Gezonde Dieren, Gezonde Mensen dr. ing. Paul A.M. Overgaauw 21 juni 2011
University of Applied Sciences
2
Gezonde Dieren, Gezonde Mensen Rede uitgesproken bij de benoeming tot lector diergezondheid aan de Hogeschool HAS Den Bosch, op dinsdag 21 juni 2011 door dr. ing. Paul A.M. Overgaauw.
5
LEDEN VAN HET COLLEGE VAN BESTUUR, DIRECTIE, COLLEGA’S, FAMILIE, VRIENDEN EN BEKENDEN,
3
01
WAT IS EEN LECTOR EN EEN LECTORAAT?
In deze inaugurele rede zal ik eerst kort ingaan op de vraag die bij velen van u leeft, wat nu precies een lector is en wat een lectoraat bij een hogeschool inhoudt. Daarna bespreek ik de hoofdonderdelen waaruit mijn leeropdracht ‘diergezondheid’ bestaat en hoe ik dat, samen met mijn collega’s, vorm wil geven binnen de Hogeschool HAS Den Bosch. Definities
zeggen docenten uit de hogeschool die
Het Latijnse woord lector betekent let-
onderzoek en ontwikkeling verrichten in
terlijk voorlezer. Volgens de Van Dale is
aanvulling op hun onderwijstaken. Een
een lector ‘een leraar (lerares) aan een
soort ‘praktijkprofessor’. Het verschil met
inrichting van hoger onderwijs, belast
een universitaire hoogleraar wordt als
met het doceren van een onderdeel van
volgt creatief weergegeven: ‘een hoog-
een studievak, maar niet behorend tot de
leraar op een universiteit verricht we-
academische senaat’.
tenschappelijk onderzoek, verhoogt het
Wikipedia meldt dat ‘in Nederland rond
kennisniveau van studenten en collega’s
2001 de functie van lector in het HBO is
en beïnvloedt het maatschappelijk debat.
geïntroduceerd, vooral door de invoering
Een lector toetst of alles wel effectief is
van de bachelor-masterstructuur (BaMA-
wat bedacht wordt’.
stelsel), waarbij hogescholen samenwerkingsverbanden aangaan met univer-
Doelstellingen
siteiten of een eigen master-opleiding
Deze weergave komt goed overeen met
opzetten. Een lector bij een hogeschool
de doelstellingen van de Stichting Kennis-
vervult hierbij een soortgelijke functie
ontwikkeling, die verantwoordelijk is voor
als een hoogleraar aan een universiteit.
de toewijzing van lectoraten in Nederland.
Veelal heeft hij of zij een eigen leerop-
Deze doelstellingen zijn: het versterken
dracht c.q. leerstoel: het lectoraat. Daar
van de externe oriëntatie (dit betekent
is een kenniskring aan verbonden, dat wil
de verbinding tussen bedrijfsleven en
3
HET LECTORAAT DIERGEZONDHEID IN DEN BOSCH BESTRIJKT, wanneer wordt uitgegaan VAN DE NAAM ‘DIERGEZONDHEID’, EEN BREED TERREIN
publieke instellingen), het professionali-
In Nederland vindt onderzoek naar infec-
seren van docenten (het niveau van de
tieziekten bij dieren vooral plaats bij het
onderzoekers verhogen door meer scho-
Centraal Veterinair Instituut (CVI) in Lely-
ling en door te promoveren), het op gang
stad, de Gezondheidsdienst voor Dieren
brengen van kenniscirculatie en ken-
in Deventer en de Faculteit Diergenees-
nisontwikkeling (door publiceren) en het
kunde in Utrecht. Onderzoek bij de mens
verbeteren en vernieuwen van curricula.
wordt uitgevoerd door het Rijksinstituut
Kortom, toepassings- en praktijkgericht
voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM)
onderzoek.
in Bilthoven, door medische faculteiten,
Deze doelen dient het lectoraat te be-
GGD’s en ziekenhuizen. Binnen het lecto-
reiken door het accent te leggen op
raat diergezondheid is daarom gekozen
systematische kennisontwikkeling, de ont-
om het langjarige onderzoeksprogramma
wikkeling van een eigen langjarig onder-
te richten op transmissieroutes van in-
zoeksprogramma en door zich te richten
fecties tussen mens en dier, dus de wijze
op verdieping van kennis voor de profes-
waarop interacties plaatsvinden.
sionele praktijk. One Health Focus van het onderzoek en
Bij nadere beschouwing van infecties tus-
kennisontwikkeling
sen mens en dier komt al snel het tegen-
Het lectoraat diergezondheid in Den
woordig steeds vaker genoemde ‘One
Bosch bestrijkt, wanneer wordt uitgegaan
Health’ concept in beeld. Dit concept gaat
van de naam ‘diergezondheid’, een breed
uit van de samenhang tussen dierge-
terrein. Maar de focus van het onderzoek
zondheid en volksgezondheid. In februari
en kennisontwikkeling is gericht op twee
van dit jaar vond het eerste International
hoofdgebieden, namelijk infectieziekten
One Health Congress plaats in Victoria in
van dieren die de mens kunnen besmet-
Australië. Het thema hiervan was ‘Human
ten (ofwel zoönosen) en daarnaast on-
Health, Animal Health, the Environment
derzoek en onderwijs op het terrein van
and Global Survival’. Het geeft aan dat er
gezelschapsdieren.
belangrijke overeenkomsten zijn tussen
4
DE Q-KOORTS UITBRAAK IN NEDERLAND ENKELE JAREN GELEDEN HEEFT DEZE NOODZAAK TOT BETERE SAMENWERKING DUIDELIJK GEMAAKT EN WAS DE AANLEIDING VOOR BETROKKEN INSTANTIES OM GOEDE AFSPRAKEN TE MAKEN VOOR SAMENWERKING
Bijten, krabben Pasteurella multocida Kattenkrabziekte Rabiës
Ontlasting Toxocara Toxoplasma Haakworm
Vectoren Leishmania Ziekte van Lyme Tekenencefalitis
Contact Huidschimmel Huidmijten Koepokken
Transmissieroutes1
mens, dier en leefomgeving die uitda-
tee ingesteld waarin o.a. dierenarts-viro-
gingen en risico’s met zich mee brengen
loog prof. dr. Thijs Kuiken van de Erasmus
waarbij samenwerking tussen de humane
Universiteit in Rotterdam zitting heeft2.
gezondheidszorg en de diergeneeskunde
Deze groep concludeerde na zijn eerste
noodzakelijk is. De Q-koorts uitbraak in
bijeenkomst dat het bij One Health op het
Nederland enkele jaren geleden heeft
gebied van gezelschapsdieren gaat om
deze noodzaak tot betere samenwerking
drie deelgebieden:
duidelijk gemaakt en was de aanleiding
1. overeenkomstige infecties (zoönosen)
voor betrokken instanties om goede
2. overeenkomstige behandelingen en
afspraken te maken voor samenwerking in
medicijnen
de toekomst. Op het gebied van gezel-
3. de relatie mens-dier
schapsdieren heeft de WSAVA (de World
Aangezien dit nauw overeenkomt met de
Small Animal Veterinary Association) in ja-
focus van het lectoraat zal ik deze nader
nuari van dit jaar een One Health Commit-
bespreken.
5
VOLGENS DE DEFINITIE VAN DE WERELD GEZONDHEIDSORGANISATIE WHO, DIE AL STAMT UIT 1951, IS EEN ZOÖNOSE EEN ZIEKTE DIE ONDER NATUURLIJKE OMSTANDIGHEDEN WORDT OVERGEBRACHT TUSSEN DIEREN EN MENSEN
6
02
ZOÖNOSEN
OPKOMENDE ZOÖNOSEN De laatste decennia is men wereldwijd geconfronteerd met een aantal belangrijke ziekte-uitbraken bij de mens die van dieren afkomstig bleken te zijn. Bekende voorbeelden hiervan zijn vogelgriep, gekke koeienziekte, SARS, Mexicaanse griep (waarvan de officiële benaming ‘nieuwe influenza A’ is), het West-Nijlvirus en de ziekte van Lyme. Er wordt in dit kader ook wel gesproken van emerging zoonoses of opkomende zoönosen. Volgens de definitie van de Wereld Gezondheidsorganisatie WHO, die al stamt uit 1951, is een zoönose een ziekte die onder natuurlijke omstandigheden wordt overgebracht tussen dieren en mensen. Soms wordt er nog een onderscheid gemaakt tussen antropozoönosen, als infecties worden overgebracht van dieren naar mensen, en zooantropozoönosen wanneer dit omgekeerd het geval is. Dit laatste is overigens vrij zeldzaam, maar wordt bijvoorbeeld verondersteld voor de darmparasiet Giardia. Onlangs is ook aangetoond dat honden die in zorginstellingen patiënten bezochten vaker besmet werden met MRSA- en Clostridium difficile infecties. Honden die daar mensen in het gezicht likten en verwennerijen kregen bleken zelfs vaker besmet te worden3. Het AIDS-virus kan beschouwd worden
mens door het eten van apenvlees (bush
als één van de eerste en bekendste
meat). Het is een voorbeeld van een
grote opkomende zoönosen in de jaren
nieuwe infectie bij de mens die afkomstig
tachtig van de vorige eeuw. Het virus is
is van dieren. Sinds 1979 zijn meer dan 40
oorspronkelijk afkomstig van apen en is
van dit soort nieuwe ziekten bij de mens
hoogstwaarschijnlijk overgebracht op de
beschreven waarvan ongeveer 75% van
7
Van alle ruim 1400 bekende ziekteverwekkers bij de mens wordt geschat dat 61% gerelateerd is met dieren
Cardiovasculaire ziekten Infectieziekten Kanker Geweld, ongelukken, suïcide Chronische longaandoeningen Zwangerschapsziekten Overige Maagdarmaandoeningen Neuropsychiatrische aand. Diabetes mellitus
Totale sterfte 57.029.000
dieren afkomstig is. Van alle ruim 1400
gemaakt van infecties die eerst het vee
bekende ziekteverwekkers bij de mens
en toen de mensen aantastten, zoals de
wordt geschat dat 61% gerelateerd is met
uitbraak van etterende puisten in Exodus
dieren . Infectieziekten staan, na cardio-
9 ‘de tien plagen van Egypte’. Dit was
4
waarschijnlijk huidmiltvuur dat overge-
vasculaire aandoeningen, op de tweede plaats bij de sterfte-oorzaken wereldwijd . 5
bracht werd door steekvliegen.
