A Necessity of Art in Prison: Collection of New Ideas and Practices... (NL)

ARTS OF FREEDOM

De noodzaak van kunst in gevangenissen

Een verzameling van nieuwe ideeën en werkwijzes, voor gevangenispersoneel, beleidsmakers en publiek ed. Melinda Šefčić Anita Jandrić Nišević

INHOUDSOPGAVE

Inleiding

De psychologische en strafrechterlijke context van kunst in gevangenissen Przemysław Piotrowski & Stefan Florek

Het belang van esthetiek in de gevangenis vanuit een psychologisch perspectief Stefan Florek & Przemysław Piotrowski

Gevangeniskunst in Europa en wereldwijd Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević & Vida Meić

Revitalisering van gevangenissen door kunst: Nieuwe innovatieve werkwijzen Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević & Vida Meić

Kunstenaars in de gevangenis Virág Kiss

Kunstzinnige ingrepen Virág Kiss

Kunst en therapie Peter van Olmen

Biografieën Recensie Tomislav Buntak Recensie Dalibor Doležal Colofon 6 11 27 39 65 79 97 107 121 131 139 149 155 157 163

De invloed van kunst in de gevangenis op het personeel Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević &Vida Meić

Werknemersvaardigheden via kunsteducatie Ed Santman

De economische voordelen van kunst in gevangenissen Ed Santman

INLEIDING

Kunst kan eindeloos veel impact hebben met ontelbare mogelijkheden om ieders omgeving positief te veranderen. Artistieke activiteiten kunnen helpen om levens te veranderen, waaronder ook die van gedetineerden. Ook kunnen ze de werkomstandigheden van het gevangenispersoneel verbeteren.

Met dit handboek ontwikkelen we een nieuwe relatie tussen gevangenissen en kunst. We verschuiven het perspectief op kunst naar de vormende en therapeutische effecten die het heeft op mensen die een gevangenisstraf uitzitten en naar het meer menselijk maken van de gevangenisomgeving, waardoor onder andere ook de werkomstandigheden van het personeel kunnen verbeteren. Veel personeelsleden brengen hun hele actieve carrière in de specifieke omgeving van een gevangenis door.

Het project Arts of Freedom bestaat uit een verzameling van teksten, geschreven door professionals over belangrijke formele en informele academische en artistieke praktijken om kunstprogramma’s en –projecten in gevangenissen te implementeren. De nadruk ligt op het vormende en therapeutische effect van kunst en haar waarde op het gebied van esthetiek en ruimte. Met voorbeelden van goede praktijken uit Europa en de hele wereld willen we het brede publiek en het gevangenispersoneel aanmoedigen om hun blik op gevangenissen te verruimen en hen zo te inspireren om deel te nemen aan artistieke en therapeutische projecten in de gevangenis.

Naast een historisch overzicht van gevangenissen, kunstprojecten, kunst in gevangenissen en kunstenaars die hun kunst tijdens of na een gevangenisstraf maakten, biedt dit handboek inzicht in hedendaagse kunstzinnige activiteiten met een positieve

impact op gedetineerden en die het leven tijdens de gevangenisstraf helpen verbeteren. Het handboek benadrukt de voordelen voor het personeel van het mooier maken van de gevangenis en de impact die dat heeft op het verminderen van burn-outs. We maken ook een analyse van de economische voordelen van artistieke en therapeutische programma’s in de gevangenis met als doel de kennis te verdiepen en aandacht te vestigen op het belang van onderwijs en om de doelstellingen en de complexiteit van artistieke programma’s in de gevangenis beter te begrijpen.

Arts of Freedom werd geleid door de Kroatische Vereniging van Beeldende Kunstenaars en werd uitgevoerd in een samenwerking met prominente Europese experts: de Poolse Uniwersytet Jagiellonski, de Hongaarse Eszterhazy Karoly Katholieke University, de Nederlandse netwerkorganisatie Changes & Chances, de European Prison Education Association uit Noorwegen en als geassocieerde partners, het ministerie van Justitie van de Generalitat de Catalunya en het ministerie van Justitie van de Republiek Kroatië.

Met dit project willen we alle positieve aspecten van kunst en creativiteit benutten en, ondanks de verschillende regels en mogelijkheden van de verschillende praktijken in gevangenissen willen we de schijnbaar onverenigbare artistieke vrijheid combineren met de gevangenisomgeving.

Het Arts of Freedom project is een van de zeven projecten die werden geselecteerd uit 38 aanmeldingen en wordt gefinancierd door het Kroatische Agentschap voor Mobiliteit en EU-programma’s. Het werd uitgevoerd onder Erasmus + Kernactie 2: Strategische partnerschappen op het gebied van volwasseneneducatie.

DE PSYCHOLOGISCHE EN STRAFRECHTERLIJKE CONTEXT VAN KUNST IN GEVANGENISSEN PRZEMYSŁAW PIOTROWSKI & STEFAN FLOREK

DE PSYCHOLOGISCHE EN STRAFRECHTERLIJKE CONTEXT VAN KUNST IN GEVANGENISSEN

Przemysław Piotrowski & Stefan Florek

Samenvatting

Gevangenzitten betekent niet alleen in afzondering achter tralies zitten. Voor gedetineerden worden tijd, ruimte, de eentonigheid van alledaagse activiteiten, verveling en het onvermogen om zelf te beslissen, onderdrukkende elementen. Veel gedetineerden beweren dat de ruimte in de gevangenis vijandig en eentonig is. De tijd gaat heel traag en wordt verspild. Om met deze stressvolle situatie om te gaan, hebben gedetineerden een waaier aan aanpassingsstrategieën en ze vullen hun tijd met verschillende bezigheden zoals een opleiding, entertainment, werk en verboden activiteiten (zoals wedden en het vormen van informele groepen).

Een van de basistaken van het gevangenispersoneel is het creëren van een gevangenisruimte waarin het uitzitten van een straf humaan kan. Dat verhoogt de kansen van een effectieve rehabilitatie en sociale resocialisatie van de gedetineerden. Volgens de auteurs van dit hoofdstuk kunnen kunstzinnige bezigheden helpen om de gevangenisomgeving op zo’n manier te wijzigen dat het een plaats wordt die rehabilitatie bevordert. Volgens ons moet zo’n helende gevangenisomgeving gepland en opgebouwd worden op basis van wetenschappelijk onderzoek en in samenwerking met kunstenaars.

Trefwoorden: gevangenschap, psychologie, verbetering, kunst, sociale rehabilitatie.

Inleiding

In normale situaties is de tijd vastgelegd, is er voldoende tijd voor onze activiteiten en de ruimte is gecontroleerd. We lijken deze aspecten van ons leven niet op te merken. Ze worden echter belangrijker wanneer er iets gebeurt dat buiten de routine valt; wanneer de tijd ons opjaagt of vertraagt en de ruimte niet vriendelijk is. Een gevangenschap is zonder twijfel zo’n situatie. Veel

gedetineerden beweren dat de ruimte in een gevangenis vijandig en eentonig is en dat de tijd traag vooruitgaat, gedood moet worden of dat hij wordt verspild. Daarom zijn ingrepen in de gevangenis die het mogelijk maken om het onderdrukkende karakter van de tijd en ruimte in de gevangenis te wijzigen en het zo menselijker maken om een straf in afzondering uit te zitten, des te belangrijker.

De tijd in de gevangenis

De tijd in de gevangenis heeft unieke eigenschappen en verschilt in meerdere opzichten van de tijd in vrijheid (Cope 2003). Ten eerste staat hij onder toezicht van het gevangenispersoneel en wordt hij strikt georganiseerd. Omdat het ritme van de dag van buitenaf wordt opgelegd, heeft de gedetineerde weinig controle over de tijd en heeft hij maar beperkte opties om de tijd te plannen zoals hij het wil. Gedetineerden hebben vooral last van de nutteloosheid, de verveling en de eentonigheid van de tijd in de gevangenis. Ze proberen die te vullen met verschillende bezigheden: ze houden zich bezig met nuttige activiteiten (de was, het schoonmaken van de cel), ze voorzien zichzelf van ontspanning (spelletjes spelen, lezen, tv kijken), of ze brengen hun tijd door met werk of studie. Natuurlijk zijn aanpassingsstrategieën met destructief gedrag ook niet uitzonderlijk. Denk aan bezigheden in een informele criminele subcultuur, het uitbuiten van zwakkere gedetineerden en het smokkelen of gebruiken van stimulerende middelen (cf. Gulla, Tucholska & Wysocka-Pleczyk, 2015).

Żukowska (2016) onderscheidt twee manieren waarop gedetineerden omgaan met hun ergernis over de tijd in de gevangenis: escapistische methodes en technieken om de tijd te manipuleren. Voorbeelden van de eerste methode zijn ontsnappen in de slaap, fantaseren, ontsnappen in het verleden of de toekomst, in creatieve bezigheden of sport. Ongetwijfeld moet het gebruik van verboden stimulerende middelen hieraan worden toegevoegd. Die veranderen tijdelijk het bewustzijn van de gedetineerde en is een soort ontsnapping aan negatieve emoties (Kolind, 2015; RowellCunsolo et al., 2016). Technieken om de tijd te manipuleren zijn onder andere het creëren van tijd (door omstandigheden te creëren die de tijd versnellen), het zich herinneren van ongewone, dramatische levensgebeurtenissen en die vertellen aan medegedetineerden, en het markeren van de tijd (bijvoorbeeld door op de kalender de dagen af te strepen die de gedetineerde scheiden van het einde van de straf).

Binnen het kader van geïndividualiseerde maatregelen voor sociale rehabilitatie wordt er ook een poging gedaan om de tijd in de gevangenis te plannen. Volwassen gedetineerden in Polen kunnen hun straf uitzitten in een van volgende drie systemen: normaal, therapeutisch of geprogrammeerd. Vanuit het perspectief van rehabilitatie wordt die laatste als de meest effectieve beschouwd. De gedetineerde en het gevangenispersoneel plannen gezamenlijk

de tijd en de bezigheden tijdens de straf. Ze moeten samenwerken om een actieplan op te stellen dat is gericht op het oplossen van de belangrijkste problemen in het leven van de gedetineerde: belangrijke psychosociale vaardigheden verwerven, de relaties met de familie verbeteren, een opleidingsniveau afronden en professionele kwalificaties verwerven. Kiezen voor het systeem van geprogrammeerde invloed betekent voor het gevangenispersoneel dat de gedetineerde bereid is om zijn gedrag ten goede te veranderen waarmee dus de kansen voor een vervroegde voorwaardelijke invrijheidsstelling vergroten.

Een van de belangrijkste hedendaagse inzichten over hoe tijd wordt ervaren, is ongetwijfeld het concept van tijdsperspectief van Philip Zimbardo en John Boyd (1999, 2009), Volgens hun opvattingen is er een sterk verband tussen de individuele dagelijkse ervaring van de wereld en het karakteristieke tijdsperspectief van het individu. Sommige mensen leven in herinneringen (gericht op het verleden), andere zijn gefocust op het hier en nu (gericht op het heden) en nog anderen hebben de neiging om vooruit te kijken (gericht op de toekomst). Als we ook rekening houden met de factor emoties bij het ervaren van de tijd, krijgen we volgens de auteurs van het concept, vijf tijdsperspectieven: het positieve verleden waarin er wordt gefocust op positieve gebeurtenissen; het negatieve verleden (met een focus op mislukkingen en onaangename herinneringen); het hedonistische heden (focus op genot); het fatalistische heden (het geloof dat gebeurtenissen onvermijdbaar zijn en buiten iemands controle); en de toekomst die wordt uitgedrukt in het plannen, anticiperen en overwegen van mogelijke gevolgen van het gedrag.

Zimbardo en Boyd (2009) beschouwen een gebalanceerd perspectief als optimaal voor het psychologische welzijn. Dat wordt gekenmerkt door het vermogen om hier en nu te genieten van een situatie, toekomstkomstdoelen te hebben en een positieve houding over het verleden.

Gulla et al. (2015, p. 47) onderscheiden vanuit het concept van temporele perspectieven drie groepen gedetineerden: gedetineerden van het verleden, gedetineerden in het huidige moment en gedetineerden van de toekomst.

Voor de eerste groep kan het verleden een bron zijn van angst en frustratie, die constant terugkomt via slechte herinneringen (het negatief herleven van het verleden) of is het integendeel een geïdealiseerde tijd van verloren vrijheid (gericht op een positief verleden). De auteurs van dat artikel suggereren dat bij het werken aan de rehabilitatie van deze gedetineerden van het verleden de nadruk moet liggen op het verwerken van traumatische gebeurtenissen terwijl er tegelijkertijd aandacht moet worden besteed aan de successen en positieve ervaringen van de gedetineerden. Het is belangrijk dat ze gebeurtenissen uit het verleden constructief leren gebruiken en daaruit conclusies trekken voor hun toekomstig gedrag. Gedetineerden in het huidige moment zijn gefocust op de gevangenisrealiteit en dan vooral op de ergernissen van de

gevangenisstraf. Hun emoties over hun situatie zijn vooral negatief: hulpeloosheid, verveling of ongerustheid. De auteurs geloven dat het heden kan worden overwonnen door de gedetineerden te laten zien dat er in elke levenssituatie belangrijkere doelen/elementen (bijvoorbeeld universele waarden) en minder belangrijke zijn. Kunst kan een middel zijn om deze belangrijke, sociaal aanvaardbare doelen of waarden te herkennen.

Met de term gedetineerden van de toekomst wordt naar twee soorten mensen verwezen. De gedetineerden van de toekomst maken ofwel toekomstplannen, of ze ontsnappen in onrealistische dromen van wat ze zullen doen als ze vrij zijn. De houding van mensen uit de tweede groep kan omschreven worden als negatief toekomstgericht. Hun verhouding met de toekomst wordt vooral gekenmerkt door onrust en onzekerheid. Rehabilitatiewerk met toekomstgerichte gedetineerden zou eruit moeten bestaan om hen te leren op een redelijke manier te plannen, met realistische middelen. De realisatie van de doelstellingen van de gedetineerde in vrijheid moet al tijdens de straf zo goed mogelijk worden voorbereid: dit kan bijvoorbeeld door een opleiding te voltooien, professionele kwalificaties te verwerven, sociale vaardigheden te ontwikkelen en door de relatie met zijn naasten te verbeteren.

We zijn van mening dat kunst gedetineerden uit deze drie bovenvermelde groepen kan helpen om belangrijke en sociaal aanvaardbare doelstellingen of waarden te identificeren door hen voorwerpen of situaties aan te bieden die daarmee in verband staan, bijvoorbeeld familie, werk, sociale samenwerking en gezonde manieren om de vrije tijd door te brengen. Een constante blootstelling aan dit soort prikkels laat een permanente indruk achter in het langetermijngeheugen waarop later in verschillende levenssituaties kan worden teruggevallen. Ongeacht het tijdsperspectief van de gedetineerden kan, volgens ons, het wijzen op de waarden en doelstellingen van de gedetineerden, een positief effect hebben op de manier waarop ze de tijd in gevangenschap ervaren door de grotere kans hun eigen verleden, heden en toekomst in te schatten in relatie tot belangrijke waardes.

De ruimte in de gevangenis

Zoals Lopez en Maiello-Reidy (2017, p. 1) terecht benadrukken, is het niet haalbaar om te verwachten dat mensen gezond worden in een ongezonde omgeving. Dit idee kan zowel worden toegepast op mensen die een behandeling nodig hebben (bv. in een ziekenhuis) als op gedetineerden in een rehabilitatieproces. De auteurs van dat artikel bieden verschillende aanbevelingen aan over hoe een gevangenisomgeving eruit zou moeten zien. Hoewel hun ideeën vooral over geesteszieke gedetineerden gaan, lijken ze ook een norm te zijn die in elke gevangenis moet worden toegepast zodat de straf op een humane manier kan worden uitgevoerd. Kunst kan helpen om de gevangenisomgeving zo aan te passen dat het een

plek wordt die rehabilitatie bevordert. Kenmerken van een gezonde gevangenisomgeving zijn o.a.:

(a) Veiligheid; veel gedetineerden hebben traumatische en gewelddadige ervaringen. Daarom is het belangrijk dat de gevangenisruimte een gevoel van psychologische en fysieke veiligheid bevordert. In deze betekenis betekent veiligheid voorspelbaarheid en transparantie (geen schuilplaatsen in zicht) en zachtgolvend meubilair in plaats van het gewone meubilair met scherpe randen. Het gevoel van psychologische veiligheid groeit met een goede communicatie, gebaseerd op wederzijds respect, tussen de gedetineerden en het personeel;

(b) Verminderen van de barrières tussen de gevangenisbewakers en de gedetineerden met een ondersteunende therapeutische omgeving als doel: menselijke interactie is extreem belangrijk omdat het aan veel psychologische behoeften tegemoetkomt, empathie vormt en de hoop op een betere toekomst versterkt. Typische barrières in de gevangenis (tralies, deuren die op slot zijn, enz.) moeten worden aangepast aan het risiconiveau van de gedetineerden;

(c) Een kalmerend ontwerp: dit kan worden bereikt met geschikte materialen, inrichting, kleuren en zorgvuldig gekozen decoratieve accenten (bv natuurzichten).

(d) Een activerende dimensie: op zo’n manier dat gedetineerden een invloed hebben op de verlichting en de inrichting. Het doel daarvan is dat gedetineerden een groter gevoel van controle krijgen en zo geleidelijk de gevangenisruimte temmen. Meer bewegingsvrijheid en besluitvorming over alledaagse dingen kan hun verantwoordelijkheidsgevoel vergroten;

(e) Een normalisering van de ruimte: de ruimtes waarin de gedetineerden worden gehouden moeten zo goed mogelijk lijken op de ruimtes die ze na hun vrijlating gebruiken omdat dit een effectieve sociale re-integratie bevordert en de stress vermindert bij zowel de gedetineerden als het personeel.

Bij de basisaanbevelingen over de architectuur van de wooneenheden in de gevangenis en hun inrichting zijn er een aantal belangrijke zaken die rehabilitatie ondersteunen.

Verlichting is een uiterst belangrijk element in de gevangenisomgeving. Het belang van toegang tot daglicht en de positieve impact ervan op de menselijke geest en activiteit is door verschillende onderzoeksprojecten bevestigd (zie Heerwagen, 2000; Vandewalle et al., 2009; Sharp et al., 2014; Porras Alvarez, 2020). Kunstmatige, blauwgetinte, unidirectionele lichtbronnen kunnen het 24-uursritme verstoren, terwijl te veel licht ’s nachts het moeilijk kan maken om in slaap te vallen en het welzijn van de gedetineerde kan aantasten (Wener, 2012; Bernheimer et al., 2017). In een kamer zijn die verlicht is door natuurlijk zonlicht verbetert de stemming en vermindert de stress van de gevangenisstraf. Daglicht zou natuurlijk moeten komen via grote, onbelemmerde

ramen. Vanuit de cel naar buiten kunnen kijken en zover kunnen kijken als mogelijk, vermindert het gevoel van geïsoleerd zijn en voldoet aan de evolutionaire behoefte om in de savanne de onmiddellijke omgeving te controleren (zie Orians, 1980, 1986; Ulrich, 1983; Orians & Heerwagen, 1992; Piotrowski & Florek, 2015). Schermen van elektronische toestellen stralen een onnatuurlijk licht uit. Dat licht kan verstoringen in het 24-uursritme veroorzaken met slaapstoornissen tot gevolg terwijl slaap een belangrijk is bij het reinigen van het brein van schadelijke stoffen die een overblijfsel zijn van het cellulair metabolisme. Daarom moet er worden geïnvesteerd om elektronische toestellen gebruikt door de gedetineerden (en dit geldt in feite voor iedereen) te voorzien van blauwe lichtfilters die het door het scherm uitgestraalde licht op elk moment van de dag vergelijkbaar maken met de karakteristieken van natuurlijk daglicht.

Contact met de natuur is in gelijke mate belangrijk voor het mentale en fysieke welzijn. Er zijn bepaalde oplossing die zowel binnen als buiten gebruikt kunnen worden. In gesloten gevangenissen kunnen kleine potplanten worden gebruikt. Meubels en vloeren kunnen bovendien zo worden gemaakt en met zulke kleuren (bv, groene en bruine tinten) dat ze geassocieerd kunnen worden met natuurlijke landschappen. Realistisch geschilderde ruimtelijke landschappen of natuurfotografie op groot formaat kan op de gevangenismuren worden geplaatst. De gevangenisomgeving moet zo ontworpen worden dat ze de gunstige effecten van contact met de natuur in zich opneemt. Behalve de typische wandelpaden in de vorm van betonnen kooien, kan men (als de veiligheid het toelaat) open wandelvelden introduceren met veel beplanting en zitplaatsen. Het is het waard om het gebruik van natuurlijke materialen (hout, grote stenen) te overwegen. De aanwezigheid daarvan – net als de aanwezigheid van water – heeft een kalmerend effect. Uit onderzoek (Nadkarni et al., 2017) blijkt dat zelfs het voor een jaar lang tonen van video’s van natuur, een positief effect heeft op gedetineerden in een gevangenis met het hoogste niveau van beveiliging: de gedetineerden voelen zich kalmer, zijn empathischer en vertonen beduidend minder agressief gedrag.

Kleuren vormen een belangrijk onderdeel van iemands woonomgeving. Het effect van kleuren op de menselijke geest wordt nog steeds bestudeerd. Het is bijvoorbeeld bekend dat er verschillende factoren zijn die een invloed hebben op hoe we kleuren interpreteren. Deze zijn o.a. gender, leeftijd, culturele achtergrond en iemands traumatische ervaringen in het verleden. In West-Europese landen bijvoorbeeld wordt wit geassocieerd met reinheid of een huwelijksceremonie terwijl die kleur in China een symbool van de dood is. Beide genders verkiezen blauw en groen, geassocieerd met de natuur, terwijl vrouwen veel meer van roos houden dan mannen (Bonnardel et al., 2017). Naast het gebruik van bepaald kleuren in bepaalde situaties, zijn kleurencombinaties, het contrast tussen omgevingskleuren, en kleurenverzadiging ook belangrijk.

Ook geluid en temperatuur zijn elementen die, naast de

bovengenoemde, het welzijn van de gedetineerden beïnvloeden. Sommige architecturale oplossingen zorgen voor constant ongemak in de woonafdelingen. Het van buitenaf bedekken van de ramen met panelen van mat plexiglas bijvoorbeeld verhindert niet alleen niet-toegestane communicatie van de gedetineerden met de buitenwereld, wat hun gebruik rechtvaardigde, maar belemmert ook het doordringen van zonlicht aanzienlijk, blokkeert de toevoer van verse lucht en doet de temperatuur in de zomer stijgen. Ook kunnen bepaalde geluiden zoals sluitende celdeuren of het gezoem van de elektronische apparatuur van de gevangenisbewakers niet worden geëlimineerd uit de gevangenisomgeving. Door overbevolking kan het lawaai ook verergeren. Er bestaan echter oplossingen zoals speciale geluidsisolerende panelen die – zoals in het Union County Juvenile Detention Center in Linden, New Jersey – ook een decoratieve functie kunnen hebben (zie: https://architizer.com/ projects/union-county-juvenile-detention-center/). In dat gebouw zijn er nog ontwerpelement die het menselijker maken, zoals grote ramen en veel open en transparante ruimtes.

Een behoefte aan wetenschappelijk ontwikkelde kunstprojecten in de gevangenis

Een aantal jaren geleden stelden de auteurs van dit hoofdstuk dat het gebruik van kunstprojecten in gevangenissen gepland moet zijn en in lijn met wetenschappelijke bevindingen (Piotrowski & Florek, 2015). Vanuit onze ervaring is de kennis van toegepaste esthetiek relatief schaars en wordt ze zelden gebruikt door het gevangenisbestuur, vooral in postcommunistische landen. Er zijn natuurlijk meerdere redenen voor deze gang van zaken. Permanente financiële problemen bij justitionele instellingen is er een van. Door een gebrek aan middelen gaat de aandacht van gevangenisbestuurders naar de basiskwesties die nodig zijn om het uitvoeren van eenzame opsluiting te verzekeren, maar niet naar eveneens belangrijke kwesties die niet direct gerelateerd zijn met veiligheid. Bovendien is de publieke opinie in postcommunistische landen sterk bestraffend en populistisch. Dat staat in verband met de moeilijke tijd van de politieke transitie waarin veel sociale conflicten waren (Swallow, 2018).

Het is bovendien moeilijk om het niet eens te zijn met de stelling van Cheliotis. Hij stelt dat hoewel de autoriteiten kunst in gevangenissen officieel ondersteunen, kunst-ingevangenisprogramma’s en relevant evaluatieonderzoek vaak worden gebruikt voor verschillende verborgen oneerbare doelen. Het belangrijkste van deze doelen is de decoratieve rechtvaardigheid. Daarmee wordt het maskeren van onrecht en de pijnlijke aard van gevangenschap achter claims van eerlijkheid, welwillendheid en zorg bedoeld (2014, p. 16).

Dus wat kunnen we doen om het uitzicht van hedendaagse (of liever gezegd postmoderne) gevangenissen via kunst menselijker te

maken? Dit zijn de voornaamste aanbevelingen:

• onderzoek uitvoeren binnen de allernieuwste, zich snel ontwikkelende kennisdisciplines, zoals de cognitieve wetenschappen en evolutionaire psychologie

• het gezamenlijk organiseren van kunstprojecten door wetenschappers, vertegenwoordigers van het gevangenisbestuur en kunstenaars

• het introduceren van onderzoeksgebaseerde wijzigingen aan de gevangenisomgeving om esthetische vervlakkingen en andere psychologisch nadelige fenomenen bij de gedetineerden te voorkomen.

Zoals we een aantal jaren geleden lieten zien, kan de introductie van systematisch, op bewijs gebaseerde veranderingen in de gevangenisomgeving helpen om stress en de negatieve effecten van de zintuigelijke vervlakking bij gedetineerden te verminderen. Positieve emoties die – zoals te verwachten is – worden opgeroepen door een meer stimulerende omgeving (gecreëerd door kunstenaars in samenwerking met wetenschappers) zouden op hun beurt leiden tot minder agressief en zelf-agressief gedrag. We zijn ook van mening dat “inlevende” kunst kan helpen om de hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor sociale emoties te ontwikkelen bij gedetineerden. Deze effecten van wetenschappelijk ontworpen kunst in de gevangenis kunnen de weerstand van de gedetineerden tegen omgevingsrisico-ervaringen versterken (Piotrowski & Florek, 2015, p. 105).

Er is een groeiend aantal voorbeelden van zulk gebruik van kunst in gevangenissen in overeenstemming met de stand van de hedendaagse kennis. Het is voor de auteurs van dit hoofdstuk niet duidelijk of de aanbevelingen uit de bevindingen van de evolutionair toegepaste esthetiek volledig bewust zijn geïntroduceerd om bovengenoemde doelen te bereiken, maar alle oplossingen die de ruimte waarin een gevangenisstraf wordt uitgezeten, menselijker maken, moeten worden gewaardeerd.

Naast het bovengenoemde gebouw van de Union County Juvenile Detention Center in Linden, New Jersey, zijn er andere innovatieve projecten. Voorbeelden zijn de San Diego County Women’s Detention Facility en de HMP Low Moss bij Glasgow (zie hieronder).

In de afbeeldingen hierboven kunnen we verschillende elementen zien die duidelijk verwijzen naar de aannames van de zogeheten savanne hypothese en de prospect-refuge theorie. Verschillende tinten groen en lichtbruin wekken de indruk van verbondenheid met de natuur. De ruimte is open en er komt veel zonlicht binnen door de glazen muren. Het meubilair is zo gemaakt dat het mogelijk is om de openbare ruimtes vrijelijk in te richten en het uitzicht ervan in samenwerking met de vrouwelijke gedetineerden aan te passen aan de specifieke noden van een uitgevoerde activiteit. Aan de muren van grotere kamers hangen enorme afbeeldingen van

uitgestrekte natuurlandschappen.

Tot slot

De huidige staat van de kennis laat ons toe om te zeggen dat het vormgeven van de ruimte en tijd in de gevangenis met kunst, een van de manieren is om de effectiviteit van de rehabilitatie en de sociale readaptatie van gedetineerden te vergroten. Hierna volgen de belangrijkste kwesties bij projecten die de gevangenisomgeving willen aanpassen:

• contact met de natuur voorzien

• positieve afleidingen voorzien

• een sociale ondersteuningsplaats aanbieden

• belangrijke waardes bevorderen

• een gevoel van controle geven

• omgevingsstress verminderen of elimineren (Ulrich, 1984, 2006; Ulrich et al., 2010; Bernheimer et al., 2017).

Kunstzinnige bezigheden en het ontwerp van de gevangenisomgeving kunnen resulteren in positieve veranderingen in het leven van een gedetineerde. Deelname aan kunstprojecten in de gevangenis is een niet-dwingende manier van sociale rehabilitatie, respecteert de autonomie en privacy van de gedetineerden, vermindert zowel stress, isolatie, een vervreemdingsgevoel als een gebrek aan vertrouwen in anderen. Het kan ook een belangrijke informatiebron zijn van de criminele levensstijl en het helpt om de hoofdthema’s van het narratief van een gedetineerde te identificeren (zie: Piotrowski, Florek & Bajek, 2013).

Volgens Konopczyński (2008) zijn het ontdekken en het ontwikkelen van het creatieve potentieel van personen met een afwijkend gedrag, en het vormen van nieuwe individuele en sociale identiteiten de twee basisdoelstellingen van creatieve sociale rehabilitatie. Beide doelstellingen kunnen op een effectieve wijze worden gerealiseerd met de deelname van gedetineerden in artistieke projecten en het invoeren van doordachte, wetenschappelijk onderbouwde aanpassingen aan de gevangenisomgeving.

