Jaarverslag HAS Den Bosch

Jaarverslag 2010

een sterk staaltje HAS

Peter Beckers, VION Food Nederland: "HAS Den Bosch is een waardevolle partner voor VION Food Group op het brede terrein van agrifood: van toekomstige medewerkers tot en met het sámen werken aan concepten voor gezonde en duurzame voeding van hoge kwaliteit."

Jan-Pieter Blaauwhoed, Cosun Food Technology Centre: “Vaak maakt Cosun gebruik van stagiaires van de HAS. Dit natuurlijk ter ondersteuning van onze werkzaamheden maar daarnaast hopen we dat de studenten enthousiast worden van het product- en procesontwikkelingswerk. Het is voor Cosun van belang dat er voldoende goede en enthousiaste levensmiddeltechnologen opgeleid worden. Het is al enkele malen voorgekomen dat een HAS-stagiaire uiteindelijk een baan heeft gekregen bij CFTC of één van de Cosun bedrijven.”

Hans Hopster, Wageningen UR: "In de acht jaar dat ik samenwerk met HAS Den Bosch ben ik positief getroffen door hun eigenzinnige koers, het jaloersmakend innovatief vermogen, hun inspirerende en omgevingsgerichte leeromgeving en hun eigentijds en slagvaardig management.

HAS Den Bosch gelooft in haar eigen kracht, maar past ook een actieve rol in het groene kennissysteem."

Mark Schippers, Schippers Europe bv: “HAS den Bosch, een no-nonsense mentaliteit en professionaliteit! Een match die perfect past bij het bedrijf Schippers.”

Cees Veerman, Bracamonte bv: “Onderwijs en onderzoek zijn vitale elementen voor de toekomst van ons land.

Voedsel, voeding, klimaat en water zijn de grote kwesties voor onze wereld.

HAS Den Bosch is in de goede positie om op deze onderwerpen jonge mensen op te leiden om hun bijdrage aan oplossingen en verbeteringen te leveren.”

Jan Janssen, Vitelia: “De sterkte van HAS Den Bosch is de transparante organisatie en de korte lijnen tussen de diverse niveaus van studenten, leerkrachten, projectleiders, management en bestuur waardoor het voor ons als ondernemer makkelijk is de juiste persoon voor onze vraag direct te vinden en dan ook concrete support krijgen! Zonder omwegen en dat geeft vertrouwen en commitment.”

Anton van Doornmalen, RijkZwaan: “HAS Den Bosch - nodig - met passie kennis delen, puur, ondernemend, gezond!”

Gerrit Jan Swinkels, Indoor Brabant: “De opleiding Dier- en veehouderij spreekt mij met name aan door de veelzijdige en praktijkgerichte aanpak.”

Pim Brascamp, Wageningen UR: “HAS Den Bosch en Wageningen University hebben op allerlei manieren contact. Ik ervaar HAS Den Bosch als een ondernemende hogeschool.

Altijd goede initiatieven. En wat heel belangrijk is: goede opleidingen.”

Harrij Schmeitz, Imtech Food & Feed Competence Center: “DE uitdaging voor HAS Den Bosch is het volgen van de verandering van kleine, ambachtelijke, traditionele bedrijven naar grote, dynamische, hightech industriële agro-ondernemingen.”

Han Polman, Gemeente Bergen op Zoom: "Voor de aanpak van de belangrijkste vraagstukken in onze samenleving is intensieve samenwerking nodig tussen drie O's: ondernemers, onderwijsinstellingen en overheid. HAS Den Bosch doet dat al jaren. Daarin ligt onze kracht en succes!"

Marcel Wintels, Fontys Hogescholen: “HAS Den Bosch is een prachtige eigenzinnige hogeschool met een helder profiel, die het aandurft om echt te kiezen. Eigenlijk dus al 'Veermanproof' voordat het Rapport Veerman er lag...”

Ans Christophe, Citaverde College: “HAS Den Bosch een ondernemende groene hogeschool.”

Aalt Dijkhuizen, Wageningen UR: “Een karakteristieke partner in het groene onderwijs, die door zijn ondernemende houding de regio en zijn studenten heel goed aan zich weet te binden.”

Ger Driessen, Provincie Limburg: “HAS Den Bosch heeft vele Limburgers goed voorbereid op hun vakgebied.

Mede daarom hebben we in Limburg de sterkste bedrijven.

Daar zijn we trots op. Een HAS-vestiging in de regio Venlo zal dat verder versterken!”

Hans Huijbers, ZLTO: “Onderwijsinstellingen moeten wereldburgers afleveren.

HAS Den Bosch dus ook. Docenten hebben de opdracht jonge mensen te stimuleren en uit te dagen al hun talenten optimaal te benutten. Studenten die over de grens van hun eigen discipline heen kunnen kijken, hebben bij mij een streepje voor.

Dat is een vaardigheid die toekomstige ondernemers, adviseurs en bestuurders in de land- en tuinbouw moeten bezitten: multidisciplinair denken. De vraag is hoe je het onderwijs zo kunt inrichten dat je steeds weer breed denkende wereldburgers aflevert.”

2

een sterk staaltje HAS

3

Voorwoord Voor u ligt het jaarverslag 2010 van hogeschool HAS Den Bosch. We hebben gekozen voor het thema ‘Een sterk staaltje HAS’, niet zozeer gefocust op onze successen, maar gewoon onze kernactiviteiten. Onze basis is breed en stevig.

Als u het verslag doorleest, zult u zien dat sterke staaltjes HAS twee dingen gemeen hebben: het gaat over agrofood&groen en het leuke wat we daarin als hogeschool HAS Den Bosch doen én het gaat over mensen, collega’s en studenten die er voor zorgen dat we met elkaar goede dingen doen én de dingen goed doen.

Daar draait het binnen HAS Den Bosch heel duidelijk om: de goede dingen goed doen. U ziet en leest dat in het jaarverslag in de nodige cijfers en percentages: kwaliteit van onze opleidingen, afgestudeerden, projecten. Voorbeelden daarvan ziet en leest u vooral in de persoonlijke staaltjes: het plezier, de passie en de professionaliteit waarmee medewerkers en studenten binnen en buiten HAS Den Bosch aan het werk zijn. De drie P’s van HAS Den Bosch, waarmee we een belangrijke bijdrage aan die andere drie P’s leveren: peopleplanet-profit. Wel duidelijk op z'n HAS: innovatief, ondernemend, eigenzinnig, praktijkgericht.

te begeleiden, of samen met ons innovatieve projecten te doen.

Daar bieden we alle ruimte voor: onze deuren staan open, we gaan zelf naar buiten en halen bedrijven, organisaties en studenten naar binnen. In opleidingen, via de projecten en opleidingen van HAS KennisTransfer, in events als de Food Design Experience, Animal Event, Horse Event, beurzen, Carrièredagen, ondernemerscafé’s en noem maar op. Van harte welkom!

Professionals van nu en professionals van de toekomst, mensen die graag werken met de drie P’s van HAS Den Bosch: plezier, passie en professionaliteit, daar zetten wij ons graag voor in. Of het dan gaat om hbo- en masteropleidingen, de bedrijfsopleidingen, trainingen en projecten van HAS KennisTransfer of de MBA Food Business Creation in Food & Health van het Anton Jurgens Institute, hogeschool HAS Den Bosch heeft het allemaal in huis. Niet voor óns plezier, maar wel mét ons plezier, onze passie en onze professionaliteit. Voor ú!

Ons thema ‘sterke staaltjes’ ziet u in dit jaarverslag uitgewerkt. U leest hoe onze staaltjes versterken, maar u ziet ook hoe onze staaltjes te maken hebben met ‘doorgeven’. Doorgeven van kennis en kunde, van HAS Den Bosch aan de beroepspraktijk, maar ook andersom.

U ziet daarmee iets van de veelkleurigheid en diversiteit van HAS Den Bosch. Wilt u het mooie van HAS Den Bosch goed zien: dan moet u langskomen of zorgen dat wij bij u langskomen. Door bijvoorbeeld bij ons te gaan studeren of stagiaires van HAS Den Bosch in uw bedrijf

College van Bestuur Hogeschool HAS Den Bosch Dick Pouwels Stef Valk

5

Inhoudsopgave Opleidings- en expertisecentrum HAS Den Bosch Hogeschool HAS Den Bosch: de hele keten in huis HAS KennisTransfer: kennis van en voor de sector Anton Jurgens Institute: food for brands and brains Bijlage: Jaarrekening 2010

6

p. 7 p. 27 p. 40 p. 52 p. 56

Opleidings- en expertisecentrum HAS Den Bosch voortdurend aandacht geven aan de normen en waarden in ons handelen en in dat van onze studenten. De doelgroepen zijn studenten, maar ook bedrijven en organisaties die betrokken zijn bij ons vakgebied. Van belang zijn daarbij: • respect voor ieders kennis en inzichten; • ruimte voor initiatief en creativiteit; • het nemen van verantwoordelijkheid.

Missie Hogeschool HAS Den Bosch is een van de vijf instellingen in Nederland voor hoger onderwijs op de gebieden van agro, food en natuurlijke omgeving. De instelling heeft op deze gebieden een vooraanstaande en gespecialiseerde positie. Met ruim 260 medewerkers en bijna 1.950 studenten wordt voortdurend gebouwd aan goed onderwijs en toegepast onderzoek. Als bouwstenen worden daarvoor mensen met ambitie en kennis ingezet. Wat hier ook aan bijdraagt is het feit dat de instelling evenals de vorige twee jaren ook dit jaar weer gegroeid is met ruim 15%. Onze missie valt als volgt te verwoorden:

Hogeschool HAS Den Bosch denkt vanuit de samenleving en de markt. Leidende motieven voor ons handelen zijn: • we werken voor en samen met de ondernemers van nu en straks; • school without walls; • schakel tussen wetenschap en beroepspraktijk; • inside out en outside in; • personal fitness: aandacht voor persoonlijke leerwegen, flexibiliteit, oog voor ieders sterke punten, passie, verantwoordelijkheid en hard werken; • social fit: actief deelnemen aan het maatschappelijk debat, aandacht voor maatschappelijk verantwoord ondernemen, duurzame ontwikkeling, voeding en gezondheid.

Hogeschool HAS Den Bosch is, vanuit een marktgerichte, ondernemende oriëntatie, het opleidings- en expertisecentrum in Zuid-Nederland voor de sectoren voeding, land- en tuinbouw, ruimte en groen, natuur en milieu, en de agribusiness.

Kernactiviteiten Hogeschool HAS Den Bosch is hét opleidings- en expertisecentrum in Zuid-Nederland door: • te voorzien in de behoefte aan specialistische en brede opleidingen; • te voorzien in de behoefte aan toegepast onderzoek en advies; • praktijkgerichte trainingen aan te bieden; • een brug te slaan tussen wetenschappelijk onderzoek en de beroepspraktijk; • aan te sluiten bij interesses, talenten en ambities van studenten; • studenten te stimuleren zelf hun verantwoordelijkheid te nemen voor het eigen leerproces; • een uitstekend werk- en leerklimaat aan te bieden; • vanuit een gezonde financiële basis te opereren.

Juridische structuur en interne organisatie De opleidingen zijn ondergebracht in de Stichting HAS Den Bosch (KvK Oost Brabant nr. 410 84 408) en de kennistransferactiviteiten in Stichting HAS KennisTransfer (KvK Oost Brabant nr. 410 86 19).

Het bestuur van beide stichtingen wordt gevormd door het College van Bestuur van hogeschool HAS Den Bosch.

De Raad van Toezicht van Stichting HAS Den Bosch is tevens Raad van Toezicht van HAS KennisTransfer. De resultaten van HAS KennisTransfer worden geconsolideerd binnen Stichting HAS Den Bosch.

Vanuit onze katholieke levensbeschouwing willen we, met respect voor alle andere levensbeschouwingen,

7

• de organisatieontwikkeling; • kwaliteitsreportages van de opleidingen en HAS KennisTransfer; • onderzoek naar de mogelijkheden voor nieuwe opleidingen Geo Media & Design en International Food & Agribusiness, verwachte startdatum 1 september 2012; • ZLTO en Helicon als buren; • benoeming van de voorzitter van het College van Bestuur, opvolger van ir. Jeroen Naaijkens.

Bestuur en Directie hogeschool HAS Den Bosch College van Bestuur: Ir. Jeroen Naaijkens

Drs. Dick Pouwels Mr. Stef Valk

Directie: Ir. Jan Denissen Drs. Tjeu Foppele Ir. Evert-Jan Ulrich Ir. Leo Timmermans Drs. Godfried Hijl Domingo Loth

Voorzitter, onderwijs en algemene zaken, tot 1 augustus 2010 Voorzitter, per 1 februari 2011 HRM, financiën en huisvesting, waarnemend voorzitter tot 1 februari 2011

De belangrijkste besluiten die in 2010 genomen zijn: • goedkeuring begroting 2010; • goedkeuring Jaarverslag 2009; • goedkeuring Jaarrekening 2009; • akkoord aankoop gebouw Stoas Hogeschool; • ontslagverlening aan de heer ir. Jeroen Naaijkens (per 1 augustus 2010) als voorzitter College van Bestuur; • benoeming van de heer drs. Dick Pouwels (per 1 februari 2011) als voorzitter College van Bestuur hogeschool HAS Den Bosch.

Sector Dier, Biologie & Milieu Sector Green Business School Sector Food & Business Facilitaire diensten HAS KennisTransfer Anton Jurgens Institute

College van Bestuur, Directie en Raad van Toezicht werken nauw samen om de positie van hogeschool HAS Den Bosch als kenniscentrum te versterken. De stijl is mensgericht, open, direct en flexibel. Ieder heeft een eigen verantwoordelijkheid, er is veel ruimte voor innovatie. Dit maakt hogeschool HAS Den Bosch als gespecialiseerde hogeschool succesvol. De financiële middelen worden efficiënt ingezet en zo is er ruimte om te investeren in onderwijs en dienstverlening aan bedrijven.

Binnen de wettelijke en financiële kaders is hogeschool HAS Den Bosch dynamisch en ondernemend. De Raad van Toezicht begeleidt en controleert dit intensief.

Hogeschool HAS Den Bosch volgt daarbij de Governance Code van het hbo.

De Raad van Toezicht stelde vast dat hogeschool HAS Den Bosch zich actief en op een succesvolle manier heeft weten te ontwikkelen. Dit deed de instelling steeds correct binnen het doel en de voorwaarden van het rijksbeleid en aansluitend bij de vraagstukken van de samenleving.

Raad van Toezicht hogeschool HAS Den Bosch Voorzitter: Ing. Antoon Vermeer

Vicevoorzitter: Ben van het Erve

Ondernemer, oud-voorzitter ZLTO

Opleidingen De reguliere hbo-opleidingen, conform de Wet op het Hoger Onderwijs, en de niet-bekostigde masteropleidingen worden uitgevoerd binnen drie sectoren (Dier, Biologie & Milieu, Food & Business en Green Business School) en het Anton Jurgens Institute. De zakelijke dienstverlening, activiteiten die niet krachtens de WHW worden bekostigd, worden uitgevoerd binnen de stichting HAS KennisTransfer. Meer hierover in deel 2.

Ondernemer, LTO-bestuurder

Leden: Ing. Anton van Doornmalen voorzitter Raad van Advies Rijk Zwaan B.V. Hans Huijbers voorzitter ZLTO Ir. Noud Janssen Ondernemer, voorzitter LLTB Drs. Han Polman Burgemeester Bergen op Zoom

HAS KennisTransfer HAS KennisTransfer voert alle zakelijke, marktgerichte activiteiten op het gebied van kennisoverdracht naar het bedrijfsleven uit: opleidingen, trainingen, advies en onderzoek. HAS KennisTransfer verzorgt de acquisitie en coördineert de begeleiding van bedrijfsopdrachten als afstudeerproject.

In de CfI-benchmark scoort hogeschool HAS Den Bosch met HAS KennisTransfer fors hoger dan andere instellingen. In de vergelijking contractactiviteiten/totale baten

De belangrijkste agendapunten in Raad van Toezicht waren in 2010: • ontwikkelingen in de sector, de uitdagingen voor hogeschool HAS Den Bosch; • ontwikkeling instroom; • huisvesting; • interfaces HAS Limburg, ’s-Hertogenbosch en Zaanstreek;

8

21,3% ten opzichte van 7,3% gemiddeld voor het totale hbo. Bij contractactiviteiten / rijksbijdrage 34, 3% tegen 10,8%.

Kwaliteitszorg De kwaliteit van de instelling is terug te vinden in goede opleidingsplannen, tevreden klanten (studenten en medewerkers), goede externe kwaliteitsbeoordelingen, een krachtige, stimulerende leeromgeving en de financiën die op orde zijn.

We hebben hiervoor binnen Hogeschool HAS Den Bosch de kwaliteitszorg geheel geïntegreerd in het managementbeleid en jaarlijks wordt de kwaliteit op verschillende gebieden gemeten. Veel aandacht wordt besteed aan het verkrijgen van feedback vanuit het beroepenveld (diepte-interviews met afgestudeerden en hun leidinggevenden), studenten (via de opleidingscommissie en een jaarlijkse enquête), medewerkers (informatie vanuit functionerings- en beoordelings- gesprekken) en van onze externe opdrachtgevers (via enquêtes). Verbeterpunten worden daar waar mogelijk meegenomen. In 2010 is de instelling gestart met de voorbereidingen van de accreditatie voor de opleidingen Plattelandsvernieuwing, Bedrijfskunde & agribusiness en Food Design & Innovation.

Anton Jurgens Institute Het Anton Jurgens Institute is een initiatief van hogeschool HAS Den Bosch, waarin samengewerkt wordt met Wageningen UR en andere bedrijven. Het internationaal georiënteerde instituut biedt de MBA-opleiding Business Creation in Food & Health aan. Het instituut wordt ondersteund door Wageningen UR, Unilever, Cargill, Vion Food Group en Biox Biosciences.

EDC Biofortificants Met het doel de deelname en toegankelijkheid van de opleidingen en HAS KennisTransfer te verhogen, worden regelmatig nieuwe activiteiten ontwikkeld en opgepakt.

Eén daarvan is het project EDC Biofortificants. Voordat de biobased economy zo prominent de aandacht kreeg, is met een aantal ondernemers de Biobased Productontwikkelingscoöperatie (BPOC) opgezet. BPOC onderzoekt de inhoudsstoffen van kruiden en hoe die gebruikt kunnen worden voor innovatieve eindproducten als vervanger voor onder meer conserveringsmiddelen, bestrijdingsmiddelen en antibiotica.

Met enige trots mag gezegd worden: HAS Den Bosch doet het goed. In de studentenpeilingen behalen we een 6,9. We behoren daarmee tot de top vijf van hogescholen.

In de Nationale Studentenenquête 2010 scoort HAS Den Bosch op dertien van de veertien onderdelen hoger dan het landelijk gemiddelde, op één onderdeel scoren de instelling onder het landelijke gemiddelde: studiefaciliteiten. De oorzaak ligt in de grote toename van de instroom en er wordt naarstig gezocht naar oplossingen voor dit probleem.

HAS Limburg/Greenport Venlo Inmiddels is, deels vanuit EDC Biofortificants, een stevig netwerk opgebouwd in Limburg: samen met Fontys hogescholen en Citaverde College is de Greenportkennistransfer ‘Greenbrains’ ingericht. Deze activiteiten hebben ertoe geleid dat de provincie, de Stichting Greenport Venlo én het ministerie van EL&I, hogeschool HAS Den Bosch in 2010 gevraagd hebben om in de Greenport Venlo groene opleidingen te gaan verzorgen en daarnaast samen met Fontys gecombineerde opleidingen aan te gaan bieden.