Een recent beschreven nieuwe zoönose is lepra (Mycobacterium leprae) in enkele zuidelijke staten van de USA (Texas, Louisiana). Met slechts 50 autochtone gevallen per jaar een zeldzame infectie, maar wel opvallend was dat de patiënten hoogstwaarschijnlijk besmet bleken te zijn door wilde gordeldieren die een groot natuurlijk reservoir vormen voor deze bacterie6.
In de 14e eeuw (1347-1351) was de ‘zwarte dood’ of pest verantwoordelijk voor de
Geschiedenis
sterfte van een derde deel van de Eu-
Als we verder terugkijken in de geschie-
ropese bevolking, een onvoorstelbaar
denis, dan wordt al in de Bijbel melding
aantal van circa 25 miljoen mensen. De
8
Ondanks al onze medische vooruitgang treden in de huidige tijd wereldwijd jaarlijks nog steeds miljoenen zoönotische infecties OP
jaren veertig van de vorige eeuw door de Gezondheidsdiensten van Dieren werd gecoördineerd, zijn deze verdwenen. Ondanks al onze medische vooruitgang treden in de huidige tijd wereldwijd jaarlijks nog steeds miljoenen zoönotische infecties op van de mens die gepaard gaan met sterfte, bijvoorbeeld hondsdolheid (rabiës) en de leptospirose (de ziekte eerste gedocumenteerde pandemie door
van Weil), en nog vaker met (chronische)
pest, met een geschatte 100 miljoen
ziekte, zoals de ziekte van Lyme en toxo-
doden wereldwijd, dateert echter al uit
plasmose.
de 6e eeuw. De ziekte kent twee vormen, de builenpest en de longpest en wordt
Oorzaken van zoönosen
veroorzaakt door de bacterie Yersinia
De oorzaken van zoönosen kunnen
pestis die knaagdieren, met name de
onderverdeeld worden in vier groepen
bruine rat (Rattus norvegicus) als reservoir
ziekteverwekkers: bacteriën, virussen,
heeft en waarvan de transmissie plaats-
parasieten en schimmels. De virussen
vindt via vlooien van deze knaagdieren
worden verder onderscheiden in arbo-
(bv. Ceratophyllus fasciatus). De ziekte
virussen, deze worden door arthropoden
komt vandaag de dag nog steeds voor in
(dit zijn geleedpotigen) overgebracht, en
Noord- en Zuid-Amerika, Afrika en Azië.
non-arbo virussen.
Voor de Tweede wereldoorlog kwamen zoönosen vanuit de veestapel zoals tuberculose (Mycobacterium bovis) en brucellose (Brucella abortus) nog volop voor in Nederland. Door de georganiseerde dierziektebestrijding, die vanaf eind 9
Virussen
Bacteriën
Na besmetting met een zoönose zal niet Ieder individu ziek worden
De parasieten worden onderverdeeld in
beeld de ziekte van Lyme, kattenkrab-
endo- en ectoparasieten. Door de grote
ziekte, West-Nile virus) en tenslotte via de
besmettelijkheid en relatief makkelijke
voeding (enterohemorragische E. coli of
verspreiding vormen virale zoönosen bij
EHEC, salmonellose, toxoplasmose).
uitbraken het grootste risico en kunnen dan hoge mortaliteit (sterfte) en morbi-
Een zoönose maakt niet iedereen ziek
diteit (ziekte) veroorzaken. Voorbeelden
Na besmetting met een zoönose zal niet
hiervan zijn aviaire influenza of het West-
ieder individu ziek worden. Dat heeft met
Nijl virus.
diverse factoren te maken zoals de mate van besmetting, het vermogen van een micro-organisme om bij mens en dier ziekte te kunnen veroorzaken (dit wordt pathogeniteit genoemd), maar vooral door de mate van immuniteit van de ontvan-
Schimmels
Endoparasieten Ectoparasieten
ger. Van oudsher weten we dat kinderen, ouderen en zieken een verminderde
Transmissieroutes
weerstand bezitten (ofwel immuungecom-
Als we kijken naar de overbrenging of
promitteerd zijn) en daardoor meer dan
transmissie van zoönosen, het hoofdon-
gemiddeld risico lopen om ziek te worden
derwerp van ons onderzoeksprogramma,
na een infectie. Ook zwangere vrouwen
dan kan dat door direct contact met
worden tot deze groep gerekend omdat
dieren plaatsvinden (bijvoorbeeld kat-
die een kwetsbare vrucht bij zich dragen.
tenkrabziekte, papegaaienziekte, bijtwon-
Daarnaast is door de verbeterde gezond-
den, huidschimmel, salmonellose); door
heidszorg van de laatste decennia de
indirect contact via de omgeving (bijvoor-
groep ‘zieken’ sterk toegenomen. Hieron-
beeld spoelwormlarven van hond en kat,
der vallen bijvoorbeeld patiënten met een
toxoplasmose, Q-koorts); via vectoren
orgaantransplantatie, kanker of HIV.
zoals muggen, teken en vlooien (bijvoor-
Dankzij de vooruitgang op het gebied van
10
Ook zwangere vrouwen worden tot deze groep gerekend omdat die een kwetsbare vrucht bij zich dragen
11
Communicatie speelt hierbij een grote rol. Dat is pijnlijk duidelijk geworden tijdens de recente EHEC-uitbraak in Duitsland
diagnostiek en geneesmiddelen kunnen
duidelijk geworden tijdens de recente
veel van deze personen beter en langer
EHEC-uitbraak in Duitsland.
in leven worden gehouden dan ongeveer 30-40 jaar geleden. Het gevolg is
Risico-analyse
wel dat er een grote groep is ontstaan
Om een goed beeld te krijgen van de risi-
die gevoeliger is voor infecties zoals de
co’s van zoönosen is het noodzakelijk om
darmparasiet Cryptosporidium parvum, de
een risicoanalyse uit te voeren. Daarbij
eencellige parasiet Toxoplasma gondii en
worden prioriteiten vastgesteld op basis
de bacterie Listeria monocytogenes. Als
van de risico’s die gekoppeld zijn aan een
we de diverse zoönosen die in Nederland
scoresysteem. De verkregen risico-score
voorkomen zonder nuancering zouden
is een product van de blootstelling van de
bespreken, dan kan zich bij het publiek
infectie en de consequenties ervan bij de
een beeld vormen dat er iets helemaal
mens (de kans op ziekte, de ernst en duur
mis is en contact met dieren beter verme-
van de ziekte en eventuele sterfte). De
den kan worden. Denk bijvoorbeeld aan
blootstelling van een infectie is afhanke-
de overdracht van resistente bacteriën
lijk van de verwekker, de transmissieroute
zoals MRSA en ESBL van dieren. Daarover
en de mate van besmettelijkheid.
straks meer.
Daarnaast kan de ziektelast van een
Het is daarom van belang om op de angst
infectie voor de populatie worden be-
en onwetendheid van het publiek om-
rekend, dat uitgedrukt wordt in DALY’s
trent bepaalde infecties, risicoperceptie
(Disability-Adjusted Life-Years). Dit
genoemd, zo verantwoord mogelijk te
kwantificeert het gezondheidsverlies en
reageren met duidelijke en onderbouwde
is opgebouwd uit twee componenten: de
uitspraken over de risico’s. Wanneer de
jaren verloren door vroegtijdige sterfte en
kans op een infectie laag is, zoals bij veel
de jaren geleefd met ziekte.
zoönosen het geval is, is de onbekendheid hoog en onbekendheid over gevaren versterkt weer de angst. Communicatie speelt hierbij een grote rol. Dat is pijnlijk 12
Het aantal gevallen van aangeboren toxoplasmose blijkt in Nederland erg hoog te zijn, circa 400 baby’s per jaar, in vergelijking met enkele decennia geleden en met enkele ons omringende landen
Op deze wijze kan er voor iedere situ-
Het aantal gevallen van aangeboren toxo-
atie een geprioriteerde lijst van zoönosen
plasmose blijkt in Nederland erg hoog te
worden opgesteld, bijvoorbeeld voor de
zijn, circa 400 baby’s per jaar, in vergelij-
algemene bevolking, dierenartspraktijken,
king met enkele decennia geleden en met
veehouders, slachters, kennelhouders en-
enkele ons omringende landen. Het per-
zovoort. Voor de Nederlandse bevolking
centage van de Nederlandse bevolking
heeft prof. dr. Arie Havelaar, werkzaam bij
dat antistoffen heeft tegen deze infectie
het RIVM en parttime mijn collega bij het
en dus beschermd is, nam af van 46% in
IRAS in Utrecht, dit met zijn team bere-
1996 tot 26% in 2006. In haar proefschrift
kend. De ziektelast voor bestaande en de
over de dierlijke reservoirs van T. gondii
risico’s voor opkomende zoönosen . Voor
concludeerde dr. Marieke Opsteegh on-
deze laatste groep is de dreiging gekwan-
langs dat vlees van schapen, runderen en
tificeerd met een multicriteria-analyse
varkens met buitenuitloop relatief vaak is
waarbij ziekte en sterfterisico’s ook een
geïnfecteerd en daarmee de belangrijkste
grote rol spelen.
infectiebron voor de mens is. Daarnaast
7
8
kan de infectie van de mens via de tuin of Toxoplasmose
de zandbak worden opgelopen. De hoofd-
Op basis van de ziektelast wordt in Ne-
gastheer van de parasiet is namelijk de
derland bij de bestaande zoönosen de
kat en deze blijkt in 18% van de gevallen
eencellige of protozoaire Toxoplasma gon-
seropositief te zijn voor T. gondii. Vac-
dii parasiet momenteel beschouwd als de
cinatie van vee en de kat is mogelijk een
belangrijkste voedseloverdraagbare zoö-
interessante optie om de infectie bij de
nose. Helemaal indien ook de ziektelast
mens in de toekomst te voorkomen.
van de na de geboorte verworven oogaandoening (chorioretinitis) ten gevolge van deze infectie wordt meegenomen in de berekening. Toxoplasmose veroorzaakt vooral schade bij de ongeboren vrucht.
13
Infectie van de kat en verspreiding van eitjes in het milieu kan zoveel mogelijk worden voorkomen door deze dieren geen rauw vlees te voeren, te voorkomen dat ze jagen en te stimuleren de kattenbak te gebruiken
Infectie van de kat en verspreiding van
Toxocarose
eitjes in het milieu kan zoveel mogelijk
Een andere parasitaire zoĂśnose is toxo-
worden voorkomen door deze dieren
carose. Dit is de infectie van de mens
geen rauw vlees te voeren, te voorkomen
met de larve van de honden- en katten-
dat ze jagen en te stimuleren de katten-
spoelworm (Toxocara canis respectievelijk
bak te gebruiken in plaats van de tuin .
