Peyğəmbərlərimiz deyir ki by Harun Yəhya (Харун Яхъя)

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßÐËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Ùàðóí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàðàäà àíàäàí îëóá. Îðòà ìÿêòÿáè Àíêàðàäà îõóéóá. Ñîíðà Èñòàíáóëäà Ìåìàð Ñèíàí Óíèâåðñèòåòèíèí ýþçÿë ñÿíÿòëÿð ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâåðñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ áþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿðäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà õåéëè ÿñÿð éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿðèí (äàðâèíèñòëÿðèí) ñàõòàêàðëûüûíû, îíëàðûí èääèàëàðûíûí hå÷ áèð åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû ýþñòÿðÿí, hàáåëÿ äàðâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîýèéàëàðëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áèð ÷îõ ìöhöì ÿñÿðëÿðè âàð. Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàð÷û äöøöíúÿéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí èêè ïåéüÿìáÿðèí õàòèðÿñèíÿ hþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã ñå÷èëèá: îíëàðû éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàðóí âÿ Éÿhéà àäëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðöíöí ìöÿëëèô òÿðÿôèíäÿí êèòàáëàðûí öç ãàáûüûíà âóðóëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ áàüëûäûð. Áó ìþhöð ÃóðàíèÊÿðèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûí ðÿìçèäèð. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàðûíäà Ãóðàíû âÿ Ðÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè ðÿháÿð òóòóð. Áóíóíëà äà èíêàð÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿðèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàðûíû áèð-áèð ïó÷à ÷ûõàðìàüû âÿ äèíÿ ãàðøû éþíÿëÿí åòèðàçëàðû òàìàìèëÿ ñóñäóðàúàã ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èð. ×îõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Ðÿñóëóëëàhûí ìþhöðö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèð äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá. Ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóðàíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàðû Àëëàhûí âàðëûüû, áèðëèéè âÿ àõèðÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿðè áàðÿäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâã åòìÿê, èíêàð÷û ñèñòåìëÿðèí ÷öðöê ÿñàñëàðûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàðûíû hÿð êÿñÿ ýþñòÿðìÿêäèð. Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê Áðèòàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùåðñîãîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áðàçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôðàíñàäàí Áîëãàðûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿðèíÿ ãÿäÿð äöíéàíûí ÿêñÿð þëêÿëÿðèíäÿ ìàðàãëà ãàðøûëàíûð âÿ áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Èíýèëèñ, ôðàíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîðòóãàë, óðäó, ÿðÿá, àëáàí, ðóñ, áîøíàê, óéüóð, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàð, éàïîí, ×èí, Àçÿðáàéúàí êèìè äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿðëÿð ýåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿðÿôèíäÿí ìàðàãëà èçëÿíèð. Äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ áþéöê ðåçîíàíñ äîüóðàí áó äèããÿòÿëàéèã ÿñÿðëÿð èíñàíëàðûí ÷îõóíóí èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ, ÿêñÿð àäàìëàðûí äà þç èìàíûíû êàìèëëÿøäèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áó êèòàáëàðû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿð êÿñ îíëàðäàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí

ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè hÿãèãÿòëÿðèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿðhàë ýþðöð. Áó ÿñÿðëÿð hÿð áèð êÿñÿ òåç áèð çàìàíäà òÿñèð åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âåðìÿê, åòèðàçëàðà éåð ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿðèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Áó ÿñÿðëÿðè îõóéàí âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàðûí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøãà áàòèë ôèêèð âÿ ôÿëñÿôÿëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿðè ìöäàôèÿ åòñÿëÿð áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàðëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí ôèêèðëÿðèíèí ÿñàñëàðû ÷öðöêäöð. Äþâðöìöçäÿêè áöòöí èíêàð÷û úÿðÿéàíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿð. Øöáhÿ éîõäóð êè, áó õöñóñèééÿòëÿð Ãóðàíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèðëÿðèí ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí ãàéíàãëàíûð. Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ ëîâüàëàíìûð, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèð. Áóíäàí áàøãà áó ÿñÿðëÿð íÿøð åäèëÿðêÿí hå÷ áèð ìàääè ãàçàíú ýöäöëìöð. Áó hÿãèãÿòëÿð íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð. Î çàìàí ìÿëóì îëàð êè, èíñàíëàðû îíëàðà ýþðìÿäèéèíè ýþðìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàðûí hèäàéÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿðëÿðèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèðìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèð. Áó äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàðûí çåhíèíè ãàðûøäûðàí, ôèêèðëÿðèíèí ãàðûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿðÿääöäëÿðè àðàäàí ãàëäûðìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèð òÿñèðè îëìàäûüû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëÿí êèòàáëàðû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ ìöÿëëèôèí ÿäÿáè ýöúöíö ýþñòÿðìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàðäà áó òÿñèðèí îëìàéàúàüû àéäûíäûð. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàð âàðñà, îíëàð Ùàðóí Éÿhéàíûí ÿñÿðëÿðèíèí éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí äèíñèçëèéè àðàäàí ãàëäûðìàãäàí âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí èáàðÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèð ýöúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí ýþðöíäöéöíö îõóúóëàðûí öìóìè ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿð. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðìÿê âÿ àíëàìàã ëàçûìäûð êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàðûí, ìöñÿëìàíëàðûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿðèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéà hàêèìèééÿòèäèð. Áóíëàðäàí ãóðòóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿðèí îðòàéà ÷ûõàðûëìàñû âÿ Ãóðàí ÿõëàãûíûí èíñàíëàðûí äÿðê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûðûëìàñûäûð. Äöíéàíû hÿð ýöí äàhà ÷îõ çöëìÿ, èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàðà ìÿðóç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿðèí íèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëñàã áÿëëè îëàð êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ òÿñèðëè øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ ÷îõ ýåú îëà áèëÿð. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ áþéöê áèð âÿçèôÿíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðìöø Ùàðóí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñðäÿ èíñàíëàðû Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàðûøà, äîüðóëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, ýþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàðìàãäà áèð âàñèòÿ îëàúàã.

ÎÕÓÚÓÉÀ Áó êèòàáäà âÿ äèýÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí þçöíö äîüðóëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèðëÿðÿ ýåíèø éåð àéûðìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿðèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿðäÿí èáàðÿò îëìàñûäûð. Éàðàäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí äàðâèíèçì 140 èëäèð êè, áèð ÷îõ èíñàíëàðûí þç èìàíûíû èòèðìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ áó íÿçÿðèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèðìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûðìàã ÷îõ ìöhöì èìàíè âÿçèôÿäèð. Áóíó èíñàíëàðà ÷àòäûðìàã èñÿ äàhà âàúèáäèð. Áÿçè îõóúóëàðûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèð êèòàáûìûçû îõóìàüà ôöðñÿòè îëàúàã. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð áèð êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà ãûñà äà îëñà éåð àéûðìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèðèê. Íÿçÿðÿ ÷àòäûðûëìàñû ëàçûì îëàí äèýÿð áèð ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàðûí è÷èíäÿêèëÿðëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàðûíäà èìàíè ìþâçóëàð Ãóðàí àéÿëÿðè èøûüûíäà èçàh îëóíóð, èíñàíëàð Àëëàhûí àéÿëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ âÿ îíëàðà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèðëÿð. Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿð èñÿ îõóúóíóí øöóðóíäà hå÷ áèð øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàðàòìàéàúàã øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûð. Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàðûí 7 éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿð hÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí ðàhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áåëÿ òÿñèðëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàð áèðíÿôÿñÿ îõóíóð. Ùÿòòà äèíè ðÿää åòìÿê ôèêðèíäÿ ãÿòè îëàíëàð äà áó êèòàáëàðäà ýþñòÿðèëÿí hÿãèãÿòëÿðäÿí òÿñèðëÿíèð âÿ äåéèëÿíëÿðèí äîüðóëóüóíó èíêàð åäÿ áèëìèð. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì äÿ ãàðøûëûãëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿðàèòèíäÿ ðàhàò îõóìàã ìöìêöíäöð. Áó êèòàáëàðäàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèð ãðóï îõóúóíóí îíëàðû áèðëèêäÿ îõóìàñû ìþâçó èëÿ áàüëû ôèêèð âÿ òÿúðöáÿñèíè äÿ áèð-áèðè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàðàðëû îëàúàã. Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàh ðèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàðûí òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèð. ×öíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàðûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèð áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿðè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ ýöúëöäöð. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèðëè öñóëëàðäàí áèðè äÿ áó êèòàáëàðû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûð. Ìöÿëëèôèí äèýÿð ÿñÿðëÿðèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿðèíèí êèòàáëàðûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿðè âàð. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿð áèð àäàì éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿðè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿðëÿðèí îëäóüóíó ýþðÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàðäà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿðèí ìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàã. Áàøãà êèòàáëàðäà ðàñò ýÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèðëÿðÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿðèíÿ, øöáhÿëè ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàðà, ìöãÿääÿñëÿðÿ ãàðøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþðìÿòÿ äèããÿò éåòèðìÿéÿí öñëóáëàðà, öìèäñèçëèéÿ àïàðàí øöáhÿëè éàçûëàðà âÿ äèýÿð ÷àòûøìàçëûãëàðà áó ÿñÿðëÿðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

Ùàðóí Éÿùéà

ÏÅÉÜßÌÁßÐËßÐÈÌÈÇ ÄÅÉÈÐ ÊÈ... “Áèç ïåéüÿìáÿðëÿðèí õÿáÿðëÿðèíäÿí öðÿéèíè ìþhêÿìëÿíäèðÿúÿê íÿ âàðñà, ñÿíÿ íàüûë åäèðèê. Áó ñÿíÿ hàãã, ìþìèíëÿðÿ èñÿ ìîèçÿ âÿ þéöä-íÿñèhÿò îëàðàã ýÿëìèøäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 120)

×åâèðÿí:

Ëåéëà Ãóëèéåâà

Áó êèòàáäà èñòèôàäÿ åäèëÿí àéÿëÿð Âàñèì Ìÿììÿäÿëèéåâèí âÿ Çèéà Áöíéàäîâóí áèðýÿ ùàçûðëàäûãëàðû Ãóðàíè-Êÿðèìèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿêè òÿðúöìÿñèíäÿí ýþòöðöëìöøäöð

Áöòöí èðàä âÿ òÿêëèôëÿðèíèçè elshadmiri@yahoo.com ìàèëèíÿ éàçà áèëÿðñèíèç

Ìöÿëëèô ................................................. Ùàðóí Éÿùéà ×åâèðÿí ............................................. Ëåéëà Ãóëèéåâà Ùàçûðëàéàí ............................................... Åëøàä Ìèðè Êîððåêòÿ ............................................ Øÿëàëÿ Àðèôãûçû

È×ÈÍÄßÊÈËßÐ Ýèðèø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Ùç.Íóh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Ùç.Ùóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Ùç.Ñàëåh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Ùç.Èáðàhèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Ùç.Ëóò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Ùç.Éÿãóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Ùç.Éóñèô . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Ùç.Øóeéá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Ùç.Ëîüìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Ùç.Ìóñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Ùç.Ùàðóí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Ùç.Äàâóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Ùç.Ñöëåéìàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Ùç.Èñà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Ùç.Ìÿhÿììÿä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Íÿòèúÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Òÿêàìöë Éàëàíû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

ÝÈÐÈØ Èíäèéÿ ãÿäÿð ýÿëèá ýåòìèø áöòöí öììÿòëÿðÿ îíëàðû Àëëàhûí äîüðó éîëóíà ÷àüûðàí ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðèëìèøäèð. Ðÿñóëëàð èíñàíëàðà Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áèðëèéèíè áèëäèðÿí, îíëàðà Àëëàhûí äèíèíè òÿáëèü åäÿí, Àëëàhûí îíëàðäàí èñòÿäèêëÿðèíè, áàøãà ñþçëÿ, åòìÿëÿðè âÿ ÷ÿêèíìÿëÿðè ëàçûì îëàí øåéëÿðè áèëäèðÿí, îíëàðû úÿhÿííÿì ÿçàáû áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åäÿí âÿ úÿííÿòëÿ ìöæäÿëÿéÿí èíñàíëàðäûð. Ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòû âÿ ìöáàðèçÿñè àüûëëû âÿ þéöä àëàí ìþìèíëÿð ö÷öí èáðÿòëÿðëÿ äîëóäóð. Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí òÿáëèü åòäèéè ìþâçóëàð, èñòèôàäÿ åòäèêëÿðè èíàíäûðìà öñóëëàðû âÿ áèð ÷îõ áàøãà õöñóñèééÿòëÿðè ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð: “Ïåéüÿìáÿðëÿðèí håêàéÿòëÿðèíäÿ àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí, ñþçñöç êè, èáðÿòëÿð âàðäûð...” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 111). Ìþìèíëÿð ïåéüÿìáÿðëÿð àðàñûíäà hå÷ áèð ôÿðã ãîéìàäàí îíëàðûí Ãóðàíäà áèëäèðÿí õàðàêòåð âÿ äàâðàíûøûíû, öñòöí ÿõëàãûíû þçëÿðèíÿ þðíÿê åòìÿëè, îíëàðûí þéöä âÿ òþâñèéÿëÿðèíÿ áþéöê ÿhÿìèééÿò âåðìÿëèäèð. ×öíêè Àëëàh áó ñå÷èëìèø ãóëëàðû hàããûíäàêû håêàéÿtëÿðè úÿìèééÿòëÿðÿ òàðèõè ìÿëóìàò îëñóí äåéÿ éîõ, ìþìèíëÿð þéöä àëûá äöøöíñöíëÿð, áó öñòöí èíñàíëàðäàí íöìóíÿ ýþòöðñöíëÿð äåéÿ Ãóðàíäà áèëäèðèð. Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿð âÿ îíëàðûí ÿìÿëëÿðèíäÿ ìþìèíëÿð ö÷öí þðíÿêëÿð âÿ äÿðñëÿð âàð. Áó, Ãóðàíäà õöñóñè øÿêèëäÿ áèëäèðèëÿí áèð ìÿñÿëÿäèð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Èáðàhèìäÿ âÿ îíà èíàíàíëàðäà ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë þðíÿêëÿðèí îëìàñû àéÿäÿ áèëäèðèëìèø, ñîíðà äà îíëàðûí íöìóíÿâè äàâðàíûøû ýþñòÿðèëìèøäèð: “Èáðàhèì âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàíëàð ñèçèí ö÷öí ýþçÿë þðíÿêäèð. Î çàìàí îíëàð þç ãþâìöíÿ áåëÿ äåìèøäèëÿð: “Øöáhÿñèç êè, áèçèì ñèçèíëÿ âÿ ñèçèí Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèçëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿìèç éîõäóð. Áèç ñèçè èíêàð åäèðèê. Ñèç áèð îëàí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéèíúÿ áè-

çèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà hÿìèøÿ ÿäàâÿò âÿ íèôðÿò îëàúàãäûð!” Àíúàã Èáðàhèìèí þç àòàñûíà: “Ìÿí ìöòëÿã ñÿíèí áàüûøëàíìàüûíû äèëÿéÿúÿéÿì. Ìÿí hå÷ âÿúhëÿ ñÿíè Àëëàhäàí ãóðòàðà áèëìÿðÿì!” - äåìÿñè èñòèñíàäûð. “Åé Ðÿááèìèç! Áèç àíúàã Ñÿíÿ òÿâÿêêöë åòäèê, òþâáÿ åäèá àíúàã Ñÿíÿ òÿðÿô ãàéûòäûã. Àõûð äþíöø äÿ àíúàã ñÿíèí höçóðóíàäûð. Åé Ðÿááèìèç! Áèçè êàôèðëÿðèí ÿëèíÿ ñàëìà! Áèçè áàüûøëà. Åé Ðÿááèìèç! Ùÿãèãÿòÿí, Ñÿí éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáèñÿí!” Àíä îëñóí êè, îíëàð ñèçèí ö÷öí, Àëëàhà âÿ àõèðÿò ýöíöíÿ öìèä áÿñëÿéÿíëÿð ö÷öí ýþçÿë þðíÿêäèð. Êèì öç äþíäÿðñÿ áóíóí çÿðÿðè àíúàã îíóí þçöíÿ îëàð. Àëëàh ìþhòàú äåéèëäèð; Î, òÿðèôÿ ëàéèãäèð!” (“Ìóìòÿhèíÿ” ñóðÿñè, 4-6). Åéíèëÿ äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð äÿ ìþìèíëÿð ö÷öí hÿð úÿhÿòäÿí íöìóíÿ ýþòöðöëìÿëè îëàí Àëëàhûí õöñóñè âÿ ñå÷èëìèø ãóëëàðûäûð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð ïåéüÿìáÿðëÿðèí hå÷ áèðèíÿ ôÿðã ãîéìóð, îíëàðûí hàìûñûíà âÿhé îëóíàíà èìàí ýÿòèðèðëÿð. Áó, Àëëàhûí áèð ÿìðèäèð âÿ Îíóí áöòöí ÿìðëÿðè êèìè áóíóí äà öçÿðèíäÿ úèääè äàéàíìàã ëàçûìäûð: “Äåéèí: “Áèç Àëëàhà, áèçÿ íàçèë îëàíà, Èáðàhèìÿ, Èñìàèëÿ, Èñhàãà, Éÿãóáà âÿ îíóí þâëàäûíà ýþíäÿðèëÿíëÿðÿ, Ìóñàéà âÿ Èñàéà âåðèëÿíëÿðÿ, Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ïåéüÿìáÿðëÿðÿ âåðèëÿí øåéëÿðÿ èíàíìûøûã. Îíëàðûí hå÷ áèðèíè äèýÿðèíäÿí àéûðìûðûã. Áèç àíúàã Àëëàhà áîéóí ÿéÿí ìöñÿëìàíëàðûã!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 136). Áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð èíñàíëàðû hàãã äèíÿ âÿ ÿí äîüðó éîëà ÷àüûðûáëàð. Áó ÷àüûðûø îíëàðûí öììÿòèíÿ àèä îëäóüó êèìè áèçÿ äÿ àèääèð. Ùàìûñûíûí äÿâÿò åòäèéè ÿñàñ èìàíè âÿ ÿõëàãè hÿãèãÿòëÿð, ýþñòÿðäèêëÿðè öñòöí õàðàêòåðèê õöñóñèééÿòëÿð hÿð äþâð ö÷öí, õöñóñèëÿ áèçèì ö÷öí äÿ ãÿáóë åäèëìÿñè âÿ þðíÿê ýþòöðöëìÿñè âàúèá îëàí ìÿñÿëÿäèð.

Àëëàh äà áó hèêìÿòÿ ÿñàñÿí îíëàðûí äÿâÿò åòäèêëÿðè hÿãèãÿòëÿðè âÿ ñàhèá îëäóãëàðû öñòöí ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðè Ãóðàíäà áèçëÿðÿ áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí ÿñàñëû âÿ ìöôÿññÿë áèð øÿêèëäÿ áèëäèðìèøäèð. Âÿ Ïåéüÿìáÿðèíèí (ñ.ÿ.â.) òèìñàëûíäà áöòöí ìþìèíëÿðÿ äîüðó éîëà òàáå îëìàüû ÿìð åòìèøäèð: “Îíëàð Áèçèì êèòàá, hþêì âÿ ïåéüÿìáÿðëèê âåðäèéèìèç êèìñÿëÿðäèð. ßýÿð áóíëàð áó äÿëèëëÿðè äàíñàëàð, Áèç îíëàðà hÿìèí äÿëèëëÿðè èíêàð åòìÿéÿí áèð òàéôàíû ìöâÿêêèë åäÿðèê. Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Ñÿí äÿ îíëàðûí hàãã éîëóíó òóòóá ýåò. Äå: “Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí áèð ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Áó àëÿìëÿð ö÷öí éàëíûç áèð þéöä-íÿñèhÿòäèð”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 89-90). Åëÿ èñÿ ìþìèíëÿðèí âÿçèôÿñè Ãóðàíäà ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãèññÿëÿðèíè äèããÿòëÿ îõóéóá îíëàðûí ýþñòÿðäèéè äîüðó éîëà, åòäèêëÿðè þéöä âÿ õÿáÿðäàðëûãëàðà úèääè øÿêèëäÿ ðèàéÿò åòìÿéÿ ÷àëûøìàãäûð. Áó êèòàáûí ìÿãñÿäè äÿ ìþìèíëÿðèí áó úÿhäèíÿ éàðäûì÷û îëìàãäûð.

ÙÇ.ÍÓH Ùç.Íóh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ hàããûíäà òÿðèôëÿ áÿhñ åäèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðäèð: “Åé Íóhëà áèðëèêäÿ ìèíäèðèá àïàðäûüûìûç êÿñëÿðèí íÿñëè! Ùÿãèãÿòÿí, î ÷îõ øöêð åäÿí áèð áÿíäÿ èäè!” (“Èñðà” ñóðÿñè, 3). “Ùÿãèãÿòÿí, Íóh Áèçÿ äóà åòìèø, îíóí äóàñû íåúÿ äÿ ýþçÿë ãÿáóë îëóíìóøäó! Áèç îíó âÿ àèëÿñèíè áþéöê ôÿëàêÿòäÿí ãóðòàðäûã. Ìÿhç îíóí íÿñëèíè áàãè åòäèê. Ñîíðàäàí ýÿëÿíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ îíóí ö÷öí éàõøû àä ãîéäóã. “Áöòöí àëÿìëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Íóhà ñàëàì îëñóí!”” (“Ñÿôôàò” ñóðÿñè, 75-79). “Àëëàh Àäÿìè, Íóhó, Èáðàhèì þâëàäûíû âÿ Èìðàí àèëÿñèíè àëÿìëÿð öçÿðèíäÿ ñå÷èëìèø åòäè” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 33). “Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Íóhó: “Ãþâìöíÿ øèääÿòëè áèð ÿçàá ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë îíëàðû ãîðõóò!” - äåéÿ þç òàéôàñûíà ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê” (“Íóh” ñóðÿñè, 1). Àëëàh Ùç.Íóhó þç ãþâìöíÿ åë÷è êèìè ýþíäÿðìèøäè. Ãþâìöíäÿí éîëóíó àçûá èíêàð÷ûëûüà äöøÿíëÿð Ùç.Íóhó âÿ îíà òàáå îëàíëàðû hàãã éîëóíäàí äþíäÿðìÿê ö÷öí îíëàðà òÿëÿëÿð ãóðìóø, ìöõòÿëèô áþùòàíëàð àòìûø, îíëàðà èñòåhçà åòìèøäèëÿð. Åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ èñÿ Àëëàh áó ãþâìö äöíéà hÿéàòûíäà áþéöê áèð òóôàíëà úÿçàëàíäûðìûøäû.

Ùç.Íóh ãþâìöíÿ åòèáàðëû áèð åë÷è îëäóüóíó áÿéàí åòìèøäè Ãÿëáèíäÿ Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí èíñàíëàð áèð-áèðèíÿ hÿãèãè ìÿíàäà èíàíûá åòèáàð åòìÿçëÿð. ×öíêè áåëÿ èíñàíëàðäàí òÿøêèë îëóíìóø áèð úÿìèééÿòäÿ èíñàíûí þçöíÿ ÿí éàõûí áèëäèéè

àäàìäàí áåëÿ hÿð àí áèð ïèñëèê ýþðìÿ åhòèìàëû âàð. Ùÿð êÿñ áèð-áèðè èëÿ ñîí äÿðÿúÿ åhòèéàòëà âÿ òÿìêèíëÿ äàâðàíûð, èçàhàò âåðìÿìÿéÿ ÷àëûøûð. Áó ñÿáÿáëÿ èíñàíëàðûí ÿí ÷îõ èñòÿäèéè âÿ äÿéÿð âåðäèéè øåé åòèáàð åäÿ áèëÿúÿêëÿðè ÿñë äîñòëàðà ñàhèá îëìàãäûð. Ïåéüÿìáÿðëÿð èñÿ Àëëàh ãîðõóñóíà ýþðÿ ñîí äÿðÿúÿ åòèáàðëû áèð õàðàêòåðÿ ñàhèáäèð. Èíñàíëàðûí åë÷èëÿðèí åòèáàðëû îëìàñûíûí ôÿðãèíÿ âàðìàñû ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð âÿ áóíà ýþðÿ åë÷èëÿð òÿáëèüàò àïàðàðêÿí þçëÿðèíèí áó õöñóñèééÿòëÿðèíè õöñóñèëÿ âóðüóëàéûðëàð: “Íóh òàéôàñû ïåéüÿìáÿðëÿðè òÿêçèá åòäè. Î çàìàí êè, ãàðäàøëàðû Íóh îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõìóðñóíóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 105-108). Ëèäåðëèê hÿâÿñè, ìàëà-ìöëêÿ hÿðèñëèê, åòèáàð ýþçëÿìÿê êèìè ìÿñÿëÿëÿð èíñàíëàðûí áàøãàëàðûíà èíàíìàã âÿ åòèáàð åòìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ òÿðÿääöä êå÷èðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ùÿòòà èíñàíëàðûí hÿð hàíñû áèð ìÿíôÿÿò ýöäìÿäÿí éàõøûëûã åòìÿéÿúÿêëÿðè håñàá îëóíóð. Ïåéüÿìáÿðëÿð èñÿ ÿâÿçè Àëëàhäàí ýþçëÿéèð, èíñàíëàðäàí hå÷ áèð èñòÿêëÿðèíèí îëìàäûüûíû äà õöñóñèëÿ âóðüóëàéûðëàð. Ùç.Íóh þç ãþâìöíÿ áåëÿ äåìèøäèð: “Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä (ÿâÿç) èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ àèääèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 109). “ßýÿð ñèç öç ÷åâèðñÿíèç, áèëèí êè ìÿí ñèçäÿí hå÷ áèð ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíè ìöêàôàòëàíäûðìàã éàëíûç Àëëàhà àèääèð. Ìÿíÿ ìöñÿëìàíëàðäàí îëìàã ÿìð åäèëìèøäèð!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 72).

Ùç.Íóh ãþâìöíö éàëíûç Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð Ùç.Íóh ãþâìöíö è÷èíäÿ îëäóüó áàòèë èíàíúëàðäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäè. Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿòÿ ëàéèã Òàíðû îëìàäûüûíû, ÿýÿð äöíéàäà èêÿí áóíó àíëàìàçëàðñà, ãàðøûäà ÿçàáëà ãàðøûëàøàúàãëàðûíû õàòûðëàòìûøäû. Áó øÿêèëäÿ îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åäèá ãîðõóòìóø âÿ èìàí ýÿòèðìÿëÿðè ö÷öí ìöõòÿëèô úöð à÷ûãëàìà âÿ èçàhàòëàð âåðìèøäè. Áóíóíëà áàüëû áÿçè àéÿëÿð áåëÿäèð: “Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Íóhó þç ãþâìöíÿ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Î áåëÿ äåäè: “Åé ãþâìöì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Ìÿýÿð ãîðõìóðñóíóç?”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 23). “Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Íóhó þç òàéôàñûíà ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Íóh äåäè: “Ìÿí ñèçè à÷ûã-àøêàð ãîðõóäàí áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéèí. Ìÿí øèääÿòëè ýöíöí ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 25-26).

Ùç.Íóh ãþâìöíö Àëëàhà éþíÿëìÿéÿ âÿ Îíäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäè Ùç.Íóh ãþâìöíÿ Àëëàhûí éåýàíÿ Òàíðû îëäóüóíó õàòûðëàäàíäàí ñîíðà îíëàðû Àëëàhäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿéÿ äÿâÿò åòìèø, Àëëàhà éþíÿëìÿëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðÿúÿéè íåìÿòëÿðè áó øÿêèëäÿ ìöæäÿëÿìèøäè: “Âÿ äåäèì: “Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàüûíûçû äèëÿéèí. ×öíêè Î, ÷îõ áàüûøëàéàíäûð! Î ñèçÿ ýþéäÿí áîë éàüûø ýþíäÿðÿð; Î ñèçÿ ìàë-äþâëÿò, îüóë-óøàã ÿòà åäÿð. Î ñèçèí ö÷öí áàüëàð-áàü÷àëàð éàðàäàð âÿ ÷àéëàð àõûäàð!” (“Íóh” ñóðÿñè, 10-12).

Àëëàh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿëÿðèíäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ ýþçÿë áèð hÿéàò âÿä åòìèøäèð. Áó ñÿáÿáëÿ ïåéüÿìáÿðëÿð þç ãþâìëÿðèíè Àëëàhà éþíÿëìÿéÿ äÿâÿò åäÿðêÿí Àëëàhûí îíëàðà íåìÿòëÿð âåðÿúÿéèíè äÿ áèëäèðìèøäèëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðè ñàäàëàéàðàã èíñàíëàðûí áóíëàðû àíëàìàñûíû, Àëëàhûí îíëàð öçÿðèíäÿêè ëöòô âÿ ìÿðhÿìÿòèíè ýþðìÿñèíè òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ùç.Íóh ãþâìöíÿ áåëÿ õèòàá åòìèøäè: “Ñèçÿ íÿ îëóá êè, Àëëàhûí ÿçÿìÿòèíäÿí ÷ÿêèíìèðñèíèç? Ùàëáóêè Î ñèçè úöðáÿúöð õÿëã åòäè. Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöç êè, Àlëàh éåääè ýþéö ãàò-ãàò íåúÿ éàðàòäû?! Îðàäà àéû áèð íóð, ýöíÿøè äÿ áèð ÷ûðàã åòäè. Âÿ Àëëàh ñèçè éåðäÿí áèð áèòêè êèìè ýþéÿðòäè. Ñîíðà ñèçè éåíÿ îðà ãàéòàðàúàã âÿ ÷ûõàðäàúàãäûð. Àëëàh éåðè ñèçèí ö÷öí õàëû åòäè êè, îíóí ýåíèø éîëëàðûíäà ýÿçÿñèíèç!”” (“Íóh” ñóðÿñè, 13-20). Èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí åòìÿñè âàúèá îëàí èø äÿ ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè õàòûðëàéàðàã Îíà øöêð åòìÿê âÿ ÿòðàôëàðûíäàêû èíñàíëàðû øöêð åäÿíëÿðäÿí îëìàüà ÷àüûðìàãäûð.

Ùç.Íóh îíà àòûëàí èôòèðàëàðà ãþâìöíÿ Àëëàhû õàòûðëàäàðàã ÿí àüûëëû úàâàáëàð âåðìèøäè Òàðèõ áîéó Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè áöòöí åë÷èëÿðÿ áèð-áèðèíÿ îõøàéàí èôòèðàëàð àòûëìûøäûð. Áó, Àëëàhûí hÿð äþâðäÿ éàøàéàí åë÷èëÿðèíèí ãàðøûëàøäûüû äÿéèøèëìÿç áèð ãàíóíóäóð. Ùç.Íóhóí ãþâìö äÿ þç ïåéüÿìáÿðèíÿ èòàÿò åòìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèø âÿ þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ òÿðçäÿ îíó ãîðõóòìàã ö÷öí áèð ÷îõ èôòèðàëàð àòìûøäûëàð. Áóíëàðäàí áèðè äÿ “÷àøìûø âÿ àçìûø” èôòèðàñûäûð: “Òàéôàñûíûí áàø÷ûëàðû îíà: “Áèç ñÿíè à÷ûã- àéäûí àçìûø ýþðöðöê! - äåéÿ úàâàá âåðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 60). Àëëàhûí åë÷èëÿðèíèí ÿí ãàáàðûã õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îíëàðûí hÿð éåðäÿ ñÿáðëè âÿ ãÿðàðëû îëìàãäà, öñòöí ÿõëàãëàðû-

íû ãîðóìàãäà äàâàì åòìÿñèäèð. Îíëàð ãàðøûëàøäûãëàðû ÷ÿòèíëèê âÿ èôòèðàëàð ãàðøûñûíäà äàèì ìöäðèê âÿ òÿìêèíëè áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìèøëÿð. Áó èôòèðàéà ãàðøû Ùç.Íóhóí úàâàáû áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí þðíÿêäèð: “Íóh äåäè: “Ìÿí hå÷ àçìàìûøàì, ëàêèí ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèìèí ÿìðëÿðèíè òÿáëèü åäèð âÿ þéöä-íÿñèhÿò âåðèðÿì. Àëëàhäàí ñèçèí áèëìÿäèêëÿðèíèçè áèëèðÿì!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 61-62). Ùç.Íóh îíó éàëàí÷ûëûãäà ýöíàhëàíäûðàíëàðà èñÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: “Íóh òàéôàñûíûí êàôèð ÿéàí-ÿøðàôû äåäèëÿð: “Áèç ñÿíè àíúàã þçöìöç êèìè áèð èíñàí ñàéûð, åëÿ èëê áàõûøäà éàëíûç è÷èìèçäÿêè ñÿôèëëÿðèí ñÿíÿ óéäóüóíó ýþðöðöê. Åéíè çàìàíäà ñèçèí, áèçäÿí öñòöí îëäóüóíóçó äà ýþðìöðöê. ßêñèíÿ, áèç ñèçè éàëàí÷û håñàá åäèðèê!” Íóh äåäè: “Åé úàìààòûì! Áèð äåéèí ýþðÿê. ßýÿð ìÿí Ðÿááèìäÿí à÷ûãàéäûí áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åòñÿì, Ðÿááèì ìÿíÿ Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò áÿõø åòñÿ âÿ î ñèçÿ ýèçëè ãàëñà; èñòÿìÿäèéèíèç hàëäà, áèç ñèçè îíà ìÿúáóðìó åäÿ áèëÿðèê?! Åé úàìààòûì! Ìÿí ïåéüÿìáÿðëèéè òÿáëèü åòìÿéÿ ýþðÿ ñèçäÿí áèð ìàë, ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìû âåðìÿê àíúàã Àëëàhà àèääèð. Ìÿí èìàí ýÿòèðÿíëÿðè ãîâàí äåéèëÿì. Îíëàð þç Ðÿááè èëÿ ãàðøûëàøàúàãëàð. Ëàêèí ìÿí ñèçè úàhèë áèð òàéôà ýþðöðÿì!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 27-29).

Ùç.Íóh èìàí ýÿòèðìÿê ö÷öí ìþúöçÿ ýþçëÿéÿíëÿðèí ãåéðè-ñÿìèìèëèéèíÿ äèããÿò ÷ÿêìèøäèð Òàðèõ áîéó èíêàð åäÿíëÿð îíëàðà ýÿëÿí åë÷èëÿðÿ òàáå îëìàìàã ö÷öí áèð ÷îõ áÿhàíÿëÿð èðÿëè ñöðìöøëÿð. Ïåéüÿìáÿðëÿðèí âàð-äþâëÿò úÿhÿòäÿí îíëàðäàí öñòöí îëìàñûíû âÿ éà ìþúöçÿ-

ëÿð ýþñòÿðìÿñèíèí âàúèáëèéèíè èðÿëè ñöðìöø, hÿòòà îíëàðûí èíñàí äåéèë, ìÿëÿê îëìàñûíûí ëàçûì ýÿëäèéèíè èääèà åòìèøäèëÿð. Ùç.Íóh áóíà îõøàð èñòÿêëÿðÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: “Ìÿí ñèçÿ äåìèðÿì êè, Àëëàhûí õÿçèíÿëÿðè ìÿíäÿäèð. Ìÿí ãåéáè äÿ áèëìèðÿì. Ìÿí äåìèðÿì êè, ìÿëÿéÿì. Ìÿí åéíè çàìàíäà ñèçèí õîð áàõäûüûíûç êÿñëÿðÿ Àëëàhûí hå÷ áèð õåéèð âåðìÿéÿúÿéèíè äÿ äåìèðÿì. Îíëàðûí öðÿêëÿðèíäÿ îëàíû Àëëàh áèëèð. Îíäà, øöáhÿñèç êè, çàëèìëÿðäÿí îëàðàì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 31). Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿðèí ìàë-äþâëÿò âÿ ïóë úÿhÿòäÿí öñòöí îëìàñûíû, ìþúöçÿëÿð ýþñòÿðìÿñèíè ýþçëÿìÿê èíêàð÷ûëàðûí êëàññèê áèð õöñóñèééÿòèäèð. Åë÷èëÿðèí öñòöí îëäóãëàðû úÿhÿò òÿãâàäûð. Áó èíñàíëàð hÿéàòëàðûíûí hÿð àíûíäà âÿ hÿð äàâðàíûøëàðûíäà Àëëàhà éþíÿëäèêëÿðè, òÿñëèìèééÿò âÿ òÿâÿêêöë ýþñòÿðäèêëÿðè, ñÿáðëÿðèíäÿ hå÷ áèð çàìàí ãöñóðà éîë âåðìÿäèêëÿðè ö÷öí öñòöíäöðëÿð. Àëëàh ìàë-äþâëÿòè, ìþâãåéè, ïóëó, åëìè âÿ äöíéàéà àèä îëàí hÿð øåéè áèð ÷îõ èíñàíà âåðÿ áèëÿð. Àíúàã áóíëàð áèð öñòöíëöê þë÷öñö äåéèë, éàëíûç èìòàhàí âàñèòÿñèäèð. Áó úöð äöíéÿâè äÿéÿðëÿðè Àëëàh éàíûíäà áèð öñòöíëöê ÿëàìÿòè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê èñÿ àíúàã äèíäÿí óçàã éàøàéàí èíñàíëàðà õàñ îëàí õöñóñèééÿòäèð: “Ìÿýÿð ñÿíäÿí ÿââÿëêè Íóh, Àä, Ñÿìóä òàéôàëàðûíûí âÿ îíëàðäàí ñîíðà ýÿëèá ýåòìèø, àíúàã Àëëàhûí áèëäèéè öììÿòëÿðèí õÿáÿðëÿðè ñèçÿ ýÿëèá ÷àòìàäûìû? Ïåéüÿìáÿðëÿðè îíëàðà à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàð ÿëëÿðèíè àüûçëàðûíà ãîéóá: “Áèç ñèçèíëÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðÿ èíàíìûðûã âÿ áèçè äÿâÿò åòäèéèíèç áàðÿñèíäÿ äÿ ìþhêÿì áèð øÿêê-øöáhÿ è÷èíäÿéèê!” - äåìèøäèëÿð. Ïåéüÿìáÿðëÿðè äÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð: “Ìÿýÿð ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí Àëëàhà äà øöáhÿ åòìÿê îëàðìû?! Àëëàh ýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàìàã âÿ ñèçÿ ìöÿééÿí áèð

âàõòà ãÿäÿð ìþhëÿò âåðìÿê ö÷öí èìàíà äÿâÿò åäèð”. Îíëàð äåìèøäèëÿð: “Ñèç äÿ áèçèì êèìè àäè áèð èíñàíñûíûç. Áèçè àòàëàðûìûçûí èáàäÿò åòäèêëÿðèíäÿí äþíäÿðìÿê èñòÿéèðñèíèç. À÷ûã-àøêàð áèð äÿëèë ýÿòèðèí!” Ïåéüÿìáÿðëÿðè îíëàðà úàâàá âåðÿðÿê äåìèøäèëÿð: “Áèç äÿ ñèçèí êèìè àäè áèð èíñàíûã, ëàêèí Àëëàh Þç áÿíäÿëÿðèíäÿí äèëÿäèéèíÿ íåìÿò áÿõø åäÿð. Àëëàhûí èçíè îëìàäàí áèç ñèçÿ hå÷ áèð äÿëèë ýÿòèðÿ áèëìÿðèê. Ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð!” (“Èáðàhèì” ñóðÿñè, 9-11).

Ùç.Íóh òÿáëèü ö÷öí hÿð éîëó ñûíàãäàí êå÷èðìèøäèð Ùç.Íóh äà äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíöí èìàí åòìÿñè ö÷öí hÿð úöð éîëó ñûíàãäàí êå÷èðìèøäèð. Îíëàðû à÷ûã äèíÿ äÿâÿò åòäèéè êèìè îíëàðà ôÿðãëè éîëëàðëà äà éàíàøìàüà ÷àëûøìûø, àíúàã áöòöí úÿhäëÿðèíÿ áàõìàéàðàã îíóí ãþâìö èíêàð åòìÿêäÿ âÿ àçüûíëûãäà èíàäëà äàâàì åòìèøäè. Ùç.Íóh ãþâìöíöí îíà èíàä åòìÿñèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Î äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí ãþâìöìö ýåúÿ-ýöíäöç äÿâÿò åòäèì! Ëàêèí äÿâÿòèì îíëàðûí ãà÷ìàëàðûíû äàhà äà àðòûðìàãäàí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàäû. Ñÿíèí îíëàðû áàüûøëàìàüûí ö÷öí ìÿí íÿ çàìàí îíëàðû äÿâÿò åòäèìñÿ, îíëàð áàðìàãëàðûíû ãóëàãëàðûíà òûõàäûëàð, ëèáàñëàðûíà áöðöíäöëÿð, èñðàð åäèá äóðäóëàð âÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðäèëÿð. Ñîíðà ìÿí îíëàðû óúà ñÿñëÿ äÿâÿò åòäèì. Äàhà ñîíðà îíëàðà àøêàð ñþéëÿäèì âÿ ýèçëè áèëäèðäèì”” (“Íóh” ñóðÿñè, 5-9). Ùç.Íóhóí áó ñþçëÿðèíäÿí áÿëëè îëóð êè, ïåéüÿìáÿðëÿð äàéàíìàäàí èíñàíëàðû Àëëàhûí éîëóíà ÷àüûðìûø, ìöõòÿëèô öñóëëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê èíñàíëàðûí âèúäàíûíû îéàòìàüà ÷àëûøìûøäûëàð. Èíñàíëàðäàí íÿ úöð ðåàêñèéà ýÿëèðñÿ ýÿëñèí ãÿðàðëû äàâðàí-

ìàã, Àëëàhûí “éàõøûëûüû ÿìð åäèá ïèñëèêäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê” ÿìðèíè ìöòëÿã ñóðÿòäÿ éåðèíÿ éåòèðìÿê ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ÿìÿëèñàëåh ìþìèíëÿðèí äÿ öçÿðèíÿ äöøÿí ìöhöì áèð ìÿñóëèééÿòäèð: “È÷ÿðèíèçäÿ éàõøûëûüà ÷àüûðàí, õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäÿí âÿ ïèñ ÿìÿëëÿðè ãàäàüàí åäÿí áèð úàìààò îëñóí! Áóíëàð, hÿãèãÿòÿí íèúàò òàïìûø øÿõñëÿðäèð” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 104). “Îíëàð Àëëàhà òþâáÿ, èáàäÿò âÿ øöêð-ñÿíà åäÿíëÿð, îðóú òóòàíëàð, ðöêó âÿ ñÿúäÿ åäÿíëÿð, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäèá ïèñ èøëÿðè éàñàã åäÿíëÿð âÿ Àëëàhûí hÿäëÿðèíè ãîðóéàíëàðäûð. Áåëÿ ìþìèíëÿðè ìöæäÿëÿ!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 112).

Ùç.Íóhóí ãþâìöíÿ ãàðøû ãÿðàðëû ðÿôòàðû Éåð öçÿðèíäÿ âàð îëàí hÿð øåéèí ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó, Àëëàh èñòÿìÿñÿ êèìñÿíèí þçöíÿ áèð çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âåðìÿéÿ ýöúöíöí ÷àòìàéàúàüûíû áèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿð þç ãþâìëÿðèíèí îíëàðà hÿäÿ-ãîðõó ýÿëìÿñèíäÿí hå÷ áèð çàìàí ÷ÿêèíìÿìèøëÿð. Îíëàð ãàðøûëàøäûãëàðû hÿð úöð ÷ÿòèíëèêäÿ Àëëàhà àðõàëàíûá ýöâÿíìèøëÿð. Ùç.Íóh äà èíêàð÷ûëàðûí þíäÿ ýÿëÿíëÿðèíÿ ãàðøû ãÿhðÿìàíúàñûíà ìöáàðèçÿ àïàðìûø, îíëàðûí èôòèðà âÿ höúóìëàðûíäàí ÿñëà ÷ÿêèíìÿéÿúÿéèíè áåëÿ âóðüóëàìûøäû: “Îíëàðà Íóhóí õÿáÿðèíè ñþéëÿ. Áèð çàìàí î þç öììÿòèíÿ áåëÿ äåìèøäè: “Åé öììÿòèì! ßýÿð àðàíûçäà ãàëìàüûì âÿ Àëëàhûí àéÿëÿðè èëÿ þéöä-íÿñèhÿò âåðìÿéèì ñèçÿ àüûð ýÿëèðñÿ, ìÿí Àëëàhà òÿâÿêêöë åäèðÿì. Øÿðèêëÿðèíèçëÿ áèðëèêäÿ íÿ åäÿúÿéèíèçè ãÿðàðëàøäûðûí. Ýþðÿúÿéèíèç èø ýèçëè ãàëìàñûí, ñîíðà ìÿíÿ hå÷ ìþhëÿò äÿ âåðìÿéèá hàããûìäà èñòÿäèéèíèçè åäèí” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 71). Ìþìèíëÿð äÿ ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê ÷ÿòèí-

ëèêëÿð ãàðøûñûíäà ñÿáð åäèð, äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû ÿñëà ãîðõàãëûã âÿ çÿèôëèê ýþñòÿðìèðëÿð. Àëëàhûí êþìÿéèíèí hÿð àí éàíëàðûíäà îëäóüóíó âÿ ìöòëÿã ãÿëÿáÿíèí hÿð çàìàí èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ àèä îëäóüóíó áèëèðëÿð. ×öíêè áóíà çÿìàíÿò âåðèëìèøäèð: “Ðóhäàí äöøìÿéèí âÿ ãÿìýèí îëìàéûí. Ùàëáóêè, ÿýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, ñèç ÷îõ éöêñÿêäÿ äóðóðñóíóç!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 139). “...Àëëàh hå÷ âàõò êàôèðëÿðÿ ìþìèíëÿðèí ÿëåéhèíÿ îëàí áèð éîë ýþñòÿðìÿç!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 41).

Ùç.Íóh þç ãþâìöíÿ áþéöê áèð ÿçàá áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäè Áÿçè ãþâìëÿð îíëàðà ýþíäÿðèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ãàðøû ÷ûõäûãëàðû âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðëÿ âÿ èìàí åäÿíëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðäûãëàðû ö÷öí Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè ìöõòÿëèô ÿçàáëàðëà hÿëàê åäèëìèøäèð. Ïåéüÿìáÿðëÿð èñÿ áó ÿçàáëàð ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë ãþâìëÿðèíè õÿáÿðäàð åòìèø âÿ îíëàðû Àëëàhû éîëóíà ÷àüûðìûøäûëàð. Ùç.Íóh ãþâìöíö áó øÿêèëäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäè: “Áèç Íóhó þç òàéôàñûíà ýþíäÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áið òàíðûíûç éîõäóð. Ìÿí áþéöê ýöíöí ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 59).