Hogeschool HAS Den Bosch staat met 90.5% op de eerste plaats in de top tien hoger onderwijsinstellingen ten aanzien van uitgaande studiepuntmobiliteit. In de ‘Gebruikerstoets studeren met een handicap 2010’ staan we op een mooie derde plek met een score van 6,72; op de eerste plaats staat Driestar educatief met een score van 7,28.

In de CfI-benchmark scoort HAS Den Bosch over het geheel gezien beter dan de gemiddelde hbo-instelling.

De solvabiliteit, liquiditeit en rentabiliteit liggen hoger dan het gemiddelde, terwijl de personele lasten lager liggen.

Belangrijke ontwikkelingen In het jaar 2010 hebben de HAS-opleidingen en de opleidingen van HAS KennisTransfer wederom een mooie groei doorgemaakt. Net als in 2009 is de instroom sterk gegroeid, met ruim 25% ten opzichte van 2008. De landelijk gemiddelde groei van het hbo was 6%. Hieruit blijkt dat de opleidingen in het centrum van de maatschappelijke belangstelling staan en de kwaliteit zeer aansprekend is. Ongeveer de helft van de groei is gerealiseerd door de nog vrij nieuwe opleiding Toegepaste Biologie, de andere helft door de andere opleidingen.

De opbouw van de instelling is daardoor tegelijkertijd vernieuwd én evenwichtig gebleven.

Voor de onderliggende instroomcijfers, cijfers rond propedeuserendementen, aantallen afgestudeerden, enzovoort, zie de bijlage achterin.

9

Niks stewardess. Dierenarts wilde ze worden. Wanneer Ruby Derksen dat wist? Op haar vierde al. En deze dierenliefde is gebleven. Met een kleine wijziging: opereren lijkt haar bij nader inzien niet zo aanlokkelijk.

Liever gaat ze na haar studie Toegepaste Biologie als diergedragdeskundige aan de slag. De eerstejaars student: “Het lijkt me gaaf om dieren - en dan met name honden en katten - die bang, vals of getraumatiseerd zijn, te helpen. Dat fascineert me. Hoe? Training, interactie, therapievormen.”

Ze woont nog thuis, in het Gelderse Bemmel. Haar vriend heeft een kamer in Arnhem. Die situatie bevalt haar prima. De studie vindt ze goed te doen: “Ik heb vwo-profiel Natuur & Gezondheid. Sowieso is Toegepaste Biologie ruim en divers, wat me erg motiveert. Hoe ik op míjn beurt HAS Den Bosch versterk? Ik ben wandelende reclame!” Of Ruby zelf een dier heeft? Had. Gabber, 17 jaar. Haar kat. Net een paar weken dood.

Zucht. Gelukkig komt er binnenkort weer een nieuw gezinslid bij: Chukka van 10 maanden...

1e jaars student Toegepaste Biologie

10

Ruby

Derksen

Meters draden wol op Onderwijsdag Ondernemerschap Bollen wol. Dagvoorzitter Joep Stassen wist er wel raad mee op de Onderwijsdag Ondernemerschap op 21 januari bij HAS Den Bosch, een dag die helemaal in het teken stond van samenwerken. Door die wol liet hij de ongeveer 150 deelnemers zien dat er ontelbaar veel netwerken tussen mensen kunnen ontstaan.

Wat hij deed? Hij gooide een bolletje wol naar een dame in de zaal met wie hij in contact wilde komen. Die dame gooide het bolletje vervolgens weer door naar iemand met wie zij in contact wilde komen, en deze deed weer hetzelfde… Zo ontstond er zichtbaar een mooi netwerk. ‘Maar dit is niet het enige netwerk, want iedereen kan hieraan meedoen.’ En Joep haalde tientallen bollen wol tevoorschijn en alle deelnemers gooiden de bollen naar elkaar over. Een heel spinnenweb van draden ontstond. Allerlei netwerken tussen allerlei mensen. ‘Samenwerken is niet altijd makkelijk, maar wel ontzettend belangrijk. Wie snel wil gaan, gaat alleen. Wie ver wil komen, gaat samen.’ Zo opende Stef Valk van het College van Bestuur van HAS Den Bosch de Onderwijsdag voor ondernemers. ‘Onderliggende waarden worden in de samenleving steeds belangrijker’, voegde Antoon Vermeer, oud-voorzitter van de ZLTO en voorzitter van de Raad van Toezicht van HAS Den Bosch hieraan toe. ‘Bijvoorbeeld dierenwelzijn en het milieu. Als ondernemers hebben we een grotere kans van slagen als we deze zaken samen aanpakken. En we moeten ons ondernemerschap doorontwikkelen. Ik heb het dan over onder meer ‘ketendenken’. We moeten benutten van de schakel wat we hebben.’

12

College verder onderzocht.

In 2010 is flink gewerkt aan uitvoering van een cyclus van masterclasses gericht op de foodsector, die in het House of Food worden uitgevoerd. HAS KennisTransfer is daarbij één van de leading partners.

Organisatieontwikkeling De aanhoudend groeiende belangstelling voor HAS-opleidingen en HAS KennisTransfer vertaalt zich ook in een groeiende organisatie. Meer studenten betekent meer medewerkers. Er is een stevig organisatieontwikkelingstraject ingezet: Organisatie, Kwaliteit en Continuïteit (OKC). Daarbij hebben we een aantal belangrijke HASwaarden als uitgangspunt genomen: HAS Den Bosch is een dynamische organisatie waarin veel ruimte wordt geboden aan professionals, waarin zoveel mogelijk zaken decentraal worden geregeld, waarin controle en beheersmaatregelen tot het noodzakelijke worden beperkt, waar ruimte is voor passie, plezier en professionaliteit. Elke HAS-medewerker doet er toe. Focus geven we aan de ontwikkeling van de stafdiensten, het facilitair bedrijf en de opleidingssector Dier, Biologie en Milieu.

Het OKC-traject loopt parallel met de ontwikkeling van de ontwikkel- en verbredingsambities van de HAS-opleidingen en HAS KennisTransfer.

Andere voorbeelden: Helicon Opleidingen heeft in 2010 hun nieuwe gebouw op het terrein van HAS Den Bosch betrokken. Met Wageningen UR wordt samengewerkt binnen het Anton Jurgens Institute. Met Stoas Hogeschool bestaat een historische band, vooral met de vestiging in Den Bosch werkt HAS Den Bosch nauw samen.

Het Citaverde College is partner in het project EDC Biofortificants: studenten van het Citaverde College zorgen voor de gewassen.

Er is een steeds intensievere samenwerking met bedrijven, in projecten, maar ook in het benutten en versterken van onderzoeksfaciliteiten die een belangrijk element vormen van onze krachtige praktijkleeromgeving. Denk daarbij aan de praktijkcentra Deurne en Sterksel.

Ontwikkelingen in samenwerkingsverbanden

De Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO) is op 26 november 2010 in het nieuwe kantoor naast het gebouw van HAS Den Bosch getrokken. Sinds jaar en dag heeft HAS Den Bosch al een intensieve band met de ZLTO en in de toekomst zullen de banden nog meer aangehaald worden.

HAS Den Bosch heeft met allerlei bedrijven intensieve contacten, zowel via HAS KennisTransfer als via docenten van de verschillende opleidingen. Veel contacten met bedrijven lopen ook via HAS Facilities. Deze bedrijven maken voor eigen onderzoek gebruik van de technologische, hoogwaardige voorzieningen van HAS Den Bosch. Enkele van die bedrijven zijn gehuisvest in het naast HAS Den Bosch gelegen WesterToren Innovation Centre. Deze medegebruikers zijn bedrijven met wie HAS Den Bosch een klik heeft en waar onze studenten welkom zijn om te leren van de activiteiten die zij daar ontplooien.

Fhealinc is een samenwerkingsverband tussen het Jeroen Bosch Ziekenhuis, HAS Den Bosch, Avans Hogeschool, de ZLTO en Gemeente 's-Hertogenbosch.

Fhealinc ondersteunt en stimuleert ondernemingen en kennisinstellingen bij het bedenken, ontwikkelen, implementeren en vermarkten van innovatieve producten en diensten op het snijvlak van voeding en gezondheid.

Fhealinc speelt in op actuele thema’s en voert projecten uit op het gebied van overgewicht, voeding, afweer en allergie en de relatie tussen dierlijke en humane gezondheid. Deze projecten worden tevens mogelijk gemaakt door de 5-Sterrenregio en Gemeente ’s-Hertogenbosch. Voor die innovaties op het grensvlak van voeding en gezondheid ontstaat rondom HAS Den Bosch een unieke infrastructuur: een netwerk van instellingen en bedrijven met gespecialiseerde onderzoeksfaciliteiten die samenwerken op dit vlak. In de Willemspoort, de nieuwe westelijke stadsentree van ‘s-Hertogenbosch, bevinden de partners van Fhealinc zich op loopafstand van elkaar. Een situatie die zich nergens anders in Nederland voordoet.

De laatste jaren profileert HAS Den Bosch zich sterk in twee regio’s: Limburg en de Zaanstreek. In het Limburgse richt HAS Den Bosch haar activiteiten onder andere op deelname aan de Agro Food Community en de Biobased Productontwikkelingscoöperatie (BPOC).

HAS Den Bosch werkt in dit laatste samenwerkingsverband samen met vier ondernemers. Het samenwerkingsmodel dat de BPOC gebruikt, is gebaseerd op het concept van de sectoroverschrijdende open innovatie.

In dit geval werken primaire agrarische producenten, industriële mkb-ondernemers en de kennisinstelling HAS Den Bosch in een systeeminnovatief ketenverband voor een langere periode met elkaar samen.

In de Zaanstreek zijn de activiteiten van HAS Den Bosch de laatste jaren flink geïntensiveerd. Het businessplan voor het House of Food is opgesteld en HAS KennisTransfer heeft in 2010 in het House of Food een kantoor betrokken. Daarnaast wordt de relatie met het Clusius

Ook de samenwerking met LLTB is in 2010 geïntensiveerd. De steeds concreter wordende plannen rond HAS Limburg en de samenwerking op de Floriade zijn hier een voorbeeld van.

13

naar alternatieven, daarvoor is bij het ministerie van LNV een dringend verzoek neergelegd om HAS Den Bosch te faciliteren voor deze groei.

De mede-eigenaar van het gebouw, Stoas Hogeschool, heeft aangegeven medio 2011 naar Wageningen te verhuizen. De vrijkomende 1.500 m² biedt HAS Den Bosch mogelijkheden om nieuwe ruimte te creëren voor onze medewerkers en studenten.

Eind 2010 is een werkgroep gestart met het onderzoeken van de mogelijkheden om het concept HAS KennisTransfer in te voeren in Limburg. Het kantoor in Horst is verruild voor een kantoor in Greenport Venlo, nabij het Floriadeterrein.

Personeelsbeleid Naast consistente en consequente aandacht voor de uitvoering van staand personeelsbeleid is door de geweldige toename van studenten ook in 2010 het ‘vinden en binden’ van nieuwe onderwijsprofessionals de belangrijkste uitdaging geweest. Ook de komende jaren zal dit het geval zijn. In 2010 zijn er 25 vacatures vervuld.

Plezier, passie en professionaliteit, en ‘elke medewerker doet er toe’, zijn de belangrijkste motieven voor het talent based HRM-beleid. Voortdurende scholing speelt daarin een belangrijke rol. Er draaien daarnaast een aantal begeleidingstrajecten binnen HAS Den Bosch:

Toelatingsbeleid en toegankelijkheid van de instelling In het toelatingsbeleid worden de landelijke regels gevolgd. Met de nieuwe opleiding Toegepaste Biologie is een nieuwe doelgroep aangesproken. Er blijkt onder havoleerlingen grote belangstelling te zijn voor deze opleiding. HAS Den Bosch gaat ervan uit dat elke student die een passie heeft voor een vakgebied, aan de basiseisen voldoet en hard wil werken, ook toegelaten wordt tot onze opleidingen. De vraag van de arbeidsmarkt om geschikte mensen is nog steeds groter dan het aantal gediplomeerde ingenieurs dat jaarlijks uitstroomt. Er is grote belangstelling voor HAS-ingenieurs, zij doen het goed op de arbeidsmarkt en hebben geen moeite met het vinden van een passende baan. Er is aan de instroom van onze succesvolle opleidingen geen limiet gesteld, maar de studenten moeten zich in principe wel vóór een bepaalde datum aanmelden. Zo kan HAS Den Bosch adequaat op de groei reageren en toch de kwaliteit op peil houden. Deze werkwijze heeft in 2009 goed gefunctioneerd. Informatie over de herkomst van nieuwe studenten is te vinden in de bijlage.

Een heel ander aspect van het toelatingsbeleid zijn de voorzieningen die de organisatie biedt om studeren met een handicap mogelijk te maken. HAS Den Bosch voert hierin een actief beleid. Iedereen met een passie en die gemotiveerd is om hard te werken, verdient een maximale kans. In de landelijke monitor van de organisatie ‘Handicap en Studie’ staat HAS Den Bosch op een gedeelde tweede plaats.

• begeleidingstraject voor nieuwe docenten, door LinQue Consult ontwikkeld en begeleid op basis van grondig inzicht in en kennis van de onderwijsconcepten van HAS Den Bosch. Dertien docenten rondden dit traject in 2010 met goed gevolg af. Ook hebben in 2010 zeventien onderwijsassistenten succesvol een traject afgerond. Het betrof hier nieuwe medewerkers, maar ook collega’s met een lang(er) dienstverband; • Tweejarige pilot van begeleide intervisie, deze is in 2010 voor het eerst gestart. Twintig docenten van verschillende leeftijden, met allemaal een eigen achtergrond en diensttijd, hebben deelgenomen.

LinQue Consult heeft meteen ook vier docenten getraind op het zelfstandig begeleiden van intervisiegroepen in de toekomst. Doel is intervisie binnen HAS Den Bosch gestructureerder te laten plaatsvinden en collega’s meer met elkaar in contact te brengen zodat ze van elkaar kunnen leren.

• Individuele begeleidingstrajecten voor medewerkers van HAS Den Bosch: deze namen in 2010 in aantal toe, soms ook met de inzet van derden, al dan niet gerelateerd aan arbeidsongeschiktheid of langdurige ziekte. Kwantitatieve gegevens van medewerkers zijn elders in het jaarverslag opgenomen.

Het proactieve beleid vertaalt zich wederom in een laag verzuimcijfer in 2010.

Afhandeling van klachten De beroepscommissie voor studenten van HAS Den Bosch bestaat uit: de heer mr. ing. Ad Vugts (externe voorzitter), mevrouw ir. Nicola Duijnhouwer en de heer ing. Rob Heijs.

In 2010 hebben vier studenten bij het College van Bestuur bezwaar gemaakt tegen het afgeven van een negatief studieadvies door de examencommissie. Twee van de bezwaren zijn voorwaardelijk gehonoreerd.

Huisvesting en materieel In 2009 is een nieuwe verdieping van 500 m² gebouwd op het bestaande gebouw. De groei van de instelling (circa 50% meer instroom ten opzichte van 2007) vraagt om extra ruimte voor studenten en medewerkers. Met de bouw van deze verdieping is een klein deel van het huisvestingsprobleem opgelost. Medio 2009 is gezocht

Studenten en medewerkers kunnen voor klachten ten aanzien van ongewenst gedrag terecht bij de Vertrouwenscommissie, die bestaat uit: de heer ir. Sjaak van den Aarssen,

14

Sara Kroos prikkelt studenten tijdens Carrièredag Sara Kroos sloot woensdag 17 maart op spetterende maar vooral humoristische wijze de Carrièredag af.

Talloze bedrijven hebben tijdens deze dag wederom hun best gedaan om zich goed te presenteren en in contact te komen met potentiële aanwinsten. Zo reageerde één van de aanwezige bedrijven: 'De studenten zijn erg actief bezig met hun toekomst, ze durven te vragen en tonen veel interesse.’

Ook de studenten zorgden voor een succesvol verloop van de dag. Met hun massale deelname aan de workshops en door de mogelijkheid van het stellen van brandende vragen aan de deelnemende bedrijven, hebben zij zich goed kunnen oriënteren op de toekomst. 60 Bedrijven en 19 verschillende workshops zorgden voor een vol programma. De studenten konden terecht bij de stands in de hal op de eerste verdieping en in het Paviljoen. Ook was het Netwerkplein dit jaar behoorlijk gevuld met bedrijven. Hier was voor de studenten de mogelijkheid om in een gezellige sfeer contacten te leggen. Ondertussen werden er workshops gegeven. Hier hebben veel bedrijven op een (inter-)actieve manier de studenten hun bedrijf gepresenteerd. Zo werd er een helder beeld geschetst van de mogelijkheden voor studenten in de toekomst. Niet alleen de studenten zijn op zoek naar een bedrijfsopdracht, stage of baan. Voor de bedrijven was er de mogelijkheid een vacature of stageplaats aan te bieden. Dit konden zij doen via de speciale 'stagewand' of 'vacaturewand'. Als spetterende afsluiter wist cabaretière Sara Kroos de zaal plat te krijgen. Een muzikale show met liedjes over HAS Den Bosch en diverse improvisaties zorgden voor een mooi en gezellig einde van de Carrièredag 2010. Met een netwerkborrel werd de dag afgesloten.

15

The grass is always greener down under? Koen Hermans zal het niet tegenspreken. In 2010 liep hij zeventien weken stage bij Good Manors Pools and Gardens in Sydney.

Dat bedrijf heeft een sterke reputatie in het ontwerpen, aanleggen en onderhouden van tuinen en zwembaden. Terugblik van de derdejaars student Plattelandsvernieuwing: “Ik heb er met plezier stage gelopen.

Australië heeft een superklimaat voor tuinen. En zwembaden!”

Het werelddeel bood ook optimale condities voor Koens persoonlijke ontwikkeling. “Zo ver van huis leer je nog beter voor jezelf opkomen.”

Heimwee? Als je een festival of club in Sydney bezoekt, vergeet je op slag hoe je dat woord überhaupt nog schrijft. Nu loopt Koen dertien weken stage in Maasbree.

Minder kangoeroes, da’s waar. Maar ook daar maakt hij sprongen in kennis en vaardigheden. Zijn tijdelijke functie: werkvoorbereider in groenprojecten. Kan z’n rugzak nu op Marktplaats.nl? Opgewekt: “Nee, binnenkort ga ik weer op reis: twee weken naar Lepaa in Finland, voor een cursus Vector Works.”

3e jaars student Plattelandsvernieuwing

16

Koen

Hermans

Studiereis naar Vietnam: een uniek project Elf studenten en vijf begeleiders gingen 29 april tot en met 10 mei op studiereis naar Vietnam. In Hanoi bezochten zij onder meer de Nederlandse ambassade en de universiteit en verder trokken zij naar de Ha Tinh Province en Quang Binh Province, waar zij farmer field schools bezochten. En de laatste dagen lekker bijkomen op Halong Bay! De studenten hielden een logboek bij.

