SPECIAL KINDERHAVEN - OP KOERS 2010
en v a Speci H r e d a l K in
Zorg met aandacht in KinderHaven blz. 3
TISN A R G TE NEME MEE
Naar het ziekenhuis voor de eczeemschool blz. 6
Veel behoefte aan polikliniek voor allergiepatiĂŤntjes blz. 16 Havenziekenhuis en Instituut voor Tropische Ziekten B.V. is een dochteronderneming van
HE adviseurs voor alle technische disciplines in de bouw adviseurs voor het Havenziekenhuis Rotterdam, Oostplein 415, www.he-adviseurs.nl
KAMADUR Office B.V.
Gereconditioneerde en originele printersupplies
Onderhoud
Kantoorartikelen en papier
Dexwet fijnstoffilters
beweging! Houdt Uw kantoor in Edisonlaan 26 – 2665 JC Bleiswijk – tel. 010-521.79.66 – fax. 010-529.91.04 E-mail office@kamadur.com - internet : www.kamadur.com
Strickledeweg 50 3044 EK Rotterdam Tel.: 010-4377911
Colofon De KinderHaven Special van het Havenziekenhuis is een eenmalige uitgave voor bezoekers en relaties van het Havenziekenhuis. Redactieadres Havenziekenhuis Afdeling Communicatie & Marketing Postbus 70031 3000 LN Rotterdam E-mail: communicatie@havenziekenhuis.nl Telefoon: 010 - 404 34 47 Hoofdredactie Karin Alberda Eindredactie Angelique van der Sterren Redactie Karin Alberda Barbara de Groot Margot van der Laan Angelique van der Sterren Fotografie Rick Keus Jacqueline de Haas Sunny Gardeur Marina Goudsblom Levien Willemse Uitgever Business Communications Uitgevers Postbus 416, 8600 AK Sneek Telefoon: 0515 - 429 429 Fax: 0515 - 429 422 E-mail: bcuitgevers@planet.nl Bladmanager & advertentieverkoop Digna Schoonen / Barbara Verschoor Telefoon: 0515 - 429 429
Voorwoord In februari dit jaar bestond KinderHaven twee jaar. Een belangrijke gebeurtenis en reden om een speciale editie van de Op Koers uit te geven, gewijd aan deze bijzondere kinderpolikliniek. Al veel kinderen en hun ouders hebben de weg weten te vinden naar KinderHaven. Vooral de multidisciplinaire aanpak van hun klachten heeft al tot zeer goede resultaten geleid.
Prof. dr. Johan de Jongste
De afgelopen jaren is het aantal kinderen met astma, allergie, eczeem en gedragsproblemen als ADHD sterk toegenomen. Bovendien komen deze gezondheidsproblemen vaak samen voor. Dat vraagt om gecombineerde zorg in een kindvriendelijke omgeving. Met dit doel is KinderHaven gestart voor kinderen van 0 tot 18 jaar met astma, allergie, eczeem of neurologische problemen, zoals gedragsproblemen of hoofdpijn. In KinderHaven worden kinderen gezien door een vast team van medewerkers, waaronder de topspecialisten van het Erasmus MC-Sophia Kinderziekenhuis. Het kindvriendelijke en kleinschalige karakter van KinderHaven maakt het tot een uitstekende omgeving om patiëntjes snel en efficiënt te kunnen helpen. Daarnaast kunnen kinderen snel terecht en zo nodig op één dagdeel worden geholpen. De zorg in KinderHaven profiteert van de nieuwste kennis zoals die in het Erasmus MC-Sophia wordt verkregen. Ook bij kleine kinderen is allergieonderzoek, longfunctie-onderzoek en meting van luchtwegontsteking vaak al mogelijk, en er is veel aandacht voor de persoonlijke omstandigheden die een rol kunnen spelen. Verpleegkundig specialisten staan de artsen terzijde en helpen bij het instellen van de beste behandeling. De gezamenlijke aanpak van neuroloog en neuropsycholoog is uniek voor onze regio. Juist doordat zij een kind langere tijd volgen en adviezen geven, zien ze verbetering optreden en neemt bijvoorbeeld hoofdpijn af. Deze gerichte aandacht voor kinderen en hun ouders komt ook tot uiting bij de aanpak van eczeem. Zij kunnen zelfs naar een speciale eczeemschool gaan. Door het volgen van de lessen hebben zij minder klachten, waardoor zij beter in hun vel zitten. En wilt u graag een kijkje nemen in KinderHaven? Dan kunt u het beeldverslag bekijken dat gemaakt is van een patiëntje met astma. In al deze artikelen komt het multidisciplinaire, kleinschalige en persoonlijke karakter van KinderHaven tot uiting.
We wensen u veel leesplezier.
Druk: Agropers, Sneek
Johan Dorresteijn directeur Havenziekenhuis
Ineke Leenders voorzitter Vereniging Medische Staf Havenziekenhuis
Johan de Jongste kinderlongarts, medisch coördinator KinderHaven
Marcel van Schadewijk waarnemend bedrijfsleider KinderHaven
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
1
En verder‌
ve n a H Speci r e d a l K in Internetbehandeling van kinderen met astma
blz. 13
Begeleiding van kinderen met eczeem,
Juist kinderen met astma hebben goede begeleiding nodig blz. 8
Succesvolle aanpak in het volgen van kinderen met neurologische problemen blz. 10 2
Op Koers
SPECIAL KINDERHAVEN
meer dan alleen een zalf voorschrijven
blz. 14
De specialisten van KinderHaven
blz. 19
Wegwijs in KinderHaven
blz. 20
Zorg met aandacht in KinderHaven Als je bij de KinderHaven polikliniek aan het Rotterdamse Haringvliet naar binnen loopt heb je bepaald niet het gevoel dat je in een ziekenhuis bent. Vrolijke vuurtorens, driewielers, een tafelvoetbal en een mooi uitzicht op de Maas, dat is het eerste wat je ziet. Kinderen voelen zich al gauw op hun gemak in KinderHaven en doordat onderzoeken zoveel mogelijk op eén dag plaats vinden kunnen zij snel een diagnose en een behandelplan krijgen.