T. cati). Het was het onderwerp van mijn
Verder onderzoek is noodzakelijk om de
promotieonderzoek in de jaren negentig10.
oorzaken van de hoge humane Toxoplas-
Naast een trektocht door het lichaam van
ma-besmetting bij baby’s in Nederland
spoelwormlarven, de zogenaamde visce-
in beeld te krijgen om daarmee betere
rale larva migrans, is ook een oogvorm
voorlichting te kunnen geven.
bekend waarbij een larve in het netvlies
9
14
Sinds enkele jaren is bekend dat een infectie met Toxocara het tot uiting komen van astma bevordert bij kinderen met aanleg voor deze aandoening
terechtkomt en daar plotselinge blindheid kan veroorzaken. Dit wordt oculaire larva migrans of OLM genoemd. Sinds enkele jaren is bekend dat een infectie met Toxocara het tot uiting komen van astma bevordert bij kinderen met aanleg voor deze aandoening. De oorzaak is dat overeenkomstige immunologische reacties optreden11. Van een Toxocara-infectie wordt in Nederland geen grote ziektelast verondersteld, maar dit kan een onder-
maal ĂŠĂŠn keer een larve in een oog werd
schatting zijn omdat de symptomen alge-
gevonden (0.0006/10.000 inwoners). Hoe
meen zijn en de diagnose niet vaak wordt
groot is dan het contrast met Ierland,
gesteld. De veronderstelling dat dit een
waar in 2004 bij duizenden schoolkin-
onderschatting is kan gebaseerd worden
deren de ogen werden onderzocht en
op diverse onderzoeken. Als eerste is in
een prevalentie (besmetting) van 1 geval
1995 door het RIVM vastgesteld dat ge-
per 10.000 werden vastgesteld? Er werd
middeld 19% (4-40%) van de Nederlandse
een relatie gevonden met het binnenkrij-
bevolking antistoffen had tegen Toxocara.
gen van grond (pica) en regenwormen
Hierbij kan geen onderscheid gemaakt
en de aanwezigheid van epilepsie12. De
worden tussen een infectie van honden-
seroprevalentie (het aantal kinderen met
of kattenspoelwormlarven. Dat betekent
antistoffen in het serum) van Ierse school-
dat 1 op de 5 Nederlanders besmet is
kinderen bedroeg gemiddeld 31% en er
of besmet is geweest met deze spoel-
was een relatie aanwezig met gedrag- en
wormlarven. Er wordt in ons land echter
leerstoornissen. In de Verenigde Staten
nauwelijks melding gemaakt van klinische
meldt het Centers for Disease Control
toxocarose-gevallen bij de mens en het
and Prevention (CDC) een seroprevalentie
Oogheelkundig Genootschap schatte in
van gemiddeld 14% en 700 gevallen van
de jaren negentig dat er jaarlijks maxi-
OLM per jaar (0,02 per 10.000)13. Dat zou
15
In de jaren ‘90 toonden dr. Jaap Jansen en prof. dr. Frans van Knapen infectieuze eitjes aan van Toxocara in 10 tot 30% van de onderzochte grondmonsters uit parken en in 30 tot 70% van grondmonsters uit openbare zandbakken in Utrecht
geëxtrapoleerd naar de Nederlandse be-
Zowel Toxoplasma als Toxocara kunnen
volking een jaarlijks aantal van minimaal
dus via grondcontact worden opgelo-
50 ooginfecties betekenen. Besmetting
pen. Om besmetting van de mens met
wordt vooral door kinderen opgelopen
deze parasieten te voorkomen is goede
die via grondcontact de infectieuze eitjes
voorlichting noodzakelijk. Naast de die-
via de handen in de mond opnemen. In
renarts, de fokker en de dierenspeciaal-
de jaren ‘90 toonden dr. Jaap Jansen en
zaakhouder kunnen ook de huisarts, de
prof. dr. Frans van Knapen infectieuze
schoolarts, de consultatiebureauarts of
eitjes aan van Toxocara in 10 tot 30% van
jeugdarts en de jeugdverpleegkundige
de onderzochte grondmonsters uit parken
een belangrijke rol spelen. Een goed
en in 30 tot 70% van grondmonsters uit
voorbeeld hoe One Health in praktijk
openbare zandbakken in Utrecht.
gebracht kan worden. Voor spoelwormbestrijding, waardoor de besmetting van
Onderzoek naar toxoplasmose
de omgeving kan worden gereduceerd,
en toxocarose
is een goede en regelmatige ontworming
16
Het voorkómen van contact met kattenontlasting in zandbakken en het opruimen van hondenontlasting is dus belangrijk voor de volksgezondheid
van honden en katten noodzakelijk. Bij
het gemeentelijk beleid ten aanzien van
voorkeur gebeurt dit na onderzoek van
honden- en kattenontlasting in Nederland
de ontlasting. In de praktijk wordt veelal
hebben uitgevoerd. We hebben de re-
echter op basis van de door de dierenarts
sultaten zojuist kunnen vernemen. Het is
ingeschatte infectierisico’s een zoge-
mijn overtuiging dat uniform beleid op dit
naamde ‘ontworming op maat’ geadvi-
gebied door de centrale overheid ontwik-
seerd.
keld, uitgedragen en gehandhaafd dient
Het onafhankelijke Europese samenwer-
te worden in het belang van de volksge-
kingsverband van parasitologen, de Eu-
zondheid.
ropean Scientific Council for Companion Animal Parasites, kortweg ESCCAP, geeft
In de tweede helft van dit jaar zal het on-
met behulp van richtlijnen en brochures
derzoek een vervolg krijgen door veldon-
hierover voorlichting aan betrokkenen
derzoek door studenten van de opleiding
zoals dierenartspraktijken, dierenspeci-
Toegepaste Biologie van Hogeschool
aalzaken en eigenaren .
HAS Den Bosch, waarbij op verschil-
14
lende locaties de besmettingsstatus van parken en zandbakken met Toxocara en met Toxoplasma zal worden vastgesteld. De begeleiders daarvan zijn dr. Liesbeth Dingboom en drs. Marielle van Beurden. Daarbij verwachten we samen te werken Het voorkómen van contact met katten-
met drs. Rolf Nijsse van de afdeling Klini-
ontlasting in zandbakken en het opruimen
sche Infectiologie van de Faculteit Dierge-
van hondenontlasting is dus belangrijk
neeskunde. Hij is een promotieonderzoek
voor de volksgezondheid. Ik ben ver-
gestart waarbij nieuwe aspecten van de
heugd dat de studenten dierhouderij
Toxocara epidemiologie zullen worden
Nicole Schuurmans en Esther Steenbergh
onderzocht.
binnen het lectoraat diergezondheid
Met het RIVM in Bilthoven zijn we in over-
als eersten een afstudeerproject over
leg om vanuit het lectoraat ook projecten
17
Met het RIVM in Bilthoven zijn we in overleg om vanuit het lectoraat ook projecten op het gebied van zoรถnosen uit te voeren en we zien uit naar een goede en structurele samenwerking
18
Voor studenten van het middelbaar en hoger beroepsonderwijs op het gebied van dierhouderij en veterinaire studenten is niet bekend of zij zoönosen oplopen gedurende stageperiodes
op het gebied van zoönosen uit te voeren
door middel van veldonderzoek hierover
en we zien uit naar een goede en structu-
een indruk te verkrijgen.
rele samenwerking. Het zal u duidelijk zijn dat ieder individu
In het kader van het onderzoek op het
een zoönose kan oplopen. Direct contact
terrein van de zoönosen kunnen tenslotte
met dieren is daarvoor niet noodzakelijk.
twee activiteiten vermeld worden waarin
Personen die echter veel contact met die-
Hogeschool HAS Den Bosch momen-
ren onderhouden lopen vanzelfsprekend
teel participeert. Als eerste Fhealinc,
een groter risico omdat daarbij de kans
een samenwerkingsverband tussen
op het verkrijgen van een directe zoönose
het Jeroen Bosch Ziekenhuis, HAS Den
wordt vergroot. Dit is bijvoorbeeld aan-
Bosch, Avans Hogeschool, ZLTO en de
getoond voor dierenartsen, veehouders
gemeente ‘s-Hertogenbosch. Het voert
en slachters15. Bij een meta-analyse van
toegepast onderzoek uit en ondersteunt
gepubliceerde artikelen over infecties
ondernemingen en kennisinstellingen bij
met zoönosen bij dierenartsen bleek dat
het ontwikkelen en implementeren van
in 84% van de gevallen een vergroot ri-
innovatieve producten en diensten op het
sico voor deze beroepsgroep kon worden
snijvlak van voeding en gezondheid.
aangetoond . 16
Voor studenten van het middelbaar en
Het tweede initiatief is het Zoönose In-
hoger beroepsonderwijs op het gebied
novatie Cluster, waar wetenschappelijke
van dierhouderij en veterinaire studenten
kennis wordt vertaald naar praktijkge-
is niet bekend of zij zoönosen oplopen
richte toepassingen. Het doel hiervan is
gedurende stageperiodes. Op dit moment
om innovatiekansen op het grensvlak van
begeleidt het lectoraat diergezondheid in
humane en dierlijke gezondheid te bunde-
samenwerking met drs. Sandra van Dam
len. HAS Den Bosch heeft de leiding van
van de GGD Midden Brabant de Nijmeeg-
dit project en het lectoraat diergezond-
se student gezondheidswetenschappen
heid geeft een concrete invulling aan dit
Petra Woestenberg. Zij voert een vooron-
initiatief.
derzoek uit naar de mogelijkheden om 19
Veel medicijnen die worden gebruikt bij dieren zijn dezelfde als voor de mens
20
03
OVEREENKOMSTIGE BEHANDELINGEN EN MEDICIJNEN
Overeenkomstige behandelingen en medicijnen bij mens en dier vormen het tweede onderdeel op het gebied van One Health. Zoals bekend vindt veel onderzoek naar behandelingen en medicijnen voor de mens plaats bij dieren, het zogenaamde dierexperimentele onderzoek. Met de resultaten kunnen conclusies worden getrokken over de risico’s en te verwachten effecten bij toepassing ervan bij de mens. Dit is mogelijk omdat er nauwe overeenkomsten bestaan op het gebied van fysiologie tussen bepaalde dieren, zoals apen, varkens, ratten en muizen, en die van de mens. Deze diersoorten staan dan model voor de mens. In de diergeneeskunde maken we regelmatig gebruik van de kennis en ervaring die is verkregen uit dit soort onderzoek.