De studiereis was een uniek project. In tegenstelling tot eerder georganiseerde reizen, die meestal plaatsvonden in het kader van één opleiding of vakgebied, waren dit keer studenten van álle HAS-opleidingen vertegenwoordigd. Doel van de reis was om hen kennis te laten maken met internationale samenwerking op het agrarische werkterrein. Ook stonden de dwarsverbanden tussen de verschillende vakgebieden centraal. Er werd gekeken hoe economieën van opkomende markten groeien en hoe ontwikkelingsorganisaties, het bedrijfsleven en de kennisindustrie hier een bijdrage aan leveren. Dit is overigens ook de insteek van de nieuwe HAS-opleiding International Food & Agribusiness, die in september 2012 van start gaat. Wat de studenten nog het meeste opviel was dat er zoveel raakvlakken zijn tussen de verschillende opleidingen van HAS Den Bosch. Zij gaven in hun reisverslag aan dat het van toegevoegde waarde zou kunnen zijn om hier binnen het onderwijs meer mee te gaan doen in de toekomst.

18

worden in de lokale cultuur en kennis te maken met de agrofoodsector ter plaatse. Een indrukwekkende reis, die voor veel internationaal studieplezier heeft gezorgd bij zowel de betrokken studenten als docenten.

Samen met ZLTO beheert HAS Den Bosch het Antoon Vermeer Internship Fund for International Cooperation (IFIC). Dit fonds maakt het studenten mogelijk aanspraak te maken op een beurs voor een stage bij een duurzaam project in ontwikkelingslanden. Hiermee willen HAS Den Bosch en de ZLTO laten zien dat zij internationale samenwerking een warm hart toedragen en studenten willen stimuleren om eens over de grenzen van de westerse wereld te kijken.

mevrouw Annemarie Kerkhof, mevrouw Maartje Kol en de heer Patrick Sengers. Tijdens het verslagjaar zijn geen klachten ingediend.

Overleg Binnen HAS Den Bosch bestaan een aantal overlegsituaties: opleidingscommissies, opleidingsbijeenkomsten, overleg met alumni over onderwijsaanbod, overleg met klanten van HAS KennisTransfer, en overleg met de studentenvereniging en studieverenigingen.

Op 20 januari 2010 vond de installatievergadering van de nieuwe hogeschoolraad plaats. In 2009 is door een aantal medewerkers en studenten het initiatief genomen tot het opzetten van dit nieuwe overlegorgaan. Na wat aanloopproblemen is een goede structuur gevonden en vindt er regelmatig overleg plaats. Bij de procedure voor de benoeming van de nieuwe voorzitter van het College van Bestuur is de Hogeschoolraad expliciet betrokken geweest.

Studenten worden twee keer per jaar uitgenodigd door het College van Bestuur voor een breed overleg met studentenverenigingen, studieverenigingen en studenten vanuit de opleidingscommissies. Daarnaast is er regelmatig overleg met studentenvereniging Gremio Unio en Club HAS, de vereniging voor afgestudeerden.

Communicatie en PR Het jaar 2010 heeft voor Communicatie grotendeels in het teken gestaan van specifieke campagnes en diverse evenementen. De instroomcijfers voor het jaar 2010/2011 waren zeer positief. In september 2010 zijn er 659 nieuwe studenten gestart aan de verschillende opleidingen van HAS Den Bosch, een flinke stijging van ongeveer 8% ten opzichte van het studiejaar 2009/2010.

Toch waren er verschillen in groei tussen de opleidingen. Sommige opleidingen groeien harder dan andere, terwijl bepaalde opleidingen meer zouden mogen groeien omdat de arbeidsmarkt hier om vraagt. De opleidingen Milieukunde, Plattelandsvernieuwing, Voedingsmiddelentechnologie en Tuinbouw en akkerbouw mogen meer groeien. Daarom zijn we in 2010 gestart met een nieuwe wervingsstrategie. De zogenaamde kleine opleidingen zijn door middel van een campagne extra in the picture gezet. De campagne loopt nog steeds en bestaat uit drie actiewebsites waar filmpjes over de opleiding te bekijken zijn, die door studenten zelf zijn gemaakt. Daarnaast is er inhoudelijke informatie te vinden over de opleidingen. Door middel van bannercampagnes op middelbare scholen, online bannering op jongerensites, flyers, gadgets en posters is de campagne onder de aandacht gebracht bij jongeren. De campagne wordt in 2011 vernieuwd en verder voortgezet. Voor de opleiding Tuinbouw en akkerbouw is een specifieke campagne ingezet in samenwerking met de andere groene hogescholen: Green iD.

Internationalisering De internationale focus van HAS Den Bosch zet onverminderd door. In 2010 is de samenwerking met Writtle College in Engeland betreffende het gezamenlijk aanbieden van twee masteropleidingen beĂŤindigd. Het onderzoek naar de mogelijkheden voor nieuwe masters is echter in volle gang. De verwachting is dat we in 2012 van start zullen gaan met twee nieuwe internationale masterprogramma's. Naast twee nieuwe masters zal in 2012 ook een nieuwe internationale bacheloropleiding van start gaan: International Food & Agribusiness.

De internationale stage is nog steeds verplicht voor alle HAS-studenten. Door verschillende opleidingen is het afgelopen jaar geĂŻnvesteerd in relatiebeheer en het waar nodig opbouwen van een stevig internationaal bedrijvennetwerk. Ook in het curriculum worden internationale compententies en cases steeds meer ingevoerd. In 2010 hebben diverse internationale projecten plaatsgevonden waarbinnen docenten gewerkt hebben aan kennisoverdracht en kennisontwikkeling. De projecten vonden plaats in onder meer IndonesiĂŤ, Rusland en Turkije.

Naast de werving van studenten voor de huidige opleidingen, zijn we in 2010 gestart met de voorbereiding voor de werving voor de twee nieuwe opleidingen, Geo Media & Design en International Food & Agribusiness, die in het studiejaar 2012/2013 starten. Ook is de werving voor de opleidingen Horticultulture & Business Management en Floral Design & Business Management aangepast, omdat dit twee volwaardige vierjarige bacheloropleidingen zijn geworden: dit vraagt om het aanboren van een nieuwe doelgroep.

Om meer aandacht te geven aan internationale samenwerking vond in 2010 voor het eerst een HAS-brede studiereis naar Vietnam plaats. Een groep studenten van alle HAS-opleidingen en een aantal docenten vertrokken samen naar Vietnam om daar ondergedompeld te

19

Natuurlijk hebben we ons niet alleen gericht op de werving van studenten. In 2010 hebben we verder gewerkt aan de corporate uitstraling van HAS Den Bosch, waarmee we onze drie onderdelen: hbo-onderwijs, kennistransfer en masters, extra versterken. Zo is HAS KennisTransfer aangesloten op de huisstijl van hogeschool HAS Den Bosch. Daarnaast is een aantal organisatorische veranderingen voorbereid, namelijk het centraliseren van alle communicatieactiviteiten van HAS Den Bosch. Per 1 januari 2011 ontstaat er een nieuwe afdeling,Communicatie & Internationalisering, die de volledige HAS-organisatie (hogeschool, HAS KennisTransfer en Anton Jurgens Institute) ondersteunt op beide vakgebieden.

AgroFoodMarketing (dit lectoraat moet nog ingevuld worden)

Zoals al genoemd hebben we in 2010 diverse evenementen (mede)georganiseerd, zoals de Onderwijsdag Ondernemerschap, Food Design Experience, de Carrièredag, de opening van het Center for Growing Concepts, Dierday en de uitreiking van de Molenaar Award.

Deze hadden alle tot doel het bedrijfsleven van de sectoren waarin HAS Den Bosch opereert binnen te halen, passend bij ons motto: inside out en outside in.

Een zeer bijzonder evenement was de afscheidsbijeenkomst voor onze voorzitter College van Bestuur Jeroen Naaijkens.

Biobased Productontwikkeling (dr. ir. Gert-Jan van Delft)

Dit lectoraat gaat over het domein van agro, food en marketing. In het lectoraat staat de meerwaarde van creatie centraal. Het lectoraat wordt ontwikkeld op drie verbonden pijlers: agro, food en de consument. Het lectoraat geeft hogeschool HAS Den Bosch de kennis, kunde en het netwerk om onderwijs, onderzoek en de kenniscirculatie met bedrijven (nationaal en internationaal) en collega-instellingen te blijven aanbieden. In dit lectoraat staat de hoogwaardige productie van voeding en de daarop aansluitende kwaliteitsbewuste consumptie centraal, ingebed in de duurzame ontwikkeling van meer cyclische, vraaggerichte agroketens.

Uitputting van natuurlijke hulpbronnen, een groeiende wereldbevolking en een veranderend klimaat bedreigen de mensheid. Dat vraagt om een holistische aanpak van de kluwen van vraagstukken die wij hebben op te lossen als we de wereld voor iedereen leefbaar willen houden. Het lectoraat Biobased Productontwikkeling heeft als onderwerp de biobased economy. De uitdaging bij de biobased economy is het maken van nieuwe nonfood producten ter vervanging van producten op basis van synthetische materialen. Het lectoraat richt zich op de ontwikkeling van biobased producten uit plantaardige secundaire metabolieten. Bouwstenen hiervoor zijn: kennisontwikkeling, kennistoepassing en innovatie, duurzame systeeminnovatieve productieketens, en samenwerking tussen ondernemers en hogeschool HAS den Bosch.

Voor het ontwikkelen van nieuwe biobased producten is kennis nodig van een reeks van uiteenlopende disciplines. De gehele keten van zaadje tot eindproduct, met daartussen teelt, oogst, verwerkingsprocessen en productontwikkeling vraagt onder andere om teelttechnisch, (micro)biologisch, (bio)chemisch, procestechnologisch en economisch inzicht. Daarbovenop komt een schep innovatie. Het lectoraat Biobased Productontwikkeling heeft, met deze achtergrond, twee doelstellingen: • Het onderzoeken van nieuwe technologie bij de teelt en verwerking om hoogwaardige industriële eindproducten te ontwikkelen uit biobased inhoudstoffen (plantaardige secundaire metabolieten); • Het stimuleren van onderzoek, kennisontwikkeling, kennistoepassing en innovatie op het gebied van biobased economy in het onderwijs op de hogeschool.

Het lectoraat is nauw betrokken bij de Biobased Productontwikkelingscoöperatie, een initiatief van HAS Den Bosch.

Onderzoek Onderzoek is binnen het onderwijsprogramma van de opleiding Toegepaste Biologie een wezenlijk onderdeel, meer dan bij de andere opleidingen. Dit onderzoek vindt zowel in een productieomgeving als in de natuurlijke omgeving plaats, in de plantaardige en dierlijke sectoren. Het onderzoek gaat steeds uit van een ecologische benadering. In 2009 is HAS Den Bosch op haar terrein, in samenwerking met PlantLab, gestart met de bouw van uitermate geavanceerde klimaatkamers met behulp van LED-technologie. Medio 2010 is dit centrum officieel geopend. Studenten worden betrokken bij plantfysiologisch onderzoek, onderzoek naar meerlagenteelt en bij de vertaling van de resultaten naar de praktijk.

Lectoraten Het toenmalige ministerie van LNV heeft een sterke impuls gegeven aan het aantal lectoraten binnen HAS Den Bosch door het honoreren van een tweetal ‘groene plus’lectoraten. Aan HAS Den Bosch zijn eind 2010 de volgende lectoraten toegekend: • AgroFoodMarketing; • Biobased Productontwikkeling.

20

Voeding: een rode draad die door alle opleidingen loopt Ze zijn al een paar jaar elkaars sparringpartner, lector Frederike Praasterink en Jeroen Naaijkens. En Frederike heeft er vertrouwen in dat dit ook na Jeroen’s vertrek als voorzitter van het College van Bestuur zo blijft. “We hebben een sterke inhoudelijke klik.” Op 2 juli 2010 nam Jeroen Naaijkens feestelijk afscheid.

Natuurlijk zal ze hem wel missen als directievoorzitter. Maar een echt afscheid is het niet. Jeroen blijft met HAS Den Bosch verbonden. “Jeroen heeft zoveel plannen. Eigenlijk maakt hij gewoon een doorstart. Hij gaat nu doen waar hij de afgelopen jaren naartoe is gegroeid: inhoudelijk bezig zijn op de gebieden waar de expertise en kennis van HAS Den Bosch ligt.” Want Jeroen heeft niet alleen bestuurlijk veel ervaring, hij heeft de afgelopen jaren ook veel vakinhoudelijke kennis opgedaan. Frederike is hierin de laatste drie jaar meegegroeid. “Wij kunnen elkaars adviseur zijn. Jeroen en ik zijn begonnen met samenwerken bij het programma Voeding & Gezondheid van de Groene Kennis Coöperatie. Hij was aan dat programma verbonden als leider, ik operationeel. We bleken een aardig overeenkomstig beeld te hebben van wat het punt aan de horizon is en hoe dingen moeten lopen. We voerden regelmatig gesprekken waardoor we allebei vooruit kwamen. Voeding is een primaire levensbehoefte. Het is onmisbaar voor iedereen. Het is een thema dat helemaal over HAS Den Bosch heen ligt, een rode draad die door bijna alle opleidingen heen loopt. Iedere opleiding heeft er wel raakvlakken mee. Het is belangrijk om hierover in de breedte na te denken. Naar grote wereldontwikkelingen en naar maatschappelijke ontwikkelingen te kijken en te bepalen wat je daar als hogeschool mee wilt of mee moet. Niet om maar achter elke hype aan te rennen, wel om studenten met een realistisch wereldbeeld op te leiden.“

21

fen (inclusief inhoudsstoffen uit planten en dierlijke producten) voortbrengt die gebruikt kunnen worden in een grote verscheidenheid van (industriële) eindproducten.

Zonder de term ‘biobased economy’ uitdrukkelijk te hanteren, houdt deze benaderingswijze van ketens als vanzelf in, dat dit actuele aandachtsveld vanaf het begin van het lectoraat al werd meegenomen in de projecten.

Systeeminnovatieve ketenvorming is daarmee een veelomvattend werkterrein dat zeer sterk op ‘samen doen’ en dus op inhoudelijke coöperatie steunt.

Naast deze nieuwe lectoren zijn er binnen HAS Den Bosch nog zeven lectoren actief. Deze negen lectoren zullen de komende jaren samen met de door hen geleide kenniskringen van docenten en onderzoekers een intensief programma realiseren van toegepast onderzoek voor en mét bedrijven. De verbindingen met het onderwijs blijven daarbij essentieel.

Innovatie in Voeding (ir. Albert Zwijgers) De levensmiddelenindustrie heeft de afgelopen decennia een belangrijke ontwikkeling doorgemaakt. Vroeger lag het accent op het produceren, nu ook op wetenschap waarin vele facetten van het maatschappelijk leven verenigd zijn. We hebben te maken met voedingskundige aspecten, duurzaamheid, marketing, communicatie naar de consument, en ondernemerschap.

Eigenlijk komt de industrie in aanraking met alle zaken die maar voor te stellen zijn. Er wordt nu gesproken over een mandje vol mogelijkheden voor de student, aansluitend op zijn of haar interesses. Het lectoraat Innovatie in Voeding wil richting geven aan de behoeftes van de maatschappij, een maatschappij die voortdurend verandert. Jonge mensen staan midden in deze maatschappij en hebben creatieve ideeën: juist wat de levensmiddelenwereld nodig heeft. Tijdens de studie komt de creativiteit steeds naar voren en kunnen studenten zich in laboratoria en proeffabrieken uitleven met leeftijdsgenoten die nét weer een andere interesse hebben. Dit levert vaak baanbrekende nieuwe producten op.

Paardenhouderij (drs. Joep Bartels) Doel van het lectoraat Paardenhouderij is vanuit HAS Den Bosch bijdragen aan innovatief ondernemerschap in het hoger agrarisch onderwijs in het algemeen en het positioneren van het hoger agrarisch onderwijs op het gebied van paarden zowel nationaal als internationaal in het bijzonder. De invalshoek hierbij is dat met paarden geld verdiend moet worden. Een aantal zaken zijn belangrijk bij het lectoraat Paardenhouderij: het curriculum voor ondernemen in de paardenhouderij medevormgeven, bijdragen aan de opbouw van een hecht netwerk met de paardensector, en bijdragen aan de opzet en uitvoering van afstudeerrichting topklas ondernemen.

Kernwoorden: stimuleren creativiteit, strategische allianties, netwerken en werkhouding.

Daarnaast heeft Joep Bartels geparticipeerd aan het opzetten van de stichting HIP, van waaruit HAS Den Bosch, samen met NHB-Deurne en Academy stal Bartels, werkt aan innovatieve projecten in de paardensector, bijvoorbeeld het kengetallenproject FNRS en het Rabobank-talentenplan).

Netwerk- en Ketenkunde (prof. dr. Nic Douben)

Diergezondheid en Dierenwelzijn (dr. Paul Overgaauw)

Het lectoraat Netwerk- en Ketenkunde houdt zich vooral bezig met de vorming van systeeminnovatieve ketens.

Dit betekent dat niet de product- of de procesinnovatie centraal staat, maar de intrinsieke samenwerking van de verschillende ketenpartners waarbinnen de producten/of procesinnovatie zich afspeelt. Deze benadering van ketens betekent dat sectoroverschrijdend wordt gewerkt, waardoor er een ‘natuurlijke’ koppeling ontstaat tussen de agrarische ondernemers, de industriële ondernemers en de logistiek. Uit deze wijze van ketenvorming vloeit vrijwel noodzakelijk voort, dat de agrarische sector niet primair wordt gezien als de leverancier van voedingsmiddelen, maar als een sector die grondstof-

Het lectoraat Diergezondheid en Dierenwelzijn richt zich op het ontwikkelen van methoden voor toegepast onderzoek naar diergezondheid (in het bijzonder in relatie tot agrarische productie), die kunnen worden ingebouwd in het hoger beroepsonderwijs.

De behoefte aan kennis over de interactie tussen mens en dier in de moderne, verstedelijkte westerse samenleving is groot. Naast de bekende vragen uit de veehouderij, komen er veel nieuwe vragen, zowel van overheden als van maatschappelijke organisaties, van bedrijven die daarop in willen springen en van individu-

22

ele burgers. De recente ervaringen met zoönosen in de veehouderij (influenza, MRSA, Q-koorts) laten zien dat de impact op de samenleving zeer groot is.

Vanuit het bedrijfsleven is er een sterke belangstelling voor toepassing van praktijkgerichte maatregelen die positief werken op diergezondheid en dierwelzijn. Productiebedrijven en toeleveranciers zoeken naar mogelijkheden om daarmee bij te dragen aan duurzame ontwikkeling van de sector. Instellingen van humane gezondheidszorg zoeken naar betere aangrijpingspunten en technieken bij het uitvoeren van hun werk.

Het lectoraat speelt in op de vragen vanuit het werkveld en in dit lectoraat worden de aspecten van diergezondheid uitgediept. Er wordt gekeken op welke wijze verbetering mogelijk is en de relaties met ethiek, productie, humane gezondheid en economie komen aan de orde.

Dit moet leiden tot praktijkrijpe inzichten voor verzorging en beleid.

Duurzame Wereldvoedselvoorziening (ir. Frederike Praasterink) Dit lectoraat richt zich op de verduurzaming van voedselketens in internationaal perspectief. De pijlers zijn duurzame ontwikkeling en internationale samenwerking in de food- en agrosector.

Het lectoraat draagt bij aan verduurzaming van voedselproductieprocessen bij (MKB) food bedrijven in Nederland en richt zich op internationale vraagstukken op het gebied van voedselzekerheid, MVO, ondernemerschap en capacity building.

Er is in het lectoraat een brede kennis over landbouwkundige, technologische en institutionele aspecten van voedselproductie.

