4 minute read
1. Inleiding – waarom een transitie, waarom een toekomstverkenning
De Transitiecoalitie Voedsel (TcV) is een coalitie van circa 200 Nederlandse koplopers uit de wereld van landbouw, voedsel, natuur en gezondheid. De TcV streeft naar een transitie van het landbouwen voedselsysteem waarin duurzaamheid, circulariteit, gezondheid en transparantie centraal staan.
Waarom een transitie in de agrofood sector?
Voedsel is een belangrijk deel van onze identiteit en cultuur én een integraal onderdeel van onze gezondheid en welbevinden, van gezelligheid en genieten, van sociale contacten. De productie en consumptie van ons voedsel is echter ook gekoppeld aan enkele van de grootste (internationale) duurzaamheidsopgaven van deze eeuw, in de context van een groeiende wereldbevolking, verstedelijking en klimaatverandering. Het agrofood systeem heeft ons veel gebracht: we hebben volop en veilig voedsel tegen relatief lage prijzen; Nederland is één van de meest voedselzekere landen ter wereld met een geweldige internationale positie. Maar de leidende principes onder het systeem - productiviteit, winstmaximalisatie, kostprijsverlaging door schaalvergroting - ondermijnen het fundament waarop dat succes gebouwd is: bodem, biodiversiteit, natuur. Thema’s als voedselverspilling en de (te grote) stikstofuitstoot zijn niet hét probleem maar symptomen van een systeem dat uit balans is, met een grote negatieve impact op de gezondheid van mens, dier en planeet. De maatschappelijke kosten van dat productie- en consumptiesysteem, zoals de stijgende zorgkosten door ongezonde voedingspatronen en een ongezonde voedselomgeving, kosten voor bodem- en biodiversiteitsherstel, voor klimaatadaptatie, en nu voor stikstof, dreigen dan ook de economische baten te gaan overtreffen. Daarom is het niet genoeg om in te zetten op symptoombestrijding via verduurzaming van het huidige systeem; er is ook een systeeminnovatie of transitie nodig waarmee het voedselsysteem niet alleen ‘minder slecht’ wordt maar ‘netto positief’ voor de gezondheid van mens, dier en planeet. Daarom is het belangrijk vanuit systeemperspectief te werken, en ook de onderliggende gedragspatronen, systeemstructuren en waarden en tradities (paradigma’s) onder de loep te nemen. Er zijn al veel prachtige initiatieven, zoals regeneratieve, circulaire landbouw of meer preventieve gezondheidszorg, die werken aan systeeminnovaties en de onderliggende waarden. Vele daarvan zijn aangesloten bij de TcV.
Waarom een toekomstverkenning?
Wat minder duidelijk is: Waar werken we naartoe? Welke beelden hebben bij een ‘duurzaam voedselsysteem’? Dat was de aanleiding voor het opzetten van deze toekomstverkenning over landbouw en voedsel in Nederland. Dit document is het resultaat: vijf wervende, en soms angstaanjagende toekomstbeelden. Vijf verschillende toekomstsmaken. Die allemaal bij ten minste een deel van de TcV leven. Als de beelden iets laten zien is het dat de TcV zelf en haar omgeving een zeer divers gezelschap is, met sterk uiteenlopende hoop en vrees. Er bestaat dus niet één voedseltransitie de we allemaal nastreven. Er zijn er meerdere, elk met specifieke voor- en nadelen, maar allemaal met de belofte van een duurzamere toekomst. Zo kijken we ook tegen de toekomstbeelden zelf
aan. Vijf verschillende beelden. Ze kunnen goed naast elkaar bestaan. Elk beeld belichaamt een verduurzaming, tegelijkertijd staan in elk beeld andere waarden centraal. We kunnen dus ook spreken van vijf waardencirkels, elk met een eigen schaal, organisatie, en ook eigen rollen voor partijen. Het gaat er dus niet om je favoriete toekomstbeeld te kiezen, maar om samen te onderzoeken op welke verschillende manieren de door de deelnemers gewenste toekomst zich kan manifesteren. In dit document bespreken we de resultaten van drie bijeenkomsten die plaats vonden in april-juni 2019 met een groot aantal leden van binnen en buiten de TcV, allen professionals uit de breedte van het agrofood systeem. In die bijeenkomsten zijn we ingegaan op welke waarden van het huidige voedselsysteem belangrijk zijn om te behouden, en welke we graag willen veranderen (de transitie opgave). En op basis van de gewenste en mogelijke toekomstbeelden die er leefden bij de deelnemers hebben we 5 scenario’s ontwikkeld. Voorstellingen, geen voorspellingen, van de toekomst. Die scenario’s staan in dit document beschreven. We sluiten af met een korte bespiegeling over wat deze exercitie voor de TcV kán betekenen.
Een paar disclaimers:
• De scenario’s zijn gemaakt voor Nederland, hoewel we ons er terdege van bewust zijn dat Nederland niet op zichzelf staat maar belangrijk en actief onderdeel is van een internationaal landbouw- en voedselsysteem. Ze hebben een tijdshorizon van 30 jaar, dus tot 2050. • Het zijn kwalitatieve scenario’s; ze zijn niet doorgerekend voor hun impact op bijvoorbeeld gezondheid of biodiversiteit, of hun economische consequenties. Dat kan wel een vervolg zijn. • Bij elk scenario noemen we onder ‘voorbeelden van vandaag’ bedrijven of initiatieven die al actief zijn in dit scenario of eraan bijdragen. Dat betekent niet dat al die voorbeelden ‘perfect’ zijn, en zeker ontbreken er mooie andere initiatieven. Maar ze geven wel aan dat elk van de scenario’s al ten dele in de praktijk wordt gebracht. • De scenario’s zijn nu algemeen opgesteld, dus niet specifiek in de context van een organisatie of de consument. De vertaalslag naar ‘welke persoon of organisatie gaat nu wat doen, wat betekent dit voor ons?’ is onderdeel van de follow-up en de strategische herijking van de TcV m.b.t. interventie strategieen. • Ongetwijfeld zullen er aspecten ontbreken in deze toekomstverkenning, bijvoorbeeld energie en watergebruik, of de rol van de consument en de bereidheid anders te willen en kunnen eten (cultureel -sociale component). Ook ‘zee-teelt’ komt maar beperkt aan bod. Dit kan in een volgende slag wel worden uitgewerkt, maar is vanwege het beperkt aantal bijeenkomsten nu niet gedaan. • De scenario’s zijn niet identiek aan de strategie voor de Transitiecoalitie Voedsel. Ze moeten inspiratie geven daarvoor, mogelijk accenten. Zie verder achteraan dit document bij ‘Bespiegelingen’. We hebben in de bijeenkomsten de toekomstbeelden ook nadrukkelijk ‘vrij’ gelaten, en niet bij voorbaat al geframed naar de beleidspunten van de TcV. • Alle scenario’s zijn tot stand gekomen via een participatief proces met vele betrokkenen uit het hele spectrum van het agrofood systeem en daarbuiten. Zie verder de methodische verantwoording.
Frederike Praasterink, lector Future Food Systems, f.praasterink@has.nl PJ Beers, lector Nieuwe Businessmodellen voor Landbouw- en Voedseltransitie, p.beers@has.nl
HAS Hogeschool, ’s-Hertogenbosch 2 januari 2020