Daarnaast kunnen bepaalde aandoenin-
dieren zijn dezelfde als voor de mens.
gen die bij dieren worden bestudeerd
Vanzelfsprekend is de toepassing ervan
resultaten opleveren die waardevol zijn
bij de diersoorten onderzocht waarvoor
voor de humane geneeskunde. Voorbeel-
ze geïndiceerd zijn ten behoeve van de
den zijn suikerziekte bij de kat als model
registratie, maar grote delen van het re-
voor type 2 diabetes mellitus bij de mens,
gistratiedossier kunnen afkomstig zijn uit
de expressie van groeihormoon in de
het dossier voor de mens. Hierbij kan ge-
melkklieren van de hond in het kader van
dacht worden aan toxiciteitonderzoek van
onderzoek naar de pathogenese van het
de werkzame bestanddelen, dat veelal
mammacarcinoom bij de mens, stamcel-
plaatsvindt bij muizen, cavia’s en ratten.
onderzoek (bijvoorbeeld in de lever) en het onderzoek naar een kunst-tussenwer-
Antibioticaresistentie
velschijf bij de hond.
Een belangrijke groep medicijnen die bij
Veel medicijnen die worden gebruikt bij
mens en dier wordt gebruikt zijn anti-
21
Een belangrijke groep medicijnen die bij mens en dier wordt gebruikt zijn antibiotica
riën zijn door aanpassingen ongevoelig of resistent geworden. Vele jaren werd dit probleem niet als ernstig onderkend. Er werden immers steeds weer nieuwe antibiotica ontwikkeld en op de markt gebracht die weer werkzaam waren tegen dergelijke resistente ziektekiemen. Ook werd lang onvoldoende onderkend dat bacteriële resistentie bij dieren overgedragen kon worden op de mens. De bekende en helaas te vroeg overbiotica. Dit zijn stoffen van organische
leden dierenarts-microbioloog Ton van
oorsprong (veelal schimmelcultures)
den Boogaard, destijds werkzaam bij de
die bacteriën in het lichaam bestrijden.
Medische Faculteit in Maastricht, wees
Daarnaast kennen we de zogenaamde
in woord en geschrift al vanaf eind jaren
chemotherapeutica, die precies hetzelfde
tachtig op dit probleem.
doen, maar via synthetische weg worden bereid. Ze worden samen daarom ook wel
MRSA-bacteriën
als antimicrobiële middelen aangeduid.
Antibioticumresistentie in relatie met
In de veehouderij worden antibiotica
dieren kwam pas echt in het nieuws toen
relatief vaak toegepast omdat dat kosten-
in 2005 aangetoond werd dat meticilline-
effectief is. In de meeste gevallen gaat
resistente Staphylococcus aureus (MRSA)
het om koppelbehandelingen en om veel
bij de mens ook afkomstig kon zijn van
antibiotica. Het inzetten van antibiotica
varkens.Een kwart van de varkenshouders
als managementmaatregel kan er echter
bleek bij onderzoek positief te zijn met
toe leiden dat deze middelen na gebruik
MRSA-stammen die ook bij de varkens
gedurende een bepaalde tijd niet meer
werden aangetroffen17.
werkzaam zijn tegen de bacteriën waarte-
Het is bekend dat ziekenhuisinfecties met
gen ze werden ontwikkeld. Deze bacte-
MRSA, de ‘ziekenhuisbacterie’, een hoger
22
In Nederland is momenteel circa 69% van de varkens- en 88% van de kalverbedrijven besmet met LA-MRSA
sen uit regio’s met intensieve veehouderij in Nederland dat de bacterie via de ventilatielucht uit de stallen mensen in de omliggende gebieden kon besmetten en tot grote volksgezondheidsproblemen zou leiden. In Nederland is momenteel circa 69% van de varkens- en 88% van de kalverbedrijven besmet met LA-MRSA18. Ook in de pluimveehouderij komt deze vorm voor. overlijdensrisico en kosten met zich
Het blijkt dat 29% respectievelijk 33% van
meebrengt. De twee risicofactoren om
de personen die intensief contact hebben
een MRSA-bacterie op te lopen zijn
met levende varkens en vleeskalveren
buitenlandbezoek en diercontact (de
gekoloniseerd wordt met deze bacterie.
zogenaamde veegerelateerde of livestock
Bij hun gezinsleden, die niet in de stal
associated MRSA; LA-MRSA). De prevalen-
kwamen, was dit echter slechts in 3% het
tie van MRSA bij de mens in Nederland is
geval, terwijl 6% van de begeleidende
overigens de laagste ter wereld, min-
dierenartsen van de bedrijven was be-
der dan <1% van alle S. aureus infecties
smet. De helft van de bezoekers van een
dankzij het strikte MRSA-beleid dat sinds
bedrijf loopt de bacterie snel op, maar bij
1988 wordt toegepast. Op dit moment
nagenoeg 90% van de personen was de
bestaat de helft van het aantal bij de
bacterie de volgende dag al verdwenen.
mens aangetoonde gevallen uit LA-MRSA.
Veegerelateerde MRSA blijkt uiteindelijk
Kenmerkend is dat deze vooral gevonden
een meer onschuldige variant te zijn door
worden in Oost-Brabant, de Gelderse
de afwezigheid van belangrijke virulentie-
Vallei en Twente, de gebieden met veel
factoren en resistentiegenen. Daardoor
intensieve veehouderij. De eerste jaren na
verspreidt de bacterie zich ook zes keer
de ontdekking veronderstelden huisart-
minder snel dan de ziekenhuis-geasso-
23
De toename van MRSA in de intensieve veehouderij is dus niet, zoals snel werd aangenomen, de belangrijkste oorzaak van de toename en verspreiding van MRSA bij de mens
cieerde MRSA19. Het heeft niet geleid tot
is het aantal dragers hiervan toegeno-
grote uitbraken of volksgezondheidspro-
men van 0.5% in 1991 tot 8% in 2003.
blemen. Onlangs is daarom geadviseerd
In Azië is al 30-50% van de bevolking
om de LA-MRSA uit te sluiten van het
gekoloniseerd en in ontwikkelingslanden
gangbare MRSA-beleid in ziekenhuizen20.
wordt zelfs al gesproken van een ESBL-
Dat betekent dat veehouders, dieren-
pandemie. Ook bij deze bacterie wordt
artsen en hun gezinsleden niet meer
buitenlandbezoek beschouwd als een
standaard geïsoleerd verpleegd hoeven
risicofactor voor besmetting. In Nederland
te worden bij een ziekenhuisopname. Dit
werd recent een gemiddelde prevalentie
advies is dus niet het resultaat van het
in ziekenhuizen vastgesteld van 6.1%. Dit
tot dusver gevoerde beleid. De toename
was 10 jaar geleden nog 0%. Bij gezonde
van MRSA in de intensieve veehouderij is
mensen vormt de bacterie geen risico,
dus niet, zoals snel werd aangenomen, de
maar bij zieke mensen kan het, evenals
belangrijkste oorzaak van de toename en
MRSA, tot ernstige en fatale infecties
verspreiding van MRSA bij de mens.
leiden.
ESBL-vormende bacteriën
Er wordt nog steeds stellig gewezen naar
Een andere bacterie die regelmatig in
de intensieve veehouderij als belangrijke
het nieuws wordt vermeld in relatie met
bron van ESBL-vormende bacteriën. U
antibioticumresistentie door dieren, is
kunt gemiddeld iedere maand op televisie
de ESBL. Eigenlijk gaat het om ESBL-vor-
eenzelfde soort reportage bij een van de
mende bacteriën die Extended Spectrum
actualiteitenrubrieken zien langskomen,
Bèta-Lactamases uitscheiden. Dit zijn
soms zijn het zelfs herhalingen van vorige
enzymen die een bepaalde groep antibi-
jaren. Argumenten die hierbij worden aan-
otica, de bèta-lactam antibiotica, kunnen
gevoerd zijn de geconstateerde besmet-
afbreken zodat deze onwerkzaam wor-
ting van kippenvlees met deze bacteriën
den. Er wordt in heel Europa een snelle
en het hoge antibioticumgebruik in de
toename waargenomen van 3e generatie
Nederlandse veehouderij. Overigens
cefalosporine-resistente E. coli. In Spanje
wordt bij dit onderzoek opvallend genoeg
24
Ongeveer 20%van de ESBL-vormende bacteriĂŤn bij de mens blijkt echter genetisch verwant te zijn met die uit kippen
25
One health betekent een optimale samenwerking tussen de humane en veterinaire sector. Dat gebeurt helaas nog te weinig
geen onderscheid gemaakt tussen kip-
het relatief gemakkelijk overdragen van
penvlees uit Nederland of geïmporteerd
resistentiegenen tussen bacteriën, omdat
vlees uit landen als Thailand en Brazilië .
deze gelegen zijn in het cytoplasma van
Ongeveer 20% van de ESBL-vormende
de bacteriën (zogenaamde plasmiden) en
bacteriën bij de mens blijkt echter gene-
niet in het erfelijke materiaal, het genoom,
tisch verwant te zijn met die uit kippen.
zelf. Dit geldt niet alleen voor ziektever-
Het risico van rund- en varkensvlees is
wekkers, maar ook voor commensalen
heel klein. Aangezien in het ziekenhuis
(normaal in het lichaam aanwezige bacte-
nauwelijks overdracht van de resistentie
riën), water- en bodembacteriën.
plaatsvindt tussen patiënten, wordt het
Het merendeel van de ESBL-besmettin-
hoogste risico op besmetting toegeschre-
gen bij de mens is dus niet afkomstig
ven aan het hanteren van kippenvlees en
uit de veehouderij. One health betekent
niet aan het eten ervan. Verhitting doodt
een optimale samenwerking tussen de
namelijk de bacteriën. Een interessante
humane en veterinaire sector. Dat gebeurt
factor, die een rol kan spelen bij de over-
helaas nog te weinig als we zien hoe dis-
dracht tussen mensen, werd onlangs door
cussies als deze eenzijdig en zonder veel
Canadese onderzoekers in een publicatie
nuancering in de pers worden gevoerd.
besproken. Zij toonden aan dat de zich
De medische en veterinaire beroeps-
snel over de steden verspreidende
groepen kunnen beter overleggen welke
bedwantsen (Cimex lectularius) drager
antibiotica exclusief gereserveerd dienen
kunnen zijn van zowel MRSA als vancomy-
te worden voor gebruik in de geneeskun-
cine resistente enterococcen .
de, als deze als enige of laatst werkzame
21
22
antibiotica bij MRSA- of ESBL-infecties De ESBL-vormende bacteriën ontstaan
beschikbaar zijn. Een goed voorbeeld zijn
echter ook in het ziekenhuis door anti-
de carbapenems antibiotica, die niet zijn
bioticabehandelingen bij de mens en
geregistreerd als diergeneesmiddel.