‘Wij sturen kinderen niet in achtereenvolgende weken naar verschillende dokters in verschillende gebouwen’ Snelle hulp én aandacht ‘Kinderen met astma hebben vaak ook last van eczeem, allergie-, oog- en neusklachten’, zo gaat Johan de Jongste verder. ‘In KinderHaven kunnen ze voor al deze klachten terecht, vaak op hetzelfde dagdeel. Ze hoeven dus niet meerdere afspraken te maken bij verschillende dokters in verschillende gebouwen op verschillende tijdstippen, zoals dat bij andere ziekenhuizen doorgaans gaat. In KinderHaven houden specialisten hun spreekuur op hetzelfde tijdstip. Daardoor kunnen afspraken bij
Foto: Sunny Gardeur
Eén van de initiatiefnemers voor KinderHaven ruim twee jaar geleden is kinderlongarts Johan de Jongste. Hij is trots op de ontwikkeling van KinderHaven en de vele patiënten die inmiddels geholpen zijn. ‘We zijn snel gegroeid en veel verwijzers en patiënten weten inmiddels de weg naar deze polikliniek te vinden. Het kleinschalige, toegankelijke en overzichtelijke karakter spreekt de kinderen en hun ouders aan.’ Bij KinderHaven worden veel kinderen met astma behandeld. Wat maakt KinderHaven zo anders dan de kinderpoliklinieken in andere ziekenhuizen? ‘Op de kinderafdeling van andere ziekenhuizen gaat terecht veel aandacht uit naar kinderen met een ernstige ziekte’, vertelt hij. ‘De artsen gebruiken voor deze kinderen apparatuur die ook voor kinderen met astma belangrijk is. Daardoor komen kinderen met astma niet altijd op de eerste plaats. Ze moeten dan bijvoorbeeld wachten op een onderzoek. Intussen blijven ze benauwd en kunnen ze aan allerlei activiteiten niet meedoen.’
Prof. dr. Johan de Jongste
meerdere artsen achter elkaar worden gepland. Ook lopen specialisten tijdens de consulten soms bij elkaar binnen om te vragen of de ander even mee wil kijken.’ Na een spreekuur overleggen de artsen over de kinderen die ze gezamenlijk hebben gezien. Samen stellen ze een advies voor de behandeling op. Elders duurt het vaak een stuk langer voordat zo’n advies er is.’ Inmiddels zijn er zo’n 2.500 kinderen, voornamelijk uit Rotterdam, Zeeland en Noord Brabant in KinderHaven geweest. Johan de Jongste is blij met deze belangstelling. ‘Kennelijk was er behoefte aan een polikliniek als KinderHaven en we zijn blij dat we al zoveel kinderen hebben kunnen behandelen.’ SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
3
Bij KinderHaven worden de onderzoeken zoveel mogelijk op één dag gepland. We volgden de vijfjarige Amy Kok tijdens een bezoek aan KinderHaven. Amy heeft astma, eczeem en voedselallergie.
1. Monique en Amy (5) Kok melden zich bij de balie van KinderHaven. Amy heeft astma, eczeem en voedselallergie.
4
2. Amy’s bloeddruk wordt opgenomen. Zojuist zijn haar lengte en gewicht al gemeten.
3. Allergoloog Maurits van Maaren luistert naar Amy’s longen.
4. Amy doet een voedselprovocatietest.
5. Ze ‘eet’ een pannenkoekje met kippenei.
Op Koers
SPECIAL KINDERHAVEN
6. Na het eten van het pannenkoekje voelt Amy zich niet lekker. Ze blijkt allergisch te zijn voor het kippenei.
7. Even lekker fietsen door de gang. Dat mag gewoon in KinderHaven.
8. Amy krijgt een longfunctiemeting. Dat is hard blazen!
9. Bij de longfunctiemeting moet Amy inhaleren. Omdat ze dat heel goed gedaan heeft krijgt ze een inhaleerdiploma.
10. Amy krijgt de tip om voortaan vóór het sporten een pufje Ventolin te nemen.
11. Even ontspannen voor de afspraak met de volgende dokter.
12. Dr. De Waard-van der Spek is dermatoloog en kijkt naar Amy’s eczeem.
13. Alle afspraken zijn geweest. Amy mag weer naar huis!
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
5
Verpleegkundig specialist Jantine Witkamp laat zien hoe je een ‘wet wrap’ aanbrengt
Naar het ziekenhuis voor de eczeemschool
Kinderen met eczeem kunnen sinds kort naar de eczeemschool van KinderHaven. Door het volgen van de lessen hebben zij minder klachten, waardoor zij beter in hun vel zitten. Tijdens een les bij de eczeemschool, leren patiëntjes bijvoorbeeld hoe ze het beste kunnen krabben bij jeuk.
Ongeveer 20% van de kinderen in Nederland heeft kortere of langere tijd last van eczeem. De meest opvallende verschijnselen zijn roodheid, schilfering van de huid en vooral jeuk. Ernstig eczeem heeft een grote invloed op het leven van een kind en dat van de ouders. Door de jeuk kan een kind soms niet goed slapen, wat kan leiden tot een verminderde concentratie. Hierdoor kunnen de leerprestaties op school achteruit gaan. Bovendien schamen kinderen zich vaak voor de eczeemplekken en niet zelden worden ze er op school mee gepest.
Lekker in je vel De eczeemschool geeft ouders en kinderen extra informatie over eczeem, waardoor zij er beter mee leren omgaan. Doordat hun kennis van de ziekte toeneemt, zijn ze gemotiveerder om de behandelingsvoorschriften goed toe te passen. Daardoor nemen de klachten af én neemt de kwaliteit van leven toe. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die de eczeemschool hebben gevolgd, na een jaar veel minder klachten hebben dan eczeemkinderen die niet aan de lessen deelnemen.