Referenties:

Appleton, J. (1975). The Experience of Landscape, John Wiley & Sons, London.

Bernheimer, L., O’Brien, R. & Barnes, R. (2017). Wellbeing in prison design. A guide. London: Matter Architecture. Retrieved 22 July 2021 from: http://www.matterarchitecture.uk/wp-content/ uploads/2018/05/421-op-02_Design-toolkit-report-online.pdf.

Bonnardel, V., Beniwal, S., Dubey, N., Pande, M. & Bimler, D. (2017). Gender difference in color preference across cultures: An archetypal pattern modulated by a female cultural stereotype. Color Research & Application, 43, 1-15. doi:10.1002/col.22188.

Cheliotis, L. (2014). Decorative Justice: Deconstructing the Relationship between the Arts and Imprisonment. International Journal for Crime, Justice and Social Democracy, 3(1), 16-34. doi: 10.5204/ijcjsd.v3i1.137.

Cope, N. (2003). ‘It’s NoTime or HighTime’: Young Offenders’ Experiences of Time and Drug Use inPrison. Howard Journal of Criminal Justice, 42(2), 158-175.

Gulla, B., Tucholska, K. & Wysocka-Pleczyk, M. (2015). Individual Time Perspective of Convicts on Imprisonment Sentences: Implications for Social Rehabilitation Interactions. Polish Journal of Social Rehabilitation, 10, 41-54. Retrieved 16 July 2021 from: http://www.resocjalizacjapolska.pl/index.php/rp/article/ view/140.

Heerwagen, J.H. (2000). Green buildings, organizational success, and occupant productivity. Building Research and Information, 28(5), 353-367.

Kolind, T. (2015). Drugs and discretionary power in prisons: The officer’s perspective. International Journal of Drug Policy, 26(9), 799-807.

Konopczyński, M. (2008). Metody twórczej resocjalizacji [Methods of creative social rehabilitation]. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Lopez, M. & Maiello-Reidy, L. (2017). Prisons and the mentally ill: why design matters. Retrieved 21 July 2021 from: https://www. penalreform.org/blog/prisons-and-the-mentally-ill-whydesign-matters/.

Nadkarni, N.M., Hasbach, P.H., Thys, T., Gaines Crockett, E. & Schnacker, L. (2017). Impacts of nature imagery on people in severely nature-deprived environments. Frontiers in Ecology and the Environment, 15(7), 395-403. doi: 10.1002/fee.1518.

Orians, G. (1980). Habitat selection: General theory and applications to human behavior. in: S. J. Lockard (ed.), The Evolution of Human Social Behavior (86-94). New York: Elsevier.

Orians, G. (1986). An ecological and evolutionary approach to

landscape aesthetics. In E.C. Penning-Rowsell & D. Lowenthal (Eds.), Landscape meaning and values (3-25). London: Allen & Unwin.

Orians, G.H. & Heerwagen, J.H. (1992). Evolved responses to landscapes. In: J.H. Barkow, L. Cosmides and J. Tooby (eds), The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture (555-579). New York, NY: Oxford University Press.

Piotrowski, P., Bajek, Z. & Florek, S. (2013). The Artistic Statements of Inmates about Freedom: the Labyrinth of Freedom Project and Its Possible Applications. Art Inquiry, 15, 215-230.

Piotrowski, P. & Florek, S. (2015). Science of Art In Prison. In: T.M. Ostrowski, I. Sikorska and K. Gerc (eds.), Resilience and Health in a Fast-Changing World (93-106). Krakow: Jagiellonian University Press.

Porras Alvarez, S. (2020). Natural Light Influence on Intellectual Performance. A Case Study on University Students. Sustainability, 12, 4167; doi:10.3390/su12104167.

Rowell-Cunsolo, T., Sampong, S., Befus, M., Mukherjee, D., & Larson, E. (2016) Predictors of illicit drug use among prisoners. Substance Use & Misuse, 51(2), 261-267.

Sharp, F., Lindsey, D., Dols, J. & Coker, J. (2014). The use and environmental impact of daylighting. Journal of Cleaner Production, 85, 462-471.

Swallow, P.S. (2018). Explaining the Rise of Populism in Poland: The Post-Communist Transition as a Critical Juncture and Origin of Political Decay in Poland. Inquiries Journal, 10(07). Retrieved from http://www.inquiriesjournal.com/a?id=1740.

Ulrich, R.S. (1983). Aesthetic and affective response to natural environment. In: I. Altman & J.F. Wohlwill, (Eds.), Human Behavior and Environment, vol. 6 (pp. 85-125). New York: Plenum Press.

Ulrich, R.S. (1984). View through a window may influence recovery from surgery. Science, 224, 420–421. doi:10.1126/ science.6143402.

Ulrich, R.S. (2006). Essay: Evidence-based health-care architecture. The Lancet, 368, S38–S39. doi:10.1016/S01406736(06)69921-2.

Ulrich, R. S., Berry, L. L., Quan, X. & Parish, J. T. (2010). A conceptual framework for the domain of evidence-based design. Health

Environments Research and Design Journal, 4, 95–114. doi: 10.1177/193758671000400107.

Vandewalle, G., Maquet, P., & Dijk, D.J. (2009). Light as a modulator of cognitive brain function. Trends in Cognitive Sciences, 13, 429–438.

Zimbardo, P.G. & Boyd, J.N. (1999). Putting Time in Perspective: A Valid, Reliable Individual-Differences Metric, Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1271-1288.

Zimbardo, P.G. & Boyd, J.N. (2009). The Time Paradox: The New Psychology of Time That Will Change Your Life. New York: Atria Books.

Żukowska, K. (2016). Czas trwania kary uwięzienia a jej skuteczność [Duration of imprisonment and its effectiveness]. In: M. Ciosek & B. Pastwa-Wojciechowska (Eds.), Psychologia penitencjarna [Penitentiary psychology] (p. 56-67). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

HET BELANG VAN ESTHETIEK IN DE GEVANGENIS VANUIT EEN PSYCHOLOGISCH PERSPECTIEF

STEFAN FLOREK & PRZEMYSŁAW PIOTROWSKI

HET BELANG VAN ESTHETIEK IN DE GEVANGENIS VANUIT EEN PSYCHOLOGISCH PERSPECTIEF

Stefan Florek & Przemysław Piotrowski

Samenvatting

Mensen zijn van nature geneigd om inbreuken op sociale regels te straffen en met sterke negatieve emoties ten aanzien van misdadigers te handelen. Dat verklaart de publieke steun voor harde en zelfs wrede straffen voor misdadigers. Een gevangenisstraf wordt vaak als een milde straf gezien terwijl het in feite een extreem strenge straf is omdat basisbehoeftes worden weggenomen. Dit verlies, in alle belangrijke levensdomeinen, heeft ernstige psychologische gevolgen waaronder psychische aandoeningen en het vermogen om normaal te functioneren in de samenleving wordt verstoord. Er bestaan verschillende manieren om dit probleem op te lossen. Een daarvan is om de gevangenisruimte met kunst mooier te maken. Studies tonen aan dat het voordelig is voor het welzijn van de gedetineerden als de gevangenisruimte wordt aangepakt door kunstenaars of met kunstzinnige ingrepen in gevangenissen. We mogen echter ook niet vergeten dat dat ook voordelig is voor de samenleving omdat de kans op rehabilitatie ermee vergroot.

Trefwoorden: esthetiek, gevangenis, mentaal functioneren van gedetineerden, filosofie van bestraffing, ontnemen van behoeften

Inleiding

Kunst in de gevangenis en de filosofie van de straf

In elke samenleving is het belangrijk om mensen die de regels te schenden te straffen als een manifestatie van vergeldende gerechtigheid (Brandt, 1959). Straffen als fenomeen komt niet enkel bij mensen voor maar kan ook bij verschillende soorten sociale

dieren, vooral primaten, worden waargenomen (de Waal, 1997, Boińska, 2016). In hedendaagse staten wordt de straf uitgevoerd volgens een systeem van wetten wat gebaseerd is op filosofische aannames.

Het lijkt erop dat er in het concept van bestraffing drie fundamentele filosofische benaderingen zijn: vergeldend, utilitair en gemengd. Bij een vergeldende benadering, die vooral in trek was tijdens de Verlichting en met bekende filosofen zoals Kant en Hegel als vaandeldragers, wordt de noodzaak om te straffen benadrukt. Het is de manier om gerechtigheid te herstellen nadat die werd geschonden door een niet-geoorloofde handeling. Vanuit dit perspectief is bestraffing een morele verplichting. In deze benadering wordt ervan uitgegaan dat de dader een rationeel en vrij wezen is die ervoor koos om slecht te doen hoewel zij of hij evengoed ervoor kon kiezen om goed te doen. Daarom moet die persoon gestraft worden.

De tweede benadering is een utilitaire, die bijna tegelijkertijd met de vergeldende het levenslicht zag. Bentham en Mill zijn er bekende supporters van. Bij een utilitaire benadering zijn de gevolgen van een handeling belangrijk. De veronderstelling dat de dader rationeel en vrij is, wordt in vraag gesteld en diens daden worden eerder als deterministisch beschouwd. Een goede daad is er eentje die het publieke goed maximaliseert. Daarom is niet vergelding, maar rehabilitatie van daders de aanbevolen reactie op een misdaad (Michael, 1992).

De derde benadering, de gemengde, wordt geleid door zowel het idee van gerechtigheid als dat van resocialisatie. Een straf moet zo worden uitgevoerd dat aan beide doelstellingen wordt voldaan. We geloven dat deze benadering, die deze twee belangrijke stromingen in de filosofie van bestraffing probeert te verzoenen, de meest gerechtvaardigde is. Het is belangrijk om de vrijheid van een persoon te benadrukken, maar deze vrijheid kan natuurlijk op verschillende manieren worden begrepen. Daarnaast is het even belangrijk om aandacht te hebben voor de beperkingen van deze vrijheid.

Zonder absolute kennis van alle omstandigheden achter de niet-toegelaten daad van een overtreder, is het onmogelijk om vast te stellen in hoeverre die vrij was in zijn/haar acties. We kunnen met andere woorden geen objectieve morele beoordeling van de daden maken. Dit sluit natuurlijk niet uit dat we de daden binnen het kader van het huidige rechtssysteem kunnen beoordelen. We zijn allen onderworpen aan twee belangrijke bronnen van beperkingen op de vrijheid van handelen: (1) aangeboren factoren zoals onze genen die tot een bepaald niveau bepalen hoe ons lichaam, waaronder onze hersenen, is gebouwd en functioneert, en (2) omgevingsfactoren die onze levenservaringen bepalen en die bepalen hoe de genen tot uitdrukking komen. De reikwijdte van onze vrijheid is met andere woorden bepaald door hoe de genen die we via onze voorouders hebben gekregen, onze lichamen en hersenen vormgeven in een specifieke omgeving (Dennett, 1984). Daarom vellen we geen

moreel oordeel over mensen als we een gevangenis binnenstappen, omdat we niet genoeg weten om dat te doen, maar we veroordelen natuurlijk wel hun misdaden.

Het is riskant om mensen in morele termen te beoordelen. Hoe riskant dat is, laat Patricia Churchland zien met een – in de cognitieve literatuur bekende - case van een pedofiel. Een man van middelbare leeftijd begon zich onverwacht seksueel aangetrokken te voelen tot kinderen en hij misbruikte zijn stiefdochter. Het bleek dat de man een tumor in het frontale gebied had. Met het verwijderen van de tumor verdwenen ook de pedofiele neigingen. Deze case laat zien dat factoren die volledig buiten iemands invloed liggen, iemands gedrag soms kan beïnvloeden. Dat maakt het moreel riskant om extreem strenge voorwaarden voor het uitzitten van een straf te eisen, zelfs vanuit een vergeldende filosofie van bestraffing, en het rechtvaardigt het idee van kunst in de gevangenis. Vanuit een utilitaire benadering vergroot kunst overduidelijk de kansen op rehabilitatie waardoor een verdere rechtvaardiging ervan niet nodig is.

In Polen hebben zowel deze gemengde bestraffingsbenadering als het idee van de aanwezigheid van kunst in gevangenissen langzaam en met de nodige moeite hun weg gevonden naar het sociale bewustzijn. Tot eind jaren 80 waren er geen georganiseerde kunstzinnige activiteiten in de gevangenissen. De voorwerpen die de gedetineerden zelf maakten (b.v. figuurtjes van zeep of gekauwd brood, structuren gebouwd met lucifers of andere beschikbare materialen) werden als semilegaal beschouwd en minachtend werden ze faience genoemd. De situatie begon te veranderen nadat het systeem in transformatie kwam. In 1991 werd de eerste Poolse Beoordeling van Gevangeniskunst gehouden in de gevangenis van Sztum. Daaropvolgend werden in meerdere gevangenissen in Polen gelijkaardige events georganiseerd. De groeiende waardering voor de kunst die gedetineerden maakten, viel samen met het ontwikkelen van het Poolse concept van creatieve sociale rehabilitatie. Marek Konopczyński (1996, 2007, 2014) was er een voorloper van. Bij het begin van de 21ste eeuw werd het belang van kunstzinnige invloeden in gevangenissen niet meer in vraag gesteld. Het feit dat Polen in 2012 deelnam aan 21 Europese programma’s die kunst in gevangenissen brachten (Europees Sociaal Fonds, 2012), weerspiegelt dat. Er waren drie fasen in de evolutie van het begrijpen van de relatie tussen gevangenis en kunst: een marginale behandeling van de eigen creativiteit van de gedetineerden, promoten en belonen van creativiteit in de gevangenis en kunst in de gevangenis als een methode voor sociale rehabilitatie.

Negatieve opvattingen ten opzichte van het verbeteren van de omstandigheden van gevangenschap

Bestraffen van schendingen van sociale normen is een natuurlijke menselijke reactie (Buss, 2001, Thagard, 2004). Deze reactie doet zich ook voor bij andere sociale wezens en het is een

aanpassingen aan het leven in een groep. Evolutionaire psychologen geloven dat er gespecialiseerde mechanismen zijn in het menselijk brein of geest met als doel samenwerking te versterken en het uitbuiten van de leden van de eigen groep tegen te gaan. Deze mechanismen zijn verantwoordelijk voor onze dorst naar wraak.

Morele regels hebben vooral het doel om samenwerking te bevorderen binnen door mensen gemaakte sociale groepen. Mensen hebben een aangeboren neiging om bepaalde normen te ontwikkelen zoals het verbieden van diefstal en agressie tegen leden van de eigen groep, wederkerigheid van gunsten verwachten, of het naleven van bepaalde regels bij het zoeken naar seksuele partners. Deze normen dienen om de belangen van zowel individuen als de groep als geheel te maximaliseren. Het schenden van deze morele regels veroorzaakt negatieve morele emoties bij de groepsleden die ons motiveren om degenen die een misdaad hebben gepleegd te straffen.

Walging en woede, of de voldoening van wraak te nemen zijn ongetwijfeld een aantal van deze morele emoties die bestraffingen motiveren (Thagard, 2004). Ze zijn er de oorzaak van dat mensen op een extreem strenge en soms zelfs wrede manier wraak nemen op personen die de normale regels schenden, met als doel om andere potentiële daders af te schrikken.

De daders van misdrijven, vooral agressieve, zijn en worden dus onderworpen aan verschillende vormen van repressie. In het verleden kregen ze meestal de doodstraf, soms voorafgegaan door foltering of verminking. Deze straffen werden meestal publiekelijk uitgevoerd, niet alleen om te voldoen aan het verlangen naar wraak, maar ook preventief. Er kan worden aangenomen dat in kleine groepen jagers en verzamelaars, zoals bij primaten, de straf werd uitgevoerd door directe getuigen van de overtreding en dat in de vorm van onmiddellijke en spontane wraak. Dat is bijvoorbeeld bij chimpansees waargenomen. Het gebeurt dat zo’n aanval de dood van de dader tot gevolg heeft (de Waal, 1997). In grote en ontwikkelde gemeenschappen werden gespecialiseerde instellingen opgericht die de verantwoordelijkheid kregen voor het toepassen van gerechtigheid en zij namen deze taak over van de sociale groep. Zoals Hobbes (2002) meent, was de noodzaak om de misdaad institutioneel aan te pakken de reden voor de oprichting van de staat als institutie. De staat produceert min of meer gespecialiseerde organisaties met als taak het opsporen van misdaden, de daders te vervolgen en te straffen. Een van de resultaten van deze culturele ontwikkeling was bijvoorbeeld de opkomst van het beroep van beul die de vonnissen van het rechtssysteem op professionele wijze uitvoerde.

De woede die een misdaad in een gemeenschap veroorzaakt is een tijdloos fenomeen en is het gevolg van de mentale mechanismen zoals hierboven beschreven. Ongeacht het tijdperk eisen mensen gerechtigheid en laten ze negatieve emoties en gedragingen ten aanzien van daders zien. Dit verlangen naar wraak leeft vandaag nog

steeds, nu in de meeste landen de doodstraf en verminkingen zijn vervangen door gevangenschap.

Vanuit een psychologisch perspectief is het fundamentele probleem van een gevangenisstraf dat de straf er niet streng genoeg uitziet. Er zijn zelfs mensen, meestal mensen die niets te maken hebben met penitentiaire zaken, die vinden dat een gevangenisstraf de kenmerken van een straf niet draagt en dat die niet schadelijk is voor de dader omdat die op kosten van de belastingbetaler gratis eten, onderdak en andere basisbehoeftes krijgt (Florek, 2021 in druk). Deze denkwijze, die fout is zoals we hieronder beargumenteren, is een van de reden voor de terughoudende benadering van samenlevingen om de voorwaarden van gevangenschap te versoepelen. De wijdverspreide afkeer in democratische landen om de levensomstandigheden van gedetineerden te verbeteren, laat politici verklaren dat ze zwaardere straffen voor misdadigers eisen, wat neerkomt op een gebrek aan interesse in behoorlijke gevangenschapsomstandigheden.

Als gevolg hiervan hebben veel landen extreem strenge regels in hun uitvoerende strafwetten en zijn die samenlevingen enthousiast om meer of minder doordachte wraak te nemen op misdadigers, zonder iets af te weten over de relatie tussen hoe een gevangenisstraf wordt uitgevoerd en de effectiviteit ervan op de rehabilitatie en het recidivecijfer.

In het Poolse strafwetboek bijvoorbeeld heeft een gedetineerde in een gesloten gevangenis recht op 3 vierkante meter ruimte in een cel, een uur wandelen tijdens de dag, een aantal bezoeken van geliefden per maand en een dagelijkse voedingsratio van net over 1E per dag (1997). Niet alleen in Polen maar in veel andere landen worden basisbehoeftes ontnomen (Poklek 2018) maar het niveau van ontbering varieert niet allen van land tot land maar ook vaak van gevangenis tot gevangenis.

Esthetische behoeftes lijken in het lijstje van behoeftes bij de minder belangrijke te behoren en pogingen om de gevangenisruimte op dat vlak te verbeteren, botsen op een specifieke maatschappelijke afkeuring. Misschien zien mensen dat als een uiting van luxe die ze zelf niet kunnen veroorloven. Daarom is het belangrijk om uit te leggen dat het voldoen aan de esthetische behoeftes van gedetineerden op een goedkope manier de onmogelijkheid compenseert om aan andere belangrijke behoeftes tegemoet te komen, zoals fysieke, emotionele, sociale en ouderlijke.

Niet tegemoetkomen aan de basisbehoeften in een gevangenis en de gevolgen ervan

Gevangenschap lijkt soms een milde straf in vergelijking met andere straffen die nog steeds worden toegepast in sommige landen, zoals de doodstraf of verminking. Dat komt waarschijnlijk omdat er bij gevangenschap geen spectaculaire beelden van foltertuigen, bloed of een dood of verminkt lichaam voor ons

geestesoog verschijnen. Als we echter een beetje dieper nadenken als we de zwaarte van een gevangenisstraf beoordelen, komen we tot een volledig ander besluit. Het volstaat om te overwegen of we bereid zijn onze hand op te geven om de kans niet te verliezen om onze levens vrij te beheren: te bewegen, te kiezen waar we wonen, de mensen met wie ze samenleven, die we ontmoeten, het werk dat we doen, de maaltijden die we eten, wat we in onze vrije tijd doen. Voor gedetineerden is vooral het verlies van de kans om dagelijks bij hun geliefden te zijn acuut: vrouwen, kinderen, ouders (Poklek, 2018). Vaak staat een gevangenisstraf niet enkel gelijk aan een verzwakte band met geliefden, maar zelfs met het compleet verbreken ervan. Het mooier maken van de gevangenisruimte kan deze kwellingen niet compenseren. Dat is ook niet de functie ervan want een gevangenisstraf moet wel een straf blijven.

In de gevangenis wordt vaak niet voldaan aan de fundamentele behoeftes van een gedetineerde waardoor die bijna permanent gefrustreerd is. Deze frustratie kan, en vaak gebeurt dat ook, tot agressie leiden. Daar zijn de meeste psychologen het met elkaar over eens (Krahe, 2001). Gevoelens van agressie worden sterker bij een gedetineerde tijdens zijn/haar verblijf in een gevangenis. Het is een potentiële bedreiging voor medegedetineerden, het gevangenispersoneel, en als de gedetineerde uiteindelijk de gevangenis verlaat, ook voor andere mensen. De gevolgen kunnen de vorm aannemen van zelfagressie, wat behalve dat het voor de gedetineerde schadelijk is, ook voor heel stressvolle situaties voor het personeel zorgt, al was het maar vanwege het feit dat zelfbeschadiging door gedetineerden een uiterst verontrustende ervaring kan veroorzaken, b.v. het openen van de bedekking van het lichaam (Poklek, 2018).

Meer zelfs, het feit dat er binnen de gevangenismuren veel meer zelfmutilatie is en er meer zelfmoordpogingen worden ondernomen dan erbuiten, is voldoende bewijs dat een gevangenisstraf een in het bijzonder pijnlijke straf is, om niet te schrijven, een wrede (Florek, 2018). De mate waarin hangt voor een groot deel af van het soort gevangenis. In verschillende landen bestaan verschillende soorten gevangenissen, maar in het algemeen staan die equivalent met gesloten, halfopen en open gevangenissen, zoals die in de Poolse strafwet zijn onderscheiden (Uitvoerend Wetboek van Strafrecht, 1997). In een open gevangenis kunnen gedetineerden zich vrij rondbewegen in de gevangenis en kunnen ze die verlaten om te werken. In een halfopen inrichting kan de gevangenis alleen verlaten worden onder begeleiding van de bewaarders. De zwaarste omstandigheden zijn in gesloten gevangenissen te vinden. Daar moeten meestal recidivisten en daders van bepaalde zware misdaden hun straf uitzitten. In Polen brengen gedetineerden in zo’n inrichting bijna hun hele dag daar door (23/24u). Ze moeten in dichte cellen leven en heel beperkte bewegingsvrijheid om maar te zwijgen over het voldoen van andere behoeftes. In omstandigheden met zo’n extreme deprivatie, komen agressieve daden, waaronder

seksuele agressie, en het ontwikkelen van psychische stoornissen, vooral dan van depressie, vaak voor. Het directe gevolg daarvan zijn onder andere de eerder vermelde pogingen tot zelfmutilatie en zelfdoding.

Mensen in zo’n omstandigheden vasthouden, bemoeilijkt het proces van rehabilitatie of maakt het zelfs onmogelijk. Het hindert onder andere het verkrijgen van schuldbesef. Misdadigers hanteren vaak - meestal onbewust – verschillende technieken om hun schuldgevoel te verminderen (Sykes, Matza, 1957). Het feit dat ze zelf het gevoel hebben dat ze onmenselijk worden behandeld, maakt het voor hen moeilijk om hun schuld te begrijpen, wat een noodzakelijke voorwaarde voor rehabilitatie lijkt te zijn. We herinneren ons een opmerking van een moordenaar met wie de auteurs van dit hoofdstuk hebben kunnen praten over hemzelf en zijn slachtoffer in een gesloten gevangenis: “Ik ben hier aan het rotten, terwijl hij alleen dood is”. Ook kan niet genegeerd worden dat gedetineerden soms zelf slachtoffer worden van agressie door medegedetineerden of zelfs het personeel. Zich als een slachtoffer voelen maakt het waarschijnlijk moeilijk om de eigen schuld in te zien. Een analyse van de verhalen van gedetineerden over hun levens liet ook zien dat ze in vergelijking met de rest van de bevolking geen negatieve morele beoordelingen van hun gedrag maken (Piotrowski, Florek, Cieśla, 2016). Interessant genoeg zijn er veel aanwijzingen dat het uitzitten van een gevangenisstraf in zeer moeilijke omstandigheden de kansen op recidive vergroten maar dat een positief klimaat met het ervaren van relaties met leeftijdsgenoten, autonomie en zinvolle activiteiten dat vermindert (Ginneken, Palmen, 2022).

Tot slot

Het is niet volledig mogelijk om een objectieve morele beoordeling van daders te maken en om de mate van hun vrijheid en verantwoordelijkheid te bepalen. Dat moet voorkomen dat moreel gevoelige mensen gedachteloos wraak willen nemen op daders voor de daden die zij hebben begaan. Het uitstellen van een moreel oordeel (maar niet een legaal) lijkt veel rationeler. Vanuit het perspectief van een buitenstaander lijkt een gevangenisstraf niet al te ze zwaar te zijn omdat de schade die aan de dader wordt toegebracht niet zo zichtbaar is als de schade die de dader aan het slachtoffer heeft berokkend. Toch leidt een meer voorzichtige gedachtegang tot het besluit dat een gevangenisstraf een heel wrede straf is omdat het het hele leven van een persoon verandert. Een gevangenisstraf ontneemt de mogelijkheid om belangrijke relaties verder te zetten en om in basisbehoeftes te voldoen. Ook mogen we niet vergeten dat in de meeste gevallen – met uitzondering van mensen die levenslang kregen – gedetineerden ooit vrijkomen. We moeten het belangrijk vinden dat ze zonder ernstige psychische stoornissen vrijkomen en dat het risico op recidive zo klein mogelijk is.

Brandt, R. (1959). Ethical theory: the problems of normative and critical ethics. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall

Buss, D. (2001). Psychologia ewolucyjna. Jak wytłumaczyć społeczne zachowania człowieka. Najnowsze koncepcje. Gdańsk: GWP.

Churchland, P. (2006). The big questions: Do we have free will? New Scientist, 2578, 42-45

Dennett, D. (1984). Elbow Room. The Varieties of Free Will Worth Wanting. MIT Press.

de Waal, F. (1997). Good Natured. The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals. Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press

European Social Fund (2012). Grundtvig and Leonardo da Vinci Catalogue of Projects on Prison Education & Training. Budapest. Retrieved from: https://www.epea.org/wp-content/ uploads/European-Conference-Budapest-2010-Document-4Grundtvig-and-Leonardo-projects-Catalogue-updated-2012. pdf.

Florek, S. (2021). Czas do zabicia „pod celą”. O racjonalności kary pozbawienia wolności w zakładach typu zamkniętego. In: Dostrzeganie zagrożeń drogą do zmiany, (ed. K. Popiołek, s. 164181). Warszawa: Difin

Ginneken van, E. F. J. C. & Palmen, H. (2022). Is There Relationship Between Prison Conditions and Recidivism? Justice Quarterly, DOI: 10.1080/07418825.2022.2040576

Hobbes, T. (2002). Leviathan. Project Gutenberg: https://www. gutenberg.org/ebooks/3207

Konopczyński, M. (1996). Twórcza resocjalizacja [Creative Social Rehabilitation]. Warszawa: Editions Spotkania.

Konopczyński, M. (2007). Metody twórczej resocjalizacji [Methods of Creative Social Rehabilitation]. Warszawa: PWN

Konopczyński, M. (2014). Creative Social Rehabilitation. Outline of the concept for developing potential. Polish Journal of Social Rehabilitation, 7, 171-186.

Krahe, B. (2021). Social Psychology of Aggression. London and

New York: Routledge.

Michael, M. A. (1992). Utilitarianism and Retributivism: What’s the Difference? American Philosophical Quarterly, 29: 173–82

Piotrowski, P., Florek, S. & Cieśla, S. (2016). Wybrane charakterystyki narracji więźniów. W: D. Kubacka-Jasiecka, P. Passowicz (red.), Interwencja kryzysowa – konteksty indywidualne i społeczne (s. 259-269). Kraków: Oficyna Wydawnicza AFM

Poklek, R. (2018). Zarys psychologii penitencjarnej. Pomiędzy teorią i praktyką. Warszawa: Difin. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 lutego 2016 r. z dnia 19 lutego 2016 r. sprawie wyżywienia osadzonych w zakładach karnych i aresztach śledczych.

Sykes, G. M. & Matza, D. (1957). Techniques of Neutralization: A Theory of Delinquency. American Sociological Review, 22: 664670.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy. Dz. U. 1997 Nr 90 poz. 557 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/ download.xsp/WDU19970900557/U/D19970557Lj.pdf)

Thagard, P. (2004). Mind. Introduction to Cognitive Science. MIT Press.

IN EUROPA EN WERELDWIJD

MELINDA ŠEFČIĆ, ANITA JANDRIĆ NIŠEVIĆ & VIDA MEIĆ

GEVANGENISKUNST IN EUROPA EN WERELDWIJD

Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević & Vida Meić

Samenvatting

In de wereld van vandaag, in de dagelijkse sleur en het constante gevecht met de tijd, is het maar al te gemakkelijk om de waarde van kunst uit het oog te verliezen, net zoals we het belang van preventie en rehabilitatie niet inzien, omdat zij niet rechtstreeks bijdraagt tot het genezen van kanker of het ontwikkelen van robotica.