zijn intussen ook gevonden op groente en fruit. Dit laatste heeft te maken met
26
Het is de diersector al jaren lang duidelijk dat er met beleid dient te worden omgegaan met deze therapeutica
Het is natuurlijk duidelijk dat ook de vee-
veehouderij nog restrictiever in te zetten
houderij een rol speelt bij het ontstaan
door vermindering, verfijning, vervanging,
en verspreiden van antibioticaresistentie.
verantwoording en voorlichting. Gezien
Het antibioticumgebruik in de Neder-
de complexiteit hiervan worden er goede
landse veehouderij is hoog, antibiotica
afspraken gemaakt tussen de partijen en
zijn relatief goedkoop en het toepassen
waar nodig wettelijk vastgelegd14. Ove-
ervan in de veehouderij kosteneffectief.
rigens wordt ook bij gezelschapsdieren
Het is aantrekkelijk om antibiotica in te
verantwoord antibioticumgebruik onder-
zetten voor preventie en behandeling in
kend en nagestreefd.
plaats van het nemen van meer zoötech-
In de veehouderij kan vermindering van
nische maatregelen, zoals betere voeding,
antibioticagebruik worden bereikt door
huisvesting, vaccinaties en hygiëne, die
het ontwikkelen van (bedrijfsspecifieke)
vaak duurder zijn. Bij snelgroeiende jonge
gezondheidsprogramma’s waarbij goede
dieren die in koppels worden gehouden
huisvesting, klimaat en voeding de basis
zoals vleespluimvee, varkens en kalveren,
zijn. Daarnaast is aangetoond dat het ge-
is het gangbaar om een infectie al vroeg
bruik van bijvoorbeeld voederadditieven,
met antibiotica te behandelen om te
zoals organische zuren en probiotica, kan
voorkomen dat de ziekte zich binnen de
leiden tot een betere darmgezondheid
koppel uitbreidt .
bij productiedieren met als gevolg een
23
betere weerstand en een lager infectieriHet is de diersector al jaren lang duidelijk
sico24.
dat er met beleid dient te worden omgegaan met deze therapeutica en de Ko-
In het kader van het ZonMw Research
ninklijke Nederlandse Maatschappij voor
Programme ‘Priority Medicines Antimi-
Diergeneeskunde (KNMvD) heeft daarom
crobial Resistance’ heeft het lectoraat
samen met de overheid en de voedsel-
diergezondheid in samenwerking met de
producerende sector duidelijke maatre-
Divisie Veterinaire Volksgezondheid van
gelen afgesproken om antibiotica in de
het IRAS, Universiteit Utrecht, ZLTO en
27
In de veehouderij kan vermindering van antibioticagebruik worden bereikt door het ontwikkelen van (bedrijfsspecifieke) gezondheidsprogramma’s waarbij goede huisvesting, klimaat en voeding de basis zijn
de Nederlandse Vereniging Diervoederindustrie een projectidee ingediend voor ‘Optimalisering van antibioticatherapie: dosering en gebruik’. Het voorstel betreft onderzoek naar de mate waarin veehouders de door hun dierenarts voorgeschreven antibiotica op de juiste wijze toepassen bij hun dieren. Het correct toepassen van diergeneesmiddelen wordt ook therapietrouw genoemd. Met de resultaten willen we als Hogeschool HAS Den Bosch met onze aanwezige expertise bijdragen aan het ontwikkelen van voorlichting aan veehouders.
28
Het voorstel betreft onderzoek naar de mate waarin veehouders de door hun dierenarts voorgeschreven antibiotica op de juiste wijze toepassen bij hun dieren
29
04
De relatie mens-dier
Huisdieren in Nederland We zijn aangekomen bij het derde onderdeel van het One Health concept, de relatie mens-dier. Een huisdier of gezelschapsdier is een dier dat in of om het huis woont en leeft en door de mens wordt gevoed en verzorgd. Vroeger werden huisdieren voornamelijk gehouden als nutsdier, bijvoorbeeld als trek- of waakhond of als kat voor de ongediertebestrijding. Door grote veranderingen die vanaf de tweede wereldoorlog in de maatschappij hebben plaatsgevonden, zoals de toegenomen vrije tijd en welvaart, maar ook de individualisering, worden dieren in deze tijd echt als gezelschapsdier gehouden en door 80% van de eigenaren zelfs beschouwd als volwaardig lid van het gezin25.
30
LEDEN Een huisdier VAN HETof COLLEGE gezelschapsdier VAN BESTUUR, is een dier dat in of om het DIRECTIE, huis woont COLLEGA’S, en leeft en door de mens wordt gevoed en verzorgd FAMILIE, VRIENDEN EN BEKENDEN,
31
Betreffende de populariteit van huisdieren, heeft er de laatste decennia een omslag plaatsgevonden van honden naar katten
Paarden worden ook beschouwd tot de
Exotische huisdieren
gezelschapsdieren. Deze diergroep zal ik
Exotische huisdieren worden beschouwd
in deze rede buiten beschouwing laten.
als een aparte groep gezelschapsdieren.
Ze worden binnen de kenniskring van het
Hieronder vallen voornamelijk de niet-
lectoraat diergezondheid overigens wel
gebruikelijk gehouden zoogdieren, vogels
vertegenwoordigd. In Nederland neemt
en vissen, evenals reptielen en amfibieĂŤn.
het aantal huisdieren toe en het percen-
Deze dieren zijn moeilijk tam te maken of
tage gezinnen met huisdieren is gestegen
soms helemaal niet en worden bovendien
van 50% in 1999 naar 55% in 200526. Vijf
vaak in het wild gevangen. Over het in
jaar geleden werd berekend dat er onge-
huis mogen en kunnen houden van deze
veer 1,5 miljoen honden, 3 miljoen katten,
dieren bestaat regelmatig discussie als
1 miljoen konijnen en 800.000 knaagdie-
het gaat over bedreigde diersoorten, over
ren aanwezig zijn27. De meest gehouden
risicoâ&#x20AC;&#x2122;s voor de mens of als het welzijn
huisdieren zijn katten, honden, konijnen,
van de dieren in het gedrang komt omdat
hamsters, muizen, tamme ratten, caviaâ&#x20AC;&#x2122;s,
ze niet hun natuurlijke gedrag kunnen
fretten, vogels (zangvogels, papegaaiach-
vertonen.
tigen, watervogels, postduiven) en vissen
Om die reden heeft de Raad voor Dieren-
(in aquaria en vijvers). Paarden worden
aangelegenheden in 2006 Positieflijsten
nauwelijks nog als trekdier of voor de
samengesteld van dieren die, eventueel
vleesproductie gehouden. Betreffende
onder bepaalde voorwaarden, gehouden
de populariteit van huisdieren, heeft er
mogen worden. De intentie is om deze op
de laatste decennia een omslag plaats-
te nemen in de wet- en regelgeving28. De
gevonden van honden naar katten. Een
criteria die bij het opstellen van de lijsten
verklaring is de sterke toename van het
werden gehanteerd betroffen de gezond-
aantal tweeverdieners en eenpersoon-
heid en welzijn van de diersoort onder
shuishoudens in Nederland. Voor veel
realistische houderij-omstandigheden;
mensen is het uit praktisch oogpunt niet
de grootte van de diersoort op volwas-
mogelijk om een hond te houden in ver-
sen leeftijd; het gevaar dat de diersoort
band met het uitlaten overdag18.
vormt voor zijn omgeving en de maat-
32
Exotische huisdieren worden beschouwd als een aparte groep gezelschapsdieren. Hieronder vallen voornamelijk de niet-gebruikelijk gehouden zoogdieren, vogels en vissen, evenals reptielen en amfibieĂŤn
schappelijke acceptatie van dit gevaar;
Positieve aspecten van huisdieren op de
de mogelijkheden, indien noodzakelijk, tot
gezondheid
herplaatsing van de diersoort en de mate
De functie van gezelschapsdieren be-
waarin er informatie over of ervaring met
staat uit meer dan het verschaffen van
de diersoort beschikbaar is.
gezelligheid alleen. Honden kunnen een
De bescherming van bedreigde diersoor-
belangrijke rol spelen bij de ontwikke-
ten is daarnaast geregeld in de interna-
ling van kinderen, het verminderen van
tionale CITES-wetgeving (Convention on
ziekteverzuim en huisartsbezoek en de
International Trade in Endangered Spe-
behandeling van gedragsproblemen. Ge-
cies of Wild Fauna and Flora). Dat dit niet
zelschapsdieren bevorderen de socialisa-
altijd een garantie is dat er niet gehan-
tie van (vereenzamende) ouderen, vormen
deld wordt met bedreigde diersoorten,
een doel in het leven, reduceren stress en
komt later aan de orde.
zorgen ervoor dat de eigenaar in beweging blijft. Het uitlaten van de hond heeft een positieve invloed op de gezondheid van hart- en bloedvatenen levert meer so-
33
Bij de emotionele ontwikkeling van kinderen kunnen huisdieren ook een positieve bijdrage leveren bij het verkrijgen van een betere zelfwaardering, vooral in de vroege puberteit
ciale interacties op met andere mensen,
gehaltes die bij de eigenaren van deze
ook niet-huisdierbezitters. Het huisdier
dieren is aangetoond31.
vormt daarbij een goede aanleiding om een gesprek aan te knopen. Een andere
Invloed op de ontwikkeling van kinderen
aangetoonde positieve invloed betreft
Als we specifiek kijken naar kinderen, dan
het bloeddruk- en hartslagverlagende
is de positieve invloed die huisdieren kun-
effect dat optreedt bij het aaien van een
nen hebben op de ontwikkeling hiervan
vriendelijk uitziende hond . Honden- en
opvallend. Dat is duidelijk het geval als
kattenbezitters blijken bij een hartaanval
dieren therapeutisch worden ingezet,
een significant grotere overlevingskans
bijvoorbeeld bij de behandeling van autis-
29
te hebben dan mensen zonder huisdier .
tische kinderen die zo beter contact leren
Mogelijk is dit mede een gevolg van de
maken met andere mensen. Bij de emoti-
lagere bloedcholesterol- en trygliceride-
onele ontwikkeling van kinderen kunnen
30
34
Veel eigenaren beschouwen hun gezelschapsdier niet alleen als kind, maar behandelen het ook als zodanig
huisdieren ook een positieve bijdrage leveren bij het verkrijgen van een betere zelfwaardering32, vooral in de vroege puberteit. Kinderen die opgroeien in huishoudens met honden blijken een grotere sociale vaardigheid te vertonen en zich te ontwikkelen tot sociaal competentere volwassenen33. Kinderen met een gezelschapsdier waaraan ze sterk gehecht zijn, blijken empathischer te zijn en betere emotionele en cognitieve vaardigheden te bezitten dan kinderen zonder dier34. De aanwezigheid van gezelschapsdieren kan de spraakontwikkeling van kinderen stimuleren en hun verbale vaardigheden vergroten. Een mogelijke verklaring is dat gezelschapsdieren kinderen prikkelen om erover en ermee te praten.