Tevreden patiënt Sarah-Lotte en haar moeder komen vandaag voor de tweede keer naar de eczeemschool. Eén les hebben ze gemist omdat ze druk zijn met hun verhuizing. Mevrouw Van der Reest over KinderHaven en de eczeemschool ‘Sarah Lotte is nu 10 jaar en heeft al sinds haar babytijd last van eczeem. We zijn bij verschillende ziekenhuizen geweest, maar hebben echt het gevoel dat Sarah-Lotte bij KinderHaven op haar plaats is. We vinden het erg prettig hier. De omgeving is speciaal op kinderen afgestemd en het is allemaal wat persoonlijker, omdat het hier overzichtelijk en gezellig is. Omdat Sarah-Lotte ook allergieklachten had konden we onze afspraken zo plannen dat we op één middag zowel bij de dermatoloog als de allergoloog terecht konden. Zo kwamen we erachter dat zij ook allergisch is voor honden. Sarah Lotte komt graag bij de eczeemschool en ziet daar ook andere kinderen die last van eczeem hebben. Op de basisschool is zij de enige in haar klas. Sarah-Lotte heeft hier contact met lotgenootjes en de uitwisseling tussen ouders,
Lesroosters Ouders en kinderen komen driemaal naar school. Ze krijgen onder meer een anti-jeuk, krables en leren hoe zij hun kinderen of zichzelf het best kunnen insmeren. Verder is er informatie over eczeem en de zon, eczeem en water en andere zaken waar ouders en kinderen in het dagelijks leven tegenaan kunnen lopen. Ook is er aandacht voor speciale therapieën zoals de ‘wet wrap therapie’ voor kinderen met ernstige eczeemklachten. Hoofd van de school De eczeemschool wordt geleid door professor dr. Oranje, één van de weinige kinderdermatologen in Nederland. Kinderdermatologie is in Nederland nog geen officieel specialisme, in andere landen wel. De professor is een vurig voorstander van een eigen vakgebied voor kinderdermatologie. ‘Hun huid is anders dan die van een volwassene. De doorlaatbaarheid van de huid in de eerste levensweken van een zuigeling is verhoogd. Ook de verhouding van het huidoppervlakte ten opzichte van het totale lichaamsvolume is anders. Geneesmiddelen die op de huid gesmeerd worden, kunnen daarom sneller tot bijwerkingen leiden. Gelukkig hoef ik anderen er steeds minder van te overtuigen dat kinderdermatologie een vak apart is.’
specialisten en verpleegkundigen is voor ons erg zinvol. We leren hoe we het best kunnen omgaan met eczeem, horen over de nieuwste behandelmethodes en ook de tips van andere ouders zijn nuttig’. De gemiste les wordt zeker ingehaald. Sanne Lotte ‘dit is nog belangrijker dan onze verhuizing, toch mam?’
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
7
Verpleegkundig specialist Jantine Witkmap neemt een longfunctietest af
Juist kinderen met astma hebben goede begeleiding nodig Astma is een ingrijpende chronische ziekte, ook voor kinderen. Niet alleen kunnen ze niet deelnemen aan activiteiten waaraan leeftijdsgenoten wel volop meedoen, ook heeft astma gevolgen voor de leefstijl van patiëntjes en impact op de geestelijke gesteldheid van kinderen. Dat vraagt om een goede behandeling en goede begeleiding.
Aan het woord is Jantine Witkamp, verpleegkundig specialist Longziekten bij KinderHaven. ‘Patiënten komen gemiddeld vier keer per jaar op het astmaspreekuur. Bij meer klachten komen ze vaker’, vertelt Jantine. ‘Nadat de diagnose gesteld is geven we uitleg aan de patiënt en de ouders wat astma precies is. Dat doen wij aan de hand van een schematische weergave van de longen, zodat heel goed zichtbaar is wat nu precies het probleem is waar astmapatiënten mee te maken hebben.’
Waarom medicijnen? Ook bij medicijnen is het belangrijk dat juist de kinderen goed begrijpen waarom ze deze gebruiken en wat de werking precies is. Dat verhoogt de kans op het juiste gebruik in de juiste frequentie. Jantine over het effect van goede voorlichting voorafgaand aan het medicijngebruik. ‘Als kinderen begrijpen wat astma precies is en waarom ze een bepaald medicijn of inhaler moeten gebruiken, hopen we dat ze beter ziekte-inzicht krijgen en ze meer verantwoord met hun ziekte en medicatie gebruik omgaan.We geven ze uitleg over de wijze waarop ze de medicijnen moeten innemen. We kijken ook naar de inhalatietechnieken en gaan steeds na of de manier van toedienen nog geschikt is voor de patiënt.
Goede, maar ook leefbare leefregels Leefregels zijn een onderdeel van de behandeling van astma. Ze zijn bedoeld om klachten zo veel mogelijk te voorkomen. Jantine: ‘De belangrijkste leefregels bij astma zijn het vermijden van prikkels, zo goed mogelijk meewerken aan de behandeling en gezond leven. De meeste leefregels gelden voor iedereen met astma, andere variëren van persoon tot persoon. Om ervoor te zorgen dat kinderen het juiste advies krijgen, kan allergologisch onderzoek nodig zijn. Ook dat kan plaatsvinden in KinderHaven. De longarts en de allergoloog hebben vervolgens overleg waarbij besproken wordt voor welke prikkels het kind precies gevoelig is.’
Thuissituatie is belangrijk Jantine hecht veel waarde aan een goede inschatting van de thuissituatie. ‘we beoordelen de thuissituatie zo goed mogelijk en geven indien nodig saneringsadviezen. Met die sanering willen we bereiken dat de blootstelling aan allergene prikkels (denk aan huisstofmijt of dieren) tot een minimum gereduceerd wordt. De luchtwegen worden dan minder geprikkeld en de luchtwegklachten nemen af. Allergene stoffen die prikkeling van de luchtwegen kunnen geven zijn bijvoorbeeld huisstofmijt, hond, kat en in bepaalde maanden de gras- en boompollen. Overige prikkels die tot luchtwegklachten kunnen leiden zijn sigarettenrook, mist, parfum en luchtverontreiniging. Ook hier wordt aandacht aan besteed en aan rokende ouders wordt het advies gegeven om te stoppen.’ Als het nodig is wordt er naast het advies op de polikliniek ook een afspraak gemaakt met een longverpleegkundige van de thuiszorg, die vervolgens een huisbezoek brengt en bij het kind thuis adviezen geeft.
Risico’s inschatten Leefregels helpen om klachten te voorkómen, maar kunnen ook in de weg zitten. In de praktijk moeten patiënten en hun ouders op zoek naar een evenwicht tussen zo weinig mogelijk klachten aan de ene kant en een prettig en normaal leven aan de andere kant. Goed mee kunnen doen is vooral voor kinderen erg belangrijk. Naarmate het patroon van astma bekend is, kunnen patiënten en hun ouders beter inschatten hoe groot de risico’s zijn van het onvoldoende naleven van bepaalde leefregels. Jantine geeft het belang van de beschikbaarheid van goede informatie aan en het bespreken van de informatie met ouders en het kind. ‘Omdat het voor kinderen vaak extra moeilijk is bepaalde leefregels te volgen, speelt de begeleiding van ouders hierbij een grote rol.’
