóðóðàìñà, ýöíàhû ìÿíèì áîéíóìàäûð. Ìÿí èñÿ ñèçèí òþðÿòäèéèíèç ýöíàhëàðäàí óçàüàì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 35). “Äå: “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðàíà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åòñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 88). “Éîõñà îíëàð: “Îíó þçöíäÿí óéäóðìóøäóð!” - äåéèðëÿð. Äå: “ßýÿð ìÿí îíó óéäóðìóøàìñà, ñèç ìÿíè Àëëàhäàí ãóðòàðà áèëìÿçñèíèç. Î ñèçèí áàðÿñèíäÿêè äåäè-ãîäóëàðûíûçû äàhà éàõøû áèëèð. Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà Îíóí øàhèä îëìàñû êèôàéÿòäèð. Î, áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð!” Äå: “Ìÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèí áèðèíúèñè äåéèëÿì. Ðÿááèìèí ìÿíèìëÿ âÿ ñèçèíëÿ íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðÿì. Ìÿí éàëíûç ìÿíÿ âÿhé îëóíàíà òàáå îëóðàì. Ìÿí àíúàã à÷ûã-àøêàð ãîðõóäàí áèð ïåéüÿìáÿðÿì!” Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð (áó Ãóðàí) Àëëàh äÿðýàhûíäàí îëñà, ñèç îíó èíêàð åòñÿíèç, Èñðàèë îüóëëàðûíäàí äà áèð øàhèä îíóí þçö êèìèñè èëÿ øÿhàäÿò âåðèá èìàí ýÿòèðñÿ âÿ ñèç òÿêÿááöð ýþñòÿðñÿíèç çàëèì îëìàçñûíûçìû? Àëëàh çàëèìëÿðè äîüðó éîëà ìöâÿôôÿã åòìÿç!”” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 8-10).

Øèðê ãîøàíëàðà “Ìöøðèêëÿð áåëÿ äåéúÿêëÿð: “ßýÿð Àëëàh èñòÿñÿéäè, íÿ áèç, íÿ äÿ àòàëàðûìûç ìöøðèê îëàð âÿ íÿ äÿ áèç áèð øåéè hàðàì åäÿ áèëÿðäèê. Îíëàðäàí ÿââÿëêèëÿð äÿ áåëÿ òÿêçèá

135

åòìèøäèëÿð. Íÿhàéÿò, ÿçàáûìûçû äàääûëàð. Îíëàðà äå: “Áèçèì ãàðøûìûçà ÷ûõàðà áèëÿúÿê áèð åëìèíèç âàðìû? Ñèç éàëíûç çÿííÿ ãàïûëûð âÿ éàëàí óéäóðóðñóíóç!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 148). “Ùÿð áèð êÿñèí íÿ ãàçàíäûüûíà íÿçàðÿò åäÿí Àëëàh áóíó áàúàðìàéàí áöòëÿð êèìèäèðìè?! Àëëàhà øÿðèêëÿð ãîøäóëàð. Äå: “Áóíëàðà áèð àä âåðèí ýþðÿê! Éîõñà Àëëàhà éåð öçöíäÿ áèëìÿäèéè áèð øåéèìè õÿáÿð âåðèðñèíèç? Éàõóä ñþçöí çàhèðèíÿ óéóá äåéèðñèíèç? Õåéð, êàôèðëÿðÿ þç hèéëÿëÿðè, èôòèðàëàðû ýþçÿë ýþðöíäö âÿ îíëàð hàãã éîëäàí öç äþíäÿðäèëÿð. ßñëèíäÿ, Àëëàhûí çÿëàëÿòÿ ñàëäûüû êèìñÿéÿ äîüðó éîëó ýþñòÿðÿí îëìàç” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 33). “Îíëàð Àëëàh éîëóíäàí äþíäÿðìÿê ö÷öí Îíà øÿðèêëÿð ãîøäóëàð. Îíëàðà áåëÿ äå: “Ùÿëÿ êè, ÿéëÿíèá êåô ÷ÿêèí. Àõûðäà ìÿñêÿíèíèç àòÿø îëàúàãäûð!”” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 30). “Äå: “Ìÿíÿ áèð ýþñòÿðèí ýþðöì, Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç éåð öçöíäÿ íÿéè éàðàäûáëàð? Éîõñà îíëàðûí ýþéëÿðäÿ áèð øÿðèêëèéè âàð? Éàõóä îíëàðà áèð êèòàá âåðìèøèê âÿ îðàäàêû áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åäèðëÿð?! Õåéð, î çàëèìëÿð áèð-áèðèíÿ àíúàã éàëàí âÿä âåðèðëÿð” (“Ôàòèð” ñóðÿñè, 40). “Èíñàíà áèð çÿðÿð òîõóíäóãäà òþâáÿ åäÿðÿê Ðÿááèíÿ éàëâàðàð. Ñîíðà äÿðýàhûíäàí îíà áèð íåìÿò ÿòà åòñÿ, ÿââÿëúÿ êèìÿ äóà åòìèø îëäóüóíó óíóäàð âÿ Àëëàh éîëóíäàí ÷ûõàðòìàã ö÷öí Îíà øÿðèêëÿð ãîøàð. Äå: “Ùÿëÿ êöôðöíëÿ áèð ìöääÿò äþâðàí ñöð. Øöáhÿñèç êè, ñÿí úÿhÿííÿì ÿhëèíäÿíñÿí!”” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 8).