Op eenzelfde manier denken we over gedetineerden. Omdat we zelf geen gedetineerden zijn, begrijpen we niet wat het betekent er een te zijn. Maar we zien ook artistieke activiteiten in gevangenissen wereldwijd gericht op rehabilitatie en sociale integratie van de gedetineerden, in de eerste plaats in het gevangenissysteem zelf, maar ook bij de herintrede in de maatschappij na vrijlating. We spreken daarbij meestal over workshops drama, beeldende kunsten, muziek, dans en podiumkunsten voor grotere groepen deelnemers. Als gedetineerden betrokken worden bij verschillende artistieke activiteiten, kunnen ze door het creatieve proces een beter begrip van zichzelf en hun emoties krijgen en zien ze zichzelf in een ander licht.

Inleiding

In de hedendaagse wereld, met de dagelijkse sleur en het constante gevecht met de tijd, is het al te gemakkelijk om de waarde van kunst uit het oog te verliezen, net zoals we het belang van preventie en rehabilitatie vergeten omdat zij niet rechtstreeks bijdragen tot het genezen van kanker of het ontwikkelen van robotica. Op dezelfde manier denken we over gedetineerden. Omdat we zelf geen gedetineerden zijn, begrijpen we niet wat het betekent er een te zijn. Toch zijn er meer en meer sociale bewegingen die het belang van kunst in penitentiaire inrichtingen beginnen in te zien. Ze begrijpen dat achter misdrijven en misdaden ook biologische en psychosociale oorzaken zitten. Detentie op zich zal recidive niet altijd voorkomen.

Trefwoorden: gedetineerden, kunstworkshops, gevangeniskunst, gevangeniskunst in de praktijk

Veel jonge mannelijke gedetineerden zien de gevangenis voor de eerste keer van binnenuit als ze ongeveer 15 jaar zijn. Het grootste deel van hun leven zitten ze vast in een vicieuze cirkel. Besparingen in rehabilitatieprogramma’s, weinig kansen op een goeie job voor exgedetineerden en de kans dat ze bij het verlaten van de gevangenis dakloos worden, maakt het nog moeilijker om hun levens radicaal om te gooien. Het is voor ex-gedetineerden niet evident om zich als volwaardige leden in de samenleving te integreren. Vaak krijgen ze een etiket opgeplakt en worden ze gediscrimineerd.

Veel gevangenissen wereldwijd belichamen met hun Victoriaanse architectuur onvoldoende de ideeën van Jeremy Bentham (18de -eeuwse Engelse filosoof). Hij had het panopticum ontworpen, een systeem van sociale controle waarbij een enkele bewaker gedetineerden kan observeren zonder dat iemand hem kan zien. Het sombere en grauwe karakter van veel gevangenissen, gecombineerd met een slechte akoestiek, maakt het gevangenisleven niet alleen saai maar ook beangstigend en weerzinwekkend. Bovendien is er vaak te weinig personeel voor te veel gedetineerden en worden gevangenissen geplaagd door een overvloed van drugs waardoor het een gevaarlijke omgeving is voor de gedetineerden. Een ander groot probleem in gevangenissen is de geestelijke gezondheid, wat wordt versterkt door een vermindering van die werknemers die zich daar dagelijks aan wijden. De gevolgen daarvan zien we terug in de ongelooflijk hoge cijfers van zelfverminking en zelfdoding in gevangenissen wereldwijd. Het zelfdodingscijfer in gevangenissen is vijf keer hoger dan bij de algemene bevolking (Thwaites & Harkness 2019).

Saul Hewish is toonaangevend in zijn gebruik van drama en theater met gedetineerden. Momenteel doceert hij aan de universiteit van Warwick in het VK. Als onderdeel van zijn lessen laat hij zijn studenten werken met mensen uit het gevangenissysteem. Ze willen het voor gedetineerden gemakkelijker maken om deel te nemen aan toneelstukken. Het doel van zijn dramaworkshops is dat mensen in groep met meerdere acteurs gaan werken. Door de jaren heen werd een ding overduidelijk voor hem. Door deel te nemen aan deze expressieve kunstvorm, worden mensen eraan herinnerd dat ze effectief menselijk zijn. Volgens Hewish vergeten gedetineerden dat soms. Dat is een duidelijke aanwijzing wat het probleem van de meeste gevangenissystemen is. Het is geen toeval dat gedetineerden zich vooral ontmenselijkt voelen en bij vrijlating vaak terugkeren naar hun oorspronkelijke levensstijl. Als gedetineerden worden verwaarloosd en als hen geen gezonde vormen van collectief welzijn worden bijgebracht, hoe kunnen we dan verwachten dat ze hun leven op een positieve manier veranderen, vooral niet als ze zichzelf niet zien als mensen met een positieve rol in de samenleving? Hewish herinnert ons eraan dat drama in de gevangenis geen opstap is voor een carrière als acteur, maar dat het gedetineerden de kans geeft om via een participatieproces te leren hoe ze anders kunnen zijn (Thwaites & Harkness 2019).

Artistieke vormen van expressie, of het nu via beeldende kunsten, drama, theater of dans is, geeft gedetineerden de mogelijkheid zichzelf en hun emoties te begrijpen en zichzelf in een ander licht te zien. Het is deze identiteitsverandering die essentieel is om te voorkomen dat gedetineerden na hun vrijlating opnieuw een misdrijf plegen.

Kunst in de gevangenis in de praktijk

Bij artistieke expressievormen praten we meestal over workshops drama, beeldende kunsten, muziek, dans, theater en podiumkunsten voor grotere groepen. Het geven van kunstworkshops is van groot belang in de holistische benadering van het individu. Ze dragen niet alleen bij aan een spirituele vervulling en het opbouwen van een nieuw waardesysteem, maar ook aan de revitalisering, resocialisatie en sociale integratie van de deelnemers. Ook is het een creatieve manier om de vrije tijd in te vullen.

Er zijn in de wereld veel sociale bewegingen die op een nieuwe manier werken met gedetineerden. De workshops die ze houden, hebben positieve effecten en leiden tot de proactieve ontwikkeling van verschillende vaardigheden bij de gedetineerden.

Talrijke onderzoeken en projecten, waarvan we er enkele zullen presenteren in dit hoofdstuk, bevestigen dat kunst een belangrijk onderdeel kan zijn in de rehabilitatie, integratie en dus resocialisatie en sociale re-integratie van gedetineerden. Kunst kan de perceptie van de wereld om hen heen beïnvloeden. Kunst helpt om dingen uit de directe en directe omgeving beter te waarderen, maar helpt ook bij het aanleren van vaardigheden die hen kunnen helpen om na vrijlating beter hun weg te vinden in de samenleving.

Er zijn veel voorbeelden van gedetineerden die na zich hun vrijlating in de kunst gooiden en die nu beroemde kunstenaars zijn. Of van mensen die opnieuw integreerden in de maatschappij door hun creatief werk waardoor ze werk konden vinden bij drukkerijen, designbedrijven of zelfs galerieën. Ook is het niet ongebruikelijk dat ze zelf workshopbegeleiders binnen het gevangeniswezen worden. Deze voorbeelden bewijzen dat mensen tijdens hun straf ten goede kunnen veranderen. Toine Bakermans, een Nederlandse ex-gedetineerde die meer dan twintig jaar in de gevangenis heeft gezeten voor bankovervallen en nu een beroemd kunstenaar, is zo’n positief voorbeeld. Meer over hem kan je lezen in het hoofdstuk Kunsteducatie in gevangenissen.

Wereldwijd worden er meer en meer workshops beeldende kunsten georganiseerd in het gevangeniswezen. Meer en meer sociale bewegingen richten hun blik op deze gemarginaliseerde maatschappelijke groep en dat met tastbare resultaten. In het

Goede praktijkvoorbeelden van artistieke activiteiten met gedetineerden

vervolg van dit hoofdstuk wordt een klein maar belangrijk overzicht van lovenswaardige programma’s en projecten voorgesteld als voorbeelden van goede praktijken, niet alleen voor zij die zich professioneel aan de gevangenis hebben gewijd, maar ook voor toekomstige generaties, die, nadat ze alle positieve aspecten van artistiek werk hebben geleerd, hun eigen werkervaring kunnen inzetten in de rehabilitatie van gedetineerden.

Een voorbeeld uit het Kroatische gevangenissysteem

De Kroatische Vereniging voor Beeldende Kunstenaars werd in 1868 gesticht. Ze heeft door de jaren heen met verschillende kunstenaars samengewerkt rond verschillende vormen van artistieke expressie. In 2018, op initiatief van kunstenaar dr. Melinda Šefčić, begon ze met haar eerste projecten die kunstworkshops en muurschilderingen binnen de gevangenismuren brachten. Met deze kunstworkshops wilden ze de gevangenisruimte verfraaien en opnieuw menselijk maken. Zo werden binnen het project Voorbeeldige Gevangenis in de vrouwengevangenis van Požega in 2018 twee workshops ontwikkeld. Ze werden begeleid door Mia Maraković en Martina Miholić, beide kunstenaars. Naast de workshops werden er in dit project ook muurschilderingen gecreëerd die over de hele tweede verdieping van de gevangenis liepen. Meer details hierover kan je vinden in het hoofdstuk Revitalisering van de gevangenisruimte door kunst: Nieuwe innovatieve werkwijzen. Nu volgt een voorstelling van de resultaten van deze twee prijzenswaardige workshops. Ze hadden een sterke en constructieve impact op de vrouwelijke gedetineerden, niet alleen creatief maar ook verbaal, emotioneel en psychologisch, wat duidelijk te zien was in hun deelname en de grote interesse in het werk.

De workshop Persoonlijk Boek

De creatieve therapeutische workshop met de titel Persoonlijk boek (Osabna knjiga) werd ontwikkeld en begeleid door kunstenaar en projectmedewerker Mia Maraković. De workshop was een onderdeel van het project Voorbeeldige Gevangenis. Zeven gedetineerden van de vrouwengevangenis in Požega namen eraan deel. Van die zeven waren er zes die ook in hun vrije tijd, terwijl het project liep, actief met boeken werkten. In het begin kozen de gedetineerden een van de boeken uit een selectie die Mia Maraković, de workshopbegeleider, had gemaakt. In elke workshop, en er waren er in totaal vier, las de workshopleider een couplet van een lied voor aan de deelnemers, met als doel de samenwerking en discussie tussen de workshopleider en de deelnemers te stimuleren en hen aan te moedigen om voortdurend en creatief aan het door hen gekozen boek te werken. Een voorbeeld: het vers Het kan, het kan, het kan, het kan. Ik schreeuw deze twee woorden van de daken – het kan, het kan (Može može, može može. Vičem s krova ta četiri slova – može, može)

moedigde een deelnemer aan om haar volledige boek te wijden aan dat vers, aan haar opties en verlangens, aan alles wat ze met haar leven kon doen en een positief resultaat zou hebben. Een andere gedetineerde herschreef als reactie al haar negatieve uitspraken en verving ze door positievere (Maraković, 2018).

De workshop was zo geconcipieerd dat van de deelnemers niet enkel artistieke expressies in de vorm van tekeningen en afbeeldingen werden verwacht. In de werken die de deelnemers tijdens de workshops maakten, is te zien dat ze de techniek van fotocollage door het uitknippen van tekst uit het tijdschrift, gretig toepasten, terwijl afbeeldingen grotendeels afwezig waren. Ze uitten zich het liefste met teksten, met het schrijven van persoonlijke berichtjes, gedichten en versjes in combinatie met de uitgeknipte woorden uit de tijdschriften. Dat resulteerde in zowel unieke als persoonlijke verhalen. De deelnemers gebruikten deze boeken als hun persoonlijk dagboek en ze plakten er zelfs persoonlijke foto’s in of schreven er verborgen emoties in die ze meestal niet aan hun omgeving wilden toevertrouwen (Maraković, 2018). Hierdoor werd er vertrouwen tussen de workshopleider en de deelnemers opgebouwd en het droeg bij aan het succes van deze creatieve therapeutische expressie waarmee een positieve innerlijke transformatie in gang werd gezet.

Elk boek dat in het kader van dit project werd gemaakt, is dus uiterst persoonlijk en uniek. Ze staan bol van emoties en gedachten, van ervaringen, houdingen en meningen. Zoals op de foto’s te zien, resulteerden de workshops in de unieke transformatie van afgedankte boeken naar eigen boeken, meer specifiek naar persoonlijke dagboeken die een spiegel zijn van de ziel van de deelnemers.

De workshops beïnvloedden de stemming van de deelnemers en de creatieve en kwalitatieve invulling van hun vrije tijd. Ze droegen bij aan de zelfanalyse van de persoonlijke toestand van elke vrouw

Project Exemplary Penitentiary (2018). Personal Book [Collage].

Author of Worksop: Mia Maraković.

Photographer: Juraj Vuglač. Source: Croatian Association of Fine Artists.

Project Exemplary Penitentiary (2018). Personal Book [Collage].

Author of Worksop: Mia Maraković.

Photographer: Juraj Vuglač. Source: Croatian Association of Fine Artists.

die betrokken was bij het proces en moedigden eerlijke expressie en confrontatie met zichzelf en hun meest verborgen emoties aan (Maraković, 2018).

De workshop Waar vrouwen zich niet voor moeten schamen

Deze workshop werd uitgevoerd door kunstenaar Martina Miholić. Het onderwerp ervan was hoe je vanuit een persoonlijk perspectief het sociaal opgelegde gevoel van ongemak en/of schaamte kan bevragen dat voortkomt uit het niet passen in gedragspatronen en stereotypen die verband houden met de traditionele opvattingen over gender. Deze workshops werd bediscussieerd waar vrouwen zich niet voor moeten schamen, zoals de manier waarop ze zich kleden, hun gewicht, hun jobs, hun hobby’s en hun meningen. Er waren ook discussies over serieuzere en complexere thema’s die door de deelnemers zelf werden aangebracht. Het gaat dan over zich schamen voor hun eigen ziekte of die van hun kind, voor hun gevangenschap, voor hun gepleegde misdaad. De workshop wilde hun zelfvertrouwen versterken en een positieve houding en kijk op jezelf aanmoedigen. Ook werd er gewerkt aan een positievere perceptie van de kwaliteiten die elk van de deelnemers hebben maar waar nooit over wordt gepraat of die nooit worden benadrukt. De workshops werden wekelijks georganiseerd tijdens de volledige duur van het project Voorbeeldige Gevangenis in de vrouwengevangenis van Požega. Tijdens de inleidende workshop stelde kunstenaar en workshopbegeleider Martina Miholić zichzelf voor aan de deelnemers, presenteerde haar werk en liet hen zo op een subtiele maar eerlijke en open manier kennismaken met het onderwerp van deze heel intieme en persoonlijke workshops. Binnen de workshops draaide het rond het stellen van vragen over een specifiek thema waarop de deelnemers moesten antwoorden en waarmee zo discussie en dialoog werd aangemoedigd tussen de deelnemers en de workshopbegeleider.

Naast het praten over een specifiek onderwerp was er in het concept van de workshop ook ruimte om te antwoorden in een geschreven of visuele vorm waarbij collages en tekentechnieken konden worden gebruikt. Zo konden de deelnemers hun eigen artistieke dagboek creëren waarin ze reageerden op de onderwerpen of waarin ze vaak zelf nieuwe vragen voor zichzelf stelden en die op een creatieve manier beantwoordden. Daarna werd elke poster gepresenteerd wat tot nog meer discussie tussen de deelnemers en de workshopbegeleider leidde.

Enkele van de onderwerpen:

1. Is er een beroep, hobby of activiteit dat ze wilden uitoefenen maar dat ze niet deden omdat het als niet geschikt of aanvaardbaar voor vrouwen wordt beschouwd?

2. Is er een beroep, hobby of activiteit waarvan ze zich niet kunnen inbeelden dat een man die zou doen?

3. Is er iets waarvoor ze zich schamen maar waarvoor ze zich

Project Exemplary

Penitentiary (2018).

What Women Should Not Be Ashamed Of [Collage].

Author of Worksop: Martina Miholić.

Photographer: Juraj Vuglač. Penitentiary in Požega. Source: Croatian Association of Fine Artists.

niet zouden moeten schamen omdat hun schaamte komt vanuit een sociaal opgelegd en bevooroordeeld idee van wat een vrouw en haar rol is? (Miholić, 2018).

De deelnemers waren heel actief in de conversatie en de discussie. Ze herkenden zichzelf in de gedeelde bedenkingen en de problemen waarmee ze af te rekenen hadden.

De onderwerpen waarover ze spraken waren in eerste instantie niet gerelateerd aan de strafinrichting of hun straf. Het waren onderwerpen waarmee alle vrouwen mee te maken hebben, ongeacht sociale status, levensomstandigheden en bezigheden.

Hieronder vind je een aantal van de antwoorden op specifieke onderwerpen waarmee je een beter inzicht krijgt in de structuur en de doelstellingen van de workshops:

• vrouwen hoeven zich niet te schamen voor een abortus

• vrouwen hoeven zich niet te schamen omdat ze borstkanker hebben

• vrouwen hoeven zich niet te schamen om geweld te melden

• vrouwen hoeven zich niet te schamen als ze een andere vrouw als partner hebben

• vrouwen hoeven zich niet te schamen voor de ziekte van een kind of ander familielid

• vrouwen hoeven zich niet te schamen om hun rechten op het werk en in de samenleving op te eisen

• vrouwen hoeven zich niet te schamen voor hun vrouwelijkheid

• vrouwen hoeven zich niet te schamen voor hun keuzes

• je hoeft je nooit te schamen voor je afkomst, baan, welke dan ook, je uiterlijk, je gewicht, je tanden, je rimpels, je acties. Nooit (Miholić, 2018).

Project Exemplary Penitentiary (2018). What Women Should Not Be Ashamed Of [Collage].

Author of Worksop: Martina Miholić.

Photographer: Juraj Vuglač. Penitentiary in Požega. Source: Croatian Association of Fine Artists.

MultiArt festival (2019). Theatre play by inmates [Theatrical performance].

Photographer: Unknown. Source: Romanian prisons & National Administration of Penitentiaries. Romania, Bucharest, Nottara Theatre.

Een voorbeeld uit het Roemeense gevangeniswezen

In Roemeense gevangenissen zijn ook goede voorbeelden te vinden van artistieke toepassingen die de gedetineerden aansporen om mee te doen met culturele en artistieke programma’s via educatieve bezigheden. Daarbij is er een grote nadruk op het ontwikkelen van vaardigheden, gepast gedrag en zelfrespect. Hieronder stellen we verschillende festivals en activiteiten voor die jaarlijks plaatsvinden en waarbij veel gedetineerden zijn betrokken.

Het MultiArt festival

Het MultiArt festival Dana Cenușă - Bevrijd door cultuur is een uniek cultureel evenement in Europa dat elk jaar wordt gehouden. Het festival heeft een grote impact op gedetineerden en stimuleert positieve veranderingen, zoals een creatieve invulling van de tijd, meer zelfvertrouwen en positiever en maatschappelijk aanvaardbaarder gedrag. Het festival wordt in samenwerking met het Notary Theatre in Boekarest georganiseerd. Sinds zijn eerste editie (van 15 in totaal) werden er 73 toneelstukken georganiseerd waaraan 730 gedetineerden deelnamen. Sinds 2016 is dit evenement opgenomen in het programma van het Internationaal Theaterfestival, een duidelijke graadmeter voor zijn succes.

MultiArt festival (2019). Theatre play by inmates [Theatrical performance].

Photographer: Unknown. Source: Romanian prisons & National Administration of Penitentiaries. Romania, Bucharest, Nottara Theatre.

National Folklore Festival (2019). Dance and choir of inmates [Dance and choir].

Source: Romanian prisons & National Administration of Penitentiaries. Romania. Bucharest.

Het Nationaal Folklore Festival voor Gedetineerden

Het Nationaal Folklore Festival voor Gedetineerden wordt elk jaar georganiseerd en is een samenwerking tussen Roemeense penitentiaire inrichtingen en het Dimitrie Gustin Dorpsmuseum, een openluchtmuseum nabij Boekarest. Het evenement brengt getalenteerde gedetineerden samen en moedigt hen aan om zich op creatieve manieren te uiten. Dat helpt bij de herintrede van de gedetineerden in de samenleving. De resultaten worden gepresenteerd aan de lokale gemeenschap. Het doel is om een gezonde en stimulerende omgeving te bouwen voor een gezonde sociale re-integratie van gedetineerden.

Het festival heeft drie onderdelen: traditionele Roemeense dans, volksmuziek en een tentoonstelling van het handwerk dat gedetineerden maakten tijdens workshops. Het festival is uniek door de complexe productie die gedetineerden het hele jaar door samenbrengt in creatief werk. Met de coördinatie van experts uit het gevangeniswezen creëren gedetineerden dit uitgebreide en unieke kunstprogramma om het publiek bewust te maken van het belang van dergelijke projecten.

National Folklore Festival (2019). Dance and choir of inmates [Dance and choir].

Source: Romanian prisons & National Administration of Penitentiaries. Romania. Bucharest.

National Folklore Festival (2019). Handcraft of inmates [Handcraft].

Source: Romanian prisons & National Administration of Penitentiaries. Romania. Bucharest.

National Folklore Festival (2019). Handcraft of inmates [Handcraft].

Source: Romanian prisons & National Administration of Penitentiaries. Romania. Bucharest.

National Folklore Festival (2019). Handcraft of inmates [Handcraft]. Source: Romanian prisons & National Administration of Penitentiaries. Romania. Bucharest.

Lokale activiteiten

Kunst, ongeacht haar verschijningsvorm, biedt gedetineerden een unieke kans om zichzelf en de wereld rond hen te begrijpen en om zo een eigen culturele identiteit te creëren

Liter-Art is een symposium over literatuur dat door de Aiud gevangenis in samenwerking met het Liviu Rebreanu Cultureel Centrum wordt georganiseerd. Dit evenement brengt mensen van verschillende generaties en rangen en standen samen: gedetineerden, ambtenaren, beroemde kunstenaars en leden van de Roemeense literaire gemeenschap.

De diepe menselijke behoefte om over emoties en ideeën te praten werd in 2020 nog sterker door de beperkende maatregelen die door de pandemie werden opgelegd. Daarom bood de zesde editie van het 2020-symposium gedetineerden de mogelijkheid om met technologische oplossingen hun gevoelens en gedachten uit te

Kita Flintacker (2019). Sculpture [Sandstone]. Associationa Mauern öffnen e.V.. Bremen. Germany.

drukken in poëzie, kort proza, fotografie of grafische afbeeldingen. Daardoor konden ze ook thema’s en gevoelens delen wat uiteindelijk werden weerspiegeld in hun kunstwerken.

Een voorbeeld uit het Duitse gevangeniswezen

De Open Muren Vereniging (Mauern öffnen e.V.) is in Bremen, Duitsland gehuisvest. Met creatieve handelingen helpen ze bij de rehabilitatie en resocialisatie van gedetineerden. De vereniging brengt hen in contact met kunstenaars en vrijwilligers waarmee ze sculpturen voor zowel particuliere als openbare ruimtes maken.

In de workshops wordt met minderjarige en volwassen gedetineerden uit gevangenissen uit Bremen gewerkt. De coördinatie en begeleiding is in handen van 12 kunstenaars. Tijdens de workshops worden sculpturen gemaakt van verschillende materialen, zoals hout, klei of steen. De resultaten worden in openbare ruimtes tentoongesteld, zoals scholen en kleuterscholen, maar ook in de parochies van de Evangelische Kerk van Bremen. De Mauern öffnen vereniging organiseert ook exposities waarbij kunstwerken van gedetineerden worden verkocht. De vereniging krijgt steun van de federale ministeries van cultuur, justitie en grondwet, en van de Uwe Hollweg stichting.

De structuur van de workshop

Bij de workshops voor volwassenen worden gedetineerden ingehuurd. Er zijn acht beschikbare werkplaatsen met een werkweek van 34 uur. De gedetineerden krijgen een salaris voor hun werk. Ze worden daarbij begeleid door twee kunstenaars. De gedetineerden maken sculpturen op basis van hun eigen ontwerpen en van ontwerpen die bij het project passen. Meestal zijn die van steen en hout.

Work by prisoners (2018). Herkunftsor teSehnsuchtsorte Gröppelinger Grünzug Bremen (Place of original, place of longing Gröppelinger Greenway Bremen) [Concrete and ceramics]. Association Mauern öffnen e.V.. Bremen. Germany.

Bij de workshops voor minderjarigen zijn er acht gedetineerden die sculpturen van keramiek maken voor kleuterscholen, scholen en openbare ruimtes. Ook hier doen ze dat op basis van hun eigen ideeën of van ideeën die samen met de kunstenaar werden uitgedacht.

Het concept van de workshops voor minderjarigen biedt ook de mogelijkheid om personen op te nemen die moeilijk in het systeem kunnen worden geïntegreerd. Het zijn net deze workshops die de mogelijkheid bieden om positieve feedback te krijgen en nieuwe vaardigheden en kennis op te doen. Dat helpt heel hard tijdens de sociale integratie en om na vrijlating een positieve richting te vinden.

Een voorbeeld uit de Moldavische penitentiaire inrichting nr. 3-Leo

Sinds 2017 is er de Moldavische penitentiarie inrichting No. 3-Leo het programma Kunst en Licht, waarbij paraffine artistiek verwerkt wordt.

Het programma wordt sinds 2017 elk jaar in het winterseizoen (van november tot maart van elk jaar) uitgevoerd. Het is een onderdeel van het project Gezamenlijke inspanningen om de toegang tot psychosociale en medische diensten in gevangenissen in de Republiek Moldavië te verbeteren, uitgevoerd door het Centrum voor Rehabilitatie van Slachtoffers van Marteling Memoria, met financiële steun van het Mensenrechtenfonds van de Nederlandse Ambassade in Boekarest, Roemenië. Voor het project werden technische apparatuur en verbruiksartikelen waaronder opleidingsmateriaal (brochures, videomateriaal) aangekocht. Het programma wordt geleid door een officier van de gerechtelijke politie en brengt een groep van maximaal 10 gedetineerden samen. De deelnemers waren allen geïnteresseerd om deel te nemen en beschikten over artistieke vaardigheden zoals schilderen en beeldhouwen.

Dit creatieve kunstprogramma duurt zes weken in totaal en draait rond het diagnosticeren, stabiliseren en het verbeteren van de psycho-emotionele toestand van de gedetineerden. Tijdens deze zes weken worden door het ontwikkelen en toepassen van hun creatieve vaardigheden op het gebied van design en snijwerk unieke en decoratieve kaarsen gemaakt.

Het programma heeft verschillende doelstellingen:

• uitwerking van een gebeeldhouwd kaarsproject

• ontwikkeling van fijne motoriek

• ontwikkeling van tactiele onderzoeksvaardigheden

• logische verwerving van ruimtelijke inzicht in visuele elementen

• kleuren en hun combinaties begrijpen en gebruiken

• geometrische motieven, bloemmotieven, etc. gebruiken

• tolerantie voor frustraties opbouwen door het ontwikkelen van zelfbeheersing

• ontwikkeling van cognitieve vaardigheden zoals aandacht, denken, geheugen, creativiteit

• vorming van communicatieve vaardigheden en relationele vaardigheden, door adequaat verbaal en non-verbaal contact met anderen

• gevoelens, verlangens en behoeften uiten

• vermindering en eliminatie van angst, frustratie en remmingen door een creatieve ontlading van opgehoopte spanningen.

De uitvoering van dit programma heeft een aantal voordelen zoals:

• met het programma kunnen gedetineerden die niet beschikken over een uitgebreide woordenschat hun gevoelens uiten via beeldende kunsten

• in de meeste gevallen roept het programma een aantal positieve emoties op bij gedetineerden en helpt het hen apathie en frustratie te overwinnen

• het artistieke symbool waaraan de gedetineerde werkt kan het

resultaat zijn van een projectie, mag worden vernietigd, hervormd, gewijzigd, zonder enige disciplinaire of juridische gevolgen.

De gedetineerden krijgen een opleiding over de verschillende technieken en methoden om kaarsen te maken. Ze leren flexibele materialen zoals paraffine en stearine kennen. Ze krijgen de kans om snel en creatief verschillende kleuren te combineren terwijl ze de kaarsen maken.

Dit programma heeft bewezen dat het effectief is voor diagnose, correctie en educatie. Het helpt bij het identificeren van de persoonlijke vaardigheden van de gedetineerden op het gebied van toegepaste kunsten. Het verder ontwikkelen van deze vaardigheden zal zeker bijdragen tot een gemakkelijkere socialisatie en re-integratie na het uitzitten van hun straf.

Project Art and Light (2017). Carved candles [Parafin and stearin].

Photographer: unknown. Source: Moldavian penitentiary number 3-Leo. Leova, Republic of Moldova.

Project Art and Light (2017). Carved candles [Parafin and stearin].

Photographer: unknown. Source: Moldavian penitentiary number 3-Leo. Leova, Republic of Moldova.

Een voorbeeld uit het Catalaans strafrechtelijk systeem

Het Catalaanse strafsysteem is een van de beste voorbeelden van goede praktijken als het gaat om kunstworkshops en programma’s voor gedetineerden.

In het systeem zijn 52 gespecialiseerde kunstenaars tewerkgesteld. Ze worden monitorkunstenaars genoemd en zijn verspreid over alle penitentiaire inrichtingen in Catalonië. Ze werken vijf dagen per week en acht uur per dag met de gedetineerden. Er worden binnen het programma voordrachten gegeven over verschillende creatieve vaardigheden zoals schilderen, beeldhouwen, keramiek, restauratie, podiumkunsten, audiovisuele kunsten, fotografie, grafiek, zeefdruk, radio, muziek, ….

