10.1.2016
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK BÖLÜMÜ ANADOLUDA SİVİL MİMARLIK ELMALI GELENEKSEL KENT MİMARİSİ
HATİCE ÇOBAN 20121811024
1
10.1.2016
-Elmalı Akdeniz Bölgesi’nde, Toros Dağları’nın ve Antalya Körfezi’nin batısında, Teke Yarımadası’nın orta bölümünde yer almaktadır. İlçenin, Anadolu’yu Akdeniz’e bağlayan ticaret yolları üstünde olması, bol su kaynakları ve verimli toprakları nedeniyle tarih boyunca önemli bir yerleşim merkezi olmuştur. Elmalı özellikle Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde bölgenin en gelişmiş yöresi olarak kültür, sanat ve ticaret alanlarında çevresine örnek bir yerleşim olmuştur
Elmalı İlçesi, kentsel ve kırsal peyzajlarından örnekler
2
10.1.2016
Elmalı ilçesinin topografyası
Elmalı geleneksel konut mimarisi ve bahçe duvarı örneği
3
10.1.2016
Tarihsel Gelişimi Antalya'nın eski yerleşim yerlerinden biri olan Elmalı, uzun ve zengin tarihi boyunca birçok medeniyete tanıklık etmiştir. Elmalı, Korkuteli’nin güney batısında Efes, Finike, Kaş, Kalkan, Fethiye ve Rodos’a ayrılan yolların kontrol noktasında yer almaktadır. Doğu-batı doğrultusunda 60 km. boyunca birbirine eklenerek uzanan, etrafı yüksek doruklu dağlarla çevrili Beğiş, Müğren ve Akçay düzlüklerindeki höyükler, yörenin çok eski çağlardan beri kullanıldığının birer kanıtıdır. Elmalı’da ilk yerleşim Elmadağ eteklerine isabet eden Camiatik, Camicedit, Toklular ve Tahtamescit mahallerinde oluşmuştur. İlk yerleşimin tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber bu tarihin M.Ö. 4. ve 5. yüzyıla rastladığı tahmin edilmektedir.
Sivil Mimari Örnekleri Eski çarşıları, arastaları ve dar sokaklarıyla, her adımda tarihin derinliklerine uzanarak Anadolu kültürünü yansıtan Elmalı, Elmalı Dağı yakınlarında kurulan oldukça eski bir yerleşim yeridir. En iyi korunmuş tarihi yerleşkelerden biri olarak kabul edilmektedir. 13 ve 14. yüzyıl Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerini yaşayan Elmalı, zengin kültürel varlığa sahip ilçelerden biridir. Kentin merkezindeki ilginç mimarisiyle ana mekândan yoksun Kesik Minare Cami, yol açımı sırasında yolun ortasında kalan minaresiyle ilginç bir görüntü veren Kütük Minare Cami ve Ömer Paşa Camii’nin kuzeydoğusunda cami ile aynı döneme tarihlenen Beyler Hamamı ilçenin sahip olduğu önemli sivil mimari örnekleri arasında yer almaktadır.
4
10.1.2016
Tarihi Kent Dokusu Sokak Örneği
TARİHİ KENTSEL DOKU
GÜNCEL KENT DOKUSU
5
10.1.2016
Geleneksel Elmal覺 konutlar覺
Geleneksel Elmal覺 konutlar覺
6
10.1.2016
Dokuda karşılama mekânı olarak tanımlanabilecek Ömer Paşa Camii ve çarşı bölgesinden dağılan eğimli sokaklar yüksek istinat duvarları ile kademelendirilerek düzenlenmiştir. Bu kademelendirmeler üzerine oturan geleneksel konutlar eğime göre ön cepheden 1, 1.5, 2 katlı iken arka cephede iki veya üç kat yüksekliğinde düzenlenmiştir. İstinat duvarları özellikle sokakları sınırlayan kentsel öğe olmakla birlikte hem yatayda hem düşeyde eğimli, Ağalar ve Kütük Cami gibi sokaklarda bahçe olarak kullanılan platformlarında oluşumuna katkı sağlamıştır.