136

Øöáhÿ åäÿíëÿðÿ “Äå: “Åé èíñàíëàð! ßýÿð ìÿíèì äèíèì áàðÿñèíäÿ øöáhÿéÿ äöøìöñöíöçñÿ, áèëèí êè ìÿí Àëëàhû ãîéóá òàïûíäûüûíûç áàøãà áöòëÿðÿ èáàäÿò åòìèðÿì. Àíúàã ñèçèí úàíûíûçû àëàúàã Àëëàhà èáàäÿò åäèðÿì. Ìÿíÿ ìþìèíëÿðäÿí îëìàã ÿìð åäèëìèøäèð”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 104).

Èìàí ýÿòèðìÿéÿíëÿðÿ “Èìàí ýÿòèðìÿéÿíëÿðÿ äå: “Ñèç åòäèéèíèçè åäèí, áèç äÿ åòäèéèìèçè åäÿúÿéèê! Âÿ ýþçëÿéèí. Áèç äÿ ýþçëÿéèðèê!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 121-122).

Ïåéüÿìáÿðëèéè ãÿáóë åòìÿéÿíëÿðÿ “Êàôèðëÿð: “Ñÿí ïåéüÿìáÿð äåéèëñÿí!” - äåéèðëÿð. Îíëàðà áåëÿ úàâàá âåð: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà Àëëàhûí âÿ Êèòàáû áèëÿíëÿðèí øàhèä îëìàñû éåòÿð!”” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 43).

Äèðèëèøè éàëàí ñàéàíëàðà “Îíëàð: “Áèç ñöð-ñöìöê, ÷öðöéöá îâõàëàíìûø òîðïàã îëäóüóìóç hàëäà, äèðèëäèëèá éåíè ìÿõëóãìó îëàúàüûã?” - äåéèðëÿð. Äå: “Èñòÿð äàø îëóí, éàõóä äÿìèð! Âÿ éà öðÿéèíèçäÿ áþéöê áèð ìÿõëóã áèëèí! Éåíÿ äèðèëÿúÿêñèíèç!”. Îíëàð äåéÿúÿêëÿð: “Î hàëäà áèçè êèì ãàéòàðàúàãäûð?” Äå: “Èëê äÿôÿ ñèçè éîõäàí éàðàäàí!” Îíëàð ñÿíÿ áàøëàðûíû áóëàéûá: “Áó íÿ âàõò îëàúàãäûð?” - äåéÿ ñîðóøàúàãëàð. Äå: “Áÿëêÿ äÿ, áó éàõûí çàìàíäà!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 49-51). “Þç éàðàäûëûøûíû óíóäóá: “×öðöìöø ñöìöêëÿðè êèì äèðèëäÿ áèëÿð?!” - äåéÿ, hÿëÿ Áèçÿ áèð ìÿñÿë äÿ ÷ÿêäè. Äå: “Îíëàðû èëê äÿôÿ éîõäàí éàðàäàí äèðèëäÿúÿêäèð. Î, hÿð

137

áèð ìÿõëóãó ÷îõ ýþçÿë òàíûéàíäûð!” (“Éàñèí” ñóðÿñè, 7879). “Äå: “Áÿëè, þçö äÿ çÿëèë îëàðàã äèðèëäèëÿúÿêñèíèç”” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 18).

Ìþìèíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðàíëàðà “ßýÿð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åòñÿëÿð, îíëàðà áåëÿ úàâàá âåð: “Àëëàh ñèçèí íÿ åòäèéèíèçè äàhà éàõøû áèëèð! Èõòèëàôäà îëäóüóíóç ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ Àëëàh ãèéàìÿò ýöíö àðàíûçäà Þç hþêìöíö âåðÿúÿêäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 6869).