Ùç.Íóhóí ìþìèíëÿðÿ èñòåhçà åäÿí ãþâìöíÿ úàâàáû Àëëàh Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ ìþìèíëÿðè ÿëÿ ñàëàí èíñàíëàðäàí áÿhñ åäèð. Àíúàã Àëëàh òàðèõ áîéó ìþìèíëÿðÿ èñòåhçà åäÿí èíñàíëàðû ñîíóíúóëàð hÿëÿ äöíéàäà èêÿí îíëàðà èñòåhçà åäèëÿúÿê hàëà ñàëìûøäûð. Áó èíñàíëàðûí àõèðÿòäÿ ýþðÿúÿéè òÿhãèð èñÿ äàhà áþéöê îëàúàã. Àëëàh Ãóðàíäà áó èíñàíëàð úÿhÿííÿìäÿ ÿçàá ÷ÿêÿðêÿí ìþìèíëÿðèí äÿ úÿííÿòäÿí îíëàðû ñåéð åäèá ýöëÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð (“Ìöòÿôôèôèí” ñóðÿñè, 34).

Ùç.Íóhóí ãþâìö äÿ îíó âÿ ìþìèíëÿðè ÿëÿ ñàëìûøäû. Ùç.Íóhóí áóíóíëà áàüëû þç ãþâìöíÿ âåðäèéè úàâàá èñÿ áó øÿêèëäÿäèð: “...Íóh îíëàðà äåéèðäè: “ßýÿð ñèç áèçè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéóðñóíóçñà, áèç äÿ ñèçè ñèç áèçè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéäóüóíóç êèìè ìÿñõÿðÿéÿ ãîéà÷àüûã. Îíäà ðöñâàéåäèúè ÿçàáûí êèìÿ ýÿëÿúÿéèíè âÿ êèìèí ÿáÿäè ÿçàáà äö÷àð îëàúàüûíû áèëÿúÿêñèíèç!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 38-39).

Ùç.Íóh ãþâìö èíêàð÷ûëûãäà èíàäëà äàâàì åòäèéè ö÷öí Àëëàhäàí êþìÿê èñòÿìèøäèð Èíäèéÿ ãÿäÿðêè àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Ùç.Íóh hÿéàòû áîéó ãþâìöíö õÿáÿðäàð åäèá ãîðõóòìóø, îíëàðû Àëëàhûí ÿçàáûíäàí ãîðóíìàüà ÷àüûðìûøäû. Àíúàã áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã îíóí àçüûí ãþâìö èíêàð åòìÿêäÿ èíàä åäèíúÿ Àëëàhà áåëÿ äóà åòìèøäè: “Íóh äåäè: “Åé Ðÿááèì! Éåð öçöíäÿ áèð íÿôÿð áåëÿ êàôèð ãîéìà! ×öíêè ñÿí îíëàðû áóðàõñàí, îíëàð Ñÿíèí áÿíäÿëÿðèíè éîëäàí ÷ûõàðäàúàã, àíúàã ïîçüóí âÿ êàôèð äîüóá-òþðÿäÿúÿêëÿð” (“Íóh” ñóðÿñè, 26-27). Ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí íöìóíÿ ýþòöðÿí ìþìèíëÿðèí áóíëàðû åòìÿñè ëàçûìäûð: äèíè hÿð úöð èìêàíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ñþçëÿ âÿ éà éàçûëû øÿêèëäÿ èçàh åäèá Àëëàhûí âàðëûüûíûí hÿð úöð äÿëèëëÿðèíè îíëàðà ýþñòÿðìÿê, áóíäàí áàøãà håñàá ýöíöíöí, úÿííÿòèí âÿ úÿhÿííÿìèí éàõûíëûüûíû òÿáëèü åòìÿê... Àíúàã áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã èíêàð åòìÿêäÿ èíàäëà äàâàì åäÿí èíñàíëàð îëàðñà, ìþìèíëÿð áó èíñàíëàðû úÿçàëàíäûðìàñû ö÷öí äÿ Àëëàhà äóà åäÿðëÿð. Âÿ îíëàð Àëëàhûí äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ñîíñóç áèð ÿäàëÿòëÿ ÿâÿç âåðÿúÿéèíè áèëèðëÿð.

Ùç.Íóhóí îüëóíóí êàôèðëÿðäÿí îëìàñû Àëëàh èíêàð åòìÿëÿðè, èñòåhçàëàðû âÿ höúóìëàðû èëÿ ÿçàáà òàì ëàéèã îëàí ãþâìöí öçÿðèíÿ áþéöê áèð áÿëà ýþíäÿðìèø âÿ Ùç.Íóhó éàëàí håñàá åäÿíëÿð hÿëàê îëìóøäóëàð. Ùç.Íóhëà áèðëèêäÿ îëàí ìþìèíëÿð èñÿ ýÿìèéÿ ìèíèá ÿçàáäàí õèëàñ îëìóøäóëàð. Ùÿëàê îëàíëàð àðàñûíäà Ùç.Íóhóí îüëó äà âàðäû. Àòàñûíûí ïåéüÿìáÿð îëìàñû äà îíó ÿçàáäàí ãóðòàðìàìûøäû. Áó ýöí áÿçè èíñàíëàð þçëÿðè äèíäàð îëìàñà äà àèëÿäÿ îëàí áþéöêëÿðèíèí, éàõûíëàðûíûí äèíäàðëûüû èëÿ ôÿõð åäèðëÿð. Îíëàðûí “àòàì hàúûäûð”, “áàáàì áþéöê áèð àëèìäèð” êèìè ñþçëÿðè òåçòåç åøèäèëèð. Ëàêèí àõèðÿòäÿ èíñàí éàëíûç þç åòäèêëÿðèíÿ âÿ þç öçÿðèíÿ äöøÿí âÿçèôÿéÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéàúàã. Éàõûíëàðûíûí öñòöíëöêëÿðè, äèíäàðëûüû îíà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿê. Áó hàë Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: “Àëëàh êàôèðëÿðÿ Íóhóí þâðÿòè èëÿ Ëóòóí þâðÿòèíè ìèñàë ÷ÿêäè. Îíëàð Áèçèì ãóëëàðûìûçäàí èêè ñàëåh áÿíäÿíèí êÿáèíè àëòûíäà èäèëÿð. Îíëàð ÿðëÿðèíÿ õÿéàíÿò åòäèëÿð âÿ îíëàðû Àëëàhäàí hå÷ âÿúhëÿ ãóðòàðà áèëìÿäèëÿð. Îíëàðà: “Áàøãàëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ñèç èêèíèç äÿ úÿhÿííÿìÿ ýèðèí!” - äåéèëäè” (“Òÿhðèì” ñóðÿñè, 10). Ùç.Íóh îüëóíà êàôèðëÿðäÿí îëìàìàñû ö÷öí ñîí àíà ãÿäÿð õÿáÿðäàðëûã åòìèø, ëàêèí îíóí õÿáÿðäàðëûüû hå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿìèøäè: “Ýÿìè îíëàðû äàüëàð êèìè äàëüàëàðûí è÷è èëÿ àïàðäûüû çàìàí Íóh àðàëû îëàí îüëóíó hàðàéëàéûá äåäè: “Îüëóì! Áèçèìëÿ áèðëèêäÿ ýÿìèéÿ ìèí, êàôèðëÿðäÿí îëìà!” Áåëÿ úàâàá âåðäè: “Ìÿí áèð äàüà ñûüûíàðàì, î äà ìÿíè ñóäàí ãîðóéàð”. Íóh äåäè: “Àëëàhûí ðÿhì åòäèêëÿðèíäÿí áàøãà, áó ýöí hå÷ êÿñ Îíóí ÿçàáûíäàí ãîðóéà áèëìÿç!” Íÿhàéÿò, äàëüà àòà èëÿ îüóëóí àðàñûíà ýèðèá îíëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðäû âÿ î äà ñóäà áîüóëàíëàðäàí îëäó” (“Ùóä” ñóðÿñè, 42-43).

Ùç.Íóh ìþìèíëÿð ö÷öí äÿ äóà åòìèøäèð Ùç.Íóh èíêàð÷ûëàðûí hÿëàê îëìàñû ö÷öí äóà åòäèéè êèìè ìþìèíëÿðèí ýöíàhëàðûíûí áàüûøëàíìàñû ö÷öí äÿ äóà åòìèøäèð: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíè, àòà-àíàìû, ìÿíèì åâèìÿ ìþìèí êèìè äàõèë îëàí êèìñÿíè âÿ áöòöí ìþìèí êèøèëÿðè âÿ ãàäûíëàðû áàüûøëà. Çàëèìëÿðèí èñÿ àíúàã âÿ àíúàã hÿëàêûíû àðòûð!”” (“Íóh” ñóðÿñè, 28). Ïåéüÿìáÿðèí áó äóàñû äà áöòöí ìþìèíëÿðèí íöìóíÿ ýþòöðÿúÿéè âÿ òÿòáèã åòìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð äàâðàíûøäûð. Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàð áèð-áèðèíèí éåýàíÿ äîñòëàðû âÿ éàðäûì÷ûëàðûäûð. Áóíà ýþðÿ îíëàðûí áèð-áèðèíèí àõèðÿòèíÿ éþíÿëèê äóà åòìÿñè äÿ áèð èìàí ÿëàìÿòèäèð.

ÙÇ.ÙÓÄ Àëëàh-Òÿàëà Ùç.Ùóäó Àä ãþâìöíÿ ïåéüÿìáÿð êèìè ýþíäÿðìèøäè. Î äà ãþâìöíÿ Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè åòèáàðëû áèð åë÷è îëäóüóíó, àïàðäûüû òÿáëèüàòûí ÿâÿçèíäÿ hå÷ áèð ãàðøûëûã ýþçëÿìÿäèéèíè áèëäèðäèêäÿí ñîíðà èíñàíëàðû Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àüûðìûøäû. Ùç.Ùóä ãþâìöíÿ òÿáëèü åäÿðêÿí ÿââÿëêè ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè îíà äà ìöõòÿëèô èôòèðàëàð àòûëìûøäû. Ìÿñÿëÿí, ãþâìö Ùç.Ùóäóí “àüûëäàíêÿì” îëäóüóíó èääèà åòìèøäè. Ùç.Ùóä îíà áåëÿ ÷èðêèí èôòèðà àòàí ãþâìöíÿ ÿõëàãè öñòöíëöéöíöí áèð ýþñòÿðèúèñè îëàí ñîí äÿðÿúÿ êàìèë âÿ øÿôãÿòëè áèð öñëóáëà úàâàá âåðìèøäè: “Ùóä äåäè: “Åé úàìààòûì! Ìÿí hå÷ äÿ ñÿôåh äåéèëÿì, ëàêèí ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèìèí ÿìðëÿðèíè òÿáëèü åäèðÿì. Ìÿí ñèçÿ äîüðó ìÿñëÿhÿò âåðÿíÿì” (“ßðàô” ñóðÿñè, 67-68).

Ùç.Ùóä ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèü ö÷öí hå÷ áèð ÿâÿç ýþçëÿìÿäèéèíè ñþéëÿìèøäèð “Åé úàìààòûì! Ìÿí ïåéüÿìáÿðëèéè òÿáëèü åòìÿéÿ ýþðÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìöêàôàò èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûìû âåðìÿê éàëíûç ìÿíè éàðàäàíà àèääèð. Ìÿýÿð äÿðê åòìèðñèíèç?” (“Ùóä” ñóðÿñè, 51). “Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä (ÿâÿç) èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ àèääèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 127). Áóðà ãÿäÿð áèëäèðèëÿí áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòûíäàí ýþðäöéöìöç êèìè, þìöð áîéó èíñàíëàðà äèíè òÿáëèü åäèá îíëàðäàí hå÷ áèð ãàðøûëûã ýþçëÿìÿìÿê ìöhöì áèð ìþìèí õöñóñèé-

éÿòèäèð. Áèð ìþìèí hàíñû äþâðäÿ éàøàéûðñà éàøàñûí, êèìëÿðëÿ áÿðàáÿð îëóðñà îëñóí, èíñàíëàðû Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãà ÷àüûðìàüà, îíëàðà hÿð àí äàhà äà éàõûíëàøàí håñàá ýöíöíö õàòûðëàòìàüà úàâàáäåhäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ hå÷ êèìäÿí áèð ãàðøûëûã ýþçëÿìÿç, éàëíûç âÿçèôÿñèíè ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ éåðèíÿ éåòèðìÿéè âÿ Àëëàhûí îíäàí ðàçû îëìàñûíû èñòÿéÿð.

Ãþâìöíö Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðàðêÿí îíëàðà àúû áèð ÿçàá áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð Äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè Ùç.Ùóä äà þç ãþâìöíÿ éàëíûç Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéè òþâñèéÿ åòìèø, ÿêñ òÿãäèðäÿ îíëàðûí ÿçàáëà ãàðøûëàøàúàüûíäàí ãîðõäóüóíó ñþéëÿìèøäè: “Àä ãþâìöíöí ãàðäàøûíû õàòûðëà! Áèð çàìàí î ßhãàôäà éàøàéàí ãþâìöíÿ -îíäàí ÿââÿë âÿ ñîíðà äà ïåéüÿìáÿðëÿð ýÿëèá ýåòìèøäèëÿð- áåëÿ äåìèøäè: “Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéèí! Ìÿí áþéöê ýöíöí ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!”” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 21). Áóíäàí áàøãà, îíëàðà äöíéà hÿéàòûíäà äÿéÿð âåðäèêëÿðè øåéëÿðèí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó äà õàòûðëàòìûøäû. Ùç.Ùóäóí áó ìþâçóäà þç ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèü àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðèëèð: “Äîüðóäàíìû ñèç hÿð òÿïÿäÿ áèð êþøê ãóðóá ÿéëÿíèðñèíèç? Ñàíêè ÿáÿäè ãàëàúàãñûíûç äåéÿ, ñó hþâçÿëÿðè òèêèðñèíèç!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 128-129). Áóíäàí ñîíðà äà ãþâìöíÿ Àëëàhäàí ãîðõìàüûí, Îíóí ÿìð åòäèêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéèí, èíñàíëàðà çîðàêûëûã åòìÿìÿéèí âàúèáëèéèíè õàòûðëàòìûøäû. Âÿ ÿýÿð áåëÿ åäÿðëÿðñÿ, áóíëàðà ýþðÿ äÿ ÿçàáà äö÷àð îëàúàãëàðûíû ñþéëÿéÿðÿê îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åòìèøäè: “Âÿ éàõàëàäûãäà äà çàëèìëÿð êèìè éàõàëàéûðñûíûç! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Ãîðõóí î êÿñäÿí êè, àíëàéûá áèëäèéèíèç øåéëÿðè ñèçÿ ÿòà åòäè! Ñèçÿ håéâàíàò, îüóë-óøàã, áàüëàð âÿ ÷åøìÿëÿð âåðäè! Ìÿí áþéöê ýöíöí

ñèçÿ öç âåðÿúÿê ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!”” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 130-135).

Ùç.Ùóä ãþâìöíÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûøäûð Àëëàhûí èíñàíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿð “Íÿhë” ñóðÿñèíèí 18-úè àéÿñèíäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, “áèð öìóìèëÿøäèðìÿ åäèëÿðÿê” áåëÿ ñàéûëà áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Àíúàã áèð ÷îõ èíñàíëàð áó íåìÿòëÿðè îíà âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó âÿ áóíëàð ö÷öí Àëëàhà øöêð åòìÿéèí âàúèáëèéèíè àüëûíà áåëÿ ýÿòèðìèð. Àëëàhûí èñòÿäèéè àíäà áóíëàðû îíëàðäàí ýåðè àëàúàüûíû äà äöøöíìÿçëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ïåéüÿìáÿðëÿð ýåòäèêëÿðè ãþâìëÿðÿ Àëëàhà éþíÿëìÿëÿðèíèí, ñàhèá îëäóãëàðû hÿð øåéèí Àëëàhäàí áèð íåìÿò îëäóüóíó áèëìÿëÿðèíèí âÿ áóíóí ö÷öí Îíà øöêð åòìÿëÿðèíèí âàúèáëèéèíè õàòûðëàòìûøëàð. Ùç.Ùóä äà þç ãþâìöíÿ Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûø, îíëàðû Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àüûðìûøäû: “Éîõñà ñèçè ãîðõóòìàã ö÷öí è÷ÿðèíèçäÿí îëàí áèð àäàì âàñèòÿñèëÿ Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð õÿáÿðäàðëûã ýÿëìÿñèíÿ òÿÿúúöá åäèðñèíèç? Õàòûðëàéûí êè, Àëëàh ñèçè Íóh òàéôàñûíäàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ ýÿòèðäè, ñèçè õèëãÿòúÿ äàhà ãöââÿòëè åòäè. Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè éàäà ñàëûí êè, áÿëêÿ, íèúàò òàïàñûíûç!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 69). Áóíäàí áàøãà, Ùç.Ùóä ãþâìöíö Àëëàhäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿéÿ äÿ äÿâÿò åòìèøäè. Âÿ ÿýÿð Àëëàhà ñûüûíûá òþâáÿ åäÿðëÿðñÿ, áóíóí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðèíè àðòûðàúàüûíû õÿáÿð âåðìèøäè: “Åé úàìààòûì! Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí. Ñîíðà Îíà òþâáÿ åäèí êè, ýþéäÿí ñèçÿ áîëëó éàüûø ýþíäÿðñèí, ãöââÿòèíèçèí öñòöíÿ áèð ãöââÿò äÿ àðòûðñûí. Ýöíàhêàð îëàðàã öç ÷åâèðìÿéèí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 52).

Ùç.Ùóä þç ãþâìöíö úàhèëëÿðäÿí îëìàìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèð Ãóðàíäàêû àíëàéûøëàðäàí áèðè îëàí “úàhèë” àíëàéûøû þçöíöí àéÿëÿðäÿ èñòèôàäÿ åäèëäèéè ìÿíàñû èëÿ äèíè áèëìÿéÿí, äèíäÿí óçàã éàøàéàí èíñàíëàðû òÿñâèð åäèð. Éÿíè ìÿñÿëÿí, áèð èíñàí éöêñÿê àëè òÿhñèë àëà áèëÿð, àììà î, ÿýÿð Àëëàhû òàíûìûðñà, Àëëàhûí êèòàáûíû áèëìèðñÿ âÿ îíó òÿòáèã åòìèðñÿ, hÿìèí øÿõñ Ãóðàíà ýþðÿ, úàhèëäèð. Èíñàí áÿçè ìÿëóìàòëàðà ñàhèá îëñà äà êèì îëäóüóíó, íÿäÿí éàðàäûëäûüûíû äöøöíìöðñÿ, îíó Éàðàäàíû òàíûìûðñà âÿ áóíà ýþðÿ Àëëàhûí îíäàí èñòÿäèêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìèðñÿ, hÿìèí øÿõñ úàhèëëÿð àðàñûíäàäûð. Áó èíñàíëàðäàí ñîðóøàíäà ÷îõ çàìàí äèíÿ òàáå îëäóãëàðûíû ñþéëÿéèðëÿð. Ùàëáóêè îíëàðûí íÿçÿðäÿ òóòäóüó äèí áàáàëàðûíäàí ýþðäöéö úàhèë áèð äèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áó äèíèí Àëëàhûí êèòàáû èëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿñè éîõäóð. Àëëàhûí Ãóðàí ãèññÿëÿðèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, òàðèõ áîéó ïåéüÿìáÿðëÿð áåëÿ úàhèë úÿìèééÿòëÿðÿ hàãã äèíè èçàh åòìèøëÿð. Àíúàã áó úÿìèééÿòëÿðèí ÷îõó hÿãèãÿòè âèúäàíëû øÿêèëäÿ ýþðäöêëÿðè hàëäà éàøàäûãëàðû úÿhàëÿò ñÿáÿáèëÿ òÿêÿááöð ýþñòÿðìèøëÿð. Îíëàðà åäèëÿí áöòöí õÿáÿðäàðëûãëàðà äà áàõìàéàðàã àðàëàðûíäàí ÷îõ àç áèð ãèñìè èñòèñíà îëìàãëà þç áàòèë äèíëÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åòìèøëÿð. Ùç.Ùóäóí ãþâìö äÿ þéðÿøäèêëÿðè úàhèë ñèñòåìäÿí èìòèíà åäèá ïåéüÿìáÿðÿ ãóëàã àñìàüû ðÿää åòìèøäè. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Ùóä þç ãþâìöíÿ îíóí äöøäöéö hàëûí àøêàð áèð úÿhàëÿò îëäóüóíó áåëÿ õàòûðëàòìûøäû: “Äåìèøäè: “Àíúàã Àëëàh áèëèð. Ìÿí ñèçÿ éàëíûç ìÿíèìëÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðè òÿáëèü åäèðÿì. Àíúàã ìÿí ñèçèí úàhèë áèð ãþâì îëäóúóíóçó ýþðöðÿì!”” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 23).

Ùç.Ùóä ãþâìöíöí èíêàð÷ûëàðûíà îíëàðäàí ãîðõìàäûüûíû âÿ Àëëàhà òÿâÿêêöë åòäèéèíè áèëäèðìèøäèð Áöòöí ÷àüûðûøëàðûíà áàõìàéàðàã ãþâìö Ùç.Ùóäà ãàðøû ÷ûõìûø âÿ áó åë÷èíèí îíëàðû ÷àüûðäûüû éîëà òàáå îëìàüû ãÿáóë åòìÿìèøäè. Òàðèõ áîéó áöòöí èíêàð÷ûëàð êèìè îíëàð äà þç ïåéüÿìáÿðèíäÿí ìþúöçÿ èñòÿäèêëÿðèíè, ÿêñ òÿãäèðäÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð: “Îíëàð äà äåäèëÿð: “Åé Ùóä! Ñÿí áèçÿ àøêàð áèð ìþúöçÿ èëÿ ýÿëìÿäèí. Ñÿíèí ñþçöíëÿ òàíðûëàðûìûçû òÿðê åäÿí äåéèëèê. Áèç ñÿíÿ èíàíìûðûã!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 53). Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ùóä îíëàðûí Àëëàhà øÿðèê ãîøìàñûíäàí óçàã îëäóüóíó âÿ îíóí ö÷öí ãóðàúàãëàðû òÿëÿëÿðäÿí ãîðõìàäûüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “...Áåëÿ úàâàá âåðäè: “Àëëàhû øàhèä òóòóðàì âÿ ñèç äÿ øàhèä îëóí êè, ìÿí ñèçèí ãîøäóüóíóç øÿðèêëÿðäÿí óçàüàì! Áèðúÿ Îíäàí áàøãà! Èíäè hàìûëûãëà ìÿíÿ ãàðøû íÿ hèéëÿ ãóðóðñóíóçñà, ãóðóí âÿ ìÿíÿ hå÷ ìþhëÿò äÿ âåðìÿéèí!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 54-55). Ùç.Ùóä Àëëàhûí áèð ïåéüÿìáÿðè îëàðàã hÿð øåéè Àëëàhûí éàðàòäûüûíû âÿ Àëëàhûí ñÿìèìè ãóëëàðûíû ãîðóéàúàüûíû áèëèðäè. Áó ñÿáÿáëÿ îíà àòûëàí èôòèðàëàðûí áîøà ÷ûõàúàüûíà ÿìèí áèð òÿðçäÿ Àëëàhà îëàí èíàì âÿ åòèáàðûíû áåëÿ äèëÿ ýÿòèðìèøäèð: “Ìÿí þçöìöí âÿ ñèçèí Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhà òÿâÿêêöë åòäèì. Åëÿ áèð úàíëû éîõäóð êè, îíóí èõòèéàðû ÿëèíäÿ îëìàñûí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì äöç éîëäàäûð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 56).

ÙÇ.ÑÀËÅÙ Àëëàh-Òÿàëà Ùç.Ñàëåhè Ñÿìóä ãþâìöíÿ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìèøäè. Ãóðàíäà Ùç.Ñàëåhèí ïåéüÿìáÿð êèìè ýÿëäèéè ãþâìÿ éàëíûç Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéèí âàúèáëèéèíè ñþéëÿäèéè õÿáÿð âåðèëìèøäèð: “Áèç Ñÿìóä òàéôàñûíà - Àëëàhà èáàäÿò åäèí äåéÿ -ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ýþíäÿðäèê. Ñàëåh þç òàéôàñûíûí éàíûíà ýÿëÿí êèìè îíëàð áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøÿí èêè ôèðãÿéÿ àéðûëäûëàð” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 45). Áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè Ùç.Ñàëåh äÿ þíúÿ ãþâìöíÿ åòèáàðëû áèð ïåéüÿìáÿð îëäóüóíó òÿáëèü åòìèø âÿ ãþâìöíö Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àüûðìûøäû: “Ñÿìóä òàéôàñû äà ïåéüÿìáÿðëÿðè òÿêçèá åòäè. Î âàõò êè, ãàðäàøëàðû Ñàëåh îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõìóðñóíóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 141-144). Ùç.Ñàëåh äÿ áó èíñàíëàðû Àëëàhûí äèíèíÿ ÷àüûðàðêÿí îíëàðäàí hå÷ áèð ÿâÿç ýþçëÿìÿäèéèíè ñþéëÿìèøäè.

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ Àëëàhûí áþéöêëöéöíö èçàh åäèá îíëàðû áàüûøëàíìà äèëÿìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð Àëëàhûí ðÿñóëëàðû þç ãþâìëÿðèíÿ åòäèêëÿðè òÿáëèü çàìàíû Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëèëëÿðèíÿ äèããÿòè úÿëá åòìèø, Àëëàhûí éàðàòäûüû ãöñóðñóç òàðàçëûãëàðû, ñèñòåìëÿðè, úàíëûëàðäàêû öñòöí õöñóñèééÿòëÿðè èíñàíëàðà õàòûðëàòìûøäûëàð. Ùç.Ñàëåh äÿ éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíè èçàh åäÿðÿê ãþâìöíö Àëëàhû õàòûðëàìàüà òÿøâèã åäÿí åë÷èëÿðäÿí áèðèäèð. Ãþâìöíöí Àëëàhûí ñîíñóç åëìèíè, ñîíñóç àüëûíû âÿ ñîíñóç áþéöêëöéöíö äÿðê åòìÿñè ö÷öí îíà èíñàíûí èëê éàðàäûëûøûíû õàòûðëàòìûøäû:

“Ñÿìóä ãþâìöíÿ äÿ ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Î ñèçè éåðäÿí éàðàäûá îðàäà ñàêèí åòäè. Áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí, ñîíðà äà Îíà òþâáÿ åäèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì éàõûíäûð, äóàëàðû ãÿáóë åäÿíäèð!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 61).

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíö Àëëàhûí åë÷èñè îëàðàã îíà èòàÿò åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ ñàhèá îëäóãëàðû íåìÿòëÿðèí hÿãèãè ñàhèáè îëàí Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéèí, éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿìÿéèí âÿ îíà èòàÿò åòìÿéèí âàúèáëèéèíè õàòûðëàòìûøäû. ßýÿð áóíó åòìÿñÿëÿð, Àëëàhûí îíëàðû éàøàäûãëàðû éåðäÿ òÿhëöêÿñèçëèê è÷èíäÿ ñàõëàìàéàúàüûíû áó ñþçëÿðè èëÿ òÿáëèü åòìèøäè: “Ìÿýÿð ñèç åëÿ áóðàäà îíëàðûí è÷èíäÿ àðõàéûíëûãëà ãàëàúàãñûíûç? Áàüëàð âÿ ÷åøìÿëÿð è÷èíäÿ, ÿêèíëÿð âÿ ëÿòèô ÷è÷ÿêëè õóðìàëûãëàð è÷èíäÿ! Äàüëàðäàí ìÿhàðÿòëÿ åâëÿð éîíóá äöçÿëäÿúÿêñèíèç? Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Ùÿääè àøàíëàðûí ÿìðèíÿ òàáå îëìàéûí! Î êÿñëÿð êè, éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿð âÿ èñëàh åòìÿçëÿð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 146-152). Àëëàh-Òÿàëà ïåéüÿìáÿðëÿðè èíñàíëàðû hàãã äèíÿ äÿâÿò åòìÿê âÿ éåð öçöíäÿ íèçàì-èíòèçàì éàðàòìàã ö÷öí ýþíäÿðìèøäèð. Ùç.Ñàëåhèí éóõàðûäàêû õÿáÿðäàðëûãëàðû äà áó âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ éþíÿëÿí áèð ÷àüûðûøäûð.

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè õàòûðëàìàüûí âÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿìÿéèí âàúèáëèéèíè ñþéëÿìèøäèð “Ñÿìóä òàéôàñûíà äà ãàðäàøëàðû Ñàëåhè ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Î äåäè: “Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñè-

çèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèë ýÿëäè. Àëëàhûí áó äèøè äÿâÿñè ñèçèí ö÷öí áèð ìþúöçÿäèð. Áóðàõûí Àëëàhûí òîðïàüûíäà îòëàñûí, îíà ïèñëèê åòìÿéèí, éîõñà ÷îõ øèääÿòëè áèð ÿçàáà äö÷àð îëàðñàíûç! Àëëàhûí ñèçè Àä òàéôàñûíäàí ñîíðà îíóí éåðèíÿ ýÿòèðäèéè, äöçëÿðèíäÿ ãÿñðëÿð òèêäèéèíèç, äàüëàðûíû îâóá åâëÿð äöçÿëòäèéèíèç éåð öçöíäÿ éåðëÿøäèéè âàõòû õàòûðëàéûí, Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè éàäà ñàëûí, éåð öçöíäÿ äîëàøûá ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéèí!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 73-74).

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ Àëëàhà öñéàí åòìÿéèí öìèäñèç íÿòèúÿñèíè õàòûðëàòìûøäûð Àíúàã Ñÿìóä ãþâìö Ùç.Ñàëåhÿ èòàÿò åòìÿìèø âÿ “Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Ñàëåh! Ñÿí áóíäàí ÿââÿë è÷ÿðèìèçäÿ öìèä åäèëÿí áèð àäàì èäèí. Èíäè àòàëàðûìûçûí èáàäÿò åòäèéèíÿ èáàäÿò åòìÿéè áèçÿ ãàäàüàíìû åäèðñÿí? Äîüðóñó, áèç ñÿíèí áèçëÿðè äÿâÿò åòäèéèí áàðÿäÿ øÿêê-øöáhÿ è÷èíäÿéèê” (“Ùóä” ñóðÿñè, 62) äåéÿðÿê ãàðøû ÷ûõìûøäû. Áóíóí öçÿðèíÿ Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ Àëëàhà ãàðøû ÷ûõàúàüû çàìàí îíà êþìÿê åäÿ áèëÿúÿê hå÷ áèð âàðëûüûí îëìàäûüûíû òÿáëèü åòìèøäè: “Ñàëåh îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Åé úàìààòûì! Áèð äåéèí ýþðÿê. ßêÿð ìÿíèì Ðÿááèìäÿí àøêàð áèð ìþúöçÿì îëñà, Î ìÿíÿ Þçöíäÿí áèð ìÿðhÿìÿò ëöòô åòñÿ, ìÿí äÿ Îíà àñè îëñàì, ìÿíè Àëëàhûí ÿçàáûíäàí êèì ãóðòàðà áèëÿð? Ñèç ìÿíÿ çèéàíäàí áàøãà áèð øåé àðòûðìàéàúàãñûíûç!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 63). ßëáÿòòÿ, Àëëàhà öñéàí åäÿí èíñàíëàðû Àëëàhûí ãÿçÿáèíäÿí ãîðóéà áèëÿúÿê hå÷ áèð ýöú éîõäóð. Âÿ Ùç.Ñàëåhèí éóõàðûäàêû ñþçëÿðè èëÿ áèëäèðäèéè êèìè, Àëëàhà öñéàí åäÿí áèð èíñàíà óéàí àäàì äà ìöòëÿã áèð çèéàíà óüðàéàúàã.

Ùç.Ñàëåh ãþâìöíÿ ÿçàáäàí ÷ÿêèíìÿëÿðè áàðÿäÿ þéöä âåðìèøäèð Ïåéüÿìáÿðëÿðèí ýÿòèðäèéè hàãã äèí èíêàð÷ûëàðûí ìÿíàôåéèíÿ çèää îëäóüó ö÷öí áó èíñàíëàð ïåéüÿìáÿðëÿðÿ èìàí ýÿòèðìÿê èñòÿìÿìèøäèëÿð. Ïåéüÿìáÿðëÿðèí îíëàðà Àëëàhû âÿ àõèðÿòè õàòûðëàòìàñûíäàí ñîí äÿðÿúÿ áþéöê áèð íàðàhàòëûã hèññ åòìèøäèëÿð. Áó, òàðèõ áîéó áöòöí èíêàð÷û ãþâìëÿðäÿ òåç-òåç ðàñò ýÿëäèéèìèç õöñóñèééÿòäèð. ßëáÿòòÿ, åéíè âÿçèééÿò Àëëàhäàí ãîðõìàéàí Ñÿìóä ãþâìöíäÿ äÿ îëìóøäó. Áó èíñàíëàð Ùç.Ñàëåhèí îíëàðà âåðäèéè áöòöí þéöä-íÿñèhÿòäÿí öç ÷åâèðìèøäè. Ùç.Ñàëåhèí áó áàðÿäÿ ãþâìöíÿ õèòàáû áåëÿäèð: “Ñàëåh îíëàðäàí öç äþíäÿðèá áåëÿ äåäè: “Åé úàìààòûì! Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèìèí ÿìðèíè òÿáëèü åòäèì âÿ ñèçÿ þéöäíÿñèhÿò âåðäèì. Ëàêèí ñèç þéöä-íÿñèhÿò âåðÿíëÿðè ñåâìèðñèíèç!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 79). Ùç.Ñàëåh ãþâìöíö hàãã éîëà éþíÿëäÿ áèëìÿê ö÷öí úèääè ìöáàðèçÿ àïàðìûø, àíúàã ãþâìö èíàäêàðëûã åäÿðÿê èíêàðäà èñðàð åòìèøäè. Àëëàh áó ãþâìö îíà áèð äèøè äÿâÿ ýþíäÿðìÿêëÿ ñûíàìûø âÿ îíëàðà äÿâÿíè èíúèòìÿìÿéè ÿìð åòìèøäè. Áó ÿìðÿ óéìàäûãëàðû òÿãäèðäÿ îíëàðà áþéöê áèð ÿçàá ýÿëÿúÿéèíè äÿ áèëäèðìèøäè. Àëëàhûí ÿìðèíÿ ãàðøû ÷ûõàí ãþâì îíà ýþíäÿðèëÿí äÿâÿíè þëäöðìöø âÿ áåëÿëèêëÿ, Àëëàhà ãàðøû ÷ûõàí áèð ãþâì êèìè áþéöê áèð ÿçàáëà hÿëàê åäèëìèøäè. Áóíóíëà áàüëû îëàí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “ßìðèìèç ýÿëäèêäÿ Áèçäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëàðàã Ñàëåhè âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè õèëàñ åòäèê âÿ î ýöíöí ðöñâàé÷ûëûüûíäàí ãóðòàðäûã. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí éåíèëìÿç ãöäðÿò, ãöââÿò ñàhèáèäèð! Î çöëì åäÿíëÿðè ãîðõóíú áèð ñÿñ áöðöäö âÿ åâëÿðèíäÿ äèç öñòÿ ÷þêöá ãàëäûëàð. Ñàíêè îíëàð hå÷ éàøàìàìûøäûëàð. Áèëèí êè, Ñÿìóä

òàéôàñû Ðÿááèíè èíêàð åòìèøäè. Õÿáÿðèíèç îëñóí êè, Ñÿìóä òàéôàñû êÿíàð îëäó!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 66-68). Áó íöìóíÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðè ýþíäÿðèëäèêëÿðè úÿìèééÿòèí èíñàíëàðûíà Àëëàhûí äèíèí òÿáëèü åòìèø, äöíéàíûí áèð èìòàhàí éåðè îëäóüóíó õàòûðëàòìûø âÿ àíúàã Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí èíñàíëàðûí ÿçàáäàí ãóðòóëà áèëÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð. ßýÿð èíêàð åòìÿêäÿ èñðàðëà äàâàì åòñÿëÿð, Àëëàhûí îíëàðà ìöòëÿã áèð ÿçàá ýþíäÿðÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèëÿð. Àíúàã ïåéüÿìáÿðëÿðèí áó áþéöê úÿhäëÿðè éàëíûç Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí àç áèð ãðóïà òÿñèð åòìèø, èíñàíëàðûí ÷îõó þéöä àëìàüà ñÿé ýþñòÿðìÿìèøäè. Àììà ÿëáÿòòÿ, áó èñðàðëû èíêàð÷ûëûüûí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ èòêèéÿ ìÿðóç ãàëàí þçëÿðè îëìóø, ÿçàáëà ãàðøûëàøìûøäûëàð. Àõèðÿòäÿ èñÿ áóíäàí äàhà áþéöê úÿçà èëÿ ãàðøûëàøàúàãëàð.

ÙÇ. ÈÁÐÀÙÈÌ “Éàõøû ÿìÿë ñàhèáè îëóá þçöíö Àëëàhà òÿñëèì åäÿí, Èáðàhèìèí hÿíèô ìèëëÿòèíÿ òàáå îëàí øÿõñäÿí äèí åòèáàðèëÿ äàhà ýþçÿë êèì îëà áèëÿð? Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh Èáðàhèìè äîñò òóòìóøäóð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 125). Ùç.Èáðàhèì Àëëàhûí “äîñò åòäèéè” áèð ïåéüÿìáÿðäèð. ÀëëàhÒÿàëà áèð ÷îõ àéÿäÿ Ùç.Èáðàhèìèí öñòöí ÿõëàãûíäàí áÿhñ åäèð. Ìþìèíëÿðÿ ýþçÿë ÿõëàãû èëÿ íöìóíÿ îëàí Ùç.Èáðàhèì Àëëàhà öðÿêäÿí éþíÿëÿí, éóìøàã õàñèééÿòëè, Àëëàhà ãàðøû hÿññàñ, úÿñóð, ñþçöíäÿ äîüðó áèð èíñàíäûð. Àëëàh áèð àéÿäÿ Ùç.Èáðàhèìèí ÿõëàãûíû áåëÿ òÿðèô åäèð: “Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì Àëëàhà ìöòè, áàòèëäÿí hàããà òàïûíàí áèð èìàì èäè. Î hå÷ âàõò ìöøðèêëÿðäÿí îëìàìûøäû. Î, íåìÿòëÿðèíÿ øöêð åäÿí èäè. Àëëàh äà îíó ñå÷äè âÿ äöç éîëà éþíÿëòäè. Áèç îíà äöíéàäà ýþçÿë íåìÿò áÿõø åòäèê. Øöáhÿñèç êè, î, àõèðÿòäÿ äÿ ñàëåhëÿðäÿíäèð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 120-122). Àëëàhûí öñòöí ÿõëàãû èëÿ áÿhñ åòäèéè Ùç.Èáðàhèì þçëÿðèíèí äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ òàïûíàí âÿ òàïûíìà ìÿñÿëÿñèíäÿ ñîí äÿðÿúÿ ãÿðàðëû âÿ èíàäêàð îëàí áèð ãþâìÿ ýþíäÿðèëìèøäè. Âÿ îíóí âÿçèôÿñè ãþâìöíö éàëíûç Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìàã èäè. Àììà ãþâìöíöí èíñàíëàðû hàãã äèíèí îíëàðûí äöíéÿâè ìÿíôÿÿòëÿðè èëÿ çèää îëäóüóíó äöøöíäöéö ö÷öí îíó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿìèø, Ùç.Èáðàhèìÿ áèð òÿëÿ ãóðàðàã îíó þëäöðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Àíúàã Àëëàh Ùç.Èáðàhèìÿ ãóðóëàí òÿëÿíè ïîçìóø, îíó çàëûì ãþâìöíöí ÿëèíäÿí õèëàñ åòìèøäè: “Áåëÿ äåäèëÿð: “ßýÿð áèð èø ýþðÿúÿêñèíèçñÿ, îíó éàíäûðûí âÿ òàíðûëàðûíûçà êþìÿê åäèí!” Áèç äÿ: “Åé àòÿø! Èáðàhèìÿ ãàðøû ñÿðèí âÿ çÿðÿðñèç îë!” - äåéÿ áóéóðäóã. Îíëàð hèéëÿ ãóðìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí Áèç îíëàðû äàhà ÷îõ

çèéàíà óüðàòäûã. Áèç îíó äà, Ëóòó äà àëÿìëÿð ö÷öí ìöáàðÿê åòäèéèìèç éåðÿ ãîâóøäóðäóã. Áèç îíà Èñhàãû, öñòÿëèê Éÿãóáó äà áÿõø åäèá îíëàðûí hàìûñûíû ñàëåh êèìñÿëÿð åòäèê. Áèç îíëàðû ÿìðèìèçëÿ äîüðó éîëà ýÿòèðÿí èìàìëàð åòäèê. Áèç îíëàðà õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿéè, íàìàç ãûëìàüû âÿ çÿêàò âåðìÿéè âÿhé åòäèê. Îíëàð éàëíûç Áèçÿ èáàäÿò åäèðäèëÿð” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 68-73). Áó ãèññÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàh Ùç.Èáðàhèìèí ñÿìèìèééÿòèíèí ÿâÿçèíäÿ ãþâìöíöí îíà çöëì åòìÿñèíÿ ìàíå îëìóøäóð. Áóíäàí ñîíðà îíà òÿëÿ ãóðìàã èñòÿéÿí ãþâìöíÿ ÿçàá âåðìèø, îíëàðû ñöãóòà óüðàòìûøäûð. Ùç.Èáðàhèìè âÿ éàíûíäàêû ìþìèíëÿðè äàhà éàõøû áèð éåðÿ éåðëÿøäèðÿðÿê îíëàðà áîëëóã, ìöõòÿëèô íåìÿòëÿð âåðìèø, öçÿðëÿðèíäÿêè ðÿhìÿòèíè ýþñòÿðìèøäèð.

Ùç.Èáðàhèì ñÿìèìè áèð äöøöíúÿ èëÿ Àëëàhà éþíÿëìèø âÿ ãþâìöíÿ ìöøðèêëÿðäÿí îëìàäûüûíû ñþéëÿìèøäèð Ùç.Èáðàhèì ìöøðèê áèð ãþâìöí è÷èíäÿ éàøàñà äà þçö Àëëàhûí áèð âÿ òÿê Òàíðû îëäóüóíó âèúäàíëà äöøöíÿðÿê äÿðê åòìèøäè. Âÿ éàëíûç Àëëàhà èìàí ýÿòèðìèø âÿ Îíà éþíÿëìèøäè. Ãóðàíäà Ùç.Èáðàhèìèí Àëëàhà ãÿòè øÿêèëäÿ èìàí ýÿòèðìÿñèíèí íåúÿ áàø âåðäèéèíè áèëäèðÿí àéÿëÿð áó øÿêèëäÿäèð: “Áåëÿúÿ, Èáðàhèìÿ ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ìöëêöíö ýþñòÿðäèê êè, òàì ãÿíàÿòëÿ èíàíàíëàðäàí îëñóí! Ýåúÿ ãàðàíëûüû áöðöäöêäÿ î, áèð óëäóç ýþðöá: “Áó ìÿíèì Ðÿááèìäèð!” - äåäè. Óëäóç áàòäûãäà èñÿ: “Ìÿí áàòàíëàðû ñåâìèðÿì” - ñþéëÿäè. Ñîíðà äîüàí àéû ýþðöá: “Áó ìÿíèì Ðÿááèìäèð!” - äåäè. Àé áàòäûãäà èñÿ: “Äîüðóäàí äà, ÿýÿð Ðÿááèì ìÿíè äîüðó éîëà éþíÿëòìÿñÿéäè, ìÿí çÿëàëÿòÿ äöøÿíëÿðäÿí îëàðäûì” - ñþéëÿäè. Äàhà ñîíðà äî-

üàí ýöíÿøè ýþðöá: “Áó ìÿíèì Ðÿááèìäèð, áó äàhà áþéöêäöð!” - äåäè. Ýöíÿø áàòäûãäà èñÿ äåäè: “Åé úàìààòûì, ìÿí, hÿãèãÿòÿí, ñèçèí Àëëàhà øÿðèê ãîøäóãëàðûíûçäàí óçàüàì!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 75-78). ßëáÿòòÿ, Ùç.Èáðàhèìëÿ áàüëû îëàí áó ãèññÿäÿ ìþìèíëÿð ö÷öí ÿhÿìèééÿò êÿñá åäÿí áèð äÿðñ âàð. Áèð èíñàíûí Àëëàhûí âàðëûüûíû ãàâðàìàñû ñîí äÿðÿúÿ àñàíäûð. Èíñàíûí ýþçöíöí ýþðäöéö hÿð éåðäÿ éàðàäûëûøûí ñàéñûç äÿëèëè âàð. Âèúäàíëû áèð èíñàí hå÷ áèð øåé áèëìÿñÿ äÿ, îíà hå÷ áèð øåé èçàh åäèëìÿñÿ äÿ áèð íå÷ÿ äÿãèãÿëèê ñÿìèìè áèð äöøöíúÿ èëÿ äöøöíñÿ, êàèíàòûí áèð Éàðàäûúûñûíûí îëäóüóíó àñàíëûãëà ýþðÿ áèëÿð. Âÿ Àëëàhûí ýöúöíö, áþéöêëöéöíö, hÿð øåéÿ hàêèì îëäóüóíó àíëàéà áèëÿð. Åëÿ áó ñÿáÿáäÿí âèúäàíëà äöøöíÿí Ùç.Èáðàhèì îíà áÿëêÿ äÿ hå÷ èçàh åäèëìÿäèéè hàëäà ñÿìèìè áèð äöøöíúÿ íÿòèúÿñèíäÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ óúàëûüûíû ýþðìöøäöð. Âÿ ãþâìöíÿ îíëàðûí øèðê ãîøäóüó ñàõòà òàíðûëàðäàí ãîïóá àéðûëäûüûíû áåëÿ õÿáÿð âåðìèøäèð: “Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, áàòèëäÿí hàããà òàïûíàðàã öçöìö ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàíà ÷åâèðäèì. Ìÿí øÿðèê ãîøàíëàðäàí äåéèëÿì” (“ßíàì” ñóðÿñè, 79).

Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíö Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð Äàhà èðÿëèäÿêè ôÿñèëëÿðäÿ äÿ ýþðÿúÿéèìèç êèìè, ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðèëäèêëÿðè ãþâìö Àëëàhûí éîëóíà ñàëìàã ö÷öí hÿð éîëó ñûíàãäàí êå÷èðèðëÿð. Ãþâìëÿðèíÿ ÷îõ ìöõòÿëèô þðíÿêëÿðëÿ òÿáëèü åäÿí ïåéüÿìáÿðëÿð åéíè ìþâçóíó áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè íöìóíÿëÿðëÿ áàøà ñàëûð, Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãû ìöôÿññÿë øÿêèëäÿ èçàh åäèð, èíñàíëàðû hàãñûç äàâðàíûøëàðäàí óçàãëàøäûðûð, áó äàâðàíûøëàðûí ÷èðêèíëèéèíè âÿ áóíà ýþðÿ ìÿðóç ãàëàúàãëàðû èòêèíè áèëäèðèð, hÿð éîëäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áó èíñàíëàðà äîüðóíó ýþñòÿðìÿéÿ âÿ îíëàðûí âèúäàíûíû îéàòìàüà ÷àëûøûðëàð. 35

Ùç.Èáðàhèì äÿ þíúÿ ãþâìöíö äîüðó éîëà ÷àüûðìûø âÿ îíëàðà áöòëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèí âÿ Àëëàhà éþíÿëìÿéèí âàúèáëèéèíè ñþéëÿìèøäèð. Ãóðàíûí áèð ÷îõ àéÿñèíäÿ Ùç.Èáðàhèìèí àòàñûíà âÿ ãþâìöíÿ áó áàðÿäÿ åòäèéè òÿáëèü áèëäèðèëèð. Ùç.Èáðàhèì áöòëÿðÿ òàïûíàí áó èíñàíëàðû áèð îëàí Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ, Îíäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ áåëÿ äÿâÿò åòìèøäèð: “Èáðàhèìè äÿ éàä åò! Áèð çàìàí î þç òàéôàñûíà áåëÿ äåìèøäè: “Àëëàhà èáàäÿò åäèí âÿ Îíäàí ãîðõóí. Ùå÷ áèëèðñèíèç áó ñèçèí ö÷öí íÿ ãÿäÿð õåéèðëèäèð?! Ñèç Àëëàhû ãîéóá àíúàã áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð, éàëàí óéäóðóðñóíóç. Ñèçèí Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç ñèçÿ ðóçè âåðìÿéÿ ãàäèð äåéèëëÿð. Ðóçèíè Àëëàhäàí äèëÿéèí. Îíà òàïûíûí, Îíà øöêð åäèí. Ñèç Îíóí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 16-17). Àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Èáðàhèì èíêàð÷û ãþâìöíÿ Àëëàhûí ýöúöíö, öñòöíëöéöíö ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿðëÿ áèëäèðìèøäèð. Îíëàðûí áó hÿãèãÿòè ãàâðàéà áèëìÿñè ö÷öí ìöãàéèñÿëÿð àïàðìûø, îíëàðà hÿð øåéè âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàòìûø, îíëàðû Àëëàhûí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãëàðû áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäè. Ùç.Èáðàhèì áöòöí ãþâìö êèìè éàõûíëàðûíû äà áó áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäè. Àòàñû Àçÿðÿ éàíëûøëûã è÷èíäÿ îëäóüóíó áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Õàòûðëà êè, áèð çàìàí Èáðàhèì àòàñû Àçÿðÿ äåìèøäè: “Ñÿí áöòëÿðè òàíðûëàðìû ãÿáóë åäèðñÿí? Ìÿí ñÿíè âÿ ñÿíèí òàéôàíû à÷ûã-àéäûí çÿëàëÿò è÷èíäÿ ýþðöðÿì!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 74).

Ùç.Èáðàhèì þç ãþâìöíÿ øåéòàíà óéìàìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð Èíñàíûí ÿí áþéöê äöøìÿíè øåéòàíäûð. Àëëàh èëê èíñàí îëàí Ùç.Àäÿìè éàðàäàíäà øåéòàíà Ùç.Àäÿìÿ ñÿúäÿ åòìÿéè ÿìð

åòìèøäèð. Àíúàã øåéòàí òÿêÿááöð ýþñòÿðÿðÿê Àëëàhûí ÿìðèíÿ ãàðøû ÷ûõìûøäûð. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh øåéòàíû ëÿíÿòëÿìèø âÿ úÿííÿòäÿí ãîâìóøäóð. Øåéòàí úÿííÿòäÿí ãîâóëäóãäàí ñîíðà èíñàíëàðû äîüðó éîëäàí àçäûðìàã ìÿãñÿäèëÿ ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð Àëëàhûí îíà èçí âåðìÿñèíè èñòÿìèøäèð. Øåéòàíûí ìÿãñÿäè þçöíöí úÿííÿòäÿí ãîâóëìàñûíà ñÿáÿá êèìè ýþðäöéö èíñàíëàðû Àëëàhûí ðàçû îëàúàüû hàãã éîëäàí óçàãëàøäûðìàã âÿ áåëÿúÿ îíëàðûí äà úÿhÿííÿìÿ ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìàãäûð. Áó ñÿáÿáëÿ øåéòàí Ùç.Àäÿìäÿí áÿðè éàðàäûëìûø áöòöí èíñàíëàðà úöðáÿúöð îéóíëàðëà éàõûíëàøàðàã îíëàðû àçäûðìàüà ÷àëûøûð. Øåéòàíûí éàëíûç Àëëàhà ãÿòèééÿòëÿ èìàí ýÿòèðÿí âÿ òÿâÿêêöë åäÿí èíñàíëàðà òÿñèðè îëìàç, áåëÿ êè, Àëëàh Ãóðàíäà áó èíñàíëàðûí ñàéûíûí àç îëàúàüûíû áèëäèðìèøäèð. Åëÿ áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Èáðàhèì Àëëàhûí éîëóíäàí óçàãëàøàí àòàñûíà âÿ ãþâìöíÿ øåéòàíà óéìàìàã âÿ îíà òàáå îëìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèø âÿ áåëÿ äåìèøäèð: “Àòàúàí! Ùÿãèãÿòÿí, ñÿíÿ ýÿëìÿéÿí áèð åëì ìÿíÿ ýÿëìèøäèð. Àðäûìúà ýÿë êè, ñÿíè äîüðó éîëà ÷ûõàðäûì! Àòàúàí! Øåéòàíà èáàäÿò åòìÿ, hÿãèãÿòÿí, Øåéòàí Ðÿhìàíà ÷îõ àñè îëìóøäóð! Àòàúàí! Ãîðõóðàì êè, Ðÿhìàíäàí ñÿíÿ áèð ÿçàá òîõóíñóí âÿ áåëÿúÿ Øåéòàíà éîëäàø îëàñàí!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 43-45).

Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ áèð-áèðèíè òàíðûéà ÷åâèðìÿìÿéè âÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøìàìàüû òþâñèéÿ åòìèøäèð Ìöøðèê úÿìèééÿòëÿðèí ÿí ãàáàðûã õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îíëàðûí Àëëàhäàí áàøãà äèýÿð âàðëûãëàðà Àëëàhäàí äàhà ÷îõ èíàíìàñû âÿ áó âàðëûãëàðäàí äàhà ÷îõ ãîðõìàñûäûð. Áó èíñàíëàðûí èíàíäûüû âàðëûãëàð éàëíûç òàõòàäàí âÿ äàøäàí äöçÿëäèëÿí håéêÿëëÿðëÿ áèòìèð.

Áèð èíñàíûí áàøãà áèð èíñàíû Àëëàhäàí ÷îõ ñåâìÿñè, Àëëàhäàí ÷îõ îíà ãèéìÿò âåðìÿñè, Àëëàhûí ðèçàñû éåðèíÿ îíóí ðàçûëûüûíû öñòöí òóòìàñû âÿ éà Àëëàhäàí ÷îõ î èíñàíäàí ãîðõìàñû äà áèð ìöøðèê õöñóñèééÿòèäèð. Ùÿì÷èíèí Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìöíäÿ äÿ áèð ÷îõ âàðëûãëàðû Àëëàhäàí ÷îõ ñåâÿí, îíëàðà Àëëàhäàí äà ÷îõ äÿéÿð âåðÿí èíñàíëàð âàðäû. Ùàëáóêè ãèéàìÿò ýöíö áó èíñàíëàð Àëëàhäàí áàøãà áèð ýöúöí îëìàäûüûíû àíëàéàúàã, Àëëàhäàí äàhà ÷îõ äÿéÿð âåðäèêëÿðè âàðëûãëàðûí èñÿ ÿñëèíäÿ hå÷ äÿéÿð âåðèëìÿéÿ ëàéèã îëìàäûüûíû, îíëàðûí äà Àëëàhûí ýöúö ãàðøûñûíäà àúèç ãóëëàð îëäóãëàðûíû ýþðÿúÿêäèð. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Èáðàhèì þç ãþâìöíÿ Àëëàhäàí áàøãà äèýÿð âàðëûãëàðû èëàhèëÿøäèðìÿéèí éîëâåðèëìÿçëèéèíè, ÿêñ hàëäà áó òàíðûëàðëà ãèéàìÿò ýöíö ëÿíÿòëÿíèá úÿhÿííÿìÿ àòûëàúàãëàðûíû õàòûðëàòìûøäûð: “Äåäè: “Ñèçèí Àëëàhû ãîéóá áöòëÿðè òàíðû ãÿáóë åòìÿéèíèç éàëíûç äöíéàäà àðàíûçäà îëàí äîñòëóüà ýþðÿäèð. Ñîíðà äà ãèéàìÿò ýöíö áèð-áèðèíèçè èíêàð åäÿúÿê, áèð-áèðèíèçÿ ëÿíÿò îõóéàúàãñûíûç. Ìÿñêÿíèíèç úÿhÿííÿì îäó îëàúàã, þçöíöçÿ äÿ êþìÿê åäÿí êèìñÿëÿð òàïûëìàéàúàãäûð!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 25).

Ùç.Èáðàhèì èíñàíëàðà Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ ýöúöíö òÿáëèü åòìèøäèð Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áþéöêëöéöíö äÿðê åòìÿñè ö÷öí ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿð âåðìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, éàëíûç çÿíýèí îëäóüó ö÷öí òÿêÿááöð ýþñòÿðÿí âÿ îíà ñàhèá îëäóãëàðûíû âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó óíóäàí áèð íÿôÿð Ùç.Èáðàhèìëÿ Àëëàh áàðÿäÿ ìöáàhèñÿ åòìèøäèð. Ùç.Èáðàhèì áó àäàìà hÿì þç àúèçëèéèíè, hÿì äÿ Àëëàhûí ýöúöíö èçàh åòìÿê ö÷öí áåëÿ áèð úàâàá âåðìèøäèð:

“Àëëàhûí âåðäèéè hþêìðàíëûã öçöíäÿí Èáðàhèì èëÿ Ðÿááè áàðÿñèíäÿ ìöáàhèñÿ àïàðàí øÿõñè ýþðìÿäèíìè? Èáðàhèì: “Ìÿíèì òàíðûì hÿì äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðöð” äåäèéè çàìàí, î: “Ìÿí äÿ hÿì äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðöðÿì” - äåìèøäè. Èáðàhèì îíà: “Àëëàh Ýöíÿøè øÿðãäÿí äîüäóðóð, áàúàðûðñàíñà, ñÿí îíó ãÿðáäÿí äîüäóð!” äåäèêäÿ, î êàôèð äîíóá ãàëìûøäû. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh çöëì åäÿíëÿðè äöç éîëà éþíÿëòìÿç!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 258). Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Èáðàhèìèí áó hèêìÿòëè âÿ àüûëëû èçàhàòû ãàðøûñûíäà èíêàð÷û àäàìûí äåìÿéÿ áèð ñþçö ãàëìàìûøäûð. Ìþìèíëÿð äÿ Ùç.Èáðàhèìäÿí íöìóíÿ ýþòöðìÿëè âÿ äèíè òÿáëèü åäÿðêÿí hÿð çàìàí Àëëàhûí áþéöêëöéöíö, ñîíñóç ãöäðÿòèíè âóðüóëàìàëû, èíêàð÷ûëàðûí ìÿíòèãñèçëèéèíè îíëàðà èçàh åòìÿëèäèð.

Ùç.Èáðàhèì ýöâÿíèëÿúÿê éåýàíÿ ýöúöí Àëëàh îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð Ùç.Èáðàhèìèí èõëàñëû âÿ ñÿìèìè òÿáëèüèíÿ áàõìàéàðàã îíóí áöòëÿðèíÿ èáàäÿò åòìÿêäÿ èñðàðëà äàâàì åäÿí ãþâìö hÿì îíó äîüðó éîëäàí àéûðìàã, hÿì äÿ îíëàðà åòäèéè òÿáëèüÿ ìàíå îëìàã ö÷öí Ùç.Èáðàhèìëÿ ìöáàhèñÿ åòìèøäè. Î çàìàí Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ éàëíûç Àëëàhäàí ãîðõäóüóíó, ÿñë òÿhëöêÿñèçëèéèí âÿ ãóðòóëóøóí Àëëàhà òÿñëèì îëìàãäà îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð: “...Àëëàh ìÿíè äîüðó éîëà ñàëäûüû hàëäà, ñèç Îíóí áàðÿñèíäÿ ìÿíèìëÿ ìöáàhèñÿ åäèðñèíèç? Ðÿááèìèí èñòÿäèéè hÿð hàíñû áèð øåé èñòèñíà îëìàãëà, ìÿí ñèçèí Îíà øÿðèê ãîøäóüóíóç áöòëÿðäÿí ãîðõìóðàì. Ðÿááèì hÿð øåéè åëìëÿ åhòèâà åòìèøäèð. Ìÿýÿð äöøöíöá þéöä-íÿñèhÿò ãÿáóë åòìèðñèíèç? Àëëàhûí ñèçÿ hå÷ áèð äÿëèë åíäèðìÿäèéè áöòëÿðè Îíà øÿðèê ãîøìàãäàí ãîðõìàäûüûíûç hàëäà,

ìÿí íèéÿ ñèçèí ãîøäóüóíóç øÿðèêëÿðäÿí ãîðõìàëûéàì? ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, áó èêè äÿñòÿäÿí hàíñû ÿìèí îëìàüà äàhà ëàéèãäèð? Èìàí ýÿòèðèá èìàíëàðûíû çöëìÿ ãàòûøäûðìàéàíëàð ÿìèí-àìàíëûãäàäûðëàð. Ùàãã éîëà éþíÿëìèøëÿð äÿ îíëàðäûð!” (“ßíàì” ñóðÿñè, 80-82). Éåð öçÿðèíäÿ îëàí hÿð øåéèí ñàhèáè Àëëàhäûð. Àëëàhûí èçíè îëìàäàí áèð êèìñÿ êèìÿñÿ íÿ áèð éàõøûëûã åäÿ, íÿ äÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëÿð. Èíñàíûí êþìÿê óìàðàã èñòèíàä åäèá ýöâÿíäèéè ýöúëÿð àíúàã Àëëàh èúàçÿ âåðÿðñÿ, áèð éàðàð ýÿòèðÿ áèëÿð. Ùÿãèãè áèð ãóðòóëóø âÿ òÿhëöêÿñèçëèê ö÷öí èíñàíûí þçöíö Àëëàhà òÿñëèì åòìÿñè ëàçûìäûð. Àëëàh Ãóðàíäà îíà éþíÿëÿí ãóëëàðûíû ãîðóéàúàüûíû áèëäèðèð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Èáðàhèì êèìè áöòöí ìþìèíëÿðèí äÿ Àëëàhà èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàðûí òÿhëöêÿñèçëèê è÷èíäÿ îëàúàüûíû áèëìÿñè âÿ èíñàíëàðà äà áó hÿãèãÿòè èçàh åòìÿñè âàúèáäèð.

Ùç.Èáðàhèì àòàñûíûí äöøìÿí÷èëèéè ãàðøûñûíäà ÿí ýþçÿë øÿêèëäÿ ìöíàñèáÿò ýþñòÿðìèøäèð Ùÿð úöð òÿáëèüàòà áàõìàéàðàã àòàñû Ùç.Èáðàhèìÿ ãàðøû ÷ûõìûø âÿ îíóíëà äöøìÿí êèìè ðÿôòàð åäÿðÿê áåëÿ äåìèøäèð: “...Éà Èáðàhèì! Ñÿí ìÿíèì òàïûíäûüûì òàíðûëàðäàí öçìö ÷åâèðèðñÿí? ßýÿð ñîí ãîéìàñàí, ñÿíè ìöòëÿã äàøãàëàã åäÿúÿéÿì. Áèð ìöääÿò ìÿíäÿí óçàã îë!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 46). Àíúàã òÿìêèíèíè hå÷ âàõò ïîçìàéàí Ùç.Èáðàhèì àòàñûíûí hÿäÿëÿéèúè ðÿôòàðûíà ãàðøû ñîí äÿðÿúÿ hþðìÿòëÿ âÿ àüûëëû áèð úàâàá âåðìèøäèð. Ùç.Èáðàhèìèí úàâàáû áåëÿäèð: “Èáðàhèì áåëÿ úàâàá âåðäè: “Ñÿíÿ ñàëàì îëñóí! Ìÿí Ðÿááèìäÿí ñÿíèí áàüûøëàíìàüûíû äèëÿéÿúÿéÿì. Î ìÿíÿ ãàðøû ÷îõ ìåhðèáàíäûð. Ìÿí ñèçè âÿ ñèçèí Àëëàhäàí áàøãà òàïûíäûüûíûç áöòëÿðè òÿðê åäèá áèð êÿíàðà ÷ÿêèëèð âÿ

þç Ðÿááèìÿ äóà åäèðÿì. Îëà áèëñèí êè, ìÿí Ðÿááèìÿ èáàäÿò åòìÿêëÿ áÿäáÿõò îëìàéûì” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 47-48).

Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ îíóí ñèòàéèø åòäèéè áöòëÿðèí hÿãèãè áèð òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè òÿáëèü åòìèøäèð Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ îíóí ñèòàéèø åòäèéè òàíðûëàðûíû ìöñòÿãèë áèð ýöúëÿðèíèí îëà áèëìÿéÿúÿéèíè, òÿê Òàíðûíûí Àëëàh îëäóüóíó áàøà ñàëìàã ö÷öí îíà áöòëÿð áàðÿäÿ ìöõòÿëèô ñóàëëàð âåðìèøäèð. Áó òÿáëèü öñóëó èíàíìàéàíëàðûí ñèñòåìèíèí ÷öðöêëöéöíÿ þçëÿðèíèí äÿ øàhèä îëìàñû áàõûìûíäàí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ Ùç.Èáðàhèì þç ñèñòåìëÿðèíèí íÿ ãÿäÿð õàðàá îëäóüóíó ãþâìöíöí öçâëÿðèíèí øÿõñÿí þçëÿðèíÿ øèôàhè îëàðàã ãÿáóë åòäèðìèøäè. Ùç.Èáðàhèìèí þç ãþâìö èëÿ îëàí ñþháÿòëÿðèíäÿí áèðè áåëÿäèð: “Î çàìàí êè, î þç àòàñûíà âÿ òàéôàñûíà äåìèøäè: “Íÿéÿ èáàäÿò åäèðñèíèç?” Îíëàð: “Áöòëÿðÿ èáàäÿò åäèð âÿ îíëàðà òàïûíìàãäà äàâàì åäèðèê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì äåìèøäè: “Îíëàðû ÷àüûðäûíûç çàìàí ñèçè åøèäèðëÿðìè? Éàõóä ñèçÿ áèð õåéèð âÿ éà çÿðÿð âåðÿ áèëèðëÿðìè?” Îíëàð: “Õåéð, àíúàã áèç þç àòàëàðûìûçûí áåëÿ åòäèêëÿðèíè ýþðäöê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì äåìèøäè: “Èíäè íÿéÿ èáàäÿò åòäèéèíèçè ýþðöðñöíöçìö? Ñèçèí âÿ óëó áàáàëàðûíûçûí?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 70-76). Àëëàh Ãóðàíäà hÿð èíñàíûí åòäèéè ñÿhâè áèëäèéèíè, éÿíè hÿð íÿôñèí áÿhàíÿ ýÿòèðÿðÿê äöøöíìÿê èñòÿìÿñÿ áåëÿ ÿñëèíäÿ îíà àéäûí îëäóüóíó, îíóí ö÷öí ÿñë äîüðóíóí âÿ éà éàëàíûí íÿ îëäóüóíó áèëäèéèíè ñþéëÿìèøäèð. Àëëàhäàí áàøãà âàðëûãëàðà èíàíàí, îíëàðäàí êþìÿê âÿ éàðäûì óìàí áèð èíñàí äà ÿñëèíäÿ âèúäàíû èëÿ äöøöíñÿ, îíëàðûí áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè î àí àíëàéàð. Àëëàhà øÿðèê ãîøäóüó âàðëûãëàðûí äóà åòäèéè çàìàí îíó

åøèòìÿäèéèíè, îíà áèð çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âåðìÿê èìêàíûíà ìàëèê îëìàäûüûíû î àí äÿðê åäÿð. Àíúàã ìöõòÿëèô ñóáéåêòèâ ñÿáÿáëÿðëÿ éåíÿ äÿ áó hÿãèãÿòëÿðè äöøöíìÿéÿ èñòÿìÿéÿ áèëÿð. Ëàêèí áó, ÷îõ àéäûí îëàí áèð hÿãèãÿòäèð. Ùç.Èáðàhèì èñÿ þç ñóàëëàðû èëÿ ãþâìöíöí èíñàíëàðûíûí ñèòàéèø åòäèéè âàðëûãëàð öçÿðèíäÿ äöøöíìÿëÿðèíÿ âÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ ñÿhâ áèð éîëäà îëäóãëàðûíû áàøà ñàëìàüà ÷àëûøìûøäûð. Éåíÿ Ùç.Èáðàhèì ãþâìöíÿ ñèòàéèø åòäèéè áöòëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìÿê áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèø, îíëàðà áöòëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöñòÿãèë ýöúëÿðè îëìàéàí “ðÿìçè áèð håéêÿë” âÿ “þçëÿðèíèí äöçÿëòäèéè ñàõòà òàíðûëàð” îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìöíÿ ñèòàéèø åòäèéè ñàõòà òàíðûëàðûíäàí ÿë ÷ÿêÿðÿê hÿãèãè Òàíðû îëàí Àëëàhà éþíÿëìÿñèíèí âàúèáëèéèíè áèëäèðÿí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “Èáðàhèì àòàñûíà âÿ òàéôàñûíà: “Ñèçèí òàïûíûá äóðäóüóíóç áó håéêÿëëÿð íÿäèð?” - äåäèéè çàìàí. Îíëàð: “Áèç àòàëàðûìûçû îíëàðà èáàäÿò åäÿí ýþðäöê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð. Èáðàhèì îíëàðà: “Àíä îëñóí êè, ñèç äÿ, àòàëàðûíûç äà à÷ûã-àøêàð àçìûñûíûç!” - äåìèøäè. Îíëàð: “Ñÿí áèçÿ úèääè äåéèðñÿí, éîõñà çàðàôàò åäèðñÿí?” - äåéÿ ñîðóøäóãäà áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: “Õåéð, Ðÿááèíèç ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááèäèð êè, îíëàðû éàðàòìûøäûð. Ìÿí äÿ áóíà øàhèäëèê åäÿíëÿðäÿíÿì!” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 52-56). “Äåäè: “Ñèç þçöíöç éîíóá äöçÿëòäèéèíèç øåéëÿðÿìè èáàäÿò åäèðñèíèç? Ùàëáóêè ñèçè äÿ, ñèçèí äöçÿëòäèêëÿðèíèçè äÿ Àëëàh éàðàòìûøäûð!”” (“Ñÿôôàò” ñóðÿñè, 95-96).

Ùç.Èáðàhèì áöòöí âàðëûãëàðûí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó âÿ áöòöí hàäèñÿëÿðèí Àëëàhûí èçíè èëÿ áàø âåðäèéèíè áèëäèðìèøäèð Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áèð ÷îõ èíêàð÷û

ãþâìëÿð êèìè Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìö äÿ ÿñëèíäÿ äîüðó îëäóüóíó äöøöíäöêëÿðè ö÷öí äåéèë, àòà-áàáàëàðûíäàí áó úöð ýþðäöêëÿðè ö÷öí áöòëÿðÿ ñèòàéèø åäèðäèëÿð. Éÿíè áó áàòèë ñèñòåì êå÷ìèøäÿ éàøàéàí èíñàíëàðäàí îíëàðà ãàëàí ïèñ áèð ìèðàñ èäè. Ùç.Èáðàhèì äÿ îíëàðà äàâàì åòäèêëÿðè áó ñèñòåìèí ñîí äÿðÿúÿ éàíëûø âÿ þçëÿðèíÿ çÿðÿð âåðÿí áèð ñèñòåì îëäóüóíó áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ èçàh åòìèøäè. Âÿ îíëàðà ñèòàéèø åòäèêëÿðè áöòëÿðèí hå÷ áèð ýöúöíöí îëìàäûüûíû õàòûðëàòìûø, hÿð øåéèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäè. Ùç.Èáðàhèìèí éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿ áèëäèðèëÿí ñþháÿòèíèí àðäû áåëÿäèð: “Àëÿìëÿðèí Ðÿááè èñòèñíà îëìàãëà, îíëàð ìÿíèì äöøìÿíèìäèð. Ìÿíè éàðàäàí âÿ ìÿíè äîüðó éîëà éþíÿëäÿí Îäóð! Ìÿíè éåäèðäÿí äÿ, è÷èðäÿí äÿ Îäóð! Õÿñòÿëÿíäèéèì çàìàí ìÿíÿ éàëíûç Î øÿôà âåðèð. Ìÿíè þëäöðÿúÿê, ñîíðà äèðèëäÿúÿê Îäóð. Âÿ ãèéàìÿò ýöíö õÿòàìû áàüûøëàéàúàüûíà öìèä åòäèéèì äÿ Îäóð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 7782).

Ùç.Èáðàhèì àüûëëû öñóëëàðëà èíñàíëàðûí âèúäàíûíû îéàòìûøäûð Ùÿð úöð ÷àüûðûøûíà áàõìàéàðàã ãþâìö áöòëÿðÿ ñèòàéèø ìÿñÿëÿñèíäÿ èíàäêàðëûã åòäèéè hàëäà Ùç.Èáðàhèì îíëàðû äöøöíìÿéÿ ìÿúáóð åäÿúÿê âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ âèúäàíëàðûíû îéàäàúàã éåíè ñÿéëÿðèíè hÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Áóíóí ö÷öí ãþâìöíöí áöòëÿðèí éàíûíäàí óçàãëàøìàñûíû ýþçëÿìèø âÿ îíëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà áöòöí áöòëÿðè ñûíäûðûá äàüûòìûøäû. Àíúàã áóíó åäÿðêÿí ãþâìöíöí èíñàíëàðûíûí íÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöê áèð àüûëñûçëûã åòäèêëÿðèíè îíëàðûí þçöíÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí ÿí áþéöê áöòö ñûíäûðìàìûøäûð. Ãþâìö “Òàíðûëàðûìûçû ñÿíìè áó ýöíÿ ñàëäûí?” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 62) äåéÿ ñîðóøäóüó çàìàí èñÿ îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð:

“Áÿëêÿ, îíëàðûí áó áþéöéö áóíó åòìèøäèð. ßýÿð äàíûøà áèëèðëÿðñÿ, þçëÿðèíäÿí ñîðóøóí!” - äåéÿ úàâàá âåðäè” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 63). Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìöíö áàøà ñàëìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åòäèéè òàêòèêàäàí ñîíðà ãþâìöíöí èíñàíëàðû âèúäàíëàðû èëÿ äöøöíöá áþéöê áèð õÿòà è÷èíäÿ îëäóãëàðûíû àíëàìûøäûëàð. Àíúàã âèúäàíëàðûíûí ãÿáóë åòäèéè hÿãèãÿò ìÿíôÿÿòëÿðè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè âÿ èúòèìàè ãóðóëóøëàðû èëÿ çèääèééÿò òÿøêèë åòäèéè ö÷öí áó èíñàíëàð à÷ûã-àéäûí ýþðäöêëÿðè hÿãèãÿòè èíêàð åòìèøäèëÿð. Áó áàðÿäÿêè àéÿëÿð áåëÿäèð: “Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ îíëàð þç-þçëÿðèíÿ ìöðàúèÿòëÿ: “Ñèç, äîüðóäàí äà, çàëèìëÿðñèíèç” - äåäèëÿð. Ñîíðà éåíÿ äÿ þç êöôðëÿðèíÿ ãàéûäàðàã: “Àõû ñÿí áèëèðñÿí êè, áóíëàð äàíûøìûðëàð!” - äåäèëÿð. Èáðàhèì äåäè: “Åëÿ èñÿ Àëëàhû ãîéóá ñèçÿ hå÷ áèð õåéèð âÿ çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿìè èáàäÿò åäèðñèíèç? Òôó ñèçÿ äÿ, Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèéèíèç áöòëÿðÿ äÿ! ßúàáà, áàøà äöøìöðñöíöç?” Áåëÿ äåäèëÿð: “ßýÿð áèð èø ýþðÿúÿêñèíèçñÿ, îíó éàíäûðûí âÿ òàíðûëàðûíûçà êþìÿê åäèí!” Áèç äÿ: “Åé àòÿø! Èáðàhèìÿ ãàðøû ñÿðèí âÿ çÿðÿðñèç îë!” - äåéÿ áóéóðäóã. Îíëàð hèéëÿ ãóðìàã èñòÿäèëÿð, ëàêèí Áèç îíëàðû äàhà ÷îõ çèéàíà óüðàòäûã” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 64-70).

Ùç.Èáðàhèì ÿí ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ áåëÿ Àëëàhà îëàí èíàìû âÿ òÿñëèìèééÿòè èëÿ ìþìèíëÿðÿ þðíÿê îëìóøäóð Ùç.Èáðàhèì ãþâìö èëÿ òÿêáàøûíà àïàðäûüû úÿñóð âÿ àüûëëû ìöáàðèçÿ èëÿ ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë áèð þðíÿê îëìóøäóð. Ãþâìö òÿðÿôèíäÿí î äà àòûëìàãëà hÿäÿëÿíäèéè, îíà ìöõòÿëèô òÿëÿëÿð ãóðóëäóüó áåëÿ áèð ÷ÿòèí àíäà äà Àëëàhà îëàí òÿâÿêêöë âÿ òÿñëèìèééÿòèíäÿ íþãñàíëàðà éîë âåðìÿéÿí Ùç.Èáðàhèìèí ãþâìöíÿ âåðäèéè úàâàá áåëÿ îëìóøäóð:

“Äåäè: “Ìÿí Ðÿááèìÿ äîüðó ýåäèðÿì. Î ìÿíÿ äîüðó éîëó ìöòëÿã ýþñòÿðÿúÿêäèð!”” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 99). Ùç.Èáðàhèìèí áó ñþçëÿðè áöòöí ìþìèíëÿðÿ ìöhöì áèð hÿãèãÿòè õàòûðëàäûð. Áöòöí èíñàíëàðû éàðàäàí Àëëàhäûð. Âÿ áöòöí èíñàíëàð Îíóí òÿñáèò åòäèéè áèð çàìàíäà þëöá éåíÿ Àëëàhà ãàéûäàúàãëàð. “Øöáhÿñèç, ìÿí Ðÿááèìÿ ýåäÿúÿéÿì” äåéÿí Ùç.Èáðàhèì äÿ áó ñþçö èëÿ þëöìöí Àëëàhà äþíöø îëäóüóíó áöòöí ãþâìöíÿ õàòûðëàòìûøäûð. Î hàëäà ìöñÿëìàíëàð äà ãàðøûëàøäûãëàðû hÿð hàäèñÿäÿ Àëëàhà îëàí ñàðñûëìàç èíàìëàðûíû äèëÿ ýÿòèðìÿëè âÿ èíñàíëàðû äà áóíà äÿâÿò åòìÿëèäèðëÿð.

Àëëàh Ùç.Èáðàhèìè âÿ éàíûíäàêû ìþìèíëÿðè èíàíàíëàðà ýþçÿë áèð þðíÿê îëàðàã ýþñòÿðìèøäèð Ùç.Èáðàhèì hÿì þç ãþâìöíÿ, hÿì äÿ þçöíäÿí ñîíðà ýÿëÿí ãþâìëÿðÿ öñòöí ÿõëàãû èëÿ þðíÿê îëìóøäóð. Àëëàh èìàí ýÿòèðÿíëÿð ö÷öí Îíà “ñÿìèìè áèð ãÿëáëÿ òÿñëèì îëàí” Ùç.Èáðàhèìäÿ âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàí ìþìèíëÿðäÿ áèð ÷îõ ýþçÿë þðíÿêëÿð îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð: “Èáðàhèì âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàíëàð ñèçèí ö÷öí ýþçÿë þðíÿêäèð. Î çàìàí îíëàð þç ãþâìöíÿ áåëÿ äåìèøäèëÿð: “Øöáhÿñèç êè, áèçèì ñèçèíëÿ âÿ ñèçèí Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèçëÿ hå÷ áèð ÿëàãÿìèç éîõäóð. Áèç ñèçè èíêàð åäèðèê. Ñèç áèð îëàí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéèíúÿ áèçèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà hÿìèøÿ ÿäàâÿò âÿ íèôðÿò îëàúàãäûð!” Àíúàã Èáðàhèìèí þç àòàñûíà: “Ìÿí ìöòëÿã ñÿíèí áàüûøëàíìàüûíû äèëÿéÿúÿéÿì. Ìÿí hå÷ âÿúhëÿ ñÿíè Àëëàhäàí ãóðòàðà áèëìÿðÿì!” - äåìÿñè èñòèñíàäûð. “Åé Ðÿááèìèç! Áèç àíúàã Ñÿíÿ òÿâÿêêöë åòäèê, òþâáÿ åäèá àíúàã Ñÿíÿ òÿðÿô ãàéûòäûã. Àõûð äþíöø äÿ àíúàã ñÿíèí höçóðóíàäûð”” (“Ìóìòÿhèíÿ” ñóðÿñè, 4).

Ãóðàíäà Ùç.Èáðàhèìèí öñòöí ÿõëàãû âÿ ñå÷èëìèø èíñàí îëìàñû hàããûíäà àéÿëÿð “Éàõøû ÿìÿë ñàhèáè îëóá þçöíö Àëëàhà òÿñëèì åäÿí, Èáðàhèìèí hÿíèô ìèëëÿòèíÿ òàáå îëàí øÿõñäÿí äèí åòèáàðèëÿ äàhà ýþçÿë êèì îëà áèëÿð? Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh Èáðàhèìè äîñò òóòìóøäóð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 125). “...Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì éàëâàðûá-éàõàðàí âÿ hÿëèì õàñèééÿòëè áèð çàò èäè” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 114). “Èáðàhèì íÿ éÿhóäè, íÿ äÿ õà÷ïÿðÿñò èäè. Î àíúàã hÿíèô ìöñÿëìàí èäè âÿ øÿðèê ãîøàíëàðäàí äåéèëäè” (“ÀëèÈìðàí” ñóðÿñè, 67). “Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì Àëëàhà ìöòè, áàòèëäÿí hàããà òàïûíàí áèð èìàì èäè. Î hå÷ âàõò ìöøðèêëÿðäÿí îëìàìûøäû. Î, íåìÿòëÿðèíÿ øöêð åäÿí èäè. Àëëàh äà îíó ñå÷äè âÿ äöç éîëà éþíÿëòäè. Áèç îíà äöíéàäà ýþçÿë íåìÿò áÿõø åòäèê. Øöáhÿñèç êè, î, àõèðÿòäÿ äÿ ñàëåhëÿðäÿíäèð!” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 120-122). “Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì äÿ îíóí éîëó èëÿ ýåäÿíëÿðäÿí èäè. Î çàìàí î þç Ðÿááèíèí höçóðóíà òÿðòÿìèç áèð ãÿëáëÿ ýÿëìèøäè” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 83-84). “Êèòàáäà Èáðàhèìè äÿ éàä åò. Ùÿãèãÿòÿí, î, áöñáöòöí äîüðóäàíûøàí êèìñÿ - áèð ïåéüÿìáÿð èäè” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 41). “Ùÿãèãÿòÿí, Èáðàhèì hÿëèì õàñèééÿòëè, éàëâàðûá-éàõàðàí âÿ þçöíö òàìàìèëÿ òÿñëèì åòìèø áèð çàò èäè” (“Ùóä” ñóðÿñè, 75). “Ñîíðàäàí ýÿëÿíëÿð àðàñûíäà îíóí ö÷öí éàõøû àä ãîéäóã. “Èáðàhèìÿ ñàëàì îëñóí!” Ùÿãèãÿòÿí, Áèç éàõøû ÿìÿë ñàhèáëÿðèíè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðûã! Øöáhÿñèç êè, î Áèçèì ìþìèí áÿíäÿëÿðèìèçäÿí èäè!” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 108-111).

“Þçöíö ñÿôåhëèéÿ ãîéàíëàðäàí áàøãà êèì Èáðàhèìèí äèíèíäÿí öç ÷åâèðÿð? Ùÿãèãÿòÿí, Áèç îíó äöíéàäà ñå÷äèê. Øöáhÿ éîõäóð êè, î, àõèðÿòäÿ äÿ ÿìÿëèñàëåh îëàíëàðäàíäûð. Ðÿááè Èáðàhèìÿ: “ßìðèìÿ òÿñëèì îë!” - äåäèêäÿ, î: “Àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ òÿñëèì îëäóì!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäè” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 130-131). “Áèç äàhà þíúÿ Èáðàhèìÿ äÿ äîüðó éîëó íÿñèá åòìèøäèê. Áèç îíó áèëèðäèê” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 51).

ÙÇ.ËÓÒ “Áèç Ëóòà äà áèð hþêì âÿ åëì âåðäèê, îíó ÷èðêèí èøëÿð ýþðÿí áèð ìÿìëÿêÿòäÿí õèëàñ åòäèê. Ùÿãèãÿòÿí, îíëàð ïèñ, ôàñèã áèð òàéôà èäèëÿð. Áèç îíó ìÿðhÿìÿòèìèçÿ ãîâóøäóðäóã, ÷öíêè î, äîüðóäàí äà, ñàëåh êèìñÿëÿðäÿí èäè” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 74-75). Ãóðàíäà áÿhñ åäèëÿí ÿí àçüûí ãþâìëÿðäÿí áèðè Ùç.Ëóòóí ãþâìöäöð. Áó ãþâì àéÿëÿðäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, áèð ÷îõ úèíñè ÿõëàãñûçëûãëàð è÷èíäÿ îëàí, éîë êÿñÿí âÿ òÿúàâöçêàðëûã åäÿí áèð ãþâìäöð. “Ëóòó äà éàä åò! Áèð çàìàí î þç ãþâìöíÿ äåìèøäè: “Äîüðóäàíìû ñèç þçöíöçäÿí ÿââÿë àëÿìëÿðäÿí hå÷ êÿñèí åòìÿäèéè èéðÿíú áèð èøè ýþðöðñöíöç? Ùÿãèãÿòÿíìè ñèç êèøèëÿðÿ éàõûíëàøûð, éîë êÿñèð âÿ ìÿúëèñëÿðèíèçäÿ ÷èðêèí èø ýþðöðñöíöç?” Òàéôàñûíûí úàâàáû àíúàã: “ßýÿð äîüðó äàíûøàíëàðäàíñàíñà, áèçÿ Àëëàhûí ÿçàáûíû ýÿòèð!” - äåìÿêäÿí èáàðÿò îëäó” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 28-29). “Ëóòó äà ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Áèð çàìàí î þç òàéôàñûíà äåìèøäè: “Ñèçäÿí ÿââÿë áÿøÿð ÿhëèíäÿí hå÷ êÿñèí åòìÿäèéè hÿéàñûçëûüû ñèçìè åäÿúÿêñèíèç? Ñèç ãàäûíëàðû àòûá øÿhâÿòëÿ êèøèëÿðèí öñòöíÿ ýÿëèðñèíèç, Ñèç, äîüðóäàí äà, hÿääè àøìûø áèð òàéôàñûíûç!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 80-81). “Äîüðóäàíìû ñèç áÿøÿð þâëàäûíäàí éàëíûç åðêÿêëÿðëÿ éàõûíëûã åäèðñèíèç? Âÿ Ðÿááèíèçèí ñèçèí ö÷öí éàðàòäûüû ãàäûíëàðûíûçû òÿðê åäèðñèíèç? Ñèç hÿääè àøàí áèð úàìààòñûíûç!”” (“Øöÿðà” ñóðÿñè, 165-166). “Ëóò î çàìàí þç òàéôàñûíà äåìèøäè: “Ýþçöíöç ýþðÿ-ýþðÿ ÷èðêèí èøëÿìè ìÿøüóë îëóðñóíóç? Ñèç ãàäûíëàðû ãîðóéóá øÿhâÿòëÿ åðêÿêëÿðèí éàíûíàìû ýåäèðñèíèç? Ùÿãèãÿòÿí, ñèç úàhèë áèð òàéôàñûíûç!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 54-55).

Ùç.Ëóò hÿð úÿhÿòäÿí áþéöê áèð àçüûíëûã âÿ ÿõëàãñûçëûã ýèðäàáûíäà îëàí ãþâìöíö Àëëàh ö÷öí éàøàìàüà âÿ ýþçÿë ÿõëàãëû îëìàüà ÷àüûðìûøäûð. Öñéàíêàð ðÿôòàðûíäàí âÿ ÷èðêèí ÿìÿëëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê èñòÿìÿéÿí ãþâì èñÿ Ùç.Ëóòà èíàäëà ãàðøû ÷ûõìûøäû. Àíúàã ãþâìöíöí èñðàðëû èíêàðûíà áàõìàéàðàã Àëëàhûí áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðè êèìè Ùç.Ëóò äà ãþâìöíö hèäàéÿò éîëóíà éþíÿëòìÿê ö÷öí úèääè ñÿé ýþñòÿðìèø, áó àçüûí èíñàíëàðûí höúóìëàðûíäàí âÿ àòäûüû èôòèðàëàðäàí ÷ÿêèíìÿäÿí îíëàðû Àëëàhûí éîëóíà ÷àüûðìûøäû. Àëëàhûí éóõàðûäàêû àéÿëÿðèíäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, Ùç.Ëóò ãþâìöíÿ åòäèêëÿðè ÷èðêèíëèêëÿðè èçàh åòìèø âÿ îíëàðû Àëëàhûí áÿéÿíäèéè òÿìèç áèð hÿéàòà ÷àüûðìûøäûð. Àíúàã òàðèõ áîéó áèð ÷îõ èíêàð÷û ãþâì êèìè Ùç.Ëóòóí ãþâìö äÿ þç ïåéüÿìáÿðèíÿ èòàÿò åòìÿìèø âÿ îíó äîüðó éîëäàí àéûðìàã ö÷öí ìöõòÿëèô èôòèðàëàð àòìàüà ÷àëûøìûøäû. Áþéöê áèð àçüûíëûã è÷èíäÿ îëàí Ëóò ãþâìö Ùç.Ëóòó éóðäëàðûíäàí ãîâóá ÷ûõàðìàãëà hÿäÿëÿìèø, ïåéüÿìáÿðèí âÿ éàíûíäàêû ìþìèíëÿðèí ìàääè âÿ ìÿíÿâè òÿìèçëèéèíÿ èñòåhçà åòìèøäè. Ùç.Ëóò îíëàðû äÿôÿëÿðëÿ hàãã éîëóíà ÷àüûðäûüû hàëäà îíóí áó ÷àüûðûøûíà úàâàá âåðìÿéÿí âÿ èíàäëà èíêàð åäÿí ãþâìöíÿ ðåàêñèéàñûíû áåëÿ äèëÿ ýÿòèðìèøäèð: “Ëóò äåäè: “Ùÿãèãÿòÿí, ìÿí ñèçèí ÿìÿëèíèçÿ íèôðÿò åäÿíëÿðäÿíÿì!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 168). Áó àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ëóò þç ãþâìöíöí áöòöí èíàäêàðëûüûíà âÿ àçüûíëûüûíà áàõìàéàðàã Àëëàhûí ÿìðëÿðèíÿ óéìóø, èíñàíëàðû äà áóíà äÿâÿò åòìèø âÿ áóíäà ãÿòè áèð ãÿðàðëûëûã ýþñòÿðìèøäèð. Àëëàhûí ðàçû îëìàéàúàüû hÿð úöð äàâðàíûøäàí þçöíöí äÿ ðàçû îëìàäûüûíû âÿ áóíà ìàíå îëìàã ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿúÿéèíè äèëÿ ýÿòèðìèøäèð.

Ùç.Ëóò ãþâìöíö Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð Ùç.Ëóò äà ãþâìöíÿ þíúÿ Àëëàhûí ýþíäÿðäèéè åòèáàðëû áèð ïåéüÿìáÿð îëäóüóíó âÿ àïàðäûüû òÿáëèüàòûí ÿâÿçèíäÿ hå÷ áèð øåé èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðÿðÿê îíëàðû Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð: “Î çàìàí êè, ãàðäàøëàðû Ëóò îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõìóðñóíóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ àèääèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 161-164). Èíñàíûí Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãû òàì éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿñè ö÷öí ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà áèð Àëëàh ãîðõóñóíà ñàhèá îëìàñû ëàçûìäûð. ßýÿð áèð èíñàí Àëëàhäàí ãîðõóðñà, Àëëàhûí áÿéÿíìÿäèéè áèð ÿõëàãû áèëÿ-áèëÿ þçöíäÿ ñàõëàìàç. Íèñáÿòÿí åòäèéè ñÿhâ áèð äàâðàíûø âàðñà äà äîüðóíó þéðÿíäèéè àíäà õÿòàëû äàâðàíûøûíû äöçÿëäÿð. Àëëàhûí ðàçû îëàúàüû áèð hÿéàò éàøàéàð âÿ hÿì äöíéàäà, hÿì äÿ àõèðÿòäÿ ýþçÿë áèð hÿéàò óìà áèëÿð. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Ëóò êèìè áöòöí åë÷èëÿð þç ãþâìëÿðèíÿ Àëëàhäàí ãîðõìàëàðûíûí ëàçûìëûëûüû áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøëÿð.