Dergelijke goed opgezette en gestructureerde programma’s leren niet alleen verschillende vaardigheden aan de gedetineerden maar ze stimuleren ook hun zelfrespect en zelfvertrouwen en vergroten hun vermogen om te leren en te werken in het algemeen. De gedetineerden leren zich te gedragen en te werken in een team, leren zichzelf en anderen kennen via creatieve expressie en ze leren op een positieve manier te communiceren.

De kunstprogramma’s die in Catalaanse gevangenissen worden uitgevoerd, omvatten verschillende wedstrijden, zoals Beste Gevangenisfotografie. Alle gedetineerden kunnen zich hiervoor aanmelden. De kunstwerken die hieruit voortkomen worden elk jaar tentoongesteld in een groepstentoonstelling. Zo vond in 2016/2017 de eerste grote tentoonstelling plaats in het Caixaforum in Barcelona, getiteld Balsem en ontsnapping.

In 2020 vond de tweede grote tentoonstelling, Collateral Damage, plaats in La Model, de oudste gevangenis in Barcelona. De oorspronkelijke naam van de gevangenis is Gevangeniscel vanwege de panoptische structuur. De gevangenis wordt ook het Model genoemd omdat het als voorbeeld diende voor de bouw en organisatie van andere Catalaanse gevangenissen.

Balsam and Escape (2016/2017). Brians 2 [Ceramics]. CaixaForum, Barcelona.

De tentoonstelling exposeerde niet alleen de van geselecteerde kunstwerken van gedetineerden, maar omvatte ook verschillende creatieve programma’s zoals workshops, toneelstukken voor het publiek. Het hele evenement werd begeleid door muziek uitgevoerd door gedetineerden. De gevangenispoorten stonden open voor burgers en familieleden van de gedetineerden. Hiermee wilden ze mensen bewustmaken van de positieve resultaten van dergelijke programma’s zoals het opbouwen van een voorbeeldige gevangenisgemeenschap, maar ook van een gezonde samenleving, vrij van misdaad.

Een ander prijzenswaardig Catalaans project is Beyond Walls, met steun van de Fundació SEBTA. Het project loopt sinds 2018 in het Centrum voor Minderjarigen, wordt geleid door kunstenaar Marcel lí Antúnez, en brengt 50 minderjarigen samen. De projectactiviteiten duren vier weken en omvatten een aantal creatieve vormen van werken met minderjarigen, zoals gezamenlijke kunstinterventies in de ruimte van het Centrum.

In 2018 werd een werk gemaakt over het onderwerp vrijheid, genaamd Birds Traveling from Being Caged, Undergoing Personal

Growth, to Final Becoming Free (Vogels die reizen van gekooid zijn, over persoonlijke groei, tot ze eindelijk vrij worden.)

Het jaar daarna werd de muurschildering, Stages of The Butterfly: Eggs, Caterpillar, Larvae and Adulthood as a Butterfly (Stadia van de vlinder: eieren, rups, pop en volwassenheid als vlinder) gemaakt.

In 2020 werd het werk Underwater World, Where Life Begins and it Also Represents the Difficulties They Will Have To Overcome To Reach Europe (De onderwaterwereld, waar alle leven begint en die de moeilijkheden representeert die moeten overkomen worden om Europa te bereiken) gecreëerd.

Tot slot

Werken met mensen is noodzakelijk. Vaak wordt er gewerkt met kinderen, kwetsbare groepen, zieken en ouderen, maar zelden ligt de nadruk op het werken met gedetineerden. Als we zeggen dat kunst voor iedereen uniek is, dan is het echt uniek voor iedereen en moet het worden gebruikt en geïntroduceerd in alle sociale ordes en lagen, van de wieg tot het graf. Dit omvat dan ook het gevangenissysteem en dus mensen die bewust of onbewust een misdaad hebben begaan en een straf uitzitten waarin hen vaak de basisbehoeften van het leven ontbreken, maar ook spirituele en emotionele waarden. Hoewel ze een misdaad hebben gepleegd, zijn gedetineerden nog steeds mensen die ook behoefte hebben aan kunst. Door deze voorbeelden van goede praktijken probeerden we te laten zien hoe weinig er nodig is om echte veranderingen aan te brengen, die in de loop van de tijd tot grotere veranderingen zullen leiden, allemaal om een empathische, begripvolle, bewuste en verantwoordelijke samenleving te creëren. Dat is iets waar we allemaal behoefte hebben.

Referenties:

Maraković, M. (2018). Personal Book. Project Exemplary Penitentiary. Hrvatsko društvo likovnih umjetnika. Sveučilišna tiskara d.o.o.

Miholić, M. (2018). What Women Should Not Be Ashamed Of. Project Exemplary Penitentiary. Hrvatsko društvo likovnih umjetnika. Sveučilišna tiskara d.o.o.

Thwaites, L. & Harkness, C. (2019 March 12). The Importance of Art in Prisons. The Boar. https://theboar.org/2019/03/theimportance-of-art-in-prisons/.

GEVANGENISSEN

KUNST: NIEUWE INNOVATIEVE

ŠEFČIĆ, ANITA JANDRIĆ NIŠEVIĆ & VIDA MEIĆ

REVITALISERING VAN GEVANGENISSEN DOOR KUNST: NIEUWE INNOVATIEVE WERKWIJZEN

Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević & Vida Meić

Kunstprogramma’s in de gevangenis zijn een weerspiegeling van de aspiraties van de buitenwereld om bij te dragen aan het verrijken van zo’n specifieke, op de een of andere manier verwaarloosde en misschien zelfs vergeten wereld als een gevangenis. Op veel gevangenismuren over de hele wereld kunnen we veel artistieke prestaties van gevangenen vinden in de vorm van muurschilderingen, maar ook van kunstenaars zelf, die op een creatieve en volledig innovatieve manier door verschillende projecten en initiatieven deze koude en starre ruimte waarin zowel de gevangenen als het gevangenispersoneel verblijven verrijkten. De werkruimte, verouderde apparatuur en meubilair kunnen frustratie en ontevredenheid bij medewerkers veroorzaken. Kunst kan bijdragen aan het creëren van een nieuwe, meer humane, ondersteunende en zorgzame omgeving en kan voorwaarden scheppen voor de groei en ontwikkeling van bewustzijn, verantwoordelijkheid en mededogen in de gevangenis. Dat kan de werknemerstevredenheid in de gevangenis over hun werkplek vergroten en de stress die tot burn-outs leidt verminderen.

Trefwoorden: muurschilderingen, esthetisering, artistieke revitalisering, burn-out op het werk

Inleiding

Kunst heeft een transformerende kracht, is onbeperkt en toepasbaar in elke maatschappelijke sector. Kunstprojecten in gevangenissen over de hele wereld ondersteunen een misdaadvrij

Samenvatting

leven, openen ramen naar een nieuwe wereld en bieden hoop op een betere toekomst. Kunst vertegenwoordigt onze toekomst. Het maakt ramen van muren en doorbreekt de grenzen van ons begrip van de wereld en de werkelijkheid. Kunst onthult verhalen en verlangens waarvan we niet wisten dat we ze hadden. Kunst is onbegrensd en biedt ontelbare mogelijkheden om onze leefomgeving op een positieve manier te veranderen. Doordat kunst activeert en inzet vereist, kan het bijdragen aan de transformatie van ieders leven, inclusief het leven van gevangenen zelf, maar ook aan het veranderen van de werkomgeving van de medewerkers van het gevangenissysteem (Šefčić, 2018).

Kunstprogramma’s in de gevangenis zijn een weerspiegeling van de aspiraties van de buitenwereld om bij te dragen aan het verrijken van zo’n specifiek, op de een of andere manier verwaarloosde en misschien zelfs vergeten wereld als een gevangenis. Kunst is extreem rijk en onlosmakelijk verbonden met de levenservaring van ons allemaal (Šefčić, 2018).

In de vorige hoofdstukken werd de belangrijke en transformerende rol van kunst in het werken met gedetineerden genoemd, terwijl in dit hoofdstuk de focus ligt op de esthetisering en artistieke revitalisering van de gevangenisruimte. Dergelijke initiatieven leiden niet alleen tot activering van gedetineerden, maar hebben ook een positieve impact op de medewerkers van het gevangeniswezen zelf.

Bij muurschilderingen als kunstvorm valt op dat tal van gevangenismuren wereldwijd zijn verrijkt met kunstwerken die door gedetineerden werden gemaakt en waarmee ze op een creatieve en volledig vernieuwende wijze hun leefruimte markeerden en verfraaiden tijdens het uitzitten van hun straf. Vroeger werd dit gezien als vandalisme, ongepast gedrag, terwijl graffiti op de muren van veel gevangenissen tegenwoordig wordt gezien als een artistieke uiting die gevangenen aanmoedigt om zich beter te gedragen, te streven naar verandering, maar ook voor esthetische verfraaiing van de gevangenisruimte.

Ook zien we dat dit soort kunst de perceptie van de werkomgeving door het gevangenispersoneel kan veranderen. Medewerkers worden vaak geactiveerd en sluiten zich aan bij dergelijke initiatieven. Dat draagt bij aan het verminderen van stress, het verbeteren van de communicatie tussen medewerkers, maar ook aan het verbeteren van de werkruimte, die vanwege haar specifieke architectuur vaak een negatieve invloed heeft op de gemoedstoestand van de medewerkers.

De werkruimten, verouderde apparatuur en meubilair kunnen frustratie en ontevredenheid bij medewerkers veroorzaken. We kunnen dus zeggen dat de gevangenisruimte zowel positieve als negatieve effecten heeft op zowel gedetineerden als het gevangenispersoneel. Het verlies van en het gebrek aan esthetische voorkeuren hebben een extreem negatief effect op elk individu (Piotrowski, Florek, 2015). Kunst kan bijdragen aan het creëren van

een nieuwe, meer humane, ondersteunende en zorgzame omgeving en kan voorwaarden scheppen voor de groei en ontwikkeling van bewustzijn, verantwoordelijkheid en medeleven van mensen in de gevangenis. Dat kan de tevredenheid van het gevangenispersoneel over hun werkplek vergroten en de stress die tot burn-outs leidt verminderen.

Presentatie van kunstprojecten met een focus op muurschilderingen in de gevangenisruimte

Projecten van esthetisering en artistieke revitalisering van gevangenissen in Kroatië

Sinds 2017 voert de Kroatische Vereniging voor Beeldende Kunstenaars (HDLU) continu projecten uit om gevangenissen binnen het gevangenissysteem van de Republiek Kroatië te esthetiseren en artistiek nieuw leven in te blazen. Kunstenaar dr. Melinda Šefčić is de auteur en projectmanager. In samenwerking met het Ministerie van justitie en administratie van de Republiek Kroatië en verschillende kunstenaars, onderzoekers en instellingen, heeft ze heel innovatieve projecten ontworpen. Al gerealiseerde projecten zijn Voorbeeldige gevangenis, Revitalisatie van de gevangenis met kunst en Horizon van Vrijheid en Creatievrijheid, terwijl het vijfde project Kleuren van de realiteit momenteel wordt uitgevoerd. Binnen deze gerealiseerde projecten werden meer dan 60 kunstzinnige ingrepen gedaan in 12 penitentiaire inrichtingen, samen met zo’n 40 kunstenaars, leden van de Kroatische Vereniging voor Beeldende Kunstenaars (HDLU) en studenten van de Academie voor Schone Kunsten van de universiteit van Zagreb. De tot nu toe bereikte inrichtingen omvatten de gevangenis in Požega, de gevangenis in Glina, de gevangenis in Turopolje, de gevangenis in Lepoglava, de gevangenis in Zagreb, de gevangenis in Bjelovar, de gevangenis in Osijek, de gevangenis in Karlovac, de gevangenis in Rijeka, de strafrechtelijke inrichting in Turopolje, het gevangenisziekenhuis in Zagreb en het reclasseringskantoor Zagreb I.

De projecten willen de levenskwaliteit en de interpersoonlijke relaties tussen gedetineerden verbeteren en sociale waarden verankeren en resocialisatie aanmoedigen, wat hen sterkt om hen meer verantwoordelijk en actief te laten worden binnen de gevangenisgemeenschap. De projecten willen ook helpen om een menselijkere gevangenisomgeving te ontwikkelen. Dat zal beter gedrag van de gedetineerden aanmoedigen en het geeft hen een ander beeld van het leven in een gevangenisgemeenschap. Ze benadrukken het therapeutische effect van kunst, het veranderen van het zelfbeeld, het verbeteren van communicatieve vaardigheden, het bereiken van positieve gevoelens en het verminderen van depressie en angst in het algemeen. Met een actieve betrokkenheid van de gedetineerden dragen de projecten bij tot het creëren van betekenisvolle ontspanningsprogramma’s met een succesvolle

Ratković Sobota, A. (2018). Trees

[Mural]. Penitentiary in Požega.

Photographer: Juraj Vuglač. Source:

Croatian Association of Fine Artists.

socialisatie en sociale integratie tijdens en na het ontslag als doel.

Bij de tot nu toe gerealiseerde projecten waren een aantal instellingen en personen betrokken bij de uitvoering van complex onderzoekswerk, zoals: dr. Anita Jandrić Nišević van de afdeling Criminologie aan de faculteit van educatie en rehabilitatiewetenschappen van de universiteit van Zagreb; dr. Nevena Škrbić Alempijević, dr. Sanja Potkonjak van de afdeling etnologie en culturele antropologie aan de faculteit van geestes- en sociale wetenschappen van de universiteit van Zagreb; dr. Valentina Gulin Zrnić en dr. Sanja Đurin van het instituut voor etnologie en folklore-onderzoek in Zagreb; en Miran Jurić met een master in sociologie, een projectmedewerker van de Kroatische Vereniging voor Beeldende Kunstenaars ( HDLU) in Zagreb.

De onderzoekspoot van deze projecten wilde inzicht krijgen hoe gedetineerden en professionelen in gevangenissen waarin kunstingrepen werden uitgevoerd, het exterieur en het interieur van de gevangenis waarnemen, zowel voor als na de projectactiviteiten met als doel de algemene voorwaarden van het uitzitten van een gevangenisstraf te verbeteren. Meer over deze onderzoeksresultaten via de volgenden internetlinks:

• Voorbeeldige gevangenis https://issuu.com/hdlu6/docs/ katalog_kaznionica_po_ega_za_web

• Revitalisatie van de gevangenis met kunst https://issuu.com/ hdlu6/docs/katalog_web_b72943d4461f21

• Horizon van vrijheid https://issuu.com/hdlu6/docs/katalog_-_ horizont_slobode_web__2_

• Creatievrijheid https://issuu.com/hdlu6/docs/katalog_-_ sloboda_stvaranja_web

Kosanović, S. (2019). Heroes [Mural]. Prison in Zagreb.

Photographer: Ivo Kosanović. Source: Croatian Association of Fine Artists.

Rakić, G. (2020). Point of View [Mural]. Penitentiary in Glina.

Photographer: Ivo Kosanović. Source: Croatian Association of Fine Artists.

Šefčić, M. (2020). Circles of Freedom [Mural]. Penitentiary in Glina. Photographer: Ivo Kosanović. Source: Croatian Association of Fine Artists.

Lučić, A. (2020). Garden [Mural]. Zagreb Prison Hospital.

Photographer: Ivo Kosanović. Source: Croatian Association of Fine Artists.

Tandara, P. (2021). No. 43 [Mural]. Prison in Bjelovar.

Photographer: Ivo Kosanović. Source: Croatian Association of Fine Artists.

Tomić, V. (2021). It Hasn’t Rained All Day Anyway [Mural]. Prison in Rijeka.

Photographer: Ivo Kosanović. Source: Croatian Association of Fine Artists.

The Inmate Mural Arts Program (IMAP) het muurschilderingen programma voor gedetineerden

In 2007 werd het Inmate Mural Arts Program gelanceerd in het gevangenissysteem van Florida. Het was een samenwerking tussen de gevangenisdirectie, de gerechtelijke politie en de universiteit van Florida. Het doel was een muurschildering op groot formaat die het talent en de creativiteit van de gedetineerden, de deelnemers aan het project, moest weerspiegelen en ook de groepscohesie, de socialisering en sociale integratie. Gusak (2016) laat zien dat het op deze manier betrekken van gedetineerden bij projecten bijdraagt tot het verminderen van frustratie en depressies en helpt bij het ontwikkelen vaardigheden om problemen en conflicten tussen gedetineerden op te lossen. Als onderdeel van dit programma werden drie muurschilderingen gemaakt in samenwerking met laatstejaarsstudenten van de opleiding creatieve therapie, hun mentor aan de universiteit en gedetineerden.

Gusak wijst erop dat alle drie de werken focusten op het gebruik van creatieve therapie bij het werken met gedetineerden. Het programma wilde belichten en in de praktijk brengen dat creatieve therapie de psychofysische toestand van gedetineerden kan bepalen en verbeteren (Gussak, 2016; Barišić 2020).

Werk No. 1 - Transformation through Unity

De muurschildering Transformation through Unity, werd gemaakt in de mannengevangenis Wakulla Correctional Institution in Florida. Na het bepalen van de projectdoelstellingen en de regels voor het uitvoeren van het project in de inrichting, volgde de selectie van de gedetineerden die zouden deelnemen aan het schilderen van de muurschildering. Elf gedetineerden werden geselecteerd die tijdens een periode van vier weken zouden deelnemen aan de projectactiviteiten. Ze werkten ideeën en schetsen uit en vervolgens schilderden ze de muurschildering. Nadat het voltooien van de schets, startten ze met de voorbereidende fase, zijnde het verwerven van de nodige materialen en de voorbereiding van het muuroppervlak. Steigers werden geplaatst. Deze moesten uit veiligheidsredenen elke dag geïnstalleerd en gede-installeerd worden. Daarop begonnen de gedetineerden met het echte werk. Het schilderen van de muurschildering duurde zes weken, met de hulp van twee studenten creatieve therapie (Gusak, 2016; Barišić, 2020).

Alle gedetineerden die deelnamen, hadden na het voltooien van het project, gevoelens van trots, erbij horen en voldoening ontwikkeld. Ze waardeerden hun geïnvesteerde inspanning en werk, waren dankbaar dat ze de kans hadden gekregen om deel te nemen en voelden zich gesterkt en volbracht wat hun zelfvertrouwen beïnvloedde (Gussak, 2016; Barišić, 2020). Deze positieve resultaten waren bepalend voor de realisatie van nog twee

grote muurschilderingen, hieronder te zien.

Werk No. 2 - Gospel of the Rock

De tweede muurschildering, getiteld Gospel of the Rock, ook als onderdeel van het IMAP-programma werd gemaakt in de stad Colquitt in de Amerikaanse staat Georgia. Het project werd gestimuleerd door de Miller Arts Council in samenwerking met de universiteit van Florida en gedetineerden in het Miller Detentiecentrum (Barišić, 2020).

Het projectteam bestond uit een kunsttherapeut en twee kunstenaars die hadden deelgenomen aan het maken van de eerste muurschildering. Bij de algemene uitvoering van het idee, gebruikten ze de ervaringen van hun vorige werk. Het thema van de muurschildering was anders. Het was gebaseerd op het verhaal van de gebroeders Anglin. De gebroeders Anglin zaten vaak in de gevangenis van Colquitt waar ze straffen uitdienden voor bankovervallen. Op de muurschildering werden ze afgebeeld als twee oudere mannen die kijken naar de gebroken delen van hun levens.

Zes gedetineerden waren op basis van hun interesses, laag veiligheidsrisico en goed gedrag geselecteerd om deel te nemen aan het project. Het schilderen van de muurschildering nam zes weken in beslag, net zoals bij de eerste muurschildering. Sindsdien is de muurschildering een attractie en een welbekend onderdeel van toeristische rondleidingen en stadstentoonstellingen (Gussak, 2016; Barišić, 2020).

Werk No. 3 - Beacon of Hope

De derde muurschildering, Beacon of Hope, werd gecreëerd in de Gadsden Correctional Institution, een vrouwengevangenis. Het concept van dit project was vergelijkbaar met de muurschilderingen in de Wakulla Correctional Institution en de Miller Gevangenis. Deze muurschildering is beduidend groter dan de andere twee en was zo gesitueerd dat hij uitkijkt over het hoofdgevangeniscomplex (Gussak, 2016; Barišić, 2020).

Bij het project waren zestien vrouwelijke gedetineerden betrokken. Ze werden in twee groepen onderverdeeld onder leiding van de twee kunstenaars die aan de eerste twee projecten hadden deelgenomen. Het schilderen van de muurschildering nam met vijf weken een beetje minder tijd in beslag (Barišić, 2020).

In het concept van de muurschildering werden ideeën van alle deelnemers gecombineerd. Verder was er ook nog iets speciaals toegevoegd. Helemaal aan de onderkant was er namelijk een afbeelding van een filmband die, nadat het werk was geschilderd, door elke gedetineerde afzonderlijk naar eigen believen kon worden ingevuld. Deze werkwijze en de vrijheid van expressie maakte het voor de gedetineerden mogelijk om een eigen kleine bijdrage aan

het groepsproject te leveren, wat heel waardevol is voor mensen die in het algemeen zulke positieve activiteiten ontzegd worden (Gussak 2016; Barišić 2020).

Het project Murales de Libertad

Het Murales de Libertad project werd vanaf 2008 uitgevoerd in Ecuadoraanse gevangenissen op initiatief van kunstenaar Alejandro Cruz. Het doel was om kunst te verbinden met het rehabilitatieproces van de gedetineerden. In de loop der jaren is het project uitgegroeid tot een multidisciplinair programma dat verschillende vormen van artistieke expressie omvat, zoals schilderen, muziek, acteren en audiovisuele kunst (Barišić, 2020).

De muurschilderingen zijn de belangrijkste en meest herkenbare kunstvorm. Onder begeleiding en toezicht van kunstenaars waren de gedetineerden betrokken bij de realisatie van de projectactiviteiten. Het concept van het project is vergelijkbaar met de eerdergenoemde projecten. Na de inleidende formaliteiten stelden de kunstenaars zichzelf en het projectidee voor aan de gedetineerden en het gevangenissysteem. Na de eerste vergadering begon een intensieve samenwerking met een educatief karakter. De gedetineerden werden geïnformeerd over de projectactiviteiten en het creatieproces, ze ontwikkelden ideeën, maakten schetsen en ze werden voorbereid voor het werk en de uitvoering ervan.

Tot nu toe werd het project uitgevoerd in de gevangenis van Quito - Centro de Rehabilitacion Social de Atención Prioritaria, de Sierra Centro Norte Cotopaxi gevangenis, Ex-Penal Garcia Moreno en in de Cárcel de Mujeres del Inca vrouwengevangenis. Via hun deelname konden gedetineerden niet alleen hun gevoelens, hun verlangens, hun hoop en angsten uiten, maar het droeg ook bij aan hoe het grote publiek hen zag.

De gedetineerden vinden dit project heel belangrijk omdat het hen toelaat om een band te creëren, zich vrij te voelen en om te helen. Op deze manier is het deel geworden van hun rehabilitatie wat verder bijdraagt aan het verminderen van wederzijdse competitiviteit, geweld en onverdraagzaamheid.

Een video van het project: MURALES DE LIBERTAD ECUADOR VOCES DE LIBERTAD. (2013). Arte En Carceles Ecuador “Murales De Libertad” Segunda Parte. [Video]. YouTube. https://www.youtube. com/watch?v=Ti3G_9q1iHc

Tot slot

Hoewel er veel projecten zijn die kunst in de vorm van muurschilderingen in de gevangenisruimte brengen, is er bij het gevangenispersoneel vaak weerstand tegen zo’n initiatieven. Er wordt namelijk van uitgegaan dat er misdadigers gehuisvest zijn die de sociale regels en wetten niet respecteerden, en dat we ze niet hoeven belonen met een aangename ruimte - ze moeten worden

afgeschrikt om nog strafbare feiten te plegen, onder meer door zich niet op hun gemak te laten voelen bij het uitzitten van hun straf. Dergelijke ideeën vergeten echter dat de omgeving van invloed kan zijn op een betere stemming en een adequatere aanpassing van gedetineerden aan de gevangenisomstandigheden. Dat is zeker belangrijk voor het handhaven van de veiligheid van de inrichting en het verbetert de werkomstandigheden van alle mensen die in een gevangenis werken. Daarom zien we, op basis van onderzoek, dat met een goede projectstructuur, het informeren en opleiden van het personeel, de weerstand kan verminderen, en het zelfs het gevangenisbestuur kan aanzetten tot deelname aan kunstprojecten waarbij er wordt ingezien dat ze niet alleen goed zijn voor de gedetineerden, maar ook voor de medewerkers zelf.

Elke diepgaande verandering vergt echter meer tijd en kunst moet voor een langere tijd gebruikt worden in het gevangenissysteem. Gedetineerden krijgen via deze activiteiten de kans om hun visies te veranderen en om een nieuwe levensstijl aan te nemen – ze krijgen een nieuwe kijk op het leven. En als extra krijgen de werknemers een kunstzinnige herinrichting van hun werkruimte wat cruciaal is om stress te verminderen en een burn-out op het werk te voorkomen.

Referenties:

Argue, J., Bennett, J. & Gussak, D. (2009). Transformation through Negotiation: Initiating the Inmate Mural Arts Program. The Arts in Psychotherapy 36(5):313-319. DOI:10.1016/j.aip.2009.07.005.

Barišić, D. (2020). Likovne intervencije u rehabilitaciji počinitelja kaznenih djela. Master thesis. Faculty of Education and Rehabilitation Sciences, University of Zagreb.

Gussak, D.E. (2017). The Continuing Emergence of Art Therapy in Prisons. In: Elger, B., Ritter, C., Stöver, H. (eds) Emerging Issues in Prison Health. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/97894-017-7558-8_5.

Murales De Libertad Carceles Ecuador (2008). Murales de libertad. Retrieved from https://muralesdelibertad.jimdofree. com/ on July 7, 2021.

Piotrowski, P. & Florek, S. (2015). Science of Art In Prison. In: T.M. Ostrowski, I. Sikorska i K. Gerc (eds.), Resilience and Health in a Fast-Changing World (93-106). Kraków: Jagiellonian University Press.

Šefčić, M. (2018). Uzorna kaznionica (Exemplary Penitentiary). Croatian Association of Fine Artists. Zagreb: Sveučilišna tiskara d.o.o.

Šefčić, M. (2019). Revitalizacija zatvorskog prostora umjetnošću (Revitalization of Prison Space With Art). Croatian Association of Fine Artists. Zagreb: Sveučilišna tiskara d.o.o.

Šefčić, M. (2020). Horizont slobode (Horizon of Freedom). Croatian Association of Fine Artists. Zagreb: Sveučilišna tiskara d.o.o.

DE GEVANGENIS VIRÁG KISS

KUNSTENAARS IN DE GEVANGENIS

Virág Kiss

Samenvatting

Ook kunstenaars kunnen in de gevangenis belanden, bijvoorbeeld na een veroordeling voor politieke of criminele misdrijven. Voor sommigen was de gevangenis een grote inspiratiebron, anderen maakten een volledige scheiding tussen hun kunst en hun levenssituatie en soms zijn artistieke activiteiten zelf illegaal.

Dit hoofdstuk gaat over een aantal bekende historische en hedendaagse voorbeelden.

Trefwoorden: veroordeelde mensen, kunstgeschiedenis, kunstenaar, art brut, outsider art

Inleiding

Zowel in de klassieke als in de hedendaagse kunstgeschiedenis vinden we veel voorbeelden van veroordeelde kunstenaars en van gedetineerden die zich op kunst richtten. In het ene geval wordt een bekende kunstenaar in gevangenschap genomen, in het andere wordt in de gevangenis een kunstenaar geboren.

Dit hoofdstuk focust vooral op veroordeelde kunstenaars met vooral voorbeelden van beeldende kunstenaars hoewel er soms ook kort andere kunstenaars aan bod komen. Daarnaast behandelen we kort het grote aantal politieke gedetineerden.

Kunstenaars veroordeeld voor politieke misdrijven

Fyodor Mikhailovich Dostoevsky is een van de bekendste kunstenaars die voor politieke redenen werden veroordeeld. Zijn romans Aantekeningen uit het dodenhuis en De vernederden en gekrenkten zijn gebaseerd op zijn jaren in de gevangenis. Zijn bekendste roman Schuld en boete is geïnspireerd door zijn ervaringen in de gevangenis.

Ook in de concentratiekampen zaten verschillende kunstenaars. Friedl Dicker-Brandeis hield lessen beeldende kunst voor de kinderen in Terezin. Hij gebruikte daarbij zijn persoonlijke bezittingen die hij naar het kamp had meegebracht. Voordat hij in het kamp terechtkwam, had hij al in de gevangenis gezeten.

80

1 https://www. arcanum.com/hu/ online-kiadvanyok/ Szoveggyujtemenyszoveggyujte meny-1/a-xx-szazadirodalma-9C3D/ radnoti-miklos1909-1944-A5A2/ versei-A5A3/hetedikecloga-A66D/

2 https://hvg.hu/k ultura/20100419_ hajas_tibor_ performansz , https:// artportal.hu/lexikonmuvesz/hajastibor-98/

Hij overleed in 1944 in Auschwitz maar hij kon de werken van de kinderen redden. Nu kan je die zien in het Joods Museum in Praag (Kiss, 2017). Friedls geval is bijzonder omdat hij met schone kunsten werkte die veel middelen nodig heeft en omdat de kunstwerken het hebben overleefd. De Hongaarse dichter Miklós Radnóti schreef zijn gedichten in een notitieboekje dat hij bewaarde in de zak van zijn jas. Het boekje en dus ook zijn gedichten werden gevonden toen hij werd opgegraven. Op 30 oktober 1944 publiceerde de krant Déli Hírlap uit Timisoara (Roemenië) een paginagrote selectie van de gedichten van de gedeporteerden in Bor (werkkamp in Servië) met de titel Gedichten achter het prikkeldraad. Een van die gedichten was Seventh Ecloga van Radnóti (Babus, Sajó, 2009)1

Kunstenaars bekritiseren vaak de heersende machthebbers, In niet-democratische samenlevingen belanden ze daarvoor vaak in de gevangenis. Dat was bijvoorbeeld in de jaren 70 het geval met Tibor Hajas, een Hongaarse avant-garde performer (Hajas, 2005)2. Waarschijnlijk is Ai Weiwei (China) het bekendste hedendaagse voorbeeld van een kunstenaar die voor politieke redenen in de gevangenis belandde. Ai Weiwie maakte zijn ervaringen in de gevangenis een onderdeel van zijn activistische kunst.