Êàôèðëÿðÿ Àëëàhûí âåðÿúÿéè úÿçàíûí áèëäèðèëìÿñè “Äå: “Àëëàh éàíûíäà úÿçà åòèáàðèëÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè ñèçÿ õÿáÿð âåðèììè? Àëëàhûí ëÿíÿòëÿäèéè, ãÿçÿáëÿíäèéè, þçëÿðèíè ìåéìóíëàðà, äîíóçëàðà âÿ øåéòàíëàðà èáàäÿò åäÿíëÿðÿ äþíäÿðäèéè øÿõñëÿð ìþâãåúÿ äàhà ïèñ âÿ äîüðó éîëäàí äàhà ÷îõ àçàíëàðäûð!” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 60).

Èíñàíûí ÿçàáûíûí àíëàäûëìàñû “Äå: “Ìÿíÿ äåéÿ áèëÿðñèíèçìè? Ñèçÿ Àëëàhûí ÿçàáû ýÿëñÿ âÿ éà ãèéàìÿò áàøûíûçûí öñòöíö àëñà, Àëëàhäàí áàøãàñûíà äóà åäèá éàëâàðàúàãñûíûçìû? ßýÿð äîüðó äàíûøàíëàðñûíûçñà äåéèí ýþðÿê!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 40). “Äå: “Áèð äåéèí ýþðöì, ÿýÿð Àëëàh ñèçèí ãóëàãëàðûíûçû âÿ ýþçëÿðèíèçè ÿëèíèçäÿí àëñà, öðÿêëÿðèíèçÿ ìþhöð âóðñà, îíëàðû ñèçÿ Àëëàhäàí ãåéðè hàíñû òàíðû ãàéòàðà áèëÿð?” Ýþð Áèç àéÿëÿðèìèçè îíëàðà íåúÿ èçàh åäèðèê, ñîíðà îíëàð îíäàí ýþð íåúÿ öç äþíäÿðèðëÿð? Äå: “Áèð äåéèí ýþðöì, ÿýÿð Àëëàhûí ÿçàáû ñèçÿ ãÿôëÿòÿí âÿ éà àøêàð ýÿëñÿ,

138

çàëèì òàéôàäàí áàøãàñû hÿëàê åäèëÿðìè?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 46-47). “Äå: “Ýèçëèíäÿ äóà åäèá: “ßýÿð áèçè ñóéóí âÿ ãóðóíóí çöëìÿòèíäÿí ãóðòàðñàí, ÿëáÿòòÿ, øöêð åäÿíëÿðäÿí îëàðûã”, -äåéÿ éàëâàðäûüûíûç çàìàí ñèçëÿðè áóíëàðäàí õèëàñ åäÿí êèìäèð?” Äå: “Ñèçè îíäàí õèëàñ åäÿí âÿ hÿð áèð ãÿìäÿí ãóðòàðàí Àëëàhäûð. Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà ñèç éåíÿ äÿ Îíà øÿðèê ãîøóðñóíóç?” Äå: “Àëëàh áàøûíûçûí öñòöíäÿí âÿ àéàãëàðûíûçûí àëòûíäàí ñèçÿ ÿçàá ýþíäÿðìÿéÿ, ñèçè äÿñòÿëÿð hàëûíäà ãàðûøäûðìàüà âÿ áèðèíèçÿ äèýÿðèíèçèí çîðóíó äàääûðìàüà ãàäèðäèð!” Ýþð àéÿëÿðèìèçè îíëàðà íÿ úöð èçàh åäèðèê êè, áÿëêÿ, áàøà äöøñöíëÿð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 63-65). “Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýåúÿíè ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû ñèçÿ áèð èøûã ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð åøèòìèðñèíèçìè?” Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýöíäöçö ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû èñòèðàhÿò åòäèéèíèç ýåúÿíè ñèçÿ ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçìö?”” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 71-72). “Äå: “ßýÿð Àëëàh ñèçÿ áèð ïèñëèê, éàõóä áèð éàõøûëûã äèëÿñÿ, Àëëàhûí ñèçèí hàããûíûçäà ýþðÿúÿéè áó èøÿ êèì ìàíå îëà áèëÿð?! Îíëàð þçëÿðè ö÷öí Àëëàhäàí áàøãà íÿ áèð hàìè, íÿ äÿ áèð ìÿäÿäêàð òàïà áèëÿðëÿð” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 17). “Äå: “Ðÿááèì èñòÿäèéèíèí ðóçèñèíè àðòûðàð, èñòÿäèéèíèíêèíè äÿ àçàëäàð. Ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 36).