Speerpunten in dit lectoraat zijn: grondstoffenketens (o.a. cacao, plantaardige olie, graan en veevoeders), eiwitketens (dierlijk, plantaardig en insecten), en micronutriënten (verrijking zowel via landbouw/veredeling als via voedselfortificatie).

Ook is er aandacht voor het meetbaar maken van aspecten van verduurzaming (kwantificering en impact assessment). Activiteiten worden uitgevoerd in de vorm van projecten en programma’s met bedrijven, NGO’s, overheid en internationale organisaties.

Nieuwe Teeltsystemen (ir. Jasper den Besten) Dit lectoraat richt zich op de toepassing van innovatieve technologie bij teelten, om op termijn duurzame (zero emission) productie te realiseren.

Technologieontwikkeling op allerlei gebied opent nieuwe mogelijkheden voor de intensieve tuinbouw, juist ook als het gaat om vermindering van negatieve milieueffecten. De daadwerkelijke toepassing van deze technieken in de praktijk, in de verschillende teelten, stuit echter bij herhaling op grote problemen.

Elke teelt is een uitgebalanceerd netwerk, waarin gewaskeuze, hardware (inclusief de daarmee samenhangende technologieën en de daarvoor benodigde kennis en ervaring) én werkwijzen intensief met elkaar verweven zijn.

Dit lectoraat richt zich op de toepassing van innovatieve technologie bij teelten om op termijn duurzame (zero emission) productie te realiseren. Het lectoraat zal door middel van praktijkonderzoek een methodiek proberen te ontwikkelen om stap voor stap een totale systeeminnovatie tot stand te brengen.

Het lectoraat zal de komende vier jaar een aantal projecten starten die globaal volgens deze cyclus worden opgezet. In het eerste jaar zullen klimaatkamers worden gebouwd en getest. Naast een bruikbare, algemene methodiek leveren de projecten dus ook een aantal daadwerkelijke applicaties op, die kunnen leiden tot marktintroductie.

Voeding en Gezondheid (dr. Annet Roodenburg) Het lectoraat ‘Voeding en Gezondheid’ wordt ontwikkeld op drie verbonden pijlers: voeding, gezondheid en de consument. In dit lectoraat staat de hoogwaardige productie van voeding en de daarop aansluitende kwaliteitsbewuste consumptie centraal, ingebed in de duurzame ontwikkeling van meer cyclische, vraaggerichte agroketens.

Er zijn twee vragen herkenbaar in de samenleving die met dit domein te maken hebben. Enerzijds is er een vraag bij consumenten naar voeding, naar producten die voor hen persoonlijk gezond zijn, waarin zij hun eigen keus, hun eigen manier van leven tot uitdrukking kunnen brengen met hun specifieke, eigen behoeften.

Anderzijds is er de vraag vanuit de bedrijven hoe deze behoefte duurzaam omgezet kan worden in nieuwe toegevoegde waarde voor hun producten.

Het lectoraat richt zich op vier disciplines, namelijk: voeding en gezondheid, levensmiddelentechnologie, wetgeving en consumentenwetenschappen.

23

“Ik zoek graag grenzen op en ga er het liefst één stap eroverheen”, zei Josephine de Vries in 2008 over ‘The Most Rebelicious Food Advertising Calendar’, haar afstudeerproject voor Food Design. Onverschrokken is ze nog altijd: ze zette haar grafisch ontwerpbureau ‘frenzy designers’ op, maakte met kok Pierre Wind kinderkookboek ‘Het SmaakPretpark’ en werkt vier dagen in de week op HAS Den Bosch. Haar functie: projectmedewerker Food & Business. Ze stut en steunt studenten in hun projecten en stages.

Vork en mes zet ze ook in een andere kluif: het basisen voortgezet onderwijs enthousiasmeren voor Food & Business. “Ik ben betrokken bij smaaklessen, lerarenworkshops en bij ‘Design Your Food’, waarbij leerlingen van 5-havo op HAS Den Bosch zes lessen volgen en zelf een product ontwikkelen.” Geestdriftig drukt ze ook haar stempel op de Food Design Experience en Oriëntatiedagen. Drukke baan. But it tastes like honey? “Ja, het werk op HAS Den Bosch geeft me vrijheid en flexibiliteit plus Brabantse gezelligheid.”

Projectmedewerker Food Design & Innovation

24

Josephine

de Vries

Extreme en bijzondere smaken op de Food Design Experience Een verwarmend drankje in de sauna. Een lekkere cocktail aan de bar. Sjoelen voor een kruidige smoothie, garnalenbitterballen of een halal erwtensoep. En alles verzonnen door studenten. Na het grote succes van vorig jaar hield HAS Den Bosch op 4 februari voor de tweede keer de Food Design Experience. Dit jaar stond de Experience in het teken van contrasten en extremen.

Ruim 200 mensen kwamen af op de Experience en verspreidden zich over het gebouw van HAS Den Bosch om te genieten van bijzondere hapjes en drankjes. Ook konden de bezoekers het afstudeerwerk van de 4e jaarsstudenten Food Design & Innovation bewonderen. Het thema van de Food Design Experience was dit jaar geïnspireerd op de wereldberoemde schilderijen van Jeroen Bosch. Deze staan bekend om de extremen en contrasten. In aanloop naar het Jeroen Bosch jaar in 2016, waarin zijn 500ste sterfjaar wordt herdacht, is gekozen voor dit thema. Er waren twee belangrijke sprekers: Judith Heck (conceptontwikkelaar Koos & Co’s) en Professor Grunschnabel (winnaar van Smaakvol 2009, i.s.m. Jonnie Boer). In het Food Design museum werd werk getoond van studenten Food Design van alle jaren. Bezoekers konden op computers de webpagina’s van de verschillende concepten van de studenten bekijken en ook was er een wall of fame met schilderijen van deze concepten. Daarnaast was in het Food Design Centre de Fruit & en Kruidfabriek, waar de mensen zelf de ingrediënten voor een smoothie bij elkaar konden sjoelen. Ook waren er een koude en een warme ruimte waar een juist verwarmend of verkoelend drankje genuttigd kon worden.

Een echte dag vol contrasten en extremen dus.

20 26

Hogeschool HAS Den Bosch: de hele keten in huis Onderverdeling HAS Den Bosch biedt acht reguliere hbo-opleidingen en twee masters aan. Het Anton Jurgens Institute biedt daarnaast een MBA aan:

Opleiding:

Afkorting:

Croho nummer:

Bachelor Dier- en veehouderij

DV

34869

Bachelor Milieukunde

MK

34335

Bachelor Toegepaste Biologie

TB

30009

Master of science in Animal Welfare and Biology

AW

N.v.t.

Bachelor Food Design & Innovation

FD

34122

Bachelor Bedrijfskunde en agribusiness

BA

34866

Bachelor Voedingsmiddelentechnologie

VM

34856

Bachelor Tuinbouw en akkerbouw

TA

34868

Bachelor Plattelandsvernieuwing

PV

34859

Master of science in International Horticulture

HO

N.v.t.

MBA Business Creation in Food & Health

N.v.t.

N.v.t.

Topklas Ondernemen

Toegepaste Biologie, Milieukunde, en Dier- en veehouderij gegeven. Daarnaast biedt deze sector de Engelstalige master Animal Biology and Welfare aan in samenwerking met Writtle College en Essex University in Groot-BrittanniĂŤ. Op dit moment wordt in deze sector ook de nieuwe Engelstalige bachelor International Food & Agribusiness ontwikkeld. Ir. Jan Denissen is de sectordirecteur, hij wordt ondersteund door dr. Patricia de Cocq, adjunctdirecteur.

De sector Green Business School organiseert de bacheloropleiding Tuinbouw en akkerbouw, waarbinnen studenten vanaf het studiejaar 2010-2011 kunnen kiezen uit drie studies: Tuinbouw en akkerbouw, en Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Management, beide Engelstalig. Daarnaast geeft de sector de bacheloropleiding Plattelandsvernieuwing, waarbinnen drie studies: Stad en streekontwikkeling, Tuin- en landschapsmanagement en Landscape Design. Ook wordt er een master of science uitgevoerd in samenwerking met Writtle College en Essex University: International Horticulture. De nieuwe bachelor Geo Media & Design zit in deze sector in de pijplijn. De sectordirec-

HAS Den Bosch biedt acht bachelors aan. Binnen die opleidingen kunnen studenten kiezen voor talloze afstudeerrichtingen. Vanuit iedere bacheloropleiding kunnen studenten kiezen voor het bijzondere afstudeerjaar Topklas Ondernemen. Dit geeft studenten de kans om tijdens hun laatste jaar hun eigen onderneming op te zetten. Zij worden daarbij goed begeleid door docenten en ondernemers uit de praktijk. Als ondernemer in wording leren de studenten hoe je een win-winsituatie creĂŤert. En ze onderzoeken hoe levensvatbaar hun idee is. Daarnaast ontwikkelen ze een visie en werken ze planmatig hun strategie uit. Ze staan er niet alleen voor: samen met medestudenten zetten ze hun eerste stappen in het ondernemerschap. Het doel? Hun eigen zakelijke passie volgen, inclusief hbo-diploma en eigen bedrijf.

Sectoren De acht bachelors en twee masters zijn intern onderverdeeld in drie sectoren. In de sector Dier, Biologie & Milieu worden de Nederlandstalige bacheloropleidingen

27

Ergens in de lokalen van HAS Den Bosch. Daar heeft hij zijn hart verloren. Aan lesgeven. “Dat is m’n ambitie”, zegt Patrick Sengers. In 2008 maakt hij de overstap van het bedrijfsleven – rayonmanager bij een uitzendbureau – naar het hbo. De docent economie en bedrijfskunde: “Weet je wat de kracht van HAS Den Bosch is? De sfeer en onderlinge verdraagzaamheid. Ondanks de grote veelzijdigheid in mensen en subculturen is de omgang met elkaar respectvol.”

In zijn lesstijl zoekt hij de balans: enerzijds heldere regels, anderzijds humor. Moet ook wel, lacht hij: “Economie is niet het lievelingsvak van studenten. Het vergt denkwerk, inzicht en veel oefenen.” Patrick is ook coördinator van Topklas Ondernemen. “Ik help vierdejaars na hun sprong in het diepe. Netwerken en productkennis hebben ze redelijk onder de knie. Maar commercieel denken en doen, is een ander verhaal. Als een klant in de boze buitenwereld bijvoorbeeld zegt: ‘Ik vind het helemaal niks’ moet je wel rechtovereind blijven. Daar steun ik ze in.”

Docent Bedrijfskunde en agribusiness en coördinator Topklas Ondernemen

28

Patrick

Sengers

reidt studenten voor op een internationaal georiënteerde carrière in de agrofoodsector. De focus ligt hierbij met name op opkomende markten en ontwikkelingslanden. In de opleiding staan een multidisciplinaire aanpak centraal: studenten specialiseren zich in een van de domeinen food, dier, plant of milieu, maar krijgen daarnaast een brede kennis van de internationale context in alle domeinen.

teur is drs. Tjeu Foppele. Hij wordt per 1 augustus 2011 opgevolgd door ir. Toine Hattink.

De sector Food & Business voert de bacheloropleidingen Bedrijfskunde en agribusiness, Voedingsmiddelentechnologie en Food Design & Innovation uit. Sectordirecteur is ir. Evert-Jan Ulrich.

Bedrijfskunde en agribusiness In de opleiding Bedrijfskunde en agribusiness is meer aandacht gekomen voor bedrijfscommunicatie. Studenten worden nog intensiever begeleid en beoordeeld bij het werken in projecten, het schrijven van rapporten en het geven van presentaties.

Om studenten nog beter voor te bereiden op de stage wordt er in de modules voorafgaande aan de stages uitdrukkelijker aandacht besteed aan vaardigheden en houdings- en gedragsaspecten. Hiertoe wordt onder andere samengewerkt met de Rabobank.

Nieuw dit jaar is de 'World of Food'. Studenten gaan na hun buitenlandse stage samen met andere studenten symposia organiseren over een bepaald thema dat speelt in de mondiale agribusiness.

Wat tot slot niet onvermeld mag blijven, is dat dit jaar mede in het teken stond van het 20-jarig jubileum van de opleiding. Op vrijdag 8 oktober werd dat gevierd met een druk bezochte reünie. Veel (oud-)studenten en (oud)-collega's gaven acte de présence bij de rondvaart over de Binnendieze, het optreden van cabaretière Karin Bruers en de borrel.

Food Design & Innovation De opleiding Food Design & Innovation is gestart met een brede herontwikkeling van het programma. Als nieuwe afstudeerrichting is Food Packaging toegevoegd. Er is daarbij meer aandacht gekomen voor materialen en grafische vormgeving. De opleiding kent nu in totaal drie afstudeerrichtingen: Food Design, Creative Food Marketing en Food Packaging.

In de opleiding wordt veel samengewerkt met bedrijven en de samenwerking met deze bedrijven is verstevigd.

Zo wordt al zeven jaar samengewerkt met het blad Boodschappen van de Superunie. Met Food Packaging wordt samengewerkt met Boom Packaging uit Den Haag en Bunzl uit Almere. Met Food Design wordt er samengewerkt met de Efteling uit Kaatsheuvel en met Creative Food Marketing met Mars uit Veghel.

De Food Design Experience is voor de 2e keer georganiseerd, met dit jaar meer dan 250 deelnemers. Het hoofddoel van deze dag is om de opleiding met haar studenten onder de aandacht te brengen van hun toekomstige werkveld. Dit is zeer belangrijk voor de verdere ontwikkeling en groei van deze relatief jonge opleiding.

Dier- en veehouderij In de opleiding Dier- en veehouderij is een project gestart om de kwaliteit van de stages en dan met name de internationale stages te verbeteren. Verder is het evaluatiesysteem van het onderwijs door studenten verbeterd.

Ten behoeve van het praktijkleren en praktijkonderzoek werkt de opleiding nauw samen met het praktijkonderzoekscentrum varkenshouderij te Sterksel, met de praktijkonderzoekscentra rundveehouderij (binnenkort geconcentreerd op de Dairy Campus bij Leeuwarden) en met initiatieven van de ZLTO, LLTB, de provincies en de Wageningen UR, gericht op duurzame veehouderij.

Verder is de opleiding een onderzoek gestart om te kijken naar de mogelijkheden om in samenwerking met of op locatie bij primaire dier- en veehouderijbedrijven praktijk-onderwijs en praktijkonderzoek te gaan doen.

Dit zal zich met name richten op de melkveehouderij en op de gezelschapsdierensector.

Geo Media & Design Met groot enthousiasme heeft Mel van Drunen met zijn projectgroep de aanvraag van de nieuwe opleiding Geo Media & Design opgesteld. Toepassingen van nieuwe technieken en technologieën om geografische praktijkvraagstukken te kunnen oplossen staan centraal. De nieuwe opleiding zal een vliegwiel zijn voor de verdere integratie van digitale toepassingen binnen de andere HAS-opleidingen.

Alle medewerkers van de Green Business School hebben tijdens een driedaagse fietstocht, de ‘Geo-tour’, kennisgemaakt met tal van praktische toepassingen, zoals de GIS-gestuurde logistiek en beheer bij Ebben Boomkwekers in Cuijk.

Milieukunde De opleiding Milieukunde biedt de studenten in vrijwel alle onderwijsblokken real life projecten. In 2010 is er voor gekozen om deze meer en meer te concentreren op de groene sectoren, met extra aandacht voor water.

Er wordt in afstemming met Wetsus (Instituut voor duur-

International Food & Agribusiness In september 2012 zal de nieuwe opleiding International Agribusiness & Global Development van start gaan. De opleiding wordt volledig Engelstalig aangeboden en be-

20 30

Gerda Verburg opent Center for Growing Concepts De genodigden werden een donkere sluis in geloodst, alleen verlicht door een aantal LED-lampen die een paarsachtige gloed verspreidden. In de sluis kregen zij een ogenschijnlijk echte Bossche bol. Maar… op het moment dat zij de sluis weer uitkwamen, merkten velen tot hun schrik dat zij geen bruine Bossche bol in hun hand hadden, maar een kikkergroene! De LED-lampen in de sluis hadden voor een vreemde kleurverandering gezorgd, een grapje van de organisatie van de opening van het Center for Growing Concepts, op 17 juni 2010 bij HAS Den Bosch.

Op de opening waren zo’n 250 genodigden aanwezig. “Met de klimaatkamers kunnen wij op iedere moment van de dag,tijdens ieder seizoen van het jaar en in ieder klimaat planten telen. Tuinbouw wordt in de toekomst sexier dan ICT!”, zei Gertjan Meeuws van het Center. “In compacte gebouwen kunnen heel veel van deze kamers gebouwd worden, midden in de stad of zelfs op plekken waar bijvoorbeeld weinig water is.” Er ging een speciaal bedankje uit naar Jasper den Besten, hogeschooldocent op HAS Den Bosch en de nieuwbakken lector Nieuwe Teeltsystemen, die een flink aandeel in het opzetten van het Center heeft gehad. Gerda Verburg verrichtte vervolgens de openingshandeling. “Er is een groeiende behoefte aan voedsel in de wereld”, zei ze. “De tuinbouw is erg belangrijk en we moeten deze helpen te stimuleren. HAS Den Bosch heeft recent subsidie aangevraagd om een deel van de kosten voor de klimaatkamers en de apparatuur die nodig is om er onderzoek te kunnen doen te financieren. Ik kan melden dat het ministerie 400.000 euro in dit kader toezegt!” Na het woordje van de minister werden alle aanwezige gasten naar buiten geleid. Met een glaasje champagne in de hand opende Verburg het Center For Growing Concepts officieel, door vanuit een grote wereldbol 300 ballonnen in de kleuren van de LED-lampen de lucht in te laten vliegen.

31

Naar naaldbossen ruikt haar naam.

Kan kloppen. Voornaam: Zweeds.

Achternaam: Oost-Duits. Annika groeide op in Bonn. In 2004 stapte ze de Universiteit van Maastricht binnen voor European Studies. Ze eindigde in Den Bosch. Oorzaak? De liefde.

Bij HAS den Bosch is ze internationaal communicatieadviseur. “Wij proberen in het buitenland studenten voor ons te ‘winnen’. Jan en alleman?

Nee, affiniteit met HAS-waarden – openheid, zelfstandigheid, nieuwsgierigheid – is heel belangrijk.”

Zo’n zestig internationale studenten bevolken jaarlijks HAS Den Bosch. Ze komen van over de hele wereld.

“Ons onderwijssysteem en onze kennis hebben een grote aantrekkingskracht”, weet Annika. “In het buitenland kennen ze dit niet. Nederland biedt innovatieve kennis die in vele landen hard nodig is. Een ook bij het Nederlandse onderwijssysteem hebben internationale studenten veel baat. Nog een voordeel: het past uitstekend bij de groeiende kenniseconomie in Nederland.

Dat we naast kaas en komkommers ook kennis exporteren, valt in goede aarde, ondervindt Annika: “Een Poolse studente zei: ‘Als ik in m’n eigen land minister van Educatie was, zou ik het precies zo doen als op HAS Den Bosch.’”

Adviseur afdeling Communicatie & Internationalisering

32

Annika

Dossow

Twee vierjarige bachelorstudies in het Engels Vanaf 1 september 2010 biedt HAS Den Bosch twee vierjarige bachelors aan die volledig in het Engels worden gegeven: Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Management. Het zijn studies die vallen onder de opleiding Tuinbouw en akkerbouw en scholieren moeten zich dan ook via die opleiding inschrijven.