Kunstenaars veroordeeld voor strafbare feiten uit de geschiedenis

In de Europese culturele geschiedenis zien we veel kunstenaars die gedreven werden door afwijkende neigingen, die tot het uiterste gingen en die vaak een extreem verlangen naar vrijheid hadden. Dat is al eeuwenlang de levensfilosofie van de rebelse kunstenaar.

De notie van de vervloekte dichters hebben we te danken aan de dagen die Paul Verlaine in de gevangenis doorbracht na zijn stormachtige homoseksuele relatie met de jonge dichter Rimbaud die met een moordpoging eindigde. De dichter die daarmee in de voetsporen van Baudelaire trad, leidde een losbandig leven.

De traditie van de vervloekte dichters begon met de poëzie van Francois Villon (1431 – 1463). Hij stond niet alleen verschillende keren terecht en zat voor verschillende misdaden (diefstal, moord) in de gevangenis maar hij schreef ook een aantal bekende gedichten vanuit de schaduw van het schavot waaronder de Ballade van de gehangenen (Ballade des pendues). Zijn quatrain leest als een literaire meme:

Ik ben Francois wat me de laatste tijd bezwaart Geboren in Parijs nabij Pontoise

En met het touw van een vadem

Mijn nek zal weten hoe zwaar mijn kont weegt5

(Je suis Francoys, dont il me poise

Ne de Paris empres Pontoise,

Et de la corde d’une toise Scaura mon col que mon cul poise)

Er doemt hier een heel stereotiep beeld op van de band tussen kunst en de gevangenis: de schimmige figuur van Villon, het prototype van het stereotype van de kunstenaar, de eeuwige zoeker, het genie en de landloper, de rokkenjager, de inbreker, de gevangene en de dichter. Allen verschijnen ze ergens in de verte. Hij vindt zichzelf belangrijk, zijn leeftijdgenoten, zijn kunst en wat de kunst is. Er is geen enkele impuls die hij niet met een rijm kan beantwoorden (Kovacs, 2021).

Oscar Wilde zat twee jaar in de gevangenis voor homoseksualiteit. Bij zijn vrijlating zat hij financieel, moreel en fysiek aan de grond. Zijn vrouw had hem verlaten en hij was uit zijn gezelschap gezet. Zijn meest choquerende werken, De Profundis en de Ballade van Reading Gaol schreef hij in gevangenschap. De laatste drie jaren van zijn leven bracht hij ziek en verarmd door in Frankrijk. In zijn thuisland werd zelfs het vermelden van zijn naam als ongepast beschouwd (Tóth, 1921, sz.i. 2015)4. Vandaag is homoseksualiteit geen misdaad meer in Europa maar in sommige landen kan je er nog steeds voor in de gevangenis belanden.

Caravaggio (1571-1610)

De meeste mensen denken spontaan aan Caravaggio als er over kunstenaars in de gevangenis wordt gepraat. Hij is een van de belangrijkste en innovatieve kunstenaars in de geschiedenis. Uitzonderlijk getalenteerd is hij een vertegenwoordiger van het

3 Noot van de vertaler: Eigen vertaling

4 https://mult-kor. hu/homoszexualita sa-miatt-iteltek-bor tonre-oscar-wil de-ot-20151130

Caravaggio, M. (15991600). The Calling of Saint Matthew [Painting]. Contarelli Chapel, San Luigi dei Francesi, Rome, Italy. Source: Public Domain: Wikimedia. com shorturl.at/ bMPR1

Cellini, B. (1540–1543).

Saliera [Sculpture: Salt Cellar]. Vienna Museum of Fine Arts, Vienna, Austria.

Photographer: Cstutz.

Source: Public Domain: Wikimedia. org shorturl.at/ai045

maniërisme, een voorloper van de barok. Zijn werk is als schilder is buitengewoon, gekenmerkt door dramatische schaduweffecten en een nieuwe benadering van Bijbelse taferelen.

Hij kwam vaak in aanraking met de wet door zijn problematische en gewelddadige persoonlijkheid. Zo werd hem onder andere moord ten laste gelegd. Hij zat verschillende keren in de gevangenis maar ontsnapte ook vaak. Zijn moeilijke, incompatibele karakter staat in scherp contrast met zijn artistieke rol. Daarom vestigde hij geen artistieke school en verzamelde hij geen leerlingen rond zich wat zijn tijdsgenoten wel deden. Toch kan zijn werk, volgens de bekendste Caravaggio expert Roberto Lonhi, alleen geïnterpreteerd worden met zijn biografie in het achterhoofd. Elk van zijn meesterwerken weerspiegelt immers zijn persoonlijke ervaringen zoals te lezen in de recensie van de film Caravaggio: About Blood and Soul (2018) (Révy, 2018).

Benvenuto Cellini (1500-1571)

Cellini was net geen tijdgenoot van Caravaggio. Hij overleed in hetzelfde jaar waarin Caravaggio werd geboren. Hij was een beroemde goudsmid en beeldhouwer en een van de meesters van de late Renaissance. Omdat hij een autobiografie schreef, weten we niet alleen veel over zijn schilderijen maar weten we ook veel meer over hem als persoon dan over zijn tijdgenoten. Hij werd verschillende keren gevangengenomen (waaronder in de Engelenburcht – Castel Sant’Angelo in Rome). Naast een groot aantal gewelddaden, vechtpartijen en diefstal, woog ook een moord op hem. De toen pas verkozen paus schonk hem gratie en vertrouwde hem werk

toe. Met de hulp van de clerus werd hij meermaals vrijgelaten uit de gevangenis, vooral door zijn artistieke verwezenlijkingen.

Avant-garde en hedendaagse kunstenaars veroordeeld voor strafbare feiten

Ook in de moderne avant-garde en in hedendaagse kunst kunnen we typische voorbeelden van veroordeelde kunstenaars vinden. De artistieke activiteiten waarbij de grenzen worden opgezocht en soms overschreden, en in veel gevallen ook de manier waarop de kunstenaar leeft, veroorzaken botsingen met de wet.

Picasso en Appolinaire werden onterecht aangeklaagd en voor een paar dagen gevangengenomen omdat ze de Mona Lisa zouden hebben gestolen. Een bizarre oververhitte seksualiteit was typisch voor Egon Schieles werk waardoor hij kort in de gevangenis zat voor pornografie. Ook Keith Haring zat bijna in de gevangenis voor illegale graffiti maar door zijn populariteit kon hij aan een gevangenisstraf ontsnappen en moest hij alleen een boete betalen.

Een andere kunstenaar die een tijdje in de gevangenis moest doorbrengen is de bekende Hongaarse acteur András Stohl. Hij had onder invloed een auto-ongeluk veroorzaakt en zat vijf maanden in de gevangenis maar zijn carrière was er niet door gebroken. Roman Polanski, een wereldbekende filmregisseur zat niet in de gevangenis maar is al decennialang zijn verdict aan het ontlopen nadat hij van de aanranding van een dertienjarig meisje werd beschuldigd. In 2003 kreeg hij een Oscar voor beste regisseur voor zijn film The Piano, maar hij kon die niet persoonlijk in ontvangst nemen omdat er toen, en nu nog steeds een arrestatiebevel tegen hem is.

Voor zijn artistieke kwaliteiten past hij misschien niet in dit rijtje, maar de moordenaar van Roman Polanski’s zwangere vrouw, de sekteleider en seriemoordenaar Charles Manson heeft als muzikant verschillende albums uitgebracht. Zijn album uit 1970 Lie: The Love and Terror Cult, dat uitkwam nadat hij berucht was geworden, werd zowel door critici als door het brede publiek goed ontvangen (Sixx, 2019).

Het genre van rap heeft een echt gangster imago. Veel rappers belandden in de gevangenis, zoals Bobby Shmurda, beter bekend onder de artiestennaam Tekashi69. Hij speelde een grote rol in de populariteit van hiphop en daarom vroegen zijn fans de kwijtschelding van zijn straf. Ook Eminem is al meermaals voor de rechter verschenen maar hij is nog nooit in de gevangenis beland.

Art brut, outsider art en kunst in de gevangenis

Naast special arts en psychiatrische kunst zijn art brut en outsider art ook een platform voor kunst in de gevangenis. Art brut en outsider art zijn onderling verbonden en gericht op spontane kunst die van binnenuit komt. Het is kunst die buiten de formele en professionele kunstscene staat. Tijdens de eerste decennia van

83

84

Wölfli, A. (1911). General view of the island Neveranger [Drawing].

Kunstmuseum Bern, Switzerland. Source: Public Domain Wikipedia.org shorturl.at/der28

de twintigste eeuw werden een aantal collecties van en studies over de kunstwerken van psychiatrische patiënten uit heel Europa gepubliceerd (Tóth, 2016).

Deze kunstenaars tekenen alles – het onderwerp, de keuze van de materialen en hoe ze ze gebruiken, het ritme en de mode – vanuit een diepte in zichzelf. Ze werken niet volgens de conventies van de kunst. Deze woorden van Jean Dubuffet uit 1949 werden overgenomen door de Átkelő galerie die art brut en outsider art promoot.

Walter Morgenthaler ontdekte Adolf Wölf in 1921 in Zwitserland. Adolf Wölf is een van de bekendste art brut kunstenaars en werd als een ernstig psychiatrisch geval beschouwd. Na een moeilijke kindertijd werd Wolf verschillende keren gearresteerd voor pedofilie. Na twee jaar in de gevangenis te hebben doorgebracht, werd hij naar een psychiatrische instelling in Waldau overgebracht (Einspach, 2013).

Hans Prinzhorn was een arts in het ziekenhuis van Heidelberg. In 1922 publiceerde hij zijn baanbrekende studie Bildnerei der Geisteskranken (Kunstzinnigheid van geesteszieken).

Op hetzelfde moment geraakten kunstenaars via avantgardistische trends, expressionisme, surrealisme en dadaïsme geïnteresseerd in tribale en archaïsche kunst en in kindertekeningen. Dat was een grote breuk met de Europese schildertraditie. Deze kunst komt vanuit opborrelende innerlijke behoeftes en het spontaan uitdrukken van onbewuste gevoelens, wat heel inspirerend was voor de nieuwe generatie kunstenaars. Ook het werk van psychiatrische patiënten had een grote invloed. Het werk van Jean Dubuffet, schilder, theoreticus en verzamelaar en het idee van art brut (ruwe kunst) dat hij ontwikkelde, kwam in de jaren 1940 op het voorplan.

Galerieën voor art brut en outsider art en kunstbeurzen brachten gemarginaliseerde kunstenaars en hun zelf gecreëerde artistieke

Hámori, P. (2022). Drawing of Magda Marinko [Drawing].

MTA Pszichiátriai Művészeti Gyűjtemény / PsyArt Collection of the Hungarian Academy of Sciences. Source: Inv. no.:

MTA_PMGY_94.7 (C) Péter Hámori.

uitingen in de publieke sfeer en voegden er op hetzelfde moment waarde aan toe. De tekeningen van de beruchte moordenares Magda Marinko zijn ook opgenomen in de psychiatrische kunstcollectie van de Hongaarse Academie van Wetenschappen (Kiss, 2019).

In 2016-2017 werd een opwindende expositie georganiseerd door kunstdocenten die in Catalaanse gevangenissen werken. Voor de eerste keer gingen de werken van gedetineerden en bekende kunstenaars (zoals Miquel Barceló, Matt Mullican, Antonio Saura, Edward Ruscha or Evru/Zush) in dialoog in een gezamenlijke expositie (Balsem en ontsnapping). De expositie vond plaats in het Caixaforum, een hedendaagse expositieruimte in Barcelona. Hun tweede expositie (Collateral Damage) vond in 2019-2020 plaats in La Model, een mythische gevangenis (gesloten in 2017). Daar werden alleen de werken van gedetineerden geëxposeerd. Tijdens de expositie waren er filmvertoningen, workshops, concerten en theatervoorstellingen met actieve deelname van de gedetineerden.

Robert Capa Contemporary Photography Center (2020). Invitation to Tamás Urban’s exhibition Unwanted Butterfly, Curator: István Virágyvölgyi [Flyer]. Source: Robert Capa Contemporary Photography Center shorturl.at/PTY36. Consent: Robert Capa Contemporary Photography Center

Het doel van deze initiatieven was om kunst in gevangenissen zichtbaar te maken en om de re-integratie van gedetineerden te ondersteunen maar ook om het werk van de kunstdocenten die in de gevangenis werken te benadrukken (Ginabreda, 2016).

Kunstenaars uit de gevangenis

Er zijn unieke en uiterst creatieve gedetineerden die op de ene of andere manier een plaats hebben gekregen in de kunstscene. Anderen werken bewust aan een creatieve carrière waarmee ze na hun vrijlating hun brood kunnen verdienen.

De ongewenste vlinder (Ferenc Deák 1954? – 1994)

De Hongaarse Vlinder, schuilnaam van Ferenc Deák, is uniek als kunstenaar in de gevangenis. Fotograaf Tamás Urbán begeleidde en documenteerde het leven van de Vlinder tot zijn dood. Hij werd gedreven door creativiteit en een enorme behoefte naar zelfexpressie. Tamás Urbán was zowel een vriend als de officiële sponsor

van de Vlinder. Zijn foto’s werden in 2020 samen met voorwerpen en kunstwerken met een connectie met de Vlinder tentoongesteld in het Robert Capa Centrum voor hedendaagse fotografie. De expositie kreeg de naam Ongewenste Vlinder. Het werk van de Vlinder en hun speciale relatie wordt vaak bestudeerde door kunsthistorici. Wegens de pandemie was er een virtuele expositie die je op de website van het Capa Centrum kan vinden.

Uitnodiging voor de expositie, Capa Centrum

Het personage van de Vlinder inspireerde Hongaarse undergroundkunstenaars: hij werd omschreven als ongeremd, intellectueel en ontzettend creatief. Hij las veel, schreef gedichten en liedjesteksten, tekende, schilderde, ontwierp kruiswoordpuzzels en bordspellen. Ook was hij een creatieve kok, zelfs in de gevangenis en toen hij voorwaardelijk vrijkwam, werkte hij als yogaleraar. Volgens Tamás Urbán had hij een vlijmscherp geest (Urbán, 2020). De Vlinder trad op met Sziámi, een van de bekendste Hongaarse undergroundbands uit de jaren 80. Naast zingen voerde hij ook yogahoudingen uit op het podium. De bekende undergroundmuzikant Gas ((János Gasner) nam in 1994 een album op cassette op getiteld Pillangó + Gas (De Vlinder + Gas): Liedjes uit de gevangenis waarop hij de songteksten van de Vlinder zong. Verder was de Vlinder te gast bij de in die tijd bekendste talkshow, de Friderikus Show en werd er in het Duitse tijdschrift Stern een artikel over hem geschreven (Jankovics, 2020).

Németh, D. (2020).

GAS - Butterfly: Prison Songs (Tape, 1994) [Photography].

Source: Capa Blog (Capa Központ/ Center). shorturl.at/ agkP2. Consent: Capa Blog (Capa Központ/ Center)

Urbán, T. (1989-1990).

From the series

Unwanted Butterfly [Photography].

Source: Fortepan / Urbán Tamás Public Domain: Fortepan.hu shorturl. at/noA12

Urbán, T. (1989-1990). Siami concert and Friderikusz Show (From the series Unwanted Butterfly) [Photography].

Source: Fortepan / Urbán Tamás Public Domain: Fortepan.hu shorturl. at/noA12

In totaal zat de Vlinder ongeveer 24 jaar in de gevangenis voor verschillende misdaden. In die periode liet hij zijn hele lichaam tatoeëren wat van hem een grote hit maakt. Ook kleedde hij zich heel extreem. Kunsthistorica Kata Oltai noemt hem een punker met een maatschappelijke boodschap, iemand die zijn eigen mythe heeft opgebouwd en wiens lichaam moet gelezen worden (Böcskei, Berzsenyi, Oltai, 2020). Hij vertelde dat als hij ooit vader zou worden (wat hij nooit is geworden), hij nooit een prentenboek zou moeten kopen. Ik moet me alleen maar uitkleden, mijn baby zal me doorbladeren en dan berg ik mezelf op. (Cséka, 2020).

Op zijn getatoeëerde vel kon je geen duidelijke ideologie lezen. Zijn tattoos waren persoonlijk, ontcijferbaar, indrukwekkend chaotisch en komisch en onbegrijpelijk voor de meeste mensen. Het is geen

toeval de gevangenispsycholoog en cultureel antropoloog Fiáth Titanilla de Vlinder in hetzelfde rijtje zet als de mythische Tricksters, de grappende goden die de normen en waarden zo schonden dat we zelfs niet kunnen beginnen ze te definiëren. De Trickster is een eeuwige outsider met dubbelzinnigheid als bepalende karaktertrek. Hij vermengt spel met subversie, waanzin met kennis en hij spot met helden, wanneer en zoveel hij kan (Fiáth, 2020).

Bij de Vlinder was het kunstwerk de Vlinder zelf, zijn eigen lichaam en persoon (Cséka, 2020), een outsider gekarakteriseerd door de situatie in de gevangenis. Zijn kunst is op hetzelfde moment beeldend, verbaal, muzikaal en tastbaar. Denken we ook aan zijn kookkunst, kunnen we zelfs zeggen dat zijn kunst alle zintuigen prikkelt. Zijn kunst is met andere woorden complex, uniek en provocatief.

De Viszkis (de Whisky-man) – een pottenbakker, mediaster en bankovervaller

Attila Ambrus, met de bijnaam Viszkis (de Whisky-man) is een veroordeelde bankovervaller en een bekend persoon in Hongarije waar hij een soort mediaster is geworden. Als voormalig gedetineerde maakte hij van zichzelf een sterk merk met een boek en film over zijn leven. Hij schreef ook zelf een boek en werkt als onafhankelijk pottenbakker. Via zijn eigen webshop verkoopt hij zijn keramische voorwerpen en maakt hij reclame voor teambuildings, workshops, voor zijn eigen boek en voor de film die over hem werd gemaakt.

Kunstenaarschap, levensonderhoud en re-integratie

Attila Ambrus’ (de Viszkis) keramiek is vooral commercieel met de bedoeling om te verkopen. Hoewel vergelijkbaar met de Vlinder,

Derzsi Elekes, A. (2013). Ambrus Attila [Photography]. Source: Public Domain: Wikimedia. org shorturl.at/ey579

Bakermans, T. (2010). Prison windows. Day-Night [Painting].

Photographer: Toine Bakermans. Consent: Toine Bakermans

Bakermans, T. (2010). Light of Christ [Painting].

Photographer: Toine Bakermans. Consent: Toine Bakermans

is zijn kunst niet zo gênant, diepzinnig, extreem of origineel. Toch helpt zijn kunst hem om te overleven en om zich opnieuw in de maatschappij te integreren. De Vlinder overleed op 40-jarige leeftijd, maar hij was niet klaar om te overleven. Hij kon zichzelf niet zien als een oude man.

Het leven van de Nederlander Toine Bakermans leest als een combinatie van de levenspaden van de Whisky-man en de Vlinder. Toine bracht vele jaren door in een Nederlandse gevangenis voor bankovervallen. Daar vond hij zijn pad naar de kunst. Als afgestudeerd kunstenaar is hij nu een toegewijd kunstdocent. In zijn geval kwam de re-integratie er dus niet alleen dankzij kunst maar hij steunt via kunst ook andere mensen. Ook in zijn werken is groot kunstenaarschap te zien.

Tot slot

Door de geschiedenis heen belandden veel kunstenaars in de gevangenis. Vaak haalden deze nu bekende artiesten voordeel uit hun tijd in de gevangenis. Soms, als je worstelt in een domein van het leven, ben je succesvol in een ander gebied. En soms worden de ervaringen van de gevangenis een deel van de creatieve persoonlijkheid en de kunstwerken.

Aan de andere kant kunnen kunstenaars die in gevangenissen werken het creatieve potentieel van gedetineerden opmerken en zo een brug vormen tussen de wereld binnen en buiten de gevangenismuren.

Ambrus, A. (n/p). Ambrus Attila Kerámia. https:// ambrusattilakeramia.hu/.

Átkelő Galéria (n/p). Art Brut és Outsider Art. Átkelő Galéria. https://atkelogaleria.com/art-brut-es-outsider-art/.

Babus, A. & Sajó, T. (2009). A bori notesz. In „Ó költő, tisztán élj te most…”. Száz éve született Radnóti Miklós. MTA könyvtára. http://radnoti.mtak.hu/hu/04.htm.

Böcskei, B., Berzsenyi, T. & Oltai, K. (2020 March 4). Mit üzen a legendás tetovált bűnöző, Pillangó teste?. Podcast show. 24.hu. https://24.hu/belfold/2020/03/04/podcast-tango-es-kespillango-borton-tetovalas/.

Capa Központ (2020 August 13). Egy pincéből került elő Pillangó 1994-es kazettája. Robert Capa Kortárs Fotográfiai Központ. https://blog.capacenter.hu/2020/08/13/pillango-gasbortondalok/.

Cséka, Gy. (2020). Vad táj. Fotóművészet 63/1. pp. 4-19. http://epa.niif.hu/02900/02991/00014/pdf/EPA02991_ fotomuveszet_2020_01_004-019.pdf.

Dale, P. (2021). Getting the Hang of It. Loquence Provides Translation And Editorial Services. https://www.loquence.com/ eblog/?p=114.

Einspach, G. (2013). Dubuffet és az Art Brut. Artmagazin online, 2013/8. pp. 63-66. https://www.artmagazin.hu/articles/ archivum/ae5c2f78e608fb417729d746a9b58bac.

Fiáth, T. (2020 July 19). A legvidámabb barokk - Pillangó anekdotái az államszocializmus éveiből. Robert Capa Kortárs Fotográfiai Központ és az Archive of Modern Conflict - Bone Idle Books. https://blog.capacenter.hu/2020/07/19/fiathtitanilla-a-legvidamabb-barokk-pillango-anekdotai-azallamszocializmus-eveibol-reszlet/.

Ginabreda, F. (2016). Bàlsam i fuga: pintar des de la presó. Nuvol. com. https://www.nuvol.com/art/balsam-i-fuga-pintar-desde-la-preso-40694.

Hajas, T. (2005). Szövegek. Enciklopédia Kiadó.

Jankovics, M. (2020). Ő itt Deák Ferenc, a haza bűnözője. 24.hu. https://24.hu/kultura/2020/03/08/pillango-urban-tamas-

bunozes-borton-underground-rendszervaltas-friderikusz/.

Kislexikon (n/p). Cellini. Kislexikon. http://www.kislexikon.hu/ cellini.html.

Kiss, E. (2019). Az elmebetegek múzeuma földhöz veri a látogatót. Index.hu. https://index.hu/kultur/2019/06/24/ mta_pszichiatriai_muveszeti_gyujtemeny_lipotmezo_magda_ marinko/.

Kiss, V. (2017). Művészetalapú módszerek. Nagy, Á. (ed.). Szolgálva, nem tündökölve - Trencsényi 70 Budapest. Magyarország: Iuvenis Ifjúságszakmai Műhely 400 p. pp. 189-214.

Kovács, K. (2021 April 14). Megfoghatatlan legenda volt az első elátkozott költő – Könyvkritika. Ectopolis Magazin. https:// ectopolis.hu/hirek/megfoghatatlan-legenda-volt-az-elsoelatkozott-kolto-konyvkritika/.

Radnóti, M.(1944). Hetedik ecloga. Arcanum Adatbázis Kiadó Magyarország.

https://www.arcanum.com/hu/online-kiadvanyok/ Szoveggyujtemeny-szoveggyujtemeny-1/a-xx-szazadirodalma-9C3D/radnoti-miklos-1909-1944-A5A2/versei-A5A3/ hetedik-ecloga-A66D/.

Révy, O. (2018). Caravaggio, az elmeháborodott zseni. Kultúra. hu. https://kultura.hu/caravaggio/.

Sixx (2019). Mi mind a Manson család tagjai vagyunk. Index.hu https://index.hu/kultur/2019/08/16/charles_manson_csalad_ popkultura_vol_egyszer_bugliosi_sanders/.

sz. i. (2015 November 30). Homoszexualitása miatt ítélték börtönre Oscar Wilde-ot. Múlt-kor magazin. https://mult-kor.hu/homoszexualitasa-miatt-iteltek-bortonreoscar-wilde-ot-20151130.

The Jewish Museum In Prague (n/p). Talent is Desire – Friedl Dicker Brandeis and the Art Teaching Experiment. The Jewish Museum In Prague. https://www.jewishmuseum.cz/en/ program-and-education/temporary-exhibits/travelingexhibitions/301/talent-is-desire-friedl-dicker-brandeis-andthe-art-teaching-experiment/.

Tóth, Á. (1921). Előszó. Wilde O. A Readingi fegyház balladája. Az Atheneum Irodalmi és nyomdai R. R.-T. kiadása. Budapest. https://mek.oszk.hu/10200/10243/10243.htm.

Tóth, E. (2016). Egy kívülálló művész narratívája. ME.dok. 2016/2.

pp 85-93.

http://www.medok.ro/sites/medok/files/inline-files/ MEdok_2016_02_09_Toth_Eszter_0.pdf.

Urbán, T. (2020). Felesleges Pillangó. Robert Capa Kortárs Fotográfiai Központ és az Archive of Modern Conflict - Bone Idle Books.

https://blog.capacenter.hu/2020/03/27/urban-tamasfelesleges-pillango-reszlet/.

Urbán, T. (2020). Felesleges Pillangó fotókiállítása. Capa Központ honlapján és a virtuális kiállítás. Robert Capa Kortárs Fotográfiai Központ.

https://capacenter.hu/kiallitasok/urban-tamas-feleslegespillango/ .

INGREPEN VIRÁG KISS

KUNSTZINNIGE INGREPEN

Virág Kiss

Samenvatting

Kunst en kunstenaars kunnen verschillende rollen hebben in gevangenissen met een grote variëteit aan kunstzinnige ingrepen. Naast kunstenaars kan de gevangenisomgeving ook vanuit verschillende andere professionele disciplines worden getransformeerd. Kunstzinnige materialen helpen gedetineerden om in contact te komen met zichzelf, met elkaar, met hun familie en met de bredere samenleving.

Trefwoorden: kunstzinnige ingrepen, re-integratie, creatieve therapie, kunstpedagogiek, mastertherapie

Inleiding

Welke rollen kunnen kunstenaars hebben in gevangenissen? Wat zijn typische kunstzinnige ingrepen? Welke kunstdisciplines en welke rol kunnen ze spelen in het leven van gedetineerden en het personeel?

Als kunstenaar kan je overal werken, zelfs in gevangenissen waar kunst kan helpen bij het re-integratieproces. In gevangenissen kan je verschillende kunstzinnige ingrepen zien, elk met hun eigen doel en bekwaamheid en ze kunnen worden uitgevoerd door personen met de nodige professionele vaardigheden.

Kunstenaars, kunstdocenten, maatschappelijke werkers, spiritisten, creatieve therapeuten, psychotherapeuten, … Ze kunnen allemaal vanuit hun eigen werkveld met kunst werken in de gevangenis. Het fundamentele verschil is of hun werk op de persoon is gericht, of toch meer op de kunst. Bij kunstonderwijs, therapie, ontwikkeling of begeleiding kan kunst een middel zijn. De nadruk ligt op persoonlijk werk wat therapeutisch, sociaal of zelfs spiritueel (bv. meditatie) kan zijn. Bij kunstonderwijs is het uiteindelijk doel het kunstwerk zelf (Kiss, 2010). Bij theaters in gevangenissen

komen we vaak het voor de kunst-model tegen waar de best mogelijke voorstelling het belangrijkste doel is (Szokács, 2013) en ook het filmproject van storytelling, dat verder in dit hoofdstuk aan bod komt (Verhalen vanuit de cel, regisseur: Ábel Visky, 2020) koos datzelfde pad (interview met Ábel Viski). Bij creatieve therapie en sociaal theater (Szokács, 2013) ligt de nadruk op het functioneren van de persoon(lijkheid). Therapie probeert binnen te dringen in iemands innerlijke. Sociaal theater legt meer de nadruk op sociale en intermenselijke relaties.

Kunstenaars in de gevangenis

Kunstenaars kunnen vanuit verschillende rollen aanwezig zijn in de gevangenis:

• een kunstenaar kan zelf in de gevangenis belanden en gedetineerden kunnen kunstenaar worden

• ze kunnen zelf als kunstenaar actief zijn door de muren te beschilderen, via een optreden (muziek, dans, theater). Ze kunnen daarbij gedetineerden en het personeel betrekken

• ze kunnen kunstprojecten leiden waaraan een gemeenschap deelneemt en zo een gemeenschappelijk kunststuk creëren via een open creatief proces

• ze kunnen mentor zijn bij een individueel kunstproces. Ze kunnen gedetineerden en mogelijk ook het personeel kunst aanleren of een kunstworkshop houden.

Ondersteunende beroepen die in de gevangenis met kunst werken

Vanuit verschillende ondersteunende professies kunnen kunstzinnige activiteiten hun weg naar de gevangenis vinden. Naast de creatieve therapeut en de kunstdocent kunnen ook maatschappelijke werkers, spiritisten en docenten speciaal onderwijs, enz. kunstzinnige werkwijzen gebruiken, en dus niet alleen kunstenaars.