139

ÚßÙßÍÍßÌ ßÙËÈÍÈÍ ÞÇ ÀÐÀËÀÐÛÍÄÀÊÛ ÌÖÁÀÙÈSßÑÈ “Øöáhÿñèç êè, áó - úÿhÿííÿì ÿhëèíèí áèð-áèðè èëÿ áó úöð ÷ÿêèøìÿñè - áèð hÿãèãÿòäèð!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 64). Ãóðàíäà hÿéàòëàðûíà ñîí ãîéóëàðêÿí êàôèðëÿðèí áþéöê áèð ÿçàá ÷ÿêÿúÿêëÿðèíäÿí õÿáÿð âåðèëèð. Úàíëàðûíûí àðõàëàðûíà âÿ öçëÿðèíÿ âóðóëàðàã ÷ÿòèíëèêëÿ ÷ûõàðûëàúàüû, þëöìöí ÿçàáëû ñàðñûíòûëàðûíû éàøàéàúàãëàðû âÿ ìÿëÿêëÿðèí îíëàðû ÿáÿäè ÿçàáëà ìöæäÿëÿéÿúÿêëÿðè àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëìèøäèð. Áó âÿçèééÿò áèð àéÿäÿ áåëÿ èôàäÿ åäèëèð: “Ìÿëÿêëÿð þç íÿôñëÿðèíÿ çöëì åäÿíëÿðèí úàíëàðûíû àëàðêÿí äåéÿúÿêëÿð: “Áèç éåð öçÿðèíäÿ çÿèô êÿñëÿð èäèê”. Ìÿëÿêëÿð äÿ îíëàðà: “Àëëàhûí òîðïàüû ýåíèø äåéèëäèìè êè, ñèç äÿ hèúðÿò åäÿéäèíèç?” - äåéÿúÿêëÿð. Îíëàðûí ñûüûíàúàãëàðû éåð úÿhÿííÿìäèð. Î íåúÿ äÿ ïèñ éåðäèð! Éàëíûç hèúðÿò åòìÿéÿ éîë âÿ ÷àðÿ òàïìàüà ãàäèð îëìàéàí àúèç êèøè, ãàäûí âÿ óøàãëàð ìöñòÿñíàäûð. Îëà áèëñèí êè, Àëëàh îíëàðû ÿôâ åòñèí. Àëëàh ÿôâ åäÿíäèð, áàüûøëàéàíäûð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 97-99). Áóðàäàí äà àíëàäûüûìûç êèìè, êàôèðëÿðèí þëöì âàõòû þçëÿðèíè çÿèô, ÷àðÿñèç âÿ ýöíàhñûç ýþñòÿðìÿê ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèç ãàëàúàã. Áó, îíëàðû ýåòäèêúÿ àðòàí áèð öìèäñèçëèéÿ âÿ úÿhÿííÿìèí ãîðõóíúëóüóíóí éîë à÷äûüû áèð äÿhøÿòÿ ñöðöêëÿìÿêäÿäèð. Áó ñÿáÿáäÿí áöòöí úÿhÿííÿìëèê èíñàíëàð ÿòðàôûíäàêûëàðû “ñàòìàãäà”, þçöíöí ÿçàáäàí ãóðòàðìàéàúàüûíû àíëàäûãäà äîñòëàðûíûí äà åéíè ÿçàáû, hÿòòà äàhà øèääÿòëèñèíè ÷ÿêìÿñèíè èñòÿìÿêäÿäèð. Ãóðàíäà áó ìÿñÿëÿ áåëÿ à÷ûãëàíûð: “...Ùÿð òàéôà ýèðäèêúÿ äèíäàøûíà âÿ òàéôàäàøûíà ëÿíÿò îõóéàúàã. Íÿhàéÿò, hàìûñû áèðëèêäÿ îðàäà òîïëàíäûüû çàìàí ñîíðà ýÿëÿíëÿð ÿââÿë ýÿëÿíëÿð áàðÿñèíäÿ äåéÿúÿê140

ëÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Áèçè àçäûðàí áóíëàðäûð. Áóíëàðà èêèãàò úÿhÿííÿì ÿçàáû âåð! Àëëàh áóéóðàúàã: “Ùÿð áèðèíèçè èêèãàò ÿçàá ýþçëÿéèð, ëàêèí ñèç áèëìèðñèíèç!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 38). Úÿhÿííÿìäÿ áó èíñàíëàð êå÷ìèøäÿ èòàÿò åòäèêëÿðè âÿ îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðìûø “ÿôÿíäèëÿðèíÿ” âÿ “áþéöêëÿðèíÿ” Àëëàhäàí èêèãàò áþéöê áèð ÿçàá âÿ ëÿíÿò èñòÿéÿðëÿð. Àðàëàðûíäàêû áèðëèê âÿ hÿìðÿéëèê, èíàíàíëàðà ãàðøû éöðöòäöêëÿðè îðòàã úÿhä âÿ ÿìÿêäàøëûã àðòûã ÿáÿäèééÿí éîõ îëìóøäóð. Áóðàäà íÿ äîñòëóã, íÿ äÿ ãîhóìëóã ÿëàãÿñè äàâàì åòìÿéÿúÿê. Ãóðàíûí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “îðàäà áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøèá ìöáàhèñÿ åäÿðÿê” áåëÿ äåéÿðëÿð: “...Èíäè àðòûã íÿ øÿôàÿò åäÿí êèìñÿëÿðèìèç, íÿ äÿ áèð ìåhðèáàí äîñòóìóç âàð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 100-101). ßêñèíÿ, úÿhÿííÿìëèêëÿð îíëàðû àçäûðìûø äîñòëàðûíû “Àéàãëàðûìûç àëòûíà ñàëàã, ïàéìàë îëñóíëàð!” (“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 29) hÿâÿñèíäÿäèð! Áó ãàðûøûã øÿðàèòäÿ àðàëàðûíäàêû ìöáàhèñÿëÿð äÿ áèð-áèðèíè ýöíàhëàíäûðìàãäàí èáàðÿòäèð. Ãóðàíäà áåëÿ äåéèëèð: “Èíêàð åäÿíëÿð äåäèëÿð: “Áèç íÿ áó Ãóðàíà, íÿ äÿ îíäàí ÿââÿëêèëÿðÿ èíàíûðûã!” Êàø ñÿí î çàëèìëÿðè Ðÿááèíèí hóçóðóíäà ñàõëàíûëûá áèð-áèðèíÿ ñþç ãàéòàðäûãëàðû âÿ àúèçëÿðèí þçëÿðèíè éóõàðû òóòàíëàðà: “ßýÿð ñèç îëìàñàéäûíûç, áèç ìöòëÿã ìþìèí îëàðäûã!” - äåäèêëÿðè çàìàí ýþðÿéäèí” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 31). Áàøãà áèð àéÿäÿ äÿ áåëÿ áóéðóëóð: “Î çàìàí îíëàð îä è÷èíäÿ áèð-áèðèëÿ ÷ÿíÿ-áîüàç îëàúàã, àúèçëÿð òÿêÿááöð ýþñòÿðÿíëÿðÿ äåéÿúÿêëÿð: “Áèç ñèçÿ òàáå èäèê. Èíäè ñèç úÿhÿííÿì îäóíóí áèð hèññÿñèíè áèçäÿí äÿô åäÿ áèëÿðñèíèçìè?!”” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 47). Ýþðöíäöéö êèìè, úÿhÿííÿì ÿhëèíèí àðàñûíäàêû ìöáàhèñÿëÿð áèð-áèðèíè ýöíàhëàíäûðìàã, þçëÿðèíè ìÿñóì, ýöíàhñûç ãÿ-