7
10.1.2016
Plan Tipleri Elmalı evlerinin plan tiplerini belirleyen unsurlar; topoğrafik şartlar, günlük hayatın bir yansıması olan haremlik ve selamlık birimleri, iklim şartlarına bağlı güneşe yönlenme eğilimi ve geçim kaynağını sağlayan hayvancılık ve tarımdır. Haremlik, selamlıkla beraber aynı yapı içerisinde değilse avlu, iki birim arasında geçiş alanıdır. Avlu kısmında kış hazırlıklarının yapılabilmesi için genelde bir ocak bulunur. Haremlik ve selamlık bir evin bütününün içerisinde yer alıyor ise selamlık kapısı ana caddeye, haremlik kapısı ara sokağa açılacak şekilde ev planlanır. Ancak Elmalı evlerinde bu türde özgün örnekler, arazi şartlarından dolayı ve günümüzdeki yapılan birçok tadilatla değişime uğramıştır. Elmalı Evlerinin kat durumunun önemli belirleyicisi arazinin durumudur. Genellikle, zemin kat+birinci kat, bodrum+zemin+birinci kat, zemin+birinci kat+ikinci kat olarak yer almaktadır.
Orta ve yan sofalı plan tipi yaygın olmakla birlikte orta sofanın T sofa olarak düzenlendiği örnekler mevcuttur. Zemin katlarda depo, kiler, odunluk gibi servis mekânları yer alırken yaşam katları en üst kattadır. Zemin katlar genellikle bahçe ile ilişkilidir. Konutların bahçelerinde genellikle tek katlı müştemilatlar bulunmaktadır. Çarşı bölgesine yakın konutların zemin katları ise bazı örneklerde dükkân olarak düzenlenmiştir.
8
10.1.2016
• Bodrum Kat, en az birimin bulunduğu kattır. Bu bölüm, depo+ ahır olarak işlev gösterir. Zemini taş-toprak olup, tavanlar alçaktır. Bu durum temel kat olma özelliğini de taşır. Taş duvar örgüsü hâkimdir. • Zemin Kat, genelde giriş katı olarak yer alıp zemini taş döşemelidir. Bu kat bir ölçüde kışlık kat olarak da kullanılır. Oda ve pencere sayısı üst kata göre daha az olup basık bir biçimde yer alır. Bu durum daha çok iklim özelliğine bağlanır. Odalarda genellikle, yüklük, dolap, sedir, duvar nişi yer almaktadır. Ancak geçen zaman içerisinde yapılan bazı tadilatlardan dolayı bu birimler ya yerleri değiştirilmiş ya da kaldırılarak özgün halleri yok olmuştur. • Birinci ya da üst kat olarak nitelendirilen bölüm, oturma mekânlarından oluşur. Evin cadde ve sokağa bakan kısımlarıdır. Çıkmalar ve cumbalarla mekânlar geniş tutulmuştur. Pencere sayıları aydınlık etkisinin artırılması için fazladır. Baş Oda bu katta yer alıp işçilik daha özenlidir. Bu kattaki odalarda duvar nişleri, lambalıklar ve bazen ocaklık yer almaktadır.
9
10.1.2016
Orta Sofalı Plan Şeması Bu plan şemasında yapının orta aksında yer alan ana kapıdan sofaya girilmektedir. Sofanın iki yanında genellikle karşılıklı ikişer oda, iki oda arasında merdiven yer almaktadır. Sofa ya bir cumba ile ya da sofa açıklığındaki geniş pencere ile sonlanmaktadır. Bahçe katında ise, sofa bahçeye açılmaktadır.