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
9
Natascha Dijkstra, gespecialiseerd verpleegkundige en Michael Krebbers
Succesvolle aanpak door aandacht en langdurig volgen van kinderen met neurologische problemen Kinderen met hoofdpijn, leer- en gedragsproblemen en onbegrepen aanvallen kunnen in KinderHaven terecht bij een klein, maar gespecialiseerd team. De gezamenlijke aanpak door een neuroloog en een neuropsycholoog is uniek voor de regio. En het werpt zijn vruchten af. De polikliniek weet jaarlijks tientallen kinderen én hun ouders te helpen.
Natascha Dijkstra is gespecialiseerd verpleegkundige Kinderneurologie en vanaf het eerste uur betrokken bij KinderHaven. ‘Er zijn verschillende soorten hoofdpijn: migraine, spanningshoofdpijn en dagelijkse chronische hoofdpijn. Kinderen en hun ouders zijn soms al jaren aan het tobben, voordat ze door hun huisarts naar ons worden doorverwezen. Wanneer ze bij ons komen, proberen we de mogelijke oorzaak te vinden door langdurige observatie. Hiervoor houden kinderen en hun ouders een dagboek bij. Zo krijgen we zicht op factoren die mee kunnen spelen bij hoofdpijn, zoals slecht slapen of problemen op school. Ook wordt er naar lichamelijke en neurologische oorzaken gekeken.’
Mogelijke factoren De aanpak is afhankelijk van het soort hoofdpijn en de factoren die meespelen. Kinderen leren wat ‘zelfmanagement’ inhoud. Leefregels spelen hierbij een belangrijke rol, onder meer de slaaproutine, tv, computeren en stress. Soms wordt fysiotherapie geadviseerd en soms wordt onderhoudsmedicatie gestart bij kinderen die last hebben van migraine. Wanneer je alle mogelijke factoren aanpakt, zie je in veel gevallen dat de klachten afnemen. Liesl Rehbock, kinderneuroloog, kan het verhaal van Natascha alleen maar beamen. ‘We krijgen regelmatig verwijzingen van andere ziekenhuizen wanneer ze geen oorzaak voor de klachten van het kind kunnen vinden. Juist doordat we een kind langere tijd volgen en adviezen geven, zien we in meeste gevallen verbetering optreden.’
Drs. Liesl Rehbock
uitgebreid lichamelijk en neuropsychologisch onderzoek wordt een aanpak afgesproken met ouders. Soms wordt het gedrag van een kind behandeld, door een andere leermethode op school te adviseren of opvoedadviezen te geven. Soms is het nodig patiëntjes met aandachtsondersteunende medicatie te behandelen.
Leer- en gedragsproblemen De polikliniek van KinderHaven richt zich niet alleen op hoofdpijn, kinderen met leer- en gedragsproblemen zijn eveneens welkom. Ook hier is de aanpak divers. Na
Onbegrepen aanvallen De derde groep kinderen waar Liesl en Natascha in gespecialiseerd zijn, zijn kinderen met onbegrepen SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
11
aanvallen. Hierbij kan er sprake zijn van epilepsie, maar ook van tics of flauwvallen. Een tic kan zijn dat een kind veelvuldig zijn neus ophaalt, of regelmatig met zijn oog knippert. Patiëntjes die komen, vullen vooraf een vragenlijst in. Ook wordt aan ouders gevraagd om een video te maken tijdens een ‘aanval’. Liesl: ‘Kinderen krijgen meestal geen aanval wanneer ze bij ons op de polikliniek zijn. Daardoor kan de diagnose alleen gesteld worden op basis van het verhaal van de ouders. Een filmpje geeft heel vaak voldoende informatie om te beoordelen of het wel of geen epilepsie is, of wat het karakter van de tics is.’
Unieke karakter Het unieke van KinderHaven is dat de neuroloog en de neuropsycholoog nauw samenwerken. Door deze combinatie is de polikliniek vooral gespecialiseerd in kinderen die een gedrags- en leerprobleem hebben, soms in combinatie met een ander medisch probleem. Deze groep kinderen wordt in principe doorverwezen door een kinderarts of andere gespecialiseerde instantie. Kinderen met hoofdpijn of onbegrepen aanvallen kunnen direct door de huisarts worden doorverwezen. Het kindvriendelijke en kleinschalige karakter van KinderHaven past goed bij deze categorie patiëntjes. Het langdurig volgen van de kinderen levert tevreden patiënten op.
Drukke weekenden Suzanne is zes jaar en heeft al anderhalf jaar hoofdpijn. Het begint met een zeurende hoofdpijn, die soms dagen kan duren. Tijdens de vakanties is het minder heftig. Hoewel de hoofdpijn wisselend van sterkte is, moet Suzanne af en toe gaan liggen vanwege pijn. In die periodes blijft ze ook veel van school weg. De oorzaak van de hoofdpijn is niet duidelijk. Omdat Suzanne veel schoolverzuim heeft en haar klachten aanhouden, wordt zij naar KinderHaven doorverwezen. Natascha Dijkstra en Liesl Rehbock hebben een uitgebreid gesprek met Suzanne en haar ouders en bespreken het dagboekje. Opvallend is dat Suzanne altijd drukke weekenden heeft en op bepaalde schooldagen veel klachten. Daarom krijgen Suzanne en haar ouders leefadviezen mee als een goede slaaphygiëne, voldoende ontspanning, rustmomenten inbouwen, minder tv-kijken en computeren. Na een maand blijkt dat Suzanne minder hoofdpijn heeft. De ouders hebben op school besproken hoe het meisje minder stress kan hebben. Ook heeft de meester met Suzanne gepraat en haar verteld dat zij zich geen zorgen hoeft te maken over haar schoolresultaten, omdat ze het goed doet. Daarnaast hebben de ouders hun drukke weekendplanning aangepast. Nu Suzanne in het weekend minder actief is, merkt haar moeder dat zij op maandag beter uitgerust is en minder vermoeid de week begint. Al met al zijn de hoofdpijnklachten enorm afgenomen en Suzanne en haar ouders weten nu wat er meespeelt en hoe zij daarmee kunnen omgaan. Ze hoeft daarom niet meer terug te komen bij KinderHaven.