92% van vooral honden- en katteneigenaren, praat met zijn of haar dier36. Vrouwen
Antropomorfisme
doen dit significant vaker dan mannen en
Veel eigenaren beschouwen hun ge-
houden meer gesprekken. Mannen maken
zelschapsdier niet alleen als kind, maar
doorgaans alleen opmerkingen tegen het
behandelen het ook als zodanig . Het
dier.
contact met gezelschapsdieren blijkt
Dit soort gedrag wijst al sterk in de rich-
een goede uitlaatklep. Onderzoek van dr.
ting van het toekennen van menselijke
Nienke Endenburg, klinisch psycholoog
sociale eigenschappen aan dieren, zoals
en gedragsdeskundige bij de Faculteit
gelukkig zijn, liefde of schuldig voelen. Dit
Diergeneeskunde in Utrecht, liet zien dat
wordt antropomorfisme genoemd. Dit kan
35
35
Een vorm van antropomorfisme kwam aan het licht in ons onderzoek naar de eventuele aanwezigheid van, voor de mens besmettelijke, parasieten bij gezonde honden en katten
welzijnsproblemen bij het dier tot gevolg
van de eigenaren laat zich verder zonder
hebben omdat de gevoelens van eigena-
gêne in het gezicht likken38. Aangezien
ren niet altijd overeenkomen met de be-
gezonde honden en katten drager kunnen
hoeften van het dier. Voorbeelden hiervan
zijn van diverse ziekteverwekkers die be-
zijn de ‘hippe hondenkleding’ en sieraden
smettelijk kunnen zijn voor de mens, moet
waarmee hondjes door de eigenaar wor-
dit beslist worden afgeraden39, 40, 41. Vooral
den opgetuigd en de grote toename in
jongeren, ouderen, zwangeren en perso-
overgewicht van onze huisdieren (‘wij eten
nen met verminderde immuniteit kunnen
goed en lekker, dus ons huisdier heeft
gevoelig zijn voor deze pathogenen.
daar ook recht op’). Enkele jaren geleden
Verder worden bijt- en krabwonden van
bleek uit onderzoek dat circa 40% van de
in het bijzonder honden en in mindere
honden en katten in Nederland overge-
mate (5-15%) katten ook als zoönosen be-
wicht vertoont37.
schouwd. Jaarlijks vinden in Nederlandongeveer 150.000 bijtincidenten plaats,
Andere invloeden van huisdieren op de
waarvan er 50.000 door de huisarts of
humane gezondheid
in het ziekenhuis worden behandeld. Men-
Er zijn ook enkele minder positieve effec-
sen kunnen in sporadische gevallen zelfs
ten die huisdieren kunnen hebben op de
aan een hondenbeet overlijden, als er als
gezondheid. Een vorm van antropomor-
complicatie een fulminante sepsis op-
fisme kwam aan het licht in ons onder-
treedt van de bacterie Capnocytophaga
zoek naar de eventuele aanwezigheid van,
canimorsus die bij 8% van de honden uit
voor de mens besmettelijke, parasieten
de bek kan worden geïsoleerd42. Huisdie-
bij gezonde honden en katten. Opvallend
ren kunnen tenslotte allergieën veroorza-
was het relatief hoge percentage van
ken of activeren en door gedragsproble-
60% huisdieren in Nederland dat in de
men de eigenaar stress bezorgen.
slaapkamer mag slapen of zelfs op of in bed. Dit laatste mag namelijk 18% van de honden en 30% van de katten. De helft
36
De helft van de eigenaren laat zich verder zonder gĂŞne in het gezicht likken. Aangezien gezonde honden en katten drager kunnen zijn van diverse ziekteverwekkers moet dit beslist worden afgeraden
37
Het zal duidelijk zijn dat huisdieren een belangrijke rol spelen in onze maatschappij en belangrijk zijn voor onze gezondheid
Verantwoord huisdierbezit
huisdieren, door ze gezond te houden
Dames en heren, het zal duidelijk zijn dat
middels vaccineren, ontwormen en
huisdieren een belangrijke rol spelen in
preventieve behandelingen tegen ec-
onze maatschappij en belangrijk zijn voor
toparasieten zoals vlooien en teken. Als
onze gezondheid. Om te voldoen aan ons
tevens voorkomen kan worden dat dieren
uitgangspunt ‘gezonde dieren, gezonde
bijten of krabben, dan is het zelfs geen
mensen’, dienen eventuele risico’s van
probleem om huisdieren te houden door
huisdieren voor de gezondheid te worden
personen met een afweerstoornis, zoals
vermeden.
HIV-patiënten. We noemen dit verant-
Dat kan, naast het betrachten van de
woord huisdierbezit.
gebruikelijke hygiëne in de omgang met
38
Verantwoord huisdierbezit moet vanzelfsprekend een vereiste zijn voor iedereen die dieren wenst te houden, of dat nu gezelschapsdieren of voedselproducerende dieren zijn
Verantwoord huisdierbezit moet vanzelf-
tekortkomingen op dit gebied veroorzaakt
sprekend een vereiste zijn voor iedereen
kunnen worden door de handel in dieren,
die dieren wenst te houden, of dat nu
door slechte verzorging en huisvesting en
gezelschapsdieren of voedselproduce-
de fokkerij44. Op deze aspecten wil ik nog
rende dieren zijn. Dieren zijn namelijk
even kort ingaan.
volledig afhankelijk van de mens, kunnen zich niet verdedigen en verdienen
Handel in dieren
bijzondere bescherming. Uit onderzoek
Allereerst de handel in dieren. Er wordt
van dr. Nienke Endenburg blijkt echter dat
gesteld dat de handel in dieren wereld-
meer dan 200.000 gezelschapsdieren in
wijd het meest winstgevend is na de
Nederland niet de medische hulp krijgen
handel in drugs. Economische motieven
die ze nodig hebben . Ze zijn meestal
zijn daarom vaak de oorzaak van veel
van huisdiereigenaren die het financieel
dierenleed en het versneld uitsterven van
moeilijk hebben, bijvoorbeeld met een
diersoorten. Iedereen kent de berichten
bijstandsuitkering. MariĂŤtte Laugeman en
en beelden uit derde wereldlanden, maar
Rob van Aubel van Dierenkliniek Den Herd
ook in Nederland is er een levendige han-
in Tilburg hebben daarom de Stichting
del in huisdieren, vooral via het internet.
MensDierNood opgericht om dergelijke
In een onderzoek van ing. Heidi van den
eigenaren te kunnen helpen. Ons lecto-
Brandt en ing. Jesse Versteegh, dat ik in
raat is momenteel in overleg met deze
2006 mocht begeleiden, werden 14 adver-
stichting om enkele projecten uit te voe-
tentie-websites in de zomer 2 weken lang
ren op het gebied van inventarisatie naar
gevolgd. Het bleek dat er in deze periode
en voorlichting aan dergelijke eigenaren.
27.000 advertenties met dieren waren
Andere zaken die mis kunnen gaan bij het
geplaatst waarin bijna 90.000 dieren,
verantwoord houden van huisdieren, zijn
verdeeld over 900 diersoorten, werden
gepubliceerd in het rapport â&#x20AC;&#x2DC;Gedeelde
aangeboden45. Het is zorgelijk daarbij te
Zorgâ&#x20AC;&#x2122; uit 2006 door het Forum Welzijn
constateren dat 5500 dieren, vooral kit-
Gezelschapsdieren. Hierin is te lezen dat
tens, zelfs gratis konden worden afge-
43
39
Het bleek dat er in deze periode 27.000 advertenties met dieren waren geplaatst waarin bijna 90.000 dieren, verdeeld over 900 diersoorten, werden aangeboden
haald en het in 4000 advertenties CITES-
internetsite heeft en zogenaamde dieren-
dieren betrof, die wettelijk niet verhandeld
bijsluiters ontwikkelt.
mogen worden. Een betere controle hierop is noodzakelijk en een hulpmiddel daarbij kan een verplicht keurmerk zijn voor dieren die worden verhandeld, eventueel in combinatie met een garantie dat het dier enkele weken tegen ziektekosten
Daarnaast wil ik het Platform Verantwoord
is verzekerd.
Huisdierenbezit (PVH) in Barneveld noemen, waarin fokkers, kwekers en hobby-
Kennis over het houden van dieren
matige dierhouders zijn verenigd en waar
Een andere reden waarom er problemen
ik twee jaar als directeur werkzaam ben
optreden bij het houden van dieren, met
geweest om het professionaliseringspro-
vaak verminderd welzijn als resultaat, is
ces te begeleiden. De enorme hoeveel-
het gebrek aan kennis en/of een ver-
heid praktijkkennis die daar aanwezig
keerde mentaliteit bij houders. De gezel-
is wordt naar mijn mening onvoldoende
schapsdierensector telt vele spelers en
erkend en benut voor de publieksvoor-
evenveel meningen, denk maar aan het
lichting47. De grote trekker van het PVH
enorme aantal websites op dit gebied.
gedurende 20 jaar was de heer Tony Ach-
Daarom is
terkamp. Hij heeft als voorzitter ontzet-
het nood-
tend veel tijd en energie gestoken in deze
zakelijk om
organisatie en is helaas in december jl.,
voorlichting
kort na beëindiging van zijn voorzitter-
te laten
schap, plotseling overleden.
geven door één onafhankelijk landelijk informatiecentrum gezelschapsdieren46. Dit
Kennis en voorlichting dienen al op jonge
is het LICG in Barneveld dat sinds 2007
leeftijd te beginnen. Hogeschool HAS Den
publiekscampagnes verzorgt, een actuele
Bosch heeft voor dit doel al een heel les-
40
Een verplichte identificatie & registratie door middel van onderhuids aangebrachte elektronische identificatiechips is daarvoor de basis
pakket ontwikkeld over biologie en welzijn van productiedieren dat vanaf september a.s. zal worden uitgetest op een groot aantal basisscholen en wordt uitgebreid met lessen over gezelschapsdieren. Vanuit het lectoraat diergezondheid zijn de collega’s dr. ir. Lenny van Erp en ir. Manon de Kort hiervoor verantwoordelijk. Daarnaast heeft de stichting ‘Met dieren meer mens’ een lespakket voor groep 5 van de basisschool ontwikkeld met zowel theorie als praktijk, waarin kinderen van alles overhuisdieren leren en waarmee een Dierendiploma kan worden behaald. Fokken met dieren
gelegd op uitwendige kenmerken dan
Als laatste de problemen in de fokkerij.
op gezondheid en welzijn van de fokdie-
Uit de praktijk, maar zeker ook uit recente
ren. Er zijn gelukkig rasverenigingen en
literatuur, is het duidelijk dat in de fokkerij
–organisaties die wel actie ondernemen
van katten en vooral honden een hogere
om tekortschietende rasstandaarden aan
inteeltgraad aanwezig is dan nodig om de
te pakken en om onderzoek uit te voeren
rassen in stand te houden
naar dragers van erfelijke gebreken en
. We consta-
48, 49
teren daar relatief hoge percentages erfe-
deze vervolgens uit te sluiten van de fok-
lijke gezondheids- en welzijnsproblemen
kerij. Een verplichte identificatie & regis-
als gevolg van erfelijke gebreken, typeo-
tratie door middel van onderhuids aange-
verdrijving en vitaliteitsverlies . Dat is het
brachte elektronische identificatiechips is
gevolg van zogenaamde (Europese) ras-
daarvoor de basis. Dat wordt binnenkort
standaarden waarin meer nadruk wordt
verplicht voor alle honden in Nederland.