Ùç.Ëóò ãþâìöíö àüëû áàøûíäà äàâðàíìàñû âÿ åòäèéè ÿìÿëëÿðÿ ýþðÿ óòàíìàñû áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèð Ëóò ãþâìöíöí èíêàð÷ûëûãäà èíàä åòìÿñèíèí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh îíëàðà ýþíäÿðÿúÿéè ÿçàáû Ùç.Ëóòà õÿáÿð âåðìÿëÿðè ö÷öí ìÿëÿêëÿð ýþíäÿðìèøäèð. Ýÿëÿí ìÿëÿêëÿðè èíñàí çÿíí åäÿí ãþâì ãà÷àðàã Ùç.Ëóòóí éàíûíà ýÿëìèøäèð. Ùç.Ëóòëà ãþâìö àðàñûíäà îëàí ñþháÿò áåëÿäèð: “Åë÷èëÿðèìèç Ëóòóí éàíûíà ýÿëäèêëÿðè çàìàí ÿíäèøÿéÿ äöøäö, öðÿéè ñûõûëäû âÿ: “Áó, ÷îõ ÷ÿòèí áèð ýöíäöð!” -

äåäè. Òàéôàñû òÿëÿñèê éàíûíà ýÿëäè. Îíëàð ÿââÿë äÿ ïèñ èøëÿð ýþðöðäöëÿð. Ëóò îíëàðà äåäè: “Åé ãþâìöì! Áóíëàð ìÿíèì ãûçëàðûìäûð. Îíëàð (íèýàh áàõûìûíäàí) ñèçèí ö÷öí äàhà òÿìèçäèðëÿð. Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíè ãîíàãëàðûí éàíûíäà ðöñâàé åòìÿéèí. Ìÿýÿð àðàíûçäà àüëû áàøûíäà áèð àäàì éîõäóð?” Îíëàð äåäèëÿð: “Ñÿíèí ãûçëàðûíà hå÷ áèð ðÿüáÿòèìèç îëìàäûüûíû, øöáhÿñèç, áèëèðñÿí. Íÿ èñòÿäèéèìèçè äÿ, éÿãèí êè, áèëèðñÿí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 77-79). Ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàh ãîðõóñóíó áèëìÿéÿí Ëóò ãþâìö þç àçüûí èñòÿêëÿðèíè à÷ûã øÿêèëäÿ äèëÿ ýÿòèðÿ áèëÿúÿê ãÿäÿð óòàíúàãëûã hèññèíè èòèðìèø èíñàíëàðäàí èáàðÿò èäè. ßëáÿòòÿ, áó, äèíñèçëèéèí òÿáèè áèð íÿòèúÿñèäèð. Áó àçüûí hÿðÿêÿò ìöàñèð äþâðöí äèíäÿí óçàã úÿìèééÿòëÿðèíäÿ äÿ îëäóãúà éàéûëìûø âÿ éàääàí ÷ûõàðûëìàìûø áèð íèçàìäûð. ×öíêè ýþçÿë ÿõëàãû, äîüðóíó âÿ éàëàíû èíñàíà þéðÿäÿí äèíäèð. Öðÿéèíäÿ Àëëàh ãîðõóñó îëìàéàí âÿ äèíäÿí óçàã éàøàéàí èíñàíëàðûí âèúäàíû èñÿ êîð îëóð. Áåëÿ èíñàíëàðûí hÿéà âÿ óòàíúàãëûã êèìè öñòöí ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðè éà ÷îõ ìÿhäóääóð, éà äà hå÷ éîõäóð. Ãþâìöíöí åòäèéè áèð ÷èðêèí òÿêëèôèí äèíñèçëèéèí ýÿòèðäèéè áèð íÿòèúÿ îëäóüóíó áèëÿí Ùç.Ëóò äà ãþâìöíÿ Àëëàhäàí ãîðõìàüûí âÿ îíó éàäëàðûí éàíûíäà õÿúèë åòìÿìÿéèí ëàçûìëûëûüûíû ñþéëÿìèøäèð. Ùç.Ëóòà åë÷èëÿð ýÿëäèéè çàìàí ãþâìö èëÿ àðàñûíäà ñþháÿòëÿðè áèëäèðÿí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “Øÿhÿð ÿhëè áèð-áèðèíè ìóøòóëóãëàéûá ýÿëäè. Ëóò äåäè: “Áóíëàð ìÿíèì ãîíàãëàðûìäûð. Ìÿíè ðöñâàé åòìÿéèí! Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíè õàð åòìÿéèí! Îíëàð: “Ìÿýÿð áèç ñÿíÿ àäàìëàðû ãàäàüàí åòìÿäèêìè?” - äåéÿ ñîðóøäóëàð. Ëóò äåäè: “Áóíëàð ìÿíèì ãûçëàðûìäûð. ßýÿð èñòÿäèéèíèçè åäÿúÿêñèíèçñÿ (áóéóðóí, îíëàðëà åâëÿíèí)!” Úàíûíà àíä îëñóí êè, îíëàð ìÿñòëèêëÿðè è÷èíäÿ ñÿðýÿðäàí

âÿçèééÿòäÿ äóðóá ãàëäûëàð. Øÿôÿã äîüàíäà î äÿhøÿòëè ñÿñ îíëàðû áöðöäö. Îíëàðûí àëòûíû-öñòöíó ÷åâèðäèê âÿ áàøëàðûíà îääà áèøìèø ýèëäÿí áÿðê äàøëàð éàüäûðäûã. Áóíäà äöøöíöá-äàøûíàíëàð ö÷öí, ñþçñöç êè, íå÷ÿ-íå÷ÿ èáðÿòëÿð âàðäûð! Ùÿãèãÿòÿí, î éîëóí öñòöíäÿ hÿëÿ äÿ äóðìàãäàäûð! Áóíäà ìþìèíëÿð ö÷öí, ñþçñöç êè, áèð èáðÿò äÿðñè âàðäûð!” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 67-77). Ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ëóòóí ÷àüûðûøëàðûíà ìÿhÿë ãîéìàéàí, àçüûí ÿõëàãûíäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿí áèð ãþâì hÿëÿ äöíéà hÿéàòûíäà èêÿí øèääÿòëè áèð ÿçàáëà ãàðøûëàøìûøäûð. Áó, îíëàðûí éàëíûç äöíéà hÿéàòûíäà àëäûüû úÿçàäûð, àõèðÿòäÿ ýþðÿúÿêëÿðè ÿçàá èñÿ äàhà øèääÿòëè îëàúàãäûð.

ÙÇ.ÉßÃÓÁ “Ãöââÿò âÿ áÿñèðÿò ñàhèáè îëàí áÿíäÿëÿðèìèç Èáðàhèìè, Èñhàãû âÿ Éÿãóáó äà éàä åò! Áèç éóðäó àíìàã õèñëÿòèíè îíëàðà ìÿõñóñ åëÿäèê. Øöáhÿñèç êè, îíëàð äÿðýàhûìûçäà ñå÷èëìèø ÿí éàõøû êèìñÿëÿðäÿíäèðëÿð!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 4547). Ùç.Éÿãóá Ùç.Èáðàhèìèí ñîéóíäàíäûð. Àëëàh Ùç.Èáðàhèìè âÿ îüóëëàðûíû ãþâìëÿðèíè õåéèðÿ ÷àüûðàí âÿ hèäàéÿòÿ éþíÿëäÿí áèð áàø÷û åòìèøäèð. Âÿ áóíó Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Áèç îíëàðû ÿìðèìèçëÿ äîüðó éîëà ýÿòèðÿí èìàìëàð åòäèê. Áèç îíëàðà õåéèðëè èøëÿð ýþðìÿéè, íàìàç ãûëìàüû âÿ çÿêàò âåðìÿéè âÿhé åòäèê. Îíëàð éàëíûç Áèçÿ èáàäÿò åäèðäèëÿð” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 73).

Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà hàãã äèíÿ èòàÿò åòìÿéè âÿ ñàëåhëÿðäÿí îëìàüû âÿñèééÿò åòìèøäèð Ãóðàíäà Ùç.Éÿãóáóí àïàðäûüû òÿáëèüàòäàí áÿhñ åäÿí àéÿëÿð “Áÿãÿðÿ” ñóðÿñèíäÿ éåð àëûð. Àëëàh Ùç.Éÿãóáóí îüóëëàðûíà âÿñèééÿòèíè áåëÿ áèëäèðèð: “Èáðàhèì âÿ Éÿãóá áóíó þç îüëàíëàðûíà âÿñèééÿò åäèá: “Åé îüëàíëàðûì, hÿãèãÿòÿí, Àëëàh ñèçèí ö÷öí äèí ñå÷äè, ñèç äÿ àíúàã ìöñÿëìàí îëàðàã þëìÿëèñèíèç!”” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 132). Ìöñÿëìàí êèìè úàí âåðìÿê Àëëàhäàí ãîðõàí èíñàíëàðûí ÿí ìöhöì äóàëàðûíäàí áèðèäèð. ×öíêè áèð èíñàí hÿéàòû áîéó ñàëåh ÿìÿëëÿð åòäèéè hàëäà ñîíðàäàí íèééÿòèíè ïîçóá èìàíûíäàí äþíÿðñÿ, áöòöí ÿìÿëëÿðè áîøà ýåäÿúÿê âÿ úÿhÿííÿì ÿçàáûíà ëàéèã îëàúàãäûð. Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà “ìöñÿëìàí êèìè úàí âåðèí” äåéÿðêÿí îíëàðà áó ìþâçóäà õÿáÿðäàðëûã åòìèø âÿ ñÿìèìè íèééÿòëÿðèíè âÿ ãÿðàðëàðûíû ÿñëà ïîçìàäàí èìàíëàðûíû ãîðó-

ìàëàðûíû òþâñèéÿ åòìèøäèð. Àòàëàðûíûí âÿñèééÿòèíÿ óéàí îüóëëàð Àëëàhà èáàäÿò åäÿúÿêëÿðèíè âÿ Îíà òÿñëèì îëäóãëàðûíû áåëÿ äèëÿ ýÿòèðìèøëÿð: “Éîõñà Éÿãóáóí þëöìö éåòèøäèêäÿ ñèç îíóí éàíûíäà èäèíèç?! Î: “Ìÿíäÿí ñîíðà íÿéÿ èáàäÿò åäÿúÿêñèíèç?” äåéÿ îüëàíëàðûíäàí ñîðóøäóüó çàìàí, îíëàð: “Ñÿíèí Àëëàhûíà âÿ àòàëàðûí - Èáðàhèìèí, Èñìàèëèí âÿ Èñhàãûí Àëëàhû îëàí òÿê Àëëàhà òÿñëèì îëàúàüûã” - äåäèëÿð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 133).

Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà òÿâÿêêöë åòìÿéè íÿñèhÿò åòìèøäèð “Äåäè: “Îüóëëàðûì! Åéíè áèð ãàïûäàí ýèðìÿéèí, àéðû-àéðû ãàïûëàðäàí äàõèë îëóí. Áóíóíëà áåëÿ, ìÿí Àëëàhûí ãÿçà-ãÿäÿðèíè ñèçäÿí hå÷ áèð øåéëÿ äÿô åäÿ áèëìÿðÿì. Ùþêì éàëíûç Àëëàhûíäûð. Ìÿí àíúàã Îíà òÿâÿêêöë åòäèì. Ãîé òÿâÿêêöë åäÿíëÿð äÿ àíúàã Îíà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð!” Îíëàð àòàëàðû ÿìð åòäèéè êèìè äàõèë îëäóãäà Àëëàhûí ãÿçà-ãÿäÿðèíè ÿñëà îíëàðäàí äÿô åäÿ áèëìÿäè, àíúàã Éÿãóáóí öðÿéèíäÿêè áèð äèëÿéè éåðèíÿ éåòèðìèø îëäó. Øöáhÿñèç êè, Éÿãóá îíó þéðÿòäèéèìèç ö÷öí áèð åëì ñàhèáè èäè. Ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 67-68). Ùç.Éÿãóá îüóëëàðûíà øÿhÿðÿ ýèðÿðêÿí òÿäáèðëè îëìàüû íÿñèhÿò åäÿðêÿí ÷îõ ìöhöì áèð hÿãèãÿòè äÿ õàòûðëàäàðàã òÿäáèðÿ äåéèë, Àëëàhà ýöâÿíìÿéèí âàúèáëèéèíè âóðüóëàìûøäûð. ×öíêè Àëëàh èñòÿìÿñÿ, èíñàí þçöíÿ çÿðÿð âÿ éà ôàéäà âåðìÿê ýöúöíÿ ñàhèá äåéèë. Áàøûíà ýÿëÿí hå÷ áèð øåéèí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿç, hå÷ áèð õåéèðÿ äÿ ãîâóøà áèëìÿç. Ìþìèí Àëëàh ðèçàñûíû àõòàðäûüû ö÷öí ëàçûì îëàí áöòöí òÿäáèðëÿðè ýþðÿð. Àììà íÿòèúÿíèí Àëëàhûí èçíè èëÿ îëäóüóíó ãÿòè îëàðàã áèëèð, éàëíûç Îíà ýöâÿíèá äóðóð. 54

ÙÇ.ÉÓÑÈÔ “...Î, hÿãèãÿòÿí, Áèçèì ñàäèã áÿíäÿëÿðèìèçäÿíäèð!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 24). “...Îíà ñþçëÿðè éîçìàüû þéðÿòäèê. Àëëàh Þç èøèíäÿ ãàëèáäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç! ßí éåòêèí äþâðöíÿ ÷àòäûãäà îíà hèêìÿò âÿ åëì âåðäèê. Áèç éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûðûã!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 2122). Ãóðàíûí 12-úè ñóðÿñè îëàí “Éóñèô” ñóðÿñè 111 àéÿäèð âÿ hàðàäàñà áöòþâëöêäÿ Ùç.Éóñèôäÿí áÿhñ åäèëèð. Ùç.Éóñèô êè÷èê éàøëàðûíäàí åòèáàðÿí Àëëàhûí ìöõòÿëèô hàäèñÿëÿðëÿ èìòàhàí åòäèéè, ñîí äÿðÿúÿ ñÿáðëè, èõëàñëû, éàíûíäàêû èíñàíëàðà òåç-òåç Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ öñòöíëöéöíö áèëäèðÿí áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Òÿâÿêêöëö, Àëëàhà ãÿëáÿí áàüëûëûüû, ñÿäàãÿòè, hàäèñÿëÿð ãàðøûñûíäà òÿìêèíëè äàâðàíìàñû áöòöí ìþìèíëÿð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë áèð þðíÿêäèð. Àëëàh Ùç.Éóñèôÿ hÿëÿ óøàã èêÿí ýþñòÿðäèéè áèð éóõó èëÿ ýÿëÿúÿêäÿ îíà áþéöê áèð åëì âÿ íåìÿòëÿð âåðÿúÿéèíè ìöæäÿëÿìèøäèð. Ùç.Éóñèô ýþðäöéö áó éóõóíó àòàñû Ùç.Éÿãóáà äàíûøìûø, î äà éóõóíó áåëÿ éîçìóøäóð: “Áèð çàìàí Éóñèô àòàñûíà äåìèøäè: “Àòàúàí! Ìÿí îí áèð óëäóç âÿ Ýöíÿøëÿ Àéû ýþðäöì. Ýþðäöì êè, îíëàð ìÿíÿ ñÿúäÿ åäèðëÿð”. Äåäè: “Úàí îüóë! Éóõóíó ãàðäàøëàðûíà äàíûøìà, éîõñà ñÿíÿ áèð hèéëÿ ãóðàðëàð. ×öíêè Øåéòàí èíñàíûí à÷ûã-àøêàð äöøìÿíèäèð. Ðÿááèí ñÿíè ñå÷èá öñòöí òóòàúàã, ñÿíÿ éóõó éîçìàüû þéðÿäÿúÿê, áóíäàí ÿââÿë áàáàëàðûí Èáðàhèìÿ âÿ Èñhàãà íåìÿòèíè òàìàìëàéûá âåðäèéè êèìè, ñÿíÿ âÿ Éÿãóá íÿñëèíÿ äÿ òàìàìëàéûá âåðÿúÿê. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèí áèëÿíäèð, hèêìÿò ñàhèáèäèð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 4-6).

Ùç.Éóñèô Àëëàhûí ðèçàñûíûí hÿð øåéäÿí âàúèá îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Ùç.Éóñèô ÷îõ êè÷èê éàøäà îëàðêÿí àòàñû îíó ÷îõ ñåâäèéè ö÷öí ãàðäàøëàðû îíó ãûñãàíûðäû. Îíäàí ãóðòóëìàã ö÷öí îíó áèð ãóéóíóí è÷èíÿ àòìûøäûëàð. Ùç.Éóñèôè ãóéóíóí è÷èíäÿ ñàõëàéàí ãàðäàøëàðû àòàëàðûíà “Éóñèôè ãóðä éåäè” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 17) äåéÿðÿê éàëàí ñþéëÿìèøäèëÿð. Ñîíðà áèð êàðâàí Ùç.Éóñèôè òàïìûø âÿ îíó ßçèç àäëû áèð ìèñèðëèéÿ ñàòìûøäû. Ùç.Éóñèô óçóí èëëÿð áó àäàìûí åâèíäÿ ãàëìûø, àíúàã éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòàíäà ßçèçèí àðâàäû îíó çèíà åòìÿéÿ ìÿúáóð åòìèøäè. Ôÿãÿò Àëëàhäàí ãîðõàí Ùç.Éóñèô áåëÿ áèð øåéÿ ãîë ãîéìàìûø âÿ ãàäûíà Àëëàhû õàòûðëàäàðàã áåëÿ úàâàá âåðìèøäè: “Åâèíäÿ îëäóüó ãàäûí òîâëàéûá éîëäàí ÷ûõàðòìàã èñòÿäè âÿ ãàïûëàðû áàüëàéàðàã: “Äè ýÿëñÿíÿ!” - äåäè. Éóñèô èñÿ: “Ìÿí Àëëàhà ñûüûíûðàì. Àõû î ìÿíèì àüàìäûð. Î ìÿíÿ éàõøû áàõûð. Ùÿãèãÿòÿí, çöëì åäÿíëÿð íèúàò òàïìàçëàð!” - äåéÿ úàâàá âåðäè” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 23). Ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàéàí ãàäûí èñÿ Ùç.Éóñèôÿ èôòèðà àòìûøäûð. Øàhèäëÿðèí ñþçëÿðèíÿ âÿ ýÿòèðèëÿí äÿëèëëÿðÿ ýþðÿ, Ùç.Éóñèôèí ýöíàhêàð îëìàìàñû òÿñäèãëÿíñÿ äÿ î, áèð ìöääÿò ñîíðà çèíäàíà àòûëìûøäûð. Ùÿð çàìàí Àëëàhûí îíó ñûíàäûüûíû áèëÿðÿê Ðÿááèìèçè ÿí ÷îõ ðàçû åäÿúÿéè äàâðàíûøû ñå÷ÿí Ùç.Éóñèô áó hàäèñÿäÿ äÿ çèíäàíäà îëìàüûí þçö ö÷öí äàhà ìöíàñèá îëäóüóíó áåëÿ äèëÿ ýÿòèðìèøäèð: “Éóñèô äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíèì ö÷öí çèíäàí áóíëàðûí ìÿíè ñþâã åòäèêëÿðè èøè ýþðìÿêäÿí õîøäóð. ßýÿð hèéëÿñèíè ìÿíäÿí äÿô åòìÿñÿí, ìÿí îíëàðà ìåéë åäÿð âÿ úàhèëëÿðäÿí îëàðàì”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 33). Áó hàäèñÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàhà ãÿòèééÿòëÿ èìàí ýÿòèðÿí áèð àäàì ãàðøûñûíà ÷ûõàí hå÷ áèð hàäèñÿäÿ òÿìêèíèíè èòèðìÿìÿëè, Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìÿëè âÿ ìöòëÿã ýþçÿë áèð

íÿòèúÿ èëÿ ãàðøûëàøàúàüûíû óíóòìàìàëûäûð. ×öíêè Àëëàh ñÿìèìè ãóëëàðûíà äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ éàðäûì åäÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð. Ùÿì÷èíèí Ùç.Éóñèôèí hÿéàòû Ãóðàíäà áó ìþâçó èëÿ áàüëû âåðèëÿí ìöhöì áèð þðíÿêäèð.

Ùç.Éóñèô hÿáñõàíà éîëäàøëàðûíà hÿð øåéè âåðÿíèí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð Ùç.Éóñèôëÿ áèðëèêäÿ çèíäàíà àòûëàí èêè úàâàí îüëàí äà âàð èäè. Áóíëàð Ùç.Éóñèôÿ ýþðäöêëÿðè éóõóíó äàíûøìûø âÿ áó éóõóëàðûí íÿ ìÿíà âåðäèéèíè þéðÿíìÿê èñòÿìèøäèëÿð. Ùç.Éóñèô çèíäàí éîëäàøëàðûíà áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè þíúÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû èçàh åòìèø, ñàhèá îëäóüó åëìèí hÿãèãè ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó ñþéëÿìèøäè: “Éóñèô áåëÿ úàâàá âåðäè: “Éåéÿúÿéèíèç òÿàì ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë ìÿí îíóí ìÿíàñûíû ñèçÿ õÿáÿð âåðÿðÿì. Áó, Ðÿááèìèí ìÿíÿ þéðÿòäèéè åëìëÿðäÿíäèð. Ìÿí Àëëàhà èíàíìàéàí âÿ àõèðÿòè äÿ èíêàð åëÿéÿí áèð òàéôàíûí äèíèíè òÿðê åòäèì! Ìÿí àòà-áàáàëàðûì Èáðàhèì, Èñhàã âÿ Éÿãóáóí äèíèíÿ òàáå îëäóì. Áèçÿ hå÷ áèð øåéè Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã éàðàøìàç. Áó Àëëàhûí áèçÿ âÿ èíñàíëàðà áÿõø åòäèéè íåìÿòäèð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè øöêð åòìÿç!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 37-38). Ùç.Éóñèôèí áó õàòûðëàòìàñû äèããÿòè ìþìèíëÿðèí ÿñëà óíóòìàìàëû îëäóüó áèð hÿãèãÿòÿ úÿëá åäèð. Èíñàíûí ñàhèá îëäóüó áöòöí ìàääè âÿ ìÿíÿâè õöñóñèééÿòëÿðè Àëëàh âåðèð. Âÿ Àëëàh èñòÿäèéè àíäà áèð èíñàíà âåðäèêëÿðèíè ýåðè àëìàüà âÿ éàõóä ãàòãàò àðòûüûíû âåðìÿéÿ ãàäèðäèð. Î hàëäà èíñàíëàðûí áóíó ÿñëà óíóòìàìàñû, ñàhèá îëäóãëàðû hå÷ áèð õöñóñèééÿòëÿ þéöíìÿìÿñè ñîí äÿðÿúÿ ìöhöìäöð.

Ùç.Éóñèô çèíäàí éîëäàøëàðûíà òÿê Òàíðûíûí Àëëàh îëäóüóíó, éàëíûç Îíà ãóëëóã åòìÿéèí âàúèá îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð Ùç.Éóñèô äàhà ñîíðà ñþháÿòèíÿ äàâàì åòìèø âÿ Àëëàhäàí áàøãà òàíðû îëìàäûüûíû áèëäèðèá éîëäàøëàðûíû Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð: “Åé ìÿíèì èêè çèíäàí éîëäàøûì! Àéðû-àéðû òàíðûëàð äàhà éàõøûäûð, éîõñà áèð îëàí, ãàäèð îëàí Àëëàh?! Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç ñèçèí âÿ àòàëàðûíûçûí ãîéäóüóíóç àäëàðäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Àëëàh èñÿ îíëàðà hå÷ áèð äÿëèë íàçèë åòìÿìèøäèð. Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð. Î ñèçÿ éàëíûç Îíóí Þçöíÿ èáàäÿò åòìÿíèçè áóéóðìóøäóð. Äîüðó äèí áóäóð, ëàêèí èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè áèëìÿç!” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 39-40). Äèããÿò åòñÿê, Ùç.Éóñèô Àëëàhà øÿðèê ãîøàí çèíäàí éîëäàøëàðûíûí ñóàëëàðûíà äÿðhàë úàâàá âåðìÿìèøäè. Þíúÿ îíëàðû èìàíà ÷àüûðìûø âÿ øèðê ãîøìàìàëàðûíû íÿñèhÿò åòìèøäèð. Èìàí ñàhèáè îëìàéàí áèð èíñàí äöøäöéö ïèñ âÿçèééÿòèí ôÿðãèíÿ âàðìàäûüûíäàí þçö ö÷öí íÿéèí áèðèíúè îëäóüóíà ãÿðàð âåðÿ áèëìÿç, èêèíúè äÿðÿúÿëè ìÿñÿëÿëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíÿð. Áó hàëäà ãàðøûñûíäàêû èíñàíû òàíûìàã âÿ îíà ôàéäàëû îëàí þéöäö âåðìÿê ìþìèíèí áîðúóäóð. Áöòöí èíñàíëàðà ôàéäà ýÿòèðÿí ÿñàñ àìèë èìàíäûð. Ùç.Éóñèô äÿ èëê þíúÿ èìàíû èçàh åòìèøäèð. Ùç.Éóñèôèí éàøàäûüû ìöhèò âÿ øÿðòëÿð íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí îëóðñà îëñóí î, þç ðÿôòàðûíäà âÿ Àëëàhûí hþêìëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ ÿí êè÷èê áèð äÿéèøèêëèê áåëÿ åòìÿìèøäèð. Ùç.Éóñèô hÿáñõàíà ìöhèòèíäÿ áåëÿ òÿáëèü âÿçèôÿñèíè èúðà åòìÿêäÿ äàâàì åòìèøäèð. Ùç.Éóñèôèí áó äàâðàíûøû ìöñÿëìàíëàð ö÷öí ÷îõ ýþçÿë áèð þðíÿêäèð.

Ùç.Éóñèô íÿôñèí èíñàíà ïèñëèéè ÿìð åòäèéèíè äåìèøäèð Áàø âåðÿí hàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ çèíäàíà àòûëìàñûíà ñÿáÿá îëàí ãàäûí þç ÿìÿëèíè åòèðàô åòìèø, Ùç.Éóñèôèí ýöíàhñûçëûüû îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Ùç.Éóñèô èñÿ ýöíàhñûçëûüû îðòàéà ÷ûõäûãäàí ñîíðà èëê þíúÿ íÿôñèíè òÿìèçÿ ÷ûõàðìàüà hå÷ áèð çàìàí úÿhä ýþñòÿðìÿäèéèíè âóðüóëàìûøäûð: “Éóñèô äåäè: “Áó îíà ýþðÿäèð êè, î îëìàäûãäà ìÿíèì îíà õÿéàíÿò åòìÿäèéèìè âÿ Àëëàhûí õàèíëÿðèí hèéëÿëÿðèíÿ éîë âåðìÿäèéèíè áèëñèí! Ìÿí þçöìö òÿìèçÿ ÷ûõàðòìûðàì. Ðÿááèìèí ðÿhì åòäèéè êèìñÿ èñòèñíà îëìàãëà, íÿôñ ïèñ èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åäÿð. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 52-53). Ùç.Éóñèôèí íÿôñèíè ìöäàôèÿ åòìÿê èñòÿìÿìÿñèíèí ñÿáÿáèíè àíëàìàã ö÷öí “íÿôñ” ñþçöíöí èçàhû öçÿðèíäÿ äóðìàã ëàçûìäûð. Íÿôñè èíñàíûí è÷èíäÿ îëàí “ïèñëèéè ÿìð åäÿí ýöú” êèìè èçàh åäÿ áèëÿðèê. Íÿôñèí èñòÿêëÿðè Àëëàhûí ðèçàñûíà óéüóí îëàí äàâðàíûøëà çèääèééÿò òÿøêèë åäèðñÿ, ìþìèíëÿð hå÷ áèð çàìàí íÿôñëÿðèíÿ òàáå îëìàç, hÿð hàíñû áèð ìÿñÿëÿäÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ÷àëûøàðëàð. Ùç.Éóñèô äÿ íÿôñèí áó úÿhÿòèíè áèëäèéè ö÷öí îíó ìöäàôèÿ åòìÿéèí õÿòàëû îëàúàüûíû ñþéëÿìèøäèð.

Ùç.Éóñèô îíà âåðäèéè íåìÿòëÿð ö÷öí Àëëàhà øöêð åòìèøäèð Ùç.Éóñèô ýöíàhñûçëûüû îðòàéà ÷ûõäûãäàí ñîíðà åòèáàðëû áèð àäàì êèìè þëêÿíèí õÿçèíÿëÿðèíèí áàø÷ûñû òÿéèí åäèëìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà àèëÿñèíè äÿ éàíûíà àïàðìûøäûð. Âÿ îíëàðà äà Àëëàhà îëàí òÿâÿêêöëöíö, åòèáàðûíû, hÿð øåéèí Îíóí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó hå÷ áèð çàìàí óíóòìàäûüûíû áèëäèðìèøäèð:

“Àòà-àíàñûíû òàõò öñòöíÿ ãàëäûðäû. Îíëàð hàìûñû îíà òÿçèì åäèá ÿéèëäèëÿð. Éóñèô äåäè: “Àòàúàí! Áó ÿââÿë ýþðäöéöì éóõóíóí éîçóìóäóð. Ðÿááèì îíó hÿãèãÿòÿ ÷åâèðäè. Î ìÿíÿ éàõøûëûã åòäè, ÷öíêè ìÿíè çèíäàíäàí ãóðòàðäû. Øåéòàí ìÿíèìëÿ ãàðäàøëàðûìûí àðàñûíû âóðäóãäàí ñîíðà ñèçè ÷þëäÿí ýÿòèðäè. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì èñòÿäèéèíÿ ãàðøû ëöòôêàðäûð. Î, äîüðóäàí äà, áèëÿíäèð, hèêìÿò ñàhèáèäèð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 100). Éàøàäûüû hÿð ñûõûíòûäà Àëëàhà òÿâÿêêöë åäÿí, íåìÿòÿ ãîâóøàíäà äà åéíè øÿêèëäÿ Ðÿááèìèçÿ éþíÿëÿí Ùç.Éóñèô Àëëàhà áåëÿ äóà åòìèøäèð: “Åé Ðÿááèì! Ñÿí ìÿíÿ ñÿëòÿíÿòäÿí áèð ïàé âåðäèí. Ìÿíÿ éóõó éîçìàüû þéðÿòäèí. Åé ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí! Ñÿí äöíéàäà äà, àõèðÿòäÿ äÿ ìÿíèì èõòèéàð ñàhèáèìñÿí. Ìÿíèì úàíûìû ìöñÿëìàí îëàðàã àë âÿ ìÿíè ÿìÿëèñàëåhëÿðÿ ãîâóøäóð!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 101). Ýþðöíäöéö êèìè, Ãóðàíäà Ùç.Éóñèôèí óøàãëûüûíäàí åòèáàðÿí éàøàäûüû ìöõòÿëèô hàäèñÿëÿðäÿêè hÿðÿêÿòëÿðè âÿ äàâðàíûøû hàããûíäà ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð. Áó ìÿëóìàòëàð áèçÿ Àëëàhûí áèð ïåéüÿìáÿðè îëàí Ùç.Éóñèôèí öñòöí ÿõëàãûíû, Àëëàhà îëàí èìàíûíû, òÿñëèìèééÿòèíè, ñÿäàãÿòèíè à÷ûã ýþñòÿðèð. Ãàðøûëàøäûüû øÿðòëÿð íÿ îëóðñà îëñóí ïåéüÿìáÿðèí öñòöí ÿõëàãûíäà âÿ òÿñëèìèééÿòèíäÿ ÿí êè÷èê áèð äÿéèøèêëèê äÿ îëìàìûø, áöòöí hÿéàòû áîéó ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ ñîíñóç ãöäðÿòèíè èçàh åòìèøäèð. Ùç.Éóñèô ïåéüÿìáÿð îëñà äà îíóí ìöñÿëìàí þëìÿéè âÿ ñàëåhëÿð àðàñûíäà éåð àëìàüû èñòÿìÿñè äÿ öçÿðèíäÿ úèääè äöøöíöëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí áèð ìþâçóäóð. Ùå÷ êèìèí ìþìèí êèìè þëìÿéÿ âÿ úÿííÿòÿ ýåòìÿéÿ çÿìàíÿòè éîõäóð. Ìþìèíëÿð áóíó áèëÿðÿê Àëëàhäàí ãîðõàð âÿ Ùç.Éóñèô êèìè ìöñÿëìàí êèìè þëìÿê ö÷öí äóà åäÿðëÿð.

ÙÇ.ØÓÅÉÁ Àëëàh Ùç.Øóåéáè Ìÿäéÿíÿ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìèøäè. Ãóðàíäà áó ãþâìöí äÿ äèýÿð ãþâìëÿð êèìè Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿäèéè âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòäèéè áèëäèðèëìèøäèð. Ùç.Øóåéá Àëëàhû èíêàð åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ áþéöê áèð ÿçàáëà ìÿhâ îëàí áó ãþâìö ñîí àíà ãÿäÿð òþâáÿ åòìÿéÿ âÿ Àëëàhà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð. Àëëàhäàí ãîðõìàéàí èíñàíëàðûí ñàhèá îëäóüó ïèñ ÿõëàã îíëàðûí hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà îðòàéà ÷ûõûð. Áóðà ãÿäÿð hàããûíäà áÿhñ åòäèéèìèç ãþâìëÿðÿ äèããÿò åòñÿê ýþðÿðèê êè, Àëëàhäàí ãîðõìàéàí áó èíñàíëàð ÷èðêèí àçüûíëûãëàð åäÿí, éîë êÿñÿí, áàøãàëàðûíûí hàããûíà òÿúàâöç åäÿí, óòàíú hèññèíè èòèðìèø, þç ìÿíôÿÿòëÿðèíäÿí âÿ äöíéÿâè ìàðàãëàðûíäàí áàøãà hå÷ áèð øåéè äöøöíìÿéÿí èíñàíëàðäûð. Áó ïèñ ÿõëàãëû äàâðàíûø âÿ õöñóñèééÿòëÿðèí hàìûñû áóýöíêö úÿìèééÿòëÿðäÿ ñîí äÿðÿúÿ ýåíèø éàéûëäûüû ö÷öí Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí þç ãþâìëÿðèíÿ âåðäèéè þéöäëÿðèí hàìûñû áöòöí äöíéàäà îëàí èíñàíëàðà åéíèëÿ øàìèë åäèëÿ áèëÿð. Èíñàíëàðûí áó õàòûðëàòìàëàðäàí þéöä àëìàñû áó ýöí äÿ ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, Ùç.Øóåéáèí ãþâìöíöí ÿí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè îíóí òèúàðÿòäÿ hèéëÿéÿ ÿë àòàí áèð ãþâì îëìàñûäûð. Ùç.Øóåéá þç ãþâìöíö áó áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèø âÿ áó ÿìðè éåðèíÿ éåòèðìÿéèí îíëàð ö÷öí äàhà õåéèðëè îëàúàüûíû áåëÿ õàòûðëàòìûøäûð: “...Åé úàìààòûì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Àðòûã ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí àøêàð áèð äÿëèë ýÿëäè. Þë÷öäÿ âÿ òÿðÿçèäÿ äöç îëóí. Àäàìëàðûí ìàëëàðûíûí äÿéÿðèíè àçàëòìàéûí. Éåð öçö äöçÿëÿíäÿí ñîíðà îðàäà ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéèí. ßýÿð ñèç ìþìèíñèíèçñÿ, áó ñèçèí ö÷öí õåéèðëèäèð!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 85).

Ìÿäéÿí õàëãûíûí áó ïèñ õöñóñèééÿòè áóýöíêö äèíäÿí óçàã úÿìèééÿòëÿðäÿ òåç-òåç ýþðöíÿí, hÿòòà áÿçÿí òÿáèè ãàðøûëàíàí õöñóñèééÿòëÿðäÿíäèð. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Øóåéáèí þç ãþâìöíÿ åòäèéè ÷àüûðûøëàðûí hÿð áèðè áó ýöí éàøàéàí èíñàíëàðà äà øàìèë åäèëÿ áèëÿð. Áó ýöí äÿ èíñàíëàð òèúàðÿò åäÿðêÿí hå÷ áèð ÿñêèëòìÿ åòìÿìÿëè, äöðöñò áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìÿëè, éåð öçöíäÿ íèçàì-èíòèçàìû ãîðóìàëû, ôèòíÿ-ôÿñàääàí óçàã äóðìàëûäûð. ßêñ òÿãäèðäÿ êå÷ìèøäÿ éàøàéàí ãþâìëÿðèí áàøûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿòëÿðèí áÿíçÿðè èëÿ ãàðøûëàøìàãäàí ÷ÿêèíìÿëèäèðëÿð. Ìþìèíëÿðèí âÿçèôÿñè äÿ éàøàäûãëàðû úÿìèééÿòëÿðè Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíäÿí íöìóíÿ ýþòöðÿðÿê áó ìþâçóäà õÿáÿðäàð åòìÿêäèð.

Ùç.Øóåéá åòèáàðëû áèð åë÷è îëäóüóíó âÿ Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéèí âàúèáëèéèíè òÿáëèü åòìèøäèð “Î çàìàí êè, Øöåéá îíëàðà äåäè: “Ìÿýÿð ãîðõìóðñóíóç? Øöáhÿñèç êè, ìÿí ñèçèí ö÷öí åòèáàð îëóíàñû áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Àðòûã Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä èñòÿìèðÿì. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ àèääèð!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 177-180).

Ãþâìöíÿ hàëàë ãàçàíúûí hàðàì éîëëà ãàçàíûëàíëàðäàí äàhà ÷îõ õåéèðëè îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð

Ùç.Øóåéá þç ãþâìöíÿ áåëÿ ìöðàúèÿò åòìèøäèð: “Åé ãþâìöì! Þë÷öäÿ âÿ ÷ÿêèäÿ äöç îëóí. Èíñàíëàðûí hå÷ áèð øåéäÿ hàããûíû ÿñêèëòìÿéèí. Éåð öçöíäÿ ýÿçèá ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿòìÿéèí! ßýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, Àëëàhûí âåðäèéè ìÿíôÿÿò ñèçèí ö÷öí äàhà õåéèðëèäèð. Ìÿí äÿ ñèçÿ íÿçàðÿò÷è äåéèëÿì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 85-86).

Èíñàí Àëëàhûí hàðàì åòäèéè éîëëàðäàí äöíéàäà áèð âàð-äþâëÿò ÿëäÿ åäÿ áèëÿð. Àíúàã áó éîëëà ãàçàíûëàí ïóë âÿ ìàë ñàhèáèíÿ hå÷ âàõò ôàéäà âåðìÿç. ßêñèíÿ, áó àäàì ãàçàíäûãëàðû èëÿ hå÷ áèð çàìàí õîøáÿõò âÿ ðàhàò îëà áèëìÿç, ÿëèíäÿêèëÿðèí áÿðÿêÿòè ýåäÿð âÿ îíëàðäàí èñòÿäèéè êèìè ôàéäàëàíà áèëìÿç. Àììà áóíäàí äàhà þíÿìëèñè îäóð êè, Àëëàhûí ðèçàñûíà ÿhÿìèééÿò âåðìÿäÿí hàðàìà ýèðÿí âÿ áó éîëëà ãàçàíú ÿëäÿ åäÿí àäàì áó ÿìÿëèíè þëÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åòäèðäèéè hàëäà ÿìÿëèíèí ÿâÿçèíè àõèðÿòäÿ äÿ ÿáÿäè áèð úÿhÿííÿì ÿçàáû èëÿ àëûð. Àëëàhûí hàëàë áèëäèéè éîëëàðëà ÿëäÿ åäèëÿí ãàçàíú èñÿ hÿð çàìàí õåéèð ýÿòèðèð. ×öíêè Àëëàhûí èíñàíëàðà ýþñòÿðäèéè éîë ÿí äîüðó âÿ ÿí ôàéäàëû îëàíäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëëàhûí äèíèíÿ óéüóí øÿêèëäÿ éàøàéàíëàð âÿ ãàçàíúû hàëàë éîëëà ÿëäÿ åäÿíëÿð áóíóí ôàéäàñûíû âÿ áÿðÿêÿòèíè hÿìèøÿ ýþðÿðëÿð. Àëëàh äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ ãîðõóá-÷ÿêèíìÿëÿðèíèí ÿâÿçèíäÿ ãàò-ãàò àðòûã íåìÿò âåðèð. Àëëàh áèð àéÿñèíäÿ hàëàë ãàçàíúëà hàðàì ãàçàíú àðàñûíäàêû ôÿðãè áåëÿ áèëäèðèð: “Ñÿðâÿòèíèçèí õàëãûí ìàë-äþâëÿòè håñàáûíà àðòìàñû ö÷öí ñÿëÿìëÿ âåðäèéèíèç ìàëûí Àëëàh éàíûíäà hå÷ áèð áÿðÿêÿòè îëìàç. Àëëàh ðèçàñûíû äèëÿéÿðÿê âåðäèéèíèç ñÿäÿãÿ èñÿ áåëÿ äåéèëäèð. Áóíó åäÿíëÿð ãàò-ãàò àðòûðàíëàðäûð!” (“Ðóì” ñóðÿñè, 39).

Îíà èòàÿò åòìÿéÿí ãþâìöíÿ ìÿãñÿäèíèí éàëíûç îíëàðû èñëàh åòìÿê îëäóüóíó ñþéëÿìèøäèð “Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Øóåéá! Àòàëàðûìûçûí òàïûíäûüû áöòëÿðè òÿðê åòìÿéèìèçè, ìàëëàðûìûçëà èñòÿäèéèìèç êèìè hÿðÿêÿò åòìÿêäÿí âàç êå÷ìÿéèìèçè ñÿíÿ íàìàçûíìû ÿìð åäèð? Ñÿí äîüðóäàí äà, hÿëèì õàñèééÿòëèñÿí, ÷îõ àüûëëûñàí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 87).

Áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè âÿçèôÿñèíèí éàëíûç òÿáëèü åòìÿê îëäóüóíó, àíúàã òÿáëèü åòäèéè àäàìëàðà Àëëàhûí hèäàéÿò âåðÿúÿéèíè áèëÿí Ùç.Øóåéá áó ñþçëÿð ãàðøûñûíäà ãþâìöíÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð: “Áåëÿ úàâàá âåðäè: “Åé ãþâìöì! Áèð äåéèí ýþðÿê! ßýÿð ìÿí Ðÿááèìäÿí àøêàð áèð ìþúöçÿ èëÿ ýÿëñÿì âÿ Ðÿááèì ìÿíÿ Þç äÿðýàhûíäàí ýþçÿë áèð ðóçè âåðñÿ íåúÿ? Ìÿí ñèçÿ éàñàã áóéóðäóüóì øåéèí ÿêñèíÿ ýåäèá îíó þçöì åòìÿê èñòÿìèðÿì. Ìÿí éàëíûç áàúàðäûüûì ãÿäÿð ñèçè èñëàh åòìÿê èñòÿéèðÿì. Ìÿíèì ìöâÿôôÿãèééÿòèì éàëíûç Àëëàhûí êþìÿéèëÿäèð. Ìÿí éàëíûç Îíà òÿâÿêêöë åòäèì âÿ ìÿhç Îíóí höçóðóíà äþíÿúÿéÿì!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 88). Ùç.Øóåéá åë÷èñè îëäóüóíó áèð äàhà õàòûðëàòìûøäûð. Âÿ ýÿòèðäèéè äèíèí hþêìëÿðèíèí Àëëàhûí hþêìëÿðè îëäóüóíó âóðüóëàéàðàã éåýàíÿ ìÿãñÿäèíèí îíëàðû äîüðó éîëà ÷àüûðìàã îëäóüóíó ñþéëÿìèøäèð. Ùÿì÷èíèí Ùç.Øóåéá þç âÿçèôÿñèíè hàãã èëÿ éåðèíÿ éåòèðÿí áèð ïåéüÿìáÿð îëàðàã óüóð ãàçàíìàñûíû äà éàëíûç Àëëàhûí èñòÿéè èëÿ ýåð÷ÿêëÿøÿúÿéèíè áèëèð. Ãþâìöíÿ äÿ áóíó õàòûðëàäàðàã hÿð øåéèí Àëëàhûí äèëÿìÿñè èëÿ îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð. Ùç.Øóåéá äÿ ãþâìöíö ÿçàá áàðÿäÿ

õÿáÿðäàð åòìèøäèð Ùç.Øóåéá hàããûíäà áóðà ãÿäÿð áÿhñ åòäèéèìèç äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíÿ îíëàðà âåðèëÿí íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûø âÿ áóíëàð ö÷öí Àëëàhà øöêð åòìÿëÿðèíè ÿìð åòìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, ÿýÿð Àëëàhûí ÿìðëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõñàëàð, îíëàðà áàøëàðûíà áèð ÿçàá ýÿëÿúÿéèíÿ äàèð õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð: “Ìÿäéÿí ÿhëèíÿ äÿ ãàðäàøëàðû Øóåéáè ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäèê. Î äåäè: “Åé ãþâìöì! Àëëàhà èáàäÿò åäèí. Ñèçèí Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðûíûç éîõäóð. Þë÷öíö âÿ ÷ÿêèíè

ÿñêèëòìÿéèí. Ìÿí ñèçè õåéèð-áÿðÿêÿò è÷èíäÿ ýþðöðÿì. Áóíóíëà áåëÿ ñèçè áöðöéÿúÿê áèð ýöíöí ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 84). Áóíäàí áàøãà, Ùç.Øóåéá áó èíñàíëàðà êå÷ìèøäÿ éàøàéàí ãþâìëÿðèí èíêàð÷ûëûãëàðû íÿòèúÿñèíäÿ íåúÿ áèð úÿçà ýþðäöêëÿðèíè äÿ õàòûðëàòìûøäûð. Î ãþâìëÿðèí äÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõäûãëàðû ö÷öí Àëëàhûí ÿçàáû èëÿ ãàðøûëàøäûãëàðûíû âóðüóëàéàðàã ãþâìöíöí áåëÿ áèð õÿòàéà äöøìÿìÿñè ö÷öí îíëàðû õÿáÿðäàð åäèá ãîðõóòìóøäóð: “Åé ãþâìöì! Ìÿíÿ ãàðøû îëàí ÿäàâÿòèíèç Íóh òàéôàñûíûí, Ùóä úàìààòûíûí âÿ Ñàëåh ãþâìöíöí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè ñèçèí äÿ áàøûíûçà ýÿòèðìÿñèí. Ëóò òàéôàñû äà ñèçäÿí óçàã äåéèëäèð! Ðÿááèíèçäÿí áàüûøëàíìàíûçû äèëÿéèí âÿ Îíà òþâáÿ åäèí. Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì ðÿhì åäÿíäèð, ñåâÿíäèð!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 89-90).