Binnen de studie Floral Design & Business Management staan, zoals de naam al zegt, twee onderwerpen centraal. Ten eerste design en bloemsierkunst en ten tweede management en marketing. Daarnaast leer je de basis van de productie van bloemen, (pot)planten en tuinplanten. Horticulture & Business Management is letterlijk de Engelse variant van Tuinbouw en akkerbouw. Alle mogelijkheden die Tuinbouw en akkerbouw biedt, zijn opgenomen. De studie Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Management zijn uniek in hun soort. Het internationale karakter heeft er toe geleid dat de studies in het Engels worden aangeboden. Studenten krijgen extra ondersteuning met de Engelse taal indien nodig. Door dit internationale karakter is de studie ook populair bij buitenlandse studenten met interesse voor bloemsierkunst en management. Dit geeft studeren aan Hogeschool HAS Den Bosch een extra dimensie. Bij Floral Design & Business Management is de European Floral Design Academy betrokken. Het is dus mogelijk voor studenten om tijdens hun studie DFA- en ADFA-examens te doen. Deze opleidingen zijn echt een toegevoegde waarde bij hun carrière in het bedrijfsleven.

34

zame watertechnologie) toegewerkt naar een lectoraat op het gebied van water.

De opleiding heeft in dat kader met onder meer waterleidingbedrijf Brabant Water meegewerkt aan waterprojecten in Midden-Amerika.

Voedingsmiddelentechnologie

Plattelandsvernieuwing Zoals verwacht is de instroom bij de studie Landscape Design, onderdeel van de opleiding Plattelandsvernieuwing, verdubbeld van 18 naar 36 studenten. Het team werd versterkt met een tuin- en landschapsarchitect en een tuin- en landschapsontwerper. Een sterke relatie met het werkveld is van meet af aan een belangrijk uitgangspunt.

De studies Stad en streekontwikkeling en Tuin- en landschapsmanagement kennen een stabiele instroom. Zij blijven zich vernieuwen onder leiding van Irma van den Tillaart en zo bereiden de opleidingsteams zich voor op 2020.

Toegepaste Biologie De opleiding Toegepaste Biologie, die in 2008 gestart is, blijft jongeren sterk aantrekken en de aanmeldingen stegen ondanks het hanteren van een vroege sluitingsdatum voor inschrijving van circa 60 in 2008, naar circa 140 in 2010.

Ten behoeve van de opleiding zijn we in diverse ecologische projecten samen gaan werken met natuurorganisaties, ZLTO/LLTB, provincies en gemeenten. We worden ook bij diverse natuur-, educatie- en dierenwelzijnsprojecten betrokken.

Deze samenwerkingsverbanden zijn mede ondersteunend voor de onderzoekslijnen die door de docentonderzoekers worden opgezet op het gebied van: • ecologie (onder meer interactie tussen bodemen/of waterkwaliteit en vegetatie, grote grazers t.b.v. natuurbeheer); • dierenwelzijn; • diergezondheid (onder meer dier/ mens-interacties in samenwerking met de lector Diergezondheid en Dierenwelzijn); • plant (onder meer bloei-inductie in relatie tot nieuwe teeltsystemen).

Tuinbouw en akkerbouw De opleiding Tuinbouw en akkerbouw is weer iets gegroeid, dat geldt ook voor de Engelstalige bachelors.

Het opleidingsteam heeft zich, onder leiding van Peter van Gastel, met veel passie gestort op een grote vernieuwingsslag. Dit project heet TA 2020. Oude patronen zullen plaats maken voor innovatieve ontwikkelingen, aansprekend voor jonge mensen.

35

De opleiding Voedingsmiddelentechnologie heeft succesvol de eerste studenten met de specialisatie Food & Health afgeleverd. Met betrekking tot de afstemming met het beroepenveld is de werkveldscan afgerond.

Hierbij is een groot aantal professionals uit de praktijk bevraagd over de relevantie van de eindtermen van de opleiding Voedingsmiddelentechnologie. Behoudens enkele kleine kanttekeningen blijkt de opleiding naadloos aan te sluiten op de opleidingsbehoefte van het werkveld.

Ook heeft een verdere professionalisering van het gastsprekersprogramma plaatsgevonden.

In het kader van internationalisering is voor het eerst de buitenlandstage verplicht voor alle studenten. Hoewel er vooraf enige zorg was of het zou lukken om alle studenten van een stage te voorzien, bleek deze zorg achteraf ongegrond.

Daarnaast is er een permanent uitwisselingsprogramma tot stand gekomen met de zusterschool KATHO in Roeselare (België). Tijdens deze uitwisseling volgen de studenten een programma van twee dagen in België en twee dagen in Nederland.

Het thema duurzaamheid is in de opleiding geïntegreerd door middel van colleges en opdrachten die tijdens de stage of de ‘Technologische Opdracht’ moeten worden uitgevoerd. Een andere ontwikkeling is de aandacht voor leerlijnen gedurende de opleiding. Behalve leerlijnen in het kader van bedrijfscommunicatie (sectorbreed), is de leerlijn PGO verder uitgewerkt en zijn er plannen om de leerlijn onderzoeksvaardigheden, Engels en informatievaardigheden vorm te geven.

Bedrijfsopleidingen HAS KennisTransfer HAS KennisTransfer biedt een aantal bedrijfsopleidingen aan voor bijscholing van professionals. Dit zijn zowel certificaatstudies als volledige hbo-opleidingen op de gebieden food, milieu, greenkeeping, management en agribusiness.

Certificaatstudie Voedingsmiddelentechnologie Jaarlijks laten enkele honderden cursisten van voedingsmiddelenbedrijven zich (bij)scholen via de certificaatstudie Voedingsmiddelentechnologie (voorheen certificaatstudie Levensmiddelentechnologie). Het hboopleidingstraject bestaat uit diverse cursussen op het gebied van foodprocessing, microbiologie, productkunde en tal van andere gebieden. Wanneer cursisten het hele traject afmaken, kunnen zij via HAS Den Bosch afstuderen en hun hbo-diploma Voedingsmiddelentechnologie behalen.

Management & Bedrijf

Nieuwe opleidingen en samenwerkings verbanden

De hbo-opleiding Management & Bedrijf blijft succesvol, dankzij de unieke formule waarin werk- en leerervaringen vanuit het onderwijs en de praktijk gecombineerd worden in een bedrijfskundig hbo-traject. Samenwerking, leren van en met elkaar, en de directe toepassing op de praktijk zijn de belangrijkste componenten van het opleidingsconcept, waar zowel de cursist als zijn bedrijf veel baat bij heeft.

In 2010 was HAS KennisTransfer kartrekker bij de ontwikkeling en uitvoering van diverse opleidingen in samenwerkingsverband: • projectleiding Groenvoorziening (in samenwerking met de Vereniging voor Hoveniers en Groenvoorzieners VHG); • cursus Kunstgras (in samenwerking met ISA Sport); • sectorcursussen (in samenwerking met Rabobank Nederland); • professioneel Ondernemen in Landbouw en Zorg (in samenwerking met ZLTO en Taskforce Multifunctionele Landbouw.

Milieu en Duurzaamheid Het hbo-opleidingstraject Milieu en Duurzaamheid, bestaat evenals de certificaatstudie Voedingsmiddelentechnologie uit diverse cursussen, die ook los te volgen zijn. Milieumedewerkers binnen overheden en bedrijven kunnen zich met deze opleiding laten bijscholen op het gebied van milieubeleid, duurzaam ruimtegebruik, duurzaam produceren, energie en klimaat, en andere onderwerpen. De vele docenten uit het bedrijfsleven zorgen voor een enorme input aan theoretische en vooral ook praktische kennis.

Food Innovation In de foodsector worden met grote regelmaat nieuwe producten geïntroduceerd die meestal net zo snel weer uit de schappen verdwijnen. Een product moet aan een scala van eisen voldoen. Om een vaste plaats in het assortiment te krijgen, is inzicht in de markt essentieel.

Vanuit procesmatig perspectief is kennis van grondstoffen, wetgeving en productiemethoden noodzakelijk.

Ten slotte vraagt conceptontwikkeling om inspiratie en een stevige dosis creativiteit. De opleiding Food Innovation combineert al deze ingrediënten in een inspirerend en doeltreffend opleidingsconcept voor zowel technologen als marketeers.

Greenkeeping & Managementopleidingen De continuering van de samenwerking met de Nederlandse Greenkeepers Associatie (NGA), Nederlandse Golf Federatie (NGF) en Nederlandse Vereniging voor Golfbaaneigenaren (NVG) heeft in 2010 geleid tot een herziening van de leerlijn op het gebied van greenkeeping en management. Samen met IPC De Groene Ruimte biedt HAS KennisTransfer nu opleidingen op alle niveaus in deze branche: van (hoofd)greenkeeper tot baancommissaris en manager groen.

36

Molenaar Award 2010 uitgereikt bij hogeschool HAS Den Bosch Yvan Dejaegher, directeur-generaal van de Belgische mengvoederfederatie (Bemefa), heeft de Molenaar Award 2010 gewonnen. Deze prijs werd 24 november uitgereikt bij hogeschool HAS Den Bosch tijdens het symposium ‘Van Molenaar tot Kok’.

De Molenaar Award is een initiatief van vakblad De Molenaar. De prijs is dit jaar voor de vierde keer uitgereikt en wordt toegekend aan een persoon die zich de afgelopen jaren heeft ingespannen om de graanverwerkende- en diervoederindustrie op een hoger niveau te krijgen. De keuze om de award bij HAS Den Bosch uit te reiken was een bewuste. “Diervoeding is een belangrijk onderdeel van het leerplan van de opleiding Dier- en veehouderij”, stelde Jan Denissen, sectordirecteur bij HAS Den Bosch en dagvoorzitter tijdens zijn inleiding. “Nog vrij weinig studenten maken van diervoeding hun specialisme en met het in huis halen van dit evenement willen we aan het bedrijfsleven laten zien dat we hier graag verandering in brengen. Ik zou hen willen zeggen: geef onze studenten de kans uitdagende projecten te doen in het beroepenveld.” Yvan Dejaegher kreeg de Molenaar Award toegekend voor zijn grote verdiensten voor de sector in België en voor zijn inspanningen om de diervoederindustrie internationaal en in de keten op de kaart te zetten. Er is veel gerealiseerd in de diervoederindustrie als het gaat om de invulling van maatschappelijke thema’s en dilemma’s voor de sector. Dejaegher heeft daar met zijn open houding een belangrijke bijdrage aan geleverd.

37

Oranje, rood, blauw licht. Welcome to The Roots, disco voor Vegetables, Herbs and Fruits? Zou je denken.

Een vreugdedansje misstaat ook niet, erkent Jasper den Besten, lector Nieuwe Teeltsystemen. Dit is zijn trots: het Center for Growing Concepts, waar planten in een gesloten klimaat-systeem groeien. Dankzij gekleurd led-licht, ‘pufjes’ CO2 en waterbesproeiing komen ze tot wasdom. “Tomaten, paprika, courgette: ze doen het uitstekend. Zelfs aardbeien, dankzij handbestuiving. Maar ook anijs, munt en valeriaan.”

Laatstgenoemd kalmerend kruid komt van pas: de ‘Tuinbouw 3.0’-experimenten veroorzaken lichte opwinding onder wetenschappers en media. Jasper: “Zo’n prikkelende leeromgeving past ook bij HAS Den Bosch. Maar er valt nog genoeg te onderzoeken en te innoveren, waaronder gezondheids-, voedings-, en ethische aspecten. Willen we een krop sla die volledig met kunstlicht is opgekweekt? Dat is een van de uitdagende vragen.” Of deze teeltwijze geen fors beslag op vierkante meters legt? Met ruime lach: “Ach, er staan in Nederland nog duizenden kantoren leeg.”

Docent Tuinbouw en akkerbouw en lector Nieuwe Teeltsystemen

38

Jasper

den Besten

Opleiding Milieu en Duurzaamheid Duurzaamheid is een hot item en termen als klimaatneutraal, cradle-to-cradle, MVO en energiebesparing zien we de laatste tijd overal opduiken. Niet voor niets dat de vraag naar kennis op dit gebied enorm groeit. HAS KennisTransfer biedt een uniek hbo-opleidingstraject richting milieu en duurzaamheid, dat zich zowel richt op de overheid als het bedrijfsleven.

Het traject biedt een brede variatie aan cursussen, verzorgd door docenten die rechtstreeks uit het werkveld komen. Zo wordt voor iedereen een studieprogramma op maat samengesteld, afgestemd op de behoefte aan kennis, vaardigheden en houding. Cursisten zijn onder meer werkzaam als milieu- of duurzaamheidscoördinator, milieubeleidsmedewerker (gemeente, provincie, milieudienst), kwaliteits- of arbofunctionaris, medewerker van ingenieurs- of adviesbureau, en proces- of milieutechnoloog.

Frank de Bont, coördinator aan de post-hbo-opleiding HAS KennisTransfer: “Om studenten goed op te leiden, is het van belang dat er veel praktijkprojecten worden opgezet. Bedrijven zijn hiervoor krachtige leerplekken. En het bedrijf kan al meteen kennis maken met potentiële nieuwe krachten.” Frank ziet tot zijn tevredenheid dat studenten steeds meer als brede milieuprofessional worden opgeleid. “In het bedrijfsleven gaat het meer en meer over het verbinden van bedrijven en andere betrokkenen bij de projecten. Je moet je kunnen verplaatsen in de klant, die heeft een probleem en dat moet opgelost worden.”

Er zijn in 2010 geen inhoudelijke veranderingen geweest (behalve natuurlijk het updaten met betrekking tot ontwikkelingen in de markt, onder meer de nieuwe WABO) en we hebben nog hetzelfde vaste team van HAS- én gastdocenten (50-50%, waar de voorkeur ook naar uitgaat, omdat we de combinatie in- en extern belangrijk vinden). Er zijn 43 mensen die bij HAS KennisTransfer een milieuopleiding of -cursus hebben gevolgd in 2010. Er zijn acht deelnemers die in 2010 bij ons het traject hebben afgerond en die nu bezig zijn met het afstudeerjaar aan HAS Den Bosch.

40

HAS KennisTransfer: kennis van en voor de sector Inleiding

Onderwijs

2010 ligt alweer geruime tijd achter ons. Als kennisbedrijf in agribusiness, food, groene ruimte en milieu, hebben we gemerkt dat het investeringsniveau bij diverse bedrijven stevig is teruggeschroefd. Op het terrein van onderzoek en advies hebben we dan ook minder opdrachten kunnen inboeken.

Voor docenten en projectmedewerkers van HAS Den Bosch, die een flinke steen bijdragen aan de werving en uitvoering van onze projecten, betekent de samenwerking met HAS KennisTransfer een structurele relatie met het werkveld. De HAS Den Bosch onderhoudt nauw contact met het bedrijfsleven en blijft op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen in de markt. Het onderwijs profiteert van een intensieve relatie met de markt en de bedrijven waarvoor de hogeschool haar studenten opleidt.

Als brug tussen onderwijs en bedrijfsleven participeren we in verschillende innovatieve samenwerkingsverbanden. Binnen Fhealinc, een samenwerking tussen HAS Den Bosch, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ZLTO en Avans Hogeschool, werkten we aan projecten op het gebied van zoönosen, voedingsallergieën en obesitas.

Het House of Food in Zaandam is eind 2010 officieel geopend en ons kantoor hier is in gebruik genomen.

De ontwikkelingen in Greenport Venlo hebben een samenwerking opgeleverd tussen de HAS, Fontys en Citaverde.

Markt HAS KennisTransfer realiseerde in 2010 een omzet van circa M¤ 3,4 en sloot het jaar af met een positief resultaat. Gezien de economische ontwikkeling en een teruglopende markt is dat geen geringe prestatie. Onze inspanningen hebben er ook voor gezorgd dat we meer dan 300 studenten van HAS Den Bosch van een uitdagende bedrijfsopdracht konden voorzien en dat we 365 cursisten uit het bedrijfsleven hebben geholpen met dat stukje extra kennis of hebben opgeleid om die vervolgstap in hun carrière te maken. Tenslotte hebben we ons ingezet om de primaire bedrijven, die het in deze tijd vaak extra zwaar hebben, het hoofd te bieden aan alles wat er op hen afkomt.

Het is goed te constateren dat we als bedrijf het jaar ook financieel positief hebben afgesloten. Gezien de economische ontwikkelingen en de teruglopende markt is dat geen gering resultaat. Alle medewerkers binnen HAS KennisTransfer, maar ook de afstudeerders en de collega’s vanuit de HAS-opleidingen die intensief betrokken zijn bij onze activiteiten, verdienen hiervoor de credits.

In 2010 is een start gemaakt met het structureel verbinden van de marktactiviteiten met de nieuwe lectoraten binnen de HAS-organisatie op de terreinen: nieuwe teelttechnieken, gezonde voeding, duurzame wereldvoedselproductie en diergezondheid.

Deze verbindingen leggen de basis voor een kennisimpuls op de onderzoeks- advies- en opleidingsactiviteiten binnen HAS KennisTransfer. De nieuwe kennisdomeinen geven ons veel inspiratie en versterken onze autoriteit in de markt.

Bij HAS KennisTransfer blijven we waarmaken waarvoor we staan en daar kunnen we trots op zijn.

Godfried Hijl, directeur HAS KennisTransfer

Personeel In 2010 werkten er 24 adviseurs en senior adviseurs in verschillende sectoren voor HAS KennisTransfer. Het gaat dan om agri-, food-, groen-, en de dier- en veehouderijsector. Onze adviseurs worden ondersteund door negen medewerkers voor secretariaat, projectmanagement en financiële administratie. De directie wordt gevormd door Godfried Hijl en Rob Stuart. Daarnaast werken er nog eens 120 medewerkers (docenten, projectmedewerkers, onderzoekers) en ruim 300 afstuderende studenten van alle opleidingen van hogeschool HAS Den Bosch mee in onze projecten.

Opleidingen: maatwerk en flexibiliteit Vanuit de markt zien we een toenemende vraag naar praktijkgerichte opleidingen, maar ook naar maatwerk en flexibiliteit. Opleidingen moeten naadloos aansluiten op de opleidingsbehoefte van cursisten en bedrijven, zowel met betrekking tot de vorm als de inhoud. In 2010 behaalde HAS KennisTransfer een recordomzet van M¤ 1,3 uit de open inschrijvingscurssussen. Enkele nieuwe trajecten (Professioneel Ondernemen in Landbouw en Zorg, Sectorcursussen Agri en Projectleiding Groenvoorziening) werden succesvol in de markt gezet en voor

41

Ziekenhuis en Avans Hogeschool, is hier een voortvloeisel van. HAS KennisTransfer speelt een belangrijke rol in de ontwikkelingen rondom voeding en gezondheid en voorziet in het projectmanagement van de Fhealincprojecten Zoönose Innovatie Cluster (ZIC) en Voeding, Afweer en Allergie (EVAA).

bestaande hbo-trajecten zoals Milieu & Duurzaamheid, Management & Bedrijf en Voedingsmiddelentechnologie meldden zich meer cursisten dan ooit aan.