36
41
Uit onderzoek blijkt dat een relatief klein percentage van de honden- en kattenpopulatie in Nederland regelmatig wordt ontwormd en gevaccineerd
42
Een zo lage vaccinatiegraad van de huisdierpopulatie is eigenlijk verwonderlijk omdat daarmee een groot gezondheidsrisico wordt genomen
Maar voor het grootste deel schiet het
door de toenmalige Stichting Vaccinatie
al jaren niet echt op met de aanpak
Gezelschapsdieren in 1998, bleek dat
van erfelijke gebreken en men kan zich
slechts 27% van de katten en 57% van de
afvragen of in de fokkerijsector wel de
honden jaarlijks wordt gevaccineerd. Uit
wil aanwezig is om daar wat aan te doen.
omzetcijfers van vaccins lijken deze per-
Het is een goed signaal van dierenverze-
centages nog niet veel veranderd te zijn.
keringen om dergelijke afwijkingen uit te
Een zo lage vaccinatiegraad van de huis-
sluiten van vergoedingen. Dierenartsen
dierpopulatie is eigenlijk verwonderlijk
kunnen door zorgvuldig registreren een
omdat daarmee een groot gezondheidsri-
belangrijke rol spelen bij de bestrijding
sico wordt genomen. In dit kader citeer ik
ervan en zouden naar mijn mening alleen
graag mijn voormalige hoogleraar virolo-
erfelijke gebreken mogen behandelen als
gie, prof. dr. dr. h.c. mult. M. Horzinek, die
het dier daarbij wordt uitgesloten van de
stelde dat er meer levens zijn gered in
fokkerij door middel van castratie.
de wereld door vaccineren dan door alle medische handelingen samen.
Preventieve gezondheidszorg Nog even terugkomend op verantwoord
Het is daarom verbazingwekkend te zien
huisdierbezit. Het gezond houden van
met welke overtuiging leken bewezen ont-
onze huisdieren is een kwestie van ver-
wikkelingen op het gebied van vaccins en
antwoordelijkheid ervoor nemen en het
vaccinaties ter discussie blijven stellen en
geven van liefde en verzorging. Hierbij
daarbij hun eigen gezondheid, of die van
hoort een stuk preventieve gezondheids-
hun kinderen of huisdieren, in de waag-
zorg en is voorlichting onontbeerlijk. Uit
schaal stellen. Publicaties, zoals van de
onderzoek blijkt dat een relatief klein
Britse chirurg Andrew Wakefield in 1998 in
percentage van de honden- en katten-
het toonaangevende medische tijdschrift
populatie in Nederland regelmatig wordt
The Lancet over de vermeende relatie
ontwormd en gevaccineerd. Uit telefo-
tussen vaccinaties van kinderen en het
nisch onderzoek onder 500 eigenaren
ontstaan van autisme, zijn daarbij desas-
43
Vanzelfsprekend dienen we als onderzoekers open te staan voor nieuwe ontwikkelingen en therapieën, maar we zullen deze altijd moeten toetsen op hun wetenschappelijke waarde en bewezen werkzaamheid
treus gebleken50. Het feit dat deze Engel-
hoop en vrees mensen naar irrationeel
se arts vorig jaar door the British General
gedrag en magische verwachtingen voor
Medical Council uit zijn beroep is gezet
lijf en ziel’. ‘Ze weerspiegelen de tekorten
vanwege wetenschappelijke fraude door
van het medisch handelen’52. Maar niet
ernstige tekortkomingen van zijn onder-
alleen dat. Volgens dierenarts prof. dr.
zoek en de dodelijke gevolgen ervan, zegt
dr. h.c. mult. A. Rijnberk zijn ze ook een
genoeg. Vanzelfsprekend dienen we als
voorbeeld van de groeiende en modieuze
onderzoekers open te staan voor nieuwe
belangstelling voor alles wat zich afspeelt
ontwikkelingen en therapieën, maar we
buiten de eigen cultuur53. De stelling bij
zullen deze altijd moeten toetsen op hun
het proefschrift van een toxicoloog is in
wetenschappelijke waarde en bewezen
dit kader kenmerkend en luidt: ‘Van een
werkzaamheid. Ik moet u eerlijk bekennen
homeopathisch geneesmiddel wordt altijd
dat er vele wetenschappelijke artikelen
wel iemand beter54’.… Met andere woor-
in mijn kast staan die de werkzaamheid
den, ‘evidence based medicine’ (kennis
van diverse alternatieve geneeswijzen
op basis van bewijs) dient de leidraad te
weerlegt . Slechts een enkel artikel voert
zijn van ons handelen.
51
bewijs aan voor de werkzaamheid van voornamelijk behandelingen met kruiden,
Een start op dit gebied is door ons
fytotherapie genoemd. In het kader van
lectoraat gemaakt met het actualiseren
dit gecompliceerde onderwerp verwijs
van het RDA-rapport uit 2006 ‘Feiten en
ik altijd graag naar een boeiend artikel
Cijfers in de Gezelschapsdierensector’
van cardioloog prof. dr. Dunning in het
in opdracht van het ministerie van EL&I
Tijdschrift voor Geneeskunde waarin
onder begeleiding van ing. Koen Ver-
hij schrijft: ‘Hoewel weinigen naar hun
hoeven. Alleen de juiste cijfers over de
vakantiebestemming willen vliegen met
gezelschapsdierensector kunnen de basis
een paranormaal begaafde maar niet
vormen vooronderbouwd onderzoek en
gebrevetteerde piloot of hun geld laten
beleid op dit gebied.
beleggen door een helderziende, drijven
Er zijn in deze rede al verschillende
44
Er zijn in deze rede al verschillende projecten besproken die zijn opgestart binnen het lectoraat of waarmee we willen gaan starten
mensen ziek worden. Preventieve gezondheidszorg in optima forma dus. Met behulp van de collegaâ&#x20AC;&#x2122;s bij de Hogeschool HAS Den Bosch hoop ik de komende jaren mijn bijdrage hieraan door onderzoek en onderwijs te kunnen leveren. Slotwoord en dankbetuiging Dames en heren, ik ben aangekomen bij het eind van deze openbare les. In deze rede heb ik getracht u iets meer te projecten besproken die zijn opgestart
vertellen over de humane en veterinaire
binnen het lectoraat of waarmee we wil-
gezondheid met alle gecompliceerde
len gaan starten. Voor de komende jaren
interacties, vooral op het terrein van
zal het lectoraat diergezondheid zich
gezelschapsdieren. Hopelijk is dat gelukt
richten op een aantal onderwerpen die
en is het u duidelijk dat we een duurzame
ook vanuit de kenniskring worden aange-
relatie tussen mensen en huisdieren kun-
dragen. Deze betreffen onder andere het
nen bereiken als we ervoor zorgen dat
ontwikkelen van onderzoekvaardigheden
onze huisdieren gezond zijn en blijven.
van docenten uit de kenniskring inclusief
Met daarbij wat gezond verstand en het
het opstarten van promotietrajecten; het
betrachten van hygiĂŤne hoeven we ons
verder uitbouwen van het onderwijs op
ook geen grote zorgen te maken dat huis-
het gebied van gezelschapsdieren en het
dieren een risico vormen voor de volksge-
verrichten van onderzoek op het gebied
zondheid.
van zoĂśnosen, welzijn en gezondheid van
Gezonde dieren in het belang van Ge-
landbouwhuisdieren, gezelschapsdie-
zonde mensen en laat dat nu overeenko-
ren en mogelijk wildlife. Kortom primair
men met de lijfspreuk van de dierenarts:
gericht op het voorkomen dat dieren en
hominum animaliumque saluti, tot heil van
45
In mijn loopbaan als dierenarts kwamen er diverse koerswijzigingenop mijn pad
mens en dier. De cirkel is daarmee rond!
geworden als mens en dierenarts. Daarvoor ben ik ze geweldig dankbaar. Fijn
Tot besluit wil ik het ministerie van Eco-
dat jullie in goede gezondheid samen met
nomische zaken, Landbouw en Innova-
mijn schoonmoeder vandaag aanwezig
tie bedanken voor het instellen van dit
kunnen zijn.
groene lectoraat diergezondheid. Het
In mijn loopbaan als dierenarts kwamen
College van Bestuur en de directie van Hogeschool HAS Den Bosch bedank ik voor het vertrouwen dat zij in mij hebben
er diverse koerswijzigingen op mijn pad met als resultaat dat ik ervaring heb mogen opdoen als practicus, technical
gesteld door mij
manager in het
te benoemen als
bedrijfsleven, on-
lector diergezond-
derzoeker, docent
heid. Collega drs.
en als interim-
Gert-Jan Duives ben ik erkentelijk dat hij mij voor deze functie heeft voorgesteld. Ook dank aan alle collegaâ&#x20AC;&#x2122;s die mij zo hartelijk en behulpzaam
secretaris van de Raad voor Dierenaangelegenheden (RDA) bij het toenmalige ministerie van LNV. In de huidige parttime functies bij
hebben ontvangen en begeleid, in het bij-
Hogeschool HAS Den Bosch en het IRAS,
zonder ir. Jan Denissen en drs. Patricia de
divisie Veterinaire Volksgezondheid (VPH),
Cocq. Margriet Hoffmans, Garry Vos en
Universiteit Utrecht, kan mijn ervaring,
Gerjon de Vries wil ik hartelijk bedanken
maar vooral grote interesse op het gebied
voor de organisatie van deze middag.
van de zoĂśnosen optimaal benut worden.