Ùç.Øóåéá ãþâìöíöí çöëì âÿ çîðàêûëûüûíû öçöíÿ âóðìóø, Àëëàhà îëàí áàüëûëûüûíû âÿ ãÿòè ãÿðàðëûëûüûíû âóðüóëàìûøäûð “Øóåéá òàéôàñûíûí þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàéàí ÿéàíëàðû: “Åé Øóåéá! Éà ñÿíè âÿ ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè ìÿìëÿêÿòèìèçäÿí ìöòëÿã ãîâàúàüûã, éà äà ñèç áèçèì äèíèìèçÿ äþíÿúÿêñèíèç!” - äåäèëÿð. Øóåéá áåëÿ úàâàá âåðäè: “Äèíèíèçÿ íèôðÿò åòäèéèì hàëäà áåëÿìè áèçè áó èøÿ ìÿúáóð åäÿúÿêñèíèç?” (“ßðàô” ñóðÿñè, 88). Òàðèõ áîéóíúà Àëëàhûí áöòöí åë÷èëÿðè èíêàð÷û ãþâìëÿðè òÿðÿôèíäÿí îõøàð höúóìëàðà ìÿðóç ãàëìûøëàð. Áó ãþâìëÿð ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ éàíëàðûíäàêû ìþìèíëÿðè Àëëàhûí äèíèíÿ óéäóãëàðû ö÷öí ýöíàhëàíäûðìûø, îíëàðûí þç áàòèë äèíëÿðèíÿ äþíìÿñè ö÷öí ñÿé ýþñòÿðìèø, hÿòòà îíëàðà çîð òÿòáèã åäÿðÿê áóíó hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Ìÿäéÿí õàëãûíûí ìÿøhóð èíêàð-

÷ûëàðû äà Ùç.Øóåéáè âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ îëàíëàðû äèíëÿðèíäÿí äþíäÿðìÿê èñòÿìèø, îíëàðà òàáå îëìàéàúàãëàðû òÿãäèðäÿ îíëàðû éóðäëàðûíäàí ÷ûõàðìàãëà hÿäÿëÿìèøäèëÿð. Ùç.Øóåéá áó hÿäÿ-ãîðõóéà áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð: “Àëëàh áèçè ñèçèí äèíèíèçäÿí õèëàñ åòäèêäÿí ñîíðà áèç ñèçèí äèíèíèçÿ äþíñÿê, Àëëàhà ãàðøû éàëàí óéäóðìóø îëàðûã. Ðÿááèìèç Àëëàh èñòÿìÿñÿ, áèç ÿñëà ñèçèí äèíèíèçÿ äþíÿ áèëìÿðèê. Ðÿááèìèç åëì èëÿ hÿð øåéè åhòèâà åòìèøäèð. Áèç éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòìèøèê. Åé Ðÿááèìèç! Áèçèìëÿ òàéôàìûç àðàñûíäà ÿäàëÿòëÿ hþêì åò! Àõû Ñÿí hþêì âåðÿíëÿðèí ÿí éàõøûñûñàí!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 89). Àëëàhûí ðÿñóëóíóí áóðàäàêû ñþçëÿðè ãÿòè ãÿðàðëûëûüûí àøêàð áèð ýþñòÿðèúèñèäèð. Ùàìûéà íöìóíÿ îëàí áó ãÿðàðëûëûã áöòöí ìþìèíëÿðäÿ äÿ îëìàñû âàúèá îëàí õöñóñèééÿòäèð. ×öíêè Àëëàhà èìàí åäÿí èíñàí Ùç.Øóåéáèí ñþéëÿäèéè êèìè, Àëëàhûí “åëì áàõûìûíäàí hÿð øåéè ÿhàòÿ åòäèéè”íè áèëèð. Îíóí èñòÿéè îëìàäàí hå÷ êèìñÿíèí þçöíÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèíÿ âÿ éà hå÷ êèìñÿäÿí áèð ôàéäà ýþòöðìÿéÿúÿéèíÿ ãÿòèééÿòëÿ èíàíûð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíà ãàðøû ñîí äÿðÿúÿ òÿâÿêêöëëö áèð äàâðàíûø ýþñòÿðèð. Âÿ ÿí þíÿìëè îëàíû äà áóäóð êè, ìþìèí èíñàí Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ ÿí êè÷èê áèð ýöçÿøòÿ äÿ ýåòìÿç.

Ùç.Øóåéá ãþâìöíÿ ÿñë ãîðõóá ÷ÿêèíìÿê ëàçûì ýÿëÿí âàðëûüûí Àëëàh îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð Ìöøðèê ãþâìëÿðèí ÿí ãàáàðûã õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ áó èíñàíëàðûí áàøãà èíñàíëàðäàí âÿ éà âàðëûãëàðäàí Àëëàhäàí ãîðõäóãëàðûíäàí äà ÷îõ ãîðõìàñû, áóíëàðû Àëëàhäàí äà ÷îõ ñåâìÿñè âÿ éà áó âàðëûãëàðûí ðèçàñûíû Àëëàhûí ðèçàñûíäàí öñòöí òóòìàñûäûð. Ùç.Øóåéáèí ãþâìö äÿ Àëëàhûí áþéöêëöéöíö ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿí èíñàíëàðäàí èáàðÿò èäè. Áó èíñàíëàðûí

Àëëàhäàí ãîðõóëàðû éîõ èäè, àììà èíñàíëàðäàí ÷ÿêèíèðäèëÿð. Ùÿì÷èíèí Ùç.Øóåéáè þëäöðìÿê èñòÿäèêëÿðèíè, àíúàã îíóí ÿòðàôûíäà îëàí éàõûíëàðûíäàí ÷ÿêèíäèêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð: “Îíëàð äåäèëÿð: “Åé Øóåéá! Äåäèêëÿðèíèí ÷îõóíó áàøà äöøìöð âÿ ñÿíè àðàìûçäà çÿèô ýþðöðöê. ßýÿð ÿøèðÿòèí îëìàñàéäû, ñÿíè äàøãàëàã åäÿðäèê. Éîõñà ñÿí áèçèì ö÷öí ÿçèç áèð àäàì äåéèëñÿí!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 91). Ùàëáóêè ìöòëÿã ýöú ñàhèáè îëàí éàëíûç Àëëàhäûð. Ãîðõóëàúàã òÿê âàðëûã äà Àëëàhäûð. Ùÿð âàðëûã âÿ hÿð hàäèñÿ Àëëàhûí åëìè âÿ íÿçàðÿòè àëòûíäàäûð. Ùç.Øóåéá äà ãþâìöíöí áó hÿäÿãîðõóñóíà ãàðøû Àëëàhûí hÿð øåéäÿí öñòöí îëäóüóíó áåëÿ õàòûðëàòìûøäûð: “Äåäè: “Åé ãþâìöì! Ìÿýÿð ìÿíèì ÿøèðÿòèì ñèçÿ Àëëàhäàí äà ÿçèçäèð êè, Îíó óíóäóá ñàéìûðñûíûç? Ùÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì íÿ åòäèêëÿðèíèçè áèëÿíäèð! Åé ãþâìöì! ßëèíèçäÿí ýÿëÿíè åäèí. Ìÿí äÿ åòäèéèìè åäÿúÿéÿì. Ðöñâàéåäèúè ÿçàáûí êèìÿ ýÿëÿúÿéèíè âÿ êèìèí éàëàí÷û îëäóüóíó áèëÿúÿêñèíèç. Ýþçëÿéèí. Äîüðóñó, ìÿí äÿ ñèçèíëÿ áèðëèêäÿ ýþçëÿéèðÿì!”” (“Ùóä” ñóðÿñè, 92-93). Àëëàhûí åë÷èñèíè âÿ àéÿëÿðèíè èíêàð åòìÿêäÿ èñðàðëà äàâàì åäÿí áöòöí ãþâìëÿð êèìè Ìÿäéÿí õàëãûíûí äà hÿëÿ äöíéàäà èêÿí àëäûüû ÿâÿçè Àëëàh áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “ßìðèíèç ýÿëäèêäÿ Þçöìöçäÿí áèð ìÿðhÿìÿò îëìàãëà, Øóåéáè âÿ îíóíëà áèðëèêäÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðè õèëàñ åòäèê. Î çöëì åäÿíëÿðè èñÿ, äÿhøÿòëè áèð ñÿñ áöðöäö âÿ îíëàð þç åâëÿðèíäÿ äèç öñòÿ ÷þêöá ãàëäûëàð. Ñàíêè îíëàð hå÷ éàøàìàìûøäûëàð. Áèëèí êè, Ìÿäéÿí òàéôàñû äà Ñÿìóä ãþâìö êèìè óçàã îëäó!” (“Ùóä” ñóðÿñè, 94-95).

ÙÇ. ËÎÜÌÀÍ “Ùÿãèãÿòÿí, Ëîüìàíà: “Àëëàhà øöêð åò!” - äåéÿ hèêìÿò âåðäèê. Êèì øöêð åòñÿ, þçö ö÷öí øöêð åäÿð. Êèì íàíêîð îëñà, áèëñèí êè Àëëàh îíóí øöêðöíÿ ìþhòàú äåéèëäèð. Øöêðÿ ëàéèãäèð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 12). Ãóðàíäà Ùç.Ëîüìàíûí îíà hèêìÿò âåðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿð îëäóüó áèëäèðèëèð. Îíóí îüëóíà âåðäèéè þéöäëÿðèí áèð hèññÿñè Ãóðàíäà äà õÿáÿð âåðèëìèøäèð. Áó þéöäëÿð ìþìèíëÿðèí äèããÿò âåðìÿñè âàúèá îëàí ÿñàñ ìÿñÿëÿëÿðè ÿhàòÿ åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèçèì ö÷öí ÷îõ ÿhÿìèééÿòëèäèð.

Ùç.Ëîüìàí Àëëàhà øÿðèê ãîøìàãäàí ÷ÿêèíìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèð Àëëàh Îíà øÿðèê ãîøìàüûí ÿñëà áàüûøëàìàéàúàüû áèð ýöíàh îëäóüóíó “Íèñà” ñóðÿñèíèí 48-úè âÿ 116-úû àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðìèøäèð. Ùç.Ëîüìàí äà îüëóíà þéöä âåðÿðêÿí þíúÿ øèðêäÿí ÷ÿêèíìÿñèíè, øèðêèí ÷îõ áþéöê çöëì îëäóüóíó ñþéëÿìèøäèð: “Éàäûíäà îëñóí êè, áèð çàìàí Ëîüìàí þç îüëóíà íÿñèhÿò åäÿðÿê áåëÿ äåìèøäè: “Îüëóì! Àëëàhà øÿðèê ãîøìà. Äîüðóäàí äà, Àëëàhà øÿðèê ãîøìàã áþéöê çöëìäöð!”” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 13).

Ùç.Ëîüìàí Àëëàhûí hÿð øåéäÿí õÿáÿðäàð îëäóüóíó, ÿí êè÷èê áèð ÿìÿëèí áåëÿ ÿââÿë-àõûð èíñàíûí ãàðøûñûíà ÷ûõàðûëàúàüûíû áèëäèðìèøäèð “Äåäè: “Îüëóì áèð õàðäàë äÿíÿñè àüûðëûüûíäà îëñà äà, áèð ãàéàíûí è÷èíäÿ, éàõóä ýþéëÿðäÿ âÿ éà éåðèí òÿêèíäÿ îëñà äà, Àëëàh îíó îðòàéà ýÿòèðÿð. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh áöòöí èíúÿ èøëÿðè áèëÿíäèð, õÿáÿðäàðäûð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 16).

Ùç.Ëîüìàí Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿéè, ñÿáðëè âÿ áóíëàðäà ãÿðàðëû îëìàüû òþâñèéÿ åòìèøäèð “Îüëóì! Íàìàç ãûë, éàõøû èøëÿð ýþðìÿéè ÿìð åò, ïèñ èøëÿðè ãàäàüàí åëÿ. Ñÿíÿ öç âåðÿúÿê ìöñèáÿòëÿðÿ äþç. Ùÿãèãÿòÿí, áó âàúèá ÿìÿëëÿðäÿíäèð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 17).

Ùç.Ëîüìàí hÿð äàâðàíûøäà òÿêÿááöðëÿíìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèð “Àäàìëàðäàí òÿêÿááöðëÿ öç ÷åâèðìÿ, éåð öçöíäÿ ëîâüà-ëîâüà ýÿçèá äîëàíìà. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh hå÷ áèð þçöíäÿí ðàçûíû, ëîâüàëàíûá ôÿõð åäÿíè ñåâìÿç! Éåðèøèíäÿ ìöâàçèíÿò ýþçëÿ âÿ ñÿñèíè ãàëäûðìà. ×öíêè ÿí ÷èðêèí ñÿñ óçóíãóëàã ñÿñèäèð!” (“Ëîüìàí” ñóðÿñè, 18-19). Ùç.Ëîüìàí îüëóíà þéöä âåðÿðêÿí îíà òÿêÿááöðÿ ãàïûëìàìàã áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð. ×öíêè áöòöí ýöú âÿ ãöââÿò Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Àüëûí, åëìèí hÿãèãè ñàhèáè äÿ Îäóð. Ùÿð øåéäÿ Àëëàhà ìþhòàú îëàí èíñàí êèìè àúèç áèð âàðëûüûí - þçöíäÿ áèð ýöú âÿ öñòöíëöê âàðìûø êèìè - òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿñè, éåðèøè èëÿ, äàíûøûüû èëÿ òÿêÿááöðëö áèð äàâðàíûø ñÿðýèëÿìÿñè ñîí äÿðÿúÿ ïèñ áèð ÿõëàãè õöñóñèééÿòäèð. Áåëÿ åäÿí áèð àäàì òÿêÿááöð ýþñòÿðäèêúÿ Àëëàh ãàðøûñûíäà äàhà äà ýöíàhêàð îëàúàã âÿ àøàüûäàêû àéÿíèí ÿhàòÿ äàèðÿñèíÿ ýèðÿúÿêäèð: “Éåð öçöíäÿ hàãñûç éåðÿ òÿêÿááöðëöê åäÿíëÿðè àéÿëÿðèìè àíëàìàãäàí éàéûíäûðàúàüàì. Îíëàð íÿ ìþúöçÿ ýþðñÿëÿð, îíà èíàíìàçëàð. Îíëàð hàãã éîëó ýþðñÿëÿð, îíó ãÿáóë åòìÿç, àçüûíëûã éîëóíó ýþðñÿëÿð îíó þçëÿðèíÿ éîë ñå÷ÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ îíëàðûí àéÿëÿðèìèçè éàëàí håñàá åòìÿëÿðè âÿ îíäàí ãàôèë îëìàëàðûäûð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 146).

Òÿêÿááöð ýþñòÿðÿí âÿ ëîâüàëàíàí èíñàíëàð hÿð áèð øåéäÿ þç àüëûíà ýöâÿíèðëÿð. Áó àäàìëàðûí þç ïðèíñèï âÿ ðÿéëÿðè hÿð øåéèí þíöíäÿ ýÿëèð. Îíëàðà òÿáëèü åäÿí àäàì áèð ïåéüÿìáÿð áåëÿ îëñà îíà ãàðøû ÷ûõûð, hþðìÿòñèçëèê åäèðëÿð. Ùÿì÷èíèí Ãóðàíäà ãþâìëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðëÿ äàíûøàí áàøáèëÿíëÿðèíèí îðòàã õöñóñèééÿòèíèí òÿêÿááöðëöëöê îëäóüó áèëäèðèëìèøäèð. Ùç.Ëîüìàí èíñàíëàðà âÿ éà îüëóíà òÿêÿááöðëöëöê áàðÿäÿ þéöä âåðÿðêÿí áó èêè úÿhÿòè õöñóñèëÿ âóðüóëàìûøäûð: ñÿñ òîíó âÿ éåðèø ôîðìàñû. Áóðàäà äèããÿòè úÿëá åäÿí ìÿãàì Àëëàhûí Ùç.Ëîüìàíûí àüçûíäàí áèð hþêìöíö áèëäèðìÿñèäèð.

ÙÇ.ÌÓÑÀ Ãóðàíäà Ùç.Ìóñàäàí áèð ÷îõ àéÿäÿ áÿhñ åäèëèð. Îíóí ãàðøûëàøäûüû hàäèñÿëÿð, ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèü, ñàhèá îëäóüó öñòöí ÿõëàã, Àëëàhà îëàí èìàí âÿ òÿñëèìèééÿòè, ñÿìèìèééÿòè áèð ÷îõ àéÿäÿ ìþìèíëÿðÿ áèëäèðèëìèøäèð. Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû àéÿëÿðè îõóéàí ìþìèíëÿðèí âÿçèôÿñè äÿ Àëëàhûí áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí öñòöí åòäèéè áó ðÿñóëóíäàí íöìóíÿ ýþòöðìÿê, îíóí þç äþâðöíäÿ ÿòðàôûíäàêû èíñàíëàðà òþâñèéÿ åòäèêëÿðèíè hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ÷àëûøìàãäûð.

Ùç.Ìóñà Ôèðîíà Àëëàhûí åë÷èñè îëäóüóíó âÿ îíà òàáå îëàðñà, hèäàéÿò òàïàúàüûíû áèëäèðìèøäèð Ùç.Ìóñà èëê îëàðàã Àëëàhûí ÿìðè èëÿ ãþâìöíöí áàøûíäà îëàí Ôèðîíà òÿáëèü åòìèøäèð. Ôèðîí î äþâðäÿ þçöíöí òàíðû îëäóüóíó åëàí åòìèø ñîí äÿðÿúÿ àçüûí áèð èíñàí èäè. Âÿ õàëãû äà ñàhèá îëäóüó ýöúÿ ýþðÿ îíà áöòþâëöêäÿ áîéóí ÿéìèø âÿçèééÿòäÿ èäè. Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Ôèðîíóí éàíûíà ýåäèá îíó hàãã éîëà úàüûðìàñûíû âÿ áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè áèëäèðìèøäèð: “Îíóí éàíûíà ýåäèá äåéèí: “Áèç èêèìèç äÿ ñÿíèí Ðÿááèíèí ïåéüÿìáÿðèéèê. Èñðàèë îüóëëàðûíû áèçèìëÿ ýþíäÿð âÿ îíëàðà èøýÿíúÿ âåðìÿ. Áèç ñÿíèí éàíûíà Ðÿááèíäÿí äÿëèëëÿ ýÿëìèøèê. Ùàãã éîëó òóòóá ýåäÿíëÿðÿ ñàëàì îëñóí! Áèçÿ âÿhé îëóíäó êè, éàëàí håñàá åäÿíëÿðè âÿ öç äþíäÿðÿíëÿðè ÿçàá ýþçëÿéèð!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 47-48). Áàøãà áèð àéÿäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàéà âåðäèéè ÿìðè áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Ôèðîíóí éàíûíà ýåò. ×öíêè î, ÷îõ àçìûøäûð. Âÿ äå: “Òÿìèçëÿíìÿê èñòÿéèðñÿíìè? Ñÿíè Ðÿááèíÿ òÿðÿô ýÿòèðèììè êè, ãîðõàñàí?”” (“Íàçèàò” ñóðÿñè, 17-19).

Àëëàhûí âÿhéè èëÿ Ùç.Ìóñà ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíëà Ôèðîíóí éàíûíà ýåòìèø, Àëëàhûí ÿìð åòäèêëÿðèíè Ôèðîíà òÿáëèü åòìèø âÿ áåëÿ äåìèøäèð: “Ìóñà äåäè: “Åé Ôèðîí! Ìÿí àëÿìëÿðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðÿì! Ìÿí Àëëàh áàðÿñèíäÿ éàëíûç hàããû äåìÿéÿ áîðúëóéàì. Ìÿí ñèçÿ Ðÿááèíèçäÿí áèð ìþúöçÿ èëÿ ýÿëìèøÿì. Èíäè Èñðàèë îüóëëàðûíû ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿð!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 104-105).

Ùç.Ìóñà Ôèðîíà Àëëàhûí hÿð øåéè éàðàòäûüûíû âÿ hÿð øåéèí Îíóí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Ùç.Ìóñà Àëëàhûí ÿìðè èëÿ Ôèðîíóí éàíûíà ýåòäèéè çàìàí àðàëàðûíäà áåëÿ áèð ñþháÿò îëìóøäóð: “Ôèðîí: “Åëÿäÿ Ðÿááèíèç êèìäèð, éà Ìóñà?” - äåéÿ ñîðóøäó. Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Ðÿááèìèç hÿð øåéÿ þç õèëãÿòèíè âåðÿí, ñîíðà äà îíà äîüðó éîëó ýþñòÿðÿíäèð!” Ôèðîí ñîðóøäó: “Áÿñ ÿââÿëêè íÿñèëëÿðèí hàëû íåúÿäèð?” Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Îíëàðà äàèð áèëèê éàëíûç Ðÿááèìèí äÿðýàhûíäà îëàí áèð êèòàáäàäûð. Ðÿááèì õÿòà åòìÿç âÿ óíóòìàç!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 49-52). Éóõàðûäàêû àéÿëÿðäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìóñà Àëëàhûí âàðëûüûíû áèëäèðäèéè ìöääÿòäÿ îíà âåðèëÿí ñóàëëàðà ñîí äÿðÿúÿ hèêìÿòëè úàâàáëàð âåðìèøäèð. Þíúÿ hÿð øåéèí Éàðàäûúûñûíûí Àëëàh îëäóüóíó ñþéëÿéÿðÿê, ñîíðà äà Àëëàhûí öñòöí ñèôÿòëÿðèíè áèëäèðÿðÿê ãàðøûñûíäàêû àäàìà Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áþéöêëöéöíö òÿáëèü åòìèøäèð.

Ùç.Ìóñà Àëëàhûí hÿð øåéèí Ðÿááè îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð Ùç.Ìóñà Ôèðîíà ãàðøû Àëëàhûí ñîíñóç ýöúöíö áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð:

“Ôèðîí äåäè: “Àëÿìëÿðèí Ðÿááè êèìäèð?” Ìóñà: “ßýÿð éÿãèí èíàíàúàãñûíûçñà, áèëèí êè Î, ýþéëÿðèí, éåðèí âÿ îíëàðûí àðàñûíäà îëàíëàðûí Ðÿááèäèð!” - äåéÿ úàâàá âåðäè. Ôèðîí ÿòðàôûíäàêûëàðà: “Åøèòäèíèçìè?” - äåäè. Ìóñà äåäè: “Î ñèçèí äÿ, óëó áàáàëàðûíûçûí äà Ðÿááèäèð!”” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 23-26). “ßýÿð àüûëëû-áàøëû äöøöíÿ áèëèðñèíèçñÿ, àíëàéûí êè, Î øÿðãèí, ãÿðáèí âÿ îíëàðûí èêèñèíèí àðàñûíäà îëàí hÿð øåéèí Ðÿááèäèð” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 28).

Ùç.Ìóñà Àëëàhà ãàðøû éàëàí óéäóðàí Ôèðîíà âÿ ñåùðáàçëàðûíà Àëëàhûí ÿçàáûíû õàòûðëàòìûø âÿ îíëàðû

ãîðõóòìóøäóð Ùç.Ìóñàíûí îíó hàãã äèíèíÿ äÿâÿò åòìÿñè, Àëëàhûí òÿê Òàíðû îëäóüóíó áèëäèðìÿñè öçöíäÿí Ôèðîí áöòöí èíêàð÷ûëàð êèìè çîðàêûëûüûà ÿë àòìàüà áàøëàìûøäûð. Ôèðîí Ùç.Ìóñàíû hÿäÿëÿéÿðÿê îíäàí áàøãà òàíðû ãÿáóë åäÿúÿéè hàëäà îíó hÿáñ åäÿúÿéèíè ñþéëÿìèøäèð. Áó áàðÿäÿ Ùç.Ìóñà èëÿ Ôèðîí àðàñûíäà êå÷ÿí ñþháÿòëÿð áó øÿêèëäÿäèð: “Ôèðîí: “ßýÿð ìÿíäÿí áàøãà òàíðû ãÿáóë åòñÿí, ñÿíè ìöòëÿã äóñòàã åäÿúÿéÿì!” - äåäè. Ìóñà äåäè: “ßýÿð ñÿíÿ áèð øåé ýÿòèðñÿì íåúÿ?” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 29-30). Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè ìþúöçÿéÿ ãàðøû Ôèðîí éåíÿ äÿ èíàäêàðëûãëà èíêàð åòìèø âÿ îíó áó äÿôÿ ñåùðáàçëûãäà ýöíàhëàíäûðìûøäûð. Ñîíðà äà ñåùðáàçëàðû ÷àüûðûá ÿýÿð Ùç.Ìóñàéà öñòöí ýÿëÿðëÿðñÿ, îíëàðû ìöêàôàòëàíäûðàúàüûíû âÿä åòìèøäèð. Òÿéèí îëóíàí âàõòäà Ùç.Ìóñà èëÿ ñåùðáàçëàð ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëìèøäèëÿð. Ùç.Ìóñà èëê þíúÿ ñåùðáàçëàðëà äàíûøìûø âÿ îíëàðà ÿìÿëëÿðè öçöíäÿí Àëëàhûí ÿçàáû èëÿ ãàðøûëàøàúàãëàðû áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð:

“Ìóñà îíëàðà äåäè: “Âàé ñèçèí hàëûíûçà! Àëëàhà èôòèðà éàõìàéûí, éîõñà Î ñèçè ÿçàáëà ìÿhâ åäÿð. Èôòèðà éàõàí íàöìèä îëàð”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 61).

Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðà Àëëàhûí îíëàðûí ñåhðèíè ïó÷à ÷ûõàðàúàüûíû õÿáÿð âåðìèøäèð Äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, Àëëàh èìàí ýÿòèðÿí èíñàíëàðû hÿð çàìàí ãîðóéàúàüûíû, èíêàð÷ûëàðûí îíëàðà hå÷ áèð çàìàí çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿúÿéèíè ìöæäÿëÿìèøäèð. Ñåhðáàçëàðëà ýþðöø çàìàíû ýÿëÿíäÿ Ùç.Ìóñà Àëëàhû èíêàð åäÿíëÿðèí ìþìèíëÿðÿ ãàðøû åòäèêëÿðèíèí ñîíóíúóëàðà çÿðÿð âåðìÿéÿúÿéèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “...Ñèçèí åòäèéèíèç hÿð øåé ñåhðäèð. Àëëàh, ñþçñöç êè, îíó áàòèë åäÿúÿêäèð. Àëëàh ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿíëÿðè ñåâìÿç! Ýöíàhêàðëàð èñòÿìÿñÿëÿð äÿ, Àëëàh ñþçëÿðè èëÿ hàããû ýåð÷ÿêëÿøäèðÿúÿê!” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 81-82). Áóíà áàõìàéàðàã ñåhðáàçëàð ÿìÿëëÿðèíäÿ èíàäêàðëûã åäÿðÿê Ùç.Ìóñàéà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìûø âÿ ÿëëÿðèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿìèøäèëÿð. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿð áåëÿäèð: “Ìóñà îíëàðà äåäè: “Íÿ àòàúàãñûíûç, àòûí!” Îíëàð èïëÿðèíè âÿ ÿñàëàðûíû éåðÿ àòûá: “Ôèðîíóí øàí-øþâêÿòèíÿ àíä îëñóí êè, áèç öñòöí ýÿëÿúÿéèê!” - äåäèëÿð” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 43-44). Áóíóí öçÿðèíÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàéà áåëÿ âÿhé åòìèøäèð: “Ñàü ÿëèíäÿêè ÿñàíû éåðÿ òóëëà, îíëàðûí äöçöá ãîøäóãëàðûíû óäñóí. Îíëàðûí äöçÿëòäèêëÿðè ñåhðáàç hèéëÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Ñåhðáàç èñÿ, hàðà ýåäèðñÿ ýåòñèí, ìÿòëÿáèíÿ ÷àòìàç!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 69). Ùÿãèãÿòÿí äÿ Ùç.Ìóñà ÿñàñûíû áóðàõàíäà Àëëàhûí âÿäè hÿéàòà êå÷ìèøäèð:

“Áóíäàí ñîíðà Ìóñà äà ÿñàñûíû éåðÿ àòäû. ßñà äÿðhàë îíëàðûí hîããàáàçëûãëà äöçÿëòäèéè øåéëÿðè óääó. Ñåhðáàçëàð ñÿúäÿéÿ ãàïàíäûëàð. Âÿ äåäèëÿð: “Áèç èìàí ýÿòèðäèê àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ!” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 45-47).

Ôèðîí Ùç.Ìóñàíû þëöìëÿ hÿäÿëÿéÿðêÿí î, Àëëàhà ýöâÿíäèéèíè ñþéëÿìèøäèð ßëáÿòòÿ, ìþâúóä íèçàì-èíòèçàìûí ïîçóëìàñû Ôèðîíóí þç ìàðàãëàðûíà çèää îëäóüó ö÷öí îíóí õîøóíà ýÿëìÿìèøäèð. Øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿðèíè èòèðìÿìÿê ö÷öí Ùç.Ìóñàíû þëäöðìÿê èñòÿìèø âÿ “Áóðàõûí ìÿíè Ìóñàíû þëäöðöì, ãîé î äà Ðÿááèíè ÷àüûðñûí. Äîüðóñó, ìÿí îíóí ñèçèí äèíèíèçè äÿéèøäèðÿúÿéèíäÿí âÿ éåð öçöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä òþðÿäÿúÿéèíäÿí ãîðõóðàì” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 26) äåìèøäèð. Ôèðîíóí îíó þëöìëÿ hÿäÿëÿìÿñèíÿ ãàðøû Ùç.Ìóñà äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿðäÿ äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, ãÿòè ãÿðàðëûëûã ýþñòÿðìèø âÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð: “Ìóñà äåäè: “Ìÿí hàãã-håñàá ýöíöíÿ èíàíìàéàí hÿð áèð òÿêÿááöð ñàhèáèíäÿí hÿì ìÿíèì Ðÿááèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèç îëàí Àëëàhà ïÿíàh àïàðûðàì!”” (“Ìóìèí” ñóðÿñè, 27).

Ùç.Ìóñà Ôèðîíà âÿ ÿòðàôûíäàêûëàðà çöëìêàðëàðûí ÿñëà ãóðòóëà áèëìÿéÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèð Ôèðîí âÿ ÿòðàôûíäàêûëàð Àëëàhûí Ùç.Ìóñàéà âåðäèéè ìþúöçÿëÿðè áèð ñåhð êèìè ãÿáóë åòìèøäèëÿð. Ùç.Ìóñà îíà ñåhðáàç èôòèðàñû àòàí âÿ “áèç êå÷ìèø ÿúäàäëàðûìûçäàí áóíó åøèòìÿäèê” äåéÿí áó êÿñëÿðÿ “...Ðÿááèì Þç äÿðýàhûíäàí êèìèí hèäàéÿòëÿ ýÿëäèéèíè âÿ àõèðÿò éóðäóíóí êèìÿ íÿñèá îëàúàüûíû äàhà éàõøû áèëèð. Ùÿãèãÿòÿí, çàëèìëÿð íèúàò òàïìàçëàð!” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 37) äåéÿðÿê úàâàá âåðìèøäèð.

Àëëàh Ãóðàíäà âèúäàíëàðû ãÿáóë åòäèéè hàëäà ãöðóð âÿ òÿêÿááöðëÿðè öçöíäÿí Àëëàhûí àéÿëÿðèíè ýþðìÿìÿçëèéÿ âóðàí èíñàíëàðûí âàðëûüûíû áèëäèðìèøäèð. Ôèðîí äà áó èíñàíëàðûí ÿí àçüûíëàðûíäàí áèðèäèð. Ùç.Ìóñà îíà à÷ûã-àéäûí äÿëèëëÿð ýÿòèðäèéè hàëäà î, áóíëàðû ýþðìÿçëèéÿ âóðìóøäóð. Ùÿòòà Ôèðîíóí òÿðÿôäàðëàðû áàøëàðûíà ôÿëàêÿò ýÿëÿí çàìàí Ùç.Ìóñàäàí þçëÿðè ö÷öí Àëëàhà äóà åòìÿñèíè èñòÿìèø âÿ èñòÿêëÿðè hÿéàòà êå÷ÿðñÿ, èìàí ýÿòèðÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿìèøäèëÿð (“ßðàô” ñóðÿñè, 130-135). Ùç.Ìóñà áîø áèð ãöðóð âÿ òÿêÿááöð íÿòèúÿñèíäÿ hÿãèãÿòëÿðè ãóëàãàðäûíà âóðàí Ôèðîíó ÿçàáà ãàðøû áåëÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèð: “Áèç Ìóñàéà äîããóç àøêàð ìþúöçÿ âåðäèê. Èñðàèë îüóëëàðûíäàí ñîðóø: Ìóñà îíëàðûí éàíûíà ýÿëäèêäÿ, Ôèðîí îíà: “Éà Ìóñà! Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, ñÿí îâñóíëàíìûøñàí” - äåìèøäè. Ìóñà äà îíà: “Ñÿí áóíëàðûí ìÿhç ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááè òÿðÿôèíäÿí à÷ûã-àøêàð ìþúöçÿ îëàðàã åíäèðèëäèéèíè, ñþçñöç êè, áèëèðñÿí. Ìÿí èñÿ, åé Ôèðîí, ñÿíè àðòûã ìÿhâ îëìóø çÿíí åäèðÿì!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäè” (“Èñðà” ñóðÿñè, 101-102).

Ùç.Ìóñà ãþâìöíÿ ñÿáðè âÿ òÿâÿêêöë åòìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèð Ùç.Ìóñà Ôèðîíóí èôòèðà âÿ höúóìëàðûíà ãàðøû ìþìèíëÿðÿ ñÿáðëè îëìàüûí âàúèáëèéèíè ñþéëÿìèø âÿ Àëëàhûí èìàí ýÿòèðÿíëÿðè èíêàð÷ûëàð ãàðøûñûíäà ìöòëÿã óüóðà ÷àòäûðàúàüûíû ìöæäÿëÿìèøäèð: “Äåäèëÿð: “Ñÿí áèçÿ ïåéüÿìáÿð ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë äÿ, ñîíðà äà áèç ÿçèééÿò ÷ÿêäèê!” Ìóñà îíëàðà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Áÿëêÿ äÿ, Ðÿááèíèç äöøìÿíèíèçè ìÿhâ åäèá ñèçè

éåð öçöíöí âàðèñëÿðè åäÿúÿê, ñîíðà èñÿ íÿ åòäèéèíèçÿ áàõàúàã!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 129). Éåíÿ áàøãà áèð àéÿäÿ Ùç.Ìóñàíûí þç ãþâìöíÿ òÿâÿêêöëëö îëìàëàðûíû òþâñèéÿ åòäèéè áåëÿ áèëäèðèëìèøäèð: “Ìóñà äåäè: “Åé ãþâìöì! ßýÿð Àëëàhà èìàí ýÿòèðìèñèíèçñÿ âÿ òÿñëèì îëìóñóíóçñà, Îíà òÿâÿêêöë åäèí!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 84). Ùç.Ìóñàíûí òþâñèéÿ åòäèéè øÿêèëäÿ áèð ÷ÿòèíëèêëÿ ãàðøûëàøäûüû çàìàí ñÿáðëè âÿ òÿâÿêêöëëö äàâðàíìàã, áó åòèáàðëû ðóh hàëû ñàéÿñèíäÿ àüûëëû ãÿðàðëàð ãÿáóë åòìÿê, ìöëàéèì äàâðàíûøëàð ýþñòÿðìÿê ìþìèíëÿðÿ hÿìèøÿ óüóð ãàçàíäûðûð.

Ùç.Ìóñà þç òÿâÿêêöëö èëÿ ãþâìöíÿ íöìóíÿ îëìóøäóð Ùç.Ìóñà îíà òàáå îëàí ìþìèíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhûí ÿìðè èëÿ Ôèðîíóí ãþâìöíäÿí àéðûëìûøäûð. Ôèðîí äà îðäóñó èëÿ áèðëèêäÿ îíëàðû èçëÿìèøäèð. Äÿíèç êÿíàðûíà ýÿëäèêëÿðè çàìàí Ùç.Ìóñàíûí éàíûíäàêûëàð ãà÷àúàã éåðëÿðè îëìàäûüûíû äöøöíìöø âÿ áóíà ýþðÿ “...àðòûã éàõàëàíäûã...” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 61) äåìèøäèëÿð. Àíúàã Ùç.Ìóñà áó âÿçèééÿòäÿ äÿ òÿâÿêêöëö èëÿ þðíÿê îëìóøäóð. Éàíûíäàêû àäàìëàðëà Àëëàhûí îíëàðà ìöòëÿã éàðäûì åäÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð: “Ìóñà äåäè: “Õåéð, Ðÿááèì ìÿíèìëÿäèð. Î, ìöòëÿã ìÿíÿ éîë ýþñòÿðÿúÿêäèð!”” (“Øóÿðà” ñóðÿñè, 62). Ùç.Ìóñàíûí ÷ÿòèíëèê ãàðøûñûíäà ýþñòÿðäèéè áó äàâðàíûø ÿëáÿòòÿ êè, áöòöí ìöñÿëìàíëàðà ìöhöì áèð éîë ýþñòÿðèð. Áèð èíñàí íÿ ãÿäÿð ÷ÿòèí øÿðòëÿðëÿ ãàðøûëàøñà äà hÿð øåéèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó âÿ Îíóí äèëÿäèéè øÿêèëäÿ áàø âåðäèéèíè óíóòìàìàëûäûð. Ùÿì÷èíèí áó äÿðèí èìàíûí ÿâÿçèíäÿ Àëëàh Ùç.Ìóñàéà ÿñàñû èëÿ äÿíèçÿ âóðìàñûíû ÿìð åòìèøäèð. Äÿíèç îðòàäàí èêè éåðÿ

àéðûëàíäà èíñàíëàð ãàðøû òÿðÿôÿ êå÷ìèøäèëÿð. Ôèðîí äà îðäóñó èëÿ áèðëèêäÿ îíëàðû èçëÿìÿê èñòÿìèø, àíúàã îíëàð äÿíèçè êå÷ÿðêÿí ñó éöêñÿëìèø âÿ hàìûñû áîüóëìóøäóð. ßëáÿòòÿ, áó hàäèñÿ Àëëàhûí ìþìèíëÿðÿ îëàí êþìÿéèíèí à÷ûã áèð íöìóíÿñèäèð. Ùç.Ìóñà Àëëàhäàí áàøãà òàíðûéà èáàäÿò åäÿí ãþâìöíÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàäàðàã ãþâìöíö úàhèëëèê åòìÿìÿñè áàðÿäÿ õÿáÿðäàð åòìèøäèð. Èñðàèëîüóëëàðû Ùç.Ìóñà èëÿ áèðëèêäÿ äÿíèçè êå÷äèêäÿí ñîíðà áöòëÿðÿ èáàäÿò åäÿí áèð ãþâìëÿ ðàñòëàøìûøäûëàð. Áó ñÿáÿáëÿ äÿ ãþâìö Ùç.Ìóñàéà “ñÿí äÿ áèçÿ áèð òàíðû äöçÿëò” äåéÿðÿê íÿ úöð éàíëûø áèð èìàíà ñàhèá îëäóüóíó ýþñòÿðìèøäèëÿð. Ùç.Ìóñà ãþâìöíÿ Àëëàhäàí áàøãà òàíðûëàðà ñèòàéèø åäÿíëÿðèí äöøäöéö âÿçèééÿòè áèëäèðìèø âÿ íàíêîðëóã åòìÿìÿëÿðè ö÷öí Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàòìûøäûð: “...Ìóñà áåëÿ úàâàá âåðäè: “Ñèç, äîüðóäàí äà, úàhèë áèð òàéôàñûíûç! Øöáhÿñèç êè, áóíëàðûí òàïûíäûãëàðû áöòëÿð ìÿhâÿ ìÿhêóìäóð, åòäèêëÿðè ÿìÿëëÿð èñÿ ïó÷äóð!” Ìóñà éåíÿ äåäè: “Àëëàh ñèçè áöòöí èíñàíëàðäàí öñòöí òóòäóüó hàëäà, hå÷ ìÿí ñèçèí ö÷öí Àëëàhäàí áàøãà áèð òàíðû èñòÿðÿììè?!” Éàäûíûçà ñàëûí êè, ñèçè Ôèðîí ÿhëèíèí ÿëèíäÿí ãóðòàðäûã. Îíëàð ñèçÿ øèääÿòëè ÿçàá âåðèð, îüóëëàðûíûçû þëäöðöð, ãàäûíëàðûíûçû èñÿ äèðè ñàõëàéûðäûëàð. Áó ñèçèí ö÷öí Ðÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áþéöê áèð ñûíàã èäè” (“ßðàô” ñóðÿñè, 138-141). Àëëàh èíñàíëàðà ñàéìàãëà áèòìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõ íåìÿò âåðìèøäèð. Èíñàíûí äöøöíÿ áèëìÿñè, äàíûøà áèëìÿñè, ýþðÿ áèëìÿñè, ÿòðàôûíäàêû ýþçÿëëèêëÿð, äöíéàíûí òàì îíóí åhòèéàúûíà óéüóí îëàðàã éàðàäûëìàñû âÿ ñàéìàãëà ãóðòàðìàéàí ìèíëÿðëÿ, ìèëéîíëàðëà íåìÿò... Áó íåìÿòëÿðÿ øöêð åòìÿê ìþìèíëÿð ö÷öí áèð èáàäÿòäèð. Áóíëàðû äöøöíöá Àëëàhûí þç öçÿðèíäÿêè ðÿhìÿòèíè ýþðÿ áèëÿí èíñàíûí Ðÿááèìèçÿ îëàí áàüëûëûüû àðòàð. Áåëÿ áèð

àäàì îíà áó íåìÿòëÿðè áÿõø åäÿí Àëëàhà ãàðøû ÿñëà íàíêîðëóã åäÿ áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ ïåéüÿìáÿðëÿð þç ãþâìëÿðèíÿ Àëëàhûí íåìÿòëÿðèíè õàòûðëàòìûø âÿ Àëëàhûí ÿìð åòäèéè êèìè, áó íåìÿòëÿðè éàäà ñàëìàñûíûí âàúèáëèéèíè áèëäèðìèøäèð. Ùç.Ìóñà äà ãþâìöíÿ Àëëàhûí îíëàðà âåðäèéè íåìÿòëÿðè õàòûðëàìàñûíûí âàúèáëèéèíè ñþéëÿìèøäèð: “Áèð çàìàí Ìóñà þç úàìààòûíà áåëÿ äåìèøäè: “Åé úàìààòûì, Àëëàhûí ñèçÿ îëàí íåìÿòèíè õàòûðëàéûí êè, ñèçäÿí ïåéüÿìáÿðëÿð ýþíäÿðäè, ïàäøàhëàð òÿéèí åòäè âÿ àëÿìëÿðäÿí hå÷ áèðèíÿ âåðìÿäèéèíè ñèçÿ âåðäè” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 20).