12
Op Koers
SPECIAL KINDERHAVEN
Internetbehandeling van kinderen met astma KinderHaven houdt zich ook bezig met wetenschappelijk onderzoek. Zo is in december een onderzoek gestart naar de behandeling van kinderen met astma. Bij een deel van de kinderen wordt hierbij gebruik gemaakt van internet. Kinderen kunnen op een speciale site aangeven hoe zij zich voelen, waarna gericht actie wordt ondernomen. Astma is de meest voorkomende chronische ziekte bij kinderen in Nederland en de impact op het dagelijks leven is groot. Met het onderzoek in KinderHaven wordt uitgezocht wat de beste manier is om kinderen met astma te volgen.
Astma is een chronische ontsteking van de luchtwegen. In Nederland lijdt ongeveer 5% van de schoolgaande kinderen hieraan. De klachten variëren van piepen op de borst tot kortademigheid. Astmaklachten kunnen plotseling de kop opsteken. De ene dag voelt een kind zich goed, de volgende dag kan het helemaal niets meer. Kinderen met astma hebben een slechtere kwaliteit van leven dan andere kinderen; ze slapen vaak slechter en kunnen minder goed meedoen met sporten. Ook het sociale functioneren, kan negatief beïnvloed worden door astma.
Astma onder controle Omdat de gevolgen van astma zo groot zijn, is het belangrijk dat de klachten onder controle blijven. Bewezen is dat aandacht en directe feedback dit bevorderen, waardoor kinderen zich beter voelen. De internetbehandeling speelt hierop in. Kinderen ontvangen maandelijks een e-mail waarin ze herinnerd worden om een korte vragenlijst op internet in te vullen. Op de lijst kunnen ze aangeven of ze klachten hebben en in welke mate. Bijvoorbeeld: ‘Ik heb er een beetje last van, maar het gaat wel’ of ‘Ik heb er veel last van, ik kan niet doen wat ik wil’. Op basis van de uitkomsten neemt de verpleegkundige telefonisch contact met hen op of geeft tips of adviezen via de e-mail. In totaal nemen zeven ziekenhuizen deel aan het onderzoek. Driehonderd kinderen worden onderzocht gedurende een periode van een jaar. Het onderzoek wordt gefinancierd door het Nederlands Astma Fonds, ZonMw en Fonds Nuts Ohra.
Wetenschappelijk onderzoek KinderHaven vindt het belangrijk om medisch wetenschappelijk onderzoek te initiëren. Ten onrechte wordt vaak aangenomen dat wat goed is voor een volwassene ook goed is voor een kind. Maar een kind is geen kleine
volwassene. Veel processen in het menselijk lichaam verlopen bij een kind anders dan bij een volwassene. Behandelmethodes kunnen daardoor meer of juist minder werkzaam zijn. Om ook kinderen zo effectief en veilig mogelijk te behandelen, is het doen van onderzoek bij kinderen noodzakelijk. Het wetenschappelijk onderzoek bij kinderen is wel aan strenge regels gebonden.
Meedoen aan dit onderzoek? Ouders met kinderen met astma die deel willen nemen aan het onderzoek, kunnen zich aanmelden via de polikliniek KinderHaven, telefoonnummer 010 - 404 37 00. Voorwaarde is wel dat het kind of de ouders over e-mail en internet beschikken.
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
13
Nurse Practitioner in opleiding Magda Spierings en Emily Roelofsen
Begeleiding van kinderen met eczeem meer dan alleen een zalf voorschrijven 14
Op Koers
SPECIAL KINDERHAVEN
Eczeem heeft een grote impact op het leven van een kind, maar ook ouders en familie worden vaak zwaar belast. Constitutioneel (atopisch) eczeem, zoals het officieel genoemd wordt, heeft effect op lichamelijk, psychologisch en sociaal gebied. Door de enorme impact op het leven van kinderen kan eczeem worden gezien als een belastende chronische kinderziekte. Voor Nurse Practitioner in opleiding Magda Spierings is de begeleiding van kinderen met eczeem een grote uitdaging omdat eczeem een chronische en steeds terugkerende aandoening is waarbij meerdere factoren een rol spelen.
Magda werkt sinds mei 2009 in KinderHaven. Haar aandachtsgebieden zijn Longgeneeskunde en Allergologie, maar de nadruk ligt op Dermatologie. ‘Naast de behandelingen en controle van ernstig eczeem richten we ons bij de begeleiding van kinderen met eczeem, vooral op jeuk en krabgedrag. Wat regelmatig voorkomt is dat kinderen moeilijk met de situatie om kunnen gaan, een veranderd zelfbeeld hebben, of last van schaamte, eenzaamheid of isolement.’
Werkwijze KinderHaven Op welke wijze gaat men bij KinderHaven om met kinderen met eczeem? Magda schetst de aanpak van de Nurse Practitioners ‘We maken eerst een inventarisatie van problemen en de reden van de komst op het spreekuur. We onderzoeken de problemen en kijken daarbij naar de leefwereld van de patiënt. De patiënt staat centraal en we gaan dan ook uit van de vrijheid van de keuze en de persoonlijke verantwoordelijkheid van het kind en zijn of haar ouders. Psychosociale begeleiding van kinderen met eczeem kan een onderdeel van de behandeling zijn. We betrekken de patiënt en de ouders zoveel mogelijk bij de behandeling.’
Betrokken patiënt Een andere belangrijke taak van de Nurse Practitioner is het geven van informatie. ‘Hoe meer kinderen weten van eczeem hoe beter zij ermee om kunnen gaan, is uit onderzoek gebleken. Door het geven van informatie krijgt de patiënt en ouders het gevoel weer controle te krijgen over het eczeem. Dat is goed voor het welbevinden van de patiënt en zijn ouders. Dat gevoel krijg je als je de regie in handen kan krijgen tijdens de behandeling. We kunnen de therapietrouw daarnaast verbeteren door het geven van voldoende informatie over de werking, de juiste toepassing en het gebruik van hormoonzalf. De patiënt en de ouders komen hierdoor ook sterker in hun schoenen te staan naar de omgeving, die vaak een negatieve mening heeft over het gebruik van hormoonzalf. Scholing is dus fundamenteel en zou de kwaliteit van leven uiteindelijk moeten verbeteren.’