141

áóë åòäèðìÿê âÿ áàøëàðûíà ýÿëÿí áó ãîðõóíú àãèáÿòèí òÿê ñÿáÿáè êèìè ãàðøûñûíäàêûíû ýþñòÿðìÿ øÿêëèíäÿ îëìàãäàäûð. Äöíéà hÿéàòûíäà Àëëàhû âÿ äèíè èíêàð åäèá Ãóðàíà èíàíìàìàãäà “ãÿðàðëûëûã” ýþñòÿðìèøêÿí úÿhÿííÿìÿ ýèðèíúÿ “...ÿýÿð ñèçëÿð îëìàñàéäûíûç, áèçëÿð ìþìèíëÿð îëàðäûã” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 31) äåìÿëÿðè ñàhèá îëäóãëàðû èêèöçëö âÿ áÿñèò õàðàêòåðè à÷ûã øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Áóðàäà äèããÿò ÷ÿêÿí áèð ìÿãàì äà âàð: áó èíñàíëàð hÿð íÿ ãÿäÿð ìþìèí äåéèëëÿð âÿ àçüûí áèð õàðàêòåðÿ ñàhèáäèðñÿ, îíëàðû éîëäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí õöñóñè áèð ñÿé ýþñòÿðÿí, ïëàíëàð âÿ ðåæèìëÿð ãóðàí áèð ãèñì èíñàíëàð äà âàð. “Ñÿáà” ñóðÿñèíèí 33úö àéÿñèíäÿ úÿhÿííÿìäÿêèëÿðèí ìöáàhèñÿëÿðèíäÿí äàíûøûëàðêÿí áåëÿ áèð äèàëîãà äèããÿò ÷ÿêèëèð: “Àúèçëÿð þçëÿðèíè éóõàðû òóòàíëàðà äåéÿðëÿð: “Õåéð, áÿñ ýåúÿ-ýöíäöç ãóðäóüóìóç hèéëÿëÿð? Î çàìàí êè, áèçÿ Àëëàhû äàíìàüû âÿ Îíà øÿðèêëÿð ãîøìàüû ÿìð åäèðäèíèç” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 33). “Ñàôôàò” ñóðÿñèíèí 28-úè àéÿñèíÿ ýþðÿ äÿ úÿhÿííÿìëèêëÿð àçäûðàíëàðà “ñèç áèçèì éàíûìûçà áèçèì áÿðÿêÿòëè âÿ óüóðëó ñàéäûüûìûç ñàü òÿðÿôäÿí ýÿëèðäèíèç” äåéÿúÿêëÿð. Áÿñ êèìäèð áó ïëàíëàðû ãóðàíëàð âÿ èíñàíëàðû Àëëàhûí äîüðó éîëóíäàí àçäûðìàüà ÷àëûøàíëàð? Áóíëàð øöáhÿñèç êè, “øåéòàíûí ôèðãÿñèäèð”.

142

ÃÓÐÀÍÄÀ ÑÞÙÁßÒ ßââÿë äÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, ìþìèíëÿð ö÷öí ãàðøûëûãëû ñþháÿò âÿ áó ñþháÿò ÿñíàñûíäà Àëëàhûí õàòûðëàíìàñû ÷îõ þíÿìëè áèð èáàäÿòäèð. Ãàðøûëûãëû ñåâýè âÿ hþðìÿòÿ äàéàíàí áèð øÿðàèòäÿ ñÿâèééÿëè áèð äàíûøûã öñëóáó èëÿ èìàíè ìþâçóëàðäàêû äöøöíúÿëÿðèíè áèð-áèðèíÿ àíëàäûð, àéÿëÿðè áèðëèêäÿ îõóéóá äöøöíöðëÿð. Öñëóáäà ñåâýè âÿ hþðìÿòèí ýþçëÿíèëìÿñè ÷îõ ìöhöìäöð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh “Áÿíäÿëÿðèìÿ äå êè: “Ýþçÿë ñþçëÿð ñþéëÿñèíëÿð. Øåéòàí îíëàðûí àðàñûíà ôèòíÿ-ôÿñàä ñàëà áèëÿð”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 53) ÿìðè èëÿ áó öñëóáóí ãîðóíìàñûíû hþêìÿ áàüëàéûð. “Çóìÿð” ñóðÿñèíèí 18-úè àéÿñèíäÿ èñÿ Àëëàhûí äîüðó éîëà ÷ÿêäèéè èíñàíëàðûí, éÿíè òÿìèç àüûë ñàhèáëÿðèíèí “ñþçö äèíëÿéèá îíóí ÿí ýþçÿëèíÿ óéäóãëàðûíû” áèëäèðìèøäèð. Ìþìèíëÿðèí éàøàäûüû åâëÿð áàðÿäÿ Àëëàh “Àëëàhûí èñìèíèí óúàëäûëìàñûíà âÿ çèêð åäèëìÿñèíÿ èçí âåðäèéè éåðëÿð” äåéèëèð. Ìþìèíëÿð “îðàäà ñÿhÿð-àõøàì Îíó òÿáëèü åäèá øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåéÿðëÿð” (“Íóh” ñóðÿñè, 36). Ìÿhç áó åâëÿðäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿð ãàðøûëûãëû ñþháÿò åäèð âÿ Àëëàhû àíûðëàð. Öñòÿëèê “ßíôàë” ñóðÿñèíèí 2-úè àéÿñèíäÿ äåéèëäèéè êèìè, îíëàðûí “Àëëàh àäû ÷ÿêèëÿíäÿ öðÿêëÿðè ãîðõóäàí òèòðÿéÿð”. Áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, ìþìèíëÿðèí Àëëàhû àíëàìàñû áÿñèò áèð äàíûøûã äåéèë, ÷îõ ñÿìèìè, hÿð êÿëìÿñè hèêìÿòëè, Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿí íöìóíÿëÿðëÿ áÿçÿäèëìèø èõëàñëû ñþháÿòëÿðäèð. Ùÿãèãÿòäÿ ìþìèíëÿð äöíéàäà äà úÿííÿò ìöhèòèíè ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð éàøàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Áó ìÿãñÿäëÿ è÷èíäÿ îòóðäóãëàðû åâëÿð ÿñëèíäÿ îðàäà úÿííÿòäÿêèëÿðèíèí áÿíçÿðè îëàí ñþháÿòëÿð åäèëÿí, ýöëöíÿí, ñåâèíúëè äàíûøûãëàðûí ýåòäèéè,, åéíè çàìàíäà Àëëàhûí àéÿëÿðèíèí îõóíäóüó, hèêìÿòèíèí äàíûøûëäûüû éåðëÿðäèð. Ãóðàíäà ÿòðàôëû òÿñâèð åäèëìèø úÿííÿò ñþháÿòè öçáÿöç òàõòëàð öçÿðèíäÿ ÿéëÿøìÿêëÿ àïàðûëûð. Ìþìèíëÿð îðàäà