In 2010 is doorgeborduurd op de ontwikkeling van hechte netwerken, die zijn gevormd vanuit een visie op opleiden op hbo-niveau. Zo werkten we samen met de volgende brancheverenigingen, bedrijven en kennisinstellingen: • greenkeeping & management: continuering van de samenwerking met IPC De Groene Ruimte, de Nederlandse Greenkeepers Associatie (NGA), Nederlandse Golf Federatie (NGF) en Nederlandse Vereniging voor Golfbaaneigenaren (NVG); • hoveniers en groenvoorzieners: samenwerking met de Vereniging voor Hoveniers en Groenvoorzieners (VHG); • sportveldenmanagement: samenwerking met de Vereniging voor Sport en Cultuurtechniek, ISA Sport (cursus Kunstgras); • zorgboeren: samenwerking met de ZLTO, Taskforce Multifunctionele Landbouw; • sectorcursussen Pluimvee, Melkvee, Varkenshouderij e.a. in samenwerking met de Rabobank Nederland.

Ook buiten de regio staan de ontwikkelingen niet stil. In november 2010 werd in Zaandam het House of Food geopend. Op deze locatie, in de oude Verkadefabriek, zijn verschillende onderzoeks- en opleidingsbedrijven gevestigd die de Zaanse Foodindustrie een kennisimpuls willen geven. Als partner in het programma Zaanstreek First in Food (platform van o.a. gemeente Zaanstad, bedrijfsleven en onderwijsinstellingen) zet HAS KennisTransfer zich in om HBO opleidingen en In Company trainingen te verzorgen voor het Zaanse bedrijfsleven.

In zuidelijke richting worden eveneens initiatieven ontwikkeld. In het project EDC Biofortificants HAS Limburg wordt gezocht naar innovatieve producten met als uitgangsmateriaal inhoudstoffen uit planten. In deze ketenproductie wordt van biobased grondstof gewerkt naar hoogwaardig eindproduct. De aanzet tot de ontwikkeling van Greenport KennisTransfer is reeds gedaan.

In 2010 werd HAS KennisTransfer nadrukkelijk geprofileerd en herkend als opleider die sterk is in sectorspecifieke, beroepsspecifieke en bedrijfsspecifieke aanpak.

Uiteraard is de kwaliteit van de inhoud en de uitvoering van de opleidingen goed, dat blijkt uit onze CEDEO- erkenning.

Netwerken in de praktijk Zo’n tweemaal per jaar organiseren HAS KennisTransfer en Hogeschool HAS Den Bosch het HAS Ondernemend Café, een netwerkcafé waarbij relaties en ondernemers uit de sector elkaar kunnen ontmoeten in een inspirerende setting. Inmiddels uitgegroeid tot een begrip, trekt het HAS Ondernemend Café doorgaans zo’n 100 tot 150 externe bezoekers.

Opnieuw CEDEO-erkend Eind 2010 heeft HAS KennisTransfer alweer voor de 7e achtereenvolgende keer de CEDEO-erkenning behaald voor Maatwerk Bedrijfsopleidingen en Open Inschrijvingscursussen. Een erkenning door het CEDEO-instituut betekent dat meer dan 80% van de cursisten tevreden is over de kwaliteit van de opleidingen en de performance van de opleidingsaanbieder. Dat betekent dat het gemiddelde beoordelingscijfer minimaal een 8 of hoger is.

Onderzoek Door HAS KennisTransfer wordt onderzoek uitgevoerd voor bedrijven. In 2010 zijn circa 300 nieuwe opdrachten opgestart.

Voorbeelden van onderzoeksopdrachten zijn: • de ontwikkeling van een Feed Design Living Lab met onder meer Dinnissen Process Technology, IM TECH en Vitelia; • ingangscontrole van grondstoffen en reduceren van kwaliteitsafwijkingen, in opdracht van FrieslandCampina Domo; • een strategisch marketingplan voor een aardbeienvermeerderaar; • het opzetten en implementeren van een milieumanagementsysteem bij de TU Eindhoven; • ontwerp en bestek voor een multifunctionele daktuin voor het nieuwe hoofdkantoor van de ZLTO. In de CfI-benchmark gegevens steken we met de contractactiviteiten ruim boven alle hbo-instellingen uit.

Omgeving in beweging Sinds november 2010 hebben de medewerkers van de ZLTO hun nieuwe locatie aan de Onderwijsboulevard betrokken. Waar we van oudsher al eenvoudig de weg naar elkaar wisten te vinden, hebben we nu nog directer toegang tot elkaars kennis en netwerk.

Het innovatieve cluster van bedrijven en kennisinstellingen op het gebied van voeding en gezondheid krijgt steeds nadrukkelijker vorm. Fhealinc, het samenwerkingsverband op het gebied van voeding en gezondheid tussen HAS Den Bosch, ZLTO, het Jeroen Bosch

42

Gezond Groeien: Antibioticareductie als kans voor de sector Antibioticagebruik in de veehouderij staat in het middelpunt van de belangstelling. De regering wenst het gebruik van antibiotica in 2013 terug te brengen naar het niveau van 1999. Dat is een halvering van het huidige verbruik. Geen eenvoudige klus, aangezien er tal van spelers bij betrokken zijn (dierenartsen, voeradviseurs, farmacie en veehouders) die gezamenlijk tot een oplossing moeten komen. Aanleiding voor het project over antibioticareductie: Gezond Groeien.

“Het project Gezond Groeien gaat uit van de gedachte dat de reductie van antibioticagebruik in de veehouderij alleen haalbaar is bij een algehele bedrijfsoptimalisatie,” vertelt Mireille Gijsberts, verbonden aan HAS KennisTransfer en projectleider van het initiatief. “Dit vraagt in de eerste plaats om een verandering in houding, gedrag en managementaanpak van de varkenshouder. Maar we kijken ook naar slimme toepassingen, zoals betere voeders, hygiënemaatregelen, genetische keuzes of een ander stalsysteem, die de industrie kan ontwikkelen om ondernemers te helpen die veranderingen te realiseren.”

Omdat het project gericht is op de gehele sector, zijn er veel verschillende partijen bij betrokken. Naast vier zelfstandige varkenshouders, nemen ook Fransen Gerrits, DAC Aadal en Intervet Schering Plough deel aan het project. De projectgroep wordt daarbij (waar nodig) ondersteund door een team van experts van onder andere TOPIGS, hogeschool HAS Den Bosch, Vion en verschillende stalinrichters.

Het produceren van medicinale voeders (voeders met antibiotica) is een kostbare aangelegenheid. Binnen het project wordt beoogd ook deze groep antibiotica sterk te verminderen. Een grote kans voor voederfabrikant Fransen Gerrits. Het mes snijdt volgens Huub Fransen aan twee kanten: een kostenreductie in het productieproces en het profileren van hun proactieve, betrokken houding richting de sector. “Gezond Groeien is een uniek project. We benaderen antibioticareductie nu zowel vanuit het perspectief van de voerproducent, de varkenshouder als de gezondheidszorg. Zo creëren we een breed draagvlak. Door middel van onze betrokkenheid laten we zien dat we de problemen in de sector onderkennen en serieus nemen.

De kennis die we vergaren, wordt gedeeld met een ieder die er belang bij heeft. Doel is om er samen beter van te worden.”

Gezond Groeien dient als showcase voor de gehele varkenshouderij. Het project toont zowel de varkenshouder als de consument welke acties ondernomen kunnen worden om antibioticagebruik te verminderen.

43

Ze is dol op social media. HAS KennisTransfer op LinkedIn en Twitter?

Is haar initiatief. Maar communiceren met een bekertje koffie aan tafel is haar net zo lief. Mirjam Goedkoop studeerde Dierwetenschappen in Wageningen. Bij HAS KennisTransfer is ze junior-adviseur Dier. Mooi werk: werving en begeleiding van bedrijfsopdrachten, zowel adviezen als projecten. “Wat de deur bij veel bedrijven opent, is de naamsbekendheid van HAS Den Bosch.

Maar regelmatig lopen we ook tegen onderschatting aan. We doen geen ‘proefjes’ of ‘opdrachtjes’. We pakken opdrachten professioneel aan, waarbij gepromoveerde docenten hun kennis en expertise inzetten.”

HAS Den Bosch stilt ook háár honger naar kennis: afgelopen lente volgde ze een vijf weken durende opleiding voor het ontwikkelen van strategische plannen rondom social media. “Typisch HAS: ze geven je veel ruimte om je te ontwikkelen. In ‘ruil’ kan ik daar praktijkkennis over bijvoorbeeld melkveehouderijen tegenover zetten. Ooit zal ik met m’n vriend zo’n bedrijf van zijn ouders overnemen.”

Junior adviseur Dier bij HAS KennisTransfer

44

Mirjam

Goedkoop

Natuurspeelleertuin als afstudeerproject Ontwerp, beheer, calculatie en werkvoorbereiding. Dat zijn zo ongeveer de onderwerpen waar Bram Kempers, Jelle Havermans en Martijn Lauwen zich mee bezig willen houden. Daarom zijn zij Tuin- en landschapsmanagement gaan studeren. Zij deden hun bedrijfsopdracht voor de gemeente Veghel: het ontwerpen van en het schrijven van een uitvoerplan voor een natuurspeelleertuin in een voormalige kloostertuin te Zijtaart.

“Basisschool Edith Stein verhuist binnenkort naar het klooster”, steekt Bram van wal. “Zij moeten een schooltuin of speeltuin hebben voor de leerlingen: er moet gespeeld kunnen worden maar ook geleerd. Bovendien wilde de opdrachtgever dat in het ontwerp van de tuin een link werd gelegd met de cultuurhistorische geschiedenis van het klooster. Een hele uitdaging.”

Behalve het ontwerp, moesten de studenten ook de technische tekeningen, het beheerplan, het beplantingsplan en een bestek maken. Daarnaast hebben ze het inspraakproces met de toekomstige gebruikers begeleid. “Het was een erg interessante ontwerpopdracht waaruit we veel voldoening hebben gehaald”, vertelt Jelle. “Het meest tevreden ben ik met het eindresultaat van de maquette.” Wat naast de technische aspecten een belangrijke rol speelde, was de communicatie met de belanghebbenden. Dit was iets waar de studenten in hun opleiding nog niet veel over geleerd hadden. Om de meningen te inventariseren organiseerden ze verschillende brainstormsessies met de betrokkenen (schoolleiding, omwonenden, ouders en gemeente). Ook inventariseerden ze de wensen van de kinderen aan de hand van bijna honderd tekeningen, waarop ze lieten zien hoe hun ideale schooltuin er uit zou zien.

46

Echt ambachtelijk vakmanschap: streekproducten onder de loep StreekSelecties richt zich op de ontwikkeling en distributie van smaakvolle producten van Nederlandse bodem. Ze verzamelen deze producten onder de merknaam GIJS en maken ze toegankelijk voor een breder publiek via supermarkt, groothandel of speciaalzaak. StreekSelecties brengt niet alleen het product, maar vertelt ook over de herkomst en de vakman achter het product.

Nu is een ‘streekproduct’ zo langzamerhand een ingeburgerde term aan het worden. Woorden als ambachtelijk en vakmanschap worden vaak gebruikt in de omschrijving ervan. Maar wanneer is iets ambachtelijk? En wanneer mag een product zich een streekproduct noemen? In opdracht van StreekSelecties voerden HAS-afstudeerders Martijn Witlox en Tom Faessen een onderzoek uit naar de waarde van de GIJSproducten. Doel van het onderzoek was onderbouwen wanneer en waarom een product de naam GIJS mag dragen. StreekSelecties had hiervoor criteria opgesteld. Deze moesten systematisch vastgelegd en (zo nodig) getoetst worden. Ook moesten de zachte waarden/criteria, het verhaal over de herkomst en de vakman, opgetekend worden.

“Dit onderzoek is niet alleen van belang voor de consument die de toegevoegde waarde van een product moet kunnen herleiden, maar ook voor de groothandel,” vertelt projectleider Gerlinde van Santenvan HAS KennisTransfer. “Die steekt namelijk zijn nek uit door zo’n product op de markt te brengen. Ze moeten dus transparant en eerlijk zijn richting de afnemers en consumenten. Ook hebben ze hun imago hoog te houden.”

Martijn en Tom hebben de veertig leveranciers van StreekSelecties bezocht en een vragenlijst afgenomen.

Op basis van de score werd bepaald of hun product ‘GIJS-waardig’ was. Gerlinde heeft op haar beurt de criteria over de productsamenstelling in kaart gebracht, bijvoorbeeld welke toevoegingen er in de receptuur gebruikt mogen worden. Op basis hiervan bracht zij advies uit aan de leveranciers.

René Bink, directeur van StreekSelecties over de samenwerking met HAS Den Bosch: “Door dit project hebben we de waarden, waar de productlijn GIJS voor staat, kunnen borgen. De studenten hebben veel nuttig werk verricht, de samenwerking is prima verlopen. Ik was met name onder de indruk van de manier waarop ze zich manifesteerden ten opzichte van onze leveranciers. Ze stonden echt hun mannetje. Dat Martijn inmiddels bij ons in dienst is, zegt wat dat betreft genoeg.”

47

In het Frans betekent milieu ‘midden’. Op die plek hoort de aandacht voor onze leefomgeving. Niet aan de rand. Geert-Jan van Schijndel stelt het milieu graag centraal. Dat is hij ook aan z’n stand verplicht: in 2008 voltooide hij zijn studie Milieukunde. Geestdriftig: “Ik ben nu onder meer bezig om samen met een projectgroep te onderzoeken hoe HAS Den Bosch energiezuiniger kan worden. Dat bespaart geld. Maar ik vind het vooral belangrijk dat we onze reputatie van groene school verstevigen.”

Bij HAS KennisTransfer begeleidt hij met name afstudeerders tijdens bedrijfsopdrachten. Levert dat GeertJan duurzaam hoofdpijn of inspiratie op? Lachend: “Vooral energie. Ik kan me snel inleven in de problemen van studenten, omdat ik zelf nog dicht op die tijd zit. Wat ik vooral leuk vind, is studenten sterker maken in de procesmatige omgang met klanten. Tegelijkertijd wil ik voorkomen dat ze opdrachtgevers als tegenstander gaan zien of bot worden. Zakelijkheid met menselijke maat: dat wil ik ze bijbrengen.”

Adviseur Milieu bij HAS KennisTransfer

48

Geert-Jan

van Schijndel

Deeg rijst. Vragen ook. Na een doorgroei van productiemedewerker naar kwaliteitsmanager, betwijfelde Bart van den Bosch of zijn mbo-opleiding Brood & Banket en zijn kennis voor deze functie wel toereikend was. “In gesprekken met andere medewerkers kon ik vaak niet met kracht van argumenten uitleggen waarom je aan allerlei normen moet voldoen. Dat gold met name voor eisen die met microbiologie te maken hebben.”

Nadat Bakkersland in Hedel het bedrijf waar Bart werkte had overgenomen, kreeg hij het aanbod om in deeltijd de certificaatstudie Voedingsmiddelentechnologie te volgen. Die kans pakte Bart met twee handen aan. “Ik had nooit scheikunde gehad. Nu lees ik wetenschappelijke artikelen over procestechnologie en snap ik waar ze het over hebben. Dat is plezierig. Het zorgt ervoor dat ik steviger in m’n schoenen sta.” Twee avonden in de week krijgt hij les bij HAS KennisTransfer.

“Brood mee? Nee, ik kan gelukkig warm eten. Verder ga ik met plezier naar school. Je bent hier iemand – geen nummer. Dat is belangrijk.”

Kwaliteitsmanager Bakkersland Hedel en cursist certificaatstudie Voedingsmiddelentechnologie bij HAS KennisTransfer

50

Bart

van den Bosch

Anton Jurgens Institute: food for brands and brains In 2010 draaide het Anton Jurgens Institute vier maal het programma MBA ‘Business Creation in Food and Health’, voor in totaal 34 professionals. Voor vier van hen werd een traineeship geregeld: deze high potentials kregen via het Anton Jurgens Institute een baan aangeboden bij één van de bedrijven binnen het netwerk.

In combinatie met de MBA konden deze foodtalenten voor hun nieuwe werkgever aan de slag. Op 21 januari 2010 ontvingen alle business-creators van de tweede groep hun MBA-diploma, tijdens de hiervoor speciaal georganiseerde Milestone Meeting.

Het course-programma van de MBA bestaat naast lessen van docenten uit het bedrijfsleven en de wetenschapspraktijk, ook uit diverse excursies naar foodbedrijven en een buitenlandse studiereis. In 2010 ging deze studiereis naar Barcelona.

Inleiding Innovatie van product en markt staat centraal binnen de activiteiten van het Anton Jurgens Institute. In 2010 is hieraan stevig gebouwd. Het lectoraat Voeding en Gezondheid heeft zijn beslag gekregen. We zien onze naamsbekendheid onder professionals uit de voedingsmiddelensector groeien. Ook de inschrijvingen voor de MBA ‘Business Creation in Food and Health’ namen toe. Kruisbestuivingen tussen professionals uit de industrie en de food service, van marketeer tot technoloog, zijn nu een feit. De banden met netwerken zijn versterkt door het gezamenlijk organiseren van seminars en programma’s voor food-professionals. Als slagroom op de taart kunnen we in 2011 deze ontwikkeling verder kracht bijzetten met een lectoraat AgroFoodMarketing.

Domingo Loth, directeur Anton Jurgens Institute

Lectoraat Voeding en Gezondheid Om meer expertise aan het Anton Jurgens Institute te binden, werden in 2010 twee lectoraataanvragen gedaan: één op het gebied van agrofoodmarketing, de tweede op het gebied van voeding en gezondheid. Met gepaste trots verwelkomde het Anton Jurgens Institute in november 2010 dr. ir. Annet Roodenburg, als lector Voeding en Gezondheid. Het lectoraat Voeding en Gezondheid richt zich op de ontwikkeling en positionering van gezonde voedingsproducten. Eén van de initiatieven op het gebied van gezonde voeding waar het Anton Jurgens Institute in 2010 aan werkte, was het project 'Lekker in je Vel' in samenwerking met Wageningen UR.

Netwerkorganisatie Het Anton Jurgens Institute is een netwerkorganisatie, ontstaan vanuit een initiatief van Unilever, Cargill, Vion Food Group, Wageningen UR en Biox Biosciences. De MBA Business Creation in Food & Health leidt de professional in de foodsector op tot een nieuw type manager: iemand die bruggen weet te bouwen tussen verschillende disciplines, die kennis van zaken heeft en die projecten strak kan managen.

MBA-opleiding In het programma van de MBA-opleiding staat de combinatie werken-leren centraal. De cursisten brengen het geleerde direct in de praktijk. Zo plukken niet alleen zij, maar ook hun werkgevers de vruchten van de opleiding.

Het praktijkgerichte karakter van de MBA komt onder meer tot uiting in de Business Creation Projects die de cursisten tijdens hun opleiding moeten uitvoeren. In deze praktijkopdrachten komen alle elementen van het cursusprogramma aan bod. In 2010 voerden de cursisten vier succesvolle Business Creation Projects op het gebied van agrofood uit.

20 52

Nu ook food service vertegenwoordigd bij de MBA van het Anton Jurgens Institute In de vierde lichting van de MBA-opleiding van het Anton Jurgens Institute zitten voor het eerst niet alleen mensen uit de food industry. Er zijn deze keer ook twee heren uit de food service: Robert Leene van McDonald’s en Hans van Veen van Appèl Catering. En dat blijkt een grote meerwaarde voor de cursus: het instituut zou in de toekomst graag meer mensen met een dergelijke achtergrond in de MBA zien.