Ùç.Ìóñà Àëëàhûí âåðäèéè íåìÿòëÿðÿ íàíêîðëóã åäÿí ãþâìöíö õÿáÿðäàð åòìèøäèð Àëëàh Èñðàèëîüóëëàðûíû Ôèðîíóí çöëìöíäÿí ãóðòàðäûãäàí ñîíðà îíëàðà ìàääè âÿ ìÿíÿâè éþíäÿí áèð ÷îõ íåìÿòëÿð âåðìèøäèð. Ãóðàíäà îíëàðà âåðèëÿí íåìÿòëÿð áåëÿ áèëäèðèëìèøäèð: “Öñòöíöçÿ áóëóäëà êþëýÿ ñàëäûã âÿ: “Ðóçè îëàðàã âåðäèéèìèç hàëàë øåéëÿðäÿí éåéèí!” - äåéÿðÿê ñèçÿ ãöäðÿò hàëâàñû âÿ áèëäèð÷èí ýþíäÿðäèê. Îíëàð èñÿ Áèçÿ äåéèë, àíúàã þçëÿðèíÿ çöëì åòìèø îëäóëàð. Õàòûðëàéûí êè, ñèçÿ: “Áó êÿíäÿ ýèðèí, áÿéÿíäèéèíèç éåðäÿ, èñòÿäèéèíèç øåéëÿðè ðàhàòëûãëà éåéèí âÿ áóðàíûí ãàïûñûíäàí ñÿúäÿ åäÿí hàëäà “hèòòÿ!” (“áèçè áàüûøëà!”) ñþéëÿéÿðÿê äàõèë îëóí. Áèç äÿ ýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàðûã. Áèç éàõøû ÿìÿë åäÿíëÿðèí ñàâàáûíû àðòûðàúàüûã”, - äåìèøèê” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 57-58). “Éàäûíûçà ñàëûí êè, Ìóñà þç ãþâìö ö÷öí ñó èñòÿäèêäÿ, Áèç îíà: “ßñàíû äàøà âóð!” - äåäèê. Îíäàí îí èêè ÷åøìÿ ôûøãûðäû, hÿð êÿñ þç ÷åøìÿñèíè òàíûäû. Ñîíðà îíëàðà: “Àëëàhûí âåðäèéè ðóçèäÿí éåéèí-è÷èí, ôÿãÿò éåð öçöíäÿ þç

hÿääèíèçè àøàðàã ôÿñàä òþðÿòìÿéèí!” - ñþéëÿäèê” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 60). Àíúàã ãþâìö íàíêîðëóã åòìèø, Ùç.Ìóñàéà áèð íþâ éåìÿéÿ ãàíå îëìàéàúàãëàðûíû, áóíà ýþðÿ Ùç.Ìóñàíûí Àëëàhà éàëâàðàðàã îíëàð ö÷öí ïàõëà, ñàðûìñàã, ìÿðúè âÿ ñîüàí èñòÿìÿñèíè ñþéëÿìèøäèð. Ùç.Ìóñà ãþâìöíöí áó íàíêîð äàâðàíûøûíà ãàðøû áåëÿ äåìèøäèð: “...Ìóñà äà úàâàáûíäà: “Ñèç õåéèðëè îëàí øåéëÿðè áó úöð àë÷àã øåéëÿðëÿ äÿéèøäèðìÿê èñòÿéèðñèíèç? Î hàëäà øÿhÿðëÿðäÿí áèðèíÿ ýåäèí, èñòÿäèéèíèçè îðàäà òàïàðñûíûç!” - äåìèøäè. Îíëàðà çÿëèëëèê, ìèñêèíëèê äàìüàñû âóðóëäó âÿ Àëëàhûí ãÿçÿáèíÿ äö÷àð îëäóëàð. Áó îíëàðûí Àëëàhûí àéÿëÿðèíè èíêàð åòäèêëÿðèíÿ âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðè hàãñûç éåðÿ þëäöðäöêëÿðèíÿ ýþðÿ èäè. Áó îíëàðûí àñè îëäóãëàðûíà âÿ hÿääè àøäûãëàðûíà ýþðÿ èäè” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 61). Ùç.Ìóñà èëÿ áàüëû îëàí áó àéÿäÿí äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, Àëëàhûí åë÷èëÿðè èíñàíëàðà äàèì ÿëëÿðèíäÿêè íåìÿòëÿðÿ øöêð åòìÿëÿðèíè, íàíêîðëóã åäÿðëÿðñÿ, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ÿçàáëà ãàðøûëàøàúàãëàðûíû õàòûðëàòìûøäûð. ßëáÿòòÿ, îíëàðûí áó õÿáÿðäàðëûüû hÿð äþâðÿ àèääèð. Àëëàh Ðÿççàãäûð (ðóçè âåðÿíäèð), èíñàíëàðà ñàéñûç íåìÿòëÿð âåðÿðÿê áóíëàðûí ÿâÿçèíäÿ äÿ îíëàðûí øöêð åòìÿñèíè ÿìð åäèð. ßêñ hÿðÿêÿò åäÿíëÿð èñÿ êå÷ìèøäÿ îëàí íàíêîð ãþâìëÿðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðèí áèð áÿíçÿðè èëÿ ãàðøûëàøìàãäàí ÷ÿêèíìÿëèäèð. Ùç.Ìóñà äîüðó éîëäàí àçàí ãþâìöíÿ Àëëàhûí âÿä âÿ ÿçàáûíû õàòûðëàòìûø, îíëàðû äÿðhàë òþâáÿ åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð. Ùç.Ìóñà Àëëàhûí ÿìðè èëÿ Òóð äàüûíà ýåòìÿê ö÷öí ãþâìöíäÿí áèð ìöääÿò àéðûëìûø, áó çàìàí éåðèíÿ Ùç.Ùàðóíó ãîéìóøäóð. Àíúàã Ùç.Ìóñàíûí éîõëóüó çàìàíû çÿèôëèê ýþñòÿðÿí õàëãû þç àðàëàðûíäàêû Ñàìèðè àäëàíàí áèð àäàìà óéìóø âÿ þçöíÿ áèð áóçîâ håéêÿëè äöçÿëäÿðÿê îíà ñèòàéèø åòìÿéÿ

áàøëàìûøäû. Áó ñÿáÿáäÿí Ùç.Ìóñà ãþâìöíÿ ãàéûòìûø âÿ áóíëàðû õàòûðëàòìûøäûð: “...Äåäè: “Åé öììÿòèì! Ìÿýÿð Ðÿááèíèç ñèçÿ ýþçÿë áèð âÿä âåðìÿìèøäèìè? Éîõñà óçóí áèð ìöääÿò êå÷äè? Éàõóä Ðÿááèíèçäÿí ñèçÿ áèð ãÿçÿá ýÿëìÿñèíè èñòÿéèá ìÿíÿ âåðäèéèíèç âÿäÿ õèëàô ÷ûõäûíûç?”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 86). Ùç.Ìóñà áó õàòûðëàòìàëàðäàí ñîíðà ãþâìöíö òÿêðàðÿí òþâáÿ åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð. Åòäèêëÿðè õÿòàíû îíëàðà èçàh åòìèø, òþâáÿ åäÿðëÿðñÿ, áóíóí îíëàðà äàhà ÷îõ õåéèðëè îëàúàüûíû áèëäèðìèøäèð: “Î âàõòû äà õàòûðëàéûí êè, Ìóñà þç ãþâìöíÿ: “Åé ãþâìöì, ñèç áóçîâà ñèòàéèø åòìÿêëÿ, hÿãèãÿòÿí, þçöíöçÿ çöëì åòäèíèç. Áóíà ýþðÿ äÿ éàðàäàíûíûçà òÿðÿô öç òóòàðàã òþâáÿ åäèí, þçöíöçö þëäöðöí! Áåëÿ åòìÿíèç éàðàäûíûíûçûí éàíûíäà ñèçèí ö÷öí õåéèðëèäèð!” - äåìèøäè âÿ Àëëàh äà òþâáÿíèçè ãÿáóë åòìèøäè. ßëáÿòòÿ, Î, òþâáÿëÿðè ãÿáóë åäÿíäèð, áàüûøëàéàíäûð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 54).

Ùç.Ìóñà ãþâìöíö øèðê àçüûíëûüûíà äöøìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí Ñàìèðèíè âÿ îíóí áöòöíö àë÷àëäûá ðÿçèë åòìèø, Àëëàhû óúàëòìûøäûð “Ìóñà äåäè: “×ûõ ýåò áóðäàí. Ùÿéàòûí áîéó: “Áèð êÿñ ìÿíÿ òîõóíìàñûí!” - äåìÿëè îëàúàãñàí. Ùÿëÿ ñÿíè ÿñëà ãà÷ûá úàíûíû ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéèí äàhà áèð âàõò ýþçëÿéèð. Èíäè òàïûíûá äóðäóüóí òàíðûíà áàõ. Áèç îíó éàíäûðàúàã, ñîíðà äà äÿíèçÿ àòàúàüûã!” (“Òàhà” ñóðÿñè, 97). Éóõàðûäàêû àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìóñà èíñàíëàðû àçäûðìàüà ÷àëûøàí áèð àäàìà ãàðøû êÿñêèí áèð òÿäáèð ýþðìöøäöð. Ñàìèðèíèí áèð äàhà áàøãà èíñàíëàðû àçäûðìàñûíà èçí âåðìÿéÿðÿê îíó éàøàäûüû éåðäÿí óçàãëàøäûðìûøäûð. Âÿ äöçÿëòäèéè áöòö éàíäûðûá ìÿhâ åòìèø, ñîíðà äà äÿíèçÿ àòìûøäûð.

Ùç.Ìóñàíûí áó ðÿôòàðû áó òèïëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ íåúÿ òÿäáèð ýþðìÿê ëàçûì îëäóüóíà äà èøàðÿ åäèð. Áóíäàí áàøãà, îíà äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ ãàðøûëàøàúàüû ÿçàáû äà õÿáÿð âåðìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà Ùç.Ìóñà Àëëàhûí òÿê Òàíðû îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð: “Ñèçèí òàíðûíûç àíúàã Î Àëëàhäûð êè, Îíäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. Î, åëì èëÿ hÿð øåéè åhòèâà åòìèøäèð!” (“Òàhà” ñóðÿñè, 98).

ÙÇ.ÙÀÐÓÍ Àëëàh Ùç.Ìóñàéà Ôèðîíóí éàíûí ýåäèá îíó òÿáëèü åòìÿñèíè ñþéëÿäèéè çàìàí Ùç.Ìóñà Àëëàhäàí áèð êþìÿê÷è èñòÿìèøäèð. Àëëàh îíà Ùç.Ùàðóíó êþìÿê÷è ýþíäÿðìèøäèð. Ùç.Ùàðóí Ùç.Ìóñàíûí þç ãþâìöíÿ ãàðøû àïàðäûüû ìöáàðèçÿ çàìàíû îíà äÿñòÿê îëìóøäóð. Àëëàh Ùç.Ìóñàíû îíà òàáå îëàíëàðëà áèðëèêäÿ Ôèðîíóí àäàìëàðûíäàí õèëàñ åòäèêäÿí ñîíðà Ùç.Ìóñà áèð ìöääÿò ãþâìöíäÿí àéðûëìûø âÿ àéðûëàðêÿí äÿ éåðèíÿ ãàðäàøû Ùç.Ùàðóíó ãîéìóøäóð. Àíúàã Ùç.Ìóñà îíëàðäàí àéðûëäûãäàí ñîíðà ãþâìö Ñàìèðè àäëû àäàìûí ðÿháÿðëèéè èëÿ áèð áóçîâ håéêÿëè äöçÿëäèá îíà ñèòàéèø åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð.

Ãþâìöíö àçüûíëûãäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí Ùç.Ùàðóí ãþâìöíÿ hÿãèãè Òàíðûíûí Àëëàh îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð “Ùàðóí èñÿ áóíäàí ÿââÿë îíëàðà áåëÿ äåìèøäè: “Åé öììÿòèì! Ñèç áóíóíëà éàëíûç èìòàhàíà ÷ÿêèëäèíèç. Ñèçèí Ðÿááèíèç, øöáhÿñèç êè, Ðÿhìàíäûð. Ìÿíÿ òàáå îëóá ÿìðèìÿ èòàÿò åäèí!”” (“Òàhà” ñóðÿñè, 90). Àíúàã ãþâìö Ùç.Ìóñà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð áóçîâà ñèòàéèø åäÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿéÿðÿê èíàäëà èíêàð åòìèøäè: “Îíëàð: “Ìóñà ãàéûäûá éàíûìûçà ýÿëÿíÿ ãÿäÿð áó áóçîâà ñèòàéèø åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéèê!” - äåéÿ úàâàá âåðìèøäèëÿð” (“Òàhà” ñóðÿñè, 91). Ùç.Ìóñà Òóð äàüûíäà îëàðêÿí Àëëàh îíà ãþâìöíöí hàëûíû õÿáÿð âåðìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí ãþâìöíÿ ýåðè ãàéûäàí Ùç.Ìóñà èëÿ Ùç.Ùàðóí àðàñûíäàêû ñþháÿòëÿð áó øÿêèëäÿäèð: “Ìóñà ãÿçÿáëè âÿ êÿäÿðëè hàëäà òàéôàñûíûí éàíûíà äþíÿðêÿí îíëàðà äåäè: “Ìÿíäÿí ñîíðà ìÿíÿ íÿ ïèñ õÿëÿô îëäóíóç! Ðÿááèíèçèí ÿìðèíè òåçëÿøäèðìÿêìè èñòÿäèíèç?”

Ìóñà ãÿçÿáèíäÿí ëþâhÿëÿðèíè éåðÿ àòäû, ãàðäàøûíûí áàøûíäàí éàïûøûá þçöíÿ òÿðÿô ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. Ùàðóí äåäè: “Åé àíàì îüëó! Áó òàéôà ìÿíè çÿèô áèëèá àç ãàëäû êè, þëäöðÿ. Ìÿíèìëÿ áåëÿ ðÿôòàð åòìÿêëÿ äöøìÿíëÿðè ñåâèíäèðìÿ! Ìÿíè çàëèìëÿðëÿ áÿðàáÿð òóòìà!” Ìóñà äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿíè äÿ, ãàðäàøûìû äà áàüûøëà. Áèçè Þç ìÿðhÿìÿòèí àëòûíà àë. Ñÿí ðÿhì åäÿíëÿðèí ÿí ðÿhìëèñèñÿí!”” (“ßðàô” ñóðÿñè, 150-151).

ÙÇ. ÄÀÂÓÄ Àëëàhûí êèòàá âåðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí áèðè äÿ Ùç.Äàâóääóð. Ùç.Äàâóä hÿéàòûíûí hÿð àíûíäà, ãàðøûëàøäûüû áöòöí hàäèñÿëÿðäÿ Àëëàhû çèêð åäÿí, Îíäàí èñòÿéÿí, êþìÿê äèëÿéÿí, áèð àéÿäÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, “hÿð ðÿôòàð âÿ äàâðàíûøûíäà Àëëàhà éþíÿëÿí” áèð ïåéüÿìáÿð èäè. Ùç.Äàâóä Àëëàhûí ìöëê, hèêìÿò âÿ íàòèãëèê ìÿhàðÿòè âåðÿðÿê èíñàíëàðûí ÷îõóíäàí öñòöí åòäèéè áèð ãóë èäè. Àëëàh Ãóðàíäà Ùç.Äàâóäà hÿì ìàääè, hÿì äÿ ìÿíÿâè úÿhÿòäÿí áþéöê áèð ýöú âåðäèéèíè áèëäèðìèøäèð. Áåëÿ êè, Ùç.Äàâóäëà áèðëèêäÿ çèêð åòìÿëÿðè ö÷öí äàüëàðû âÿ äàøëàðû îíà áîéóí ÿéäèðìèøäèð (“ßíáèéÿ” ñóðÿñè, 79). Áóíëàðäàí àéäûí îëóð êè, Ùç.Äàâóä ÷îõ àç èíñàíûí ñàhèá îëà áèëÿúÿéè åëìëÿðÿ ñàhèá èäè. Àëëàh áèð ÷îõ úÿhÿòäÿí öñòöíëöê âåðäèéè Ùç.Äàâóäó éåð öçÿðèíäÿ áèð õÿëèôÿ åòäèéèíè áèð àéÿäÿ áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Éà Äàâóä! Áèç ñÿíè éåð öçöíäÿ õÿëèôÿ åòäèê. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàíëàð àðàñûíäà ÿäàëÿòëÿ hþêì åò, íÿôñäÿí ýÿëÿí èñòÿêëÿðÿ óéìà, éîõñà îíëàð ñÿíè Àëëàh éîëóíäàí ñàïäûðàð. Øöáhÿñèç êè, Àëëàh éîëóíäàí ñàïàíëàðû hàãã-håñàá ýöíöíö óíóòäóãëàðû ö÷öí øèääÿòëè áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 26).

Ùç.Äàâóä èíñàíëàðà áèð-áèðèíèí hàããûíà òÿúàâöç åòìÿìÿéè ÿìð åòìèøäèð Àëëàhûí ýöú âÿ áÿñèðÿò âåðäèéè Ùç.Äàâóä áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíö Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð. Àëëàh Ùç.Äàâóäóí ÿäàëÿòèíè, hÿãèãÿòè ÿñàñ òóòàðàã hþêì åòìÿñèíè ìþìèíëÿðÿ íöìóíÿ ýþñòÿðìèøäèð. Ùç.Äàâóäóí àðàëàðûíäàí hþêì åòìÿéÿ úÿhä åäÿí èêè èääèà÷û hàããûíäàêû ÿäàëÿòëè hÿðÿêÿòè ìþìèíëÿðÿ áèð íöìóíÿäèð:

“Ñÿíÿ äàâà åäÿíëÿðèí õÿáÿðè ýÿëèá ÷àòäûìû? Î çàìàí îíëàð ìÿáÿäÿ äèâàðäàí àøûá ýÿëìèøäèëÿð. Îíëàð Äàâóäóí éàíûíà ýÿëäèêäÿ îíëàðäàí ãîðõäó. Îíëàð äåäèëÿð: “Ãîðõìà, áèç áèð-áèðèìèçÿ hàãñûçëûã åòìèø èêè èääèà÷ûéûã. Àðàìûçäà ÿäàëÿòëÿ hþêì åò, hàããû òàïäàëàìà âÿ áèçÿ äîüðó éîëó ýþñòÿð!” “Áó ìÿíèì ãàðäàøûìäûð. Îíóí äîõñàí äîããóç äèøè ãîéóíó, ìÿíèì èñÿ áèðúÿ äèøè ãîéóíóì âàðäûð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ: “Îíó ìÿíÿ âåð!” - äåäè âÿ ìöáàhèñÿäÿ ìÿíè ìÿüëóá åòäè”” (“Ñàä” ñóðÿñè, 21-23). Ùç.Äàâóäóí éàíûíà ýÿëÿí áó èääèà÷ûëàðà úàâàáû áåëÿ îëìóøäóð: “Äåäè: “Î ñÿíèí áèðúÿ ãîéóíóíó þç ãîéóíëàðûíà ãàòìàã èñòÿìÿêëÿ, øöáhÿñèç êè, ñÿíÿ çöëì åòìèøäèð. Äîüðóäàí äà, øÿðèêëÿðèí ÷îõó áèð-áèðèíÿ hàãñûçëûã åäÿð. Éàëíûç èìàí ýÿòèðèá éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿðäÿí ñàâàéû! Îíëàð äà ÷îõ àçäûðëàð... “” (“Ñàä” ñóðÿñè, 24). Ùç.Äàâóä äà äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè èíñàíëàðû Àëëàhûí ÿìðè èëÿ éàøàìàüà ÷àüûðìûøäûð. Éóõàðûäàêû àéÿ áóíóí áèð íöìóíÿñèäèð. Ùç.Äàâóä éàíûíà ýÿëÿí èääèà÷ûëàðà áèð-áèðèíèí hàããûíà òÿúàâöç åòìÿìÿéè òþâñèéÿ åòäèêäÿí ñîíðà îíëàðà áóíóí àíúàã hÿãèãÿòÿí èìàí ýÿòèðÿí áÿíäÿëÿðèíèí éàøàäûüû áèð ÿõëàã îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Åéíè àéÿíèí äàâàìûíäà hÿð äàâðàíûøûíäà Àëëàhà éþíÿëÿí Ùç.Äàâóäóí áóðàäà âåðäèéè ãÿðàðäàí ñîíðà äà Àëëàhà éþíÿëäèéè áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëìèøäèð: “...Äàâóä Áèçèì îíó èìòàhàíà ÷ÿêäèéèìèçè ýöìàí åòäè. Î äÿðhàë Ðÿááèíäÿí þç áàüûøëàíìàñûíû äèëÿäè âÿ äèçè öñòÿ äöøöá ñÿúäÿéÿ ãàïàíàðàã òþâáÿ åòäè. Áèç áóíó îíà áàüûøëàäûã. Ùÿãèãÿòÿí, î, äÿðýàhûìûçà éàõûí îëàúàã âÿ

îíóí ãàéûäûá ýÿëÿúÿéè éåð äÿ ýþçÿë îëàúàãäûð” (“Ñàä” ñóðÿñè, 24-25). Àëëàhûí îíó hÿð hàäèñÿäÿ ñûíàäûüûíû, åòäèéè hÿð èøäÿ Îíóí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ëàçûì îëäóüóíó áèëÿí âÿ öñòöí ÿõëàã ñàhèáè îëàí Ùç.Äàâóäóí áó äàâðàíûøû ìþìèíëÿð ö÷öí ýþçÿë áèð þðíÿêäèð. Èìàí ýÿòèðÿí hÿð èíñàí Ãóðàíäà ýþñòÿðèëìèø áó íöìóíÿâè äàâðàíûøäàí èáðÿò àëìàëû, åòäèéè hÿð øåéÿ Àëëàhûí øàhèä îëäóüóíó, håñàá ýöíö èñÿ áöòöí ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ ñîðüóéà ÷ÿêèëÿúÿéèíè óíóòìàìàëûäûð.

Ãóðàíûí Ùç.Äàâóäëà áàüëû äèýÿð àéÿëÿðè “Îíëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ñÿáð åò âÿ ãöââÿòëè áÿíäÿìèç Äàâóäó éàäûíà ñàë! ×öíêè î, äàèì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèìñÿ èäè” (“Ñàä” ñóðÿñè, 17). “Áèç îíóí ìöëêöíö ìþhêÿìëÿíäèðìèø, îíà hèêìÿò âÿ äöçýöí hþêì âåðìÿê ãàáèëèééÿòè áÿõø åòìèøäèê” (“Ñàä” ñóðÿñè, 20). “Áèç áóíó îíà áàüûøëàäûã. Ùÿãèãÿòÿí, î, äÿðýàhûìûçà éàõûí îëàúàã âÿ îíóí ãàéûäûá ýÿëÿúÿéè éåð äÿ ýþçÿë îëàúàãäûð” (“Ñàä” ñóðÿñè, 25). “Áèç Äàâóäà âÿ Ñöëåéìàíà åëì âåðäèê. Îíëàð äåäèëÿð: “Áèçè Þç ìþìèí áÿíäÿëÿðèíèí ÷îõóíäàí öñòöí òóòàí Àëëàhà hÿìä îëñóí!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 15). “Ùÿãèãÿòÿí, Áèç Äàâóäà Þç äÿðýàhûìûçäàí áèð ëöòô áÿõø åäèá: “Ñèç åé äàüëàð, ñèç åé ãóøëàð! Îíóíëà áèðëèêäÿ Àëëàhû òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåéèí!” - äåéÿ áóéóðäóã âÿ äÿìèðè îíóí ö÷öí éóìøàëòäûã” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 10).

ÙÇ.ÑÖËÅÉÌÀÍ “Áèç Äàâóäà Ñöëåéìàíû áÿõø åòäèê. Íÿ ýþçÿë áÿíäÿ! Î äàèì Àëëàhà ñûüûíàí áèð êèìñÿ èäè. Îíóí ðèçàñûíû ãàçàíìàã äèëÿéÿðäè” (“Ñàä” ñóðÿñè, 30). “Ùÿãèãÿòÿí, î, äÿðýàhûìûçà éàõûí îëàúàã âÿ îíóí ãàéûäûá ýÿëÿúÿéè éåð äÿ ýþçÿë îëàúàãäûð” (“Ñàä” ñóðÿñè, 40). “Áèç îíó äÿðhàë Ñöëåéìàíà àíëàòäûã. Âÿ îíëàðûí hÿð áèðèíÿ hþêì âÿ åëì âåðäèê...” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 79). Ùç.Ñöëåéìàí âàðèñè îëäóüó Ùç.Äàâóä êèìè Àëëàhûí îíà âåðäèéè ìàääè âÿ ìÿíÿâè íåìÿòëÿðëÿ öñòöí åäèëìèø áèð ïåéüÿìáÿðäèð. Àëëàh éîëóíäà ñÿðô åòìÿê ö÷öí äöíéàäà hå÷ êèìñÿéÿ íÿñèá îëìàéàí áèð âàð-äþâëÿòÿ ñàhèá îëìàüû èñòÿìèø âÿ Àëëàh îíóí áó äóàñûíû ãÿáóë åòìèøäèð. Ôûðòûíà øÿêëèíäÿ ÿñÿí êöëÿê, ÿðèìèø ìèñ ìÿäÿíè, úèíëÿð îíóí ÿìðèíÿ âåðèëìèøäèð. Àëëàhûí Ùç.Ñöëåéìàíà âåðäèéè íåìÿòëÿðè áèëäèðäèéè àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “Ñöëåéìàíà äà êöëÿéè ðàì åòäèê. Î ñÿhÿðäÿí ýöíîðòàéà ãÿäÿð áèð àéëûã éîë, ýöíîðòàäàí àõøàìà ãÿäÿð äÿ áèð àéëûã éîë ýåäèðäè. Îíóí ö÷öí ìèñ ìÿäÿíèíè ñåë êèìè ÿðèäèá àõûòäûã. Úèíëÿðèí áèð ãèñìè Ðÿááèíèí èçíè èëÿ îíóí éàíûíäà èøëÿéèðäè. Îíëàðäàí hÿð êÿñ ÿìðèìèçäÿí ÷ûõûðäûñà, îíà úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí äàääûðàðäûã. Îíóí ö÷öí íÿ èñòÿñÿ - ìÿáÿäëÿð, håéêÿëëÿð, áþéöê hîâóçëàðà áÿíçÿð ÷àíàãëàð âÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿí èðè ãàçàíëàð äöçÿëäèðäèëÿð. Ñèç åé Äàâóä àèëÿñè! Àëëàhà øöêðàíëûãëà èòàÿò åäèí! Áÿíäÿëÿðèìäÿí øöêð åäÿíè àçäûð!” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 12-13). Ñàhèá îëäóüó hÿð øåéèí Àëëàhûí îíà âåðäèéè áèð íåìÿò îëäóüóíó áèëÿí Ùç.Ñöëåéìàí áóíëàðû Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ìÿãñÿäè èëÿ èñòÿäèéèíè áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð:

“Àõøàìöñòö îíà úèíñ, ÷àïàð àòëàð ýþñòÿðèëäèéè çàìàí î äåäè: “Ìÿí ýþçÿëëèéè Ðÿááèìèí çèêðèíäÿí äîëàéû ñåâèðÿì. Íÿhàéÿò, ãåéá îëóá ýèçëÿíäè. Äåäè: “Îíëàðû ìÿíÿ ãàéòàðûí!” Îíëàðûí ãû÷ëàðûíû âÿ áîéóíëàðûíû ñûüàëëàìàüà áàøëàäû” (“Ñàä” ñóðÿñè, 31-33). Ùç.Ñöëåéìàíûí áó ñþçëÿðè áöòöí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí áèð þðíÿêäèð. Èìàí ýÿòèðÿí hÿð èíñàí éåð öçöíäÿêè hÿð øåéèí òÿê ñàhèáèíèí Àëëàh îëäóüóíó âÿ ñàhèá îëäóãëàðûíû îíà Àëëàhûí áèð íåìÿò îëàðàã âåðäèéèíè áèëèð. Áóíà ýþðÿ ýþðäöéö hÿð ýþçÿëëèê ãàðøûñûíäà Ùç.Ñöëåéìàí êèìè Àëëàhû çèêð åäèð, Îíà øöêð åäèð. Àììà äöíéàäà ýþðäöêëÿðèíèí ìöâÿããÿòè áèð íåìÿò îëäóüóíó, áóíëàðûí ÿí éàõøûñûíûí îíà ÿáÿäè äàâàì åäÿúÿê àõèðÿò hÿéàòûíäà âåðèëÿúÿéèíè äÿ ÿñëà óíóòìóð.

Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà ãþâìöíö Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð Ãóðàíäà Ùç.Ñöëåéìàíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åäÿí Ñÿáà ãþâìöíöí ãàäûí hþêìäàðûíà òÿáëèü åäÿðêÿí èñòèôàäÿ åòäèéè ìåòîäëàð áèëäèðèëìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàíà òàáå îëàí Ùöähöä ãóøó áó ãþâì hàããûíäà õÿáÿð ýÿòèðäèéè çàìàí Ùç.Ñöëåéìàí èëê þíúÿ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê îíëàðû hàãã äèíÿ ÷àüûðìûøäûð. Ùç.Ñöëåéìàí ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà áó ãþâìö Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿéÿ âÿ îíà òÿñëèì îëìàüà äÿâÿò åòìèøäèð. Ìÿêòóáó àëàí Ñÿáà ìÿëèêÿñè Àëëàhà ÷àüûðàí ìÿêòóáóí ìÿçìóíóíó ãþâìöíöí áàøáèëÿíëÿðèíÿ áó øÿêèëäÿ à÷ûãëàìûøäûð: “Äåäè: “Åé ÿéàíëàð! Ìÿíÿ ÷îõ hþðìÿòëè áèð ìÿêòóá ýþíäÿðèëäè. Î ìÿêòóá Ñöëåéìàíäàíäûð âÿ î “áèñìèëëàhèð-ðÿhìàíèð-ðÿhèì”ëÿäèð. “Ìÿíÿ ãàðøû òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿéèí âÿ éàíûìà ìöòè îëàðàã ýÿëèí! (Áÿëãèñ) äåäè: “Åé ÿéàíëàð! Áó èø áàðÿñèíäÿ ìÿíÿ ðÿéèíèçè áèëäèðèí. Ìÿí ñèçèíëÿ ìÿñëÿhÿòëÿøìÿìèø hå÷ áèð èø ýþðÿí äåéèëÿì!” Îíëàð äåäèëÿð: “Áèç áþéöê áèð ãöââÿò âÿ ãöäðÿò

ñàhèáèéèê. Ùþêì ñÿíèíäèð. Íÿ ÿìð åäÿúÿéèíè þçöí áàõ!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 29-33). Ùç.Ñöëåéìàíûí ýöúö âÿ ãÿòèééÿòè ìÿêòóáäà èøëÿäèëÿí èôàäÿäÿí äÿ àñàíëûãëà áàøà äöøöëöð. Ñÿáà ãþâìöíöí áàø÷ûëàðû äÿðê åòäèëÿð êè, ÿýÿð Ùç.Ñöëåéìàíûí ÿìðèíÿ ãàðøû ÷ûõñàëàð, áþéöê çèéàíà óüðàéàúàãëàð. Àíúàã þíúÿ îíà áèð hÿäèééÿ ýþíäÿðÿðÿê Ùç.Ñöëåéìàíû ñûíàìàã èñòÿìèøäèëÿð.

Ùç.Ñöëåéìàí Àëëàhûí îíà âåðäèêëÿðèíèí îíëàðäàí ýÿëÿí hÿð øåéäÿí äàhà õåéèðëè îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Ýöú âÿ øÿðÿô ñàhèáè îëàí Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí ýþíäÿðäèéè hÿäèééÿëÿðè ãÿáóë åòìÿìèø, áó ìÿñÿëÿäÿ ñîí äÿðÿúÿ ãÿòèééÿòëè áèð äàâðàíûø ýþñòÿðìèøäèð: “...Ñèç ìÿíÿ ìàë-äþâëÿòëÿìè éàðäûì åäèðñèíèç? Àëëàhûí ìÿíÿ âåðäèéè ñèçÿ âåðäèéèíäÿí äàhà éàõøûäûð. Àììà ñèç þç hÿäèééÿëÿðèíèçëÿ ñåâèíèðñèíèç” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 36). Ùç.Ñöëåéìàí áó ñþçëÿðè èëÿ Àëëàhûí ðèçàñûíû hå÷ áèð äöíéÿâè ìÿíôÿÿòÿ äÿéèøìÿäèéèíè ýþñòÿðìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàíûí hå÷ áèð øåéÿ òàìàh ñàëìàéàí áó äàâðàíûøû ìöhöì áèð öñòöíëöêäöð. Âÿ ìþìèíëÿðèí íöìóíÿ ýþòöðÿúÿéè ýþçÿë áèð èìàí õöñóñèééÿòèäèð.

Ùç.Ñöëåéìàí èíñàíëàðû Àëëàhûí äèíèíÿ éþíÿëòìÿê ö÷öí ôÿðãëè ìåòîäëàðäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð Ùç.Ñöëåéìàí Ñÿáà õàëãûíûí ìöñÿëìàí îëìàñûíû èñòÿìèøäèð. Ñàðàéûíà ýÿëÿúÿê ãàäûí hþêìäàðà Àëëàhûí îíà âåðäèéè ýöúö ýþñòÿðìÿê âÿ áóíóíëà Ñÿáà ãþâìöíöí hèäàéÿò éîëóíà ýÿëìÿñèíÿ âàñèòÿ îëìàã ö÷öí ôÿðãëè áèð öñóëäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàí êþìÿê÷èëÿðèíäÿí Ñÿáà ìÿëèêÿñèíèí òàõòûíû îíà ýÿòèðìÿëÿðèíè èñòÿìèøäèð: “Äåäè: “Åé ÿéàíëàð! Îíëàð ìöòè âÿçèééÿòäÿ éàíûìà ýÿëìÿìèø hàíñûíûç îíóí òàõòûíû ìÿíÿ ýÿòèðÿ áèëÿð?”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 38). 90

Áó áàðÿäÿ Ùç.Ñöëåéìàíà âåðèëÿí úàâàá áåëÿ îëìóøäóð: “Êèòàáäàí áèð ãÿäÿð õÿáÿðè îëàí áèðèñè äåäè: “Ìÿí îíó ñÿíÿ áèð ýþç ãûðïûìûíäà ýÿòèðÿðÿì!...” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 40). Âÿ Ùç.Ñöëåéìàí áèð àíäà òàõòû éàíûíäà ýþðìöøäöð. Ñàhèá îëäóüó hÿð øåéè Àëëàhûí îíó ñûíàìàã ö÷öí âåðäèéèíè áèëÿí Ùç.Ñöëåéìàí òàõòû ýþðÿíäÿ áóíóí Àëëàhäàí áèð ñûíàã îëàðàã éàðàäûëäûüûíû áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “...Áó, Ðÿááèìèí ëöòôöíäÿíäèð. Ìÿíè èìòàhàíà ÷ÿêìÿéè ö÷öíäöð êè, ýþðÿê øöêð åäÿúÿéÿì, éîõñà íàíêîð îëàúàüàì! Êèì øöêð åòñÿ, éàëíûç þçö ö÷öí øöêð åäÿð; êèì íàíêîð îëñà, áèëñèí êè hÿãèãÿòÿí, Ðÿááèì ìþhòàú äåéèëäèð, êÿðÿì ñàhèáèäèð!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 40). Ñÿáà ìÿëèêÿñè îðà ýÿëÿðêÿí ýþðäöéö ìþúöçÿäÿí âÿ Ùç.Ñöëåéìàíûí ñàðàéûíûí ÿçÿìÿòèíäÿí òÿñèðëÿíÿðÿê òþâáÿ åòìèø âÿ èìàíà ýÿëìèøäèð. Ùç.Ñöëåéìàíëà îíóí àðàñûíäàêû ñþháÿòëÿð Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèëèð: “Äåäè: “Òàõòûíû òàíûíìàç hàëà ñàëûí, ýþðÿê îíó òàíûéàúàã, éà éîõ?!” (Áÿëãèñ) ýÿëäèêäÿ îíà: “Òàõòûí áó úöðäöðìö?” -äåéèëäè. Î äà: “Ñàíêè îäóð!” - äåéÿ úàâàá âåðäè. “Áèçÿ îíäàí äàhà þíúÿ åëì âåðèëìèø âÿ áèç ìöòè îëìóøóã!” Îíà Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéè ãàäàüàí åòäè. Îíà áåëÿ äåéèëäè: “Ñàðàéà äàõèë îë!” Ñàðàéû ýþðäöêäÿ îíó äÿðèí áèð ýþëìÿ÷ÿ håñàá åòäè âÿ ÿòÿéèíè ãàëäûðäû. Î: “Áó áöëëóðäàí òèêèëìèø áèð ñàðàéäûð!” - äåäè. (Áÿëãèñ) äåäè: “Åé Ðÿááèì! Ìÿí þçöìÿ çöëì åòìèøäèì. Ìÿí àðòûã Ñöëåéìàí ñàéÿñèíäÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàhà òÿñëèì îëäóì!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 41-44). Ùç.Ñöëåéìàíûí Ñÿáà ãþâìöíÿ åòäèéè òÿáëèüäÿí áàøà äöøöëäöéö êèìè, ïåéüÿìáÿðëÿð ñàhèá îëäóãëàðû áöòöí ýöú âÿ èìêàíëàðûíäàí èíñàíëàðûí áèð îëàí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿñèíÿ âàñèòÿ îëìàã ìÿãñÿäèëÿ èñòèôàäÿ åòìèøëÿð.

ÙÇ.ÈÑÀ “Îíëàðûí àðäûíúà Ìÿðéÿì îüëó Èñàíû þçöíäÿí ãàáàãêû Òþâðàòû òÿñäèã åäÿí êèìè ýþíäÿðäèê. Îíà è÷èíäÿ hàãã éîë âÿ íóð îëàí, þçöíäÿí ÿââÿëêè Òþâðàòû òÿñäèã åäÿí, ìöòòÿãèëÿð ö÷öí äîüðó éîë âÿ íÿñèhÿò îëàí Èíúèëè âåðäèê” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 46). Ùç.Èñà Àëëàhûí êèòàá âåðäèéè ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí áèðèäèð. Ùç.Èñà àòàñûç äöíéàéà ýÿëìèøäèð. Áó, îíóí hÿéàòûíäàêû ìþúöçÿëÿðäÿí áèðèäèð. Äîüóìóíäàí åòèáàðÿí áöòöí hÿéàòû áîéó áèð ÷îõ ìþúöçÿëÿð âåðèëÿí Ùç.Èñàíûí éàðàäûëûøû Ãóðàíäà áó øÿêèëäÿ áèëäèðèëèð: “Àëëàh éàíûíäà Èñà äà Àäÿì êèìèäèð. Àëëàh îíó òîðïàãäàí éàðàòäû. Ñîíðà îíà: “Îë!” - äåäè, î äà îëäó. Øöáhÿñèç êè, ñÿíèí Ðÿááèí òÿðÿôèíäÿí îëàí hÿãèãÿòäèð. Îíà ýþðÿ äÿ øöáhÿ åäÿíëÿðäÿí îëìà!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 5960).

Ùç.Èñà hÿëÿ áåøèêäÿ èêÿí Àëëàhûí ãóëó âÿ åë÷èñè îëäóüóíó áèëäèðìèø âÿ èíñàíëàðà Àëëàhûí îíà âåðäèéè íåìÿòëÿðè ñàéìûøäûð Ùç.Èñà hÿëÿ áåøèêäÿ èêÿí Àëëàhûí òÿãäèðè èëÿ áþéöê áèð ìþúöçÿ ýþñòÿðìèø âÿ äàíûøìàüà áàøëàìûøäûð. Ùç.Èñà ïåéüÿìáÿðëèê âÿçèôÿñèíè èíñàíëàðà áó øÿêèëäÿ òÿáëèü åòìèøäèð: “Äåäè: “Ìÿí, hÿãèãÿòÿí, Àëëàhûí ãóëóéàì. Î ìÿíÿ êèòàá âåðäè, þçöìö äÿ ïåéüÿìáÿð åòäè. Î, hàðàäà îëóðàìñà îëóì, ìÿíè ìöáàðÿê åòäè âÿ ìÿíÿ äèðè îëäóãúà íàìàç ãûëûá çÿêàò âåðìÿéè òþâñèéÿ áóéóðäó. Î, hÿì÷èíèí ìÿíè àíàìà ãàðøû îëäóãúà èòàÿòêàð åòäè, çöëìêàð, àñè åëÿìÿäè! Äîüóëäóüóì ýöí äÿ, þëÿ÷ÿéèì ýöí äÿ, äèðèëÿúÿéèì ýöí äÿ ìÿíÿ ñàëàì îëñóí!” Áó, èõòèëàôäà îëäóã-

ëàðû Ìÿðéÿì îüëó Èñà hàããûíäà hàãã ñþçäöð!” (“Ìÿðéÿì” ñóðÿñè, 30-34).

Ùç.Èñà ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíè äÿ ãþâìöíÿ õÿáÿð âåðìèøäèð Àëëàhäàí óçàã éàøàéàí úÿìèééÿòëÿðèí ìöhöì áèð õöñóñèééÿòè äÿ îíëàðûí áèð-áèðè èëÿ éîëà ýåòìÿìÿñè, îðòàã áèð íþãòÿäÿ áèðëÿøìÿìÿñè âÿ òåç-òåç èõòèëàô åòìÿñèäèð. Éàøàäûãëàðû ÿõëàãûí òÿìÿëè Àëëàh ãîðõóñóíà ÿñàñëàíìàäûüû ö÷öí áó çèääèééÿò hÿð ìþâçóéà àèääèð. Àëëàh åë÷èëÿðèíè áó ãþâìëÿðÿ àðàëàðûíäàêû èõòèëàôû hÿëë åòìÿê âÿ îíëàðû àëòåðíàòèâñèç âÿ éåýàíÿ äîüðó îëàí hàãã äèíÿ ÷àüûðìàã ö÷öí ýþíäÿðìèøäèð. Ùç.Èñà äà ãþâìöíÿ ýÿëèøèíèí ìÿãñÿäèíèí àðàëàðûíäàêû èõòèëàôû àðàäàí ãàëäûðìàã îëäóüóíó áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Èñà àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëäèéè çàìàí äåäè: “Ùÿãèãÿòÿí, ìÿí ñèçÿ hèêìÿòëÿ, hÿì äÿ èõòèëàôäà îëäóüóíóç áÿçè øåéëÿðè èçàh åòìÿê ö÷öí ýÿëìèøÿì. Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí!” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 63).

Ùç.Èñà éàíûíäà îëàí hÿâàðèëÿðèíÿ Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéè òþâñèéÿ åòìèøäèð Ùç.Èñàíûí hÿâàðèëÿðè Àëëàhà èìàí ýÿòèðäèêëÿðèíè ñþéëÿéÿí, ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí éàíûíäà îëàí àäàìëàð èäè. Àíúàã äàhà ñîíðà Ùç.Èñàäàí îíëàðà áèð ìþúöçÿ ýþñòÿðìÿñèíè èñòÿìèøäèëÿð. Âÿ “Éà Ìÿðéÿì îüëó Èñà! Ðÿááèí áèçÿ ýþéäÿí áèð ñöôðÿ ýþíäÿðÿ áèëÿðìè?” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 112) äåìèøäèëÿð. ßëáÿòòÿ, áèð èíñàíûí Àëëàhà èìàí åòìÿñè ö÷öí ìþúöçÿ ýþðìÿñèíÿ ëöçóì éîõäóð. ×öíêè Îíóí âàðëûüû à÷ûã-àéäûí îëàí áèð hÿãèãÿòäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Èñà hÿâàðèëÿðèí áó èñòÿéèíÿ áåëÿ úàâàá âåðìèøäèð:

“...Î: “ßýÿð ìþìèíñèíèçñÿ, Àëëàhäàí ãîðõóí!” - äåìèøäè” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 112). Àíúàã hÿâàðèëÿð Àëëàhäàí ýÿëÿúÿê áó ìþúöçÿíè ãÿëáëÿðèíèí ÿìèí îëìàñû ö÷öí èñòÿäèêëÿðèíè ñþéëÿéèíúÿ Ùç.Èñà äà Àëëàhà äóà åäÿðÿê îíëàðà ýþéäÿí áèð ñöôðÿ åíäèðèëìÿñèíè èñòÿìèøäè. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿð áó øÿêèëäÿäèð: “Ùÿâàðèëÿð äåìèøäèëÿð: “Áèç èñòÿéèðèê êè, îíäàí éåéÿê, öðÿêëÿðèìèç ñàêèò îëñóí, ñÿíèí áèçÿ äîüðó äåäèéèíè áèëÿê âÿ îíà øàhèäëèê åäÿíëÿðäÿí îëàã. Ìÿðéÿì îüëó Èñà äåäè: “Éà Àëëàh, åé áèçèì Ðÿááèìèç! Áèçÿ ýþéäÿí áèð ñöôðÿ íàçèë åò êè, î áèçèì hÿì áèðèíúèìèç, hÿì äÿ àõûðûíúûìûç ö÷öí áèð áàéðàì âÿ Ñÿíäÿí áèð ìþúöçÿ îëñóí. Áèçÿ ðóçè âåð êè, Ñÿí ðóçè âåðÿíëÿðèí ÿí éàõøûñûñàí!”” (“Ìàèäÿ” ñóðÿñè, 113-114).

Ìÿðéÿì îüëó Èñà þçöíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿê åë÷èíè ãþâìöíÿ ìöæäÿëÿìèøäèð Áèëäèéèìèç êèìè, Ùç.Èñàäàí ñîíðà ýÿëÿí ïåéüÿìáÿð Ùç.Ìÿhÿììÿääèð (ñ.ÿ.â.). Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) äèýÿð àäû ßhìÿääèð. Ùç.Èñà Èñðàèëîüóëëàðûíà þçöíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿê ïåéüÿìáÿðè áåëÿ õÿáÿð âåðìèøäèð: “Îíó äà õàòûðëà êè, áèð âàõò Ìÿðéÿì îüëó Èñà áåëÿ äåìèøäè: “Åé Èñðàèë îüóëëàðû! Ùÿãèãÿòÿí, ìÿí þçöìäÿí ÿââÿë íàçèë îëìóø Òþâðàòû òÿñäèã åäÿí âÿ ìÿíäÿí ñîíðà ýÿëÿúÿê ßhìÿä àäëû áèð ïåéüÿìáÿðëÿ ìöæäÿ âåðÿí Àëëàhûí åë÷èñèéÿì!” Ñîíðà îíëàðà àøêàð ìþúöçÿëÿðëÿ ýÿëäèêäÿ îíëàð: “Áó, à÷ûã-àéäûí ñåhðäèð!” - äåäèëÿð” (“Ñàô” ñóðÿñè, 6).

Ùç.Èñà ãþâìöíö Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ âÿ Îíà ãóëëóã åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð Ùç.Èñà äà Àëëàhûí áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿðè êèìè ãþâìöíÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû, Îíóí hÿð øåéèí Éàðàäûúûñû îëäóüóíó, hÿð íþâ ãöñóðäàí ìöíÿççÿh (õàëè) âÿ ÿí ýþçÿë ñèôÿòëÿðèí ñàhèáè îëäóüóíó, ñîíñóç ãöäðÿò âÿ ÿäàëÿò ñàhèáè îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð. Âÿ äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíö Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ, Îíà èáàäÿò åòìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð: “Ìÿíäÿí ÿââÿë ýþíäÿðèëìèø Òþâðàòû òÿñäèã åäÿðÿê ñèçÿ hàðàì åäèëìèø áÿçè øåéëÿðè hàëàë åòìÿê ö÷öí ýÿëäèì âÿ ñèçÿ Ðÿááèíèç òÿðÿôèíäÿí áèð ìþúöçÿ ýÿòèðäèì. Èíäè Àëëàhäàí ãîðõóí âÿ ìÿíÿ èòàÿò åäèí! Øöáhÿ éîõäóð êè, Àëëàh ìÿíèì äÿ Ðÿááèì, ñèçèí äÿ Ðÿááèíèçäèð. Åëÿ èñÿ Îíà èáàäÿò åäèí! “Áóäóð äîüðó éîë!!”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 50-51). ”Øöáhÿñèç êè, Àëëàh ìÿíèì äÿ Ðÿááèì, ñèçèí äÿ Ðÿááèíèçäèð. Éàëíûç Îíà èáàäÿò åäèí. Áó, äîüðó éîëäóð”” (“Çóõðóô” ñóðÿñè, 64).

ÙÇ.ÌßÙßÌÌßÄ “Ìóhÿììÿä àðàíûçäàêû êèøèëÿðäÿí hå÷ áèðèíèí àòàñû äåéèëäèð. Ëàêèí î, Àëëàhûí Ðÿñóëó âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ñîíóíúóñóäóð. Àëëàh hÿð øåéè áèëÿíäèð!” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 40). Àëëàhûí éóõàðûäàêû àéÿñèíäÿ áèëäèðäèéè êèìè, Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ñîíóíúó ïåéüÿìáÿðäèð. Ãóðàíäàêû “äå, äå êè” èëÿ áàøëàéàí àéÿëÿðëÿ Àëëàh Ïåéüÿìáÿðèíÿ (ñ.ÿ.â.) ñþéëÿíìÿñè ëàçûì îëàí ñþçëÿðè áèëäèðìèø, Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó àéÿëÿðëÿ òÿáëèü åòìèøäèð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhäàí ãîðõàí âÿ áàüûøëàíìàüû èñòÿéÿíëÿðèí îíà óéìàñûíûí âàúèáëèéèíè áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð: “Äå: “ßýÿð ñèç Àëëàhû ñåâèðñèíèçñÿ, ìÿíèì àðäûìúà ýÿëèí êè, Àëëàh äà ñèçè ñåâñèí âÿ ýöíàhëàðûíûçû áàüûøëàñûí. Àëëàh áàüûøëàéàíäûð, ìÿðhÿìÿòëèäèð!”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 31). Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) áó ÷àüûðûøû áó ýöí éàøàéàí áöòöí èíñàíëàðà äà àèääèð. Àëëàh äèíèíè òÿáëèü åòìÿëÿðè ö÷öí ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿðèíÿ òàì èòàÿòè ÿìð åòìèø, áèð ÷îõ àéÿäÿ åë÷èéÿ èòàÿòèí ÿñëèíäÿ Àëëàhà èòàÿò îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Áó ñÿáÿáäÿí ïåéüÿìáÿðÿ èòàÿò äèíèí ÿí ìöhöì âÿ hÿéàòè ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Âÿ áó èòàÿòèí ýþñòÿðèëìÿñè äÿ ÿëáÿòòÿ, ïåéüÿìáÿðèí òÿáëèü åòäèéè ìÿñÿëÿëÿðè òàì áèð òÿñëèìèééÿòëÿ òÿòáèã åòìÿêëÿ îëóð.