Positief effect van de groep Groepsvoorlichtingsprogramma’s vormen een belangrijk onderdeel van de therapie. Bij KinderHaven verzorgen de arts specialisten, onder leiding van professor dr. A.P. Oranje, de eczeemschool, samen met de verpleegkundig specialisten. Magda; ‘tijdens deze bijeenkomsten worden ouders en kinderen voorgelicht over alles wat met eczeem te maken heeft. Om patiënten te leren omgaan met jeuk zijn er verschillende methodes om jeukgewoontes af te leren. Deze methodes worden gebruikt tijdens het spreekuur van de Nurse Practitioner als een patiënt wordt verwezen voor zijn of haar krabgedrag. De patiënt leren om te gaan met stress is ook een aandachtspunt tijdens het consult. Stress kan als een factor worden gezien die zorgt voor het voortduren van het eczeem. Verder worden eventuele problemen met acceptatie van de aandoening tijdens het spreekuur besproken. Patiënten en ouders accepteren meestal moeilijk dat het om een chronische aandoening gaat. Vaak zoeken zij, al dan niet in het alternatieve circuit, naar genezing.
Balans Tot slot is het vinden van de balans tussen inspanning en ontspanning bij kinderen met eczeem een punt van aandacht. Bij rust ervaren kinderen met eczeem meestal een toename van jeukklachten omdat ze dan niet worden afgeleid. Slapen is daardoor vaak een probleem. Het eczeem onder controle krijgen en houden is dus belangrijk in veel opzichten. De samenwerking tussen de dermatoloog en de Nurse Practitioner is daarom van belang om de zorg voor kinderen met eczeem zo optimaal mogelijk te maken. Bij KinderHaven is ‘zorg met aandacht’, net als bij de andere afdelingen van het Havenziekenhuis ons streven!
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
15
Dr. Nicolette Arends en drs. Maurits van Maaren
KinderHaven voorziet in behoefte aan polikliniek voor allergiepatiĂŤntjes 16
Op Koers
SPECIAL KINDERHAVEN
In de kleinschalige en kindvriendelijke omgeving van KinderHaven worden patiëntjes met een allergie geholpen door een gespecialiseerd team van artsen, verpleegkundigen en diëtisten. Maurits van Maaren en Nicolette Arends vertellen over hun bijzondere aanpak.
Maurits van Maaren, internist-allergoloog, legt uit wat KinderHaven zo uniek maakt. ‘Kinderen kunnen bij ons door meerdere specialisten worden bekeken. Dat kan op één dag en dan vindt ook onderzoek plaats. Ouders en kinderen weten vaak dezelfde dag wat er aan de hand is en kunnen zo met gerichte adviezen naar huis. Dat KinderHaven in een behoefte voorziet, blijkt wel. Sinds de opening twee jaar geleden, draait het erg goed en we zien veel kinderen die forse problemen hebben. Vaak hebben ze al jaren allerlei adviezen opgevolgd, van buren, familie of andere raadgevers en weten niet meer wat ze nog kunnen doen. Ouders zijn dikwijls opgelucht dat ze eindelijk weten wat er aan de hand is en hoe ze daarmee om kunnen gaan.’
Eczeem of schimmelinfectie Het aantal kinderen met een allergie neemt toe en meestal is er sprake van meerdere problemen. Toch zijn de kinderartsen in Nederland gespecialiseerd in allergologie, op de vingers van één hand te tellen. Nicolette Arends is in opleiding hiervoor en vult dus straks dit tekort aan. Nicolette: ‘Het is een vakgebied dat volop in beweging is, dat maakt het zo interessant. En niet te vergeten natuurlijk het feit dat je kinderen en
hun ouders echt kunt helpen. Er leven namelijk veel onwaarheden rondom allergie. Soms mogen kinderen een voedselproduct al jaren niet meer hebben, terwijl ze daar absoluut niet allergisch voor zijn.’ Maurits voegt toe: ‘Daarom is het zo belangrijk dat ouders het goed laten uitzoeken wanneer ze denken dat hun kind een allergie heeft. Zo kan het lijken dat een kind eczeem heeft, terwijl het een schimmelinfectie is. Of worden de klachten veroorzaakt door het prikkelbare darmsyndroom, in plaats van door een allergie. Vandaar dat je zonder gedegen onderzoek weinig kunt zeggen.’
Onderbehandeling hooikoorts Niet alleen is het belangrijk dat er goed onderzocht wordt wat er precies aan de hand is. De behandeling op zich is ook een vak apart. ‘We zien regelmatig kinderen die onderbehandeld worden voor hooikoorts’, vertelt Maurits. ‘Daardoor hebben ze onnodig schoolverzuim en komen bijvoorbeeld niet meer bij vriendjes die een huisdier hebben. Vanaf zes jaar kunnen we met immuuntherapie (het ongevoelig maken voor een stof, red.) starten. Een kind heeft daarna minder klachten, is minder moe en kan dus ook weer beter presteren op school of bij >> het sporten.’ Nicolette: ‘Daarnaast kunnen we
Nieuwe opleiding voor kinderallergoloog Nicolette Arends wordt bij het Erasmus MC opgeleid tot kinderartsallergoloog. Een bijzondere specialisatie, die in Nederland nog maar op twee andere locaties mogelijk is. De Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde heeft de bevoegdheid voor deze opleiding sinds dit jaar aan het Erasmus MC toegekend. Inmiddels is Nicolette Arends als eerste specialist aan deze nieuwe opleiding begonnen. De opleiding wordt verzorgd door een allergoloog voor volwassenen in samenwerking met een kinderarts-longarts. De Rotterdamse opleiding is gebaseerd op de unieke ervaringen bij KinderHaven, waar kinderallergologie een grote rol speelt. De nauwe samenwerking tussen kinderlongartsen, allergologen en kinderdermatologen levert veel mogelijkheden op voor opleiding en onderzoek. Allergische ziekten bij kinderen vergen specifieke kennis, onderzoeksmethoden en behandeling. Vaak speelt de allergie op meerdere fronten, zoals luchtwegen, huid, neus, ogen en maagdarmstelsel. Zelfs ernstige algemene klachten, zoals shock, komen voor. Niet zelden bestaat er dan een grote angst voor allergische reacties, en worden allerlei zaken vermeden zonder dat precies bekend is wat er precies aan de hand is. De kinderarts-allergoloog is in staat om allergische ziekten precies uit te zoeken, de ernst te bepalen en de juiste behandeling in te stellen.