143

Àëëàhû àíàðëàð, ìÿíàñûç âÿ áîø áèð äàíûøûã îëìàç. Áöòöí ìþìèíëÿð îíëàðà ìÿðhÿìÿò ýþñòÿðÿí âÿ áàüûøëàéàí Àëëàhà øöêð åäÿðëÿð. Úÿííÿòäÿêè ñþháÿòèí âÿ çèêðèí îõøàðû ÿëáÿòòÿ, äöíéàäà äà ìþìèíëÿð àðàñûíäà hÿéàòà êå÷èð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíà ýþðÿ, ìþìèíëÿð ö÷öí ÿí áþéöê èáàäÿò Àëëàhû çèêð åòìÿêäèð. Áóíóí ìÿêàíû âÿ âàõòû éîõäóð, ìþìèíëÿðèí àðàñûíäà hÿð øÿðàèòäÿ Àëëàhûí õàòûðëàíäûüû ñþháÿòëÿð ýåäÿ áèëÿð. Áó ìÿñÿëÿ Ãóðàíäà áåëÿ àíëàäûëûð: “Î êÿñëÿð êè, àéàã öñòÿ îëàíäà äà, îòóðàíäà äà, óçàíàíäà äà Àëëàhû õàòûðëàð, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû hàããûíäà äöøöíÿð âÿ äåéÿðëÿð: “Åé Ðÿááèìèç! Ñÿí áóíëàðû áîø éåðÿ éàðàòìàìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Áèçè úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí ãîðó!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 191). Ìþìèíëÿðèí ñþháÿòëÿðè áèð-áèðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè ìþâçóëàðäà îëà áèëÿð, íÿòèúÿäÿ hÿð äàíûøûã, hÿð ñþháÿò ìöòëÿã Àëëàhà áàüëàíäûüû ö÷öí ìþìèíèí ñþháÿòèíäÿ “ìÿíàñûç äàíûøûã” îëìàç. Àëëàhäàí áÿhñ åäèëìÿéÿí, íÿòèúÿñèíèí Àëëàhà áàüëàíûëìàäûüû áèð ñþháÿò èíñàíû äàðûõäûðàí áîø áèð ñþháÿòÿ ÷åâðèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð ýþçÿë âÿ åñòåòèê áèð åâ ýþðÿíäÿ áó hàãäà ñþháÿò åäÿðëÿð, ÷öíêè ýþçÿë âÿ åñòåòèê åâëÿð úÿííÿò íåìÿòëÿðèíäÿíäèð. Áó ìþâçóäà ñþháÿò åòìÿê ìþìèíèí øþâãöíö âÿ úÿííÿòÿ îëàí èñòÿéèíè ýöúëÿíäèðÿð. Ìöhöì îëàí ìÿñÿëÿ áó åâèí äöíéàíûí ìöâÿããÿòè íåìÿòëÿðèíäÿí îëäóüóíó, éîõ îëìàüà ìÿhêóì îëäóüóíó, Àëëàhûí áó ýþðöíòöíö ìþìèíëÿðè ñûíàìàã ìÿãñÿäè èëÿ éàðàòäûüûíû óíóòìàìàãäûð. ×öíêè èíêàð÷ûëàð äà áåëÿ áèð åâ hàããûíäà ñààòëàðëà äàíûøà áèëÿðëÿð. Ìþìèíèí îíëàðäàí ôÿðãè áöòöí äàíûøûãëàðûíäà Àëëàhû õàòûðëàìàñûäûð. ×öíêè “ãÿëáëÿðè éàëíûç Àëëàhû çèêð åòìÿêëÿ àðàì òàïàð” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 28).