10
10.1.2016
Orta sofalı plan tipine bir örnek
Orta sofalı plan tipine bir örnek – üst kat planı
11
10.1.2016
Yan Sofalı Plan Şeması Geleneksel konutların özellikle açık alan (bahçe) ile birlikte çözümlendiği örnekler genellikle yan sofalı plan şemasına sahiptir. Bu plan şemasında sofa açık veya kapalı olarak düzenlenmiştir. Bazı örneklerde de zemin kat açık sofalı, üst kat kapalı sofalıdır. Yan sofalı plan şemasına sahip konutlar genellikle parselin sokak cephesine sıfır oturmaktadır. Giriş ana kütlenin sofa (avlu) bölümünden doğrudan avluya açılır veya bina ile aynı düzeyde devam eden bahçe kapısından, bahçeye açılmaktadır.
12
10.1.2016
Elmalı Evleri cepheleri, genellikle ovaya yani güneye doğru yönelik olarak yapılmıştır. Ancak arazi şartlarından dolayı cephe yönlenişleri değişebilmektedir. Bu değişimin belirleyicisi de sokaklar olmuştur.
Evin ana giriş cepheleri sokağa bakıp arka cepheler özellikle başodanın bulunduğu kısımlar kente hâkim bir manzaraya doğru dönüktür. Tüm cepheler işlenmiş vaziyette yer alır. Evlerin alt katlarında dış cephe ile ilişkiler azaltılmıştır, buna karşılık üst katta ise tam tersine bu ilişkiler olabildiğine güçlendirilmiştir.
13
10.1.2016
14
10.1.2016
PENCERE SİSTEMLERİ
15
10.1.2016
Mekânların aydınlatılması, dış ortam ile ilişkisi ve hava sirkülâsyonunun sağlanması için kullanılan pencereler ahşap malzemeden çift kanatlı ve giyotin şeklindedir. Zemin kattaki pencereler odanın işlevine göre şekillenirken, üst cephelerde güneş alma yönüne göre geniş ya da dar olukları görülmektedir. Alt katta depo, müştemilat, ahır şeklinde kullanılan odalarda küçük tek kanatlı pencereler görülmektedir. Çıkma olan evlerde ise çıkmanın bulunduğu duvarın tamamının pencere ile çevrili olduğu örnekler görülmektedir. Alt kattaki pencerelerin dış cephelerinde dışarı ile irtibatı kesecek şekilde demir korkuluklar, ahşap süsleme elemanları ve kepenkler görülmektedir. Elmalı evlerinin çok katlı örneklerinde alt katlarında genelde çift kanatlı pencereler görülmektedir. Üst katlarında ise giyotin pencereler bulunmaktadır. Pencere kenarları ahşap söveler, silmeler ve çatı hareketleriyle vurgulanmıştır.
16
10.1.2016
17
10.1.2016
KAPI SİSTEMLERİ
Kapı Sistemleri Elmalı evlerinde yol cephesinin özellikli elemanlarının giriş kapıları olduğu görülmektedir. Bulunduğu iklimin özel bitkisi olan sedir ağaçlarında işlenerek yapılan giriş kapıları, ince bir zevkin ve ustalığın ürünü olarak günümüze kadar özelliklerini muhafaza ettikleri gözlenmiştir. Zengin işçiliği olan giriş kapıların da pencereler de giriş holünü aydınlatmak amacı ile kapılarım üzerinde yerlerini almaktadır. Bu pencerelerin güvenlik amacı ile metal parmaklıklarla süslendiği görülmektedir. Bu kapıların üzerinde Osmanlıca ve Latince rakamlı tarihler ve besmele sözcükleri gözlenebilmektedir. Kapıların bir diğer özellikli unsurları ise tokmaklarıdır ki zevke-halka ve kadın elli tokmaklar sıkça görülen örneklerdendir.