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
17
medicijnen geven, voorlichting en folders. Soms houden we speciale bijeenkomsten, zoals de eczeemschool. Deze gecombineerde aanpak geeft houvast aan ouders. Ze weten wat kan en wat niet, wat te verwachten reacties zijn als hun kind iets inneemt wat eigenlijk niet mag en hoe ze in dat geval kunnen reageren.’
Specialistische kennis Het team van KinderHaven bestaat uit verschillende disciplines die zich gespecialiseerd hebben in kinderen en allergie. Nicolette: ‘We hebben hier een aantal verpleegkundig specialisten rondlopen. Zij geven onder
Veelgestelde vragen Kunnen kinderen over een koemelkallergie heen groeien en hoe kan dat? Ja, kinderen kunnen over koemelkallergie heen groeien. Ongeveer 85% van de kinderen met een koemelkallergie kan op de leeftijd van drie jaar weer koemelk verdragen. Hoe het kan dat een kind over zijn of haar koemelkallergie heen groeit, is niet bekend. Er zijn theorieën dat het te maken heeft met onder andere de onrijpheid van het afweersysteem van het jonge kind, maar hiervan is niets bewezen.
Vanaf welke leeftijd kan een kind getest worden? In het verleden deden veel artsen, geen allergiediagnostiek bij heel jonge kinderen. Vooral artsen die geen allergoloog waren dachten dat de huid van een jong kind onvoldoende reageert om betrouwbare huidtesten te kunnen doen. De gevoeligheid van de bloedtesten was toen ook minder. Dat allergietesten niet betrouwbaar zijn bij de jongste kinderen berust op een misvatting. Tegenwoordig zijn de meeste artsen voldoende overtuigd dat allergiediagnostiek gedaan kan worden vanaf de geboorte.
Neemt allergie bij kinderen toe? Betrouwbare gegevens over verandering in het aantal kinderen met voedselallergie, astma, hooikoorts en huisstofmijtallergie in de afgelopen tientallen jaren zijn nauwelijks beschikbaar. Het grootste probleem is dat de getallen uit het verleden niet goed met de getallen van nu zijn te vergelijken, doordat verschillende patiëntengroepen zijn bekeken en verschillende definities zijn gebruikt om te bepalen of iemand bijvoorbeeld astma of een voedselallergie heeft. Er wordt geschat dat momenteel ongeveer 5 tot 6% van alle kinderen onder de drie jaar en zo’n 2 tot 3% van de volwassenen een voedselallergie heeft. De percentages verschillen per land en leeftijds-
18
Op Koers
SPECIAL KINDERHAVEN
meer les in inhalatietechnieken, doen voedselprovocatietesten en houden spreekuren. De diëtisten zien alleen maar kinderen met allergie en hebben dus veel kennis.’ Die specialistische kennis is wel nodig. ‘Kinderallergieën vormen een dynamisch geheel. Waar een kind nu niet allergisch voor is, kan het dat morgen wel zijn en andersom’, aldus Maurits. KinderHaven is in ieder geval goed ingericht op deze dynamiek, met deskundige medewerkers. Tel daarbij de kindvriendelijke omgeving en het fantastische uitzicht op de Maas en het verklaart waarom patiëntjes en hun ouders zo tevreden zijn over KinderHaven.
categorie. Gegevens uit de Verenigde Staten en Groot-Brittannië laten zien dat het percentage pindaallergieën verdubbeld is de afgelopen 10 tot 20 jaar. Het aantal ziekenhuisopnames in Groot-Brittannië vanwege ernstige allergische reacties voor voedselallergie is meer dan verdubbeld tussen 1995 en 1999. Betrouwbare gegevens over de toe- of afname van het percentage kinderen met melk-, ei- of andere voedselallergieën kunnen we niet vinden. De decennia voorafgaande aan de jaren negentig van de vorige eeuw lieten in verschillende studies een verdubbeling tot verdrievoudiging zien van het aantal patiënten met allergisch astma, hooikoorts of huisstofmijt allergie in vooral Noord-Europa. Recentere studies laten zien dat er de laatste 10 jaar geen verdere toename is van het aantal kinderen met deze aandoeningen. Maar er zijn ook studies die juist een lichte toename of afname laten zien.
Zien jullie weleens kinderen die ondervoed zijn, omdat de ouders haast geen eten meer durven te geven? ‘Ik heb nog nooit gezien dat voeding ten onrechte aan kinderen onthouden werd’, aldus Maurits. Altijd is er wel een voor de ouders geldige reden, hoewel die soms op een misverstand kan berusten. Dan lukt het ons vaak na testen en uitleg om de voeding te herintroduceren. Dat kan thuis onder begeleiding van een diëtist of in het ziekenhuis. We zien wel eens kinderen die qua lengte en gewicht achter blijven, omdat ze onvoldoende voeding krijgen vanwege meerdere voedselallergieën voor belangrijke eiwitbronnen, zoals soja, melk, ei en tarwe. Gelukkig raken kinderen zelden echt ondervoed hierdoor. Dat komt omdat er tegenwoordig goede vervangende ‘hypo-allergene’ producten zijn, die meestal wel goed verdragen worden. Ook trekken ouders naar mijn idee tijdig aan de bel als hun kind niets lijkt te verdragen.
De specialisten van KinderHaven we stellen ze graag even aan u voor
Drs. C. (Catharina) Agnevall
Dr. N.J.T. (Nicolette) Arends
Neuropsycholoog
Kinderarts in opleiding tot kinderallergoloog
Drs. I. (Iris) Groothuis
Drs. S. (Sherief) Janmohammed
Kinderarts in opleiding tot kinderlongarts
Arts, assistent kinderdermatologie
Dr. H.M. (Hettie) Janssens
Drs. M.S. (Maurits) van Maaren
Kinderlongarts
Internist-allergoloog
Prof. dr. J.C. (Johan) de Jongste
Dr. M.W.H. (MariĂŤlle) Pijnenburg
Kinderlongarts, medisch coordinator KinderHaven
Kinderlongarts
Prof. dr. A.P. (Arnold) Oranje
Drs. E.R.V.M. (Noor) Rikkers
Kinderdermatoloog
Kinderarts in opleiding tot kinderlongarts
Drs. L. (Liesl) Rehbock
Dr. F.B. (Flora) de Waardvan der Spek Kinderdermatoloog
Kinderneuroloog
Prof. dr. H.A.W.M. (Harm) Tiddens Kinderlongarts
SPECIAL KINDERHAVEN
Op Koers
19
Wegwijs in KinderHaven Contact
De afspraak
Bezoekadres
Een afspraak maken
Haringvliet 72, 3011 TG Rotterdam Telefoon: 010 - 404 37 00
De spreekuren in KinderHaven zijn altijd volgens afspraak. U kunt van maandag tot en met donderdag van 8.30 - 17.00 uur telefonisch een afspraak maken. Wel heeft u een verwijzing nodig van uw (huis)arts.