Deze kunstzinnige activiteiten, die je ook kan combineren, zijn onder andere:

• kunstdocenten en tekenleraars kunnen opleidingen geven, technieken aanleren, gedetineerden helpen bij het ontwikkelen van hun vaardigheden en hen laten kennismaken met kunstwerken. Dat kan een therapeutisch effect hebben hoewel het niet het hoofddoel is

• bij kunstzinnige activiteiten met een pedagogisch karakter zijn de doelstellingen: zelf-efficiëntie, productiviteit, soft skills ontwikkelen, een kunstwerk met een artistieke waarde creëren, creativiteit en productiviteit opwekken en de vrije tijd zinvol besteden

• de gevangenis kan ook een plaats zijn voor gemeenschapsvormende kunstzinnige activiteiten. Die helpen de gedetineerden om relaties met elkaar en met familieleden op te bouwen. Dat heeft ook een impact op het gevangenispersoneel en de samenwerking met hen

• creatieve therapie en op kunst gebaseerde werkwijzen kunnen herstel recht methodes ondersteunen

• stressverlagende activiteiten en meditatie kunnen een flowervaring oproepen, spanningen verminderen en kunstzinnige mindfulnesstechnieken kunnen toegepast worden

• het proces van empowerment via kunst waarbij de nadruk ligt op beslissingen, rechten, een participatieve functie, gelijkheid en een eigen identiteit, individuele voorkeuren en autonoom functioneren.

Activiteiten met een (psycho-) therapeutisch doel en focus kunnen door opgeleide creatieve therapeuten en psychotherapeuten worden geleid. De nadruk ligt dan volledig op de persoon, het interne proces en mogelijke trauma’s (Kiss, 2014).

Storytelling projecten in gevangenissen

In de gevangenis van Eger in Hongarije werden verschillende storytelling projecten georganiseerd. De gedetineerden werkten met complexe kunstzinnige middelen waarmee ze nieuwe vaardigheden verwierven en het contact met hun familie een nieuwe betekenis kreeg. De projecten werden geleid door Ildikó Boldizsár en Margó Luzsi. Over de projecten van Margó Luzsi zijn boeken geschreven (Luzsi, 2020) terwijl Ildikó Boldizsár in een van haar boeken een casestudie van storytelling opnam (Boldizsár, 2019).

Tijdens een complex kunstzinnig project van filmregisseur Ábel Visky werd ook de documentaire Verhalen vanuit de cel gemaakt, die in 2020 werd vertoond. Vaders die een straf uitzaten schreven verhalen waarop de film werd gebaseerd. De hoofdrollen waren voor

Nagy, Z., Kürti, I. (2020). Tales from the Prison Cell (directed by Ábel Visky) [Photography]. Source: Proton Cinema shorturl. at/ilQW2. Consent: Proton Cinema

100

hen en voor hun kinderen die thuis zaten. In de film zien we het parallelle leven van de gedetineerden en hun familie en hoe hun moeilijke relaties zich ontwikkelen. Dankzij hedendaagse technologie konden de vaders en de kinderen elkaar digitaal ontmoeten in een magisch, vrij aanpasbare wereld waarbij de grenzen van de tastbare realiteit werden overschreden. De vraag is echter of zo’n fictionele ontmoeting een echte impact kan hebben op deze heel beperkte en zwaarbeladen relaties. Kan de nabijheid van de fantasiewereld echt worden of blijft ze vastzitten in een kunstmatige gecreëerde illusie?

Welk sprookjesfiguur denk je dat je kleine jongen zou zijn? Dat is een vraag die in de film wordt gesteld en die zeker familierelaties raakt. Maar de film beïnvloedde ook op een ander niveau hun levens. Filmen in een filmstudio in Fót was een volledig nieuwe en positieve ervaring voor deze achtergestelde gezinnen (het is de moeite waard om te zien hoe de ogen van het kind fonkelden) met een familielid in de gevangenis.

De rol van kunstbeoefening

Verschillende onderzoeken analyseren en vatten de impact van kunstzinnige activiteiten samen. Uit al deze onderzoeken blijkt dat het aantal disciplinaire overtredingen verminderde en dat de levenskwaliteit niet alleen voor de gedetineerden maar ook voor het personeel verbeterde. Uit opinieonderzoek naar de rol van kunst in geestelijke gezondheidszorg bij kunstenaars en therapeuten (Geréb Valachiné, Fónagy, Oriold, 2020) en bij verschillende beroepsgroepen die in de gevangenis werken (het management, sociale diensten, ordehandhaving) (S. Sandberger verwijst naar Honti, 2016) blijkt dat het begin is in het leerproces, sociale vaardigheden en communicatievaardigheden worden ermee ontwikkeld, empathie, zelfvertrouwen, zelfreflectie, probleemoplossende strategieën worden geleerd, de concentratie en de discipline verbeteren. Er is dus sprake van een complex proces van persoonlijkheidsontwikkeling. Paul Clements (2004 verwijst naar Juhász, 2016) noemt vijf argumenten:

• gedetineerden vervelen zich niet maar vinden een bezigheid die bij hun interesses aansluit waardoor de orde gemakkelijker te handhaven is

• ze worden (opnieuw) betrokken bij onderwijs

• er is een overeenkomst tussen creativiteit en wat nodig is voor rehabilitatie

• zelfexpressie en zelfvertrouwen helpen bij communicatie en bij het aanvaarden van elkaar

• gedetineerden kunnen ermee hardwerkende burgers worden.

Daarnaast kan er via kunst een diepere band met iets anders dan de gevangenis zelf ontstaan. Het heeft een grote impact op de gedetineerde, op hun gemeenschap maar het kan ook het stigma

dat aan gedetineerden vasthangt weghalen en mensen gevoeliger maken. Je waarde tonen is een manier om stigma’s en stereotypen te vermijden. Op een persoonlijker niveau kan kunst gewoonweg een manier zijn om de tijd door te brengen (de tijd in de gevangenis gaat traag) of het kan een betekenisvolle activiteit zijn waarmee je in de flow kan raken. Je kan erin ondergedompeld worden. Kunst stimuleert, brengt variatie en prikkels in de beschikbare en gesloten ruimte. Muurschilderingen in een sombere ruimte stimuleren tijdens de creatie (bv. de ervaring van kleuren).

Bij activiteiten waar je de handen uit de mouwen moeten steken, ontwikkel je veel nieuwe vaardigheden, zowel sociale als meer algemene. Er zijn verschillende soorten kunstzinnige activiteiten in de gevangenis. Je hebt niet begeleide spontane activiteiten, werken waarmee je jezelf kan uitdrukken maar je kan ook werken van bekende kunstenaars kopiëren. Dat laatste is een haalbare, goed gedefinieerde manier voor ongeschoolde mensen om met kunst bezig te zijn. Zo kunnen zij schilderijen kopiëren die door hun symboliek veel kunnen betekenen voor de gedetineerden. Bovendien kan het werk, dat voor hen betekenisvol is, ook een soort handelswaar worden dat ze in de gesloten omgeving van de gevangenis kunnen ruilen. Naast kopieën worden ook vaak portretten en landschappen voor familieleden gemaakt.3

Bij begeleide activiteiten is het vestigen van een veilige en zekere relatie belangrijk. In een omgeving die gekenmerkt wordt door goed genoeg, waarin hulp wordt aanvaard, kunnen soft skills zich ontwikkelen die, meer dan professionele kennis, bepalend zijn voor iemands integratie, motivatie, beheersbaarheid en creativiteit in een werkplaats. Flexibiliteit, creativiteit, communicatieve en organisatorische vaardigheden, volhardendheid, emotionele intelligentie, … zijn enkele van deze soft skills. Door zichzelf uit te drukken, kunnen gedetineerden hun gevoelens, moeilijke en onaangetaste verhalen delen en kanaliseren. Bij een beeldende expressie kan dit in een tastbaar product. Het overtreden van de regels kan soms worden omgevormd tot divergent denken en in een creatieve context kan dat volledig legaal. De ervaringen met kunst leren de gedetineerden een nieuwe kant van zichzelf te ontdekken wat kan leiden tot een verandering in hun gedrag. Tijdens het artistieke werk kunnen ze aandacht en empathie zowel geven als krijgen wat tot een gevoel van competentie kan leiden: Ook ik ben goed in iets. Een kunstzinnige activiteit biedt een tegengewicht aan het gevoel van stagnatie. Je kan actief ingrijpen in je leven en er niet alleen maar een passief voorwerp van zijn. Je neemt dan je lot zelf in handen en je neemt er zelf de verantwoordelijk voor op.

Gedetineerden kunnen dankzij kunst een soort ingelijste vrijheid ervaren doordat ze zelf keuzes en beslissingen maken over het kunstwerk dat ze maken. De gedetineerde, wiens vrijheid per definitie beperkt is, kan zelf een onderwerp kiezen, of een kleur en moet veel kleine autonome beslissingen nemen tijdens het creatieve proces. Ook het personeel en vaak ook de familie van gedetineerden

kan betrokken worden bij kunstzinnige activiteiten. Een artistieke expressie kan niet alleen begrip en aanvaarding brengen maar soms kan ook echt talent worden ontdekt. Je ziet de gedetineerde vanuit een ander, meer verfijnd en kwetsbaar perspectief. Bepaalde kunstzinnige projecten kunnen zo worden gemaakt dat ze helpen dat gedetineerden in contact blijven met hun familie. Kunstzinnige werkwijzen kunnen ook een belangrijke rol spelen bij de nazorg en de inspanningen voor re-integratie. Ze vergemakkelijken de overgang naar de arbeidswereld omdat het maken van een kunstwerk arbeid inhoudt. Het is in feite een brug tussen de huidige toestand (ziek zijn) en de toekomst (gezond zijn) met arbeidsmogelijkheden (Valachiné Geréb, Fónagy, Oriold, 2020).

Tot slot

Kunstzinnige ingrepen door kunstenaars en andere ondersteunende beroepen hebben een grote en complexe impact op het gevangenisleven. Ze kunnen belangrijk zijn om de gevangenis menselijker te maken, voor re-integratie en voor meer begrip.

Referenties:

Boldizsár, I. (2019). A királyné, aki madárnak képzelte magát, meseterápiás csoporttörténetek. Jelenkor kiadó.

Documentary (2020). Tales from the Prison Cell (director Abel Visky, 2020). Proton Cinema. http://protoncinema.hu/hu/filmek/mesek-a-zarkabol.

Honti, Gy. (2016). Művészet a börtönben. Taní-tani Online. http://www.tani-tani.info/muveszet_a_bortonben.

Juhász, Zs. (2016). Művészeti programok és művészetterápia börtönkörnyezetben. Börtönügyi Szemle 2016/4. pp. 83-94.

Kiss, V. (2014). Comparing Visual Art Education and Art Therapy Theory and Methodology. Confinia Psychopathologica, 2014. Vol.2 No.2., pp. 151-174.

Laing, J. (1984). Art Therapy in Prisons. Thessa Daley (ed., 1984). Art as Therapy, An introduction to the use of art as a therapeutic technique. Routledge. London, New York. pp. 140-151.

Leciq (2020 May 27). Soft skill. Leciq. https://lexiq.hu/soft-skill.

Luzsi, M. (2020a). Rabmesék, Mesék és történetek az egri Büntetésvégrehajtási Intézet mesekörének életéből. Luzsi Margó (magánkiadás).

Luzsi, M. (2020b). Rabkoszt testnek és léleknek, A Heves Megyei Büntetésvégrehajtási Intézet mesecsoportjának laktató meséi és receptjei. Luzsi Margó (magánkiadás). Szokács, K. (2013). A színház és a társadalom kapcsolódási pontjai Olaszországban a börtönszínházak tükrében. Doktori disszertáció, ELTE BTK Irodalomtudományi Doktori Iskola. http://doktori.btk.elte.hu/lit/szokacskinga/diss.pdf.

Valachiné, G. Zs., Fónagy, J. & Oriold, K. (2020). Lelki egészségvédelem a resztoratív művészet segítségével. ERASMUS+ Program 2019-1-UK01- KA204-97CBFC43-EN. Lélekben Otthon Alapítvány.

https://lelekbenotthon.hu/2020/04/szamit-a-lelki-egeszseg/.

Visky, Á. (2021 May 19). Interjú Visky Ábel rendezővel. Marie Claire magazin

https://marieclaire.hu/kultura/2021/05/19/ugy-szerettunkvolna-ranezni-ezekre-az-emberekre-hogy-az-ertekeiketlassak-vissza-interju-visky-abel-rendezovel/

KUNST EN THERAPIE PETER VAN OLMEN

KUNST EN THERAPIE

Peter van Olmen

Cultuur is ook belangrijk voor persoonlijke ontwikkeling, sociale betrokkenheid en een rijkere leer- en leefomgeving. Cultuur creëert sociale verbondenheid

(Quote uit Kunst heel gewoon van P. Smet, 2010)

Samenvatting

De samenleving staat niet stil en ontwikkelt en innoveert verder. Innovaties vereisen vaak nieuwe vaardigheden, kennis en attitudes. Gedetineerden zijn deels of helemaal uitgesloten van dit proces met als gevolg dat ze na hun gevangenschap moeilijker kunnen deelnemen aan de moderne samenleving.

Kunst kan een middel zijn om detentie draagbaar te maken, maar er kunnen ook vaardigheden die de maatschappij verwacht mee ontwikkeld worden. Het kan een hulplijn zijn waarmee een band met de samenleving wordt behouden. Gedetineerden kunnen de maatschappij na hun gevangenschap opnieuw betreden met een “rugzak vol vaardigheden” waardoor de kans op een positieve re-integratie vergroot wordt.

Trefwoorden: re-integratie, levenslijn, bewustwording, verbinding

Inleiding

Stel je voor dat je vandaag een gevangenis binnengaat. Je moet je telefoon en laptop afgeven waardoor je digitaal bent afgesneden van de buitenwereld. Je moet alles achterlaten, je familie, je kinderen, je vrienden, je sociale omgeving, met andere woorden, de bouwstenen van je bestaan, en dat voor een langere tijd. Het leven in de gevangenis is eentonig, de omgeving is vaak grijs met weinig kansen om samen te werken en een minimaal contact met de buitenwereld. Jaren vastzitten in een kleine cel met nauwelijks normaal sociaal contact heeft een negatieve invloed op je eigenwaarde. Gedetineerden worden bitter, boos en wraakzuchtig tegenover de samenleving.

Het belang van kunst

Om het belang van kunst als een hulplijn te ondersteunen, refereer ik graag aan een boek van de filosofen Alain de Botton en

Matisse, H. (1909). Dance (I) [Painting]. The Museum of Modern Art (MoMA), New York, USA.

Source: Public

Domain: 2022

Succession H. Matisse

/ Artists Rights Society (ARS), MOMA New York. shorturl.at/ cEIOY

John Armstrong. Zij introduceerden een nieuwe methode: kunst als een vorm van therapie. Het boek staat vol oplossingen voor veel levensvragen. Ze beschrijven hoe kunst een therapeutisch medium kan zijn dat gidst, entertaint, ons troost en van ons een betere versie van onszelf kan maken. We moeten duidelijker focussen op welk soort gereedschap kunst kan zijn en wat je ermee kan doen. Zoals andere hulpmiddelen kan kunst onze vaardigheden en capaciteiten versterken. Kunst laat ons meer dan slechts met onze handen en zintuigen werken. Het compenseert onze aangeboren tekortkomingen, vooral op het vlak van de geest waar deze gebreken omschreven kunnen worden als psychologische tekortkomingen.

Om het doel van kunst te ontdekken, moeten we ons afvragen wat er nodig is dat onze geest en emoties beter functioneren. Bij welke psychologische beperkingen kan kunst helpen? Er worden zeven beperkingen gedefinieerd, samen met zeven functies van kunst: herinnering, hoop, lijden, evenwicht herwinnen, zelfbewustzijn, ontwikkeling en waardering.

Het zou interessant zijn om met het volledige gevangenispersoneel over deze functies te praten. Dat zou mogelijk positief bijdragen aan het welzijn in de gevangenis en aan het reintegratieproces van de gedetineerden.

Laten we een paar korte reacties op vier van de zeven functies van kunst nader bekijken

1. Kunst geeft ons hoop

De dansers in Matisses schilderij beweren niet dat deze wereld zonder problemen is maar hun attitude werkt aanmoedigend. Ze brengen ons in contact met een vrolijk en zorgeloos deel in onszelf dat helpt om te gaan met onvermijdelijke vernederingen en afwijzingen.

2. Kunst brengt je in evenwicht

Klee, P. (1936). Nach der Ueber Schwemmung [Painting]. Fondation Beyeler, Riehen, Switzerland. Source: Public domain shorturl.at/ryPUZ

Door te kijken naar en de aandacht te vestigen op dit kunstvoorwerp, wordt de aandacht afgeleid van de pijn. Kijken of luisteren naar kunst roept een ervaring en/of associatie op, bijvoorbeeld woede, een ervaring van schoonheid, een herinnering, een vraag naar de intentie van de maker. Zo geeft ieder zijn eigen betekenis aan wat hij ziet in een afbeelding, schilderij of een ander object. Kunst geeft als deel van onze omgeving een extra dimensie aan de kwaliteit van het leven. Het biedt een andere manier om naar dingen te kijken en het bouwt een brug tussen verschillende werelden en andere tijden.

3. Kunst helpt je je te ontwikkelen

Mwana Pwo-mask. (20th Century). [Mask]. Congo. Photographer: Viscorp. Source: Public Domain Dreamstime.com shorturl.at/jkN23

Mondriaan, P. (1913). Tableau no. 1 [Painting]. Collection of Kröller-Müller Museum, Otterlo, the Netherlands. Photog rapher: Rob Lumen Captum. Source: Pub lic Domain Dreams time.com shorturl.at/bARXZ

Veel ervaringen, mensen, plaatsen en tijdsperiodes die ons iets interessants kunnen bieden, worden toch verworpen omdat ze op de verkeerde manier zijn ingepakt en we ze daardoor niet kunnen gebruiken. Onze oordelen zijn vaak oppervlakkig en bevooroordeeld. We vinden dingen snel vreemd en die attitude is veel te defensief en beperkt. Kunst is een gids waarmee we onze ervaringen kunnen uitbreiden. Kunst is een uiterst verfijnde verzameling van andermans ervaringen, aangeboden in mooie, goed georganiseerde vormen. Soms toont het ons de meest eloquente uitingen van andere culturen en geeft het ons een beter begrip van onszelf en onze wereld. Eerst lijken veel kunstwerken slechts anders te zijn maar we ontdekken dat ze bepaalde ideeën en geloven bevatten waarvan we het eigenaarschap kunnen claimen en die ons in zekere zin verrijken. Niet alles wat we nodig hebben om een betere versie van onszelf te worden, ligt binnen handbereik.

We zijn ongevoeliger geworden omdat alles zo vertrouwd is. We leven in een wereld die gedomineerd wordt door op glamour gerichte commercie. Vaak zijn we ontevreden omdat het leven saai is. We worden gekweld door het idee dat er ergens anders meer

4. Kunst laat je alledaagse dingen opnieuw waarderen

te ervaren is. Kunst helpt ons om opnieuw gevoelig te worden. Het verwijdert onze schil en redt ons van de onverschilligheid waarmee we naar alles rondom ons kijken. We worden opnieuw ontvankelijk en kijken met nieuwe ogen naar het oude. Kunst doet ons begrijpen dat nieuwigheden en glamour niet de enige oplossingen zijn.

Deze zeven functies kunnen ook een krachtige gereedschapskist zijn voor de doelstellingen die de Vlaamse regering in 2013 stelde in haar Decreet betreffende de organisatie van hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Met dit decreet worden volgende punten nagestreefd:

• de zelfontplooiing van de gedetineerde stimuleren

• het sociale, relationele en psychische evenwicht van de gedetineerde herstellen

• de negatieve gevolgen voor de gedetineerde en zijn directe sociale omgeving, veroorzaakt door en tijdens de detentie, beperken

• de integratie en participatie in de samenleving na de detentieperiode bevorderen

• een proces van herstel tussen dader, slachtoffer en samenleving stimuleren

• de kans op recidive beperken.

Het therapeutisch effect van kunst heeft een impact op gedetineerden en op de samenleving

De buitenwereld heeft vaak een eenzijdige blik van het leven in de gevangenis. Er wordt geëist dat de gedetineerden worden gestraft waarbij vaak vergeten worden dat deze gedetineerden uiteindelijk weer deel gaan uitmaken van de samenleving.

Kunstprojecten gebruiken om over het leven in de gevangenis te praten met de samenleving in het algemeen zal de buitenwereld een realistischer beeld van het gevangenisleven geven. De samenleving zal zich er dan ook bewuster van worden dat het belangrijk is om gedetineerden voor te bereiden op hun terugkeer in de samenleving. Gedetineerden kunnen kunst gebruiken om hun frustraties kwijt te raken, hun ziel bloot te leggen, kritisch te leren nadenken over de samenleving en zichzelf, te ontdekken wat respect is, en te leren samenwerken en communiceren.

Jarenlang vastzitten in een kleine cel met bijna geen enkel normaal contact heeft een negatieve invloed op de eigenwaarde. Gedetineerden kunnen bitter, boos en wraakzuchtig jegens de samenleving worden. Met kunst kunnen ze hun gevoel van eigenwaarde en hun zelfbeeld positief beïnvloeden. Gedetineerden hebben weinig bezittingen. Ze worden streng gecontroleerd door de beveiliging, regels en protocollen. Ze hebben weinig of geen contact met hun familie en verwanten. Al deze dingen kunnen ervoor zorgen dat ze hun identiteit verliezen.

Kunstprojecten hebben ook een impact op het sociale leven

in de gevangenis. De kleurloze omgeving wordt kleurrijker en er wordt een positiever sociaal klimaat gecreëerd dankzij verhoogde interacties tussen gedetineerden, het personeel, de bewaarders en workshopbegeleiders. Door samen rond kunst samen te werken, zal er een grotere band groeien, meer respect en vertrouwen, wat op zijn beurt een gunstig re-integratieproces van gedetineerden kan beïnvloeden.

Voorbeelden van deze interactieve projecten

De Nederlandse theologe/kunstenares Folly Hemrica claimt in haar artikel met dezelfde titel dat alle kunst heilig is waarbij ze naar haar projecten in verschillende gevangenissen verwijst. Ze omschrijft een gevangenis als de meest banale omgeving die je je kan voorstellen. Een omgeving die vlak en harteloos is, waar het taalgebruik niet verfijnd is. De geluiden zijn luid en onaangenaam, sleutels knarsen, gedetineerden schreeuwen en cellen zijn gedecoreerd met lelijke afbeeldingen.

Samen met de gedetineerden een kunstwerk maken in deze woestijn was een grote uitdaging voor haar. Inspiratie vond ze onder ander in het gedicht De Ceder van H.G. Hoekstra, dat begint met de woorden Ik heb een ceder in mijn tuin geplant. Daaruit kwam het project Kiemend zaad dat dezelfde symboliek gebruikt.

Ze vond het interessant om voor met het project te beginnen de reacties van de gedetineerden te peilen met de vraag: Kunnen we samen wind maken, een frisse bries die een raam kan openen hoewel het gesloten is? In het begin kreeg ze wel vooral tegenwind.

De gedetineerden zagen zichzelf niet als erg creatief. De directie dacht dat een kunstproject nonsens was en gaf aan dat er geen financiële ruimte voor was. Het personeel was bang voor de veiligheid. Ondanks alle tegenwind, startte een klein project. De gedetineerden maakten een zeefdruk in de vorm van een ster op een groot canvas. Na het project waren de gedetineerden trots op het product dat ze samen in harmonie hadden gecreëerd.

Vaak gaan gesprekken in de gevangenis over schuld, schaamte, niet gehoord worden. Maar niet in dit project. Nieuwe talenten werden ontdekt en door samen te werken werd een klimaat gecreëerd waarin gesprekken niet langer geforceerd waren. De conversaties ontstonden natuurlijk. Samen werken aan een zeefdruk gaf de gedetineerden en het personeel de ruimte om op een informele manier over dingen te praten, alsof ze aan de wastafel aan het praten waren. De tegenwind was volledig verdwenen. Het personeel en het bestuur zag de positieve resultaten van het project.

Een ander interessant project van haar is het goudenlijnenproject. Om de kracht van dit project niet te bagatelliseren, wordt dit deel van het artikel in zijn geheel geciteerd.

“Na deze eerste ervaring konden nieuwe projecten niet uitblijven. In de gevangenissen van Hoogeveen en Breda begon ik mijn goudenlijnenproject. Ik liet de gedetineerden op rood canvas met

goudverf gouden lijnen trekken met een penseel. Voor alles wat goed was in hun leven een gouden lijn. Een gouden lijn? Ik las de verbazing op hun gezichten. Wat een merkwaardige vraag was dit voor hen. Iedereen vroeg immers voortdurend wat er mis was gegaan in hun leven, waar het fout was gelopen, hoe ze zo uit de rails waren geraakt. En dan nu deze vraag, zo tegendraads en ongewoon dat ze er even stil van waren. Het stond ook zo haaks op de gangbare klaagcultuur, die de gevangenis eigen is. Nergens wordt zoveel geklaagd als in de bajes: over het eten, over de bewaarders, over het gebrek aan privacy, over medegedetineerden, over de advocaten enzovoort, enzovoort. ‘Wat ging er goed in je leven?’

Langzaam gleden de penselen over het canvas, peinzende gezichten, bij een enkeling een traan. Schoonheid roept ook verdriet op, om wat voorbij is of afgesneden. Zo ontstonden er stippellijnen, onderbroken lijnen, schrale lijnen. Zo gaat dat met levensgeluk. Na afloop van het project spraken we met elkaar over wat er goed was in ons leven. Alom verwondering dat er zoveel goed was, zoveel toch gelukt, zoveel mensen die om ons gaven, die in ons hadden geloofd toen we dat zelf nog niet konden. Leraren, oma’s, en wie al niet. We hoorden verhalen van elkaar die we niet kenden omdat we er nooit naar gevraagd hadden. Het was één van mijn mooiste projecten. Vele zouden volgen, allemaal pogingen om verder kijken dan de platheid van het bestaan.

In de woorden van Anne Zernike: Alle kunst is heilig omdat ze ons wegvoert uit de banaliteit.

www.theologie.nl/boekrecensies/alle-kunst-heilig 2014

Zelfs zonder projecten zijn er verschillende vormen van kunst in de gevangenis

Kunst kan een heilige ruimte creëren waar gedetineerden hun eigen identiteit in hun eigen omgeving en cel kunnen creëren. Gedetineerden kunnen dan hun creativiteit aanwenden om iets uit te drukken en om betekenis aan hun tijd in de gevangenis te geven. Zolang er gevangenissen bestaan, zijn er afbeeldingen en voorwerpen gemaakt die veel vertellen over de emoties van gedetineerden. Woede, agressie, dromen en fantasieën zijn vaak te herkennen in deze creatieve uitingen. Niet alleen de emoties maar ook de gebruikte kleuren maken hun grijze omgeving meer draagbaar.

Er zijn veel beperkingen in gevangenissen: vaak hangen ze samen met de beschikbare materialen, daarom gebruiken ze gewone materialen zoals brood, tandpasta, enz. Met deze materialen worden primitieve kunstwerken gemaakt die misschien zowel Picasso als Dubuffet hebben geïnspireerd.

113

Van Es, L. (2019). Twister [Toothpaste sculpture]. Source: Jailart. shorturl.at/ bfgrV

Specifieke vaardigheden worden tijdens de detentie doorgegeven aan medegedetineerden waardoor de kunst herkenbaar wordt en doet denken aan tattoos. Ook kunnen, naast afbeeldingen, gemaakte voorwerpen, zoals hasjpijpen of wapens, echte kunstwerken zijn.

Materials from JJI Lelystad. (2022). [Photography]. Photographer: Peter van Olmen

Veel werken zijn doordrongen met rituele en bezwerende elementen. Terugkerende thema’s zijn seks, geweld, dromen, verlangens, angst, troost, woede, schuld, schaamte en spijt. Binnen deze thema’s bezetten moeders een heel gevoelige plek. Veel incidenten in gevangenissen komen door zonder respect te praten over iemands moeder. Juist deze ‘eigen kunst’ en bestaande talenten kan door projecten een positievere verbinding tussen gedetineerden en de samenleving creëren.

Schade heeft twee kanten en, zoals onderstaand kunstwerk laat zien, kan kunst de verbinding zijn die de reddingslijn tussen open en dicht vormt.

Nauwens. H. (1954). Closed House, [Sculpture]. Oegstgeest, the Netherlands. Source: Herbert Nouwens shorturl.at/aikrT

Het gesloten huis, bestaande uit twee stalen objecten, bevindt zich langs een snelweg naast een verlaten gevangenis. Het kunstwerk symboliseert de band tussen de gesloten wereld van de gevangenis en de buitenwereld. Het gebruikte staal is afkomstig van een schip dat was beschadigd na een aanvaring. Zowel binnen als buiten de gevangenis inspireerde dit kunstwerk interacties vanuit alle lagen van de maatschappij. Gedetineerden, ex-gedetineerden, buren en voorbijrijdende automobilisten werden door het kunstwerk uitgedaagd om na te denken over schade.

Tot slot

Kunst en therapie, de impact van kunstprojecten in de gevangenis

Er bestaan veel voorbeelden van kunstprojecten in gevangenis die allen hun waarde en bruikbaarheid hebben bewezen. De meeste evaluaties van deze projecten behandelen een aantal specifieke voordelen, grenzen en mogelijkheden.