“De voedingsmiddelensector waar potentiële cursisten van het Anton Jurgens Institute vandaan komen, kun je verdelen in drie onderdelen: de food industry, de food service en de food retail”, licht Jac Giesen bovenstaande toekomstvisie toe. “In de food industry had HAS Den Bosch altijd al goede contacten. Bij de oprichting van het Anton Jurgens werden dit ook de vanzelfsprekende contacten voor ons. In de eerste drie lichtingen zaten alleen mensen vanuit deze branche. Maar nu is daar verandering in gekomen en hebben we twee mensen uit de food service. Een hele aanwinst, voor ons, maar ook voor de cursisten. Het zou leuk zijn als in de toekomst ook mensen uit de food retail zich zouden melden voor de MBA. Dan hebben we de hele keten in huis.” Robert en Hans over hun opleiding: “Wij hebben geen achtergrond in food technology en op dat gebied leren we dus veel bij. Het heeft onze ogen enorm geopend. Dat wij een andere achtergrond hebben dan de medecursisten uit de food industry is duidelijk merkbaar tijdens de lesdagen. Er vindt een leuke wisselwerking plaats. Het programma trekt ons naar elkaar toe. Wij uit de food service voegen echt iets toe aan de groep: we zijn het ontbrekende puzzelstukje.”

53

Netwerkorganisatie Anton Jurgens Institute kent vele vaders en moeders: HAS Den Bosch, Wageningen University, Unilever, VION Food Group, Cargill en Biox Biosciences. Hun oogmerk? Bruggen slaan tussen kennis en kunde op het snijvlak van business, food & health, opdat innovatieve business kan ontstaan.

Een uitdaging van formaat, erkent medewerker Irene Payens met een glimlach. “Enerzijds vindt in food & health veel onderzoek plaats, maar wordt die kennis nog te weinig toegepast. Anderzijds wordt ondernemerszin in onderwijs en wetenschap nog onvoldoende gehonoreerd.” De beste remedie om die impasse te doorbreken: samenwerking tussen partijen. Het Anton Jurgens Institute wil die samenwerking sterk bevorderen – en liever in daden dan in woorden. Een troef is de MBA Business Creation in Food & Health die het Anton Jurgens Insititute biedt. Zowel professionals met een food- als met een business-achtergrond – die voorbij de horizon willen kijken – kunnen hieraan deelnemen. “Zo komen allerlei lijnen op het Anton Jurgens Institute op één punt samen – en dat is op zich al een unique selling point.”

Program Manager Food Technology / Nutrition & Health bij het Anton Jurgens Institute

54

Irene

Payens

Jaarrekening 2010 FinanciĂŤn / jaarrekening 2010 HAS Den Bosch

20 56

Soliditeit en risicobeheersing

De exploitatierekening

Natuurlijk is het zo dat de successen van hogeschool HAS Den Bosch te danken zijn aan het topteam van medewerkers bij HAS-opleidingen en HAS KennisTransfer.

Tevreden studenten en opdrachtgevers, medewerkers gedreven door passie, plezier en professionaliteit, en goeie kwaliteitsbeoordelingen zijn de bepalende factoren voor de prestaties van hogeschool HAS Den Bosch.

Een solide financieel beleid en een goede risicobeheersing zijn enorm essentieel. Zonder deze twee zaken kunnen plannen, goede ideeën en ambities nooit de gewenste uitwerking hebben en zijn ze 'als schrijven in water'.

De cijfers zijn van belang en geven een beeld van de financiële continuïteit van hogeschool HAS Den Bosch.

Er zijn een tal van redenen om daaraan gericht aandacht te blijven besteden.

De aanhoudend stevig groeiende belangstelling van studenten, het alom erkende belang van kennistoegang en kennisbenutting door de professionals van nu, vraagt om hoge investeringen in mensen, huisvesting en outillage.

Dit zorgt voor een krachtige praktijkleeromgeving. De groei naar circa 2700 studenten aan HAS-opleidingen te ’s-Hertogenbosch, en de vergroting van kennistransfer, ook wel kennisvalorisatie genoemd, zal de komende jaren circa M¤ 10 aan investeringen vragen. De rijksbijdrage zal daarvoor niet toereikend zijn, zeker niet nu door een wijziging van de bekostigingsregels successen in studierendement niet langer worden beloond. Voor het nadelig effect van de nieuwe regels is op het laatste moment nog een oplossing gevonden. De nieuwe regels zijn door prof. dr. C. Veerman adequaat gekwalificeerd.

Er is goede hoop dat met de totstandkoming van het Sectorplan HAO en de daaraan verbonden middelen én met bijdragen uit de regio, met name Brabant en Limburg, de ambities en uitdaging ook financieel haalbaar zullen zijn.

De eigen financiële positie en het daaraan ten grondslag liggend financieel beleid, mag het vertrouwen van de stakeholders in hogeschool HAS Den Bosch bestendigen.

De rijksbijdrage voor 2010 is vastgesteld op M¤ 15,1 en dit is nagenoeg gelijk aan de begroting. Aan overige rijksbijdragen en subsidies werd M¤ 3,5 ontvangen.

In 2010 zijn aanvullende middelen toegekend met een bestemming die in belangrijke mate overeen kwam met initiatieven van de instelling. Ten behoeve van de ontwikkelingen in de Greenport Venlo en ter ondersteuning van de landelijke Greenports werd een initiële startsubsidie toegekend en een budgetperspectief geboden.

Daardoor wordt een stevige aanpak en realisatie van ambities mogelijk.

Tenslotte werd aan de instelling een financieringsfaciliteit toegekend, waarmee een systeemkenmerk van de bekostigingsregels kan worden ondervangen.

Aan de kostenkant is de toegenomen belangstelling voor HAS-opleidingen met name te zien in de stijging van personele inzet met M¤ 1,1.

De omzet van HAS KennisTransfer (kennisvalorisatie) bedroeg M¤ 3,4, dit is 22,5% van de rijksbijdrage. In de landelijke benchmark staat HAS KennisTransfer daarmee in de top. De activiteiten in Zaanstreek First in Food (ZFiF) en in Greenportkennistransfer (Greenbrains), dragen daaraan bij. Het actuele economische tij zet een gewenste parallelle ontwikkeling bij de HAS-opleidingen onder druk.

Het resultaat is mede door genoemde ontwikkelingen M¤ 0,7 hoger dan begroot.

De balans De liquide middelen stijgen met bijna M¤ 4,0, met name als gevolg van de toekenning van geoormerkte extra middelen eind 2010. Het betreft hier een financieringsfaciliteit (t-2) van M¤ 2,0, de aanvullende Impulsmiddelen van M¤ 0,84, Planvorming Greenports van M¤ 1,0 en een tweetal lectoraten.

De toegekende middelen zullen de komende jaren tot uitgaven leiden en zijn in de balans opgenomen onder langlopende en kortlopende schulden.

Bij de beoordeling van deze positie moet rekening worden gehouden met de bouwactiviteiten in de komende jaren en de aankoop van de Stoas-eigendommen in ’s-Hertogenbosch.

De liquide middelen zijn ondergebracht bij de Rabobank ’s-Hertogenbosch op een aantal spaarrekeningen en ledencertificaten.

57

Beoordeling, de kerngetallen en risicobeheersing Jaarlijks wordt op basis van een aantal ontwikkelingen, verwachtingen en eigen keuzes een meerjarenperspectief opgesteld dat samen met de resultaten wordt geanalyseerd en getoetst aan een aantal streefwaarden. Gesteld kan worden dat de streefwaarden worden gehaald en het resultaat grosso modo in overeenstemming is met de verwachtingen. Iets beter dan begroot, te danken aan een voortdurend streven naar effectieve en efficiënte inzet van mensen en middelen. Een vergelijking van de HAS-cijfers met de waarden die landelijke worden gehanteerd, geeft het volgende beeld:

2010

2009

1,56

1,40

Solvabiliteit

43,48%

47,96%

Rentabiliteit

1,81%

-0,57%

HAS Den Bosch Liquiditeit (quick ratio)

Landelijke waarden norm

Tenminste 1

Liquiditeit (quick ratio)

Tenminste 20%

Solvabiliteit Rentabiliteit

Positief mits liquiditeit en solvabiliteit aan de norm voldoen

Op voorwaarde dat er de komende jaren niet wordt bezuinigd op onderwijs, de bijzondere bijdragen van onder meer het Sectorplan HAO, Impulsmiddelen en de Regeling Praktijkleren en Groene Plus beschikbaar komen en blijven komen, is de financiële basis solide en adequaat om de ambities van hogeschool HAS Den Bosch als hét kenniscentrum voor Zuid-Nederland te realiseren.

58

Aan het College van Bestuur van Stichting HAS Den Bosch te s-HERTOGENBOSCH

CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT

Verklaring betreffende de jaarrekening.

Wij hebben gecontroleerd of de in het jaarverslag 2010 op bladzijde 60 en 61 opgenomen samengevatte financiële informatie, bestaande uit de geconsolideerde balans per 31 december 2010 en de geconsolideerde staat van baten en lasten over 2010, zijn ontleend aan de gecontroleerde geconsolideerde jaarrekening 2010 van Stichting HAS Den Bosch te ’s-Hertogenbosch. Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij die geconsolideerde jaarrekening in onze controleverklaring van 26 mei 2011.

Het jaarverslag bevat niet alle toelichtingen die zijn vereist op basis van artikel 2.9, derde lid van de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek en het onderwijsprotocol OCW/EL&I 2010. Het kennisnemen van het jaarverslag kan derhalve niet in de plaats treden van het kennisnemen van de gecontroleerde geconsolideerde jaarrekening van Stichting HAS Den Bosch.

Verantwoordelijkheid van het bestuur Het College van Bestuur van de stichting is verantwoordelijk voor het opstellen van het jaarverslag waarbij de samengevatte financiële informatie in overeenstemming is met de gecontroleerde geconsolideerde jaarrekening 2010 van Stichting HAS Den Bosch.

Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over het jaarverslag op basis van onze werkzaamheden, uitgevoerd in overeenstemming met Nederlands Recht, waaronder de Nederlandse Standaard 810, "Opdrachten om te rapporteren betreffende samengevatte financiële overzichten".

Oordeel Naar ons oordeel is het jaarverslag in alle van materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontroleerde geconsolideerde jaarrekening 2010 van Stichting HAS Den Bosch.

Arnhem, 26 mei 2011 GIBO Registeraccountants B.V. Was getekend: Drs. A.F.J. van der Velden RA

59

Geconsolideerde balans HAS Den Bosch per 31 december 2010 (Bedragen x ¤ 1.000) 31-12-2010

31-12-2009

14.546

14.734

477

477

Vaste Activa 1.2

Materiële vaste activa

1.3

Financiële vaste activa

15.023

15.211

Vlottende activa 1.4

Voorraden

1.5

Vorderingen

1.7

Liquide middelen

0

23

1.753

1.678

13.467

9.512

Totaal Activa

15.220

11.213

30.243

26.424

Passiva 2.1

Eigen vermogen

13.15 1

12.673

2.3

Voorzieningen

2.156

2.259

2.4

Langlopende schulden

5.196

3.46 1

2.5

Kortlopende schulden

9.740

8.031

Totaal Passiva

30.243

60

26.424

Geconsolideerde staat van baten en lasten 2010 (Bedragen x ¤ 1.000) Werkelijk 2010

Begroot 2010

Werkelijk 2009

18.540

18.247

14.767

0

20

23 1

Baten 3.1

Rijksbijdragen EL&I

3.2

Overige overheidsbijdragen en subsidies

3.3

Collegegelden

2.88 1

2.743

2.467

3.4

Baten werken in opdracht van derden

4.317

4.759

4.385

3.5

Overige baten

736

412

618

26.474

26.181

22.468

Lasten 4.1

Personele lasten

17.134

17.774

16.035

4.2

Afschrijvingen

1.292

1.219

1.198

4.3

Huisvestingslasten

1.515

2.231

1.159

4.4

Overige lasten

6.078

5.127

4.309

5.

FinanciĂŤle baten en lasten

-23

43

-106

25.996

26.394

22.595

478

-213

-127

Resultaat

61

FinanciĂŤle kerncijfers 2010 Ontwikkeling van de baten: Historische ontwikkeling baten

Rijksbijdragen Overige overheidsbijdragen Collegegelden Baten werken i.o.v. derden Overige baten

2010 18.540 0 2.881 4.317 736

2009 14.767 231 2.467 4.385 618

2008 13.560 390 2.175 4.306 501

2007 12.100 542 2.054 4.008 1.245

2006 10.331 1.875 1.695 693

Als gevolg van de nieuwe richtlijnen jaarverslaggeving onderwijs met ingang van verslagjaar 2008 zijn de gegevens vanaf 2007 gewijzigd.

Ontwikkeling van de lasten: Historische ontwikkeling lasten

Personele lasten Huisvestingslasten Overige lasten Afschrijvingen FinanciĂŤle baten en lasten

2010 17.134 1515 6.078 1.292 -23

2009 16.035 1.159 4.309 1.198 -106

2008 13.914 1.118 4.527 1.083 -108

2007 12.691 1.025 3.247 1.507 49

2006 9.302 1.111 2.363 962 244

Kasstroomoverzicht Om meer inzicht te hebben in het gebruik van de geldmiddelen is in de jaarrekening van 2009 een uitgebreid kasstroomoverzicht opgenomen. Hieronder een verkorte versie op de drie hoofdonderdelen: 2010 2009 2008 2006 2007 Kasstroom uit operationele activiteiten 3.322 3.383 3.183 2.278 2.914 Kasstroom uit investeringsactiviteiten -1.102 -1.891 -650 -369 -632 Kasstroom uit financieringsactiviteiten 1.735 -265 -265 -946 -2.368 Mutatie liquide middelen

3.955

1.227

2.268

-86

963

De mutatie in de kasstrooom uit operationele activiteiten wordt voornamelijk veroorzaakt door mutatie in de kortlopende schulden.

62

Studentenaantallen per provincie per 1-10-2010 Provincie Noord-Brabant Buitenland Drenthe Flevoland Friesland Gelderland Groningen Limburg Noord-Holland Overijssel Utrecht Zeeland Zuid-Holland Totaal

BA 130 1 1 2

VM 103 3 3 3

DV 221 1

38

30

71 9 3 9 6 18 288

33 7 2 23 7 15 229

50 1 81 5 6 27 19 30 442

MK 63

PV 165 1 1

1

TA 55 7 2 1

1 1 15 2 39 4 2 10 9 10 259

14 15 1 4 2 7 107

6

FD 99 2 1 1 3 27

20 10 4 4 27 19 155

22 8 3 23 9 10 208

TB 114 1 2 2 3 39 1 49 10 7 12 6 11 257

Totaal 950 16 11 10 7 219 4 330 54 27 112 85 120 1945

Totaal % 48,8 0,8 0,6 0,5 0,4 11,3 0,2 17,0 2,8 1,4 5,8 4,4 6,2 100,0

Nieuwe instroom 1e jaars 2010 Studiejaar 2000-2001 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011

BA 71 48 67 95 85 85 95 65 72 85 94

VM 60 54 45 43 44 37 43 46 47 51 64

DV 145 149 135 154 126 144 139 117 151 137 120

MK 30 24 41 26 26 18 25 28 26 42 35

PV 22 28 64 51 83 80 72 67 71 86 88

63

TA 63 64 44 37 30 25 33 29 40 41 43

FD

TB

51 51 82 87

59 87 126

totaal 391 367 396 406 394 389 407 403 517 611 657

Gegevens medewerkers, peildatum 31-12-2010 Leeftijden personeel Leeftijd per categorie 19 – 24 jaar 25 – 34 jaar 35 – 44 jaar 45 – 54 jaar 55 jaar en ouder

Onderwijspersoneel vrouw 3 28 24 19 7

man 1 11 17 44 31

81

104

totaal

Algemeen ondersteunend en beheerspersoneel vrouw man 3 0 12 5 11 3 20 11 6 8 52

27

Aantal personeelsleden Onderwijs personeel

Onderwijs ondersteunend personeel

Totaal

Personeelsleden

185

79

264

Mannen

104

27

131

Vrouwen

81

52

133

fte

155

66

222

Aantal

Ziekteverzuim Ziekteverzuim

Landelijk hbo

Verzuimpercentage %

HAS Den Bosch

2010

2009

2010

4,3

2,7

4,0

Opleidingsachtergrond Opleidingsachtergrond Onderwijspersoneel

Aantal

Wetenschappelijk geschoold

82

Gepromoveerd

15

Bezig met promotieonderzoek

6

Begeleidingstraject startend docent afgerond

13

64

Totaal 7 56 55 94 52 264

Jaarrekening 2010 FinanciĂŤn / jaarrekening 2010 HAS KennisTransfer

20 65

Exploitatierekening 2010 van Stichting HAS KennisTransfer Bedragen x 造 1000

werk 2010

begr. 2010

werk 2009

3.429

3.855

3.638

9

0

33

3.438

3.855

3.671

2.162

2.275

2.190

837

920

937

418

505

522

13

38

19

2

0

1

3.431

3.738

3.669

7

117

2

Baten Omzet projecten Overige baten

Lasten Directe kosten projecten Kosten bureau Aquisitie Mutatie voorziening dubieuze debiteuren Overige lasten

Exploitatieresultaat

66

Balans Stichting HAS KennisTransfer per 31-12-2010 Bedragen x ¤ 1.000

Activa 1.1.

MateriĂŤle vaste activa

1.3.

Onderhanden projecten

1.4.

Vorderingen

1.5.

Liquide middelen

31-12-2010

31-12-2008

47

76

1.426

1.841

649

679

1.083

545

3.205

3.141

326

319

2.257

2.332

622

490

3.205

3.1 41

Passiva 2.1.

Eigen vermogen

2.2.

Vooruitontvangen termijnen

2.3.

Kortlopende schulden

67

In 2010 werkten wij voor...