E-mail KinderHaven kinderhaven@havenziekenhuis.nl kinderhavenneurologie@havenziekenhuis.nl
Website www.havenziekenhuis.nl
Hoe kunt u ons bereiken? Met de auto Op de A16/E19 neemt u de afslag Rotterdam Centrum/ Capelle aan den IJssel (afslag 25). Vervolgens volgt u de borden Rotterdam Centrum. U rijdt circa 3 km langs het water (Maas). Bij de derde verkeerslichten gaat u rechts (net voorbij Tropicana) en meteen de eerste straat weer links. U bent nu op het Haringvliet. KinderHaven bevindt zich op de vijfde verdieping van het groene gebouw, halverwege het Haringvliet op nummer 72. Via onze website kunt u een routebeschrijving van deur tot deur opvragen.
Bij uw bezoek heeft u een afsprakenkaart nodig. U kunt deze bij KinderHaven laten maken. Hiervoor hebben we de volgende gegevens van uw kind nodig: • naam • adres • telefoonnummer • geboortedatum • verzekeringsbewijs • identificatiebewijs en BurgerServiceNummer (BSN) van uw kind Kinderen jonger dan veertien jaar zijn niet verplicht om een eigen identiteitsbewijs te hebben. Het identificatieverzoek en de registratie van het BSN in de ziekenhuisadministratie geldt echter ook voor hen. Beschikt uw kind niet over een identificatiebewijs en is het ook niet bijgeschreven in het paspoort van een van de ouders, dan zullen wij controleren of het kind is bijgeschreven op de verzekeringspolis van de ouder.
Een afspraak afzeggen Parkeren Parkeren op het terrein van het Havenziekenhuis is helaas niet mogelijk. Wél kunt u in de omgeving van het ziekenhuis betaald parkeren. Denk eraan dat betalen alleen mogelijk is met een chipknip. Bij KinderHaven kunt u voor de deur stoppen om iemand uit te laten stappen en er zijn invalideplaatsen. Moet u in het hoofdgebouw zijn en bent u slecht ter been, dan kunt u uitstappen bij de Kiss & Ride-zone voor de hoofdingang. Daarna kan de auto buiten het terrein van het ziekenhuis geparkeerd worden.
Openbaar vervoer Het Havenziekenhuis is goed bereikbaar met het openbaar vervoer. De loopafstand vanaf de haltes varieert van een paar minuten tot tien minuten (station Blaak). • Trein: uitstappen bij station Blaak • Metro: uitstappen bij metrostation Oostplein of Blaak • Tram: lijn 7 of 21, uitstappen bij tramhalte Oostplein • Stadsbus: lijn 46, uitstappen bij bushalte Oostplein Via onze website krijgt u een advies op maat voor het openbaar vervoer.
20
Op Koers
SPECIAL KINDERHAVEN
Heeft u een afspraak gemaakt, maar kunt u niet komen? Laat dit dan zo snel mogelijk weten. In uw plaats kunnen we dan een andere patiënt helpen.
Service Patiënten Service Bureau In de centrale hal van het hoofdgebouw vindt u het Patiënten Service Bureau. U kunt daar terecht voor informatie of een luisterend oor. Het is geopend van maandag t/m donderdag van 08.30 - 16.30 uur en op vrijdag van 08.30 - 12.30 uur.
Winkel Eveneens in de centrale hal van het hoofdgebouw bevindt zich een winkel van Albron Food & Shop. Hier kunt u bijvoorbeeld bloemen, fruit, tijdschriften en delicatessen kopen. De openingstijden zijn van maandag t/m vrijdag van 8.30 - 20.00 uur en op feestdagen, zaterdag en zondag van 14.30 - 20.00 uur.
Chipknip In de centrale hal van het hoofdgebouw vindt u een oplaadpunt voor de Chipknip.
Een berg kun je overwinnen! Na ruim 15 jaar werkervaring te hebben opgedaan in thuiszorgmiddelen en revalidatietechniek kon een eigen zaak niet uitblijven. Enthousiasme, creativiteit, kennis en zelfstandigheid waren in 2002 de speerpunten voor de start van Been Thuiszorgmiddelen & Revalidatietechniek BV. Gedreven door de zorg voor zijn medemens stelt Nico Been zijn bedrijf aan ons voor. Al vele jaren bestond de wens een bedrijf in de zorgverlening te starten. Je eigen ideeën kunnen vertalen naar de zorg voor een ander was hierbij de grote wens. Wat is er mooier dan met je werk iets kunnen betekenen voor een ander? Door het veldwerk dat ik jaren heb gedaan ken ik als geen ander de problemen die mensen tegenkomen op het moment dat zij door een handicap, ziekte of ouderdom afhankelijk worden van hulp en zorg. Regelmatig hoor ik van onze klanten dat hun leven, en dat van de mensen in hun directe omgeving, totaal veranderd is. Het geeft ons , de medewerkers van Been Thuiszorgmiddelen & Revalidatietechniek BV, veel voldoening dat wij met onze werkzaamheden en diensten een bijdrage kunnen leveren aan het “nieuwe”andere leven van onze cliënten, ondanks hun persoonlijk leed. Ons bedrijfslogo, een berg, is bedoeld als hart onder de riem voor hen die zijn aangewezen op hulp en zorgverlening. Door te kijken naar de mogelijkheden in plaats van onmogelijkheden kun je een berg overwinnen!
“Wij staan voor u klaar op het moment dat de vraag naar hulp of zorgmiddelen daar is!”
Heeft u vragen schrijf, bel, fax of e-mail ze naar ons, wij beantwoorden uw vragen graag. Bezoek adres: Correspondentie: Telefoon: Fax: E-mail:
Pruimendijk 354 – 2989 AR Ridderkerk Postbus 212 – 3340 AE Hendrik Ido Ambacht 078 – 684 73 49 078 – 684 73 50 info@been-zorg.nl