144

Àëëàh ìþìèíëÿðÿ õàñ õöñóñèééÿòëÿðè ñàéàðêÿí “íÿ òèúàðÿò, íÿ àëûø-âåðèø îíëàðû Àëëàhû çèêð åòìÿêäÿí... éàéûíäûðìàç” (“Íóð” ñóðÿñè, 37) äåìèøäèð. Òÿê îëàíäà äà, èêè íÿôÿðÿ âÿ éà úÿìèééÿò è÷èíäÿ äÿ Àëëàhû çèêð åòìÿê îëàð. Øöáhÿñèç êè, èíñàíûí òÿê çèêð åòìÿñè ÷îõ ìöhöìäöð. ×öíêè îíóí ðóhóíäàêû áó äÿéèøèêëèê hÿðÿêÿòëÿðèíÿ òÿñèð åäÿúÿêäèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ ìþìèí Àëëàhëà îëàí éàõûíëûüûíû hå÷ âàõò èòèðìÿéÿðÿê ãàðøûñûíà ÷ûõàí ñûíàãëàðû àñàíëûãëà àøàúàã, åòäèéè áöòöí hÿðÿêÿòëÿðè ñàâàá ãàçàíìà íèééÿòè èëÿ åäÿúÿêäèð.

145

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design) ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ

146

ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Jóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð. Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû. Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû. Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿð: 1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Jåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð. 2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð. 147

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð? Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Jÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð” Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ

148

èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. ×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð. Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New Öork, 1977, ñÿh. 2). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñ-

149

ëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oðarin, Origin of Life, Dover Publications, New Öork, (1936), 1953 (reðrint), ñÿh. 196). Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû (“New Evidence on Evolution of Early Atmosðhere and Life”, Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasým 1982, ss. 1328-1330). Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, ñÿh. 7). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àð-

150

õàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Jåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth, Úubat 1998, ñÿh. 40).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèí-

151

ëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E. Orgel, “The Origin of Life on Earth”, Scientific American, c. 271, Ekim 1994, ñÿh. 78). Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håé-

152

âàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðè Jàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá. Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 184). Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì

153

ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,_éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè. Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Jåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòè-

154

ìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B.G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988). Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð. Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû

155

ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Jàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 179.).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè Àíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Jåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð. Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿò-

156

ëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Jåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, “The Nature of the Fossil Record”, Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, ñÿh. 133) Jÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð: “Jàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New Öork, 1983, ñÿh. 197). Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Jåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Jÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìó-

157

íàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð: 1. Australoïithecus 2. Ùomo habilis 3. Ùomo erectus 4. Ùomo saïiens. Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoðithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toðlinger Publications, New Öork, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, “The Place of Australoïithecines in Ùuman Evolution: Grounds for Doubt”, Nature, c. 258, ñÿh. 389). Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿ-

158

ðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, “Darwin’s Current Bulldog: Ernst Mayr”, Scientific American, äåêàáð 1992). Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectushomo saðiens ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoðithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, ñÿh. 1103; A.J.Kelso, Physical Antroðology, 1. íÿøð, J.B.Liðincott Co., New Öork, 1970, ñÿh. 221; M.D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, ñÿh. 272). Ùomo erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo saïiens íåàíäåðòàë âÿ homo saïiens èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, íîéàáð 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Steðhen Jay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð: ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð (S.J. Gould, Natural Íistory, c. 85, 1976, ñÿh. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëû-

159

ëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð. Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoðithecus ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toðlinger Publications, New Öork, 1970, ñÿh. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. 160

Äàðâèí äöñòóðó! Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åò-

161

ñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð. Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó

162

åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð. Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Jåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç. Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö

163

îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð? Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð. Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê. Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð

164

îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð. Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð? Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð? Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþ-

165

ðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð? ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíú Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð. Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð.

166

Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, “The Demon-Íaunted World”, The New Öork Review of Books, 9 éàíâàð 1997, ñÿh. 28). Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð. Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò

167

äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Jàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Jàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð. Jóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáðàhèìèí òàéôàñû-

168

íûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóð’àíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð: “Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 26-7). “...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð: “ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 15/14-15). Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Jåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ

169

ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð. Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóð’àíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð: “(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/116). Ýþðöíäöéö êèìè, ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/117-119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèà-

170

ëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Raðids: Eerdmans, 1980, ñÿh. 43). Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 232).

171