In het kort:

• gedetineerden kunnen zich creatief uiten en hun talenten ontdekken

• via kunstprojecten kunnen gedetineerden zich op een positieve manier ontwikkelen

• kunstprojecten bieden een zinvolle tijd aan in detentie

• re-integratieprocessen verlopen positiever

• interactie met de samenleving wordt onderhouden.

Voorwaarden:

Om van kunstprojecten een succes te maken, is het volgende

nodig:

• voldoende financiële middelen

• ondersteuning van de directie. Inrichtingen moeten het project steunen

• het personeel is nauw en positief betrokken en ondersteunt het belang van het project

• de projectorganisatie moet zich conformeren aan de veiligheidsregels van de gevangenis

• de gedetineerden moeten zich veilig voelen in een creatief klimaat.

Knelpunten:

• problemen tussen verschillende gedetineerden die bepalen of ze al dan niet willen deelnemen of samenwerken

• negatieve gevoelens die opgeroepen worden tijdens het maken van een creatief product

• tijdsdruk en het dagprogramma.

Het managen van verwachtingen

Als er kunstprojecten in de gevangenis worden georganiseerd, zijn er verschillende verwachtingen bij gedetineerden, kunstenaars, de projectorganisatoren, de directie van de gevangenis, het personeel. Sommige van deze verwachtingen zullen gelijklopen maar de projectorganisator moet beseffen dat het bestuur en het personeel misschien ook andere resultaten verwacht.

In het algemeen zal het bestuur blij zijn met een goed en veilig resultaat. Iedereen zal tevreden zijn als het project een aanzet geeft tot het organiseren van nieuwe projecten. Dit onderschrijft de positieve opbrengst van het project.

Opbrengsten zoals een positieve interactie tussen het personeel, de gedetineerden, de workshopbegeleiders en de samenleving, het mooier maken van donkere kamers en het ontwikkelen van soft skills die het re-integratieproces vergemakkelijken zijn indicatoren die de deur kunnen openen voor verdere samenwerkingen en op kunst gebaseerde projecten.

Referenties:

Botton, A. & Armstrong, J. (2014). Art as Therapy. London: Phaidon Press Limited.

Hemrica, F. (2014). All Art is Sacred. Theologie.nl. HYPERLINK “http://www.theologie.nl/boekrecensies/alle-kunst-heilig” www.theologie.nl/boekrecensies/alle-kunst-heilig.

DE INVLOED VAN KUNST IN DE GEVANGENIS OP HET PERSONEEL MELINDA ŠEFČIĆ, ANITA JANDRIĆ NIŠEVIĆ & VIDA MEIĆ

DE INVLOED VAN KUNST IN DE GEVANGENIS OP HET PERSONEEL

Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević & Vida Meić

Samenvatting

Het is geen geheim dat werken in het gevangeniswezen stressvol is en dat die stress vaak negatieve gevolgen heeft, zoals een burn-out op de werkvloer. Het burn-outsyndroom manifesteert zich door emotionele uitputting, een gevoel van depersonalisatie en verminderende persoonlijke verwezenlijkingen. Werknemers brengen vaak hun hele werkzame leven door in het gevangeniswezen. Tijdens deze periode worden ze blootgesteld aan tal van stressoren, waarvan sommige gerelateerd zijn aan het werken met gedetineerden, sommige organisatorisch van aard zijn en sommige verbonden zijn met de ruimtelijke omgeving zelf. Een kunstzinnige bijdrage is alomtegenwoordig en uiterst belangrijk voor de impact die kunst heeft op het gevangenispersoneel, ongeacht op welke afdeling ze werken. Door de perceptie van de ruimte voor en na het uitvoeren van kunstingrepen te onderzoeken, bleek namelijk dat de overgrote meerderheid van de ondervraagde medewerkers de ruimte na het schilderen veel prettiger en bevredigender ervaart, in tegenstelling tot ervoor, toen die weerzinwekkend en oninteressant was. Dit doet ons nadenken over hoe kunst de sfeer en beleving van de werkplek positief kan beïnvloeden, net zoals het een positief effect heeft op de gedetineerden.

Trefwoorden: werknemers, negatieve omgeving, werkoverbelasting, stress, verantwoordelijkheid

Inleiding

Het is bekend dat stress veroorzaakt door te werken in het gevangeniswezen vaak negatieve gevolgen heeft op de psychofysische gezondheid van de gevangenisbewaarder (Dollard, Winefield en Winefield, 2001; Neveu, 2007; volgens Garland, 2002). Typische gevolgen van het burn-outsyndroom in het werk van

gevangenisbewaarders zijn: 1) werkverzuim, 2) meer ziektedagen en 3) ontslag (Carlson en Thomas, 2006; Garland, 2002; Maslach en Jackson, 1981; Schaufeli en Peeters, 2000; volgens Garland, 2002). Naast een negatief effect op het uitvoeren van hun werkzaamheden, heeft een burn-out ook een effect op de relaties met collega’s en de houding ten opzichte van gedetineerden (Garland, 2002; Garner, Knight, & Simpson, 2007 (Maslach, Schaufeli, & Leiter, 2001). Het negatieve effect van een burn-out is ook te zien in de relaties met families van gevangenisbewaarders (Maslach en Jackson, 1982; volgens Garland, 2002).

Kenmerken van het burn-outsyndroom zijn emotionele uitputting, een gevoel van depersonalisatie en verminderende persoonlijke verwezenlijkingen. Een burn-out bestaat uit drie fasen: stress op het werk, overwerk en defensieve confrontatie (Garland, 2002). Dat gevoel van opbranden komt voort uit accumulatie, vroegtijdige en ontoereikende stress-triggering. Bovendien lopen sommige mensen een groter risico op een burn-out dan anderen. Garland (2002) wijst erop dat het profiel van mensen die gevoelig voor een burn-out zijn bestaat uit ‘niet-assertiviteit, ongeduld, intolerantie, vijandigheid en een sterke behoefte aan goedkeuring en genegenheid’. Burn-outs in het gevangenissysteem zijn niet ongewoon. Kunstingrepen in hun werkruimte is een van de manieren die de stress bij werknemers kan verminderen.

Als het gaat om de impact van kunst op gevangenispersoneel, of het nu gaat om behandeling, administratie of de gerechtelijke politie, is de bijdrage alomtegenwoordig en uiterst belangrijk. De meeste beschikbare onderzoeken leggen een grote nadruk op de impact van kunstworkshops op gedetineerden, terwijl de impact op werknemers grotendeels wordt verwaarloosd. Maar zowel werknemers als gedetineerden worden blootgesteld aan de negatieve impact van de gevangenisruimte. Werknemers brengen vaak hun hele werkzame leven door in het gevangeniswezen. Tijdens deze periode ondergaan ze veel stress, niet alleen vanwege het werken met gedetineerden, maar ook vanwege de ruimtelijke omgeving zelf, vanwege de veeleisende en inspannende psychofysische omstandigheden. Burn-outs komen vaak voor, omdat werknemers vooral worden blootgesteld aan tal van risicovolle situaties die het werk verder belasten.

Uit de meeste literatuur en onderzoeken blijkt dat de ontevredenheid van werknemers over de werkomgeving vooral samenhangt met hun ontevredenheid met de werkplek. De tevredenheid van medewerkers, met name degene die werken op de afdelingen behandeling en beveiliging, hangt af van een aantal factoren. Bij de meest kritische zijn de werkdruk en de eisen van de werkomgeving. Een gebrek aan arbeidskrachten en uitputtende werkuren zijn nog enkele belangrijke factoren die leiden tot ontevredenheid en stress op de werkplek.

Een literatuurstudie naar de impact van kunst op het welzijn van de hele gevangenisgemeenschap suggereert dat kunst een positief

123effect heeft op gedetineerden, maar ook op het gevangenispersoneel. Medewerkers van het gevangeniswezen geven de voorkeur aan natuurmotieven, terwijl ze abstracte kunst volledig afwijzen als irrelevant voor de gevangenisruimte. Een kwalitatieve analyse op de tot nu toe uitgevoerde projecten (Voorbeeldige gevangenis (2018), Revitalisatie van de gevangenis met kunst (2019), Horizon van Vrijheid (2020) en Vrijheid om te creëren (2021)), allen voorbeelden van de praktijk in Kroatië, toonde aan dat therapeutische medewerkers het idee om gevangenisruimten te schilderen meer genegen zijn dan medewerkers van de gerechtelijke politie (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

Sinds 2017 wordt er in Kroatië continu onderzoekswerk uitgevoerd als onderdeel van projecten gericht op de esthetisering en artistieke revitalisering van de gevangenisruimte, wat direct bijdraagt aan het veranderen van de visuele identiteit van de ruimte. In de onderzoeksresultaten tot nu toe, vooral in steekproeven bij werknemers, worden er iets negatievere attitudes ten opzichte van muurschildering (en in het algemeen tegenover dergelijke initiatieven) waargenomen bij medewerkers van de afdeling beveiliging in vergelijking met medewerkers van andere afdelingen. Dit verschil kan worden verklaard door het feit dat de basistaak van de afdeling Beveiliging het handhaven van de veiligheid van de penitentiaire inrichting is, wat een meer repressieve houding ten opzichte van gedetineerden in het algemeen met zich meebrengt, vergeleken met de afdeling Therapie, waar vooral medewerkers werken die meer gericht zijn op rehabilitatie en dus meer open voor initiatieven die een invloed kunnen hebben op de betere aanpassing van gedetineerden en de kwaliteit van het uitzitten van gevangenisstraffen verbeteren (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

Bij onderzoeken naar perceptie van de gevangenisruimte voor en na het uitvoeren van kunstinterventies, vinden de meeste ondervraagde medewerkers de gevangenisruimte leeg, weerzinwekkend en oninteressant (bijna 52%), terwijl bijna 21% van de respondenten van de afdeling Beveiliging de gevangenisruimte comfortabel vindt. Bovendien is ongeveer 40% van de respondenten van mening dat de interne en externe opfrissing van de gevangenisruimte belangrijk is, vergeleken met ongeveer 30% van de respondenten die daar anders over denken. De rest (20%) heeft er nooit over nagedacht. Ongeveer 54% van de respondenten meent echter dat de esthetisering en artistieke revitalisering van de ruimte een goed idee is en dat het noodzakelijk is om het interieur en exterieur van de gevangenis in te richten (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

Na het schilderen van de buitenmuren denkt de overgrote meerderheid van de respondenten (ongeveer 80%) dat de ruimte veel comfortabeler is en 63% beweert dat ze zich comfortabeler voelen als ze in die ruimte verblijven en 70% vindt de ruimte comfortabeler, interessant en bevredigend (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

De meesten van hen vinden de uitgevoerde kunstinterventies

ook een goed idee en echt nodig (70%). Bovendien is ongeveer 70% van de respondenten van mening dat ook andere delen van de gevangenis geschilderd moeten worden (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

Deze resultaten laten zien dat werknemers in gelijke mate moeten deelnemen aan de activiteiten van kunstworkshops met gedetineerden. Ook zouden ze aanvullende opleidingen moeten volgen over hun doelen en waarden, om zowel bij te dragen aan het collectieve bewustzijn, als aan een positief gevoel op de werkplek.

De onderzoeksresultaten van de projecten die de Kroatische Vereniging van Beeldende Kunstenaars tot dusver heeft uitgevoerd in het gevangeniswezen, hebben de noodzaak aangetoond om na te denken over en het belang te erkennen van het uitwerken van de positieve elementen en de doelen van kunstzinnige bijdragen. Kunstprojecten gericht op het verbeteren van de mentale gezondheid en spirituele vervulling van gedetineerden hebben ook een directe invloed op de gemoedstoestand van het gevangenispersoneel zelf.

Ten slotte mag ook niet over het hoofd worden gezien dat het ontwerp van de ruimte een grote rol speelt en invloed heeft op het individu en diens gemoedstoestand, motivatie, tevredenheid, en dus ook op samenwerking en collectivisme.

Tot slot

De omgeving waarin we werken en waar we veel van onze tijd doorbrengen, heeft een directe invloed op onze gemoedstoestand en de succesvolle uitvoering van onze werkzaamheden. Het comfort van de werkomgeving is ook direct gerelateerd aan het niveau van onze werktevredenheid. Daarom moet bij het overwegen van de esthetisering van de gevangenisruimte rekening worden gehouden met de artistieke verbetering van de werkruimte van de werknemer, evenals met de verbetering van de ruimte waarin gedetineerden leven. Een van de suggesties is dat de medewerkers zelf betrokken worden bij projectactiviteiten, zodat ook zij hun visie en ideeën over de uitstraling van de ruimte kunnen delen. Op basis hiervan kunnen kunstenaars schetsen maken om die vervolgens aan de medewerkers te presenteren zodat zij kunnen kiezen welke worden gerealiseerd. We hebben in eerdere projecten, en vooral in de resultaten van onderzoekswerk, gemerkt dat de meeste medewerkers erop wijzen dat heel hun werkruimte moet worden verbeterd en niet alleen door ze opnieuw te schilderen. De meest voorkomende opmerkingen zijn namelijk gericht op oud kantoormeubilair, oud houtwerk en toiletten, en ze klagen in het algemeen over de ouderdom van gebouwen en instellingen.

Het zijn de positieve ervaringen in de wereld, nieuwe architectuur en visies op het gevangeniswezen die ons aanzetten om na te denken over een stap voorwaarts. Vandaag, in de 21ste eeuw, kan en moet men nadenken over het gebruik van kunst als een integraal onderdeel van een gezonde samenleving.

Bryan, R.G., Kevin, K. & Dwayne Simpson, D. (2007). Burnout Among Corrections-Based Drug Treatment Staff: Impact of Individual and Organizational Factors. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology. Volume: 51 issue: 5, page(s): 510-522.

Carlson, J.R. & Thomas, G. (2006). Burnout Among Prison Caseworkers and Corrections Officers. Journal of Offender Rehabilitation. Volume 43, 2006 - Issue 3. Pages 19-34.

Dollard, M.F., Winefield, H. R. & Winefield, A. H. (2001). Occupational strain and efficacyin human service workers. Dordrecht, The Netherlands: Kluwer Academic.

Garland, B. (2002). Prison Treatment Staff Burnout: Consequences, Causes and Prevention. (ed. Susan L. Clayton M.S.). Corrections Today Volume: 64, Issue: 7, Pages: 116-121.

Hawley, J., Murphy, I. & Souto-Otero, M. (2013). Prison Education and Training in Europe. Current State-Of-Play And Challenges. A summary report authored for the European Commission by GHK Consulting. Maslach, C. & Jackson, S.E. (1981). The measurement of experienced burnout. Journal of Occupational Behaviour. Vol. 2, 99-113 (1981).

Maslach, C., Schaufeli, W.B. & Leiter, M.P. (2001). Job Burnout. Annual Review of Psychology. Vol. 52:397-42.

Maslach, C. & Jackson, S. (1982). Burnout in Health Professions: A Social Psychological Analysis. In G. S. Sanders, & J. Suls (Eds.), Social Psychology of Health and Illness (pp. 227-251). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.

Neveu, J.P. (2007). Jailed resources: conservation of resources theory as applied to burnout among prison guards. Journal of Organizational Behaviour. J. Organiz. Behav. 28, 21–42 (2007).

Schaufeli, W.B. & Peeters, M.C.W. (2000). Job Stress and Burnout Among Correctional Officers: A Literature Review. International Journal of Stress Management 7, 19–48 (2000).

Šefčić, M. & Jandrić Nišević, A. (2020). Horizon of Freedom Croatian Association of Fine Artists. Zagreb: Sveučilišna tiskara d.o.o. Pages: 46-92.

Šefčić, M. (2018). Exemplary Penitentiary. Croatian Association of

126

Fine Artists. Zagreb: Sveučilišna tiskara d.o.o.

Garland, B. (2002). Prison Treatment Staff Burnout: Consequences, Causes and Prevention. Corrections Today. Volume: 64 Issue: 7 Dated: December 2002 Pages: 116-121. https://www.ojp.gov/ ncjrs/virtual-library/abstracts/prison-treatment-staff-burnoutconsequences-causes-and-prevention.

Hawley, J., Murphy, I. & Souto-Otero, M. (2013). Prison education and training in europe current state-of-play and challenges. A summary report authored for the European Commission by GHK Consulting. http://www.antoniocasella.eu/nume/Hawley_UE_ education_may13.pdf.

KUNSTEDUCATIE ED SANTMAN

WERKNEMERSVAARDIGHEDEN VIA KUNSTEDUCATIE

Ed Santman

Samenvatting

De snelle opmars van digitale media en digitale middelen heeft veel nieuwe mogelijkheden gecreëerd en nieuwe dilemma’s veroorzaakt. Gevangenissen wereldwijd worstelen met de mogelijkheden die computers kunnen bieden en hoewel ze de educatieve waarde ervan erkennen, vrezen ze dat toegang tot het internet het voor de gedetineerden mogelijk maakt hun criminele activiteiten verder te zetten. De ontwikkeling van digitale middelen heeft veel veranderingen voor educatie met zich meegebracht. Kennis is veel gemakkelijker bereikbaar via websites zoals Wikipedia. Meer mensen begonnen de waarde van andere vormen van leren te onderstrepen, zoals informeel en niet-formeel leren, net als het belang van soft skills zoals teamwerk, reflectief denken, timemanagement en andere belangrijke competenties. Soms wordt erkend dat kunst een belangrijk middel is om vaardigheden te leren.

Trefwoorden: 21e -eeuwse vaardigheden, informeel leren, werknemersvaardigheden, certificaten

Inleiding

Een gevangenis is een uitdagende omgeving waarin de omstandigheden heel erg kunnen variëren. Het begrijpen van de context van de gevangenis is heel belangrijk om succesvolle opleidingen te leveren. Werken met een stabiele groep is een belangrijke voorwaarde waaraan voldaan moet worden.

Recent hebben we geleerd dat kunst een krachtig middel is om belangrijke vaardigheden zoals teamwerk, time-management, flexibiliteit en creatief denken te ontwikkelen. Het basisidee is erg eenvoudig. Met een groep een kunstwerk maken is heel uitdagend en complex. Je moet met anderen samenwerken om een succesvol resultaat te bekomen. Deze vaardigheden worden soms 21e -eeuwse vaardigheden genoemd. Anderen spreken over soft skills of werknemersvaardigheden. Hoewel deze vaardigheden geen exacte synoniemen zijn, is er een grote overlap.

Kunsteducatie en vaardigheden

Kunst als een middel

Goed leren gebeurt in groepen, Ken Robinson

Kunsteducatie en 21e -eeuwse vaardigheden

Het is al langer bekend, dat iemand die zelf antwoorden vindt, beter leert dan iemand die de antwoorden van iemand anders memoriseert. De rol van de leerkracht zal in de nabije toekomst op veel vlakken kunnen veranderen. In plaats van antwoorden te geven, zullen ze de studenten ook moeten leren om de juiste vragen te stellen. Dankzij de digitale revolutie kunnen antwoorden overal op internet gevonden worden. Reflectief denken wordt dan een essentiële vaardigheid om de kwaliteit van de op internet gevonden informatie te beoordelen.

Kunsteducatie heeft een lang-verborgen kapitaal dat een integraal onderdeel is van elke creatief werk, namelijk het proces. Tijdens het maken van een kunstwerk kunnen vaardigheden die voor iedereen essentieel zijn, ontwikkeld en geleerd worden. De meeste kunstprojecten kunnen alleen slagen als aan verschillende voorwaarden wordt voldaan. Verschillende essentiële vaardigheden zijn nodig om een groepsproces tot een succesvol einde te brengen. Een muurschildering maken, werken aan een theaterstuk of samen in een band of orkest spelen, is hard werk en vergt veel van de deelnemers. Verschillende vaardigheden zijn vereist om tot een goed resultaat te komen: samenwerking, reflectief denken, efficiënte communicatie, betrouwbaarheid, actief luisteren, flexibiliteit, probleemoplossend denken, time-management en andere sociale vaardigheden. We kunnen dit ook omdraaien want zoals de Britten zeggen: the proof of the pudding is in the eating (om te weten of iets goed is, moet je het ondervinden). Als het eindresultaat goed is, dan moet er een goede samenwerking, communicatie en tijdsbeheer zijn geweest.

Iedereen is het erover eens dat deze competenties belangrijk zijn. Maar wat is er zo speciaal aan kunsteducatie dat het een hulpmiddel is om deze vaardigheden te ontwikkelen en te verbeteren? Muziek maken met een groep mensen bijvoorbeeld is een complex proces. Niet alleen moet je je eigen instrument kunnen bespelen, je moet tijdens het spelen ook naar anderen luisteren. Je moet goed voorbereid zijn. Je moet begrijpen dat je een lid van een team bent. Je moet op tijd zijn want zonder jou de anderen kunnen niet starten, enz. Hoe belangrijker deze vormen van informeel leren worden, hoe groter de rol van kunst in educatie kan worden. Kunsteducatie voor volwassen in een inrichting zoals een gevangenis kan gaan over leren samenwerken, over oplossingen vinden en over het leren stellen van relevante vragen. Als kunsteducatie in de gevangenis op zo’n manier wordt georganiseerd dat er aan soft skills wordt gewerkt, hebben

deze cursussen veel potentie en kunnen ze heel belangrijk worden. Muziek maken, acteren of een gedicht schrijven, is dan niet langer het enige doel. Het gaat over het gebruik van kunst als hulpbron en –middel om aan deze competenties te werken.

Er wordt afhankelijk van de context vaak verwezen naar deze competenties als soft skills, werknemersvaardigheden, levensvaardigheden. In het recente verleden benadrukten toonaangevende bedrijven en organisaties zoals de Verenigde Naties, de OESO, UNESCO, Apple, Microsoft, Lego (en veel andere) in een gezamenlijke verklaring het belang van deze vaardigheden. Naast de eerder vermelde vaardigheden wordt meestal ook het belang van digitale geletterdheid onderstreept. Deze vaardigheden samen worden meestal 21e -eeuwse vaardigheden genoemd.

Een onderliggend idee is dat in de nabije toekomst veel zal veranderen op het vlak van onderwijs. Er moet een verschuiving komen van kennis naar vaardigheden. De redenering hierachter is dat kennis dankzij het internet en digitale media altijd en overal beschikbaar is waardoor die dus minder exclusief is dan vroeger. Vandaag is vooral het vermogen om jezelf te ontwikkelen belangrijk, te blijven leren, de correcte kennis te vinden en om de juiste vragen te leren stellen. Deze verschuiving van perspectief wordt als een van de belangrijkste ontwikkelingen in het onderwijs gezien. Tot het einde van de vorige eeuw was de overgedragen kennis in scholen in het algemeen beperkt tot de kennis van de docent en de inhoud van het handboek. Het systeem was er altijd op gericht om mensen die van elkaar verschillen, identiek dezelfde kennis aan te leren, met uniforme testen. Degenen die niet in het systeem pasten, moesten zich er maar aan aanpassen. In de praktijk betekende dat uiteindelijk dat velen moesten afhaken omdat ze niet aan de normen voldeden. Voor sommigen was dit het begin van een neerwaartse spiraal die uiteindelijk in de gevangenis eindigde.

Leren en trainen

Trainen is gebaseerd op zekerheden die getoetst kunnen worden. Tijdens de meeste lessen op school wordt kennis overgedragen of je leert problemen oplossen die al door iemand anders waren opgelost. De realiteit vandaag is echter dat we meer dan ooit in een constant veranderende wereld leven. De menselijke kennis neemt exponentieel toe. We moeten leren om te antwoorden op vragen en problemen die nog niet waren opgelost. Daarvoor moeten we leren om kennis te zoeken die we nog niet hebben.

Certificering van soft skills die zijn verworven door middel van kunst

Het Europese project PEETA (Personal Effectiveness and Employability Skills Through the Arts - Persoonlijke effectiviteit en werknemersvaardigheden via kunst - 2009 – 2012) verkende

134

This template can be used to build up a portfolio of skills acquired during an art project. It describes, the skills, the learning outcomes and quantities of evidence if the desired evidence is acquired a certificate can be handed out.

een innovatieve benadering SEPE (Supporting Employability and Personal Effectiveness – het ondersteunen van inzetbaarheid en persoonlijke effectiviteit), ontworpen om een job te krijgen en te behouden, met elkaar verbond. Het certificaat is gericht op het ontwikkelen van de soft skills die werkgevers zoeken, met inbegrip van aanpassingsvermogen, een ‘can do’ mentaliteit en een objectieve inschatting van je sterkte en zwakte punten.

Door het creatieve proces te documenteren, kunnen werknemersvaardigheden geïdentificeerd en gecertificeerd worden. Dat kan door tijdens een kunstproject een portfolio samen te stellen, die gebruikt kan worden om aan te tonen dat iemand deze vaardigheden heeft verworven.

De portfolio focust op vier categorieën: effectieve communicatieve vaardigheden, positieve bijdragen binnen een team, het aantonen van werknemersvaardigheden in een groepsproject en het reflecteren over persoonlijke effectiviteitsvaardigheden en tewerkstellingseigenschappen. Er is geen examen. Als het portfolio voldoende bewijs levert dat iemand deze vaardigheden heeft vertoond tijdens een creatief project, krijgt de deelnemer een certificaat. Het certificaat dat iemands werknemersvaardigheden beschrijft, kan worden gebruikt bij het solliciteren voor een baan. Onderzoek aan de universiteit van Exeter (2008, Jo Cursley, Marchmont Observatory, Universiteit van Exeter) onderbouwt dat de vaardigheden in dit certificaat, de vaardigheden zijn die het meest worden gewaardeerd door werkgevers.

De inhoud van de portfolio kan heel divers zijn. Het bestaat vooral uit verschillende soorten bewijs dat de student tijdens deelname aan een kunstproject de vereiste vaardigheden heeft

laten zien. Dat bewijs kunnen notities van de coach zijn, maar ook foto’s, tekeningen, muziekfragmenten, enz. Een zelfgeschreven tekst voor een toneelstuk kan bijvoorbeeld een bewijs zijn voor het leveren van een positieve bijdrage. Op tijd zijn voor elke sessie kan een bewijs zijn voor time-management. In elke categorie is een bepaald aantal bewijsstukken vereist. Reflecteren over het belang van de vaardigheden maakt ook deel uit van het proces.

Het certificaat helpt bij het vinden van werk, maar het biedt ook andere voordelen. Veel deelnemers kregen door het verwerven van het certificaat meer vertrouwen en een positiever zelfbeeld.

Het gebruikte sjabloon om een portfolio van vaardigheden verworven via kunst op te bouwen

Aan het einde wordt een externe evaluator die niet bij het project was betrokken, gevraagd om de kwaliteit van het portfolio te controleren en om te beslissen of een deelnemer het certificaat in ontvangst kan nemen. Zo wordt het hele proces objectiever.

Referenties:

Fletcher, D.R. (2012). An Evaluation of the Personal Effectiveness and Employability through the Arts Project. Centre for Regional Economic and Social Research (CRESR) Sheffield Hallam University.

DE ECONOMISCHE VOORDELEN VAN KUNST IN GEVANGENISSEN ED SANTMAN

DE ECONOMISCHE VOORDELEN VAN KUNST IN GEVANGENISSEN

Ed Santman

Voor elke dollar die aan onderwijs in de gevangenis wordt uitgegeven, bespaart de belastingbetaler naar schatting vier tot vijf dollar die aan opsluiting zou zijn besteed.

(Kathleen Bender, 2018, Education Opportunities in Prison are Key to Reducing Crime)

Samenvatting

Kunstprojecten in gevangenissen leveren positieve resultaten op. Onderzoek in de afgelopen decennia toont aan dat kunstprogramma’s in gevangenissen veel potentie vertonen. Gedetineerden die aan een project deelnemen, verbeteren hun sociale vaardigheden en hun emotionele controle. Kunstprojecten in gevangenissen bieden waarde voor je geld en ze helpen om recidive te verminderen.

Trefwoorden: onderzoek, evidence-based, kosten en baten, rendement.

Inleiding

Kunstprojecten in gevangenissen waarbij groepen gedetineerden zijn betrokken, bestaan al een tijdje. Rond 1800 werd de beruchte Marquis de Sade, die 32 jaar van zijn leven in gevangenissen doorbracht, door de gevangenisdirecteur aangemoedigd om verschillende van zijn toneelstukken op te voeren, met gedetineerden als acteurs. Het Parijse publiek mocht naar de voorstellingen komen. Recent onderzoek heeft bewezen dat kunstprojecten in gevangenissen ook economisch voordelig zijn.

Kunstprojecten in gevangenissen

Iedereen die ooit was betrokken bij een kunstprogramma in een gevangenis weet dat het een intense ervaring kan zijn. Gedetineerden ontdekken nieuwe vaardigheden. Zoals een Nederlandse kunstdocent in de gevangenis ooit zei: Een schilderij liegt niet. Anekdotische verslagen van gedetineerden, docenten en soms ook gevangenisbewaarders tonen de impact van deze initiatieven.

Sinds de publicatie van het Brewster rapport in 1983 over de voordelen van kunst in penitentiaire inrichtingen in Californië, werden veel kunstprogramma’s in gevangenissen wereldwijd geëvalueerd. Zonder uitzondering kregen deze programma’s heel positieve evaluaties. Dit gezegd hebbende moeten we vaststellen dat onderzoek in gevangenissen en onderzoek naar menselijk gedrag in het algemeen moeilijk is. We kunnen gedrag observeren en we kunnen bepaalde basisfactoren omschrijven die ons gedrag sturen, zoals beloningen en straffen. Maar om ons gedrag te bestuderen, moeten we het vereenvoudigen om het empirisch te maken. We kunnen eenvoudigweg niet met alle factoren die ons gedrag sturen rekening houden.