Ùç.Ìÿhÿììÿä áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè hå÷ áèð ÿâÿç èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðìèøäèð Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) äèýÿð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè ãþâìöíÿ 96

þíúÿ åòäèéè òÿáëèüèí ÿâÿçèíäÿ hå÷ áèð öúðÿò èñòÿìÿäèéèíè, hÿð ÿìÿëèíè Àëëàh ðèçàñû ö÷öí åòäèéèíè âÿ ÿâÿçèíè Àëëàhäàí ýþçëÿäèéèíè áèëäèðìèøäèð. Àëëàhûí Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) èíñàíëàðäàí hå÷ áèð ÿâÿç ýþçëÿìÿäèéèíè ñþéëÿìÿñèíè ÿìð åòäèéè àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áó øÿêèëäÿäèð: “Îíëàð Àëëàhûí äîüðó éîëà éþíÿëòäèéè êèìñÿëÿðäèð. Ñÿí äÿ îíëàðûí hàãã éîëóíó òóòóá ýåò. Äå: “Ìÿí áóíóí ìöãàáèëèíäÿ ñèçäÿí áèð ÿâÿç èñòÿìèðÿì. Áó àëÿìëÿð ö÷öí éàëíûç áèð þéöä-íÿñèhÿòäèð”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 90). “Äå: “Ìÿí ñèçäÿí hå÷ áèð ìóçä èñòÿìèðÿì, î ñèçèí îëñóí. Ìÿíèì ìöêàôàòûì àíúàã Àëëàhà àèääèð. Î, hÿð øåéÿ øàhèääèð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 47). Áàøãà áèð àéÿäÿ èñÿ ãþâìöíÿ hå÷ áèð ìÿíôÿÿò ýþçëÿìÿäèéèíè áèëäèðÿí Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) îíëàðà ÿñë ìÿãñÿäèíè áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Äå: “Ìÿí ñèçäÿí áóíà ýþðÿ hå÷ áèð ìóçä (ÿâÿç) èñòÿìèðÿì, àíúàã Ðÿááèíÿ òÿðÿô äîüðó éîë òàïìàã äèëÿéÿí êèìñÿëÿð èñòÿéèðÿì...” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 57).

Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿê ö÷öí ìþúöçÿëÿð ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ìþúöçÿ ýþðñÿëÿð äÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿðèíè à÷ûãëàìûøäûð Àëëàhûí âàðëûüûíûí äÿëëèëÿðè à÷ûã-àéäûí îëäóüó hàëäà èíêàð÷ûëàð èìàí ýÿòèðìÿìÿê ö÷öí áÿhàíÿëÿð àõòàðûð âÿ Àëëàhûí îíëàðà ìþúöçÿëÿð ýþíäÿðìÿñèíè èñòÿéèð. Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) ãþâìö äÿ îíà òàáå îëìàìàã ö÷öí îíëàðà áèð äÿëèë ýþñòÿðìÿñèíè èñòÿìèøäèëÿð. Àíúàã áó èíñàíëàðûí Àëëàhäàí ìþúöçÿëÿð èñòÿìÿñèíèí ñÿáÿáè îíëàðû ýþðäöêëÿðè çàìàí èìàí åòìÿê âÿ èìàíëàðûíû ñàüëàìëàøäûðìàã äåéèë. Ñþéëÿäèêëÿðè ñàäÿ-

úÿ îëàðàã îíà òÿñëèì îëìàìàã ö÷öí èðÿëè ñöðäöêëÿðè áèð áÿhàíÿäèð. Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áó èíñàíëàðà áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð: “Àëëàhà öðÿêäÿí àíä è÷äèëÿð êè, ÿýÿð îíëàðà áèð àéÿ ýÿëñÿ, îíà ìöòëÿã èíàíàúàãëàð. Äå: “Àéÿëÿð àíúàã Àëëàhûí éàíûíäàäûð. Ñèç íÿäÿí áèëèðñèíèç êè, îíëàðà àéÿ ýÿëäèêäÿ éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿð?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 109). Ùÿð èíñàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäà ìöÿééÿí îëàí áèð þëöì âàõòû âàð. Î àí éåòèøÿíäÿ Àëëàhûí ìÿëÿêëÿðè èíñàíûí úàíûíû àëìàüà ýÿëèðëÿð. ßýÿð èìàíëû áèð èíñàíûí þëöìöäöðñÿ, ìÿëÿêëÿð îíà ñàëàì âåðèá îíó úÿííÿòëÿ ìöæäÿëÿéèð, úàíûíû àñàíëûãëà àëûðëàð. Èíêàð÷ûëàðûí úàíû èñÿ öçëÿðèíÿ âÿ àðõàëàðûíà âóðóëàðàã àëûíûð. Ìÿëÿêëÿð îíëàðà òÿhãèðàìèç áèð ÿçàáà ìÿðóç ãàëàúàãëàðûíû áèëäèðèðëÿð. Èìàí ýÿòèðìÿéÿí èíñàíëàð ýþðäöêëÿðè à÷ûã-àéäûí hÿãèãÿòÿ î àí òÿñëèì îëóðëàð. Àíúàã áó àíäàí ñîíðà èíñàíûí èìàí ýÿòèðìÿñè îíà áèð ôàéäà âåðìÿç, ÷öíêè àðòûã îíà âåðèëÿí âàõò ñîíà ÷àòìûøäûð. Àëëàh áó hÿãèãÿòè èìàí ýÿòèðìÿìÿê ö÷öí áÿhàíÿ àõòàðàí èíñàíëàðà áèëäèðìèø âÿ Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) èíñàíëàðà áåëÿ äåìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð: “Þçëÿðèíÿ éàëíûç ìÿëÿêëÿðèí, éîõñà Ðÿááèíèí, éàõóä äà Ðÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðèíèí ýÿëìÿñèíèìè ýþçëÿéèðëÿð? Ðÿááèíèí áÿçè ãèéàìÿò ÿëàìÿòëÿðè ýÿëÿúÿéè ýöí ÿââÿëúÿ èìàí ýÿòèðìÿìèø âÿ éà èìàíûíäà áèð õåéèð ãàçàíìàìûø øÿõñÿ èìàíû hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç. Äå: “Ýþçëÿéèí, äîüðóñó, áèç äÿ ýþçëÿéèðèê!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 158).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ þçöíöí éàëíûç áèð èíñàí îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð Àëëàhäàí ãîðõìàéàí èíñàíëàð ñàhèá îëäóãëàðû ãöðóðà ýþðÿ âèúäàíëàðû ãÿáóë åòñÿ áåëÿ áèð èíñàíà òàáå îëìàã, îíóí þçëÿðèíäÿí öñòöí îëäóüóíó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿçëÿð. Äàhà ÿââÿëêè ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãþâìëÿðèíäÿ äÿ ýþðäöéöìöç êèìè, áó òèï èíñàíëàð ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãåéðè-èíñàíè õöñóñèééÿò äàøûìàñûíûí âàúèáëèéèíè èääèà åäèðëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) ãþâìö äÿ îíà òàáå îëìàìàã ö÷öí áóíëàð êèìè áèð ÷îõ áÿhàíÿëÿðè îðòàéà àòìûø, îíóí áàçàðëàðäà ýÿçÿí àäè áèð èíñàí îëäóüóíó ñþéëÿéÿðÿê ïåéüÿìáÿð îëìàäûüûíû èääèà åòìèøäèëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) äÿ áåëÿ éàíëûø ôèêèðëÿðè îëàí ãþâìöíÿ þçöíöí éàëíûç áèð èíñàí îëäóüóíó âÿ íèúàò òàïìàã èñòÿéÿíèí àíúàã Àëëàhà éþíÿëìÿñèíèí âàúèáëèéèíè òÿáëèü åòìèøäèð: “Äå: “Ìÿí äÿ ñèçèí êèìè àíúàã áèð èíñàíàì. Ìÿíÿ âÿhé îëóíóð êè, ñèçèí òàíðûíûç éàëíûç áèð îëàí Àëëàhäûð. Êèì Ðÿááè èëÿ ãàðøûëàøàúàüûíà öìèä áÿñëÿéèðñÿ, éàõøû èø ýþðñöí âÿ Ðÿááèíÿ åòäèéè èáàäÿòÿ hå÷ êÿñè øÿðèê ãîøìàñûí!”” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 110). “Äå: “ßýÿð éåð öçöíäÿ àðõàéûí ýÿçèá äîëàøàíëàð ìÿëÿêëÿð îëñàéäû, ñþçñöç êè, îíëàðà áèð ìÿëÿê ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðÿðäèê!” Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà òÿêúÿ Àëëàhûí øàhèä îëìàñû êèôàéÿò åäèð. Øöáhÿñèç êè, Î, áÿíäÿëÿðèíäÿí õÿáÿðäàðäûð, ýþðÿíäèð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 9596). Éåíÿ ãþâìöíöí áó ôèêèðëÿðèíèí ìöãàáèëèíäÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) îíëàðà éàëíûç áèð õÿáÿðäàðåäèúè îëäóüóíó, ñàäÿúÿ îëàðàã Àëëàhûí ÿìðëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðäèéèíè, îíà òàáå îëàíëàðûí èñÿ hèäàéÿò òàïàúàüûíû áèëäèðìèøäè: “Äå: “Àëëàhà èòàÿò åäèí, Ïåéüÿìáÿðÿ èòàÿò åäèí. ßýÿð öç äþíäÿðñÿíèç, áèëèí êè îíóí âÿçèôÿñè àíúàã îíà òàïøû-

ðûëàíû, ñèçèí äÿ âÿçèôÿíèç àíúàã ñèçÿ òàïøûðûëàíû éåðèíÿ éåòèðìÿêäèð. ßýÿð Îíà èòàÿò åòñÿíèç, äîüðó éîëó òàïìûø îëàðñûíûç. Ïåéüÿìáÿðèí þhäÿñèíÿ äöøÿí èñÿ éàëíûç à÷ûãàøêàð òÿáëèü åòìÿêäèð” (“Íóð” ñóðÿñè, 54). “Ìÿíÿ àíúàã áó øÿhÿðèí Ðÿááèíÿ èáàäÿò åòìÿê ÿìð îëóíìóøäóð. Åëÿ áèð øÿhÿð êè, îíó ìöãÿääÿñ òóòìóøäóð. Ùÿð øåé éàëíûç Îíóíäóð. Ìÿíÿ ìöñÿëìàí îëìàã ÿìð åäèëìèøäèð! Âÿ ìÿíÿ Ãóðàí îõóìàã áóéóðóëìóøäóð!” Ùÿð êÿñ äîüðó éîëäà îëñà, éàëíûç þçö ö÷öí äîüðó éîëäà îëìóø îëàð. Ùÿð êÿñ äîüðó éîëäàí ÷ûõñà, äå: “Ìÿí éàëíûç ãîðõóäàí ïåéüÿìáÿðëÿðäÿíÿì!” Âÿ äå: “Ùÿìä îëñóí Àëëàhà! Î Þç àéÿëÿðèíè ñèçÿ ýþñòÿðÿúÿê, ñèç äÿ îíëàðû ýþðöá òàíûéàúàãñûíûç. Ðÿááèí åòäèéèíèç ÿìÿëëÿðäÿí ÿñëà õÿáÿðñèç äåéèëäèð!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 91-93).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ þçöíöí Àëëàhà òÿñëèì îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Ùÿð èíêàð÷û ãþâì êèìè Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) ãþâìö äÿ îíóíëà Àëëàh áàðÿäÿ ìöáàhèñÿ åòìèøäè. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó úöð ÷èðêèí áèð äàâðàíûø ýþñòÿðÿí ãþâìöíÿ þçöíöí Àëëàhà òÿñëèì îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð: “Ñèç Àëëàh áàðÿñèíäÿ áèçèìëÿ ìöáàhèñÿìè åäèðñèíèç? Ùàëáóêè, Î hÿì áèçèì, hÿì äÿ ñèçèí Ðÿááèíèçäèð. Áèçèì ÿìÿëëÿðèìèç áèçÿ, ñèçèí ÿìÿëëÿðèíèç èñÿ ñèçÿ àèääèð. Îíà ñàäèã îëàí áèçèê!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 139). “ßýÿð îíëàð ñÿíèíëÿ ìöáàhèñÿ åäÿðëÿðñÿ, áåëÿ äå: “Ìÿí þçöìö àðäûìúà ýÿëÿíëÿðëÿ áèðëèêäÿ Àëëàhà òÿñëèì åòìèøÿì”. Êèòàá âåðèëìèø øÿõñëÿðÿ âÿ ñàâàäñûçëàðà äå: “Ñèç äÿ òÿñëèì îëäóíóçìó?” ßýÿð òÿñëèì îëàðëàðñà, äîüðó éîëà éþíÿëìèø îëàðëàð, éîõ, ÿýÿð öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ, ñÿíèí

100

âÿçèôÿí àíúàã òÿáëèü åòìÿêäèð. Àëëàh, øöáhÿñèç êè, áÿíäÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 20).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ éàëíûç Àëëàhà èìàí ýÿòèðäèéèíè âÿ Îíà hå÷ êèìè øÿðèê ãîøìàéàúàüûíû ñþéëÿìèøäèð Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí òÿê Òàíðû îëäóüóíóí äÿëèëëÿðèíè èçàh åòìèø âÿ îíëàðû èìàí ýÿòèðìÿéÿ äÿâÿò åòìèø, ÿêñ òÿãäèðäÿ ÿçàáëà ãàðøûëàøàúàãëàðûíû õÿáÿð âåðìèøäèð. Áó áàðÿäÿ àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “Äå: “Áó ìÿíèì éîëóìäóð. Ìÿí âÿ ìÿíÿ òàáå îëàí à÷ûã-àøêàð áèð äÿëèëëÿ Àëëàhà ÷àüûðûðûã. Àëëàh ïàê âÿ ìöãÿääÿñäèð. Ìÿí èñÿ ìöøðèêëÿðäÿí äåéèëÿì!”” (“Éóñèô” ñóðÿñè, 108). “Äå: “Ìÿí àíúàã þç Ðÿááèìÿ èáàäÿò åäèðÿì âÿ hå÷ êÿñè Îíà øÿðèê ãîøìóðàì!” Äå: “Ìÿí ñèçÿ íÿ áèð çÿðÿð, íÿ äÿ áèð õåéèð âåðìÿê ãöäðÿòèíÿ ìàëèê äåéèëÿì!” Äå: “Ìÿíè Àëëàhäàí hå÷ êÿñ ãóðòàðà áèëìÿç âÿ ìÿí äÿ Îíäàí áàøãà hå÷ áèð ñûüûíàúàã òàïà áèëìÿðÿì! Àëëàh äÿðýàhûíäàí îëàíû âÿ Îíóí ýþíäÿðäèêëÿðèíè òÿáëèü åòìÿêäÿí áàøãà hå÷ áèð øåé ýÿëìÿç. Àëëàhà âÿ Îíóí Ïåéüÿìáÿðèíÿ àñè îëàíëàðû úÿhÿííÿì îäó ýþçëÿéèð. Îíëàð îðàäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàð!”” (“Úèí” ñóðÿñè, 20-23). “Äå: “Ìÿíÿ äèíè ìÿhç Àëëàhà ìÿõñóñ åäÿðÿê éàëíûç Îíà èáàäÿò åòìÿê ÿìð îëóíìóøäóð! Ìÿíÿ èëê ìöñÿëìàí îëìàã áóéóðóëìóøäóð!” Äå: “ßýÿð Ðÿááèìÿ àñè îëñàì, äîüðóñó, ìöähèø ýöíöí ÿçàáûíäàí ãîðõóðàì!” Äå: “Ìÿí Àëëàhà äèíèìè éàëíûç Îíà ìÿõñóñ åäÿðÿê òàïûíûðàì! Ñèç äÿ Îíäàí áàøãà èñòÿäèéèíèçÿ èáàäÿò åäèí!” Äå: “ßñë çèéàí ÷ÿêÿíëÿð ãèéàìÿò ýöíö þçëÿðèíè âÿ àèëÿ-

101

ëÿðèíè çèéàíà óüðàäàíëàðäûð. Áàõ, à÷ûã-àøêàð çèéàí áóäóð!”” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 11-15). “Éàõóä þíúÿ éàðàäàí ñîíðà îíó éåíèäÿí äèðèëäÿí, ñèçÿ ýþéäÿí, éåðäÿí ðóçè âåðÿí êèìñÿ?! Ìÿýÿð Àëëàhëà éàíàøû áàøãà òàíðûìû âàð?” Äå: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, äÿëèëèíèçè ýÿòèðèí!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 64).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) èíêàð÷ûëàðà óéìàéàúàüûíû áèëäèðìèøäèð Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) îíó äîüðó éîëäàí äþíäÿðìÿéÿ ÷àëûøàí, îíà èôòèðàëàð àòàðàã þëäöðìÿêëÿ âÿ éóðäóíäàí ãîâìàãëà hÿäÿëÿéÿí ãþâìöíÿ îíëàðûí èñòÿéèíÿ óéìàéàúàüûíû áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð: “Äå: “Ñèçèí Àëëàhäàí ãåéðè òàïûíäûüûíûç áöòëÿðÿ èáàäÿò åòìÿê ìÿíÿ ãàäàüàí åäèëìèøäèð”. Äå: “Ìÿí ñèçèí íÿôñèíèçèí èñòÿêëÿðèíÿ ÿñëà óéìàðàì. Áåëÿ îëà áèëÿúÿéè òÿãäèðäÿ ìÿí àçàð âÿ äîüðó éîëà éþíÿëìèøëÿðäÿí îëìàðàì!” Äå: “Ìÿí Ðÿááèìäÿí à÷ûã-àéäûí áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åäèðÿì. Ñèç èñÿ îíó éàëàí håñàá åòäèíèç. Ñèçèí òÿëÿì-òÿëÿñèê èñòÿäèéèíèç ìÿíäÿ äåéèëäèð. Ùþêì àíúàã Àëëàhûíäûð. Ùàããû éàëíûç Î áÿéàí åäÿð. Î àéûðä åäÿíëÿðèí ÿí éàõøûñûäûð!”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 56-57).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøäóãëàðû øåéëÿðèí hå÷ áèð ýöúÿ ìàëèê îëìàäûüûíû áèëäèðìèøäèð Ãþâìöíÿ Àëëàhûí éåýàíÿ Òàíðû îëäóüóíó õàòûðëàäàí Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) åéíè çàìàíäà ãþâìöíöí Àëëàhà øÿðèê ãîøäóãëàðûíûí hå÷ áèð øåéè éàðàäà áèëìÿéÿúÿéèíè, êèìñÿéÿ çÿðÿð éàõóä ôàéäà âåðìÿéÿ ýöúëÿðèíèí ÷àòìàéàúàüûíû äà ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ òÿáëèü åòìèøäèð. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: 102

“Äå: “Àëëàhäàí áàøãà òàíðû ýöìàí åòäèêëÿðèíèçè ÷àüûðûí. Îíëàð ñèçè íÿ ìþhíÿòäÿí ãîðóìàüà, íÿ äÿ îíó äÿéèøìÿéÿ ãàäèð äåéèëëÿð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 56). “Äå: “Ìÿíÿ áèð õÿáÿð âåðèí ýþðöì, ñèçèí Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç éåð öçöíäÿ íÿ éàðàòìûøëàð?! Éîõñà îíëàðûí ýþéëÿðäÿ áèð øÿðèêëèéè âàð?! ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, ìÿíÿ áóíäàí ÿââÿë áèð êèòàá, éàõóä åëìäÿí ãàëàí áèð øåé ýÿòèðèí!” (“ßhãàô” ñóðÿñè, 4). “Äå: “Àëëàhäàí áàøãà òàíðû çÿíí åòäèêëÿðèíèçè ÷àüûðûí”. Îíëàð ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð øåéÿ ñàhèá äåéèëëÿð. Íÿ îíëàðûí áóíëàðäà áèð øÿðèêëèéè âàð, íÿ äÿ îíëàðäàí áèð êþìÿê÷èñè âàð!” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 22). “Äå: “Îíà ãîøäóüóíóç øÿðèêëÿðè áèð ìÿíÿ ýþñòÿðèí. Õåéð. Éåíèëìÿç ãöââÿò, hèêìÿò ñàhèáè àíúàã Î Àëëàhäûð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 27). “Äå: “Ìÿíÿ áèð ýþñòÿðèí ýþðöì, Àëëàhäàí áàøãà èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç éåð öçöíäÿ íÿéè éàðàäûáëàð? Éîõñà îíëàðûí ýþéëÿðäÿ áèð øÿðèêëèéè âàð? Éàõóä îíëàðà áèð êèòàá âåðìèøèê âÿ îðàäàêû áèð äÿëèëÿ èñòèíàä åäèðëÿð?! Õåéð, î çàëèìëÿð áèð-áèðèíÿ àíúàã éàëàí âÿä âåðèðëÿð” (“Ôàòèð” ñóðÿñè, 40).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhûí éàçäûüû òàëåéÿ òÿâÿêêöë åòìÿéè õàòûðëàòìûøäûð Àëëàh hÿð øåéè áèð òàëå öçÿðèíäÿ éàðàòìûøäûð. Èíñàí áöòöí hÿéàòû áîéóíúà Àëëàhûí ìöÿééÿí åòäèéè áó òàëåéè éàøàéûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí îíëàð ö÷öí éàçäûüûíäàí êÿíàð hå÷ áèð øåéëÿ ãàðøûëàøìàéàúàüûíû, áó ñÿáÿáëÿ hÿð àí éàøàäûãëàðû hàäèñÿëÿðäÿ Àëëàhà òÿâÿêêöë åäÿðÿê ÿúèð (ñàâàá) ãàçàíìàëàðûíû ñþéëÿìèøäèð:

103

“Äå: “Àëëàhûí áèçèì ö÷öí éàçäûüûíäàí áàøãà áèçÿ hå÷ áèð øåé öç âåðìÿç. Î áèçèì èõòèéàð ñàhèáèìèçäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìþìèíëÿð éàëíûç Àëëàhà òÿâÿêêöë åòñèíëÿð!”” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 51).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãåéáèí áèëýèñèíèí àíúàã Àëëàh äÿðýàhûíäà îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Ãóðàíäà “ãåéá” êÿëìÿñè èíñàí àüëûíûí âÿ åëìèíèí äÿðê åòìÿäèéè, ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí hÿð øåéè èôàäÿ åäèð. Ãóðàíäà Àëëàhûí âàðëûãëàðûíäàí õÿáÿð âåðäèéè, àììà ìàhèééÿòèíè hÿãèãè ìÿíàäà áèëìÿäèéèìèç éåðëÿð, âàðëûãëàð, êå÷ìèøÿ àèä ìÿëóìàò âÿ õÿáÿðëÿð ãåéá àíëàéûøûíà äàõèëäèð. Ãåéá àëÿìè hàããûíäà àíúàã Àëëàh áèëèð âÿ Àëëàh àíúàã èñòÿäèéè èíñàíà áó áàðÿäÿ ìÿëóìàòû âåðÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãåéáè éàëíûç Àëëàhûí áèëäèéèíè áó øÿêèëäÿ òÿáëèü åòìèøäèð: “Äå: “Îíëàðûí íÿ ãÿäÿð ãàëäûãëàðûíû Àëëàh äàhà éàõøû áèëèð. Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ãåéáèíè áèëìÿê àíúàã Îíà ìÿõñóñäóð. Î, hÿð øåéè íåúÿ ýþçÿë ýþðöð, íåúÿ äÿ éàõøû åøèäèð! Îíëàðûí Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð hàìèñè éîõäóð. Î, hå÷ êÿñè Þç hþêìöíÿ øÿðèê åòìÿç!”” (“Êÿhô” ñóðÿñè, 26). “Äå: “Àëëàhäàí áàøãà ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàí hå÷ êÿñ ãåéáè áèëìÿç! Îíëàð éåíèäÿí íÿ âàõò äèðèëÿúÿêëÿðèíè äÿ áèëìÿçëÿð!” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 65). “Äå: “Ðÿááèì hàããû íàçèë åäÿð. Î, ãåéáè ÿí éàõøû áèëÿíäèð!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 48).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí ñîíñóç ýöúöíö òÿáëèü åòìèøäèð Èíñàíûí éåð öçöíäÿ éàøàéà áèëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí hÿð øÿðòè éàðàäàí Àëëàhäûð. Éåðèí Ýöíÿø ñèñòåìèíäÿêè éåðè, hÿéàò

104

ö÷öí ëàçûìëû ìöhèòè òÿìèí åäÿí àòìîñôåð, Éåð êöðÿñèíèí áþéöê áèð hèññÿñèíè ÿhàòÿ åäÿí âÿ hÿéàò ö÷öí çÿðóðè îëàí ñó, Éåðèí hÿðÿêÿòè èëÿ hÿð ñÿhÿð ýöíÿøèí äîüìàñû, hÿð àõøàì òÿêðàð áàòìàñû âÿ áóíëàð êèìè áèð ÷îõ hàäèñÿ Àëëàhûí èçíè èëÿ áàø âåðèð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhäàí ãîðõìàëàðû ö÷öí Îíóí öñòöí ãöäðÿòèíè õàòûðëàòìûøäûð: “Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýåúÿíè ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû ñèçÿ áèð èøûã ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð åøèòìèðñèíèçìè?” Äå: “Áèð äåéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ýöíäöçö ãèéàìÿòÿ ãÿäÿð öñòöíöçÿ óçàòñàéäû, Àëëàhäàí áàøãà hàíñû òàíðû èñòèðàhÿò åòäèéèíèç ýåúÿíè ñèçÿ ýÿòèðÿ áèëÿðäè?! Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöçìö?”” (“Ãÿñÿñ” ñóðÿñè, 71-72). Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) àõèðÿòÿ èíàíìàéàíëàðà Àëëàhûí äöíéàäàêû éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíÿ áàõàðàã þéöä àëìàëàðûíûí âàúèáëèéèíè áèëäèðìèøäèð. Áó ãöñóðñóç éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíè ýþðÿí èíñàíëàðûí ìöhöì áèð hÿãèãÿòè äÿ äÿðê åòìÿñè ëàçûì ýÿëèð. Áöòöí áóíëàðû éàðàòìàüà ãàäèð îëàí Àëëàh ÿëáÿòòÿ êè, àõèðÿòäÿ áóíëàðûí îõøàðëàðûíû äà éàðàäàúàãäûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó ìöhöì hÿãèãÿòè ãþâìöíÿ áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Äå: “Éåð öçöíö ýÿçèá ìÿõëóãàòû íÿ úöð éàðàòäûüûíà áàõûí. Ñîíðà äà Àëëàh àõèðÿò hÿéàòûíû éàðàäàúàãäûð” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 20). Àëëàhûí hÿð úöð ãöñóð âÿ ÷àòûøìàçëûãäàí ìöíÿççÿh (õàëè) âÿ hÿð øåéèí Éàðàäûúûñû îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð. Èíñàí ÷àòûøìàçëûã âÿ çÿèôëèêëÿðÿ ñàhèá îëàí àúèç áèð âàðëûãäûð. Î, þç hÿéàòûíû éàëíûç Àëëàhûí èçíè èëÿ äàâàì åòäèðèð. Ùàëáóêè hÿð øåéèí Éàðàäûúûñû îëàí Àëëàh áöòöí íþãñàíëàðäàí óçàã, áöòöí ãöñóðëàðäàí ìöíÿççÿhäèð. Î, hå÷ áèð øåéÿ åhòèéàúû îëìàéàíäûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áóíó òÿáëèü

105

åòìèøäèð: “Äå: “Ìÿí ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí, hàìûíû áÿñëÿéèá Þçö áÿñëÿíìÿéÿí Àëëàhäàí áàøãàñûíû þçöìÿ Ðÿááìè åäÿðÿì?!” Äå: “Ìÿíÿ èëê ìöñÿëìàí îëìàã ÿìð åäèëäè âÿ ìöøðèêëÿðäÿí îëìà!” -äåéÿ áóéóðóëäó. Äå: “ßýÿð ìÿí Ðÿááèìÿ àñè îëñàì, áþéöê ýöíöí ÿçàáûíäàí ãîðõàðàì”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 14-15). Éåíÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ Àëëàhûí øÿðèêèíèí, áÿíçÿðèíèí âÿ òàéûíûí-áÿðàáÿðèíèí îëìàäûüûíû, Îíóí hÿð øåéèí òÿê ñàhèáè îëäóüóíó áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Äå: “Ýþéëÿðèí âÿ éåðèí Ðÿááè êèìäèð?” Äå: “Àëëàhäûð!” Äå: “Áåëÿ îëäóãäà, Îíó ãîéóá þçëÿðèíÿ íÿ áèð õåéèð, íÿ äÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëÿíëÿðèìè þçöíöçÿ äîñò åäèðñèíèç?!” Äå: “Ùå÷ êîðëà ýþðÿí âÿ éà çöëìÿòëÿ íóð åéíè îëà áèëÿðìè?! Éîõñà îíëàð Àëëàhà Îíóí éàðàòäûüû êèìè éàðàäàí øÿðèêëÿð ãÿðàð âåðäèëÿð âÿ îíëàðûí íÿçÿðèíúÿ áó éàðàòìà áèð-áèðèíÿ áÿíçÿð ýþðöíäö?!” Äå: “Àëëàh hÿð øåéèí õàëèãèäèð. Î, áèðäèð, ãÿhð åäÿíäèð!”” (“Ðÿä” ñóðÿñè, 16).

Àëëàh èñòÿìÿäèêäÿí ñîíðà êèìñÿíèí êèìñÿéÿ áèð ôàéäà âÿ éà çÿðÿð âåðìÿéÿ ýöúöíöí ÷àòìàäûüûíû òÿáëèü åòìèøäèð Úàhèë úÿìèééÿòëÿðèí ìöhöì õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðè áó èíñàíëàðûí áèð ÷îõóíóí Àëëàhà èìàí ýÿòèðìÿñè, àíúàã Îíóí áþéöêëöéöíö âÿ ýöúöíö ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿìÿñèäèð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) îíëàðà “ñèçè êèì éàðàòäû” äåéÿ ñîðóøàíäà “Àëëàh” äåéÿ úàâàá âåðÿí, àíúàã Îíó òàíûìàéàí ãþâìöíÿ hÿð øåéèí Àëëàhûí íÿçàðÿòèíäÿ îëäóüóíó âÿ Àëëàhà øÿðèê ãîøìàëàðûíûí îíëàðà hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíè áèëäèðìèøäèð: “Ùÿãèãÿòÿí, ÿýÿð îíëàðäàí: “Ýþéëÿðè âÿ éåðè êèì éàðàò-

106

ìûøäûð?!” - äåéÿ ñîðóøñàí, ìöòëÿã: “Àëëàh!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Äå: “Åëÿ èñÿ áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh ìÿíÿ áèð çÿðÿð òîõóíäóðìàã èñòÿñÿ, ñèçèí Àëëàhäàí ãåéðè èáàäÿò åòäèêëÿðèíèç Îíóí çÿðÿðèíè àðàäàí ãàëäûðà áèëÿðëÿðìè?! Éàõóä: “ßýÿð Àëëàh ìÿíÿ áèð ìÿðhÿìÿò ÿòà åòìÿê èñòÿñÿ, îíëàð Îíóí ìÿðhÿìÿòèíÿ ìàíå îëà áèëÿðëÿðìè?!” Äå: “Ìÿíÿ òÿêúÿ Àëëàh êèôàéÿò åäÿð. Òÿâÿêêöë åäÿíëÿð éàëíûç Îíà òÿâÿêêöë åäÿðëÿð!”” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 38). “Äå: “ßýÿð Àëëàh ñèçÿ áèð ïèñëèê, éàõóä áèð éàõøûëûã äèëÿñÿ, Àëëàhûí ñèçèí hàããûíûçäà ýþðÿúÿéè áó èøÿ êèì ìàíå îëà áèëÿð?! Îíëàð þçëÿðè ö÷öí Àëëàhäàí áàøãà íÿ áèð hàìè, íÿ äÿ áèð ìÿäÿäêàð òàïà áèëÿðëÿð” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 17).

Àëëàhûí áþéöêëöéöíö âÿ Îíóí hÿð øåéèí ñàhèáè îëäóüóíó áèëäèêëÿðè hàëäà íåúÿ ãÿôëÿò è÷èíäÿ îëäóãëàðûíû ñîðóøìóøäóð Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhûí âàðëûüûíû áèëäèêëÿðè hàëäà Îíóí öñòöí ãöäðÿòèíè äöøöíìÿéÿí, áóíà ýþðÿ äÿ Îíóí áþéöêëöéöíö ãèéìÿòëÿíäèðÿ áèëìÿéÿí ãþâìöíÿ Àëëàhûí âàðëûüûíû âÿ áþéöêëöéöíö ãÿáóë åòäèðìèøäèð. Âÿ áóíäàí ñîíðà îíëàðû þéöä àëìàüà âÿ ãîðõóá ÷ÿêèíìÿéÿ äÿâÿò åòìèøäèð: “Äå: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, áó éåð âÿ éåð öçöíäÿ îëàíëàð êèìèíäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ äöøöíìöðñöíöç?” Äå: “Éåääè ýþéöí Ðÿááè, î ÿçÿìÿòëè ÿðøèí Ðÿááè êèìäèð?” Ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Îíäà ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ ãîðõìóðñóíóç?” Äå: “ßýÿð áèëèðñèíèçñÿ, hÿð øåéèí hþêìö ÿëèíäÿ îëàí, hèìàéÿ åäÿí, àììà Þçöíöí hèìàéÿéÿ åhòèéàúû îëìàéàí

107

êèìäèð?” Îíëàð ìöòëÿã: “Àëëàhûíäûð!” - äåéÿ úàâàá âåðÿúÿêëÿð. Ñÿí äÿ äå: “Áÿñ åëÿ èñÿ íÿ úöð äþíäÿðèëèðñèíèç?”” (“Ìóìèíóí” ñóðÿñè, 84-89).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Àëëàhûí òþâáÿ ýÿòèðÿíëÿðèí ýöíàhëàðûíû áàüûøëàéàúàüûíû ìöæäÿëÿìèøäèð Àëëàh ìÿðhÿìÿòëèëÿðèí ÿí ìÿðhÿìÿòëèñèäèð. Àëëàhûí ñÿìèìè áÿíäÿëÿðè áèð õÿòà åòäèêëÿðè çàìàí áÿäáèíëèéÿ ãàïûëìàçëàð. ×öíêè èíñàíëàð õÿòà åäÿðêÿí êÿäÿðëÿíìÿìÿëè, äÿðhàë Àëëàhà éþíÿëÿðÿê Îíäàí áàüûøëàíìà äèëÿìÿëèäèðëÿð. Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áó áàðÿäÿ ãþâìöíÿ áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð: “Äå: “Åé Ìÿíèì þçëÿðèíÿ çöëì åòìÿêäÿ hÿääè àøìûø áÿíäÿëÿðèì! Àëëàhûí ðÿhìèíäÿí öìèäñèç îëìàéûí. Àëëàh áöòöí ýöíàhëàðû áàüûøëàéàð. Ùÿãèãÿòÿí, Î áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð!” (“Çóìÿð” ñóðÿñè, 53).

Àëëàhûí éîëóíóí éåýàíÿ äîüðó éîë îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Èíñàíûí øÿðÿôëè âÿ ýþçÿë áèð hÿéàò éàøàéà áèëÿúÿéè éåýàíÿ éîë Àëëàhûí ÷àüûðäûüû éîëäóð. Áàøãà âàðëûãëàðûí ðèçàñûíû àõòàðàðàã Àëëàhà øÿðèê ãîøàíëàð hÿì äöíéàäàêû hÿéàòûíäà, hÿì äÿ þëöìäÿí ñîíðàêû àõèðÿò hÿéàòûíäà áþéöê áèð òÿhãèðëÿ ãàðøûëàøàúàãëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ äöíéà âÿ àõèðÿò íèúàòûíû âåðÿí ÿñë éîëóí Àëëàhûí éîëó îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð: “Äå: “Áèç Àëëàhû ãîéóá áèçÿ íÿ áèð õåéèð, íÿ äÿ áèð çÿðÿð âåðÿ áèëìÿéÿí áöòëÿðÿìè òàïûíàúàã âÿ Àëëàh áèçè äöçýöí éîëà éþíÿëòäèêäÿí ñîíðà éåð öçöíäÿ øàøãûí äîëàøàðêÿí øåéòàíëàðûí àçäûðäûüû àäàì êèìè ýåðèéÿìè äþíäÿðèëÿúÿéèê? Ùàëáóêè äîñòëàðû îíó: “Áèçÿ òÿðÿô ýÿë!” -

108

äåéÿðÿê hàãã éîëà ÷àüûðûðäûëàð!. Äå: “Àëëàhûí hèäàéÿòè äîüðó éîëäóð. Áèçÿ àëÿìëÿðèí Ðÿááèíÿ òÿñëèì îëìàã ÿìð åäèëìèøäèð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 71).

Àëëàhûí ýèçëèíëÿðèí ýèçëèñèíè áèëäèéèíè õÿáÿð âåðìèøäèð Áÿçè èíñàíëàð ýèçëè áèð ïèñëèê åäÿðêÿí áóíó hå÷ êèìèí ýþðìÿäèéèíè äöøöíÿðÿê ñåâèíèðëÿð. Ëàêèí Àëëàh ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàí hÿð øåéè áèëèð. Î, èíñàíûí hÿð àí åòäèéè hÿð øåéÿ øàhèääèð. Èíñàíëàð äöíéàäà åòäèêëÿðè hÿð øåéèí håñàáûíû hÿð êÿñèí òîïëàøäûüû äèí (ãèéàìÿò) ýöíöíäÿ Àëëàhûí höçóðóíà ÷ûõàðàã âåðÿúÿêëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó ìöhöì hÿãèãÿòÿ äèããÿò åòìèø, ãþâìöíÿ Àëëàhûí hÿð øåéè áèëäèéèíè, áèð øåéè ýèçëÿñÿëÿð äÿ, à÷ûãëàñàëàð äà Àëëàhûí áóíäàí îíñóç äà õÿáÿðäàð îëäóüóíó õàòûðëàòìûøäûð. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “Äå: “Öðÿêëÿðèíèçäÿêèíè ýèçëè äÿ ñàõëàñàíûç, àøêàðà äà ÷ûõàðòñàíûç, Àëëàh îíó áèëèð. ×öíêè Î, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà áèëèð. Àëëàh hÿð øåéÿ ãàäèðäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 29). “Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà òÿêúÿ Àëëàhûí øàhèä îëìàñû êèôàéÿò åäèð. Øöáhÿñèç êè, Î, áÿíäÿëÿðèíäÿí õÿáÿðäàðäûð, ýþðÿíäèð!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 96). “ßýÿð îíëàð öç äþíäÿðñÿëÿð, äå: “Ñèçÿ îëäóüó êèìè áèëäèðäèì. Ñèçÿ âÿä îëóíàí øåéèí éàõûíìû, óçàãìû îëäóüóíó áèëìèðÿì. Øöáhÿñèç êè, àøêàð äåéèëÿí ñþçö äÿ, ñèçèí ýèçëÿòäèêëÿðèíèçè äÿ áèëèð!” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 109-110). “Äå: “Ìÿíèìëÿ ñèçèí àðàíûçäà Àëëàhûí øàhèä îëìàñû êèôàéÿò åäÿð. Î, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ îëäóüóíó áèëèð. Áàòèëÿ èíàíûá Àëëàhû èíêàð åäÿíëÿð, øöáhÿñèç êè, çèéàíà óüðàéàíëàðäûð!”” (“ßíêÿáóò” ñóðÿñè, 52). “Äå: “Ñèç äèíèíèçè Àëëàhàìû þéðÿäèðñèíèç?” Ùàëáóêè Àëëàh ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, áèëèð. Àëëàh hÿð øåéè 109

áèëÿíäèð!” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 16).

Àëëàhäàí áàøãà áèð ãîðóéóúóíóí îëìàäûüûíû ìöõòÿëèô íöìóíÿëÿðëÿ à÷ûãëàìûøäûð Èíñàíûí òÿê äîñòó âÿ ãîðóéóúóñó îíó Éàðàäàí Àëëàhäûð. Àíúàã Àëëàhäàí ãîðõìàéàí èíñàíëàð áóíó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìèðëÿð. Îíëàð Àëëàhûí âàðëûüûíà âÿ öñòöí ãöäðÿòèíÿ ÿhÿìèééÿò âåðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Àíúàã åëÿ àíëàð âàðäûð êè, èíñàí Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüûí îíà ÿñëà êþìÿê åòìÿéÿúÿéè hÿãèãÿòèíè ÷îõ éàõøû àíëàéûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) äÿ èíñàíëàðà áó hÿãèãÿòè õàòûðëàòìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí áèð ñûõûíòûéà, áèð çÿðÿðÿ óüðàäûüû çàìàí îíóí Àëëàhäàí áàøãà ÷àüûðàúàüû hå÷ áèð êþìÿê÷è éîõäóð. Èíñàí áåëÿ áèð hàäèñÿ èëÿ ãàðøûëàøàðêÿí Àëëàhà øÿðèê ãîøäóüó âàðëûãëàðûí îíà hå÷ áèð ôàéäàñûíûí îëìàéàúàüûíû àíëàéûð. Î hàëäà èíñàíûí hÿëÿ ôöðñÿò âàðêÿí îíà õàòûðëàäûëàí áó hÿãèãÿò öçÿðèíäÿ äöøöíìÿñè, Ðÿááèìèçäÿí áàøãà hå÷ áèð êèìñÿäÿí êþìÿê ýþðìÿéÿúÿéèíè óíóòìàìàñû ëàçûìäûð. Áó áàðÿäÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áó õàòûðëàòìàíû åòìèøäèð: “Äå: “Ìÿíÿ äåéÿ áèëÿðñèíèçìè? Ñèçÿ Àëëàhûí ÿçàáû ýÿëñÿ âÿ éà ãèéàìÿò áàøûíûçûí öñòöíö àëñà, Àëëàhäàí áàøãàñûíà äóà åäèá éàëâàðàúàãñûíûçìû? ßýÿð äîüðó äàíûøàíëàðñûíûçñà äåéèí ýþðÿê!” Õåéð, éàëíûç Îíà äóà åäèá éàëâàðàúàãñûíûç. Î ÿýÿð èñòÿñÿ, éàëâàðäûüûíûç áÿëàíû àðàäàí ãàëäûðàð, ñèç äÿ Îíà øÿðèê ãîøäóüóíóç áöòëÿðèíèçè óíóäàðñûíûç” (“ßíàì” ñóðÿñè, 40-41).

Ìöñÿëìàíëàðà ãÿëáëÿðèíÿ èìàí âåðäèéè ö÷öí Àëëàhà øöêð åòìÿëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûð Àëëàh éåð öçöíäÿ èìàí åäÿíëÿðèí ñàéûíûí hÿìèøÿ àç îëàúàüûíû, àíúàã áó àçëûüûí ÿáÿäè îëàðàã úÿííÿòÿ ãîâóøàúàüûíû áèëäèðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èìàí áèð èíñàíà hÿéàòûíäà âåðèëÿí ÿí

110

áþéöê ëöòôëÿðäÿí (íåìÿòëÿðäÿí) áèðèäèð. Àíúàã Ïåéüÿìáÿðèìèçèí (ñ.ÿ.â.) äþâðöíäÿ áÿçè èíñàíëàð èìàí ýÿòèðäèêäÿí ñîíðà ñàíêè Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áèð éàõøûëûã åäèáìèøëÿð êèìè îíà ìèííÿò ãîéìàüà áàøëàìûøëàð. Ñîí äÿðÿúÿ éàíëûø îëàí áó ìÿíòèãè à÷ûãëàìàã ö÷öí Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíÿ áåëÿ õàòûðëàòìà åòìèøäèð: “Îíëàð èñëàìû ãÿáóë åòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ñÿíÿ ìèííÿò ãîéóðëàð. Äå: “Ìöñÿëìàí îëäóüóíóçëà ìÿíÿ ìèííÿò ãîéìàéûí! Õåéð, ÿýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, áèëèí êè ñèçè èìàíà ìöâÿôôÿã åòìÿêëÿ ÿñëèíäÿ Àëëàh ñèçèí áîéíóíóçà ìèííÿò ãîéìóø îëóð!”” (“Ùóúóðàò” ñóðÿñè, 17).

Ãóðàíû Àëëàhûí ýþíäÿðäèéèíè òÿáëèü åòìèøäèð Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí èíêàð÷ûëàð Ãóðàíû èíêàð åòìÿê ö÷öí áèð ÷îõ áÿhàíÿëÿð èðÿëè ñöðìöøäöëÿð. Áó èääèàëàðäàí ÿí áþéöéö Ãóðàíûí Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) òÿðÿôèíäÿí éàçûëìàñû èääèàñûäûð. Ùàëáóêè Ãóðàíûí è÷èíäÿ îíóí èíñàí éàçûñû îëìàäûüûíû òÿñäèã åäÿí ñàéñûç ìþúöçÿëÿð âàðäûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áó hÿãèãÿòè õàòûðëàòìûø âÿ Ãóðàíû Àëëàhûí ýþíäÿðäèéèíè áèëäèðìèøäèð. Áó áàðÿäÿ îëàí àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áåëÿäèð: “Äå: “Îíó ýþéëÿðèí âÿ éåðèí ñèððèíè áèëÿí íàçèë åòìèøäèð. Ùÿãèãÿòÿí, Î, áàüûøëàéàíäûð, ðÿhì åäÿíäèð!”” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 6). “Äå: “Áèð ñþéëÿéèí ýþðÿê, ÿýÿð Àëëàh äÿðýàhûíäàíäûðñà âÿ ñîíðà ñèç äÿ îíó èíêàð åäèáñèíèçñÿ, óçàã áèð íèôàã è÷èíäÿ îëàí êÿñäÿí äàhà ÷îõ àçìûø êèì îëà áèëÿð?!” (“Ôóññèëÿò” ñóðÿñè, 52). Ãóðàí Àëëàhûí þç áÿíäÿëÿðèíäÿí èñòÿäèêëÿðèíè, îíëàðûí éàðàäûëûø ìÿãñÿäèíè, äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ íåúÿ äàâðàíìàëàðûíûí ëàçûì ýÿëäèéèíè âÿ èíñàíûí þéðÿíìÿëè îëäóüó äàhà áèð ÷îõ øå-

111

éè áèëäèðÿí áèð êèòàáäûð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíÿ Àëëàhûí êÿëàìû îëàí Ãóðàí áàðÿäÿ áåëÿ ñþéëÿìèøäèð: “Äå: “Î ÷îõ áþéöê õÿáÿðäèð! Ñèç èñÿ îíäàí öç äþíäÿðèðñèíèç!” (“Ñàä” ñóðÿñè, 67-68).

Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð âàðëûüûí Ãóðàíû íàçèë åòìÿéÿ ýöúöíöí ÷àòìàäûüûíû áèëäèðìèøäèð Ãóðàíûí èíñàí òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíû èääèà åäÿíëÿð îíóí ñàhèá îëäóüó ìþúöçÿëÿðäÿí, Àëëàhûí þçöíäÿ ñîíñóç hèêìÿòè åhòèâà åäÿí ñþçëÿðèíäÿí õÿáÿðñèçäèðëÿð. Ùàëáóêè Ãóðàí èíñàíûí, hÿòòà áöòöí èíñàíëàðûí âÿ úèíëÿðèí äÿ áèðëèêäÿ éàçà áèëìÿéÿúÿêëÿðè áèð êèòàáäûð. Âÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó áàðÿäÿ ãþâìöíÿ áåëÿ áèëäèðìèøäèð: “Äå: “ßýÿð èíñàíëàð âÿ úèíëÿð áèð éåðÿ éûüûøûá áó Ãóðàíà áÿíçÿð áèð øåé ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðèíÿ êþìÿê åòñÿëÿð, éåíÿ äÿ îíà áÿíçÿðèíè ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 88). “Éîõñà: “Îíó þçöíäÿí óéäóðäó!” - äåéèðëÿð. Äå: “ßýÿð äîüðó äåéèðñèíèçñÿ, îíà áÿíçÿð áèð ñóðÿ ýÿòèðèí âÿ Àëëàhäàí áàøãà, êèìÿ ýöúöíöç ÷àòûðñà, îíó äà ÷àüûðûí!”” (“Éóíóñ” ñóðÿñè, 38).

Ãóðàíûí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí áèð ìöæäÿ âÿ hèäàéÿò ðÿháÿðè îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Áó ìþâçóäàêû áèð àéÿ áåëÿäèð: “Äå: “Ðóhöëãöäñ îíó ñÿíèí Ðÿááèíäÿí èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ ñÿáàò âåðìÿê, ìöñÿëìàíëàðû èñÿ äîüðó éîëà éþíÿëòìÿê âÿ ìöæäÿ âåðìÿê ö÷öí hàãã îëàðàã íàçèë åòìèøäèð!”” (“Íÿhë” ñóðÿñè, 102). Éåíÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Ãóðàíûí èíñàíû hèäàéÿòÿ éþíÿëòäèéèíè áó øÿêèëäÿ òÿáëèü åòìèøäèð:

112

“Äå: “ßýÿð ìÿí àçñàì, áóíóí çÿðÿðè àíúàã ìÿíÿ îëàð. Éîõ, ÿýÿð äîüðó éîëëà ýåòñÿì, áó äà Ðÿááèìèí ìÿíÿ âÿhé åòäèéè ñàéÿñèíäÿäèð. Ùÿãèãÿòÿí, Î åøèäÿíäèð, éàõûíäûð” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 50).

Ãþâìöíÿ äóàíûí ÿhÿìèééÿòèíè áèëäèðìèø âÿ îíëàðû Àëëàhà äóà åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð Èíñàíûí Àëëàhà éàõûíëûüûíûí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëàí ÿí ìöhöì èáàäÿòëÿðäÿí áèðè äóàäûð. Èíñàí èñòÿäèéè hÿð øåé ö÷öí Àëëàhà äóà åòìÿëèäèð. Âÿ Àëëàh ãóëëàðûíûí áöòöí äóàëàðûíà ÿâÿç âåðÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àëëàhäàí áàüûøëàíìàüû óìàí, äöíéàäà ñÿìèìè áèð ìþìèí êèìè éàøàìàã, àõèðÿòäÿ äÿ ÿáÿäè áèð ãóðòóëóø éóðäó îëàí úÿííÿòè ãàçàíìàã èñòÿéÿí hÿð ìþìèí äóà èáàäÿòèíè éåðèíÿ éåòèðèð, Ãóðàíäà ÿìð åäèëäèéè êèìè, Àëëàhà òåç-òåç äóà åäèð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) äóàíûí Àëëàh äÿðýàhûíäàêû ãèéìÿòèíè ìöñÿëìàíëàðà áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð: “Äå: “ßýÿð èáàäÿòèíèç îëìàñà, Ðÿááèìèí éàíûíäà íÿ ãÿäèð-ãèéìÿòèíèç îëàð? Ñèç òÿêçèá åòäèíèç. Áóíà ýþðÿ äÿ éàõàíûçäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿêäèð!”” (“Ôóðãàí” ñóðÿñè, 77).

Ùåñàá ýöíö hå÷ êèìèí áàøãàñûíûí ýöíàhëàðûíà ýþðÿ úàâàá âåðìÿéÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäèð Äèíè éàøàìàã èñòÿéÿí áèð ÷îõ èíñàí éàõûí ÿòðàôûíäàí åòäèéè èáàäÿòëÿð ö÷öí “áóíëàðû åòìÿéÿ åhòèéàú éîõäóð, ìÿí ñÿíèí ýöíàhëàðûíû þç öçÿðèìÿ ýþòöðöðÿì” êèìè ñþçëÿð åøèäèð. Ëàêèí håñàá ýöíöíäÿ hÿð êÿñ Àëëàhûí ãàðøûñûíäà äàéàíûá òÿêáàøûíà håñàá âåðÿúÿê. Î ýöí hÿð êÿñ éàëíûç þç ÿìÿëèíÿ ýþðÿ ìÿñóëèééÿò äàøûéàúàã. Ùå÷ êèìäÿí áàøãàëàðûíûí ýöíàhëàðû ñîðóøóëìàéàúàã, hå÷ êèì äÿ hå÷ êèìèí ýöíàhûíû þç öçÿðèíÿ ýþòöðìÿéÿúÿê. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó ìÿñÿëÿíè áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð: 113

“Äå: “Àëëàh hÿð øåéèí Ðÿááè îëäóüó hàëäà, hå÷ ìÿí Îíäàí áàøãà Ðÿááìè èñòÿðÿì? “Ùÿð êÿñèí ãàçàíäûüû ýöíàh àíúàã þçöíÿ àèääèð. Ùå÷ áèð ýöíàhêàð áàøãàñûíûí ýöíàhûíû äàøûìàç. Àõûð äþíöøöíöç Ðÿááèíèçÿäèð. Î çàìàí ñèçÿ àðàíûçäà èõòèëàô äîüóðàí ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ õÿáÿð âåðÿúÿêäèð” (“ßíàì” ñóðÿñè, 164).

Ãþâìöíÿ äöíéà hÿéàòûíûí ôàéäàñûíûí àõèðÿòëÿ ìöãàéèñÿäÿ ÷îõ àç îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Àëëàhûí Ùç.Ìÿhÿììÿäèí (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíö ñûíàäûüû èìòàhàíëàðäàí áèðè ìöhàðèáÿ îëìóøäóð. Áó èíñàíëàðûí áèð ãèñìè ñàâàøà ÷ûõìàã ëàçûì îëàíäà èíñàíëàðûí îíëàðà áèð çÿðÿð âåðìÿñèíäÿí ãîðõìóø âÿ àðõàäà ãàëìàã èñòÿìèøëÿð. ßëáÿòòÿ, áóíóí àëòûíäà þëöì ãîðõóñó âÿ äöíéà ñåâýèñè âàð. Ùàëáóêè äöíéà hÿéàòû ÷îõ ãûñàäûð. Èíñàí ìöhàðèáÿäÿ âÿ éà áàøãà áèð éåðäÿ ìöòëÿã Àëëàhûí îíóí ö÷öí ìöÿééÿí åòäèéè âàõòäà þëÿúÿê. Áó ñÿáÿáëÿ þëìÿêäÿí âÿ éà áàøãà áèð øåéäÿí ãîðõàðàã Àëëàhûí ðèçàñûíû ãóëàãàðäûíà âóðìàã èíñàíûí àõèðÿòè ö÷öí ÷îõ áþéöê áèð èòêèäèð. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíÿ äöíéà hÿéàòûíûí ôàéäàñûíûí àç îëäóüóíó òÿáëèü åäÿðÿê ÿñë éóðäëàðû îëàí àõèðÿò ö÷öí ÷àëûøìàëàðûíû ÿìð åòìèøäèð: “Î øÿõñëÿðè ýþðìöðñÿíìè êè, îíëàðà: “ßë ÷ÿêèí, íàìàç ãûëûí, çÿêàò âåðèí!” - äåéèëìèøäè. Îíëàðà úèhàä åòìÿê âàúèá îëäóãäà èñÿ, è÷ÿðèëÿðèíäÿí áèð ãèñìè Àëëàhäàí ãîðõàí êèìè âÿ éà äàhà àðòûã èíñàíëàðäàí ãîðõóéà äöøÿðÿê: “Åé Ðÿááèìèç! Úèhàä åòìÿéè íÿ ö÷öí áèçÿ âàúèá åòäèí, íÿ îëàðäû êè, áèçè éàõûí çàìàíà ãÿäÿð éóáàíäûðàéäûí!” - äåäèëÿð. Îíëàðà ñþéëÿ: “Äöíéàíûí ëÿççÿòè âÿ ôàéäàñû àçäûð, ëàêèí ìöòòÿãè ö÷öí àõèðÿò äàhà õåéèðëèäèð. Ñèçÿ õóðìà ÷ÿðäÿéèíäÿ îëàí íàçèê òåë ãÿäÿð áåëÿ çöëì îëóíìàéàúàã!”” (“Íèñà” ñóðÿñè, 77).

114

Åéíè øåé Àëëàhûí ÿìðè îëàí hÿð áèð ìÿñÿëÿéÿ äÿ àèääèð. Àëëàhûí áÿéÿíäèéè ÿõëàãû èíñàíëàðà èçàh åòìÿê, ìöñÿëìàíëàðà ôàéäà âåðìÿê, äèíÿ õèäìÿò åòìÿê áÿçÿí èíñàíûí íÿôñèíÿ áÿëêÿ äÿ çèää îëà áèëÿð. Ìöñÿëìàíûí éåðèíäÿ ôÿäàêàðëûã åòìÿñè ëàçûì îëà áèëÿð. Àììà Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàã ìÿãñÿäèëÿ éàøàéàí hÿãèãè áèð ìþìèí ö÷öí áåëÿ àíëàð áþéöê áèð ôöðñÿòäèð. ×öíêè ÷îõ ãûñà îëàí äöíéà hÿéàòûíäà øåéòàíûí èòêè êèìè ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäûüû ôÿäàêàðëûã àõèðÿòäÿ èíñàíà áþéöê áèð ôàéäà ýÿòèðÿúÿêäèð.

Äöíéàäà ñàhèá îëäóãëàðûíà Àëëàhûí ðèçàñûíäàí äàhà ÷îõ äÿéÿð âåðÿí èíñàíëàðà Àëëàhûí ÿçàáûíû õàòûðëàòìûøäûð Äöíéà Àëëàhûí èíñàíëàðû èìòàhàí åòäèéè áèð éåðäèð âÿ Àëëàh èíñàíûí ñàhèá îëäóüó hÿð øåéè èíñàíà îíó ñûíàìàã ö÷öí âåðìèøäèð. Èíñàíûí áó hÿãèãÿòè áèëÿðÿê øöêð åòìÿñè âÿ ñàhèá îëäóüó øåéëÿðëÿ éàëíûç Àëëàhûí ðèçàñûíû ãàçàíìàüà ÷àëûøìàñû ëàçûìäûð. Ùàëáóêè áèð ÷îõ èíñàíëàð ñàhèá îëäóãëàðûíû Àëëàhà øÿðèê ãîøóð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) áó èíñàíëàðà Àëëàhûí ÿçàáû áàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð: “Äå: “ßýÿð àòàëàðûíûç, îüóëëàðûíûç, ãàðäàøëàðûíûç, þâðÿòëÿðèíèç, ãÿáèëÿíèç, ãàçàíäûüûíûç ìàëëàð, êàñàä îëìàñûíäàí ãîðõäóüóíóç òèúàðÿò, õîøóíóçà ýÿëÿí ìÿñêÿíëÿð ñèçÿ Àëëàhäàí, Îíóí Ïåéüÿìáÿðèíäÿí âÿ Àëëàh éîëóíäà úèhàääàí äàhà ÿçèçäèðñÿ, Àëëàhûí ÿìðè ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð ýþçëÿéèí. Àëëàh ôàñèãëÿðè äîüðó éîëà éþíÿëòìÿç!” (“Òþâáÿ” ñóðÿñè, 24).

Èíêàð÷ûëàðûí ìöòëÿã ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàéàúàüûíû áèëäèðìèøäèð Òàðèõ áîéó èíêàð÷ûëàð èìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ ãàðøû íÿòèúÿñè îëìà-

115

éàí áèð ìöáàðèçÿ àïàðìûøëàð. Áó ìöáàðèçÿ èìàí ýÿòèðÿíëÿðèí Àëëàhà îëàí èìàíûíû âÿ Àëëàh äÿðýàhûíäàêû äÿðÿúÿñèíè àðòûðäûüû hàëäà èíêàð÷ûëàð ö÷öí áþéöê áèð èòêèéÿ ÷åâðèëìèøäèð. Àëëàh hå÷ áèð èíêàð÷û úÿìèééÿòèí ìþìèíëÿðÿ çÿðÿð âåðìÿñèíÿ èçí âåðìÿìèøäèð. ßýÿð èíêàð÷ûëàð áèð óüóð ãàçàíìûø êèìè ýþðöíñÿ äÿ Àëëàh áóíó ìöòëÿã ìþìèíëÿðèí õåéèðèíÿ ÷åâèðìèøäèð. Àëëàhûí áèð ÷îõ àéÿäÿ äÿ áèëäèðäèéè êèìè, hÿð çàìàí öñòöí ýÿëÿíëÿð “Ìàèäÿ” ñóðÿñèíäÿ áèëäèðèëÿí “Àëëàhûí òÿðÿôäàðëàðû”äûð. Áó, èíêàð÷ûëàðûí äöíéàäà ãàðøûëàøàúàüû áèð ìÿüëóáèééÿòäèð. Àõèðÿòäÿ èñÿ áó èíñàíëàð åòäèêëÿðèíèí ÿâÿçèíè è÷èíäÿ ÿáÿäè ãàëàúàãëàðû úÿhÿííÿìèí ÿçàáû èëÿ àëàúàãëàð. Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) èíêàð÷ûëàðà áåëÿ äåìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð: “Êàôèð îëàíëàðà äå: “Ñèç ìÿüëóá îëàúàã âÿ úÿhÿííÿìÿ ñöðöêëÿíÿúÿêñèíèç!” Íåúÿ äÿ ïèñ éåðäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 12).

Õàòûðëàéûá þéöä àëìàëàðû ö÷öí ãþâìöíÿ îíëàðäàí þíúÿ èíêàð åäÿí ãþâìëÿðèí óüðàäûüû àãèáÿòè õàòûðëàòìûøäûð Äàhà þíúÿ áÿhñ åäèëÿí ïåéüÿìáÿðëÿðèí hÿéàòûíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, òàðèõ áîéó Àëëàhûí åë÷èñèíÿ ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìèø áöòöí ãþâìëÿð òþâáÿ åäèá ñÿhâëÿðèíè äöçÿëòìÿäèêëÿðè òÿãäèðäÿ áþéöê áèð ÿçàáëà ãàðøûëàøìûøëàð. ßëáÿòòÿ, äèýÿðëÿðèíèí áóíäàí äöøöíöá þéöä àëìàñû âÿ îíëàðûí áàøûíà ýÿëÿíèí þç áàøëàðûíà äà ýÿëìÿìÿñè ö÷öí ãîðõóá ÷ÿêèíìÿñè ëàçûìäûð. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) þç ãþâìöíö êå÷ìèø ãþâìëÿðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè äöøöíìÿéÿ âÿ áóíäàí þéöä àëìàüà äÿâÿò åòìèøäèð: “Äå: “Éåð öçöíö ýÿçèá äîëàøûí, ýöíàhêàðëàðûí àõûðûíûí íåúÿ îëäóüóíà áèð áàõûí!”” (“Íÿìë” ñóðÿñè, 69). “Äå: “éåð öçöíö äîëàøûí âÿ ñîíðà ýþðöí êè, éàëàí÷û äå-

116

éÿíëÿðèí àãèáÿòè íåúÿ îëäó?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 11). “Äå: “Éåð öçöíö ýÿçèá äîëàøûí âÿ ÿââÿëêèëÿðèí àõûðûíûí íåúÿ îëäóüóíà áàõûí. Îíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ìöøðèê èäè” (“Ðóì” ñóðÿñè, 42).

Ãþâìöíÿ þëöìäÿí ãà÷ûøûí ãÿòèééÿí ìöìêöí îëìàäûüûíû õàòûðëàòìûøäûð Àõèðÿòÿ èíàíìàéàí èíñàíëàðûí ÿí áþéöê ãîðõóëàðûíäàí áèðè þëöì ãîðõóñóäóð. Áó èíñàíëàð þëöìö þçëÿðèíäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí hÿð øåéäÿí èñòèôàäÿ åäèðëÿð. Ùàëáóêè hÿð èíñàí ö÷öí Àëëàh äÿðýàhûíäà ìöÿééÿí îëóíìóø áèð þëöì âàõòû âàðäûð âÿ î àí ýÿëäèéè çàìàí èíñàí áóíó hå÷ úöðÿ òÿõèðÿ ñàëà áèëìÿç. Áó ñÿáÿáëÿ Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ íÿ ãÿäÿð ÷àëûøûðñà ÷àëûøñûí, hàðàäà îëóðñà îëñóí, ìöòëÿã þëÿúÿêëÿðèíè õàòûðëàòìûøäûð: “Äå: “ßýÿð þëìÿêäÿí, éàõóä þëäöðöëìÿêäÿí ãà÷àðñûíûçñà, ãà÷ìàã ñèçÿ hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿç. Àíúàã àç áèð ìöääÿò äîëàíûá-êå÷èíÿðñèíèç” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 16). “Îíëàðà áåëÿ äå: “Ñèçÿ âÿä îëóíìóø áèð ýöí âàðäûð êè, îíäàí áèðúÿ ñààò áåëÿ íÿ ýåðè ãàëàð, íÿ äÿ èðÿëè êå÷ÿ áèëÿðñèíèç!”” (“Ñÿáà” ñóðÿñè, 30).

Ãþâìöíÿ þëöìöí áèð ñîí îëìàäûüûíû, ÿêñèíÿ, Àëëàhà äþíöø îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð Úàhèë úÿìèééÿòëÿðäÿ áèð ÷îõ èíñàí þëöìëÿ hÿð øåéèí áèòÿúÿéèíè çÿíí åäèð. Ùàëáóêè þëöì èíñàíûí hÿãèãè hÿéàòûíûí áàøëàíäûüû àíäûð. Çÿíí åäèëÿíëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã áèð ñîí äåéèë, áèð áàøëàíüûúäûð. Èíñàíëàð þëÿíäÿí ñîíðà Àëëàhûí ãàðøûñûíäà håñàá âåðÿúÿê âÿ áó håñàá àíûíäàí ñîíðà ÿáÿäè ãàëàúàãëàðû ìÿêàíà ýåäÿúÿêëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ õàòûðëàòìûøäûð:

117

“Äå: “Ñèçÿ ìöâÿêêèë îëàí þëöì ìÿëÿéè úàíûíûçû àëàúàãäûð, ñîíðà äà Ðÿááèíèçèí höçóðóíà ãàéòàðûëàúàãñûíûç!”” (“Ñÿúäÿ” ñóðÿñè, 11).

Ãèéàìÿòèí íÿ çàìàí ãîïàúàüûíû Àëëàhäàí áàøãà êèìñÿíèí áèëìÿäèéèíè ñþéëÿìèøäèð Èíñàíëàðû äöøöíäöðÿí ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ ãèéàìÿò ñààòûíûí íÿ çàìàí ýÿëÿúÿéè èëÿ áàüëûäûð. Ëàêèí Àëëàh ãèéàìÿò ñààòûíû Þçöíäÿí áàøãà hå÷ êèìèí áèëìÿäèéèíè áèëäèðìèø âÿ Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áó ìþâçóäà âåðèëÿí ñóàëëàðà áåëÿ úàâàá âåðìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð: “Úàìààò ñÿíäÿí î ñààò áàðÿäÿ ñîðóøàð. Äå: “Îíó àíúàã Àëëàh áèëÿð!” Íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ äÿ, î ñààò éàõûíäûð” (“ßhçàá” ñóðÿñè, 63). “Äå: “Ìÿíè ñèçèí ãîðõóäóëäóüóíóç ÿçàáûí éàõûí îëäóüóíó, éàõóä Ðÿááèìèí îíóí ö÷öí óçóí áèð ìöääÿò òÿéèí åäÿúÿéèíè áèëìèðÿì!” (“Úèí” ñóðÿñè, 25). “ßýÿð îíëàð öç äþíäÿðñÿëÿð, äå: “Ñèçÿ îëäóüó êèìè áèëäèðäèì. Ñèçÿ âÿä îëóíàí øåéèí éàõûíìû, óçàãìû îëäóüóíó áèëìèðÿì” (“ßíáèéà” ñóðÿñè, 109).

Èíêàð÷ûëàðà éåíèäÿí äèðèëÿúÿêëÿðèíè òÿáëèü åòìèøäèð ßñë hÿéàòûí äöíéàäà éàøàäûãëàðû hÿéàò îëäóüóíó äöøöíÿí èíêàð÷ûëàð Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) òÿêðàð äèðèëÿúÿêëÿðèíÿ èíàíìàäûãëàðûíû ñþéëÿìèøäèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) îíëàðà áó øÿêèëäÿ úàâàá âåðìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð: “Îíëàð: “Áèç ñöð-ñöìöê, ÷öðöéöá îâõàëàíìûø òîðïàã îëäóüóìóç hàëäà, äèðèëäèëèá éåíè ìÿõëóãìó îëàúàüûã?” -äåéèðëÿð. Äå: “Èñòÿð äàø îëóí, éàõóä äÿìèð! Âÿ éà öðÿéèíèçäÿ áþéöê áèð ìÿõëóã áèëèí!”. Îíëàð äåéÿúÿêëÿð: “Î

118

hàëäà áèçè êèì ãàéòàðàúàãäûð?” Äå: “Èëê äÿôÿ ñèçè éîõäàí éàðàäàí Àëëàh!” Îíëàð ñÿíÿ áàøëàðûíû áóëàéûá: “Áó íÿ âàõò îëàúàãäûð?” - äåéÿ ñîðóøàúàãëàð. Äå: “Áÿëêÿ äÿ, áó éàõûí çàìàíäà!”” (“Èñðà” ñóðÿñè, 49-51).

Àëëàhà âÿ Ïåéüÿìáÿðèíÿ (ñ.ÿ.â.) ãàðøû òÿêÿááöð ýþñòÿðèá àõèðÿòè èíêàð åäÿíëÿðèí ãèéàìÿò ýöíöíäÿ Àëëàhà áîéóí ÿéÿðÿê äèðèëÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð Èíêàð÷ûëàð þçëÿðèíäÿí áàøãà áèð âàðëûüà áîéóí ÿéìÿê ãöðóðëàðûíà àüûð ýÿëäèéè ö÷öí Àëëàhûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿð âÿ ïåéüÿìáÿðÿ òàáå îëìàçëàð. Ùàëáóêè îíëàð ãèéàìÿò ýöíöíäÿ äèðèëÿúÿê, Àëëàhûí áþéöêëöéöíö, ýöúöíö âÿ îíëàðà âåðÿúÿéè ÿçàáû ýþðÿúÿêëÿð. Áó ñÿáÿáëÿ Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) “òÿêðàð äèðèëÿúÿéèêìè” äåéÿ ñîðóøàí èíêàð÷ûëàðà áó øÿêèëäÿ úàâàá âåðìÿéè áóéóðìóøäóð: “Ìÿýÿð áèç þëäöêäÿí, òîðïàã âÿ ñöð-ñöìöê îëäóãäàí ñîíðà äèðèëäèëÿúÿéèêìè?! Åëÿúÿ äÿ ÿââÿëêè àòàëàðûìûç?!” Äå: “Áÿëè, þçö äÿ çÿëèë îëàðàã” (“Ñàôôàò” ñóðÿñè, 16-18).

Àëëàhûí àéÿëÿðèíÿ èìàí ýÿòèðìÿéÿíëÿðÿ úÿhÿííÿìÿ ýåäÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿéÿðÿê îíëàðà õÿáÿðäàðëûã åòìèøäèð Èíêàð÷ûëàð Ãóðàí ÿõëàãûíûí îíëàðà òÿáëèü åäèëìÿñèíÿ ýþðÿ ñîí äÿðÿúÿ áþéöê áèð êèí âÿ ãÿçÿá hèññ åòìèøëÿð. Ãóðàíäà áó èíñàíëàðûí è÷ëÿðèíäÿ èìàí åäÿíëÿðÿ ãàðøû íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð êèí áÿñëÿäèêëÿðè õÿáÿð âåðèëèð. Àëëàh Ùç.Ìÿhÿììÿäÿ (ñ.ÿ.â.) áó èíñàíëàðà áåëÿ ñþéëÿìÿñèíè ÿìð åòìèøäèð: “Àéÿëÿðèìèç îíëàðà à÷ûã-àøêàð ñóðÿòäÿ îõóíäóüó çàìàí êàôèð îëàíëàðûí ÷þhðÿñèíäÿ áèð èêðàh ñåçÿðñÿí. Îíëàð àéÿëÿðèìèçè îõóéàíëàðûí öñòöíÿ àç ãàëà höúóì ÷ÿêñèíëÿð. Äå: “Ñèçÿ áóíäàí äàhà ïèñèíè õÿáÿð âåðèììè? Úÿhÿííÿì! Àëëàh îíó êàôèðëÿðÿ âÿä åòìèøäèð. Î íÿ ïèñ ìÿñêÿíäèð!”” (“Ùÿúú” ñóðÿñè, 72). 119

Àéÿäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) èíêàð÷ûëàðûí áó êèíèí ìöãàáèëèíäÿ hå÷ áèð íÿòèúÿ àëà áèëìÿéÿúÿêëÿðèíè, ÿêñèíÿ, ÿáÿäè áèð ÿçàáëà öçëÿøÿúÿêëÿðèíè áèëäèðìèøäèð. Áóíäàí áàøãà, Àëëàhà âÿ Ïåéüÿìáÿðèíÿ (ñ.ÿ.â.) ãàðøû ÷ûõàíëàðûí úÿhÿííÿìäÿ ÿáÿäè ãàëàúàãëàðûíû äà áàøãà áèð àéÿäÿ áåëÿ õÿáÿð âåðìèøäèð: “Àëëàh äÿðýàhûíäàí îëàíû âÿ Îíóí ýþíäÿðäèêëÿðèíè òÿáëèü åòìÿêäÿí áàøãà hå÷ áèð øåé ýÿëìÿç. Àëëàhà âÿ Îíóí Ïåéüÿìáÿðèíÿ àñè îëàíëàðû úÿhÿííÿì îäó ýþçëÿéèð. Îíëàð îðàäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàð!”” (“Úèí” ñóðÿñè, 23).

Úÿhÿííÿìèí ÿáÿäè áèð ÿçàá éåðè îëäóüóíó áèëäèðìèøäèð Ãþâìöí èíêàð÷ûëàðû áèð ìöääÿò úÿhÿííÿìäÿ ãàëñàëàð áåëÿ ñîíðà úÿííÿòÿ ýåäÿúÿêëÿðèíè èääèà åòìèøäèëÿð. Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) èñÿ úÿhÿííÿìÿ ëàéèã îëàí èíêàð÷ûëàðûí îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàðûíû áåëÿ òÿáëèü åòìèøäèð: “Îíëàð: “Úÿhÿííÿì îäó áèçÿ áèð íå÷ÿ ýöíäÿí àðòûã ÿçàá âåðìÿç” - äåéÿðëÿð. Îíëàðà ñþéëÿ: “Ñèç Àëëàhäàí áåëÿ áèð âÿä àëìûñûíûçìû? Àëëàh hå÷ âàõò Þç ÿhäèíäÿí äþíìÿç. Éîõñà Àëëàhà ãàðøû áèëìÿäèéèíèçè ñþéëÿéèðñèíèç?” Áÿëè, ýöíàh ãàçàíàí âÿ ãàçàíäûüû ýöíàhëàðëà ÿhàòÿ îëóíàí øÿõñëÿð úÿhÿííÿìëèêäèðëÿð âÿ îðàäà hÿìèøÿëèê ãàëàúàãëàð. Èìàí ýÿòèðÿíëÿð âÿ éàõøû èøëÿð ýþðÿíëÿð èñÿ áåhèøòëèêäèðëÿð âÿ îðàäà ÿáÿäè îëàúàãëàð” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 80-82).

Àëëàhäàí ãîðõóá ÷ÿêèíÿíëÿðèí úÿííÿòÿ ýåäÿúÿêëÿðèíè õÿáÿð âåðìèøäèð “Ñþéëÿ: “Ñèçÿ áóíëàðäàí äàhà éàõøûñûíû õÿáÿð âåðèììè? Àëëàhäàí ãîðõóá ïèñ ÿìÿëäÿí ÷ÿêèíÿíëÿð ö÷öí Ðÿááè

120

éàíûíäà àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí úÿííÿòëÿð âàðäûð êè, îðàäà ÿáÿäè ãàëàúàãëàð. Îíëàðäàí þòðö îðàäà ïàê îëàí çþâúÿëÿð âÿ Àëëàh ðèçàñû âàðäûð. Àëëàh, hÿãèãÿòÿí, áÿíäÿëÿðèíè ýþðÿíäèð!” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 15).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) ãþâìöíÿ ÿäàëÿòëè îëìàüû ÿìð åòìèøäèð “Äå: “Ðÿááèì ÿäàëÿòè ÿìð åòäè. Ùÿð ñÿúäÿäÿ öçöíöçö Îíà òÿðÿô òóòóí. Äèíè éàëíûç Îíà ìÿõñóñ åäÿðÿê èáàäÿò åäèí. Ñèçè éàðàòäûüû êèìè, éåíÿ Îíóí höçóðóíà ãàéûäàúàãñûíûç!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 29).

Èíñàíû hÿð úöð ñûõûíòûäàí ãóðòàðàíûí Àëëàh îëäóüóíó òÿáëèü åòìèøäèð “Äå: “Ýèçëèíäÿ äóà åäèá: “ßýÿð áèçè ñóéóí âÿ ãóðóíóí çöëìÿòèíäÿí ãóðòàðñàí, ÿëáÿòòÿ, øöêð åäÿíëÿðäÿí îëàðûã” -äåéÿ éàëâàðäûüûíûç çàìàí ñèçëÿðè áóíëàðäàí õèëàñ åäÿí êèìäèð?” Äå: “Ñèçè îíäàí õèëàñ åäÿí âÿ hÿð áèð ãÿìäÿí ãóðòàðàí Àëëàhäûð. Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà ñèç éåíÿ äÿ øÿðèê ãîøóðñóíóç?”” (“ßíàì” ñóðÿñè, 63-64).

Ùç.Ìÿhÿììÿä (ñ.ÿ.â.) Êèòàá ÿhëèíè äÿ øèðê ãîøìàäàí éàëíûç Àëëàhà èáàäÿò åòìÿéÿ ÷àüûðìûøäûð “Ñþéëÿ: “Åé êèòàá ÿhëè, ñèçèíëÿ áèçèì àðàìûçäà åéíè îëàí áèð êÿëìÿéÿ òÿðÿô ýÿëèí! “Àëëàhäàí áàøãàñûíà èáàäÿò åòìÿéÿê. Îíà øÿðèê ãîøìàéàã âÿ Àëëàhû ãîéóá áèð-áèðèìèçè Ðÿáá ãÿáóë åòìÿéÿê!” ßýÿð îíëàð éåíÿ äÿ öç äþíäÿðÿðëÿðñÿ, î çàìàí äåéèí: “Èíäè øàhèä îëóí êè, áèç, hÿãèãÿòÿí, ìöñÿëìàíëàðûã!”” (“Àëè-Èìðàí” ñóðÿñè, 64).

121

ßí ýþçÿë àäëàðûí Àëëàhûí îëäóüóíó âÿ Àëëàhû áó àäëàðû èëÿ òÿñáèh åòìÿéèìèçè ÿìð åòìèøäèð “Äå: “Èñòÿð Àëëàh, èñòÿðñÿ äÿ Ðÿhìàí äåéèá ÷àüûðûí. Ùàíñûíû äåñÿíèç, ÷öíêè ÿí ýþçÿë àäëàð éàëíûç Îíà ìÿõñóñäóð. Íàìàç ãûëàðêÿí ñÿñèíè íÿ ÷îõ ãàëäûð, íÿ äÿ ÷îõ àë÷àëò. Áóíóí àðàñûíäà îðòà áèð éîë òóò! Âÿ äå: “Þçöíÿ hå÷ áèð þâëàä ýþòöðìÿéÿí, ìöëêöíäÿ hå÷ áèð øÿðèêè îëìàéàí, çÿèô îëìàäûüû ö÷öí hå÷ áèð äîñòà åhòèéàúû îëìàéàí Àëëàhà hÿìä îëñóí!” Âÿ Àëëàhû óúà òóò!” (“Èñðà” ñóðÿñè, 110-111).

122

ÍßÒÈÚß Áó êèòàáäà Àëëàhûí ïåéüÿìáÿðëÿðèíäÿí áèð hèññÿñèíèí ýþíäÿðèëäèêëÿðè úÿìèééÿòëÿðäÿ àïàðäûüû òÿáëèüàòû ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøäûã. Áóðàäà ìÿãñÿä èñÿ hÿì Àëëàhûí áó øÿðÿôëè ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí öñòöí ÿõëàãè õöñóñèééÿòëÿðèíè âÿ äèíè òÿáëèü åòìÿê ìÿñÿëÿñèíäÿ ýþñòÿðäèêëÿðè ñÿìèìèééÿò, ñÿé âÿ ãÿòèééÿòè õàòûðëàäàðàã îíëàðà îëàí hþðìÿò âÿ ñåâýèìèçè òÿçÿëÿìÿê, hÿì äÿ òÿáëèü åòäèêëÿðè ìþâçóëàðûí ÿhÿìèééÿòèíÿ äèããÿò úÿëá åòìÿêäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ áó ïåéüÿìáÿðëÿðèí ýþíäÿðèëäèêëÿðè úÿìèééÿòëÿðÿ áèëäèðäèêëÿðèíè áèð äàhà õàòûðëàéàðàã þçöìöçäÿêè ÷àòûøìàçëûã âÿ ñÿhâëÿðè ýþçäÿí êå÷èðèá äöçÿëòìÿêäèð. ×öíêè Ãóðàíäà îëàí áöòöí ãèññÿ âÿ ìÿëóìàòëàð hÿð øåéäÿí þíúÿ ìþìèíëÿðèí þéöä àëûá äöøöíìÿñè âÿ äîüðó éîëó òàïìàñû ö÷öí áèëäèðèëìèøäèð. Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí ïåéüÿìáÿð ãèññÿëÿðè âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãþâìëÿðèíÿ îëàí òÿáëèüëÿðè î äþâðäÿ éàøàéàí èíñàíëàð ö÷öí íÿ ãÿäÿð éîëýþñòÿðÿí îëäóñà, áó ýöí áèçëÿð ö÷öí äÿ áèð î ãÿäÿð hèäàéÿò ãàéíàüûäûð. Áó ãèññÿëÿð ýÿëÿúÿêäÿ éàøàéàí èíñàíëàð ö÷öí äÿ åéíèëÿ éîëýþñòÿðÿí îëìàüà äàâàì åäÿúÿêäèð. Àëëàh Ãóðàíûí áó õöñóñèééÿòèíè èíñàíëàðà “Ùÿãèãÿòÿí, áó Ãóðàí ÿí äîüðó éîëà éþíÿëäèð...” (“Èñðà” ñóðÿñè, 9) àéÿñè èëÿ õàòûðëàòìûøäûð. Áó ñÿáÿáëÿ Ãóðàíûí hÿð àéÿñè êèìè ïåéüÿìáÿðëÿðèìèçèí òÿáëèüëÿðèíèí áèëäèðèëäèéè hÿð ãèññÿäÿ äÿ ìþìèíëÿð ö÷öí “ÿí äîüðó éîëà éþíÿëäÿí” õÿáÿðëÿð âàðäûð. ×öíêè Àëëàhûí Ìÿhÿììÿä Ïåéüÿìáÿðÿ (ñ.ÿ.â.) îëàí “...Àëëàh ñÿíÿ Ãóðàíû âÿ hèêìÿòè íàçèë åäÿðÿê áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿòäè. Àëëàhûí ñÿíÿ ëöòôö áþéöêäöð!” (“Íèñà” ñóðÿñè, 113) õèòàáûíäàí äà áàøà äöøöëäöéö êèìè, Ãóðàíûí hÿð àéÿñèíäÿ ìþìèíëÿðÿ “áèëìÿäèêëÿðèíè þéðÿäÿí”, îíëàðà “éîëýþñòÿðÿí” hèêìÿòëÿðè âàð. Áàõ, áó êèòàá äà ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãèññÿëÿðèíäÿ áèëäèðèëÿí hèêìÿòëÿðè ýþðìÿéÿ, äöøöíìÿéÿ âÿ hÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áèð äÿâÿòäèð. 123

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàð åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì” îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿ úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóò îëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöí áöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ, áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäà ñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð. Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿ åëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿ éàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿí ãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà, ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèí àðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêè íèçàì” (intelligent design) ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí “èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìè úÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíó âÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð ÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìè òÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéä åòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ ÷îõ

124

ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäà äà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿê çÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû. Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó. Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð. Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè. Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà àúèç ãàëûðäû. Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí ÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí àðäûíúà ñàðñûäûðäû. Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ áèëÿð: 1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð. 2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèí hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè ñöáóò éîõäóð. 125

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð. Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí èíúÿëÿéÿúÿéèê.

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéè Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí 3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíö íåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà, áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿ òàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð. Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëê ïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð? Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèè ìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàí ÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð” Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá. ×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèê îëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèà åäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðè áþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ “ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàí íÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðû úàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿí áèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûã ìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ

126

èíàíûðäû. Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿê ãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿ áóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿ øöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûí öñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàí ñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè. ×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèí öñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèá îðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð. Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿ åëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíà ýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàí áó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàã ðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíè áåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèà äàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose, Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New Öork, 1977, ñÿh. 2). Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøû óçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèí ìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿð XX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñ áèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñ-

127

ëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàëäû. Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöô êè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûã ìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oðarin, Origin of Life, Dover Publications, New Öork, (1936), 1953 (reðrint), ñÿh. 196). Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áó òÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí 1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíó èääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéà åíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó (àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìè òÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿ åäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿê èëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû (“New Evidence on Evolution of Early Atmosðhere and Life”, Bulletin of the American Meteorological Society, c. 63, Kasým 1982, ss. 1328-1330). Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿ èñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller, Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis of Small Molecules, 1986, ñÿh. 7). Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XX ÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî Ñêðèïïñ Èíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth” æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóë åäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àð-

128

õàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèê îëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàò Éåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Éeffrey Bada, Earth, Úubat 1998, ñÿh. 40).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøó Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèí èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëû âàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhà ìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèø ëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿ ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë. Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèê éóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ 1-äÿí àøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿí âÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèð ìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçà êþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèð êèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèð äèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿ úöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêè ìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿ úöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäà ìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèí-

129

ëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “Scientific American” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèí òóðøóëàðûíûí (ÐÍÒ âÿ ÄÍÒ) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàã áóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿ èíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöí îëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E. Orgel, “The Origin of Life on Earth”, Scientific American, c. 271, Ekim 1994, ñÿh. 78). Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿ éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøû ðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà ÷ûõàðûð.

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðè Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äà ÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòà éåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèè ñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéè ÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèè ñåëåêñèéà éîëó èëÿ”. Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàò ìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüû äöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håé-

130

âàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿí áèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð. Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð. Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèð úàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç. Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìè hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë. Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäà òÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 189).

Ëàìàðêûí òÿñèðè Éàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàã úàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãó Ëàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðè ñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäè êè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûí éàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðû óçàíûá. Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðà áàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 184). Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿí ýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì

131

ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàã äàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéà áöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàð Äàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð ÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèí àõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè, äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìè îðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèè ñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìè ìóòàñèéàëàðû,_éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿ ðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äà êþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè. Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿ äÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð. Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç, àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿðhÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèç åäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð. Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿð âåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð: “Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäà ìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿò ìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäà ìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöê åhòè-

132

ìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèð çÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B.G. Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988). Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàð hÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèê hàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëà áèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöë ìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíà ýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóð Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâö âàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéó ñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð. Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíà áàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûø éàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèí

133

õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðè ãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èä ìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëû èäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðè ìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð. ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûí ñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿ úàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð: “ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èä íþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà òÿêúÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, The Origin of Sðecies: A Facsimile of the First Edition, Íarvard University Press, 1964, ñÿh. 179.).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðè Àíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èä ôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàð çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð. Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äà áó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð: “Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ îëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëè òÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåð êö-

134

ðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿí ãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, “The Nature of the Fossil Record”, Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, ñÿh. 133) Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èä ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿ Äàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿí òÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà ÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóð òÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð: “Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäà èêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿ ìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿ îëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿ þçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿ ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas É. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books, New Öork, 1983, ñÿh. 197). Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèí èääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áó ýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèë-

135

éîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áó ìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûí éàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿ äþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð: 1. Australopithecus 2. Homo habilis 3. Homo erectus 4. Homo sapiens. Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoðithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman) âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóð àíàòîìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè ÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèä îëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíû ýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toðlinger Publications, New Öork, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, “The Place of Australoðithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt”, Nature, c. 258, ñÿh. 389). Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”, éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàð australoðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó ôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëè òÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿð àðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí Åðíñò Ìåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ

136

óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ èòêèíäèð” äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, “Darwin’s Current Bulldog: Ernst Mayr”, Scientific American, äåêàáð 1992). Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectushomo sapiens ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðà ýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêè ïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoðithecus, homo habilis âÿ homo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿ éàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, ñÿh. 1103; A.J.Kelso, Physical Antroðology, 1. íÿøð, J.B.Liðincott Co., New Öork, 1970, ñÿh. 221; M.D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, Cambridge University Press, Cambridge, 1971, ñÿh. 272). Homo erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèð äþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo sapiens íåàíäåðòàë âÿ homo sapiens èñÿ ñàïèåíñ (ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, íîéàáð 1996). Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûí ãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè (ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Stephen Jay Gould) þçö áèð òÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàh åäèð: ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä (èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó? Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûí áèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüû ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð (S.J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, ñÿh. 30). Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûí ìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíè àíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàí-

137

ìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëö ññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð. Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoðithecus ôÿñèëëÿðè öçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äà îðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèë àüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î, åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìàíûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðè êèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðà äà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàá åäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðê åòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàí úÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð: Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóë åäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûø òàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèð àäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëè ãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, Toðlinger Publications, New York, 1970, ñÿh. 19). Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàí áÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

138

Äàðâèí äöñòóðó! Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûí äà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿ äèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëû àëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåéäàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿ òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê. Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí, îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèí è÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áó ãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿ åòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüà èñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàô åòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóð àëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã ÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñû øÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åò-

139

ñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðà áèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû, äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû, õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû, öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëè êÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèð höúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð. Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhà ñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøô åäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿí ïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïà áèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿ èäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéà àòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàí íöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéà Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèð ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû ìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ) êåéôèééÿòèäèð. Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéà êå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðöðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàá âåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöàëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿ áåéèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿ þòöðöëöð. Áó

140

åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðà áåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð. Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð. Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòà áèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð. Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç. Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèí òåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàí ÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäè ýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿ ýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëè òåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿ áèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð, ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèð äÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãè îëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòö ýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç. Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà, ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿê ìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿô äàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìè ýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòö

141

îëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð. Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿí ìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿ îòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíà ýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàã äöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð? Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿí úèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöí äÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð. Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðè ãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñ òèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áó òèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿ ýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿ ìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð. Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüà îëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿð ýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿí äÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèí ñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíó åøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿñ ñÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê. Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàí íåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð

142

îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð. Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãè ñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöí òåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿ ìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí êåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèð hèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíû à÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç. Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèã âÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìè õûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áó úöðäöð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèð ýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿ ñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð. Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõ áþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð? Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû, ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð? Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàð åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí è÷èíäÿ

143

ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð? ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç. Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá, Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

Ìàòåðèàëèñò èíàíú Áóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä ôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð. Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ ýþðÿ? Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ

144

äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð. Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ, ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê. Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, “The Demon-Íaunted World”, The New York Review of Books, 9 éàíâàð 1997, ñÿh. 28). Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí, ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí, àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð. Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿê-

145

äèð: “Áöòöí úàíëûëàð öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð. Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèð Áóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí, àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð. Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí, ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ ÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí, Ùç.Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí õàëãûíûí ãû-

146

çûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê ãàáèëèééÿòèíèí ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð: “Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 26-7). “...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð, áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç îíëàðäûð!” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/179). Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð: “ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê” äåéÿðëÿð” (“Ùèúð” ñóðÿñè, 15/14-15). Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû, èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð. 147

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà ôèðîíà hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð: “(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/116). Ýþðöíäöéö êèìè, ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà Ùç.Ìóñà âÿ îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð. Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð: “Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð. Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè äþíäöëÿð” (“ßðàô” ñóðÿñè, 7/117-119). Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð. Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà ÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð.

148

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð: Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð ÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The End of Christendom, Grand Raðids: Eerdmans, 1980, ñÿh. 43). Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð “òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí! Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê. Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí” (“Áÿãÿðÿ” ñóðÿñè, 232).

149