Mijn ouders hebben mij de kans gege-
Daarvoor ben ik in het bijzonder het hoofd
ven om mij te ontwikkelen tot wat ik ben
van de divisie VPH en mijn promotor prof.
46
Ik heb gezegd!
dr. Frans van Knapen dankbaar voor zijn
deel bijgedragen aan mijn landbouwkun-
altijd aanwezige enthousiasme, inspiratie
dige en veterinaire vorming.
en vooral vriendschap. Frans, ik stel het
De mensen die mij goed kennen weten
zeer op prijs dat je bereid was om van-
dat ik een dierenliefhebber ben en in
middag een presentatie te verzorgen en
het bijzonder een ‘cat lover’. Om u dat
de aanwezigen mee te laten delen injouw
duidelijk te maken hoef ik alleen maar
kennis en kwaliteiten.
wat afbeeldingen van katten te laten zien
Prof. dr. Albert Cornelissen en mijn helaas
en daarbij de woorden van journalist Bert
te vroeg overleden bevriende collega
Dijkstra te citeren: ‘daar lig ik, op m’n rug,
drs. Jaap Boersema waren mijn andere
luisterend naar ’t Solexgepruttel uit een
promotor respectievelijk begeleider van
poezenbekje. Hoofd van een gelukzalig
mijn promotieonderzoek. Zij hebben
gezin’.
geholpen bij mijn ontwikkeling tot para-
Mijn gezin vormt dan ook de inspiratie en
sitoloog. Heel veel dank daarvoor. In dit
leidraad in mijn leven. Naast onze kinde-
kader dank ik ook Virbac Nederland die
ren Michèle, Lucienne en Peter staat mijn
mij de kans heeft gegeven om te kunnen
grote liefde Marie-José daarbij al meer
promoveren en te specialiseren.
dan 30 jaar aan mijn zijde. Heel veel dank
Evert van Dijk, Peter van Rooijen en Mar-
daarvoor.
griet Bos, dank voor jullie vriendschap en collegialiteit. We kunnen elkaar altijd uitdagen en staan, indien nodig, voor elkaar klaar. Bij Evert is dat het geval als het gaat om moeilijke of verwijspatiënten en ik waardeer het bijzonder dat ik altijd welkom ben in jouw praktijk. Verder dank ik mijn familie waar ik in mijn jeugd altijd welkom was op het veehouderijbedrijf. Zij hebben voor een belangrijk
47
Ik heb gezegd!
Literatuur
1
Mims CA et al. Entry, exit and transmission. In: Medical Microbiology. Mosby, St. Louis, 1993
2
WSAVA One Health Initiative.Eur J Comp An Pract 2011; 21: 11
3
Lefebre SL. et al. Incidence of acquisition of methicillin-resistant Staphylococcus aureus, Clostridium
difficile, and other health-care–associated pathogens by dogs that participate in animal-assisted interventions. J Am Vet Med Assoc 2009; 234: 1404–17 4
Taylor LH., Latham SM., Woolhouse ME. Risk factors for human disease emergence.
Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci 2001; 356: 983-9 5
Fauci AS. Et al. Emerging Infectious Diseases: a 10-Year Perspective From the National Institute of
Allergy and Infectious Diseases. Emerg Infect Dis 2005; 11: 519-25. 6
Truman RW. et al. Probable zoonotic leprosy in the Southern United States. N Engl J Med 2011; 364:
1626-33 7
Havelaar AH, Duynhoven YTHP van, Pelt W van. Incidentie, sterfte, ziektelast en kosten per ziektever
wekker en blootstellingsroute. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. Bilthoven: RIVM, www.nationaalkompas.nl 8
Havelaar AH. et al. Prioritizing emerging zoonoses in the Netherlands. PLoS one, 2010; 5: e13965
9
Opsteegh M et al. Toxoplasma bij katten kan worden voorkomen.
Tijdschr Diergeneesk 2011; 136: 437-9 10
Overgaauw PAM. Aspects of Toxocara epidemiology in The Netherlands. Proefschrift, Universiteit
Utrecht, 2007. 11
Pinelli E. et al. Infection with the roundworm Toxocara canis leads to exacerbation of experimental
allergic airway inflammation. Clin Exp Allergy 2008; 38: 649–58 12
Good B. et al. Ocular toxocariasis in school children. Clin Infect Dis2004; 39: 173–8.
13
Won KY. et al. National seroprevalence and risk factors for zoonotic Toxocara spp. infection. Am J
TropMed Hyg. 2008; 79: 552–7 14
www.esccap.eu
15
Berends BR. Proefschrift, Universiteit Utrecht, 1998
16
Baker WS., Gray GC. A review of published reports regarding zoonotic pathogen infection in
veterinarians. J Am Vet Med Ass 2009; 10: 1271-8
48
17
Huijsdens XW. et al. Community-acquired MRSA and pig-farming. Ann Clin Microbiol Antimicrobials
2006; 5: 26 18
Wagenaar JA., Van de Giessen AW. Veegerelateerde MRSA: epidemiologie in dierlijke
productieketens, transmissie naar de mens en karakterisatie van de kloon. RIVM-rapport 330224001. Bilthoven, 2009. 19
Wassenberg MW et al. Transmissibility of livestock-associated methicillin-resistant
Staphylococcus aureus (T398) in Dutch hospitals. Clin Microbiol Infect 2010 (epub). 20
Wassenberg MWM., Bonten MJM. Het Nederlands MRSA-beleid kan en moet anders.
Tijdschr Geneesk 2010; 154: 2079-83 21
Kluytmans J, Vandenbroucke-Grauls C, van der Meer JWM. Antibiotica-resistentie: maatregelen hoog
nodig. Ned Tijdschr Geneesk 201; 154: 2261 22
Low CF, Romney MG. Bedbugs as vectors for drug-resistant bacteria. Emerg Infect Dis 2011, June
(epub ahead of print) 23
KNMvD. De dierenarts: in belang van mens en dier. Rapport, Houten, 2011.
24
Klein Haneveld J. Alternatieven voor antibiotica? Tijdschr Diergeneesk 2011; 136: 440-1
25
Endenburg N. Animals as companions; demographic, motivational and ethical aspects of companion
animal ownership. Proefschrift, Amsterdam, 1991. 26
Raad voor Dierenaangelegenheden. Feiten en Cijfers. Rapport 2006/02. Ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer en Voedselkwaliteit, Den Haag, 2006. 27
Nederlandse Voedingsindustrie Gezelschapsdieren (NVG), Gorinchem. Marktonderzoek 2009
28
Raad voor Dierenaangelegenheden Positieflijsten. Rapport 2006/10, Ministerie van Landbouw,
Natuurbeheer en Voedselkwaliteit, Den Haag, 2006. 29
Friedmann E. et al. Social interaction and blood pressure: The influence of animal companions. J
Nervous Mental Dis 1983; 171: 461-5. 30
Friedmann E. et al. Animal companions and one year survival of patients after discharge from a
coronary care unit. Public Health Reports 1980; 95: 307-12. 31
Anderson W. Reid P., Jennings GL. Pet ownership and risk factors for cardiovascular disease. Med J
Austr 1992; 157: 298-302.
49
32
Bergesen FJ. The effects of pet facilitated therapy on the self-esteem and socialization of primary
school children. Proceedings of the 5th International conference on the relationship between humans and animals (Monaco 1989). 33
Endenburg N., Baarda DB. The roles of pets in enhancing human well-being: Effects on child deve
lopment. In: I. Robinson (Ed.), pp. 1-17. In: The Waltham book of Human-Animal Interaction: Benefits and Responsibilities of Pet Ownership, Exeter, 1995: 1-17. 34
Paul ES. Empathy with animals and with humans: Are they linked? Anthrozoös 2000; 13: 194-202.
35
Wells DL. The effects of animals on human health and well-being. J Social Iss 2009; 65: 523-43.
36
Endenburg N. Communicatie tussen eigenaar en huisdier. Rapport Stichting ‘Met dieren meer mens’,
2007. 37
Van Doorn M. Dik, dikker, dikst. Afstudeerscriptie Van Hall Inst., Leeuwarden, 2008.
38
Overgaauw, PAM. et al. Zoonotic parasites in fecal samples and fur from dogs and cats in
The Netherlands, Vet Parasitol 2009; 163: 115–22. 39
Haesebrouck F. et. al. Bacteriën van huisdieren als oorzaak van maagklachten bij de mens. Vlaams
Diergeneesk Tijdschr 2009; 78: 295-301. 40
Booij-Vrieling HE. et al. Comparison of periodontal pathogens between cats and their owners.
Vet Microbiol 2010; 144: 147-152 41
Chomel BB. Sun B. Zoonoses in the bedroom. Emerg Infect Dis 2011; 17: 167-72
42
Gaastra W., Lipman LJA. Capnocytophaga canimorsus. Vet Microbiol 2010; 140: 339-46
43
Bonick D, Stam MAE, Endenburg N. Inventarisatienaar de behoefte aan veterinaire zorg onder huis
diereneigenaren met een bijstandsuitkering. Dier-en-Arts 2009; 4: 118-24 44
Raad voor Dierenaangelegenheden. Gedeelde Zorg, Actieplan. Rapport 2006/01, Ministerie van Land
bouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit, Den Haag, 2006 45
Van den Brandt H., Versteegh J. Dieren gedownload. Een onderzoek naar handel in en aanbod van
gezelschapsdieren via internet. Afstudeerscriptie Van Hall Inst. Leeuwarden, 2006 46
www.licg.nl
47
www.huisdieren.nu
48
Asher L. et al. Inherited defects in pedigree dogs. Part 1. Disorders related with breed standards.
Vet J 2009; 182: 402-11
50
49
Summers JF. et al. Inherited defects in pedigree dogs. Part 2: Disorders that are not related to breed
standards. Vet J 2010; 183: 39-45. 50
Wakefield AJ. et al. Ileal-lymphoid-nodular hyperplasia, non-specific colitis, and pervasive
developmental disorder in children. Lancet 1998; 351: 637â&#x20AC;&#x201C;41. 51
Kleijnen J, TerRiet G, Knipschild P. Effectiviteit van alternatieve geneeswijzen.
Een literatuuronderzoek. Universiteit Limburg 1993. 52
Dunning AJ. Gebruik van alternatieve geneeswijzen: tussen hoop en vrees. Ned Tijdschr Geneesk
1994; 138: 284-6 53
Rijnberk A. Behandelwijzen. Tijdschr Diergeneesk 1998; 123: 81-3
54
Commandeur JNM. Molecular mechanisms of chemically induced nephrotoxicity:
role of the mercapturic acid pathway in the bioactivation of halogenated hydrocarbons. Proefschrift VU Amsterdam, 1991.
51
52
ISBN/EAN: 978-90-817710-0-9
1