18
10.1.2016
ÇATI SİSTEMLERİ
19
10.1.2016
Saçaklar, Üst Örtü Çatı Sistemleri Geleneksel Elmalı evlerinin çatı sistemlerinde kırma ve beşik çatı gözlenmektedir. Marsilya tipi kiremit ile kapatılmış çatışlarda, kerpiç yada pişmiş tuğladan örülen bacalar göze çarpmaktadır. Özellikle giriş cephesinde bulunan çıkmalar, kuvvetli alınlar ile çatı formunda da görsel açıdan kuvvetlendirilmiştir. Saçakların biçimlenmesinde ana cephe esas alınmıştır. Köşebentler ve ahşap silmeler ile süslenen cephelerin saçakları da ahşap kaplanarak görsel açıdan bütünlük sağlanmıştır. Ancak bazı yapıların saçak altlarından çatı elemanları izlenilebilmektedir.
20
10.1.2016
Mimari Elemanlar
21
10.1.2016
Tavanlar; elmalı evlerinde tavan yükseklikleri bulundukları odanın işlevine göre değiştiği gözlenmektedir. Bodrum ve zemin katlarda 2–3 m. olan tavan yükseklileri, yaşam mekânı olan birinci katlarda 4 m. kadar ulaşmaktadır. Ana girişin bulunduğu holün tavan yüksekliğinin ise 5 -6 m. ye kadar ulaştığı görülmektedir. Bodrum ve zemin katlarda tavan kaplaması oldukça mütevazi ve çoğu yerde düz tavan olarak görülmektedir. Ancak yaşam mekânlarında ve başodalarda ise tavan olabildiğine süslü ve hareketlidir. • Şerbetlik ve Lambalıklar; zengin evlerin yaşam odalarında işlevsel amaçlı yapıldıkları gözlenmiştir. Duvara girinti olarak görülen şerbetlikler alçı ile süslenmiş ve el boyaması ile zenginleştirilmiştir. • Söveler ve Köşebentler; elmalı evlerinin dış cephe süslemelerinin vazgeçilmez elemanı köşebentlerdir. Genelde ahşap tercih edilen köşebentlerin bazı örneklerde taş da kullanıldığı görülmektedir. Söveler ise genellikle zemin katlarda, depo penceresi gibi pencerelerde görülmektedir. Sövelerde çoğunlukla taş malzeme seçildiği gözlenmiştir.
Söve köşebent örneği
22
10.1.2016
Tavan detay覺
Malzeme Ve Yap覺m Teknikleri
23
10.1.2016
Elmalı evlerinde kullanılan yapı malzemeleri; ahşap, taş, topraktır. Zemin kat ve bodrum katlar genellikle taş ve taşkerpiç karışımı malzemeden inşa edilmiştir. Üst katların duvarları hımış tekniği ile yapılmıştır. Ayırıcı duvarlarda bağdadi sıva tekniği de görülmektedir. Bazı yapılar kerpiç sıvalı iken bazıları bazılarının sıvasız olduğu görülmektedir bu tür yapıların ahşap dolgu malzemesi dışardan izlenilebilmektedir.
24
10.1.2016
25
10.1.2016
YARDIMCI KAYNAKLAR SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ:ELMALI KENTSEL SİT ALANINDA BULUNAN TESCİLLİ KONUTLARIN GÜNÜMÜZDEKİ DURUMLARI KORUMA SORUNLARI, DEĞERLENDİRME ÖNERİLERİ HACER SERBEST
AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ: YÖRESEL MİMARİ VE KÜLTÜREL PEYZAJ ANALİZİ: ANTALYA ELMALI ÖRNEĞİ HACER MUTLU DANACI
BATı AKDENIZ MIMARLıK DERGISI, MIMARLAR ODASı ANTALYA ŞUBESI Akseki-İbradı havzası mimari geleneğinde çevre kültür ilişkileri KEMAL REHA KAVAS
ELMALı VE YÖRESEL MIMARLıĞı. EGE YAYıNLARı, İSTANBUL, REHA GÜNAY
26