WHG Dierenziekenhuis Rotterdam • Emons Cargo • Peka Kroef B.V. • Döhler Holland B.V. • Vitalis Woon Zorggroep Vatricom • Wageningen UR / Animal Sciences Group • FrieslandCampina DMV B.V. • Green Q Project Development B.V. • Trobas Gelatine B.V. • Genugten Agri B.V. • Gemeente Boxtel • Landelijk Informatie Centrum Gezelschapsdieren • Joordens Zaden B.V. • Stichting de Nijensteen • KNHS, Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfederatie • Agrifirm Feed • Saeftinghe Zilt Acquaculture Products • HGA Garden Supplies • JuicyDetails • Fingerbread Fabulous fingerfood • Lagripro b.v. • HAS Den Bosch • Riciro B.V. • Hannover Milieu- en Veiligheidstechniek B.V. HMVT • Coöperatieve Fed. van Edelpelsdierenhouders (NFE) • Change Consultancy B.V. • Nijsen/Granico • Fancom B.V. • Dierenkliniek Den Ham • Sec Evenementen • HAS Den Bosch • J.M. Bankers • HAS Den Bosch • Driessen Holding B.V. • Brinkman-Minkjan Holding B.V. • Rabobank Nederland • JuicyDetails • Maatschap Janssen-Jansen • CEVA Santé Animale • Oranjewoud Oosterhout B.V. • Architectenbureau De Twee Snoeken • Sec Evenementen • Fri-Jado B.V. • FlowerWatch • Gemeente Gennep, Gemeentewerf • Heyde Hoeve • TeVreede Plant • Strijpen Beheer B.V. • De Lourenshoeve • MDF Training en Consultancy B.V. • Beheermij Velder B.V. • Hazenhurk v.o.f. • Gemeente 's-Hertogenbosch • ForFarmers • Heijmans Sport en Groen • NedTrain Operations • Frumarco B.V. • Glutenvrij Reform Le Poole B.V. • APC Europe / Apocrat S.A • Vencomatic B.V. • Joar B.V. • Provincie Noord-Brabant • Coöperatieve Fed. van Edelpelsdierenhouders (NFE) • kotosh international • Van der Knaap Groep (Fibre-Neth Holland B.V.) • Exploitatie Onroerend Goed L.P. Kruythoff B.V. • HAS Den Bosch • Dopharma Holding BV • Van Kilsdonk B.V. • Deltares • Krinkels B.V. • HAS Den Bosch • Stal de Blokhoeve • L.P. Kruythoff Exploitatiemaatschappij B.V. • Gemeente Horst aan de Maas • Jopak Packaging Solutions • Bankers B.V. • Gemeente Gemert-Bakel • FrieslandCampina Kievit B.V. • Architectenbureau De Twee Snoeken • Anton Jurgens Institute • De Witte Molen • Gemeente 's-Hertogenbosch • Diergaarde Blijdorp • Provincie Noord-Brabant • De Kollenberger VOF • SRE Milieudienst Regio Eindhoven • Keizersberg Diervoeders Elsendorp B.V. • Gemeente Tilburg • Banking b.v. • Functional Fruit • Maasland Agri Service • Stanserhorn • Agrifirm Feed • Installatie Ventilatie Techniek Boxmeer B.V. • Anton Jurgens Institute • L. Maas & zn. • Lunchnet Nederland B.V. • Grodan Rockwool • FrieslandCampina DMV B.V. • Wageningen UR / PPO / Sector Bomen • KNHS, Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfed. • Logistiek Centrum Plantadvies B.V. • Riciro B.V. • St. Behoud Waterlinie Bommelerwaard • Agrifirm Feed • Maatschap Janssen-Jansen • Netlaa bv • Smedesbloem B.V. • Essent Energie Productie • Het Kaasmerk • Leaf Holland B.V. • Improvement Centre B.V. • Raywyse B.V. • HAS Den Bosch • Deen-Hobu Vlees B.V. • Reudink Biologische Voeders BV • GGZ Oost Brabant/Boekel • HAS Den Bosch • Louis Bolk Instituut • Holland Potgrond B.V. • Netlaa bv • J.M. Bankers • St. HAS KennisTransfer • Multipackers.nl • Van Dun Advies B.V. • Rooyackers Keldonk Handelsonderneming bv • Maatschap Van Beers • HAS Den Bosch • Endy B.V. • ABAB Accountants en Adviseurs • Neduva B.V. • Vitalis Biologische Zaden • Coca Cola Enterprises Nederland B.V. • HGA Garden Supplies • Gemeente 's-Hertogenbosch • Promikron B.V. • Hollandsgroen B.V. • Bakkerij Ammerlaan B.V. • Banking b.v. • Stork PMT • Driessen Holding B.V. • M.J. Verbeek • Nijsen/Granico • Rabobank Nederland • Capital Ornaments B.V. • Bouwfonds /Property Development • Provincie Noord-Brabant • Brabant Vleeskalf B.V. • Van Oers RoelandsVreijsen B.V. • Visser Stroopwafels B.V. • WEGE Handelsonderneming • HAS Den Bosch • Centraal Veterinair Instituut van Wageningen UR • FanoFineFood B.V. • Stal de Blokhoeve • Logistiek Centrum Plantadvies B.V. • Stichting Innovatie Platform Boomteelt • Smedesbloem B.V. • L.P. Kruythoff Exploitatiemaatschappij B.V. • Café Local Deen-Hobu Vlees B.V. • Lagripro b.v. • Gemeente Houten • Maatschap Van Beers • Hoveniersbedrijf F.C. Blom B.V. Bierbrouwerij 'De Koningshoeven B.V.' • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) • Tibosch • Amigos Internationaal • Vencomatic B.V. • Driessen Holding B.V. • EcoMare • Landelijk Informatie Centrum Gezelschapsdieren Productschap Zuivel • Jos Kanters Groenvoorziening • Ned. Federatie van Edelpelsdierenhouders (NFE) • Attero B.V. Lely Center Delta BV • Nederlandse Bond van Boomkwekers • De Kollenberger VOF • Dunea • t Lekker Plekske B.V. De Lourenshoeve • Boomkwekerij Gebr. van den Berk • Gemeente 's-Hertogenbosch • Novartis Nutrition/ConsumerHealth Benelux B.V. • Netlaa bv • HAS Den Bosch • Amigos Internationaal • Kanters B.V. • B.V. Landgoed Rozephoeve • Uiterwaarde • Dusée Beheersmaatschappij • NedTrain • Dierenartspraktijk Gemert • KNHS, Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfed. • Netlaa bv • t Lekker Plekske B.V. • Vobra Special Petfoods B.V. • Anton Jurgens Institute • H.J. Heinz Holding B.V. • Renne Streekproducten • TeVreede Plant • ABAB Accountants en Adviseurs • Kwekerij A. Baas • HAS Den Bosch • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) • Brandenburch B.V. • Streekselecties B.V. • Boerenbond Deurne/Bracofeed • ABAB Accountants en Adviseurs • Bakker van de Ven B.V. • CEVA Santé Animale • Bejo Zaden • Academy Stal Bartels • Minnee Management B.V. • Vencomatic B.V. • Directplant BV • Verbeek B.V. • HortiNova Groep B.V. • T. Klein-Zieverink • Kempen Kip B.V. • Diergeneeskundig Centrum

68

Twenterand • Vitelia Voeders B.V. (Alleen productie) • HAS Den Bosch • Beaphar Nederland B.V. • Stichting De Langenberg • Peeters Huijbregts V.O.F. • V.O.F. De Walnoothoeve(n) • MDF Training en Consultancy B.V. • Remie Fiscaal Juridisch Adviesbureau • HAS Den Bosch • De Kruidenaer B.V. • Van de Poll bouwbedrijf B.V. • Syngenta Crop Protection B.V. • Brei.bv • ZLTO • Amarant Bakkersholding B.V. • Nederlandse Melkveehouders Vakbond • DZ-Six Diervoeders B.V. • HAS Den Bosch • Campingboerderij Arbeid Adelt • HAS Den Bosch • BraBoB B.V. • Architectenbureau De Twee Snoeken • Promikron B.V. • Melkveebedrijf De Peel B.V. • Gemeente Oostflakkee • Peeters Financieel en Vastgoedadvies • VM Engineering • Arvalis • Stork Food Systems • Givaudan Nederland B.V. • Naaijkens Innovative Design • Agrifirm Feed • Substraatbedrijf Horst B.V. • Friesland Coberco Deutschland • Dutch Blueberry Collective Boomkwekerij Ebben B.V. • AgriTeam Makelaars B.V. • Beynen Nutrition • Fransen Gerrits B.V. • Stichting Bakkerij Imago • Naaijkens Innovative Design • Hoogendonk Industrial Services BV • Agrifirm Feed • ZLTO • Holland Environment B.V. • Van Rijsingen Diepvries B.V. • Hendrix UTD B.V. • De Groene Belangenbehartiger B.V. • T. Klein-Zieverink • Recycling Consult B.V. • Gemeente Maasdriel • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) • Technische Universiteit Eindhoven • LTO Groeiservice • Green Q Project Development B.V. • Productschap Zuivel FrieslandCampina Holland Cheese • Plantenkwekerij Grootscholten B.V. • Gemeente Oss • Coppelmans • Firma De Theedoektas • Landgoed De Barendonk • Kieft Seeds Holland • Van de Poll bouwbedrijf B.V. • Vereniging van Bonte Bentheimers • Groentenverwerking Bladel B.V. • Minnee Management B.V. • Gemeente Zoetermeer • Geiten KI Nederland • Gemeente Zoetermeer • Dierenartsen Midden-Brabant • Park 'De Nieuwe Riet' • Grodan Rockwool • Unilever Nederland Foods (unox) • HAS Den Bosch • De Wal Hoeve • HAS Den Bosch • N.V. Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (BOM) • Projecten LTO Noord • Plantenkwekerij Grootscholten B.V. • Stichting Vrienden van de Vijverhoeve • Zuivelculinair • FGHS • King Cuisine • Kaasmakerij De Jong B.V. • Gipmans Productie BV • Clootwijk Nurseries • Grodan Rockwool • Anova Food B.V. • 17 B.V. • Agrifirm Feed • Flex Fertilizer System NL B.V. • Agrifirm Feed Bakker Barendrecht • TOM / Tuinbouwontwikkelingsmaatschappij • Camping International / Speelboerderij Pierewiet • Accon AVM • Philips Lighting B.V. • Ecoval Diary Trade B.V. • GGZ Oost Brabant/Boekel • Intervet Nederland B.V. • Centrale Bomen & Planten handelskwekerij Opheusden • Tuin- / Akkerbouwbedrijf Van den Borne • Ingenieursbureau Heemskerk • Wageningen UR / Praktijkonderzoek Sterksel • MTS Peterse C.C. en Peterse-Sukkel W.M. DZ-Six Diervoeders B.V. • Gemeente Gemert-Bakel • Melkveebedrijf De Peel B.V. • NedTrain • Lely Center Delta BV Anton Jurgens Institute • Gipmans Productie BV • HAS Den Bosch • Nooren & Daniëls v.o.f. • Van Gorp Diervoeders Animal Life Foundation • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) • C.L.V. 'De Samenwerking' u.a. • Waterschap Aa en Maas • Interfood Ingredients B.V. • Van den Ende - Van Kleef • DIS Dranken Industrie Sittard B.V. HAS Den Bosch • Someren Extrusion B.V. • Gemeente Maasdonk • Provincie Noord-Brabant • Aqua-engineering B.V. Change Consultancy B.V. • Christiaens Controls B.V. • Promikron B.V. • Gemeente Tilburg • Interfood Ingredients B.V. Jumbo supermarkten • H. Welten Supermarkten B.V. • Wageningen UR / Praktijkonderzoek Sterksel • St. Geldersch Landschap en Gelderse Kasteelen • Heineken Nederland • HAS Den Bosch • Immunent B.V. • Yarden Uitvaartverzorging • Agrifirm Feed • ISGO • Opus. Valorem • HAS Den Bosch • Nederlandse Fruittelers Organisatie (NFO) • Reinier van Arkel • Basisschool Willibrord-Miland • Waterschap Aa en Maas • Henselmans Aardbeiplanten • Waterschap Aa en Maas • Productschap Tuinbouw • HAS Den Bosch • Gemeente Bergeijk • VSE b.v. • Fancom B.V. • Gemeente Utrechtse Heuvelrug • HAS Den Bosch • ZLTO • Tuinen van Appeltern • FrieslandCampina Domo • Intratuin Ros malen B.V. / De Groene Kamer B.V. • Gemeente Bergeijk • Opus. Valorem • Ruig Wild en Gevogelten B.V. Zandbergen World's Finest Meat • CCL-Research • Damco Bakkerijgrondstoffen B.V. • Distrimex Pompen & Service B.V. • Manege Harten Hoeve • Verhoeven Bakkerij B.V. • Ministerie van ELI • Mewitec B.V. • Dierenkliniek De Kempen • Agrifirm Feed • Agro Supply B.V. • Smart Choice • Bieze Food Group BV • V.O.F. Greenbrothers • Agrifirm Feed • Espressoworld Amsterdam • HAS Den Bosch • Gemeente Woudrichem • Lely Center Delta BV • NV Nederlandsche Apparatenfabriek Nedap • HAS Den Bosch • Manege Harten Hoeve • Gemeente Haaren • A & C Vijvers en Tuinen • V.O.F. De Wijs Groente en Fruit • CEVA Santé Animale • Maatschap Hazenberg - Van Beers • Energy Capital Partners B.V. • Gemeente Maasdonk • RE Geiten K.I. Service • Verkadefabriek • Compartner • Syngenta Crop Protection B.V. • Compartner • Gemeente Utrechtse Heuvelrug • Gemeente Veghel • Maatschap Staverden • Hortimare • Paardensportcentrum De Kempen • Stichting Milieukeur (SMK) • CZAV • Heineken Nederland • V.O.F. De Walnoothoeve(n) DeLaval B.V. • Peka Kroef B.V. • Gemeente Dordrecht • ZLTO • Branchevereniging Sport & Cultuurtechniek (BS&C) • Tolbrug,revalidatiecentrum • Basisschool Pieter Wijten • Paardensportcentrum De Kempen • Leaf Holland B.V. • Gemeente Boxtel • BGS Agrar Support • Bakkerij W. Wiltink B.V. • Fancom B.V. • Cogas Installatiegroep • Maatschap bh Lensink en gb Lensink • Bouter Cheese • A-ware B.V. • Provimi B.V. • Architectenbureau De Twee Snoeken • Streekselecties B.V. • Gemeente Bergeijk • Brei.bv • Renne Streekproducten

69

een sterk staaltje HAS

70

Colofon Redactie en projectrealisatie: Wilma Gloudemans, Florieke Koers en Marieke Ellenbroek, Hogeschool HAS Den Bosch Teksten testimonials: Eric Alink Journalistiek & Copywriting Tekstcorrectie: Marjolein Veenma, Twittekst Fotografie: Karin Jonkers en Hogeschool HAS Den Bosch Ontwerp: Yell & Yonkers Druk: Tielen Met dank aan iedereen die zijn of haar medewerking aan de tekst en het beeldmateriaal van dit jaarverslag heeft gegeven.

Meer informatie? www.hasdenbosch.nl www.haskennistransfer.nl www.antonjurgensinstitute.nl

71

Cees Buisman, WETSUS: “Het is zeer imponerend wat een campus HAS Den Bosch om zich heen gecreëerd heeft. In een rondleiding wordt duidelijk dat deze school met visie en zorg geleid wordt.”

Martin Bijl, Topigs: “HAS Den Bosch: kennis die aansluit op onze behoefte.

Dichtbij, betrokken, actief en ondernemend."

Roger Engelberts, Imagro en Koosencos: “Zes jaar HAS Den Bosch. Puntjes. Brabanthallen. Foodfight.

Wolvenhoek 6. Elastica. Studentenhuizenoorlog. Gifbak. Tientjesleden VPRO. One minute of fame. Mestvaalt Ties Peijnenburg. Praktijkschoolavon(d)turen. Baden Powelstraat. Koffiehoek Gerard. Wortelen en je vormen.

Leren leven. Niet rondkomen. (H)echte vriendschap. Boortoren. Internationale stages. Hongarije en Californie.

Leven leren. Verantwoordelijk voor Swijnshooft. Vruchtbare bodem voor ondernemerschap. Betekenisvolle leus: Nil Volentibus Arduum. Voor hen (en haan) die willen is niets onmogelijk. Dankjewel HAS Den Bosch, cow van jou.”

John Dagevos, Telos: “De school is als het gebouw: open, toegankelijk, transparant, inspirerend, uitdagend, nieuwsgierig, innovatief, modern, warm, menselijk. Een plek waar ik iedere keer met plezier naartoe ga.

Waar ik leuke, inspirerende mensen ontmoet: studenten, docenten, medewerkers, bestuurders.

Uiteindelijk is het daar natuurlijk om te doen: een ontmoetingsplek, een plek waar je geïnspireerd wordt, waar je niet alleen de gangbare paden bewandelt.”

Ton Rombouts, Gemeente ’s-Hertogenbosch: “HAS Den Bosch wordt steeds meer een ‘groene campus’: door de twee nieuwe buren ZLTO en Helicon komt HAS nóg dichter bij de praktijk te staan.

Zo ontstaat een compleet kenniscentrum. Zit een tuinder of een paardenfokker met een probleem of vraag?

Dan moet hij naar ‘s-Hertogenbosch toe! Daar zit alle kennis over deze sectoren. Toegepaste kennis, dicht bij de praktijk. En er komen nog meer interessante buren op de ‘food & health campus’, die we in Willemspoort willen realiseren. De gemeente ’s-Hertogenbosch wenst HAS Den Bosch toe dat ze in 2011 net zo vernieuwend en eigenwijs blijft als in 2010. Want de kansen zijn enorm!”

Henk Flipsen, Nevedi: “Kennis is macht. Als je verderop wilt komen, moet je over een goede opleiding beschikken. Dat gaat tegenwoordig verder dan ‘studeren’. Verdiepen, luisteren en kennis vergaren gaan samen met teamspelen, zélf denken en communiceren met anderen. Wil je macht op de arbeidsmarkt?

Zorg dan voor kennis. HAS Den Bosch is voor ons een goede partner en biedt daarvoor uitstekende kaders.”

Janneke Hoekstra, Ministerie ELI (voorheen LNV): “Het meest aansprekende vind ik altijd de beschrijving ‘school without walls’. Een prachtig doel om na te streven en ik geloof dat de HAS Den Bosch goed op weg is naar dit doel."

Mart Smolders, Wageningen UR: ”Het gaat vaak om de ‘klik’ en opgenomen worden in een positieve ‘flow’.

Bij HAS Den Bosch ervaar ik deze klik van student, docent tot directeur.”

Willem te Beest, Universiteit van Leiden: “HAS Den Bosch is het ultieme voorbeeld van wat een hogeschool hoort te bieden: motiveren van ambitieuze studenten, een heel hoog theoretisch en praktisch niveau van afgestudeerden en een geweldige bijdrage aan het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties.

Al jaren geheel geprofileerd op de manier waarop de Commissie Veerman dat graag ziet.

Het gekozen profiel om te behoren bij de top van wat hogescholen kunnen bieden wordt geheel waargemaakt.”

Erik Gipmans, Gipmans: “Kenmerkend voor HAS Den Bosch is volgens mij dat groene kennis tot in de haarvaten is doorgedrongen, met voldoende praktische achtergrond. Marketing en logistiek etc. kun je overal leren maar hoe de tuinbouwsector in elkaar steekt maar op één plaats.”

Wim van de Belt, LLTB: “De LLTB staat voor agrarische ondernemerschap.

En vooral voor de ontwikkeling van dat ondernemerschap. HAS Den Bosch is een belangrijke partner op dat terrein. En zal dat meer en meer worden als straks ook HAS Limburg een feit is.“

Paul Rüpp, Avans Hogeschool: "Beter een goede buur dan een verre vriend.

Een bekend Nederlands gezegde. En hoe waar! Avans Hogeschool heeft aan HAS Den Bosch een heel goede buur. We delen faciliteiten met elkaar en in toenemende mate ook kennis.

HAS Den Bosch is leading in agri, food en groene omgeving. Terreinen waar ook Avans Hogeschool in toenemende mate mee te maken krijgt. Bijvoorbeeld in de biobased economy.

Daar vullen we elkaar prachtig op aan en daar kunnen we elkaar in versterken. De ondernemende houding die HAS Den Bosch daarbij heeft én uitstraalt, helpt daar enorm bij. Wij koesteren onze buren!"

Antoon Vermeer, Raad van Toezicht HAS Den Bosch: “HAS Den Bosch draagt door het geven van hoogwaardig onderwijs, dat naast kennis-, ook waardegeoriënteerd is, bij aan de persoonlijke ontwikkeling van jonge mensen. Afgestemd met bedrijfsleven en maatschappelijke partners zijn vernieuwen en ondernemen belangrijke drijfveren.”

Ruud Huirne, Wageningen UR: “Wageningen UR verzorgt samen met HAS Den Bosch een MBA-cursus gericht op de agribusiness in Rusland. Wij zijn erg tevreden met de hoge kwaliteit van de HAS-inbreng, alsmede met de plezierige collegiale maar zakelijke samenwerking.”

een sterk staaltje HAS