Bij het bestuderen van kunstprogramma’s in gevangenissen zijn er andere moeilijkheden. Meestal hebben zo’n kunstprogramma’s niet voldoende deelnemers om er sterke statistische resultaten uit af te leiden. Het is ook niet mogelijk om een groep gedetineerden voor een langere tijd te volgen en over een langere periode conclusies te trekken. Zodra mensen de gevangenis verlaten, verdwijnen ze uit het zicht van het strafrechtelijk systeem.

De afgelopen decennia waren er veel succesvolle kunstprogramma’s. In dit hoofdstuk belichten we er een aantal van, maar kunstprogramma’s lijken een imagoprobleem te hebben bij sommige politici, gevangenispersoneel en bij het bredere publiek. Voorstanders van strengere straffen kunnen het zich moeilijk voorstellen dat kunst een krachtig middel kan zijn. Het idee dat zwaardere straffen resulteren in minder overtredingen, is voor hen veel aantrekkelijker.

Op het eerste gezicht lijkt deze redenering logisch en aantrekkelijk maar er is eenvoudigweg niet genoeg wetenschappelijk bewijs dat dat idee te ondersteunt. Langere straffen weerhouden mensen niet van recidive. Voor die beleidsmakers die langere straffen favoriseren, is de kennis dat kunst een krachtig middel is, zelfs een onwelkom idee omdat het niet strookt met waar ze voor staan. Een daarmee samenhangend probleem is de plaats van onderwijs tijdens detentie. Dit is al vele jaren een voortdurende discussie tussen wetgevers, de media en het brede publiek. Vaak wordt het idee benadrukt dat we geld kunnen besparen door deze activiteiten terug te schroeven.

De kosten van detentie

Het opsluiten van mensen is duur. In Nederland kost het bijvoorbeeld € 95 000 om iemand een jaar op te sluiten. Jeugdgevangenissen zijn met ongeveer € 225 000 per jaar zelfs duurder. Iemand in een forensische psychiatrische inrichting opsluiten kost € 185 000 per jaar. Het is dan ook geen rocketscience dat we de belastingbetaler veel geld kunnen besparen als we recidive kunnen verminderen.

In de meeste westerse landen belandt bijna de helft van ontslagen gedetineerden binnen de drie jaar opnieuw in de gevangenis. Als educatie of kunstprojecten kunnen helpen om deze vicieuze cirkel te doorbreken en dus een rol spelen bij het verminderen van recidive, dan zijn ze hun geld duidelijk meer dan waard.

Een project in gevangenissen in de regio rond Rotterdam laat zien hoe dit in zijn werk gaat. Er wordt geschat dat tot 45% van de gedetineerden in Nederlandse gevangenissen op een of andere manier een geestelijke beperking heeft. In 2019 begon een project in drie gevangenissen, gericht op mensen met een geestelijke beperking die een gevangenisstraf uitzaten. In de gevangenissen van Rotterdam, Krimpen aan den IJssel en Dordrecht kregen 527 gedetineerden met milde intellectuele beperkingen extra begeleiding aangeboden. De groep zal tussen 2019 en 2022 volledig worden opgevolgd. Het project kost gemiddeld 4,3 miljoen euro per jaar maar er wordt verwacht dat het per jaar gemiddeld 13,7 miljoen euro zal opbrengen, volgens een onderzoek in opdracht van de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN). Per geïnvesteerde euro krijg je dus 3,20 euro in voordelen terug.

Er is niet veel onderzoek verricht naar de economische voordelen van kunstprogramma’s in gevangenissen maar als we het idee vergelijken met het project uit de Rotterdamse regio, begrijpen we hoe voordelig projecten die recidive verminderen kunnen zijn. De paar projecten die wel onderzocht zijn, leveren sterke bewijzen van de economische voordelen van kunstprogramma’s in gevangenissen.

Toegevoegde waarde, Unlocking Value

In 2012 publiceerde de Arts Alliance in de UK het rapport Unlocking Value over de economische voordelen van kunst in het strafrecht. Twee jaar eerder had de Arts Alliance de NPC (New Philantropy Capital), een denktank voor de sociale sector, de opdracht gegeven om te onderzoeken of de waarde van kunst in het strafrecht met economische analyses kan worden aangetoond. Drie kunstprojecten die met verschillende groepen gedetineerden werken, werden geselecteerd om te zien of hun projecten naast het verbeteren van de levenskansen van de bij hun projecten betrokken personen ook besparingen opleverden. Een van de belangrijkste resultaten was dat voor elke in het programma geïnvesteerde £1,

£ 4,57 werd bespaard gedurende een jaar. Deze besparingen kwamen voornamelijk door het verminderen van recidive.

Kosten en baten van kunstprojecten?

Er zijn andere factoren die de kosten voor de samenleving kunnen verminderen. Kunstprogramma’s kunnen gebruikt worden om soft skills en werknemersvaardigheden te ontwikkelen. In 2001 evalueerde het Washington State Institute for Public Policy de kosten en baten van een aantal strafrechtelijke programma’s waarbij vaardigheden werden opgebouwd. Het onderzoek bestudeerde de kosten van het programma, het voordeel van minder recidive via lagere kosten voor de arrestatie, veroordeling, gevangenneming en supervisie, en het voordeel van het vermijden van slachtofferschap van misdaad. In dit onderzoek was de baten-kostverhouding bij de interne behandeling van drugsmisbruik maar liefst $ 2,69 voor elke geïnvesteerde dollar. In het programma voor basisonderwijs voor volwassen was het voordeel maar liefst $ 5,65 per geïnvesteerde dollar. Uit het onderzoek bleek duidelijk dat deze programma’s voor gedetineerden een aanzienlijke kostenbesparingen kunnen hebben en dat het uitbreiden ervan belangrijk is voor de openbare veiligheid. Een eerdere studie, uitgevoerd in 1997 door TaxWatch en het Center for Needs Assessment & Planning in Amerika, wijst in dezelfde richting. Er werd een Costs-Consequences Analysis (CCA – kosten-gevolgenanalyse) uitgevoerd voor het Florida’s Workforce Development Programs (programma voor het ontwikkelen van het arbeidsbestand in Florida). De analyse liet zien dat elke dollar aan overheidsinvestering in strafrechtelijke educatie, uiteindelijk een besparing opleverde van $ 3,20. Andere bevindingen van hetzelfde onderzoek suggereren dat kunstprogramma’s gedetineerde mensen helpen om betere vooruitzichten te ontwikkelen en dat expressieve therapie en kunsteducatie zowel het geweld in het gevangenissysteem als recidive vermindert. Dit zijn allemaal sterke argumenten voor kunstzinnige educatieve programma’s in de gevangenis.

Verandering teweegbrengen

In januari 2011 gaf de Lloyds stichting voor Noord-Ierland een opdracht aan Gauge NI, een bedrijf uit Belfast dat gespecialiseerd is in het meten van impact, om de impact van het Creating Change programma van de stichting te meten. De analyse begon toen het programma halverwege was en werd afgerond tussen februari en augustus 2011.

De Educational Shakespeare Company was een van de organisaties die steun kregen van Lloyds. Ze was gesticht door Tom Magill, zelf een ex-gedetineerde. Bij het project dat door Lloyds werd geëvalueerd werd film als medium gebruikt met ex-gedetineerden. De waarde van de verandering werd berekend op £1.171.427. Het

project werd voor £138.750 gefinancierd. Voor elke £1 geïnvesteerd in het programma, werd £ 8,44 waarde voor de samenleving gecreëerd.

Shakespeare achter de tralies

Soms is er geen onderzoek nodig. Bij de deelnemers aan het programma Shakespeare achter tralies, dat al sinds 1995 loopt in gevangenissen in Kentucky, Michigan en Illinois, is er volgens de stichter van het programma Curt Tofteland slechts 6,25 % recidive. Dat is maar een fractie van het Amerikaanse gemiddelde.

De bekroonde documentaire SHAKESPEARE BEHIND BARS toont Curt aan het werk in een gevangenis. Het bewijst hoe krachtig kunstprojecten in een gevangenis kunnen zijn. In de ontroerende film worden de gedetineerden niet gedefinieerd door hun misdaden maar worden ze als acteurs getoond die nieuwe mogelijkheden omhelzen. Zoals hierboven beschreven, zijn lagere recidivecijfers voordelig. Er moet niet gezegd worden dat de samenleving er ook voordeel bij heeft als er geen recidive is.

Terugdringen van crimineel gedrag

Als we sommige politici mogen geloven, zijn zwaardere straffen dé manier om misdaad te bestrijden. Van hogere sancties wordt verwacht dat ze misdadig gedrag verminderen door potentiële misdadigers af te schrikken. Dit klinkt logisch maar strenger straffen werkt eenvoudigweg niet op zo’n manier. Er zijn veel meer factoren die een rol spelen. Als je een misdaad zwaarder wil bestraffen, is het belangrijk om bepaalde wetenschappelijke kennis in acht te nemen. Dat wordt zelden gedaan door mensen die zwaardere straffen eisen. Enige kennis van menselijk gedrag is nodig om een beter inzicht te krijgen in de echte invloed van straffen op mensen. Het idee is om misdadig gedrag zo onaantrekkelijk te maken dat het begaan van een misdaad niet zoveel oplevert in vergelijking met de straf. Om preventieve straffen effectief te laten zijn, is kennis van de maximale straf noodzakelijk. De meeste mensen, en dus ook misdadigers hebben die kennis meestal niet. Daarom zullen ze de voor- en nadelen van het plegen van een misdaad niet afwegen.

Nog een reden waarom strengere straffen niet effectief zijn om crimineel gedrag te bestrijden, is het effect dat ze hebben op de misdadigers. Mensen die lang in de gevangenis zaten, hebben het moeilijker om zich weer aan de samenleving aan te passen en zo hun leven te veranderen. Vaak wordt misdadig gedrag in de gevangenis geleerd van andere gedetineerden. Dit is het zogeheten criminogene effect. Meestal verlaten mensen de gevangenis niet als een beter persoon.

Veel politici (en andere mensen) vallen toch terug op het idee van zwaardere straffen omdat het zo’n eenvoudig concept is, en dus logisch klinkt. De motieven van de misdadigers moeten niet worden onderzocht. Toch zijn er veel onderzoeken die aantonen dat strengere

144 straffen niet werken. Vanuit een puur economisch perspectief is het ook geen logisch idee om te lobbyen voor strengere straffen, die heel duur uitvallen gezien de jaarlijkse kost per gedetineerde per jaar, de maatschappelijke kost en de kans dat een ex-gedetineerde na zijn vrijlating zijn criminele carrière waarschijnlijk verderzet, vanwege de genoemde redenen.

Het Brewster-rapport

Het belang van kunstprojecten in gevangenissen kan worden afgeleid uit anekdotes en quotes van gedetineerden en kunstdocenten, maar buiten een paar kleinere projecten en casestudies, is er niet echt veel echt evidence-based onderzoek gedaan. Er zijn met andere woorden meer verhalen dan getallen. Een uitzondering is het langlopende Arts-in-Corrections (AIC) programma in Californië. AIC heeft niet alleen meerdere studies die de voordelen aantonen, maar op een na werden al deze studies uitgevoerd door Dr. Larry Brewster die op dit moment professor emeritus is aan de universiteit van San Francisco en die al bijna 40 jaar kunstprojecten in gevangenissen bestudeerd.

In 1983 had Brewster toegang tot gegevens waarmee hij een rigoureuze kosten-batenanalyse kon uitvoeren. Dit onderzoek, gewoonlijk het Brewster-rapport genoemd, somt veel voordelen op die bereikt kunnen worden met kunstprogramma’s in gevangenissen. Naast de financiële voordelen waren zijn belangrijkste bevindingen dat deze programma’s kunnen resulteren in:

• een verminderde spanning tussen de gedetineerden onderling en tussen de gedetineerden en het personeel

• kostenreductie voor instellingen

• Institutionele verrijking via culturele activiteiten

• positieve interactiemogelijkheden tussen de inrichting en de omliggende gemeenschappen

Dit was toen, in het Amerika van Ronald Reagan, niet de boodschap waarop politici die voorstander waren van een strengere aanpak van misdadigers, zaten te wachten. Ondanks de positieve resultaten van het onderzoek werden veel kunstprojecten in gevangenissen gesloten in daaropvolgende jaren en werd er veel geld van de belastingbetaler gebruikt om nieuwe gevangenissen te bouwen.

In 2014 publiceerde Brewster een nieuw rapport: California Prison Arts: A Quantitative Evaluation (Gevangeniskunst Californië: een kwantitatieve evaluatie). Dit rapport vond positieve correlaties tussen deelname aan kunstprogramma’s en vaardigheden zoals tijdbeheer, sociale vaardigheden, prestatiemotivatie, intellectuele flexibiliteit, emotionele controle, actief initiatief en zelfvertrouwen. Daarnaast nam het aantal disciplinaire rapporten af en 61% van de deelnemers aan kunstprogramma’s rapporteerden verbeterd gedrag. Brewsters

onderzoek ondersteunt de bevindingen van andere evaluaties van kunstprogramma’s in gevangenissen in Amerika en elders.

Tot slot

Random, gecontroleerd of dubbelblinde onderzoek is zelden mogelijk in gevangenissen maar de onderzoeken naar de voordelen van kunstprogramma’s in gevangenissen die werden uitgevoerd, duiden allemaal in dezelfde richting: het zijn krachtige ingrepen. Kunstprojecten in gevangenissen besparen de belastingbetaler veel geld. Voor de deelnemers kan het een opstap zijn naar een succesvolle re-integratie in de samenleving.

Referenties:

Brewster, L. (1983). An evaluation of the arts-in-corrections program of the California department of corrections. Santa Cruz, CA: William James Association.

Brewster, L. (2010). A qualitative study of the California arts-incorrections program. Santa Cruz, CA: William James Association.

Brewster, L. (2010). The California arts-in-corrections music program: A qualitative study. International Journal of Community Music, 3(1), 33-46. Brewster, L. (2012). A qualitative study of the California arts-incorrections program. Santa Cruz, CA: William James Association.

Brewster, L. (2014). The impact of prison arts programs on inmate attitudes and behavior: A quantitative evaluation. Justice Policy Journal, 11 (4).

Department of Justice Florida. (2012). Rising Prison Costs: Restricting Budgets and Crime Prevention Options.

Johnson, H., Keen, S. & Pritchard, D. (2011). Unlocking Value: The economic benefit of the arts in criminal justice. New Philanthropy Capital.

The Lloyds TSB Foundation for Northern Ireland. (2012). Creating Change: Measuring Impact Report. The Lloyds TSB Foundation for Northern Ireland. https://socialvalueuk.org/wp-content/ uploads/2016/07/CC-report-spreads-web.pdf.

BIOGRAFIEËN

Stefan Florek heeft een doctoraat in filosofie en psychologie. Hij is senior research associate aan de Jagiellonian University in Krakau (Instituut voor Toegepaste Psychologie, Faculteit Management en Sociale Communicatie). Zijn huidige onderzoeksinteresses zijn gericht op een cognitief-evolutionaire benadering van moraliteit, misdaad, rehabilitatie van daders, agressie en axiologische ervaring. Hij is de auteur en co-auteur van ongeveer vijftig wetenschappelijke publicaties. Boeken: (Florek, S. (2007). Wartościujący umysł [The Evaluative Mind], Florek, S., Gulla, B., Piotrowski, P. (2019) Radykalizacja Konteksty psychologiczne [Radicalization: Psychological Contexts] Florek, S., Siemiginowska, P. (2020. (Aggression w pracy [Workplace Aggression]); hoofdstukken in boeken en artikelen in wetenschappelijke tijdschriften.

Stefan Florek

Anita Jandrić Nišević

Dr. Anita Jandrić Nišević is buitengewoon hoogleraar aan de afdeling Criminologie van de Faculteit Onderwijs- en Revalidatiewetenschappen, Universiteit van Zagreb. Haar wetenschappelijke, onderwijskundige en professionele activiteiten zijn gericht op de rehabilitatie van delinquenten, criminologie en post-strafrechtelijke opvang. Ze werkt samen met medewerkers van het gevangenis- en reclasseringssysteem en met de NGO-sector bij het ontwerpen en uitvoeren van specifieke behandelprogramma’s voor volwassen delinquenten.

Virág Kiss

Virág Kiss studeerde af als docent Schone Kunsten van de Eszterházy Károly Katholieke Universiteit (ELTE) in Eger (BA) en aan de MoholyNagy Universiteit van Kunst en Design (MOME) in Boedapest (MA). Ook heeft ze een diploma als creatief therapeute aan de Universiteit van Pécs (PTE). Ze werkte een aantal jaren met schoolverlaters en later met mensen met een beperking. Ze is gepromoveerd aan ELTE op het gebied van kunsteducatie en kunsttherapie. De afgelopen jaren heeft hij aan verschillende universiteiten gewerkt. Momenteel is ze assistent-professor bij ELTE en EKKE bij de vakgroep Schone Kunsten en Kunsttheorie.

Vida Meić

Vida Meić werd in 1991 in Kroatië geboren. Ze studeerde in 2017 summa laude cum laude af in Grafische Kunsten aan de afdeling Lerarenopleiding van de Academie voor Schone Kunsten, Universiteit van Zagreb. Ze heeft zeven prijzen gewonnen voor haar kunstwerken. Ze exposeerde in een dertigtal groepstentoonstellingen en vier solotentoonstellingen. Samen met Melinda Šefčić ontwerpt en implementeert zij als coördinator maar ook als actieve deelnemer tal van projecten voor de esthetisering van ziekenhuizen en gevangenissen, waarbij ze de muren van gevangenissen en ziekenhuizen schildert. Ze werkt als assistent aan de Academie voor Schone Kunsten in Zagreb.

Peter van Olmen

Peter van Olmen is een innovatieve pedagoog die na een loopbaan van 25 jaar in het reguliere onderwijs begon te werken in 2004 in de jeugdgevangenis van Lelystad. Dankzij zijn jarenlange ervaring in de jeugdgevangenis, realiseerde hij zich dat non-formeel en informeel onderwijs heel belangrijk zijn voor het ontwikkelen van vaardigheden die gedetineerden nodig hebben om verbonden te blijven met de samenleving. Hij is ervan overtuigd dat kunst een effectieve manier is in dat soort onderwijs.

Przemysław Piotrowski

Prof. dr. Przemysław Piotrowski is assistent-professor aan het Instituut voor Toegepaste Psychologie van de Jagiellonische Universiteit, Krakau, Polen. Hij is auteur en co-auteur van bijna 100 publicaties, waaronder zeven boeken en artikelen in gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften. Hij is gespecialiseerd in sociale psychologie met een speciale nadruk op afwijkend gedrag, agressie en criminaliteit. Hij is lid van de Internationale Vereniging voor Criminologie en de Vereniging voor Criminologie.

Ed Santman

Ed Santman (Rotterdam, 23 februari 1955) studeerde beeldende kunst aan de Willem de Kooning Academie in Rotterdam. Hij raakte betrokken bij het werken met gemarginaliseerde groepen toen hij begon met lesgeven in beeldende kunst in gevangenissen, waar hij ook aan theater- en muziekprojecten werkte. Van 2010 tot 2015 coördineerde hij het kunstonderwijs in alle Nederlandse gevangenissen. Hij heeft deelgenomen aan verschillende Europese projecten over gevangenisonderwijs. Momenteel ontwikkelt hij tools voor mensen aan de rand van de samenleving, zoals daklozen, drugsverslaafden, vluchtelingen, jongeren met een hoog risico. In veel van zijn projecten wordt kunst gebruikt om soft skills te ontwikkelen.

Melinda Šefčić

In 2012 studeerde dr. Melinda Šefčić af aan de master Schilderkunst in de klas van hoogleraar Zoltana Novak, terwijl ze in mei 2018 haar doctoraat in de Schilderkunst behaalde aan de Academie voor Schone Kunsten in Zagreb met een proefschrift op het gebied van kunst en wetenschap met als thema Rehumanisatie en reesthetisering van ziekenhuizen – een voorbeeld van kunstzinnig design van een afdeling in een ziekenhuis onder begeleiding van hoogleraar Svjetlana Junaković en hoogleraar Vera Turkovic. Ze heeft talrijke solo- en groepsexposities in Kroatië en over de hele wereld. Ze is de auteur van meer dan 20 kunstprojecten, meer dan 50 muurschilderingen en heeft op tal van congressen en conferenties geëxposeerd. Ze is lid van de Kroatische Vereniging van Beeldende Kunstenaars (HDLU) en de Kroatische Vereniging van Onafhankelijke Kunstenaars (HZSU).

RECENSIE

Tomislav Buntak

De gedrukte versie van Arts of freedom - A Collection of Practices and Ideas on Art in Prison is een handleiding die duidelijk, verfrissend, interessant en vooral nuttig is, vooral voor kunstenaars die aan het begin staan van hun artistieke carrière staan en werken in penitentiaire en rehabilitatie instellingen, die, althans in de Europese context, de 4e generatie van het gevangeniswezen zijn.

In de bundelwordt een dwarsdoorsnede gegeven van werkwijzen en ideeën, theoretische verduidelijkingen en werkmethoden, waarbij de nadruk wordt gelegd op de positieve-rehabilitatiebenadering en het belang van kunst in het gevangeniswezen in het algemeen.

Aan de hand van een kort historisch overzicht van de ontwikkeling van het gevangeniswezen en de ervaringen met het werken daarin, gaan de auteurs in op de kwestie van straf en de mogelijkheid van rehabilitatie door de directe of indirecte invloed van kunst. Maar zij spreken ook over misverstanden die ontstaan bij de confrontatie van persoonlijke artistieke benaderingen en de eisen van dergelijke gesloten regimes en de gedetineerden. De bundel beschrijft ook met succes uitgevoerde projecten en praktijkvoorbeelden in heel Europa en de wereld, evenals bereikte resultaten van het gebruik van verschillende kunstvormen, van kunstparticipatie tot kunsttherapie waarbij de gedetineerden uitgedaagd worden tot het creatieve proces, en dus bij de rehabilitatie als zodanig.

Bij het lezen van dit handboek krijgen we duidelijke richtlijnen, methodes, uitleg en praktische oplossingen over hoe we een onbekende omgeving kunnen managen, een omgeving waarmee de overgrote meerderheid van de menselijke bevolking nooit in aanraking zal komen.

Dit is echt een interessant, leerzaam en praktisch handboek, dat kan dienen als een voorbeeld van Hoe en waarom methoden voor alle artistieke professionals. Deze bundel kan bijdragen aan de ontwikkeling en implementatie van artistieke ideeën en concepten, en bij een positieve discussie over een inclusieve samenleving en ook binnen overheidsinstellingen, waar wij allen worden uitgenodigd om bij te dragen aan hun verbetering en ontwikkeling.

RECENSIE

Dalibor Doležal

Op het eerste gezicht lijkt kunst en gevangenissen geen alledaagse combinatie te zijn. Kunst kan beschouwd worden als een bijzondere culturele activiteit, waarvan de betekenis ligt in een complex communicatieproces, kunst staat voor openheid, voor nieuwe kennis, vrijheid van denken en expressie. Gevangenissen daarentegen vertegenwoordigen het tegenovergestelde, gebouwen waar mensen opgesloten zijn en leven volgens een opgelegd schema.

Het boek Arts of Freedom laat niet alleen zien dat een verband tussen kunst en gevangenis heel goed mogelijk is, maar ook dat dit verband al vele jaren bestaat, in verschillende vormen en met verschillende doelen. Het boek kan beschouwd worden als verzameling van best practices en artikelen over de plek die kunst heeft en kan hebben in gevangenissen. Ook toont dit boek de kracht van de combinatie van deze twee schijnbaar onverenigbare werelden op een eenvoudige, maar wetenschappelijk en praktisch onderbouwde manier aan.

Ongeacht het soort kunstuiting binnen de gevangenis, schetst het boek duidelijk de meervoudige betekenis en invloeden zowel op de gevangenen, als op de werknemers en bezoekers. Duidelijk komt naar voren dat kunst ook een zeer belangrijke rehabiliterende rol kan spelen in penitentiaire inrichtingen en dat de kracht van kunst binnen de gevangenismuren essentieel kan zijn voor het ontwikkelen van de vaardigheden die nodig zijn om weer aansluiting te vinden bij de maatschappij.

Hoewel het boek in eerste instantie een beschrijving lijkt te zijn van de rol van kunst binnen de gevangenis en de manier waarop verschillende kunstuitingen kunnen worden geïntegreerd in de dagelijkse omgaan met gevangenen, heeft dit boek ook zijn wetenschappelijke waarde. Elk hoofdstuk bevat elementen die wetenschappelijk onderbouwd zijn, waardoor de combinatie van kunst en gevangenis een dimensie krijgt die kan dienen als aanleiding voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek over de invloed van kunst binnen het gevangeniswezen.

158

Op het eerste gezicht lijkt kunst en gevangenissen geen alledaagse combinatie te zijn. Kunst kan beschouwd worden als een bijzondere culturele activiteit, waarvan de betekenis ligt in een complex communicatieproces, kunst staat voor openheid, voor nieuwe kennis, vrijheid van denken en expressie. Gevangenissen daarentegen vertegenwoordigen het tegenovergestelde, gebouwen waar mensen opgesloten zijn en leven volgens een opgelegd schema.

Het boek Arts of Freedom laat niet alleen zien dat een verband tussen kunst en gevangenis heel goed mogelijk is, maar ook dat dit verband al vele jaren bestaat, in verschillende vormen en met verschillende doelen. Het boek kan beschouwd worden als verzameling van best practices en artikelen over de plek die kunst heeft en kan hebben in gevangenissen. Ook toont dit boek de kracht van de combinatie van deze twee schijnbaar onverenigbare werelden op een eenvoudige, maar wetenschappelijk en praktisch onderbouwde manier aan.

Ongeacht het soort kunstuiting binnen de gevangenis, schetst het boek duidelijk de meervoudige betekenis en invloeden zowel op de gevangenen, als op de werknemers en bezoekers. Duidelijk komt naar voren dat kunst ook een zeer belangrijke rehabiliterende rol kan spelen in penitentiaire inrichtingen en dat de kracht van kunst binnen de gevangenismuren essentieel kan zijn voor het ontwikkelen van de vaardigheden die nodig zijn om weer aansluiting te vinden bij de maatschappij.

Hoewel het boek in eerste instantie een beschrijving lijkt te zijn van de rol van kunst binnen de gevangenis en de manier waarop verschillende kunstuitingen kunnen worden geïntegreerd in de dagelijkse omgaan met gevangenen, heeft dit boek ook zijn wetenschappelijke waarde. Elk hoofdstuk bevat elementen die wetenschappelijk onderbouwd zijn, waardoor de combinatie van kunst en gevangenis een dimensie krijgt die kan dienen als aanleiding voor toekomstig wetenschappelijk onderzoek over de invloed van kunst binnen het gevangeniswezen.

De structuur van het boek is zeer compact, de logisch geordende hoofdstukken maken van het boek een goed afgerond geheel. De hoofdstukken binnen het boek zijn uniform in schrijfwijze en verwijzingen naar de vakliteratuur en ondersteunen de gestelde stellingen met concrete voorbeelden.

Samenvattend kunnen we concluderen dat dit boek is een waardevolle uitgave is, dat een artistieke, praktische en pedagogische waarde heeft. Door de manier van schrijven en de geselecteerde onderwerpen die in het boek aan de orde komen, kan dit boek niet alleen dienen als materiaal voor toekomstige vergelijkbare projecten, maar ook als educatief materiaal voor iedereen die betrokkenen is bij het proces van resocialisatie van gedetineerden.

COLOFON

COLOFON

Uitgever: Kroatische Vereniging voor Beeldende Kunstenaars, Trg žrtava fašizma 16, 10 000 Zagreb, hdlu@hdlu.hr, www.hdlu.hr

Voor de uitgever: Tomislav Buntak, voorzitter

Directeur: Ivana Andabaka

Project auteur en coördinator: Melinda Šefčić, PhD

Project coördinator: Nika Šimičić

Inleiding: Anita Jandrić Nišević, PhD; Melinda Šefčić, PhD

Auteurs: Stefan Florek, PhD; Anita Jandrić Nišević, PhD; Virág Kiss, PhD; Vida Meić; Peter van Olmen; Przemysław Piotrowski PhD; Ed Santman; Melinda Šefčić, PhD

Redactie: Anita Jandrić Nišević, PhD; Melinda Šefčić, PhD

Tekstverwerkers: Peter van Olmen, Ed Santman, Ankie Til

Geassocieerde: Anita Jandrić Nišević, PhD; Ankie Til

Recensenten: Tomislav Buntak, professor; Dalibor Doležal, associate professor PhD

Grafische vormgeving en design: Duje Medić

Vertaling en proofreading: Michał Gostyński, Ivana Pogačić, Maarten Rombouts, Orsolya Žagar Szentesi, Zana Šaškin

Gedrukt door: Kerschoffset d.o.o.

Oplage: 400

ISBN: 978-953-8098-57-4

CIP: exemplaar is beschikbaar in de computercatalogus van de Nationale en Universiteitsbibliotheek in Zagreb onder nr. 001144019.

Dankbetuiging: Toine Bakermans, István Bodóczky (has died in 2020), Legs Boelen, Diana Bronstijn (art therapist in the juvenile detention centre in Lelystad), Tom Magill, Agnes Ramnant (Art Without Bars), Hilda Simon, Jo Tabb (Koestler Trust)

DISCLAIMER:

Deze publicatie werd financieel mogelijk gemaakt door de Europese Commissie. De inhoud van deze publicatie geeft niet de officiële mening van de Europese Unie weer. De verantwoordelijkheid voor de informatie en opvattingen in de publicatie ligt volledig bij de auteurs.

Projectnummer: 2020-1-HR01-KA204-077863

This work is licensed under the Creative Commons AttributionNonCommercial 4.0 International License.

Zagreb, 2022

In het kader van het project:

Organisator:

Partners:

Geassocieerde partners:

Financieel mogelijk gemaakt door: