A Necessity of Art in Prison: Collection of New Ideas and Practices... (PL) by HDLU

ARTS OF FREEDOM

O potrzebie obecności sztuki w więzieniu

Kolekcja nowych pomysłów i praktyk dla pracowników więziennictwa, decydentów i społeczeństwa red. Melinda Šefčić Anita Jandrić Nišević

65 79 97 107 121 129 137

Wprowadzenie

Psychologiczne i resocjalizacyjne konteksty sztuki w więzieniu Przemysław Piotrowski i Stefan Florek

Znaczenie estetyki w przestrzeni więziennejperspektywa psychologiczna Stefan Florek i Przemysław Piotrowski

Praktyki sztuki więziennej w Europie Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević i Vida Meić

Rewitalizacja przestrzeni więziennej za pomocą sztuki: nowe praktyki Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević i Vida Meić

Artyści w zakładach karnych Virág Kiss

Interwencje artystyczne w zakładach karnych Virág Kiss

Sztuka i terapia Peter van Olmen

Wpływ sztuki więziennej na personel zakładu karnego Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević i Vida Meić

Kompetencje zawodowe a sztuka

Ed Santman

Korzyści ekonomiczne wynikające z obecności sztuki w zakładach karnych

Ed Santman

155

Biografia autora tekstu Recenzja Tomislav Buntak Recenzja Dalibor Doležal

SPIS TREŚCI

Impressum 6 11 27 39

147 153

159

WPROWADZENIE

Sztuka ma nieograniczony wpływ i daje niezliczone możliwo ści wywoływania pozytywnych zmian w środowisku życia każdego z nas. Działalność artystyczna i wspieranie jej obecności w zakładach karnych mogą pomóc zmienić nasze życie, w tym życie więźniów, ale mogą również poprawić środowisko pracy personelu więzienne go.

Relacja między więzieniem a sztuką w tym opracowaniu rozwi jana jest poprzez przesunięcie perspektywy sztuki w kierunku tera peutycznego oddziaływania, jakie wywiera ona na sprawców prze stępstw odbywających karę oraz przesunięcie perspektywy więzień w kierunku ich humanizacji, co może m.in. przyczynić się do poprawy warunków pracy personelu. Wiadomo, że wielu pracowników wię ziennych całe swoje życie zawodowe spędza w systemie więzien nym, który jest bardzo specyficznym środowiskiem.

W tym kontekście projekt Arts of Freedom obejmuje zbiór tekstów pisanych przez profesjonalistów skupiających się na klu czowych formalnych i nieformalnych praktykach akademickich i artystycznych realizacji programów i projektów artystycznych w więzieniu, z naciskiem na terapeutyczny efekt sztuki i jej wartość pod względem estetyki i przestrzeni. Przykłady dobrych praktyk w Europie i na świecie mają na celu edukowanie ogółu społeczeństwa i personelu więziennego, zachęcanie do zmiany spojrzenia na zakła dy karne, a przez to inspirowanie do prowadzenia i uczestniczenia w projektach artystycznych i terapeutycznych w systemie więzien nictwa .

Oprócz przeglądu historii więziennej, projektów artystycznych, sztuki więziennej i artystów, którzy tworzyli sztukę w trakcie i po od

byciu kary, niniejsza monografia zapewnia wgląd we współczesne formy działalności artystycznej, które mają pozytywny wpływ na więźniów i mogą pomóc w zmniejszeniu deprywacji potrzeb. Książka ta podkreśla również korzyści z estetyzacji pomieszczeń więzien nych dla personelu więziennego i jej wpływ na redukcję syndromu wypalenia zawodowego. Analizujemy również korzyści ekonomicz ne programów artystycznych i terapeutycznych w systemie więzien nictwa, wszystko w celu pogłębienia wiedzy i zwrócenia uwagi na znaczenie edukacji oraz zrozumienia celu i złożoności prowadzenia programów artystycznych z więźniami.

Lider projektu Arts of Freedom, Chorwackie Stowarzyszenie Ar tystów Plastyków, zrealizowało projekt w partnerstwie z wybitnymi europejskimi ekspertami: polskim Uniwersytetem Jagiellońskim, węgierskim Eszterhazy [AJN1] Karoly Catholic University, stowarzy szeniem Changes & Chances z Holandii, Europejskim Stowarzysze niem Edukacji Więziennej z Norwegii i partnerami stowarzyszonymi, Departamentem Sprawiedliwości Generalitat de Catalunya oraz Mi nisterstwem Sprawiedliwości Republiki Chorwacji.

Celem projektu jest wykorzystanie wszystkich pozytywnych aspektów sztuki i, mimo odmiennych reguł i możliwości składają cych się na rzeczywistość więzienną, połączenie pozornie niekom patybilnej wolności artystycznej z więziennym środowiskiem.

Wśród 38 aplikacji projekt Arts of Freedom został jako jeden z siedmiu zaakceptowany oraz sfinansowany przez Chorwacką Agen cję ds. Mobilności i Programów Unii Europejskiej. Zrealizowano go w ramach programu Erasmus + Key Action 2: Strategic Partnerships in the field of Adult Education.

WIĘZIENIU PRZEMYSŁAW PIOTROWSKI I STEFAN FLOREK

9 PSYCHOLOGICZNE I RESOCJALIZACYJNE KONTEKSTY SZTUKI W

PSYCHOLOGICZNE I RESOCJALIZACYJNE KONTEKSTY SZTUKI

W WIĘZIENIU

Przemysław Piotrowski i Stefan Florek

Streszczenie

Bycie uwięzionym to nie tylko przebywanie w izolacji. Dla osa dzonych opresyjnymi elementami rzeczywistości stają się także czas, przestrzeń, powtarzalność codziennych zajęć, nuda i niemoż ność decydowania o sobie. Wielu skazanych twierdzi, iż przestrzeń więzienna jest nieprzyjazną i monotonną, a czas płynie wolno i jest marnowany. Chcąc poradzić sobie z tą stresującą sytuacją, więźnio wie podejmują różne strategie adaptacyjne i wypełniają swój czas rozmaitymi aktywnościami, takimi jak edukacja, rozrywka, praca, a także działaniami zakazanymi (np. hazardem czy tworzeniem grup nieformalnych).

Jednym z podstawowych zadań personelu więziennego jest stworzenie takiej przestrzeni więziennej, w której odbywanie kary będzie miało charakter humanitarny, gdyż pozwala to zwiększyć szanse na skuteczną resocjalizację i readaptację społeczną więź niów. Autorzy twierdzą, iż działania artystyczne mogą pomóc w ta kiej przemianie środowiska więziennego, aby stało się ono miejscem sprzyjającym resocjalizacji. Naszym zdaniem takie lecznicze środowi sko więzienne powinno być planowane i tworzone zgodnie z wytycz nymi badań naukowych i we współpracy z artystami.

Słowa kluczowe: uwięzienie, psychologia, terapia, sztuka, resocja lizacja.

Wprowadzenie

Na co dzień, w typowych, konwencjonalnych sytuacjach, kiedy czas jest zaplanowany i wystarcza go w stosunku do podejmowa nych działań, a przestrzeń jest oswojona, zdajemy się nie zauważać tych aspektów naszego życia. Stają się one ważniejsze, gdy dzieje się coś, co wykracza poza rutynę; gdy czas nas goni lub spowalnia, a przestrzeń jest nieprzyjazna. Jedną z takich sytuacji jest niewątpliwie

odbywanie kary pozbawienia wolności. Wielu skazanych twierdzi, że przestrzeń więzienia jest nieprzyjazna i monotonna, a czas płynie wolno, trzeba go zabijać lub jest to czas stracony. Tym cenniejsze są takie formy oddziaływań penitencjarnych, które pozwalają zmieniać opresyjny charakter czasu i przestrzeni więziennej, a tym samym sprawić, że odbywanie kary izolacyjnej stanie się bardziej humani tarne.

Więźniowie czasu

Czas spędzony w więzieniu ma swoje unikalne cechy - róż ni się pod wieloma względami od czasu spędzonego na wolności (Cope, 2003). Przede wszystkim jest on nadzorowany przez personel więzienny i ściśle zorganizowany. Jako że rytm dnia jest narzucony z zewnątrz, więzień jest w znacznym stopniu pozbawiony kontroli nad czasem i ma ograniczone możliwości planowania go zgodnie ze swoimi preferencjami. Więźniowie cierpią głównie z powodu bez czynności, nudy i monotonii czasu spędzanego w więzieniu. Stara ją się wypełnić go różnymi zajęciami: podejmują czynności samo obsługowe (np. pranie, sprzątanie celi), dostarczają sobie rozrywki (grają w gry, czytają, oglądają telewizję), zajmują się pracą lub nauką. Oczywiście, powszechne są również strategie adaptacyjne wyko rzystujące zachowania destrukcyjne, takie jak działalność w ramach nieformalnej subkultury przestępczej, wykorzystywanie słabszych osadzonych, przemyt czy używanie substancji psychoaktywnych (por. Gulla, Tucholska i Wysocka-Pleczyk, 2015).

Żukowska (2016) wyróżnia dwie grupy sposobów radzenia sobie przez skazanych z uciążliwościami czasu spędzanego w więzieniu: metody eskapistyczne i techniki manipulacji czasem. Do tych pierw szych zalicza ucieczkę w sen, fantazjowanie, ucieczkę w przeszłość lub przyszłość, w działalność twórczą lub sport. Niewątpliwie należy dodać, iż zażywanie zakazanych substancji psychoaktywnych, które czasowo zmieniają świadomość osadzonych, jest również działaniem polegającym na swoistej ucieczce od negatywnych emocji (Kolind, 2015; Rowell-Cunsolo i in., 2016). Techniki manipulacji czasem obej mują takie sposoby, jak tworzenie czasu (poprzez stwarzanie oko liczności przyspieszających jego upływ), przywoływanie z pamięci niezwykłych, dramatycznych wydarzeń życiowych i opowiadanie o nich współwięźniom oraz oznaczanie czasu (np. poprzez skreślanie w kalendarzu dni, które dzielą osadzonego od końca wyroku).

Próbę zaplanowania czasu uwięzienia podejmuje się również w ramach zindywidualizowanych środków resocjalizacyjnych. W Polsce dorośli więźniowie mogą odbywać wyrok w jednym z trzech systemów: zwykłym, terapeutycznym i programowanym. Ten ostatni uważany jest za najbardziej efektywny z punktu widzenia resocjaliza cji; polega on na planowaniu czasu i aktywności w trakcie odbywania kary przez więźnia wspólnie z wychowawcą. Powinni oni współpra cować w celu ułożenia planu działania, który będzie ukierunkowany na rozwiązywanie najważniejszych problemów życiowych więźnia:

np. wyposażenie w kluczowe kompetencje psychospołeczne, po prawę relacji z rodziną, uzupełnienie poziomu wykształcenia, zdoby cie kwalifikacji zawodowych. Odbywanie kary w systemie programo wanego oddziaływania jest traktowane przez funkcjonariuszy służby więziennej jako fakt świadczący o chęci zmiany postępowania osa dzonego na lepsze, a tym samym zwiększa szanse na uzyskanie wa runkowego przedterminowego zwolnienia.

Niewątpliwie jednym z najważniejszych współczesnych ujęć problematyki doświadczania czasu jest koncepcja perspektywy czasowej Philipa Zimbardo i Johna Boyda (1999, 2009). Zgodnie z ich założeniami, codzienne doświadczanie świata przez jednostkę jest silnie związane z charakterystyczną dla niej perspektywą czasową. Niektórzy z nas żyją wspomnieniami (orientacja na przeszłość), inni są skupieni na tu i teraz (orientacja na teraźniejszość), jeszcze inni mają tendencję do patrzenia w przyszłość (orientacja na przyszłość). Jeśli weźmiemy pod uwagę również czynnik emocjonalny, zwią zany z określonymi skłonnościami do doświadczania czasu, otrzy mamy - według autorów koncepcji - pięć perspektyw czasowych: pozytywną przeszłość, przejawiającą się w koncentrowaniu się na pozytywnych wydarzeniach; negatywną przeszłość (koncentrowa nie się na porażkach i przykrych wspomnieniach); hedonistyczną te raźniejszość (koncentrowanie się na przyjemnościach); fatalistyczną teraźniejszość (przekonanie, że wydarzenia są nieuniknione i poza kontrolą człowieka); oraz przyszłość, wyrażającą się w planowaniu i przewidywaniu oraz rozważaniu możliwych konsekwencji zachowań.

Zimbardo i Boyd (2009) uważają perspektywę zrównoważoną za optymalną z punktu widzenia dobrostanu psychicznego. Charak teryzuje się ona umiejętnością cieszenia się sytuacją tu i teraz, po siadaniem celów na przyszłość i pozytywnym stosunkiem do prze szłości.

Gulla i in. (2015, s. 47), rozważając koncepcję perspektyw tem poralnych, wyróżniają trzy grupy więźniów: więźniów przeszłości, więźniów chwili obecnej i więźniów przyszłości.

Dla tych pierwszych przeszłość może być źródłem niepokoju i frustracji, stale powracającym w postaci złych wspomnień (negatyw ne przeżywanie przeszłości) lub przeciwnie, jest wyidealizowanym czasem utraconej wolności (orientacja na pozytywną przeszłość). Jak sugerują autorki artykułu, w pracy resocjalizacyjnej z więźniami przeszłości należy kłaść nacisk na przepracowanie traumatycznych wydarzeń, a jednocześnie zwracać uwagę na sukcesy i pozytywne doświadczenia osadzonych; ważne jest, aby nauczyli się oni kon struktywnie wykorzystywać minione wydarzenia i wyciągać z nich wnioski dla swojego przyszłego postępowania. Więźniowie chwili obecnej to ci, którzy koncentrują się na rzeczywistości więziennej, głównie na uciążliwościach związanych z izolacją. Odczuwają głów nie negatywne emocje związane ze swoją sytuacją: bezradność, nudę, lęk. Autorki twierdzą, że teraźniejszość można przezwyciężyć, wskazując więźniom, że w każdej sytuacji życiowej istnieją cele/ele menty ważniejsze (np. wartości uniwersalne) i mniej ważne. Sztuka

może dostarczyć środków umożliwiających identyfikację tych waż nych, społecznie akceptowanych celów lub wartości.

Termin więźniowie przyszłości odnosi się do dwóch grup ludzi. Więźniowie przyszłości to ci, którzy snują plany na przyszłość lub uciekają w nierealistyczne marzenia o tym, co będą robić, kiedy będą wolni. Postawę przedstawicieli drugiej grupy więźniów można okre ślić jako negatywną orientację na przyszłość. Odczuwają oni głównie niepokój i niepewność w odniesieniu do przyszłości. Praca resocjali zacyjna z więźniami zorientowanymi na przyszłość powinna polegać na uczeniu ich rozsądnego planowania w oparciu o realistyczne za soby. Realizacja celów więźnia na wolności powinna być przygoto wywana, w miarę możliwości, już w trakcie odbywania przez niego wyroku: można to zrobić na przykład poprzez ukończenie edukacji, zdobycie kwalifikacji zawodowych, rozwijanie umiejętności społecz nych i poprawę relacji z bliskimi.

Jesteśmy przekonani, że sztuka może pomóc więźniom z tych trzech - wyróżnionych powyżej - grup w identyfikacji ważnych i spo łecznie akceptowanych celów lub wartości, gdy przedstawia przed mioty lub sytuacje z nimi związane, np. rodzinę, pracę, współpracę społeczną, zdrowe sposoby spędzania wolnego czasu. Stała eks pozycja na tego typu bodźce pozostawia trwałe zapisy w pamięci długotrwałej, które mogą być później aktywowane w różnych sytu acjach życiowych. Niezależnie od przyjętej przez osadzonych orien tacji temporalnej, wskazywanie na wartości / cele więźniów może mieć - naszym zdaniem - pozytywny wpływ na ich sposób przeży wania czasu pozbawienia wolności ze względu na zwiększone praw dopodobieństwo oceny własnej przeszłości, teraźniejszości i przy szłości w odniesieniu do ważnych dla nich wartości.

Przestrzeń więzienna

Jak słusznie zauważają Lopez i Maiello-Reidy (2017, s. 1), ocze kiwanie, że jednostki staną się zdrowe w niezdrowym środowisku, jest po prostu niewykonalne. Myśl tę można odnieść zarówno do osób, które wymagają terapii (np. w szpitalu), jak i do więźniów poddawa nych oddziaływaniom resocjalizacyjnym. W swoim artykule autorzy przedstawiają kilka zaleceń, według których powinno być kształto wane środowisko więzienne. Choć ich przemyślenia dotyczą głów nie więźniów cierpiących na zaburzenia psychiczne, to wydaje się, że są to standardy, które powinny być stosowane w każdej instytucji penitencjarnej, aby kara mogła być wykonywana w sposób humani tarny. Sztuka może pomóc w takiej przemianie środowiska więzien nego, aby stało się ono miejscem sprzyjającym resocjalizacji. Cechy leczniczego środowiska więziennego obejmują:

(a) bezpieczeństwo; wielu osadzonych ma za sobą traumatycz ne, brutalne przeżycia, dlatego ważne jest, aby przestrzeń więzienna zapewniała poczucie bezpieczeństwa psychicznego i fizycznego. Bezpieczeństwo w tym sensie oznacza przewidywalność i transpa

rentność przestrzeni (brak miejsc, w których ktoś mógłby się ukryć, np. aby następnie dokonać niespodziewanego ataku) oraz meble o łagodnych krzywiznach zamiast typowych mebli o ostrych kra wędziach. Poziom bezpieczeństwa psychologicznego zwiększa się dzięki możliwości dobrej komunikacji między więźniami a persone lem, opartej na wzajemnym szacunku;

(b) zmniejszenie barier między strażnikami więziennymi a osa dzonymi w celu stworzenia przyjaznego, terapeutycznego środowi ska; interakcje międzyludzkie są niezwykle istotne, gdyż pozwalają zaspokoić wiele potrzeb psychologicznych, kształtują empatię i bu dują nadzieję na lepsze jutro. Stosowanie typowych barier więzien nych (kraty, zamykane drzwi itp.) powinno być dostosowane do po ziomu zagrożenia stwarzanego przez osadzonych;

(c) wzornictwo, które uspokaja; można to osiągnąć poprzez za stosowanie odpowiednich materiałów, umeblowania, kolorów i sta rannie dobranych akcentów dekoracyjnych (np. obrazów przyrody);

(d) wymiar aktywizujący; poprzez takie środki, jak umożliwienie więźniom decydowania o oświetleniu czy umeblowaniu, można dą żyć do tego, aby mieli większe poczucie kontroli i stopniowo oswajali przestrzeń więzienną. Większa swoboda poruszania się i podejmo wania decyzji w sprawach codziennych może również zwiększyć ich poczucie odpowiedzialności;

(e) normalność przestrzeni: w miarę możliwości pomieszczenia, w których przebywają więźniowie, powinny przypominać te, z któ rych będą korzystać po wyjściu na wolność, ponieważ sprzyja to skutecznej resocjalizacji, a także zmniejsza stres, zarówno u więź niów, jak i u personelu.

Jeżeli chodzi o podstawowe zalecenia dotyczące architektu ry więziennych jednostek mieszkalnych i ich wyposażenia, należy zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii, które sprzyjają resocjali zacji.

Bardzo istotnym elementem środowiska więziennego jest oświetlenie. Znaczenie dostępu do światła dziennego i jego pozy tywnego wpływu na psychikę i aktywność człowieka zostało po twierdzone w wielu projektach badawczych (zob. Heerwagen, 2000; Vandewalle i in., 2009; Sharp i in., 2014; Porras Alvarez, 2020). Sztucz ne, niebieskie, jednokierunkowe źródła światła mogą zaburzać rytmy okołodobowe, a zbyt duża ilość światła w nocy może utrudniać za sypianie i pogarszać samopoczucie osadzonych (Wener, 2012; Ber nheimer i in., 2017). Przebywanie w pomieszczeniach oświetlonych naturalnym światłem słonecznym poprawia nastrój i zmniejsza stres związany z izolacją. Oczywiście dostęp do światła dziennego po winien być zapewniony przez duże, niezasłonięte okna. Możliwość spojrzenia za okno i objęcia wzrokiem jak największej przestrzeni zmniejsza poczucie izolacji i zaspokaja ewolucyjną, ukształtowaną na sawannach potrzebę kontrolowania najbliższego otoczenia (zob. Orians, 1980, 1986; Ulrich, 1983; Orians i Heerwagen, 1992; Piotrow ski i Florek, 2015). Warto również pamiętać, że urządzenia elektro

niczne z ekranami emitują światło nienaturalne. Światło to może powodować zakłócenia rytmu okołodobowego, a w konsekwencji zaburzenia snu, który odgrywa ważną rolę w procesie oczyszczania mózgu ze szkodliwych substancji, będących pozostałością po meta bolizmie komórkowym. Należy zatem dążyć do tego, aby urządzenia elektroniczne używane przez więźniów (dotyczy to również innych ludzi) były wyposażone w filtry światła niebieskiego, które upodab niają światło emitowane przez ekran do światła naturalnego charak terystycznego dla danej pory dnia.

Równie ważny dla dobrego samopoczucia psychicznego i fi zycznego jest kontakt z naturą. Można go zapewnić poprzez kon kretne rozwiązania stosowane zarówno w pomieszczeniach, jak i na zewnątrz. W zakładach penitencjarnych typu zamkniętego jako ele menty wyposażenia wnętrz można zastosować małe rośliny donicz kowe. Ponadto meble i podłogi mogą być wykonane w taki sposób i w takiej kolorystyce (np. odcienie zieleni i brązu), aby kojarzyły się z naturalnym krajobrazem. Na ścianach więzienia można też umie ścić realistycznie namalowane, przestrzenne krajobrazy lub wiel koformatowe fotografie przyrody. Środowisko więzienne powinno być także zaprojektowane w taki sposób, aby uwzględniało dobro czynne skutki kontaktu z przyrodą. Zamiast typowych spacerników w formie betonowych klatek można (jeśli pozwalają na to względy bezpieczeństwa) wprowadzić otwarte pola spacerowe z dużą ilością roślinności i miejsc do siedzenia. Warto rozważyć wykorzystanie na turalnych materiałów (drewno, duże kamienie), których obecnośćpodobnie jak obecność wody - ma działanie kojące. Jak pokazują badania (Nadkarni i in., 2017), nawet zastępcze doświadczenia kon taktu z przyrodą za pośrednictwem filmów ma pozytywny wpływ na osadzonych w więzieniach o zaostrzonym rygorze: więźniowie czują się spokojniejsi, są bardziej empatyczni i wykazują znacznie mniej zachowań agresywnych.

Istotnym elementem środowiska, w którym żyje człowiek, jest kolor. Wpływ kolorów na ludzką psychikę jest wciąż przedmiotem badań. Wiadomo na przykład, że czynniki wpływające na interpreta cję kolorów to płeć, wiek, tło kulturowe i traumatyczne doświadcze nia z przeszłości. Np. w większości krajów Europy Zachodniej kolor biały jest kojarzony z czystością i ceremonią ślubną, natomiast w Chinach jest symbolem śmierci. Przedstawiciele obu płci preferują kolory niebieski i zielony, które kojarzą się z naturą, natomiast ko biety znacznie bardziej niż mężczyźni lubią kolor różowy (Bonnardel i in., 2017). Oprócz stosowania określonych kolorów w konkretnych kontekstach sytuacyjnych, ważne są również kombinacje kolorów, kontrast między kolorami otoczenia oraz nasycenie barw.

Jeśli chodzi o elementy środowiska więziennego, które - oprócz wymienionych powyżej - wpływają na samopoczucie osadzonych, należy wymienić hałas i temperaturę. Niektóre rozwiązania archi tektoniczne wprowadzają stały dyskomfort w celach mieszkalnych. Np. zasłanianie okien od zewnątrz płytami z matowego pleksigla su nie tylko uniemożliwia nieuprawnioną komunikację więźniów ze

zewnętrznym, co było uzasadnieniem ich zastosowania, ale także znacznie utrudnia przenikanie światła słonecznego, blokuje dopływ świeżego powietrza, a w okresie letnim powoduje wzrost temperatury. Jeśli chodzi o akustykę, to niektórych dźwięków, takich jak odgłos zamykanych drzwi cel czy szum sprzętu elektroniczne go strażników więziennych, nie da się wyeliminować ze środowiska zakładów karnych. Hałas może się również nasilać z powodu nad miernego tłoku. Można jednak znaleźć rozwiązania w postaci spe cjalnych paneli dźwiękoszczelnych, które - jak w przypadku Union County Juvenile Detention Center w Linden w stanie New Jerseypełnią również funkcję dekoracyjną (zob. https://architizer.com/pro jects/union-county-juvenile-detention-center/). W tym budynku zastosowano także humanizujące elementy wystroju, takie jak duże okna i wiele otwartych, przejrzystych przestrzeni.

Potrzeba naukowo opracowanych projektów artystycznych w więzieniu

Kilka lat temu autorzy tego rozdziału zaproponowali, by wyko rzystanie projektów artystycznych w więzieniach było zaplanowane i zgodne z wynikami badań naukowych (Piotrowski i Florek, 2015). Z naszego doświadczenia wynika, iż wiedza z zakresu estetyki sto sowanej jest stosunkowo niewielka i rzadko wykorzystywana przez administrację więzienną, zwłaszcza w krajach postkomunistycznych. Można oczywiście wskazać kilka przyczyn takiego stanu rzeczy. Jed ną z nich są stałe problemy finansowe, z jakimi borykają się instytucje wymiaru sprawiedliwości. Z powodu niewystarczających środków fi nansowych uwaga osób zarządzających zakładami karnymi skupia się na podstawowych kwestiach niezbędnych do zapewnienia izo lacji, natomiast nie obejmuje zagadnień ważnych, ale niezwiązanych bezpośrednio z bezpieczeństwem. Co więcej, postawy społeczne w krajach postkomunistycznych są silnie punitywne i populistyczne, co wiąże się z trudnym i pełnym konfliktów społecznych okresem transformacji politycznej (Jaskółka, 2018).

Ponadto, nawet jeśli władze oficjalnie popierają stosowanie sztuki w więzieniach, trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem Che liotisa: programy typu sztuka w więzieniach i związane z nimi badania ewaluacyjne są często wykorzystywane jako środki do różnych ukry tych niecnych celów, z dekoracyjną sprawiedliwością - funkcją masko wania niesprawiedliwości i bolesnej natury pozbawienia wolności za twierdzeniami o sprawiedliwości, życzliwości i trosce - na czele (2014, s. 16).

Co należy zatem zrobić, aby poprzez sztukę przyczynić się do humanizowania oblicza współczesnych (czy raczej ponowocze snych) więzień? Podstawowe zalecenia to:

• prowadzenie badań w ramach nowatorskich, szybko rozwijających się dyscyplin wiedzy, takich jak kognitywistyka czy psychologia ewolucyjna

17światem

• współorganizowanie projektów artystycznych przez naukowców, przedstawicieli administracji więziennej i artystów

• wprowadzenie opartych na badaniach naukowych zmian w śro dowisku więziennym w celu zapobiegania deprywacji estetycznej więźniów i innym niekorzystnym zjawiskom psychologicznym.

Jak wskazywaliśmy już kilka lat temu, wprowadzenie systema tycznych, opartych na dowodach naukowych zmian w środowisku więziennym może przyczynić się do zmniejszenia stresu i negatywnych skutków deprywacji sensorycznej osadzonych. Pozytywne emocje, które - jak należy się spodziewać - będą wywoływane przez bardziej stymulujące środowisko (stworzone przez artystów we współpracy z naukowcami), powinny z kolei prowadzić do zmniejszenia rozmiarów zachowań agresywnych i autoagresywnych. Uważamy również, iż wykorzystanie sztuki empatycznej może pomóc w rozwoju obszarów mózgu osadzonych, które są odpowiedzialne za emocje społeczne. Te efekty naukowo zaprojektowanej sztuki w więzieniu mogą wzmocnić odporność więźniów na doświadczenia ryzyka środowiskowego (Pio trowski i Florek, 2015, s. 103-104).

W istocie można wskazać coraz więcej przykładów takiego wykorzystania sztuki w więzieniach, które są zgodne ze stanem współczesnej wiedzy. Dla autorów tego rozdziału nie jest jasne, czy zalecenia wynikające z ustaleń ewolucyjnej estetyki stosowanej są wprowadzane w pełni świadomie i z zamiarem osiągnięcia wspo mnianych celów, niemniej jednak należy docenić pojawienie się roz wiązań humanizujących przestrzeń odbywania wyroku.

Oprócz wspomnianego wyżej budynku Union County Juvenile Detention Center w Linden w New Jersey, warto zwrócić uwagę na innowacyjne projekty, takie jak Las Colinas Detention and Re-entry Facility (zob.: https://www.balfourbeattyus.com/our-work/projec t-portfolio/las-colinas-detention-and-re-entry-facility) oraz HMP Low Moss w okolicy Glasgow (zob.: http://www.matterarchitecture. uk/wp-content/uploads/2018/05/421-op-02_Design-toolkit-re port-online.pdf).

We wspomnianych wyżej budynkach można zauważyć kilka elementów, które wyraźnie nawiązują do założeń tzw. hipotezy sa wanny (Orians i Heerwagen, 1992) i teorii perspektywy - schronienia (Appleton, 1975). Różne odcienie zieleni i jasnego brązu tworzą wra żenie obcowania z naturą. Przestrzeń jest otwarta, a przez szklane ściany wpada dużo światła słonecznego. Meble zostały wykonane w taki sposób, aby możliwa była swobodna aranżacja przestrzeni ogólnodostępnych i dostosowanie ich wyglądu do specyfiki zajęć prowadzonych z udziałem osadzonych. Ściany większych pomiesz czeń zdobią ogromne malowidła przedstawiające rozległe naturalne krajobrazy.

Aktualny stan wiedzy pozwala stwierdzić, że kształtowanie przestrzeni i czasu więziennego za pomocą sztuki jest jednym ze sposobów zwiększania efektywności resocjalizacji i readaptacji spo łecznej więźniów. Podstawowe zagadnienia, na które należy zwrócić uwagę podczas realizacji projektów zmieniających środowisko insty tucji penitencjarnych, to:

• zapewnienie kontaktu z naturą

• dostarczanie pozytywnych dystraktorów

• zapewnianie miejsc wsparcia społecznego

• promowanie ważnych wartości

• dawanie poczucia kontroli

• zmniejszanie lub eliminowanie stresu środowiskowego (Ulrich, 1984, 2006; Ulrich i in., 2010; Bernheimer i in., 2017).

Działalność artystyczna i projektowanie środowiska w więzieniu może przynieść pozytywne zmiany w życiu osadzonych. Uczestnic two w projektach artystycznych jest niedyrektywnym rodzajem od działywania resocjalizacyjnego, respektuje autonomię i prywatność osadzonych, zmniejsza stres, izolację, poczucie wyobcowania i brak zaufania do innych. Może być również ważnym źródłem informacji o przestępczym stylu życia i pomaga w identyfikacji głównych tema tów narracji więźniów (patrz: Piotrowski, Florek i Bajek, 2013). Zdaniem Konopczyńskiego (2008), dwa podstawowe cele twórczej resocjalizacji to odkrywanie i rozwijanie potencjału twór czego osób nieprzystosowanych społecznie oraz kształtowanie no wych tożsamości indywidualnych i społecznych. Oba te cele mogą być skutecznie realizowane poprzez udział skazanych w projektach artystycznych oraz wprowadzanie przemyślanych, opartych na na ukowych podstawach zmian w środowisku więziennym.

Literatura cytowana:

Appleton, J. (1975). The Experience of Landscape, John Wiley & Sons, London.

Bernheimer, L., O’Brien, R. & Barnes, R. (2017). Wellbeing in pri son design. A guide. London: Matter Architecture. Retrieved 22 July 2021 from: http://www.matterarchitecture.uk/wp-content/ uploads/2018/05/421-op-02_Design-toolkit-report-online.pdf.

Bonnardel, V., Beniwal, S., Dubey, N., Pande, M. & Bimler, D. (2017). Gender difference in color preference across cultures: An archetypal pattern modulated by a female cultural stereotype. Color Research & Application, 43, 1-15. doi:10.1002/col.22188.

19Podsumowanie

Cheliotis, L. (2014). Decorative Justice: Deconstructing the Re lationship between the Arts and Imprisonment. International Journal for Crime, Justice and Social Democracy, 3(1), 16-34. doi: 10.5204/ijcjsd.v3i1.137.

Cope, N. (2003). ‘It’s NoTime or HighTime’: Young Offenders’ Experiences of Time and Drug Use inPrison. Howard Journal of Criminal Justice, 42(2), 158-175.

Gulla, B., Tucholska, K. & Wysocka-Pleczyk, M. (2015). Individual Time Perspective of Convicts on Imprisonment Sentences: Im plications for Social Rehabilitation Interactions. Polish Journal of Social Rehabilitation, 10, 41-54. Retrieved 16 July 2021 from: http://www.resocjalizacjapolska.pl/index.php/rp/article/ view/140.

Heerwagen, J.H. (2000). Green buildings, organizational suc cess, and occupant productivity. Building Research and Infor mation, 28(5), 353-367.

Kolind, T. (2015). Drugs and discretionary power in prisons: The officer’s perspective. International Journal of Drug Policy, 26(9), 799-807.

Konopczyński, M. (2008). Metody twórczej resocjalizacji [Methods of creative social rehabilitation]. Warszawa: Wydawnictwo Na ukowe PWN.

Lopez, M. & Maiello-Reidy, L. (2017). Prisons and the mentally ill: why design matters. Retrieved 21 July 2021 from: https://www. penalreform.org/blog/prisons-and-the-mentally-ill-why-desi gn-matters/.

Nadkarni, N.M., Hasbach, P.H., Thys, T., Gaines Crockett, E. & Schnacker, L. (2017). Impacts of nature imagery on people in se verely nature-deprived environments. Frontiers in Ecology and the Environment, 15(7), 395-403. doi: 10.1002/fee.1518.

Orians, G. (1980). Habitat selection: General theory and applica tions to human behavior. in: S. J. Lockard (ed.), The Evolution of Human Social Behavior (86-94). New York: Elsevier.

Orians, G. (1986). An ecological and evolutionary approach to landscape aesthetics. In E.C. Penning-Rowsell & D. Lowenthal (Eds.), Landscape meaning and values (3-25). London: Allen & Unwin.

Orians, G.H. & Heerwagen, J.H. (1992). Evolved responses to landscapes. In: J.H. Barkow, L. Cosmides and J. Tooby (eds), The

Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture (555-579). New York, NY: Oxford University Press.

Piotrowski, P., Bajek, Z. & Florek, S. (2013). The Artistic Statements of Inmates about Freedom: the Labyrinth of Freedom Project and Its Possible Applications. Art Inquiry, 15, 215-230.

Piotrowski, P. & Florek, S. (2015). Science of Art In Prison. In: T.M. Ostrowski, I. Sikorska and K. Gerc (eds.), Resilience and Health in a Fast-Changing World (93-106). Krakow: Jagiellonian University Press.

Porras Alvarez, S. (2020). Natural Light Influence on Intellectual Performance. A Case Study on University Students. Sustainabili ty, 12, 4167; doi:10.3390/su12104167.

Rowell-Cunsolo, T., Sampong, S., Befus, M., Mukherjee, D., & Larson, E. (2016) Predictors of illicit drug use among prisoners. Substance Use & Misuse, 51(2), 261-267.

Sharp, F., Lindsey, D., Dols, J. & Coker, J. (2014). The use and environmental impact of daylighting. Journal of Cleaner Produc tion, 85, 462-471.

Swallow, P.S. (2018). Explaining the Rise of Populism in Poland: The Post-Communist Transition as a Critical Juncture and Origin of Political Decay in Poland. Inquiries Journal, 10(07). Retrieved from http://www.inquiriesjournal.com/a?id=1740.

Ulrich, R.S. (1983). Aesthetic and affective response to natural environment. In: I. Altman & J.F. Wohlwill, (Eds.), Human Behavior and Environment, vol. 6 (pp. 85-125). New York: Plenum Press.

Ulrich, R.S. (1984). View through a window may influence re covery from surgery. Science, 224, 420–421. doi:10.1126/scien ce.6143402.

Ulrich, R.S. (2006). Essay: Evidence-based health-care ar chitecture. The Lancet, 368, S38–S39. doi:10.1016/S01406736(06)69921-2.

Ulrich, R. S., Berry, L. L., Quan, X. & Parish, J. T. (2010). A con ceptual framework for the domain of evidence-based design. Health Environments Research and Design Journal, 4, 95–114. doi: 10.1177/193758671000400107.

Vandewalle, G., Maquet, P., & Dijk, D.J. (2009). Light as a modu lator of cognitive brain function. Trends in Cognitive Sciences, 13, 429–438.

Zimbardo, P.G. & Boyd, J.N. (1999). Putting Time in Perspective: A Valid, Reliable Individual-Differences Metric, Journal of Perso nality and Social Psychology, 77(6), 1271-1288.

Zimbardo, P.G. & Boyd, J.N. (2009). The Time Paradox: The New Psychology of Time That Will Change Your Life. New York: Atria Books.

Żukowska, K. (2016). Czas trwania kary uwięzienia a jej skutecz ność [Duration of imprisonment and its effectiveness]. In: M. Ciosek & B. Pastwa-Wojciechowska (Eds.), Psychologia peniten cjarna [Penitentiary psychology] (p. 56-67). Warszawa: Wydaw nictwo Naukowe PWN.

STEFAN FLOREK I PRZEMYSŁAW PIOTROWSKI

25 ZNACZENIE ESTETYKI W PRZESTRZENI WIĘZIENNEJPERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNA

ZNACZENIE ESTETYKI

W PRZESTRZENI WIĘZIENNEJPERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNA

Stefan Florek i Przemysław Piotrowski

Streszczenie

Ludzie mają naturalną tendencję do karania przypadków naru szenia norm społecznych i reagują silnymi negatywnymi emocjami na przestępców. Przekłada się to na społeczne poparcie dla suro wych, a nawet okrutnych metod karania przestępców. Kara pozba wienia wolności często postrzegana jest jako łagodna. W istocie stanowi karę niezwykle dolegliwą, bo polegającą na pozbawieniu człowieka możliwości realizowania jego podstawowych potrzeb. Nie można jednak zapominać o tym, że deprywacja we wszystkich waż nych obszarach funkcjonowania powoduje poważne konsekwencje psychologiczne, włącznie z zaburzeniami psychicznymi oraz utratą umiejętności funkcjonowania w normalnym społeczeństwie. Roz wiązaniem jest estetyzacja przestrzeni więziennej za pomocą sztuki. Wyniki licznych badań wskazują, że modyfikacja przestrzeni wię ziennej przez artystów, czy też artystyczne interwencje w zakładach karnych, są korzystne dla dobrostanu osadzonych. Nie można jed nak zapominać o tym, że są one również korzystne dla społeczeń stwa, gdyż zwiększają prawdopodobieństwo resocjalizacji.

Słowa kluczowe: sztuka, estetyka, więzienie, funkcjonowanie psy chiczne więźniów, filozofia kary, resocjalizacja, deprywacja potrzeb.

Wprowadzenie: Sztuka w więzieniu w kontekście filozofii karania

Karanie osobników naruszających normy w każdym społeczeń stwie stanowi ważny przejaw sprawiedliwości retrybutywnej (Brandt, 1959). Kary stosowane są nie tylko przez ludzi, lecz również przez

wiele gatunków zwierząt społecznych, w szczególności przez na czelne (de Waal, 1997). We współczesnych państwach kara wyko nywana jest w oparciu o obowiązujące prawo, a u źródeł tego prawa leży określona filozofia karania.

Wydaje się, że można wyróżnić trzy fundamentalne filozoficz ne podejścia do instytucji kary: retrybutywne, utylitarne i mieszane (Poklek, 2018). Na gruncie podejścia retrybutywnego, które swój roz kwit przeżywało w epoce oświecenia, i którego zwolennikami byli słynni filozofowie Kant i Hegel, akcentowano konieczność kary jako działania przywracającego sprawiedliwość, która została naruszona przez czyn zabroniony. Karanie stanowi więc w tym ujęciu moralny obowiązek. Podejście to zakłada, że sprawca jest racjonalny i wolny, więc jeśli wybiera zły czyn, chociaż mógł wybrać dobry, to powinien zostać ukarany.

Drugie podejście to podejście utylitarne, które rozwijane było niemal równolegle z podejściem retrybutywnym. W tym ujęciu istot ne są konsekwencje działań. Kwestionuje ono założenie o racjonal ności i wolności sprawcy, a jego działania są uznawane za zdetermi nowane. Za dobre działanie uznawane jest takie, które prowadzi do maksymalizacji pożytku publicznego. W konsekwencji to nie odwet za czyn, lecz resocjalizacja sprawcy jest rekomendowaną reakcją na przestępstwo (Michael, 1992).

Trzecie podejście, które można nazwać podejściem miesza nym, kieruje się zarówno ideą sprawiedliwości, jak i resocjalizacji. Kara ma być wykonana w taki sposób, aby oba te cele zostały speł nione. Uważamy, że to właśnie stanowisko, które próbuje pogodzić dwa ważne nurty w filozofii kary, jest najbardziej uzasadnione. Sądzi my też, że ważne jest podkreślanie wolności podmiotu, choć oczy wiście wolność może być rozumiana na różne sposoby, oraz zwraca nie uwagi na ograniczenia wolności.

Trzeba pamiętać, że bez absolutnej wiedzy na temat wszystkich uwarunkowań zabronionego działania sprawcy przestępstwa, nie da się określić, w jakim stopniu był on wolny w swoim działaniu. Mó wiąc innymi słowy, nie jesteśmy w stanie dokonać obiektywnej oce ny moralnej jego działania, chociaż oczywiście nie wyklucza to tego, że możemy je osądzić w ramach obowiązującego systemu prawa. Trzeba pamiętać o dwóch ważnych źródłach ograniczeń wolności działania, którym wszystkim podlegamy: (1) czynniki wrodzone, np. geny, które w pewnym zakresie określają sposób budowy i funkcjo nowania naszych ciał, w tym naszych mózgów oraz (2) czynniki śro dowiskowe, które wyznaczają nasze doświadczenia życiowe i okre ślają sposób ekspresji genów. Mówiąc innymi słowy zakres naszej wolności jest wyznaczany przez nasze geny i środowisko (Dennett, 1984). Ze względu na to wchodząc do zakładu karnego nie powinni śmy nikogo osądzać moralnie, gdyż mamy zbyt małą wiedzę, aby to uczynić, chociaż oczywiście potępiamy przestępstwa, nieraz bardzo okrutne.

Jak ryzykowne jest osądzanie ludzi w kategoriach moralnych, wykazuje dobrze znany w literaturze kognitywistycznej, przypadek

pedofila opisywany przez Patricię Churchland (2006). Był on męż czyzną w średnim wieku, który nieoczekiwanie zaczął odczuwać po ciąg seksualny do dzieci i zaczął molestować swoją pasierbicę. Oka zało się, że w korze czołowej jego mózgu rozwinął się guz. Gdy został on usunięty, zniknęły również skłonności pedofilskie. Przypadek ten pokazuje, że czynniki, które są zupełnie niezależne od sprawcy, mogą wpływać na jego zachowanie. Fakt ten sprawia, że moralnie ryzykowne jest domaganie się dla sprawcy surowych warunków od bywania kary nawet na gruncie podejścia retrybutywnego, i uzasad nia między innymi ideę sztuki w więzieniach. Na gruncie podejścia utylitarnego wykorzystanie sztuki w więzieniu w celu zwiększenia szans na resocjalizację jest tak oczywiste, że nie wymaga dalszego uzasadnienia.

W polskich warunkach trzecie – z wymienionych powyżej – po dejście do kary oraz idea sztuki w więzieniu powoli i z trudnościa mi przenikały do świadomości społecznej. Do końca lat 80-tych nie prowadzono w więzieniach żadnych zorganizowanych działań artystycznych, a artefakty wytwarzane przez osadzonych (figurki z mydła, przeżutego chleba, konstrukcje wykonane z zapałek, czy in nych dostępnych materiałów), były określane pogardliwie terminem fajans i miały status na wpół legalnych. Sytuacja zaczęła się zmie niać wraz z początkiem procesu transformacji systemowej. W roku 1991 odbył się pierwszy Ogólnopolski Przegląd Sztuki Więziennej w Sztumie. Później podobne imprezy zaczęto organizować w wielu pol skich więzieniach. Docenianie sztuki więziennej zbiegło się z rozwo jem polskiej koncepcji twórczej resocjalizacji, której prekursorem był Marek Konopczyński (1996, 2007, 2014). Na początku 21 wieku zna czenie oddziaływań artystycznych w więzieniach nie było już kwe stionowane, co znalazło odzwierciedlenie w tym, że w 2012 Polska uczestniczyła w dwudziestu jeden programach wykorzystujących sztukę w więzieniu (European Social Fund, 2012). Tak więc ewolucja relacji więzienie – sztuka dokonywała się w trzech etapach: niedoce nianie twórczości więźniów – promowanie i nagradzanie twórczości więziennej – wykorzystywanie sztuki jako metody resocjalizacji.

Negatywne postawy wobec poprawy warunków odbywania kary pozbawienia wolności

Naturalną ludzką reakcją jest wymierzanie kar za naruszenie norm społecznych (Buss, 2001; Thagard, 2004). Reakcja ta występu je również u innych gatunków społecznych i stanowi, wykształconą w procesie ewolucji biologicznej, adaptację do życia w grupie. Psy chologowie ewolucyjni sądzą, że w ludzkim mózgu, czy też umyśle, istnieje specjalistyczny mechanizm, który służy wzmacnianiu współ pracy i wygaszaniu wykorzystywania członków własnej grupy, który odpowiada za żądzę zemsty.

Promowaniu współpracy w obrębie grup społecznych tworzo nych przez człowieka służą normy moralne. Ludzie mają wrodzoną skłonność do generowania określonych norm, np. zakazujących

morderstwa, wspierających wzajemność, regulujących dobieranie partnerów. Normy te służą maksymalizacji interesów zarówno jedno stek, jak i całej grupy. Naruszenie ich uruchamia negatywne emocje moralne u członków grupy, które motywują do ukarania osoby, która je naruszyła; np. emocje wobec popełnionego przestępstwa.

Do emocji moralnych motywujących do karania należą nie wątpliwie takie emocje jak wstręt i wściekłość (Thagard, 2004), czy satysfakcja z dokonania zemsty. Sprawiają one, że ludzie dokonują niezwykle surowych, czasami okrutnych aktów zemsty wobec osób naruszających porządek moralny w celu odstraszenia innych poten cjalnych sprawców.

Sprawcy przestępstw, szczególnie tych agresywnych, byli i są w konsekwencji poddawani różnorodnym represjom. W przeszłości były to głównie kary polegające na zadaniu im śmierci, czasami po przedzonej torturami, lub okaleczeniem. Kary te były z reguły wyko nywane publicznie, aby nie tylko zaspokoić żądzę odwetu, lecz rów nież działać prewencyjnie. Można sądzić, że w niewielkich grupach łowiecko-zbierackich, podobnie jak u prymatów, kara była wymie rzana przez bezpośrednich świadków naruszenia obowiązujących zasad w postaci natychmiastowej i spontanicznej zemsty. Można to zaobserwować na przykład u szympansów. Zdarza się, że konse kwencją takiego ataku jest śmierć sprawcy (de Waal, 2010).

W większych i lepiej rozwiniętych społecznościach stworzono specjalistyczne instytucje odpowiedzialne za wymierzanie spra wiedliwości, które przejęły to zadanie od grupy społecznej. Według Hobbesa (2002), konieczność instytucjonalnego rozprawiania się z przestępczością, stanowiła rację powstania państwa jako instytucji. Państwo wytwarza mniej lub bardziej specjalistyczne organy, któ rych zadaniem jest wykrywanie przestępstw, ściganie ich sprawców oraz wymierzanie im kary. Owocem rozwoju kulturowego w tym wy miarze jest na przykład pojawienie się zawodu kata, który realizował postanowienia wymiaru sprawiedliwości, w sposób profesjonalny.

Gniew wobec sprawcy, za który odpowiedzialne są stare ewo lucyjnie mechanizmy psychiczne, jest uniwersalny kulturowo. Nie zależnie od miejsca na świecie ludzie domagali się sprawiedliwo ści i przejawiali wobec sprawców negatywne emocje i zachowania. Istnienie tej żądzy odwetu obserwujemy również obecnie, gdy w większości krajów kara śmierci i kary mutylacyjne zastąpione zostały przez karę pozbawienia wolności.

Patrząc z perspektywy psychologicznej fundamentalny pro blem z karą pozbawienia wolności polega na tym, że stwarza ona pozór kary mało dolegliwej (Florek, 2021). Niektórzy ludzie, nie zaj mujący się problematyką penitencjarną, wyrażają czasem nawet opinię, że pozbawienie wolności nie nosi znamion kary i nie stwarza dolegliwości sprawcy, gdyż wiąże się z darmowym wyżywieniem, zakwaterowaniem i zaspokojeniem innych podstawowych potrzeb życiowych na koszt podatnika. Tego rodzaju przekonanie, co do któ rego będziemy poniżej argumentować, że jest błędne, stanowi jedną z przyczyn niechętnego podejścia społeczeństw do łagodzenia wa

runków odbywania kary pozbawienia wolności. Powszechna niechęć wobec poprawiania warunków bytowych więźniów przekłada się w krajach demokratycznych na motywację polityków starających się o poparcie wyborców do deklaracji, że będą dążyć do ostrzejszego karania sprawców przestępstw, co jest jednoznaczne z brakiem ich zainteresowania zapewnieniem godziwych warunków odbywania kary więzienia.

Rezultatem tego stanu rzeczy są niezwykle surowe zapisy ko deksów karnych wykonawczych w wielu krajach, których społeczeń stwa pałają żądzą mniej lub bardziej bezmyślnego odwetu za czyny przestępców. Jednocześnie ludziom brak wiedzy na temat zależ ności między metodami wykonywania kary pozbawienia wolności, efektywnością resocjalizacji i poziomem recydywy.

W polskim Kodeksie karnym wykonawczym (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r, Kodeks karny wykonawczy) osadzony w warunkach zakładu zamkniętego ma na przykład prawo do 3 metrów kwadra towych powierzchni w celi, godzinnego spaceru w ciągu dnia, kilku widzeń z osobami bliskimi w miesiącu i dziennej stawki żywieniowej w wysokości nieco ponad 1 euro dziennie (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości, 2016). Trzeba przy tym pamiętać, że nie tylko w Pol sce, lecz również w wielu innych krajach, deprywowane są podsta wowe potrzeby więźniów (Poklek, 2018). Poziom deprywacji jest róż ny nie tylko w zależności od kraju, lecz często również w zależności do zakładu karnego.

Warto przy tym podkreślić, ze potrzeby estetyczne jawią się w tym zestawieniu jako jedne z mniej istotnych i podejmowanie prób poprawienia więziennego stanu rzeczy pod tym względem spotyka się ze szczególną dezaprobatą społeczną. Być może ludzie traktują je jako przejaw luksusu, na który ich samych nie stać. W tym kontek ście ważne jest wyjaśnianie, że w przypadku więźniów zaspokojenie potrzeb estetycznych może stanowić tani sposób skompensowania im niemożności zaspokojenia innych ważniejszych potrzeb: np. po trzeb seksualnych, czy też potrzeb związanych z bliskością.

Deprywacja potrzeb w więzieniu i jej negatywne konsekwencje

Kara pozbawienia wolności wydaje się karą łagodną w porów naniu z stosowanymi jeszcze w niektórych krajach kar innego rodza ju, takich jak kara śmierci, czy też kary mutylacyjne. Jest tak prawdo podobnie z tego względu, że nie wiąże się ona ze spektakularnymi obrazami narzędzi tortur, krwi, czy też martwego lub okaleczone go ciała. Jeśli jednak przy ocenie jej surowości nie będziemy kiero wać się głównie wyobraźnią wizualną lecz nieco głębszą refleksją, możemy dojść do zupełnie innych wniosków. Wystarczy, że zasta nowimy się, czy nie bylibyśmy skłonni dokonać samookaleczenia, aby nie stracić możliwości swobodnego kierowania swoim życiem: przemieszczania się, wybierania miejsca zamieszkania, osób, z któ rymi wspólnie mieszkamy, z którymi spotykamy się, rodzaju pracy,

którą wykonujemy, posiłków, które spożywamy, sposobu spędzania wolnego czasu. Dla więźniów szczególnie dotkliwa jest utrata moż liwości codziennego przebywania z osobami najbliższymi: żonami, dziećmi, rodzicami (Poklek, 2018). Często pobyt w więzieniu równo znaczny jest nie tylko z osłabieniem więzi z bliskimi, lecz nawet z cał kowitym jej zerwaniem. Estetyzacja przestrzeni więziennej nie jest w stanie skompensować wszystkich tych braków; i nie taka jest jej funkcja, gdyż nie można zapominać, że kara pozbawienia wolności powinna wciąż być karą.

W więzieniu fundamentalne potrzeby więźnia poddawane są deprywacji, co powoduje stan niemal nieustannej frustracji. Frustra cja ta może i często prowadzi do agresji, jak powszechnie przyjmu ją psychologowie (Krahe, 2021). Poziom agresji, który podnosi się u więźniów w czasie pobytu w więzieniu stanowi potencjalne zagro żenie dla współosadzonych, personelu więziennego, a gdy w końcu opuszczają zakład karny, również dla innych osób. Trzeba również wspomnieć o tym, że może ona mieć konsekwencje w postaci aktów autoagresji, które oprócz ich szkodliwości dla osadzonego, są rów nież niezwykle stresujące dla personelu, choćby ze względu na fakt, że samookaleczenia, których dokonują więźniowie mogą wiązać się z ekstremalnie nieprzyjemnymi doświadczeniami (Poklek, 2018).

Wydaje się zresztą, że fakt, iż samookaleczenia i próby samo bójcze, stanowią zjawisko o wiele częstsze w murach więzienia niż poza ich obrębem, dostatecznie dobrze dowodzi ego, że kara po zbawienia wolności jest karą szczególnie dolegliwą, żeby nie napi sać, okrutną (Florek, 2021). Stopień jej dolegliwości w dużej mierze zależy od rodzaju zakładu karnego, w jakim jest wykonywana. W różnych krajach występują różnego rodzaju zakłady karne, zazwy czaj jednak stanowią one odpowiedniki zakładów zamkniętych, pół otwartych i otwartych, które wyróżniane są w polskim Kodeksie kar nym wykonawczym (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997, Kodeks karny wykonawczy). W zakładzie typu otwartego więźniowie poruszają się swobodnie po terenie więzienia i mają możliwość opuszczania go w celu wykonywania pracy, w zakładzie typu półotwartego opusz czanie zakładu przez pracujących osadzonych jest również mozliwe. Najgorsze warunki panują w zakładach zamkniętych, w których karę odbywają zazwyczaj recydywiści i sprawcy szczególnie poważnych przestępstw. W polskich warunkach osadzeni w takich zakładach przebywają niemal cały dzień (23/24 godziny). Muszą mieszkać w przegęszczonych celach, w których mocno ograniczona jest moż liwość poruszania się, nie wspominając o możliwości realizowania innych potrzeb. W warunkach tak skrajnej deprywacji wzrasta praw dopodobieństwo zaburzeń psychicznych i aktów agresji, włącznie z przemocą seksualną, samookaleczeniami i próbami samobójczymi. Osadzanie ludzi w tak trudnych warunkach sprawia, że ich reso cjalizacja jest niełatwa lub nawet niemożliwa. Między innymi utrudnia pojawienie się poczucia winy. Sprawcy przestępstw stosują - oczy wiście zazwyczaj nieświadomie – różne techniki redukcji poczucia winy (Sykes, Matza, 1957). Nie sposób jednak zauważyć, że fakt, że

sami mają poczucie bycia poddawanym nieludzkim torturom, utrud nia im zrozumienie swojej winy, co zaburza proces resocjalizacji. Przywołamy w tym kontekście wypowiedź zabójcy, z którym jeden z autorów niniejszego rozdziału w zakładzie karnym typu zamknię tego miał okazję rozmawiać o jego sytuacji i sytuacji jego ofiary: Ja tutaj gniję, a on sobie nie żyje. Nie można pominąć również i tego, że czasami więźniowie stają się ofiarami agresji współwięźniów, czy na wet personelu więziennego. Poczucie, że jest się ofiarą utrudnia za pewne uświadomienie sobie własnej winy. Również analiza narracji więźniów na temat ich życia wykazała, że rzadko dokonują negatyw nych ocen swojego zachowania (Piotrowski, Florek, Cieśla, 2016). Co ciekawe, wiele wskazuje na to, że odbywanie kary w bardzo trudnych warunkach zwiększa prawdopodobieństwo ponownego skazania, zmniejszają je natomiast: pozytywny klimat relacji ze współosadzo nymi, poczucie autonomii i podejmowanie działań mających sens dla więźnia (Ginneken, Palmen, 2022).

Podsumowanie

Dokonanie obiektywnej oceny moralnej sprawców, określenie zakresu ich wolności i odpowiedzialności nie jest w pełni możliwe. Ten stan rzeczy powinien powstrzymywać osoby wrażliwe moralne od bezrefleksyjnego domagania się zemsty na sprawcach za czyny, których dokonali. Bardziej racjonalna wydaje się postawa wydania wyroku w sensie prawnym, lecz zawieszenia osądu moralnego. Pa trząc z perspektywy zewnętrznego obserwatora kara pozbawienia wolności może sprawiać wrażenie mało dolegliwej, gdyż szkody, które wyrządzane są sprawcy nie są tak dobrze widoczne jak szko dy, które on wyrządził ofierze. Jednak nawet krótka chwila refleksji prowadzi do konkluzji, że kara pozbawienia wolności to kara bardzo okrutna, gdyż zmienia całe życie człowieka; pozbawia go możliwości kontynuowania ważnych relacji, realizacji podstawowych potrzeb. Nie możemy też zapominać, że w większości przypadków – z wyjąt kiem skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności – osa dzeni wyjdą na wolność. Wszystkim nam powinno zależeć, by wyszli bez zaburzeń psychicznych spowodowanych przez zbyt surowe wa runki odbywania kary, co zmniejszy prawdopodobieństwo powrotu do przestępstwa. Wykorzystanie sztuki w więzieniu jest relatywnie mało kosztownym sposobem osiągnięcia tego celu.

Literatura cytowana:

Brandt, R. (1959). Ethical theory: the problems of normative and critical ethics. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall

Buss, D. (2001). Psychologia ewolucyjna. Jak wytłumaczyć spo łeczne zachowania człowieka. Najnowsze koncepcje. Gdańsk: GWP.

Churchland, P. (2006). The big questions: Do we have free will? New Scientist, 2578, 42-45

Dennett, D. (1984). Elbow Room. The Varieties of Free Will Worth Wanting. MIT Press.

de Waal, F. (1997). Good Natured. The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals. Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press

European Social Fund (2012). Grundtvig and Leonardo da Vinci Catalogue of Projects on Prison Education & Training. Budapest. Retrieved from: https://www.epea.org/wp-content/uploads/ European-Conference-Budapest-2010-Document-4-Grundtvi g-and-Leonardo-projects-Catalogue-updated-2012.pdf.

Florek, S. (2021). Czas do zabicia „pod celą”. O racjonalności kary pozbawienia wolności w zakładach typu zamkniętego. In: Do strzeganie zagrożeń drogą do zmiany, (ed. K. Popiołek, s. 164181). Warszawa: Difin

Ginneken van, E. F. J. C. & Palmen, H. (2022) Is There Relationship Between Prison Conditions and Recidivism? Justice Quarterly, DOI: 10.1080/07418825.2022.2040576

Hobbes, T. (2002). Leviathan. Project Gutenberg: https://www. gutenberg.org/ebooks/3207

Konopczyński, M. (1996). Twórcza resocjalizacja [Creative Social Rehabilitation]. Warszawa: Editions Spotkania.

Konopczyński, M. (2007). Metody twórczej resocjalizacji [Me thods of Creative Social Rehabilitation]. Warszawa: PWN

Konopczyński, M. (2014). Creative Social Rehabilitation. Outline of the concept for developing potential. Polish Journal of Social Rehabilitation, 7, 171-186.

Krahe, B. (2021). Social Psychology of Aggression. London and New York: Routledge. Michael, M. A. (1992). Utilitarianism and Retributivism: What’s the

Piotrowski, P., Florek, S. & Cieśla, S. (2016). Wybrane charakte rystyki narracji więźniów. W: D. Kubacka-Jasiecka, P. Passowicz (red.), Interwencja kryzysowa – konteksty indywidualne i społecz ne (s. 259-269). Kraków: Oficyna Wydawnicza AFM

Poklek, R. (2018). Zarys psychologii penitencjarnej. Pomiędzy teo rią i praktyką. Warszawa: Difin.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 lutego 2016 r. z dnia 19 lutego 2016 r. sprawie wyżywienia osadzonych w za kładach karnych i aresztach śledczych.

Thagard, P. (2004). Mind. Introduction to Cognitive Science. MIT Press.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy. Dz. U. 1997 Nr 90 poz. 557 (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/down load.xsp/WDU19970900557/U/D19970557Lj.pdf)

35Difference? American Philosophical Quarterly, 29: 173–82

EUROPIE

MELINDA ŠEFČIĆ, ANITA JANDRIĆ NIŠEVIĆ I VIDA MEIĆ

37 PRAKTYKI SZTUKI WIĘZIENNEJ W

PRAKTYKI SZTUKI WIĘZIENNEJ

W EUROPIE

Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević i Vida Meić

Streszczenie

We współczesnym świecie, w ciągłym wyścigu z czasem, łatwo nie dostrzec wartości sztuki, tak samo jak nie zauważa się znaczenia profilaktyki i resocjalizacji, ponieważ nie przyczyniają się one bez pośrednio na przykład do wyleczenia raka czy rozwoju robotyki. W ten sam sposób lekceważymy przestępców, gdyż sami nie jesteśmy przestępcami - nie rozumiemy, jak to jest nimi być. Mimo to w wielu systemach penitencjarnych na świecie prowadzi się działania arty styczne w środowisku więziennym, kładąc szczególny nacisk na re socjalizację i przyczynianie się do integracji społecznej osadzonych, przede wszystkim w ramach samego systemu penitencjarnego, a następnie w społeczeństwie, po wyjściu na wolność. Stosowanie różnych artystycznych form wyrazu w świecie wiąże się zazwyczaj z dramatem, sztukami plastycznymi, muzyką, tańcem oraz warszta tami teatralnymi i scenicznymi dla większej liczby osób. Zaangażo wanie osadzonych w różne działania artystyczne może pomóc im lepiej zrozumieć siebie i swoje emocje dzięki procesowi twórczemu, a także zobaczyć siebie w innym świetle.

Słowa kluczowe: osadzeni, warsztaty artystyczne, sztuka więzienna, praktyki sztuki więziennej

Wprowadzenie

przestępcami - nie rozumiemy, jak to jest nimi być. Jednak coraz więcej organizacji społeczeństwa obywatelskiego na całym świecie zaczyna dostrzegać wartość sztuki w zakładach karnych. Rozumieją one, że wykroczenia i przestępstwa mają różne przyczyny biologicz ne i psychospołeczne oraz że sama kara pozbawienia wolności nie zawsze zapobiega ponownemu popełnieniu przestępstwa.

Dla wielu młodych mężczyzn, którzy popełnili przestępstwo, pobyt w więzieniu rozpoczyna się około 15 roku życia. Większość swojego życia spędzają w pułapce błędnego koła, które prowadzi ich do więzienia i z powrotem. Coraz trudniej jest radykalnie zmienić ich życie po wyjściu na wolność ze względu na ograniczenie pro gramów resocjalizacyjnych, brak możliwości zatrudnienia dla byłych przestępców i potencjalną bezdomność po opuszczeniu zakładu karnego. Trudno jest osiągnąć pozytywną reintegrację byłych osa dzonych ze społeczeństwem w taki sposób, by byli akceptowani jako jego równoprawni członkowie. Często dochodzi do dyskryminacji i etykietowania tej populacji przez to właśnie społeczeństwo, w któ rym mają znaleźć swoje miejsce.

Wiele więzień w świecie, charakteryzujących się wiktoriańskim stylem architektonicznym, w niewystarczającym stopniu realizuje idee Jeremy’ego Benthama (XVIII-wiecznego filozofa angielskiego) dotyczące panoptykonu - systemu kontroli społecznej, w którym jeden strażnik może obserwować osadzonych, samemu nie będąc widzianym. Ponure i bezbarwne otoczenie wielu zakładów karnych, w połączeniu z wysokim poziomem echa akustycznego, sprawia, że życie w więzieniu jest nudne, a jednocześnie przerażające i od straszające. Ponadto w więzieniach jest zbyt mało personelu, są one przepełnione i pełne narkotyków, dopalaczy i leków, co stwarza środowisko niebezpieczne dla osadzonych. Kolejnym poważnym problemem w więzieniach jest zdrowie psychiczne, zwłaszcza ze względu na mniejszą liczbę pracowników, którzy mogą na co dzień zajmować się osadzonymi w odpowiedni sposób. Niewątpliwie znaj duje to odzwierciedlenie w niewiarygodnie wysokich wskaźnikach samookaleczeń i samobójstw w więzieniach na całym świecie; sa mobójstwa w więzieniach zdarzają się pięć razy częściej niż wśród ogółu społeczeństwa (Thwaites, Harkness, 2019).

Saul Hewish jest jednym z czołowych praktyków wykorzystu jących dramę i teatr w pracy z więźniami. Obecnie wykłada na Uni wersytecie Warwick w Wielkiej Brytanii, a w ramach jego zajęć stu denci pracują z osobami w systemie więziennym, kładąc nacisk na ułatwianie osadzonym uczestnictwa w sztukach teatralnych. Zwraca on uwagę, że celem warsztatów teatralnych jest praca w grupie, w której jest wielu aktorów. Z biegiem lat okazało się, że uczestnictwo w tej ekspresyjnej formie sztuki przypomina osadzonym, że są isto tami ludzkimi. Według Hewisha, przestępcy czasami zapominają, że sami są ludźmi, co wyraźnie wskazuje, na czym polega problem większości systemów więziennych na świecie. Nie jest przypadkiem, że podczas odbywania kary w więzieniu przestępcy czują się przede wszystkim odczłowieczeni, a po wyjściu na wolność często wracają

do poprzedniego stylu życia. Jeśli osadzeni są zaniedbywani i nie za szczepia się w nich zdrowych form społecznego dobra zbiorowego, jak możemy oczekiwać, że zmienią swoje życie w pozytywny spo sób, jeśli nie myślą o sobie jako o ludziach, którzy mają do odegrania pozytywną rolę w społeczeństwie? Hewish przypomina nam, że dra ma nie jest wprowadzana do zakładów karnych po to, by zachęcać ludzi do uprawiania aktorstwa, ale po to, by dać im możliwość na uczenia się, jak być innym poprzez proces partycypacyjny (Thwaites, Harkness, 2019).

Artystyczne formy ekspresji, takie jak sztuki plastyczne, drama, teatr czy taniec, dają osadzonym szansę na zrozumienie siebie i swo ich emocji oraz zobaczenie siebie w innym świetle. Ta właśnie zmia na tożsamości ma kluczowe znaczenie dla zapobiegania ponowne mu popełnianiu przestępstw po opuszczeniu zakładu karnego.

Praktyki artystyczne w systemie więziennictwa

Stosowanie artystycznych form wyrazu wiąże się zazwyczaj z warsztatami dramatycznymi, plastycznymi, muzycznymi, tanecz nymi, teatralnymi i scenicznymi dla większej liczby osób. Realizacja warsztatów artystycznych ma duże znaczenie dla całościowego po dejścia do jednostki. Ułatwiają one zarówno samorealizację ducho wą i budowanie nowego systemu wartości, jak i rewitalizację, reso cjalizację oraz integrację społeczną uczestników, a także mogą być jednym z kreatywnych sposobów wypełniania wolnego czasu.

Działalność wielu organizacji społeczeństwa obywatelskiego na całym świecie przyczynia się do nowatorskiego podejścia do pracy z osadzonymi, a prowadzone przez nie warsztaty przynoszą pozytywne rezultaty, prowadząc do proaktywnego rozwoju różnych umiejętności.

Liczne badania i projekty, z których część zostanie przedsta wiona w niniejszym przeglądzie praktyk artystycznych w systemie więziennictwa, potwierdzają tezę, że sztuka może służyć i stać się istotną częścią resocjalizacji, integracji, a w konsekwencji resocjali zacji i reintegracji społecznej samych osadzonych. Sztuka może po móc im zmienić sposób postrzegania otaczającego ich świata i lepiej oceniać rzeczy w ich bezpośrednim i pośrednim otoczeniu, a także rozwijać umiejętności, które pomogą im lepiej poruszać się w środo wisku społecznym po wyjściu na wolność.

Istnieje wiele przykładów osadzonych, którzy po wyjściu na wolność mogli zająć się artystycznym aspektem pracy i stali się znanymi artystami, lub osób, którym praca twórcza umożliwiła re socjalizację poprzez znalezienie zatrudnienia w drukarniach, firmach projektowych, a nawet galeriach. Nierzadko osoby te stają się ani matorami warsztatów w samym systemie więziennictwa. Przykłady te dowodzą, że ludzie mogą zmienić swoje postępowanie w trakcie odbywania kary. Jednym z takich pozytywnych przykładów jest To ine Bakermans, były więzień holenderski, a obecnie znany artysta, który spędził w więzieniu ponad 20 lat za napady na banki. Więcej

szczegółów na temat jego doświadczeń życiowych, życia w więzie niu, przemiany i późniejszej edukacji akademickiej można znaleźć w rozdziale Edukacja artystyczna w więzieniach.

Przykłady najlepszych praktyk w zakresie realizacji działań artystycznych w pracy z osadzonymi

Warsztaty plastyczne w systemie więziennictwa stają się coraz bardziej powszechne w świecie. Coraz więcej celów i wizji działań organizacji społeczeństwa obywatelskiego koncentruje się na tej skrajnie zmarginalizowanej grupie społecznej, a stosowane praktyki artystyczne przynoszą wymierne rezultaty. Niniejszy rozdział przed stawia niewielki, ale ważny przegląd godnych pochwały programów, projektów i rezultatów działań, które powinny służyć jako przykłady najlepszych praktyk nie tylko tym, którzy poświęcają swoją karierę zawodową systemowi penitencjarnemu, ale także kolejnym poko leniom, które po zapoznaniu się ze wszystkimi pozytywnymi aspek tami pracy artystycznej mogą przekierować swoje doświadczenia zawodowe na resocjalizację i zajęcia z osadzonymi.

Przykład praktyki artystycznej w chorwackim systemie więziennictwa

Chorwackie Stowarzyszenie Artystów jest organizacją arty styczną non-profit założoną w 1868 roku. Przez wiele lat swojej dzia łalności współpracowała z artystami przy różnych formach ekspresji artystycznej, a od 2018 roku z inicjatywy artystki dr Melindy Šefčić zainicjowała pierwsze projekty skupione na prowadzeniu warsztatów artystycznych z realizacją interwencji artystycznych w formie murali w systemie więziennictwa. Celem takich warsztatów artystycznych jest estetyzacja i rehumanizacja przestrzeni więziennej, jaką znamy. Na przykład w ramach projektu Exemplary Penitentiary w Zakładzie Karnym dla Kobiet w Požedze w 2018 roku zostały wymyślone i po prowadzone dwa warsztaty przez artystki Mię Maraković i Martinę Miholić. Oprócz zajęć warsztatowych projekt ten obejmował również malowanie murali na całym drugim piętrze zakładu karnego dla ko biet, o czym więcej szczegółów można znaleźć w rozdziale Rewitali zacja przestrzeni więziennej za pomocą sztuki: nowe praktyki. Poniżej przedstawiono rezultaty tych dwóch godnych pochwały warsztatów, które wywarły silny i konstruktywny wpływ na osadzone kobiety, nie tylko w sposób twórczy, ale także werbalny, emocjonalny i psycho logiczny, co było widoczne w ich udziale i dużym zainteresowaniu pracą.

Warsztat Personal Book

Warsztaty arteterapeutyczne zatytułowane Personal Book (Książka osobista) zostały wymyślone i poprowadzone przez artyst

i uczestniczkę projektu Mię Maraković. Warsztaty zostały zreali zowane w ramach projektu Exemplary Penitentiary z udziałem sied miu osadzonych z Zakładu Karnego dla Kobiet w Požedze, z których sześć również aktywnie pracowało nad książkami w czasie wolnym od zajęć w trakcie realizacji projektu. Na początku osadzone wybra ły jedną z książek przygotowanych przez prowadzącą warsztaty Mię Maraković. Podczas każdego z czterech warsztatów prowadząca czytała uczestniczkom po jednym wersie piosenki, co miało na celu pobudzenie współpracy i dyskusji między prowadzącą a uczestnicz kami oraz zachęcenie do ciągłej pracy twórczej nad wybraną przez nie książką. Na przykład jej reakcja na wers Can do, can do, can do, can do. I shout these two words from the rooftops – can do, can do (Dam radę, dam radę. Wykrzykuję te dwa słowa z dachów – dam radę, dam radę) zachęciła jedną z uczestniczek, aby poświęciła całą swoją książkę temu wierszowi, swoim możliwościom i życzeniom, wszyst kiemu, co może zrobić ze swoim życiem, a co miałoby pozytywny skutek, podczas gdy inna więźniarka przeformułowała wszystkie swoje negatywne stwierdzenia, zastępując je pozytywnymi posta wami (Maraković, 2018).

Koncepcja warsztatów zachęcała uczestników do tworzenia czegoś więcej niż tylko wypowiedzi artystycznych za pomocą rysun ków czy zdjęć. Prace stworzone przez artystów podczas warsztatów prezentowały śmiałe techniki fotokolażu poprzez wycinanie tekstu z czasopism, podczas gdy rysunki były w większości nieobecne. Preferowanym przez nich środkiem wyrazu był tekst, pisanie osobi stych wiadomości, wierszy i wersów w połączeniu z wklejaniem słów wyciętych z czasopism, co ostatecznie zaowocowało wyjątkowo osobistymi historiami. Uczestnicy używali tych książek jako swoich osobistych pamiętników, a nawet wklejali osobiste zdjęcia i wypi sywali ukryte emocje, którymi zwykle nie dzielą się z otoczeniem (Maraković, 2018). Przyczyniło się to do wzbudzenia zaufania między prowadzącą warsztaty a uczestnikami oraz do osiągnięcia twórczej ekspresji terapeutycznej, która przyczynia się do pozytywnej prze miany wewnętrznej.

Każda z książek powstałych w ramach tego projektu jest więc bardzo osobista i niepowtarzalna, wypełniona emocjami i myślami, doświadczeniami, postawami i opiniami. Jak widać na przykładzie fotografii, warsztaty zaowocowały wyjątkowym przekształceniem porzuconych książek w ich własne opracowania, a dokładniej w osobiste dzienniki, które służą jako swoiste lustro dla dusz samych uczestników.

Warsztaty wpłynęły na nastrój uczestniczek oraz twórcze i ja kościowe wypełnienie ich wolnego czasu, przyczyniły się do auto analizy sytuacji osobistej każdej z kobiet objętych procesem oraz zachęciły do szczerej ekspresji i konfrontacji z samą sobą i najgłębiej skrywanymi emocjami (Maraković, 2018).

43kę

Projekt Exemplary Penitentiary (2018).

Personal Book [kolaż].

Autor warsztatu: Mia Maraković.

Fotograf: Juraj Vuglač. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Projekt Exemplary Penitentiary (2018).

Personal Book [kolaż].

Autor warsztatu: Mia Maraković.

Fotograf: Juraj Vuglač. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Projekt Exemplary Penitentiary (2018).

Personal Book [kolaż].

Autor warsztatu: Mia Maraković.

Fotograf: Juraj Vuglač. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Projekt Exemplary

Penitentiary (2018).

Personal Book [kolaż].

Autor warsztatu: Mia Maraković.

Fotograf: Juraj Vuglač.

Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie

Artystów Plastyków.

Warsztat Czego kobiety nie powinny się wstydzić

Tematem tych warsztatów, prowadzonych przez artystkę Marti nę Miholić, było kwestionowanie, z perspektywy osobistej, poczucia niepokoju i / lub wstydu narzucanego przez społeczeństwo i poja wiającego się, gdy ktoś nie pasuje do wzorców zachowań i stereoty pów związanych z tradycyjnymi wyobrażeniami na temat płci. Innymi słowy, tematyka warsztatów koncentrowała się wokół dyskusji o tym, czego kobiety nie powinny się wstydzić, np. sposobu ubierania się, wagi, pracy, hobby, poglądów. Nie zabrakło też dyskusji na poważ niejsze, bardziej złożone tematy, poruszane przez same uczestnicz ki, takie jak wstyd z powodu choroby własnej lub dziecka, wyroku więzienia czy popełnionego przestępstwa. Celem warsztatów było budowanie i wzmacnianie poczucia własnej wartości, kształtowanie pozytywnych postaw i opinii o sobie, a także pozytywnego postrze gania cech, które posiada każdy z uczestników, a które nigdy nie są tematem rozmów ani nie są w żaden sposób podkreślane.

Warsztaty były prowadzone nieprzerwanie co tydzień przez cały czas trwania projektu Exemplary Penitentiary w Zakładzie Kar nym dla Kobiet w Požedze. Na spotkaniu wprowadzającym artystka i prowadząca warsztaty Martina Miholić przedstawiła się uczestnikom, zaprezentowała swoje prace i w subtelny, szczery i otwarty sposób zapoznała ich z tematem tych bardzo intymnych i osobistych warsz tatów. Ich koncepcja zakładała zadawanie pytań na określony temat, na które uczestnicy sami udzielali odpowiedzi, oraz zachęcanie do dyskusji i dialogu między uczestnikami a prowadzącą warsztaty.

Oprócz rozmów na zadany temat, koncepcja warsztatów za kładała również formułowanie odpowiedzi w formie pisemnej lub plastycznej z wykorzystaniem technik kolażu i rysunku. W ten spo sób uczestnicy tworzyli własne dzienniki artystyczne, w których pi semnie reagowali na zadany temat lub (często) sami stawiali nowe

pytania, udzielając kreatywnych odpowiedzi. Do każdego plakatu przygotowano prezentację, dodatkowo zachęcając uczestników i prowadzącego warsztaty do dyskusji na te tematy.

Niektóre z tematów omawianych podczas warsztatów to m.in:

1. Czy jest jakiś zawód, hobby lub zajęcie, które uczestniczki chcia ły wykonywać, ale nie robiły tego, ponieważ było to uważane za niedo puszczalne dla kobiety?

2. Czy jest jakiś zawód, hobby lub zajęcie, którego uczestniczki nie wyobrażają sobie jako wykonywanego przez mężczyznę?

3. Czy jest coś, czego się wstydzą, a czego nie powinny się wsty dzić, ponieważ ich wstyd wynika z narzuconej społecznie, krzywdzącej koncepcji kobiety i jej roli? (Miholić, 2018).

Uczestniczki z wielkim zapałem brały udział w rozmowie i dys kusji. Wzajemnie dostrzegały swoje wspólne i podobne poglądy oraz problemy, z którymi się borykają.

Analizowane tematy nie były przede wszystkim związane z za kładem karnym ani z wyrokami skazującymi. Były to tematy wspólne dla wszystkich kobiet, niezależnie od ich pozycji społecznej czy oko liczności, w jakich żyją i działają.

Pragniemy zwrócić uwagę na niektóre odpowiedzi uczestników na tematy wynikające z tych warsztatów, które są kluczowe dla lep szego zrozumienia ich struktury i celów:

• kobiety nie powinny wstydzić się tego, że dokonały aborcji

• kobiety nie powinny wstydzić się tego, że mają raka piersi

• kobiety nie powinny wstydzić się zgłaszać przypadków przemocy

• kobiety nie powinny wstydzić się tego, że ich partnerem intymnym jest inna kobieta

• kobiety nie powinny wstydzić się choroby swojego dziecka lub innego członka rodziny

• kobiety nie powinny wstydzić się domagać się respektowania swoich praw w pracy i w społeczeństwie

• kobiety nie powinny wstydzić się swojej kobiecości

• kobiety nie powinny wstydzić się swoich wyborów

• nigdy nie powinny wstydzić się swojego pochodzenia, swojej pra cy, jakakolwiek by ona nie była, swojego wyglądu, wagi, uzębienia, zmarszczek czy postępowania (Miholić, 2018).

Projekt Exemplary Penitentiary (2018). Czego kobiety nie powinny się wstydzić [Kolaż].

Autor warsztatu: Martina Miholić. Fotografia: Juraj Vuglač. Zakład karny w Požega. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Projekt Exemplary Penitentiary (2018). Czego kobiety nie powinny się wstydzić [Kolaż].

Autor warsztatu: Martina Miholić. Fotografia: Juraj Vuglač. Zakład karny w Požega. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Projekt Exemplary Penitentiary (2018). Czego kobiety nie powinny się wstydzić [Kolaż].

Autor warsztatu: Martina Miholić. Fotografia: Juraj Vuglač. Zakład karny w Požega. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Projekt Exemplary

Penitentiary (2018). Czego kobiety nie powinny się wstydzić [Kolaż].

Autor warsztatu: Martina Miholić. Fotografia: Juraj Vuglač. Zakład karny w Požega. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Przykład praktyki artystycznej z rumuńskiego systemu wię ziennictwa

Przykładem najlepszych praktyk w zakresie stosowania sztuki są rumuńskie zakłady karne, które poprzez zajęcia edukacyjne za chęcają osadzonych do udziału w programach kulturalnych i arty stycznych, kładą duży nacisk na rozwój umiejętności, a także zachę cają do odpowiedniego zachowania i szacunku dla samego siebie. Poniżej przedstawiono kilka festiwali i zajęć prowadzonych co roku z udziałem dużej liczby więźniów.

Festiwal MultiArt

Festiwal MultiArt zatytułowany Dana Cenușă - Wyzwolony przez kulturę to wyjątkowe wydarzenie kulturalne w Europie, które odbywa się co roku. Festiwal ma ogromny wpływ na osadzonych i zachę ca ich do pozytywnych zmian, takich jak twórcze spędzanie czasu, nabywanie poczucia własnej wartości i bardziej pozytywne zacho wania w ramach akceptowanych społecznie. Festiwal organizowany jest we współpracy z Teatrem Nottara w Bukareszcie. Od pierwszej do piętnastej edycji na scenie Teatru Nottara wystawiono 73 sztuki, w których wzięło udział 730 osadzonych. Od 2016 roku wydarzenie to jest częścią programu Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego, co świadczy o jego sukcesie.

Festiwal MultiArt (2019). Spektakl teatralny z udziałem więźniów [performance]. Fotograf nieznany. Źródło: Więzienia Rumuńskie i Administracja Narodowa Zakładów Karnych. Rumunia, Bukareszt, Teatr Nottara.

Ogólnokrajowy

Festiwal Folkloru (2019). Taniec i chór więźniów [taniec i chór].

Źródło: Więzienia Rumuńskie i Admin istracja Narodowa Zakładów Karnych. Bukareszt, Rumunia.

Ogólnokrajowy Festiwal Folklorystyczny dla Osadzonych (The National Folklore Festival for Inmates) odbywa się co roku we współ pracy z rumuńskimi zakładami karnymi i Narodowym Muzeum Wsi im. Dimitrie Gustina. Wydarzenie to gromadzi utalentowanych więź niów i zachęca ich do wyrażania siebie w kreatywny sposób, co przyczynia się do ich reintegracji społecznej po zakończeniu kary. Rezultaty są prezentowane społeczności lokalnej w celu stworze nia zdrowego, stymulującego środowiska sprzyjającego reintegracji społecznej osadzonych.

Festiwal składa się z trzech części: tradycyjnego tańca rumuń skiego, muzyki ludowej oraz wystawy rękodzieła wykonanego przez osadzonych w ramach warsztatów. Wyjątkowość tego festiwalu po lega na złożoności jego produkcji, w ramach której więźniowie przez cały rok wspólnie wykonują prace twórcze. Koordynowani przez ekspertów z systemu więziennictwa, osadzeni tworzą ten obszerny i wyjątkowy program artystyczny w celu zwiększenia świadomości społecznej na temat znaczenia programów takich jak ten.

Ogólnokrajowy Festiwal Folkloru dla Osadzonych

Ogólnokrajowy Festiwal Folkloru (2019). Taniec i chór więźniów [taniec i chór].

Źródło: Więzienia Rumuńskie i Admin istracja Narodowa Zakładów Karnych. Bukareszt, Rumunia.

Ogólnokrajowy Fes tiwal Folkloru (2019). Rękodzieło. Źródło: Więzienia Rumuńskie i Administracja Narodowa Zakładów Karnych. Bukareszt, Rumunia.

Ogólnokrajowy Festiwal Folkloru (2019). Taniec i chór więźniów [taniec i chór].

Źródło: Więzienia Rumuńskie i Admin istracja Narodowa Zakładów Karnych. Bukareszt, Rumunia.

Ogólnokrajowy Fes tiwal Folkloru (2019). Rękodzieło. Źródło: Więzienia Rumuńskie i Administracja Narodowa Zakładów Karnych. Bukareszt, Rumunia.

Kita Flintacker (2019). Rzeźba [piaskowiec].

Mauern öffnen e.V. Brema, Niemcy.

Działania lokalne

Sztuka, niezależnie od jej formy, daje osadzonym wyjątkowe możliwości zrozumienia siebie i otaczającego ich świata, a tym sa mym stworzenia własnej tożsamości kulturowej.

Liter-Art to sympozjum literackie organizowane przez więzienie Aiud we współpracy z Centrum Kultury Liviu Rebreanu. Wydarzenie to gromadzi ludzi z różnych pokoleń i środowisk: osadzonych, urzęd ników państwowych, znanych artystów i członków rumuńskiego śro dowiska literackiego.

Głęboka potrzeba komunikowania naszych emocji i idei stała się jeszcze silniejsza w 2020 roku ze względu na restrykcyjne warun ki narzucone przez pandemię. W związku z tym szósta edycja sym pozjum w 2020 roku zapewniła osadzonym przestrzeń do wyrażania swoich uczuć i myśli za pomocą poezji, krótkiej prozy, fotografii lub grafiki z wykorzystaniem technologii, co umożliwiło im również wy mianę tematów i emocji, które ostatecznie znalazły odzwierciedlenie w ich pracach artystycznych.

The Open Walls Association (Stowarzyszenie Otwarte Mury) to organizacja non-profit z siedzibą w Bremie (Niemcy), która wyko rzystuje akt tworzenia do wspomagania resocjalizacji osadzonych poprzez łączenie ich z artystami i wolontariuszami w celu tworzenia rzeźb w przestrzeni prywatnej i publicznej.

W ramach warsztatów z nieletnimi i dorosłymi osadzonymi w bremeńskim zakładzie karnym, koordynowanych i prowadzonych przez 12 artystów, powstają rzeźby z drewna, gliny i kamienia. Po wstała w ten sposób sztuka jest wystawiana w przestrzeniach pu

Przykład praktyki artystycznej z niemieckiego systemu wię ziennictwa

Praca wieźniów (2018). Miejsca pochodzenia, miejsca tęsknoty [beton i ceramika].

Mauern öffnen e.V. Gröppelinger Grünzug, Brema, Niemcy.

blicznych, takich jak szkoły i przedszkola, a także parafie Kościoła Ewangelickiego w Bremie. Stowarzyszenie Mauern öffnen organizuje też wystawy, na których sprzedawane są prace plastyczne osadzo nych. To stowarzyszenie non-profit jest wspierane przez federalne ministerstwa kultury, sprawiedliwości i konstytucji, a także przez Fundację Uwe Hollwega.

Struktura warsztatu

Warsztaty dla dorosłych oferują możliwość zatrudniania osa dzonych, przy czym dla tych stanowisk zarezerwowano osiem wol nych miejsc pracy. W momencie rozpoczęcia warsztatów osadze ni są zatrudniani na 34 godziny tygodniowo i otrzymują regularne wynagrodzenie za swoją pracę. Nad całym przebiegiem prac czu wa dwóch artystów, a osadzeni mogą wykonywać rzeźby według własnych projektów lub takich, które pasują do kontekstu projektu. Rzeźby są wykonywane głównie z kamienia i drewna.

W warsztatach dla nieletnich więźniów pracuje ośmiu osadzo nych, którzy w ramach projektu wykonują rzeźby ceramiczne dla przedszkoli, szkół i przestrzeni publicznej. Osadzeni mogą tu również wykonywać rzeźby według pomysłów własnych lub pod kierunkiem artysty.

Koncepcja warsztatów dla nieletnich daje także możliwość zaangażowania w zajęcia osób mających trudności z integracją z otoczeniem. To właśnie te warsztaty dają szansę na otrzymanie po zytywnej informacji zwrotnej oraz zdobycie nowych umiejętności i wiedzy, co może w znacznym stopniu przyczynić się do pozytyw nego ukierunkowania po wyjściu z więzienia i podczas integracji ze społeczeństwem.

Przykład praktyki artystycznej z mołdawskiego zakładu kar nego nr 3-Leo

W mołdawskim zakładzie karnym nr 3-Leo od 2017 roku reali zowany jest projekt Sztuka i światło, który polega na artystycznej ob róbce parafiny.

Program jest realizowany w zakładzie karnym nr 3-Leo w sezo nie zimowym (od listopada do marca każdego roku). Po raz pierwszy gościł on w 2017 roku w ramach projektu Joint Efforts for Better Access to Psycho-social and Medical Services in Moldovan Prisons realizowa nego przez Centrum Rehabilitacji Ofiar Tortur Memoria przy wsparciu finansowym Funduszu Praw Człowieka Ambasady Holandii w Buka reszcie w Rumunii. Projekt ten umożliwił zakup sprzętu techniczne go i materiałów eksploatacyjnych, w tym materiałów szkoleniowych (broszur, materiałów wideo). Program jest realizowany przez funkcjo nariusza policji sądowej w zakładzie karnym, który tworzy i prowadzi zajęcia dla grup liczących do 10 skazanych. Uczestnikami są skazani, którzy wykazali zainteresowanie udziałem w programie i posiadają umiejętności artystyczne, takie jak malarstwo czy rzeźbiarstwo.

Ten program twórczo-artystyczny trwa łącznie sześć tygodni i koncentruje się na diagnozie, stabilizacji i poprawie stanu emocjo nalnego skazanych. Unikalne świece dekoracyjne powstają dzięki rozwijaniu i wykorzystaniu umiejętności twórczych w zakresie pro jektowania i rzeźbienia.

Cele programu to m.in:

• opracowanie projektu rzeźbienia w świecy

• rozwijanie precyzyjnych umiejętności motorycznych

• rozwijanie umiejętności badania dotykiem

• logiczne przyswajanie przestrzenności elementów wizualnych

• rozumienie i stosowanie kolorów i ich kombinacji

• stosowanie motywów geometrycznych, roślinnych itp.

• rozwijanie tolerancji na frustrację poprzez kształtowanie samokon troli

• rozwijanie zdolności poznawczych, takich jak uwaga, myślenie, pa mięć i kreatywność

wyrażanie uczuć, pragnień i potrzeb

zmniejszanie i usuwanie lęku, frustracji i zahamowań poprzez twór cze uwalnianie nagromadzonego napięcia.

Projekt Sztuka i Światło (2017).

Rzeźbione świece [parafina i stearyna]. Fotograf: nieznany.

Źródło: Mołdawski Zakład Karny 3-Leo. Leova, Republika Mołdawii.

Projekt Sztuka i Światło (2017). Rzeźbione świece [parafina i stearyna]. Fotograf: nieznany.

Źródło: Mołdawski Zakład Karny 3-Leo. Leova, Republika Mołdawii.

Projekt Sztuka i Światło (2017). Rzeźbione świece [parafina i stearyna]. Fotograf: nieznany.

Źródło: Mołdawski Zakład Karny 3-Leo. Leova, Republika Mołdawii.

kształtowanie umiejętności komunikowania się i nawiązywania re lacji poprzez odpowiedni kontakt werbalny i niewerbalny z innymi osobami

57•

•

Realizacja tego programu przynosi szereg korzyści, takich jak np:

• program umożliwia skazanym, którzy nie dysponują dostatecz nie rozwiniętym słownictwem, wyrażenie swoich uczuć za pomocą sztuki wizualnej

• w większości przypadków program wywołuje u skazanych szereg pozytywnych emocji, pomaga im przezwyciężyć apatię i frustrację

• symbol artystyczny, nad którym pracuje osadzony, może być wyni kiem projekcji, może zostać zniszczony, przekształcony lub zmienio ny bez konsekwencji dyscyplinarnych lub prawnych.

Osadzeni otrzymują wiedzę na temat różnych technik i metod stosowanych w produkcji świec, poznają plastyczne materiały, takie jak parafina i stearyna, a także mają możliwość szybkiego i kreatyw nego łączenia różnych kolorów w procesie tworzenia świec dekora cyjnych.

Program ten okazał się skutecznym narzędziem diagnozy, ko rekcji i edukacji, przyczyniając się do określenia osobistych umiejęt ności skazanych w dziedzinie sztuki użytkowej. Rozwój tych umie jętności przyczyni się do łatwiejszej socjalizacji i resocjalizacji po zakończeniu odbywania kary przez osadzonych.

Przykład praktyki artystycznej z katalońskiego systemu pe nitencjarnego

Kataloński system penitencjarny jest przykładem najlepszych praktyk, jeśli chodzi o warsztaty artystyczne i programy dla osadzo nych.

System karny zatrudnia 52 wyspecjalizowanych artystów aka demickich w charakterze tzw. artystów monitorujących, którzy są rozmieszczeni we wszystkich zakładach karnych katalońskiego sys temu więziennictwa. Praca z osadzonymi odbywa się przez pięć dni w tygodniu, osiem godzin dziennie. Wykłady prowadzone w ramach programu obejmują różne umiejętności twórcze, takie jak malarstwo, rzeźba, ceramika, renowacja, sztuki performatywne, sztuki audiowi zualne, fotografia, grafika, serigrafia, działalność radiowa, muzyka...

Programy o takiej jakości i strukturze uczą osadzonych różnych umiejętności, wzmacniają szacunek do samego siebie i poczucie własnej wartości oraz zwiększają ich ogólne możliwości uczenia się i pracy. Osadzeni uczą się działać i pracować w zespole, poznają siebie i innych poprzez twórczą ekspresję oraz rozwijają pozytywną komunikację.

Programy artystyczne realizowane w katalońskich zakładach karnych obejmują różne konkursy więzienne, np. na Najlepszą fo tografię więzienną. Do udziału w nich mogą zgłaszać się wszyscy osadzeni, a stworzone prace są co roku prezentowane na wystawie zbiorowej. Na przykład w roku 2016/2017 w Caixaforum w Barcelo nie otwarto pierwszą wystawę na dużą skalę zatytułowaną Balsam i ucieczka.

W 2020 roku w najstarszym więzieniu w Barcelonie, La Mode lo, odbyła się druga wystawa na dużą skalę zatytułowana Szkody towarzyszące. Pierwotna nazwa tego więzienia to Prison Cellular ze względu na jego panoptyczną strukturę. Więzienie to nazywane jest również Modelem, gdyż służyło jako przykład do budowy i planowa nia innych katalońskich więzień.

Koncepcja wystawy obejmowała zarówno prezentację wybra nych prac twórczych osadzonych, jak i różnorodne programy twór cze, takie jak warsztaty i spektakle dla publiczności, a całemu wyda rzeniu towarzyszyła muzyka w wykonaniu więźniów. Bramy zakładu karnego otworzyły się na przyjęcie obywateli i członków rodzin osa dzonych, co miało na celu upowszechnienie wiedzy o pozytywnych skutkach takich programów, czyli budowaniu wzorcowej społeczno ści więziennej i zdrowej, wolnej od przestępczości wspólnoty spo łecznej.

Balsam i ucieczka (2016/2017). Brians 2 [ceramika].

CaixaForum, Barcelona.

Balsam i ucieczka (2016/2017). Brians 2 [ceramika].

CaixaForum, Barcelona.

Praca z ludźmi jest niezbędna i często koncentruje się na pra cy z dziećmi, narażonymi grupami społecznymi, osobami chorymi i starszymi, ale rzadko skupia się na pracy z osadzonymi. Jeśli twier dzimy, że sztuka jest wyjątkowa dla każdego, to powinna być stoso wana i wprowadzana we wszystkich sferach i grupach społecznych, od kołyski aż po grób. Dotyczy to również systemu więziennictwa, czyli osób, które popełniły przestępstwo umyślnie lub nieumyślnie i odbywają karę, często pozbawione podstawowych środków do ży cia, a także wartości duchowych i emocjonalnych. Mimo iż osadzeni popełnili przestępstwo, są jednak ludźmi, którzy również potrzebują sztuki. Poprzez te przykłady najlepszych praktyk staraliśmy się po kazać, jak niewiele trzeba, by dokonać rzeczywistych zmian, które z czasem doprowadzą do jeszcze większych przemian, a wszystko to w celu stworzenia pełnego empatii, zrozumienia, świadomego i od powiedzialnego społeczeństwa, w którym wszyscy powinniśmy żyć.

Literatura cytowana:

Maraković, M. (2018). Personal Book. Project Exemplary Peniten tiary. Hrvatsko društvo likovnih umjetnika. Sveučilišna tiskara d.o.o.

Miholić, M. (2018). What Women Should Not Be Ashamed Of. Pro ject Exemplary Penitentiary. Hrvatsko društvo likovnih umjetni ka. Sveučilišna tiskara d.o.o.

Thwaites, L. & Harkness, C. (2019 March 12). The Importance of Art in Prisons. The Boar. https://theboar.org/2019/03/the-im portance-of-art-in-prisons/.

60 Podsumowanie

63 REWITALIZACJA PRZESTRZENI WIĘZIENNEJ ZA POMOCĄ SZTUKI: NOWE PRAKTYKI MELINDA ŠEFČIĆ, ANITA JANDRIĆ NIŠEVIĆ I VIDA MEIĆ

REWITALIZACJA PRZESTRZENI WIĘZIENNEJ ZA POMOCĄ SZTUKI: NOWE PRAKTYKI

Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević i Vida Meić

Streszczenie

Realizacja programów artystycznych w systemie więziennictwa jest wyrazem dążenia świata zewnętrznego do wzbogacenia osobli wego, w pewnym sensie zaniedbanego, a może nawet zapomnia nego świata wewnętrznego, jakim jest więzienie. Jeśli przyjrzymy się sztuce w formie murali, to na wielu murach więziennych w całym świecie dostrzeżemy dokonania artystyczne osadzonych oraz arty stów, którzy w twórczy i całkowicie nowatorski sposób, poprzez róż ne projekty i inicjatywy, poprawili tę zimną i całkowicie surową prze strzeń zajmowaną zarówno przez więźniów, jak i personel więzienny. Przestrzeń robocza, przestarzały sprzęt i meble mogą powodować frustrację i niezadowolenie pracowników. Należy podkreślić, iż sztu ka przyczynia się do tworzenia nowego, bardziej humanitarnego, wspierającego i pielęgnującego środowiska oraz stwarza warunki do wzrostu i rozwoju świadomości, odpowiedzialności i współczucia u osób przebywających w zakładach karnych, co może prowadzić do zwiększenia satysfakcji pracowników w miejscu pracy i zmniejszenia stresu prowadzącego do wypalenia zawodowego.

Słowa kluczowe: murale, estetyzacja, rewitalizacja za pomocą sztu ki, wypalenie zawodowe

Wprowadzenie

Wiadomo, że sztuka ma moc przekształcania, nieograniczo ne oddziaływanie i możliwość zastosowania w każdym sektorze społecznym. Projekty artystyczne w więzieniach na całym świecie wspierają życie bez przestępstw, otwierają okna na nowy świat i dają nadzieję na lepsze jutro. Sztuka przedstawia naszą przyszłość, za

mienia mury w okna i przełamuje granice naszego pojmowania świa ta. Sztuka ujawnia historie i pragnienia, z których obecności i istnienia w nas nie zdawaliśmy sobie sprawy. Sztuka ma nieograniczony czas trwania i oferuje niezliczone pozytywne możliwości zmiany środowi ska życia każdego z nas. Poprzez aktywizację i zaangażowanie może przyczynić się do przemiany życia nas wszystkich, w tym życia osa dzonych, ale także do zmiany środowiska pracy pracowników zakła dów karnych (Šefčić, 2018).

Wdrażanie programów artystycznych w systemie więziennic twa jest wyrazem dążenia świata zewnętrznego do wzbogacenia osobliwego, w pewnym sensie zaniedbanego, a może nawet zapo mnianego świata wewnętrznego, jakim jest więzienie. Sztuka jest dziedziną niezwykle bogatą, nierozerwalnie związaną z doświadcze niem życiowym każdego z nas (Šefčić, 2018).

W poprzednich rozdziałach wspomniano o ważnej i transforma cyjnej roli sztuki w pracy z osadzonymi, natomiast w tym rozdziale skupiono się na przedstawieniu programu estetyzacji i rewitalizacji artystycznej przestrzeni więziennej. Takie inicjatywy prowadzą nie tylko do aktywizacji osadzonych, ale także pozytywnie wpływają na pracowników systemu więziennictwa.

Jeśli przyjrzymy się sztuce w formie murali, zauważymy, że na wielu murach więziennych na całym świecie można znaleźć i zoba czyć dokonania artystyczne osadzonych, którzy w kreatywny i zu pełnie nowatorski sposób poprawili i oznaczyli przestrzeń życiową podczas odbywania kary. Na samym początku tego typu artystyczna ekspresja więźniów była uważana za akt wandalizmu, niewłaściwe zachowanie, natomiast dzisiaj graffiti na wielu murach więziennych są postrzegane jako wyraz artystyczny zachęcający osadzonego do lepszego zachowania, dążenia do zmiany, ale także do poprawy es tetyki obiektu więziennego.

Widzimy również, że ta forma sztuki może przyczynić się do zmiany postrzegania środowiska pracy przez pracowników więzien nictwa. Nierzadko pracownicy przyłączają się do takich inicjatyw, przyczyniając się w ten sposób do redukcji stresu, lepszej komuni kacji między przedstawicielami personelu, a także do poprawy miej sca pracy, które ze względu na swoją charakterystyczną architekturę często negatywnie wpływa na nastrój pracowników.

Przestrzeń robocza, przestarzały sprzęt i meble mogą powodo wać frustrację i niezadowolenie u pracowników, dlatego można po wiedzieć, że więzienie może oddziaływać na osadzonych i funkcjo nariuszy Służby Więziennej zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Deprywacja potrzeb estetycznych wpływa niezwykle negatywnie na każdą jednostkę (Piotrowski, Florek, 2015). Sztuka, co należy podkre ślić, przyczynia się do tworzenia nowego, bardziej humanitarnego, wspierającego i pielęgnującego środowiska oraz stwarza warunki do wzrostu i rozwoju świadomości, odpowiedzialności i współczucia u osób przebywających w więzieniu, a wszystko to może prowadzić do zwiększenia satysfakcji pracowników w miejscu pracy i zmniejszenia stresu, który prowadzi do wypalenia zawodowego.

Prezentacja projektów artystycznych ze szczególnym uwzględnieniem murali w zakładach karnych

Projekty estetyzacji więzień i rewitalizacji artystycznej w Chorwacji

Od 2017 roku Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków (HDLU) nieprzerwanie realizuje projekty estetyzacji i rewitalizacji za pomocą sztuki w systemie więziennictwa Republiki Chorwacji. Autorką i liderką projektu jest artystka, dr Melinda Šefčić, która we współpracy z Ministerstwem Sprawiedliwości i Administracji Pu blicznej Republiki Chorwacji oraz licznymi artystami, naukowcami i instytucjami realizuje niezwykle innowacyjne projekty. Dotychczas zrealizowane projekty to m.in. Exemplary Penitentiary, Revitalization of Prison Space with Art, the Horizon of Freedom i the Freedom of Creation, a piąty projekt - Colours of Reality - jest w trakcie realizacji. W ramach realizowanych projektów w 12 zakładach karnych prze prowadzono ponad 60 interwencji artystycznych, w których wzięło udział około czterdziestu artystów - członków HDLU i studentów Akademii Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Zagrzebiu. Do tej pory pomalowano następujące obiekty: Zakład Karny w Požedze, Zakład Karny w Glinie, Zakład Karny w Turopolju, Zakład Karny w Lepogla vie, Więzienie w Zagrzebiu, Więzienie w Bjelovarze, Więzienie w Osi jeku, Więzienie w Karlovacu, Więzienie w Rijece, Zakład Poprawczy dla Nieletnich w Turopolju, Szpital Więzienny w Zagrzebiu oraz I Biu ro Probacji w Zagrzebiu.

Celem projektu jest poprawa jakości życia i relacji interperso nalnych osadzonych oraz wpływanie na kształtowanie wartości spo łecznych i resocjalizację więźniów, co umożliwi im rozwijanie odpo wiedzialności i aktywności w społeczności więziennej. Projekty mają także przyczynić się do budowy i rozwoju bardziej humanitarnego środowiska więziennego, które zachęci osadzonych do wzorowych zachowań i stworzy nowy sposób postrzegania życia w społeczno ści więziennej. Sztuka ma również wyraźne działanie terapeutyczne, m.in. poprzez zmianę obrazu siebie, poprawę umiejętności komu nikacyjnych, osiągnięcie pozytywnego samopoczucia oraz zmniej szenie depresji i ogólnego niepokoju. Dzięki aktywnemu zaangażo waniu osadzonych projekty przyczyniają się do tworzenia lepszych programów spędzania czasu wolnego w celu osiągnięcia udanej socjalizacji i integracji społecznej w trakcie pobytu w więzieniu i po wyjściu na wolność.

Zrealizowanym już projektom towarzyszyły kompleksowe pra ce badawcze prowadzone przez liczne instytucje i osoby, takie jak: dr Anita Jandrić Nišević z Wydziału Nauk o Edukacji i Rehabilitacji, Uniwersytetu w Zagrzebiu, dr Nevena Škrbić Alempijević; Sanja Po tkonjak, dr z Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej, Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych, Uniwersytetu w Zagrzebiu; dr Valentina Gulin Zrnić; Sanja Đurin, dr z Instytutu Etnologii i Badań

Sobota A. Ratković (2018). Drzewa [mural].

Zakład Karny w Požedze. Fotograf: Juraj Vuglač. Źródło: Chorwackie Stowa rzyszenie Artystów Plastyków.

Folklorystycznych w Zagrzebiu oraz mgr Miran Jurić, współpracow nik projektu z Chorwackiego Stowarzyszenia Artystów.

Celem części badawczej projektu jest poznanie sposobu, w jaki osadzeni i pracownicy zakładów karnych, w których przeprowadzo no interwencje artystyczne, postrzegają zewnętrzną i wewnętrzną przestrzeń więzienną przed i po zakończeniu działań projektowych, co ma służyć poprawie ogólnych warunków odbywania kary pozba wienia wolności. Więcej informacji na temat wyników badań można znaleźć pod następującymi linkami:

●The Exemplary Penitentiary https://issuu.com/hdlu6/docs/ katalog_kaznionica_po_ega_za_web

●Revitalisation of prison space with art https://issuu.com/hdlu6/ docs/katalog_web_b72943d4461f21

●The Horizon of Freedom https://issuu.com/hdlu6/docs/kata log_-_horizont_slobode_web__2_

●The Freedom of Creation https://issuu.com/hdlu6/docs/kata log_-_sloboda_stvaranja_web

S. Kosanović (2019). Bohaterowie [mural]. Zakład Karny w Zagrzebiu. Fotograf: Ivo Kosanović. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

G. Rakić (2020). Punkt widzenia [mural].

Zakład Karny w Glina. Fotograf: Ivo Kosanović. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

M. Šefčić (2020). Kręgi Wolności [mural].

Zakład Karny w Glina.

Fotograf: Ivo Kosanović. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

A. Lucić (2020). Ogród [mural]. Szpital Więzienny w Zagrzebiu. Fotograf: Ivo Kosanović. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

P. Tandar (2021). Numer 43 [mural]. Więzienie w Bjelovar. Fotografia: Ivo Kosanović. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

V. Tomić, (2021). W każdym razie nie padało przez cały dzień [mural]. Zakład Karny w Rijece.

Fotografia: Ivo Kosanović. Źródło: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków.

Projekt The Inmate Mural Arts Program (IMAP)

W 2007 r. w systemie więziennictwa na Florydzie rozpoczęto re alizację projektu Inmate Mural Arts (Sztuka Muralu Osadzonych), we współpracy z administracją więzienną, policją sądową i Uniwersyte tem Stanowym Florydy. Celem było namalowanie wielkoformato wego muralu, który będzie odzwierciedlał talent i kreatywność więź niów i uczestników projektu, a także spójność grupy, socjalizację i integrację społeczną poprzez uczestnictwo (Gussak, 2016; za: Barišić, 2020). Gussak (2016) zwraca uwagę, że angażowanie osadzonych w takie projekty przyczynia się do zmniejszenia frustracji, złagodzenia depresji oraz rozwoju umiejętności rozwiązywania problemów i kon fliktów u osadzonych. W ramach programu, we współpracy ze stu dentami ostatniego roku arteterapii, ich opiekunem z uniwersytetu oraz samymi osadzonymi, powstały trzy prace, tj. trzy murale. Gussak (2016; za: Barišić) twierdzi, że we wszystkich trzech pra cach położono duży nacisk na zastosowanie arteterapii w pracy z osadzonymi. Celem programu było podkreślenie i pokazanie w praktyce, że dzięki arteterapii można rozpoznać i poprawić stan psy chofizyczny więźniów (Gussak, 2016; Barišić 2020).

Mural nr 1: Transformation through Unity

Mural Transformation through Unity (Zmiana poprzez jedność) powstał w zakładzie poprawczym Wakulla na Florydzie. Po okre śleniu celów projektu i ustaleniu wszystkich zasad jego realizacji w tej instytucji, kolejnym krokiem było wybranie więźniów, którzy mieli wziąć udział w malowaniu muralu. Wybrano w sumie 11 osa dzonych, którzy przez cztery tygodnie uczestniczyli w działaniach projektowych - opracowywaniu pomysłów, tworzeniu szkiców i malowaniu muralu. Po ukończeniu szkicu rozpoczęła się faza przy gotowawcza, która obejmowała pozyskanie materiałów i przygoto wanie powierzchni ścian do pracy. Postawiono rusztowania, które ze względów bezpieczeństwa musiały być codziennie montowane i demontowane, i osadzeni rozpoczęli pracę nad muralem. Malowanie muralu trwało sześć tygodni, a w realizacji projektu pomagały dwie studentki arteterapii (Gussak, 2016; Barišić, 2020).

Po zakończeniu projektu wszyscy osadzeni, którzy w nim uczestniczyli, poczuli się dumni, mieli poczucie przynależności i spełnienia. Docenili swoją ciężką pracę, byli wdzięczni za możliwość uczestniczenia w projekcie oraz poczuli się wzmocnieni i spełnie ni, co wpłynęło także na ich pewność siebie (Gussak, 2016; Barišić, 2020). Te pozytywne rezultaty miały decydujące znaczenie dla de cyzji o podjęciu się namalowania kolejnych dwóch dużych murali, które prezentujemy poniżej.

Mural nr 2: Gospel of the Rock

Drugi mural, Gospel of the Rock (Ewangelia skały), powstał rów

nież w ramach programu IMAP, w mieście Colquitto w stanie Georgia w USA. Projekt został zainicjowany przez radę artystyczną Miller Arts Council we współpracy z Uniwersytetem Stanowym Florydy i osa dzonymi w więzieniu Miller County Jail (Barišić, 2020).

Zespół projektowy składał się z arteterapeuty i dwóch artystów, którzy uczestniczyli w malowaniu pierwszego muralu. Podczas reali zacji tego pomysłu wykorzystano doświadczenia zdobyte podczas poprzedniego projektu. Różnica polegała na wyborze tematu mu ralu, który był oparty na legendzie o braciach Anglin. Bracia Anglin często przebywali w więzieniu Colquitt za napady na banki i zostali przedstawieni na muralu jako dwaj starsi mężczyźni spoglądający na to, co pozostało z ich życia.

Do udziału w projekcie wybrano sześciu osadzonych, kierując się ich zainteresowaniami, niskim poziomem zagrożenia bezpieczeń stwa i dobrym zachowaniem. Proces malowania muralu trwał sześć tygodni, podobnie jak w przypadku pierwszego muralu. Motywem przewodnim była historia braci Anglin, którzy zostali przedstawieni jako dwaj starsi mężczyźni spoglądający na resztę swojego życia. Od tego czasu mural stał się atrakcją i znanym elementem wycieczek turystycznych oraz wystaw w całym mieście (Gussak, 2016; Barišić, 2020).

Mural nr 3: Beacon of Hope

Trzeci mural, Beacon of Hope (Latarnia nadziei), powstał w Za kładzie Poprawczym w Gadsden. Koncepcja realizacji projektu jest podobna do wcześniejszych doświadczeń z malowania murali w Wakulla Correctional Institution i Miller Prison. Ten mural jest znacz nie większy niż dwa poprzednie i został umieszczony w taki sposób, aby zwrócony był w stronę głównego kompleksu więziennego (Gus sak, 2016; Barišić, 2020).

W procesie realizacji wzięła udział większa liczba osadzonych - szesnaście kobiet. Zostały one podzielone na dwie grupy, prowa dzone przez dwie artystki, które uczestniczyły w dwóch pierwszych projektach. Sam proces tworzenia muralu trwał nieco krócej, w su mie pięć tygodni (Barišić, 2020).

Koncepcja muralu łączyła w sobie pomysły wszystkich uczest niczek, ale zawierała też element szczególny, mianowicie pasek folii na samym dole muralu, który po namalowaniu każda z osadzonych kobiet zamalowała indywidualnie według własnego uznania. Dzięki takiej pracy i swobodzie ekspresji osadzone mogły wnieść niewielki osobisty wkład w projekt grupowy, co jest niezwykle cenne dla osób, które zazwyczaj są pozbawione tego rodzaju pozytywnych działań (Gussak 2016; Barišić 2020).

Projekt The Murales de libertad

Projekt The Murales de libertad (Murale wolności) jest realizo wany w ekwadorskich więzieniach od 2008 roku z inicjatywy artysty

Alejandro Cruza. Jego celem jest połączenie sztuki z resocjalizacją więźniów. Z biegiem lat projekt rozszerzył się i stał się multidyscy plinarnym programem obejmującym różne formy aktywności arty stycznej, takie jak malarstwo, muzyka, aktorstwo i sztuka audiowizu alna (Barišić, 2020).

Główną i najbardziej rozpoznawalną formą pracy artystycznej są murale. Osadzeni są zaangażowani w realizację działań projektowych pod kierunkiem i nadzorem artystów. Koncepcja realizacji projektu jest podobna jak w przypadku wcześniej wymienionych projektów. Po wstępnych formalnościach artyści przedstawili swój pomysł na projekt więźniom i administracji więzienia, a po pierwszym spotkaniu rozpoczęła się intensywna współpraca o charakterze edukacyjnym. Osadzeni zostali zapoznani z działaniami projektowymi i sposobem powstawania muralu, rozwijano pomysły, wykonywano szkice, przy gotowywano ich do pracy i procesu przeprowadzania interwencji ar tystycznych (Barišić, 2020).

Do tej pory projekt został zrealizowany w więzieniu Centro de Rehabilitacion Social de Atención Prioritaria w Quito, w więzieniu Sierra Centro Norte Cotopaxi, w więzieniu dla kobiet Ex-Penal Gar cia Moreno i Cárcel de Mujeres del Inca. Udział w projekcie nie tyl ko umożliwił osadzonym wyrażenie swoich uczuć, tęsknot, nadziei i obaw, ale także pozwolił im zaprezentować się szerszej publiczności (Barišić, 2020).

Projekt ma ogromne znaczenie dla osadzonych, ponieważ umożliwił im nawiązanie kontaktów, poczucie wolności i uzdrowie nie. W ten sposób stał się częścią ich resocjalizacji, co dodatkowo przyczyniło się do zmniejszenia wzajemnej rywalizacji, przemocy i nietolerancji (Barišić, 2020).

Projekt wideo: MURALES DE LIBERTAD ECUADOR VOCES DE LIBERTAD. (2013). Arte En Carceles Ecuador “Murales De Libertad” Segunda Parte. [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/ watch?v=Ti3G_9q1iHc.

Podsumowanie

Istnieje wiele projektów, w ramach których w więzieniach wy konuje się murale, jednakże pracownicy zakładów karnych często opierają się inicjatywom malowania tych przestrzeni. W powszech nym przekonaniu więzienia powinny być surowe i zimne, pozbawio ne humanitarnej atmosfery, która dawałaby osadzonym iskierkę na dziei. Panuje przekonanie, że w zakładach tych przebywają sprawcy przestępstw, którzy nie przestrzegali norm społecznych i prawa, dlatego nie należy ich nagradzać przyjazną przestrzenią - należy ich zniechęcać do popełniania przestępstw, m.in. poprzez brak komfortu podczas odbywania kary. W takich rozważaniach zapomina się jed nak, że przestrzeń może wpływać na lepsze samopoczucie i bardziej adekwatną adaptację osadzonych do warunków więziennych, co z pewnością jest ważne dla zachowania bezpieczeństwa instytucji i poprawia warunki pracy wszystkich profesjonalistów zatrudnionych

w instytucjach penitencjarnych. Dlatego, opierając się na badaniach, zdajemy sobie sprawę, że opór ten można zmniejszyć dzięki dobrze skonstruowanym projektom, informowaniu i edukowaniu pracowni ków oraz ciągłej pracy, nawet w kierunku inicjowania udziału w pro jektach artystycznych przez same władze karne, uznając, że cele projektów artystycznych są korzystne nie tylko dla osadzonych, ale także dla samych pracowników.

Z pewnością należy mieć świadomość, że każda głębsza zmia na wymaga dłuższego czasu i wieloletniej praktyki stosowania sztuki w systemie więziennym. Należy pamiętać, że takie działania otwie rają przed osadzonymi możliwość zmiany sposobu myślenia i przy jęcia nowego stylu życia - oferuje się im nowe postrzeganie życia. Ponadto pracownikom umożliwia się artystyczną zmianę aranżacji miejsca pracy, co ma istotne znaczenie dla zmniejszenia stresu przy najmniej w jednym aspekcie, a w konsekwencji sprzyja zapobieganiu wypaleniu zawodowemu.

Literatura cytowana:

Argue, J., Bennett, J. & Gussak, D. (2009). Transformation through Negotiation: Initiating the Inmate Mural Arts Program. The Arts in Psychotherapy 36(5):313-319. DOI:10.1016/j.aip.2009.07.005.

Barišić, D. (2020). Likovne intervencije u rehabilitaciji počinitelja kaznenih djela. Master thesis. Faculty of Education and Rehabil itation Sciences, University of Zagreb.

Gussak, D.E. (2017). The Continuing Emergence of Art Therapy in Prisons. In: Elger, B., Ritter, C., Stöver, H. (eds) Emerging Issues in Prison Health. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/97894-017-7558-8_5.

Murales De Libertad Carceles Ecuador (2008). Murales de liber tad. Retrieved from https://muralesdelibertad.jimdofree.com/ on July 7, 2021.

Piotrowski, P. & Florek, S. (2015). Science of Art In Prison. In: T.M. Ostrowski, I. Sikorska i K. Gerc (eds.), Resilience and Health in a Fast-Changing World (93-106). Kraków: Jagiellonian University Press.

Šefčić, M. (2018). Uzorna kaznionica (Exemplary Penitentiary). Zagreb: Croatian Association of Fine Artists. Sveučilišna tiskara d.o.o.

Šefčić, M. (2019). Revitalizacija zatvorskog prostora umjetnošću (Revitalization of Prison Space With Art). Zagreb: Croatian Associ

ation of Fine Artists. Sveučilišna tiskara d.o.o. Šefčić, M. (2020). Horizont slobode (Horizon of Freedom). Zagreb: Croatian Association of Fine Artists. Sveučilišna tiskara d.o.o

77 ARTYŚCI W ZAKŁADACH KARNYCH VIRÁG KISS

ARTYŚCI

W ZAKŁADACH KARNYCH

Virág Kiss

Streszczenie

Artyści również mogą trafić do więzienia skazani zarówno za przestępstwa polityczne, jak i kryminalne. Są wśród nich tacy, dla których sytuacja więzienna jest podstawowym źródłem inspiracji, inni całkowicie rozdzielają sztukę i życie więzienne, a w niektórych przypadkach sama działalność artystyczna może być nielegalna.

W rozdziale omówimy kilka znanych historycznych, klasycz nych i współczesnych postaci, nie pretendując do uzyskania pełne go obrazu tej sytuacji.

Słowa kluczowe: osoby skazane za przestępstwa kryminalne, histo ria sztuki, artysta, art brut, outsider art

Wprowadzenie

W dawnej i współczesnej historii sztuki można znaleźć wie le przykładów skazanych, uwięzionych artystów i więźniów, którzy podążają w kierunku artystycznym lub poruszają się jednocześnie w obu tych światach. Można wyróżnić dwie podstawowe sytuacje: w jednym przypadku uznany artysta trafia do więzienia, a w drugim ktoś staje się artystą w więzieniu.

W niniejszym rozdziale skupimy się na artystach uwięzionych za przestępstwa kryminalne i skoncentrujemy się na przykładach z dziedziny sztuk wizualnych, niekiedy uwzględniając także inne dzie dziny sztuki, nie roszcząc sobie jednak pretensji do kompletności materiału. Krótko zastanowimy się także nad bardzo szerokim spek trum więźniów politycznych.

1 https://www. jewishmuseum.cz/ en/program-and-ed ucation/tempo rary-exhibits/travel ing-exhibitions/301/ talent-is-desire-friedldicker-brandeis-andthe-art-teaching-ex periment/

2 https://www. arcanum.com/hu/ online-kiadvanyok/ Szoveggyujtemeny-szoveggyujte meny-1/a-xx-szazadirodalma-9C3D/ radnoti-miklos1909-1944-A5A2/ versei-A5A3/hetedik-ecloga-A66D/

3 https://hvg.hu/k ultura/20100419_ha jas_tibor_performansz , https://artportal. hu/lexikon-muvesz/ hajas-tibor-98/

Artysta skazany za przestępstwa polityczne

Jednym z częstych przypadków uwięzienia artystów jest ska zanie ich z powodów politycznych, jak w przypadku Fiodora Michaj łowicza Dostojewskiego. Jego powieści Wspomnienia z domu umar łych oraz Skrzywdzeni i poniżeni są oparte na latach spędzonych w więzieniu, a najbardziej znana powieść Zbrodnia i kara jest z pewno ścią inspirowana doświadczeniami więziennymi.

W przypadku obozów koncentracyjnych chciałabym wyróżnić jednego z licznych artystów, Friedla Dickera-Brandeisa, który pro wadził zajęcia plastyczne dla dzieci w Terezinie, korzystając z na rzędzi plastycznych, które przywiózł do obozu jako rzeczy osobiste. On również był wcześniej więziony. Sam zginął w Oświęcimiu w 1944 roku, ale zachował prace dzieci, które obecnie stanowią część zbio rów Muzeum Żydowskiego w Pradze (Kiss, 2017)1. Przypadek Friedla jest o tyle szczególny, że dziedziną sztuki, którą uprawiał, były sztu ki piękne wymagające dużych nakładów, a ich wytwory przetrwały. Węgierski poeta Miklós Radnóti napisał swoje ocalałe wiersze w ze szycie przechowywanym w kieszeni tuniki, który znaleziono podczas ekshumacji. 30 października 1944 r. gazeta Déli Hírlap w Timiszoarze opublikowała całostronicowy wybór wierszy zesłańców z Boru, zaty tułowany Poems Behind the Barbed Wire (Wiersze zza drutu kolcza stego), w którym znalazł się także utwór Radnóti’ego Seventh Ecloga (Babus, Sajó, 2009)2

Artyści często krytykują istniejący rząd, co w systemach nie demokratycznych może prowadzić do uwięzienia - miało to miejsce również w przypadku Tibora Hajasa, węgierskiego awangardowe go performera, w latach 70 (Hajas, 2005)3. Znacznie więcej artystów mogłoby opowiedzieć o swoim aresztowaniu. Prawdopodobnie najbardziej znanym współczesnym artystą uwięzionym z powodów politycznych jest Ai Weiwei z Chin, który uczynił swoje więzienne do świadczenia częścią sztuki aktywistycznej.

Klasycy skazani za przestępstwo

W historii kultury europejskiej jest wielu twórców kierujących się tendencjami dewiacyjnymi, charakteryzujących się pójściem na całość i skrajnym pragnieniem wolności, będącym zarazem swoistą filozofią życia. Topos artysty buntownika towarzyszy nam od wieków. Pojęcie poetów przeklętych wiąże się z dniami spędzonymi przez Paula Verlaine’a w więzieniu, kiedy to jego burzliwy związek homoseksualny z młodym poetą Arthurem Rimbaudem zakończył się zamachem na jego życie. Poetę, który poszedł w ślady Baudela ire’a, przez całe życie charakteryzowała rozpusta.

Tradycję poetów przeklętych zapoczątkowała poezja Francois Villona (1431-1463), który nie tylko kilkakrotnie stawał przed sądem i był więziony za przestępstwa (kradzież, morderstwo), ale także napi sał kilka znanych wierszy W cieniu szubienicy (Ballad of the hanged). Cztery wersy jednego z nich są uważane za memy literackie:

I’m Frank, which weights me down of late, Born in Paris – by Pontoise situate. And from a rope, six foot to eight, My neck will know my arse’s weight.4 (Dale, 2021).

W tym kontekście wyłania się o wiele bardziej ogólny związek, stereotypowy obraz relacji między sztuką a więzieniem: mglista po stać Villona, pierwowzór stereotypu artystów, wiecznego wędrowca, geniusza i włóczęgi, kobieciarza, włamywacza, więźnia, poety pojawia się przed nami gdzieś w oddali, i jest to zarazem człowiek, który trosz czy się o siebie, swoich rówieśników, sztukę, i który sam jest sztuką, bo nigdy nie dostaje impulsu, na który nie potrafi odpowiedzieć rzeźbiąc rymem (Kovacs, 2021).

Oscar Wilde został za homoseksualizm na dwa lata wtrącony do więzienia, z którego wyszedł zrujnowany finansowo, moralnie i fizycznie, jego żona rozwiodła się z nim, został też wykluczony ze społeczeństwa. Jego wstrząsające utwory, ballada De profundis oraz Ballada o więzieniu w Reading, zrodziły się w czasie jego pobytu w więzieniu. Ostatnie trzy lata życia spędził biedny i schorowany we Francji, a w jego ojczyźnie nawet wymienianie jego nazwiska nie było uważane za stosowne (Tóth, 1921/2015)5. Obecnie w krajach europej skich homoseksualizm nie podlega karze pozbawienia wolności, ale w niektórych państwach nadal jest przestępstwem.

4 Tłumaczenie Petera Dale, źródło: https:// www.loquence. com/eblog/?p=114 (5.05.2022) – przyp. tłumacza.

5 https://mult-kor. hu/homoszexualita sa-miatt-iteltek-bor tonre-oscar-wil de-ot-20151130

M. Caravaggio (15991600). Powołanie św. Mateusza [obraz]. Kaplica Contarelli, San Luigi dei Francesi, Rzym, Włochy. Źródło: domena publiczna: Wikimedia.com shorturl.at/bMPR1

B. Cellini (1540-1543).

Solniczka [rzeźba:].

Muzeum Sztuk Pięknych, Wiedeń, Austria. Fotograf: Cstutz. Źródło: domena publiczna: Wikimedia.org shorturl.at/ai045

Kiedy mówimy o uwięzionych artystach, większości ludzi jako pierwszy przychodzi na myśl Caravaggio (1571-1610). Jest on jednym z najważniejszych, wybitnie utalentowanych i nowatorskich artystów w historii sztuki, przedstawicielem manieryzmu i prekursorem baro ku. Jego twórczość artystyczna jako malarza jest wybitna. Charakte ryzowała się ona dramatycznymi efektami światłocieniowymi, nowa torskim podejściem malarskim do przetwarzania tematów biblijnych.

Wiadomo też, iż wielokrotnie wchodził on w konflikt z prawem ze względu na swoją gwałtowną osobowość, a także był oskarżony o morderstwo. Kilkakrotnie przebywał w więzieniu, ale często z nie go uciekał. Trudny, nieprzystający do życia społecznego charakter kontrastował z jego rolą artystyczną, dlatego nie stworzył szkoły, nie skupiał uczniów, co cechowało artystów jego epoki. Jednak zdaniem Roberto Longhiego, najsłynniejszego znawcy Caravaggia, twórczość artysty można interpretować wyłącznie w ścisłym kontekście jego biografii, gdyż każde z jego arcydzieł odzwierciedla jego osobiste doświadczenia - czytamy w recenzji filmu Caravaggio: Caravaggiokrew i dusza (About Blood and Soul; Révy, 2018).

Cellini (1500-1571) żył tuż przed Caravaggio - był słynnym złotni kiem i rzeźbiarzem, wielkim mistrzem późnego renesansu. Ponieważ napisał też autobiografię, znamy nie tylko jego dzieła, ale właśnie z tego tekstu wiemy o nim więcej niż o wielu jemu współczesnych. Był kilkakrotnie więziony (m.in. w rzymskim Zamku Anioła), a oprócz licz nych aktów przemocy, bójek i kradzieży, ciążył na nim zarzut mor derstwa, lecz nowo wybrany papież pomógł mu i powierzył pracę. Z więzienia wychodził kilkakrotnie dzięki pomocy ludzi Kościoła, głów nie ze względu na swoje osiągnięcia i dzieła artystyczne.

Artyści awangardowi i współcześni skazani za przestępstwa kryminalne

W sztuce nowoczesnej, awangardowej i współczesnej znajdu jemy również charakterystyczne przykłady artystów, którzy zostali skazani. Sama działalność artystyczna, przesuwanie granic, a w wie lu przypadkach także sposób życia artystów, są przyczyną konfliktu z prawem.

Picasso i Apollinaire zostali niesłusznie oskarżeni i uwięzieni na kilka dni za kradzież Mona Lisy. Sztuka Egona Schielego charaktery zuje się swoistą ekspresyjną seksualnością, dlatego też został on na krótko uwięziony za pornografię. Keith Haring również omal nie trafił do więzienia za nielegalne graffiti, ale w końcu uniknął tego ze wzglę du na popularność swoich prac i został ukarany jedynie grzywną.

Do więzienia trafił między innymi znany węgierski aktor András Stohl: spowodował wypadek samochodowy w stanie nietrzeźwości i dlatego spędził w więzieniu pięć miesięcy, ale nie złamało to jego kariery. Roman Polański, jeden z najlepszych i najbardziej znanych twórców filmowych na świecie, nie został uwięziony, ale od kilku dziesięciu lat ucieka przed prawomocnym wyrokiem za molestowa nie i gwałt na 13-letniej dziewczynce. W 2003 roku otrzymał Oscara dla najlepszego reżysera za film Pianista, ale nie mógł go odebrać osobiście z powodu wciąż aktualnego nakazu aresztowania.

Za swój artystyczny performance może niekoniecznie należy mu się miejsce w tym szeregu, ale morderca ciężarnej żony Romana Polańskiego, przywódca sekty Charles Manson (sekta Rodzina) i se ryjny morderca - znany również jako muzyk - wydał kilka albumów. Po zdobyciu przez Mansona ponurej sławy, jego album z 1970 roku Lie: The Love and Terror Cult został dobrze przyjęty zarówno przez krytyków, jak i publiczność (Sixx, 2019)6

Gatunek rapu jest ściśle związany z wizerunkiem gangstera, wielu raperów trafiło do więzienia, jak na przykład działający pod pseudonimem Tekashi69 albo Bobby Shmurda, który jest twórcą ga tunku w hip-hopie, stąd fani wnioskowali o umorzenie jego kary. Emi nem również już kilkakrotnie stawał przed sądem, ale ostatecznie nie trafił do więzienia. Chcieliśmy tu tylko nawiązać do tego zjawiska, ale ze względu na jego różnorodność nie będziemy go szerzej omawiać.

Art brut, outsider art i sztuka w więzieniu

Art brut i outsider art stanowią również platformę artystyczną dla sztuki więziennej, a także sztuki tworzonej przez pacjentów psy chiatrycznych i sztuki osób niepełnosprawnych/sztuki specjalnej. Art brut i outsider art to powiązane ze sobą nurty sztuki, które kon centrują się na sztuce spontanicznej, o wewnętrznym pochodzeniu, ale też sytuującej się poza formalną i profesjonalną sceną artystycz ną. W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku opublikowano wiele kolekcji i opracowań dzieł pacjentów zakładów psychiatrycznych w całej Europie (Tóth, 2016).

6 https://index.hu/ kultur/2019/08/16/ charles_manson_ csalad_popkultu ra_vol_egyszer_bugli osi_sanders/

7 https://index.hu/ kultur/2019/06/24/ mta_pszichiatri ai_muveszeti_gyu jtemeny_lipotmezo_ magda_marinko/

Artyści ci czerpią wszystko - temat, wybór materiału i zastosowa nia, rytm i tryb - z własnej głębi i nie tworzą swoich dzieł zgodnie z kon wencjami modnej sztuki - pisze Jean Dubuffet, a jego zdanie przejęła w 1949 roku strona internetowa Galerii Átkelő, która również promuje artystów art brut i outsider art7 (Kiss, 2019).

Walter Morgenthaler odkrył w 1921 roku w Szwajcarii Adolfa Wölfa, jednego z najbardziej znanych na świecie artystów art brut, który był uważany za osobę cierpiącą na poważne zaburzenia psy chiczne. Po trudnym dzieciństwie Wölf był kilkakrotnie aresztowa ny za przestępstwa pedofilskie i spędził dwa lata w więzieniu, skąd przeniesiono go do szpitala psychiatrycznego w Waldau (Einspach, 2013).

A. Wölfli (1911). Widok na wyspę Neveranger [rysunek]. Muzeum Sztuki w Bernie, Szwajcaria. Źródło: domena publiczna wikipedia. org shorturl.at/der28

Hans Prinzhorn, lekarz z kliniki w Heidelbergu, opublikował w 1922 roku przełomowe badania zatytułowane Obrazy osób z urazami psychicznymi (Bildnerei der Geisteskranken).

W tym samym czasie nurty awangardowe, ekspresjonizm, sur realizm i dadaizm zainteresowały się sztuką plemienną i archaiczną, odmienną od europejskich tradycji malarskich, a także rysunkami dziecięcymi. Ich charakter, wynikający z wewnętrznych potrzeb i spontanicznie wyrażający nieuświadomione treści, stanowił dla nich źródło inspiracji. Ich zainteresowanie wzbudziły również prace pa cjentów psychiatrycznych. Twórczość francuskiego malarza infor mel, teoretyka i kolekcjonera Jeana Dubuffeta oraz stworzona przez niego koncepcja art brut (raw art) zwróciły uwagę opinii publicznej w latach 40 XX wieku.8

8 Átkelő Galéria: Art

Brut és Outsider Art https://atkelogaleria. com/art-brut-es-out sider-art/ (2021, 09, 08)

Galerie art brut i outsider art, a także targi sztuki zapewniają marginalizowanym artystom i samodzielnie tworzonym manifesta cjom artystycznym ekspozycję rynkową i kontakt ze sferą publiczną, jednocześnie dodając wartości tym zjawiskom artystycznym. Rysun ki niesławnej, uwięzionej morderczyni Magdy Marinko zostały rów

P. Hamori (2022). Rysunek Magdy Marinko [rysunek]. PsyArt Kolekcja Węgierskiej Akademii Nauk. Źródło: Inv.no.: MTA_PMGY_94,7 (C) Péter Hámori.

nież włączone do Kolekcji Sztuki Psychiatrycznej Węgierskiej Aka demii Nauk (Kiss, 2019)9

W latach 2016-2017 została zrealizowana ekscytująca komplek sowa koncepcja wystawy przez nauczycieli sztuki pracujących w ka talońskich więzieniach. Po raz pierwszy w ramach wspólnej wystawy (Balsam and Escape) prace więźniów i znanych artystów (takich jak Miquel Barceló, Matt Mullican, Antonio Saura, Edward Ruscha czy Evru/Zush) weszły ze sobą w interakcję. Wystawa odbyła się we współczesnej przestrzeni wystawienniczej w Barcelonie - w Caixa forum. Ich druga wystawa (Collateral Demage) miała miejsce w La Modelo, legendarnym budynku więzienia (zamkniętego w 2017 roku) w latach 2019-2020, w którym eksponowane były wyłącznie prace osadzonych. Wystawie towarzyszyły pokazy filmów, warsztaty, kon certy i spektakle teatralne z aktywnym udziałem samych więźniów.

Ich celem było uwidocznienie sztuki pojawiającej się w wię zieniu oraz wsparcie resocjalizacji więźniów oraz ich readaptacji. Z

9 Eszter Kiss (2019). Muzeum chorych psychicznie szokuje odwiedzających. W: ndex.hu Url: https://index.hu/ kultur/2019/06/24/ mta_pszichiatriai_mu veszeti_gyujteme ny_lipotmezo_mag da_marinko/

10 Francesc Ginabre

da (2016). Bálsam i fuga: pintar des de la presó. W: Nuvol.com Url: https://www.nu vol.com/art/balsam i-fuga-pintar-des-de la-preso-40694

drugiej strony, wydarzenia te koncentrowały się także na aktywności nauczycieli sztuki pracujących w więzieniu (Ginabreda, 2016)10

Artyści z zakładów karnych

Są to więźniowie wyjątkowi, bardzo twórczy, którzy w ten czy inny sposób, dzięki swojemu szczególnemu talentowi, znaleźli swo je miejsce w życiu artystycznym. Inni uczą się i świadomie budują karierę twórczą jako zawód, z którego będą mogli się utrzymać po wyjściu na wolność.

The Unwanted Butterfly (Ferenc Deák 1954? – 1994)

The Hungarian Butterfly, Węgierski Motyl, pierwotnie znany jako Ferenc Deák, jest wyjątkowym zjawiskiem w sztuce więziennej. Foto graf Tamás Urbán towarzyszył i dokumentował życie Pillangó (węg. Motyl) aż do śmierci artysty, który żył z silną weną twórczą i ogromną potrzebą autoekspresji. Tamás Urbán był zarówno przyjacielem, jak i oficjalnym sponsorem Motyla, którego fotografie - wraz z przed miotami i pracami związanymi z Motylem - zostały wystawione w 2020 roku w Centrum Fotografii Współczesnej im. Roberta Capy pod

Centrum Fotografii

Współczesnej Rober ta Capa (2020). Za proszenie na wystawę Tamása Urbana “Niechciany Motyl”.

Kurator: István Virágyvölgyi [ulotka]. Źródło: Centrum Fotografii Współczesnej Rober ta Capa shorturl.at/PTY36.

Zgoda: Robert Capa, Centrum Fotografii Współczesnej.

tytułem Unwanted Butterfly. Twórczość Motyla i szczególna relacja między nimi są omawiane i analizowane przez uznanych historyków sztuki. Wirtualną wystawę stworzoną w związku z pandemią moż na również obejrzeć na stronie internetowej Centrum Roberta Capy (Capa Center).

Postać Motyla była inspiracją dla węgierskich artystów under groundowych; według opisów w jego osobowości przeplatały się niepokorność oraz cechy intelektualne i twórcze. Dużo czytał, pisał wiersze i teksty piosenek, rysował, malował, projektował krzyżówki i gry planszowe, twórczo gotował nawet w więzieniu, a po wyjściu na wolność pracował także jako nauczyciel jogi. Jak mówi Tamás Urbán, miał umysł ostry jak brzytwa (Urbán, 2020). Pillangó wystąpił z Sziámi - jednym z najbardziej znanych zespołów węgierskiej sceny undergroundowej lat 80. - gdzie oprócz wokalu wykonywał na sce nie pozycje jogi. Znany muzyk undergroundowy Gas (János Gasner)

D. Nemeth (2020). GAZ - Motyl: Pieśni więzienne (kaseta, 1994) [fotografia].

Źródło: Blog Capa (Capa Központ). shorturl.at/ agkP2. Zgoda: Capa Blog (Capa Központ)

Urbán T. (1989-1990). Z serii Niechciany motyl [Fotografia].

Źródło: Fortepan / Urban Tamás Domena publiczna: Fortepan.hu shorturl. at./noA12

T. Urbán (1989-1990). Koncert Sziámi i Friderikusz Show (z serii Niechciany Motyl) [fotografia]. Źródło: Fortepan / Urban Tamás Domena publiczna: Fortepan.hu shorturl/ at/noA12

wydał w 1994 roku album muzyczny (kasetę) zatytułowany Pillangó + Gas: Prison Songs, gdzie śpiewał teksty Motyla. Został również za proszony do najsłynniejszego talk show tamtych czasów, programu Friderikus Show, artykuł o nim ukazał się w niemieckim czasopiśmie Stern (Jankovics, 2020).

Podczas długich lat spędzonych w więzieniu za różne prze stępstwa (w sumie około 24 lat), wytatuował sobie całe ciało, robiąc wszędzie furorę, a także, według relacji, w bardzo ekstremalny spo sób skomponował swoją garderobę. Historyk sztuki, Kata Oltai, uwa ża go za punka, który przekazuje społeczeństwu obywatelskiemu swego rodzaju przesłanie, mitycznego twórcę, którego ciało można było i trzeba było czytać (Böcskei, Berzsenyi, Oltai, 2020). Mimo iż nigdy nie miał dziecka, powiedział, że gdy zostanie ojcem, nie będzie musiał kupować książek z obrazkami. Będę musiał się tylko rozebrać, moje dziecko mnie przewróci, a potem się oddalę (Cséka, 2020).

Z tatuaży Motyla nie dało się wyczytać jednolitej ideologii, był to osobisty, nie do rozszyfrowania, imponująco chaotyczny komiks, niezrozumiały dla większości społeczeństwa. Nieprzypadkowo wię zienny psycholog i antropolog kultury Fiáth Titanilla wpisuje postać Motyla do starożytnego panteonu Tricksterów, żartobliwych bóstw, które tak bardzo naruszają normy, że opierają się nawet próbom ich zdefiniowania. Ponieważ Trickster jest wiecznym outsiderem, jego kluczowym elementem jest ambiwalencja, miesza on bowiem grę z przewrotnością, szaleństwo z wiedzą i - gdzie tylko to możliwewyśmiewa pozytywnych bohaterów (Fiáth, 2020).

W przypadku Motyla dziełem sztuki jest w pewnym sensie sam

Motyl, jego własne ciało i osoba (Cséka, 2020), a sytuacja więzienna i bycie outsiderem są charakterystycznymi i integralnymi częściami tego wszystkiego. Jego sztuka jest jednocześnie wizualna, werbalna, muzyczna i dotykowa, a nawet organoleptyczna, jeśli myślimy o jego sztuce kulinarnej, czyli złożona, a przy tym wyjątkowa i prowokująca.

„Viszkis” (Whiskey-man) – garncarz, gwiazda mediów i złodziej bankowy

Skazany rabuś bankowy Attila Ambrus, o pseudonimie Viszkis (the Whisky-man), jest bardzo dobrze znany na Węgrzech i stał się swego rodzaju gwiazdą mediów. Zbudował sobie markę jako były więzień, a o jego życiu nakręcono film i wydano książkę. On sam rów nież napisał książkę i pracuje jako niezależny garncarz. Ma też wła sny sklep internetowy, w którym oprócz wytwarzanych przez siebie przedmiotów ceramicznych reklamuje również warsztaty integracyj ne i ceramiczne, a także swoją książkę i zrealizowany o sobie film.

Artyzm, środki do życia i resocjalizacja

Ceramiki Attili Ambrusa (Viszkis) nawiązują do gustów komer cyjnych i są przede wszystkim rękodziełem przeznaczonym na sprzedaż. Mimo podobnych cech, nie wykazują one głębokiego, ekstremalnego i oryginalnego artyzmu Motyla. Jednocześnie, jego działalność, z pewnością pomaga w przetrwaniu i resocjalizacji. Mo tyl zmarł w wieku 40 lat, ale nie był nawet przygotowany do dalszej egzystencji, nie wyobrażał sobie siebie jako starca.

Szczególnym połączeniem tych dwóch ścieżek życiowych jest

Elekes A. Derzsi (2013). Attila Ambrus [fotografia]. Źródło: domena publiczna: Wikimedia.org shorturl.at/ey579

Holender, Toine Bakermans, który spędził wiele lat w więzieniu w Holandii z powodu napadów na banki i od tego momentu podążył w kierunku artystycznym. Po uzyskaniu wykształcenia jako artysta poświęcił się nauczaniu sztuki, a więc w jego przypadku resocjaliza cja odbywa się nie tylko za pomocą sztuki, lecz także wspiera w tym innych. Jego prace charakteryzują się również dużym artyzmem.

T. Bakermans (2010). Okna więzienne. Dzień-Noc [malarstwo; z lewej].

Fotograf: Toine Bakermans.

Zgoda: Toine Bakermans

T. Bakermans (2010). Światło Chrystusa [obraz, z prawej]. Fotograf: Toine Bakermans. Zgoda: Toine Bakermans Podsumowanie

Wielu artystów trafiło do więzienia, a w licznych przypadkach znani artyści również skorzystali na pobycie w więzieniu. Zdarzało się, że gdy ktoś zmagał się z problemami w jednej dziedzinie życia, mógł odnieść sukces w innej. A czasami sytuacja więzienna stawała się częścią osobowości twórczej i stworzonego obrazu artystyczne go.

Z drugiej strony artyści, którzy pracują w więzieniach, potrafią też dostrzec potencjał twórczy w tych, którzy popełniają przestęp stwa, tworząc w ten sposób pomost między tym, co na zewnątrz, a tym, co wewnątrz.

Literatura cytowana:

Ambrus, A. (n/p). Ambrus Attila Kerámia. https://ambrusattilake ramia.hu/.

Átkelő Galéria (n/p). Art Brut és Outsider Art. Átkelő Galéria. ht tps://atkelogaleria.com/art-brut-es-outsider-art/.

Babus, A. & Sajó, T. (2009). A bori notesz. In „Ó költő, tisztán élj te most…”. Száz éve született Radnóti Miklós. MTA könyvtára. http://radnoti.mtak.hu/hu/04.htm.

Böcskei, B., Berzsenyi, T. & Oltai, K. (2020 March 4). Mit üzen a

legendás tetovált bűnöző, Pillangó teste?. Podcast show. 24.hu. https://24.hu/belfold/2020/03/04/podcast-tango-es-kes-pil lango-borton-tetovalas/.

Capa Központ (2020 August 13). Egy pincéből került elő Pillan gó 1994-es kazettája. Robert Capa Kortárs Fotográfiai Központ. https://blog.capacenter.hu/2020/08/13/pillango-gas-borton dalok/.

Cséka, Gy. (2020). Vad táj. Fotóművészet 63/1. pp. 4-19. http:// epa.niif.hu/02900/02991/00014/pdf/EPA02991_fotomuve szet_2020_01_004-019.pdf.

Dale, P. (2021). Getting the Hang of It. Loquence Provides Trans lation And Editorial Services. https://www.loquence.com/eblo g/?p=114.

Einspach, G. (2013). Dubuffet és az Art Brut. Artmagazin online, 2013/8. pp. 63-66. https://www.artmagazin.hu/articles/archi vum/ae5c2f78e608fb417729d746a9b58bac.

Fiáth, T. (2020 July 19). A legvidámabb barokk - Pillangó anekdo tái az államszocializmus éveiből. Robert Capa Kortárs Fotográfiai Központ és az Archive of Modern Conflict - Bone Idle Books. ht tps://blog.capacenter.hu/2020/07/19/fiath-titanilla-a-legvi damabb-barokk-pillango-anekdotai-az-allamszocializmus-e veibol-reszlet/.

Ginabreda, F. (2016). Bàlsam i fuga: pintar des de la presó. Nuvol. com. https://www.nuvol.com/art/balsam-i-fuga-pintar-des -de-la-preso-40694.

Hajas, T. (2005). Szövegek. Enciklopédia Kiadó.

Jankovics, M. (2020). Ő itt Deák Ferenc, a haza bűnözője. 24.hu. https://24.hu/kultura/2020/03/08/pillango-urban-tamas-bu nozes-borton-underground-rendszervaltas-friderikusz/.

Kislexikon (n/p). Cellini. Kislexikon. http://www.kislexikon.hu/ cellini.html.

Kiss, E. (2019). Az elmebetegek múzeuma földhöz veri a láto gatót. Index.hu. https://index.hu/kultur/2019/06/24/mta_pszi chiatriai_muveszeti_gyujtemeny_lipotmezo_magda_marinko/.

Kiss, V. (2017). Művészetalapú módszerek. Nagy, Á. (ed.). Szol gálva, nem tündökölve - Trencsényi 70 Budapest. Magyarország: Iuvenis Ifjúságszakmai Műhely 400 p. pp. 189-214. Kovács, K. (2021 April 14). Megfoghatatlan legenda volt az első

elátkozott költő – Könyvkritika. Ectopolis Magazin. https://ecto polis.hu/hirek/megfoghatatlan-legenda-volt-az-elso-elatko zott-kolto-konyvkritika/.

Radnóti, M.(1944). Hetedik ecloga. Arcanum Adatbázis Kiadó Magyarország.

https://www.arcanum.com/hu/online-kiadvanyok/Szoveggy ujtemeny-szoveggyujtemeny-1/a-xx-szazad-irodalma-9C3D/ radnoti-miklos-1909-1944-A5A2/versei-A5A3/hetedik-eclo ga-A66D/.

Révy, O. (2018). Caravaggio, az elmeháborodott zseni. Kultúra. hu. https://kultura.hu/caravaggio/.

Sixx (2019). Mi mind a Manson család tagjai vagyunk. Index.hu https://index.hu/kultur/2019/08/16/charles_manson_csalad_ popkultura_vol_egyszer_bugliosi_sanders/.

sz. i . (2015 November 30). Homoszexualitása miatt ítélték börtönre Oscar Wilde-ot. Múlt-kor magazin. https://mult-kor.hu/homoszexualitasa-miatt-iteltek-bor tonre-oscar-wilde-ot-20151130.

The Jewish Museum In Prague (n/p). Talent is Desire – Friedl Dicker Brandeis and the Art Teaching Experiment. The Jewish Museum In Prague. https://www.jewishmuseum.cz/en/pro gram-and-education/temporary-exhibits/traveling-exhibi tions/301/talent-is-desire-friedl-dicker-brandeis-and-the-artteaching-experiment/.

Tóth, Á. (1921). Előszó. Wilde O. A Readingi fegyház balladája. Az Atheneum Irodalmi és nyomdai R. R.-T. kiadása. Budapest. https://mek.oszk.hu/10200/10243/10243.htm.

Tóth, E. (2016). Egy kívülálló művész narratívája. ME.dok. 2016/2. pp 85-93. http://www.medok.ro/sites/medok/files/inline-files/ME dok_2016_02_09_Toth_Eszter_0.pdf.

Urbán, T. (2020). Felesleges Pillangó. Robert Capa Kortárs Fo tográfiai Központ és az Archive of Modern Conflict - Bone Idle Books.

https://blog.capacenter.hu/2020/03/27/urban-tamas-fe lesleges-pillango-reszlet/.

Urbán, T. (2020). Felesleges Pillangó fotókiállítása. Capa Köz pont honlapján és a virtuális kiállítás. Robert Capa Kortárs Fo tográfiai Központ. https://capacenter.hu/kiallitasok/urban-tamas-felesleges-pil lango/ .

ARTYSTYCZNE W ZAKŁADACH KARNYCH VIRÁG KISS

95 INTERWENCJE

INTERWENCJE ARTYSTYCZNE W ZAKŁADACH KARNYCH

Virág Kiss

Streszczenie

Sztuka i sami artyści mogą odgrywać w zakładach karnych róż norodne role, co daje szerokie spektrum mozliwych interwencji arty stycznych. Oprócz artystów, przedstawiciele wielu innych dyscyplin mogą realizować różne cele, a także mogą przekształcać środowi sko materialne. Dzięki wytworom artystycznym mogą oni nawiązać wzajemny kontakt, lepiej komunikować się z członkami swoich ro dzin, a także szerszym otoczeniem społecznym.

Słowa kluczowe: interwencje oparte na sztuce, resocjalizacja, arte terapia, pedagogika sztuki, master-terapia

Wprowadzenie

W jakich rolach możemy spotkać artystów w zakładach kar nych? Jakie są najbardziej typowe formy interwencji artystycznych w tym miejscu, jakie dyscypliny artystyczne się pojawiają i jaką rolę mogą one odgrywać w życiu więźniów i pracowników?

Artysta może pracować wszędzie, nawet w więzieniu, a sztuka może być narzędziem w działaniach resocjalizacyjnych. W specy ficznych warunkach zakładu karnego można wyróżnić interwencje artystyczne o różnym przeznaczeniu i poziomie profesjonalizmu, które mogą być realizowane przez osoby o różnych kompetencjach zawodowych.

Artyści, pedagodzy sztuki, pracownicy socjalni, terapeuci sztuki, psychoterapeuci itp. mogą pracować ze sztuką w więzieniu, każdy w swoim zakresie kompetencji. Zasadnicza różnica może polegać na tym, czy w centrum zainteresowania znajduje się człowiek, czy sztuka. W przypadku edukacji poprzez sztukę, terapii, rozwoju lub facylitacji sztuka może być narzędziem, a nacisk kładzie się na pra cę osobistą, która może mieć charakter terapeutyczny, społeczny, a

nawet duchowy (np. medytacja). W przypadku edukacji dla sztuki ce lem jest sam produkt artystyczny (Kiss, 2010). W przypadku teatrów więziennych często spotykamy się z modelem dla sztuki, w którym głównym celem jest jak najlepsze wykonanie (Szokács, 2013), a przedstawiony w dalszej części rozdziału projekt filmu fabularne go (Tales from the cell [Opowieści z celi], reżyser: Ábel Visky, 2020) to przykład wspomnianego modelu patrz (wywiad z Ábel Viski). W przypadku arteterapii czy teatru społecznego (Szokács, 2013) nacisk kładziony jest na funkcjonowanie osoby (osób). Terapia ma tenden cję do wnikania w osobiste wnętrze człowieka, natomiast druga z metod koncentruje się na poziomie relacji interpersonalnych.

Artyści w zakładach karnych

Artyści mogą pojawiać się w więzieniu w kilku rolach:

●• mogą być osadzeni w więzieniu i jako więźniowie stać się ar tystami

●• mogą uprawiać własną sztukę, tzn. malować na ścianie, ro bić zdjęcia, występować (muzyka, taniec, teatr). Mogą w tym uczestniczyć także więźniowie i ewentualnie pracownicy

●●• mogą prowadzić wspólnotowe projekty artystyczne, w których w wyniku otwartego procesu twórczego, jaki wspólnie przeży wają, powstaje wspólny produkt artystyczny

●●• mogą być mentorami indywidualnych procesów artystycz nych wśród więźniów (i ewentualnie pracowników), uczyć sztuki jako swego rodzaju mistrzowie, mogą prowadzić warsztaty ar tystyczne.

Przedstawiciele zawodów pomocniczych w więzieniu, którzy pracują w oparciu o sztukę

Przedstawiciele różnych zawodów pomocniczych mogą rów nież prowadzić zajęcia artystyczne w więzieniu. Oprócz arteterapeu ty i pedagoga sztuki metody artystyczne mogą być wprowadzane do zakładów karnych przez pracownika socjalnego, pedagoga spe cjalnego itp.

Charakter działań (które można łączyć) może obejmować po niższe obszary:

●• pedagodzy sztuki i nauczyciele rysunku mogą prowadzić szkolenia artystyczne, uczyć technik, pomagać więźniom w roz wijaniu umiejętności i zapoznawać ich z dziełami sztuki. Może to mieć efekt terapeutyczny, ale głównym celem nie jest terapia

●• w trakcie pedagogicznych działań rozwojowych w zakresie sztuki celem jest samoskuteczność, produktywność, rozwój umiejętności miękkich, tworzenie produktu artystycznego, war tości artystycznej, rozbudzanie kreatywności i produktywności, sensowne spędzanie czasu

●• w zakładzie karnym można również organizować zajęcia ar tystyczne o charakterze integracyjnym, które można wykorzy stać do kształtowania relacji między więźniami i członkami ich rodzin, a także z pracownikami zakładu karnego i współpracy z nimi

●• metody sprawiedliwości naprawczej mogą być również wspo magane przez arteterapię i metody oparte na sztuce

●• zajęcia antystresowe i medytacyjne, podczas których do świadcza się przepływu, rozładowuje napięcie, stosuje arty styczne techniki uważności (mindfulness)

• procesy upodmiotawania poprzez sztukę, w których nacisk kładzie się na decyzje, uprawnienia, funkcjonowanie partycy pacyjne i dystrybucję równości, doświadczanie osobistej tożsa mości, indywidualnych preferencji i autonomicznego funkcjo nowania.

(Psycho)terapeutyczne i skoncentrowane działania mogą być prowadzone przez przeszkolonych arteterapeutów i psychoterapeu tów sztuki. W tym przypadku uwaga skupia się wyłącznie na osobie, jej procesach wewnętrznych i ewentualnie traumatycznych przeży ciach (Kiss, 2014).

Projekty storytellingowe w zakładach karnych

W więzieniu w Egerze na Węgrzech zrealizowano kilka pro jektów storytellingowych, w ramach których osadzeni pracowali ze skomplikowanymi narzędziami artystycznymi, co zapewniło im nowe środki i nowe umiejętności osobiste, głównie w zakresie kontaktu z rodziną. Projekty te były prowadzone przez Ildikó Boldizsár i Margó Luzsi. Istnieją również książki o projektach Margó Luzsi (Luzsi, 2020 i in.), a Ildikó Boldizsár opublikowała studium przypadku w jednej ze swoich książek (Boldizsár, 2019).

W ramach kompleksowego projektu artystycznego prowadzone go przez reżysera filmowego Ábela Visky’ego powstał film dokumental ny zatytułowany Tales from the Cell, który został pokazany w 2020 roku. Ojcowie odbywający karę piszą opowiadania, na podstawie których powstałyby filmy - z udziałem ich samych i ich dzieci przebywających w domu. Podczas wspólnego procesu twórczego, który składa się na film, widzimy równoległe życie osadzonych i ich rodzin oraz rozwój ich trudnych relacji. Dzięki dzisiejszej technologii filmowej, w bajkach ojciec i dziecko mogą spotkać się w magicznym, swobodnie adaptowalnym świecie, przekraczając tym samym granice namacalnej rzeczywistości. Pozostaje jednak pytanie, czy doświadczenie spotkania w fikcyjnej rze czywistości może mieć realny wpływ na te bardzo ograniczone, mocno obciążone relacje. Czy bliskość w świecie fantazji może stać się realna, czy też może utknąć na poziomie jakiejś sztucznie stworzonej iluzji?” (http://protoncinema.hu/hu/filmek/mesek-a-zarkabol)

Pytanie Jak myślisz, jaką postacią z bajki byłby twój mały chło piec? pada w filmie i jest to temat, który zdecydowanie dotyczy bez

Z. Nagy. I. Kurti (2020). Opowieści z celi (reżyseria Ábel Visky) [fotografia].

Źródło: Proton Cinema shorturl.at/ilQW2.

Zgoda: Proton Cinema

pośrednio relacji rodzinnych. Jednak nie tylko na tej płaszczyźnie projekt wkracza w ich życie, ponieważ doświadczenie kręcenia filmu w studiu filmowym w Fót jest tak nową sytuacją, tak pozytywnym doświadczeniem zarówno dla rodzin znajdujących się w trudnej sy tuacji (warto obserwować, jak oczy dziecka zawczasu promienieją na wieść o tym), jak i dla niespokojnych członków rodziny przebywają cych w więzieniu.

Rola pracy artystycznej

Wpływ pracy artystycznej został podsumowany i przeanalizo wany w wielu badaniach i opracowaniach. Ich autorzy są zgodni co do tego, że sztuka ograniczyła naruszenia dyscyplinarne i poprawi ła jakość życia nie tylko więźniów, ale także personelu. Zgodnie z opiniami zebranymi przez artystów i terapeutów na temat roli sztuki dla zdrowia psychicznego (Geréb Valachiné, Fónagy, Oriold, 2020) oraz opiniami różnych grup zawodowych pracujących w więzieniu (kierownictwo, służba społeczna, organy ścigania), oddziaływania artystyczne wspomagają proces uczenia się, rozwijają kompetencje społeczne, umiejętności komunikacyjne, empatię, pewność siebie, autorefleksję, pomagają w kształtowaniu strategii rozwiązywania problemów, poprawiają koncentrację i dyscyplinę – następuje zło żony rozwój osobowości (Sandberger, za: Honti, 2016).

Paul Clements (2004, za: Juhász, 2016) wymienia pięć korzyści z wykorzystania sztuki w więzieniu:

●• więźniowie nie nudzą się, lecz znajdują sobie zajęcie odpowia dające ich zainteresowaniom, co ułatwia utrzymanie porządku

●• oznacza to (ponowne) zaangażowanie w edukację

●●• kreatywność odpowiada potrzebom resocjalizacyjnym

●• wyrażanie siebie, pewność siebie, pomoc w komunikacji, wza jemna akceptacja

●• umożliwienie więźniom stania się potrzebnymi, ciężko pracu jącymi obywatelami.

100

Ponadto sztuka daje możliwość nawiązania głębszego kontaktu z czymś innym, niż samo więzienie. Może ona mieć złożony wpływ na osadzonych i ich społeczności, ale może też być narzędziem de stygmatyzacji i uwrażliwiania. Demonstracja wartości może przyczy nić się do uniknięcia stygmatyzacji i przeciwdziałania stereotypom. Na poziomie osobistym może to być zwykła rozrywka (czas spędzo ny w więzieniu płynie wolno i jest trudny), znacząca aktywność, któ ra może prowadzić do doświadczenia przepływu. Może zapewniać przestrzeń do zanurzenia się lub aktywności. Stymuluje, wprowadza różnorodność i bodźce do pustej i zamkniętej przestrzeni, na przy kład poprzez murale umieszczone w ponurym otoczeniu, a także zapewnia stymulację podczas tworzenia (np. doświadczenia kolory styczne).

Działania artystyczne stwarzają więźniom okazję do uczenia się w sensie społecznym i ogólnym, do rozwijania nowych umiejętności. Oprócz spontanicznej (niekierowanej) działalności artystycznej, obok prac o charakterze autoekspresyjnym, w zakładach karnych wyko nuje się również kopie znanych dzieł sztuki, co jest techniką możli wą do wykonania i dobrze odbieraną przez osoby nieprzeszkolone. Wśród obrazów znajdują się również obrazy sakralne, które mogą mieć bogate znaczenie dla skazanego, który kopiując obraz może odnieść się do jego symboliki. Poza tym jest to działalność produk tywna, której efektem jest samodzielnie wytworzony przedmiot o dużym znaczeniu, który może stać się towarem. W ten sposób umie jętność rysowania może mieć wartość wymienną w tym zamkniętym środowisku. W więzieniu oprócz kopii wykonuje się głównie portrety i sceny rodzajowe dla członków rodziny.

Oprócz tworzenia, nawiązanie bezpiecznej relacji odgrywa także kluczową rolę w działaniach sterowanych. W wystarczająco dobrym środowisku osobistym, tzn. takim, które akceptuje i zabezpiecza re lacje pomocowe, rozwijają się i powstają tzw. umiejętności miękkie, przez które rozumiemy umiejętności osobiste i społeczne, decydu jące o integracji, motywacji, zdolności do zarządzania i kreatywności danej osoby w miejscu pracy, wykraczające poza wiedzę zawodo wą. Przykładami takich umiejętności są elastyczność, kreatywność, zdolności komunikacyjne, zdolności organizacyjne, wytrzymałość, inteligencja emocjonalna itp. Wyrażanie siebie może umożliwiać dzielenie się i przekazywanie uczuć, trudnych lub wymyślonych hi storii, a w przypadku ekspresji wizualnej może być ucieleśnione w materialnym produkcie. Działania łamiące zasady mogą w niektó rych przypadkach przekształcić się w myślenie kreatywne i mogą być w zgodzie z prawem przeżywane i doświadczane w twórczości. Doświadczenia i poznawanie siebie z nowej strony mogą także pro wadzić do zmiany postawy. Uwaga i empatia mogą być również da wane i otrzymywane podczas pracy artystycznej. Może to prowadzić do doświadczenia kompetencji, tzn. poczucia ja też jestem w czymś dobry. Aktywność, charakter działania artystycznego, przeciwdziała wyuczonej stagnacji, pozwala być aktywną postacią, a nie tylko bier nym podmiotem własnego życia, pomaga kształtować własny los i

101

brać za niego odpowiedzialność. Szczególnie uderzającą cechą w kontekście więziennym może być to, że w sztuce można doświadczyć pewnego rodzaju wolności ujętej w ramy poprzez osobiste wybory i decyzje, które mają miejsce podczas pracy artystycznej. Więzień, który jest zasadniczo ograni czony w swojej wolności osobistej, może wybrać temat, kolor i wiele drobnych autonomicznych decyzji w procesie twórczym. Jest to wol ność wyobraźni i myślenia, czyli tworzenia. Jeśli w zakładzie karnym prowadzona jest działalność artystyczna, w jakiś sposób zaangażo wani są w nią także pracownicy zakładu karnego, a w wielu przy padkach również członkowie rodzin. Ekspresja artystyczna może przynieść zrozumienie, a tym samym akceptację, a czasem nawet uznanie, jeśli ktoś jest utalentowany. Z pewnością pozwala spojrzeć na osobę z innej, bardziej otwartej i wrażliwej strony. Metody arty styczne mogą też odgrywać ważną rolę w opiece po zakończeniu terapii i reintegracji ze względu na swoje wyżej wymienione cechy. Ułatwiają one przejście do świata pracy, gdyż samo tworzenie dzieła sztuki wiąże się z pracą, jest to w istocie pomost między stanem obec nym (byciem chorym) a przyszłym (byciem zdrowym), jest to okazja do pracy (Valachiné Geréb, Fónagy, Oriold, 2020).

Podsumowanie

Interwencje oparte na sztuce, podejmowane przez artystów i przedstawicieli różnych zawodów pomocniczych, mają szeroki i zło żony wpływ na życie w więzieniu. Mogą być ważnymi narzędziami humanizacji miejsca i sytuacji, resocjalizacji, życia i wzajemnego zro zumienia.

Literatura cytowana:

Boldizsár, I. (2019). A királyné, aki madárnak képzelte magát, me seterápiás csoporttörténetek. Jelenkor kiadó.

Documentary (2020). Tales from the Prison Cell (director Abel Visky, 2020). Proton Cinema. http://protoncinema.hu/hu/filmek/mesek-a-zarkabol.

Honti, Gy. (2016). Művészet a börtönben. Taní-tani Online. http://www.tani-tani.info/muveszet_a_bortonben.

Juhász, Zs. (2016). Művészeti programok és művészetterápia börtönkörnyezetben. Börtönügyi Szemle 2016/4. pp. 83-94.

Kiss, V. (2014). Comparing Visual Art Education and Art Thera py Theory and Methodology. Confinia Psychopathologica, 2014. Vol.2 No.2., pp. 151-174.

102

Laing, J. (1984). Art Therapy in Prisons. Thessa Daley (ed., 1984). Art as Therapy, An introduction to the use of art as a therapeutic technique. Routledge. London, New York. pp. 140-151.

Leciq (2020 May 27). Soft skill. Leciq. https://lexiq.hu/soft-skill.

Luzsi, M. (2020a). Rabmesék, Mesék és történetek az egri Bün tetésvégrehajtási Intézet mesekörének életéből. Luzsi Margó (ma gánkiadás).

Luzsi, M. (2020b). Rabkoszt testnek és léleknek, A Heves Megyei Büntetésvégrehajtási Intézet mesecsoportjának laktató meséi és receptjei. Luzsi Margó (magánkiadás).

Szokács, K. (2013). A színház és a társadalom kapcsolódási pon tjai Olaszországban a börtönszínházak tükrében. Doktori disszer táció, ELTE BTK Irodalomtudományi Doktori Iskola. http://dok tori.btk.elte.hu/lit/szokacskinga/diss.pdf.

Valachiné, G. Zs., Fónagy, J. & Oriold, K. (2020). Lelki egészségvé delem a resztoratív művészet segítségével. ERASMUS+ Program 2019-1-UK01- KA204-97CBFC43-EN. Lélekben Otthon Alapítvá ny.

https://lelekbenotthon.hu/2020/04/szamit-a-lelki-egeszseg/.

Visky, Á. (2021 May 19). Interjú Visky Ábel rendezővel. Marie Cla ire magazin

https://marieclaire.hu/kultura/2021/05/19/ugy-szerettunk -volna-ranezni-ezekre-az-emberekre-hogy-az-ertekeiket-las sak-vissza-interju-visky-abel-rendezovel/

103

104

SZTUKA I TERAPIA

PETER VAN OLMEN

105

106

SZTUKA I TERAPIA

Peter van Olmen

Kultura jest także bardzo ważna dla rozwoju osobistego, zaangażo wania społecznego oraz bogatszego środowiska nauki i życia. Kultura tworzy więzi społeczne (Art quite simple, P. Smeta, 2010)1

Wprowadzenie

Wyobraź sobie, że wchodzisz dziś do więzienia. Musisz oddać swój telefon i laptop, co praktycznie odcina cię od świata zewnętrz nego. Na pewien czas musisz zostawić swoją rodzinę, dzieci, przy jaciół i środowisko społeczne, czyli elementy tworzące twoją egzy stencję. Życie w więzieniu jest monotonne, środowisko często jest czarno-szare, szanse na współpracę są ograniczone, a kontakt ze światem zewnętrznym minimalny. Przebywanie w małej celi przez wiele lat, bez prawie żadnych normalnych kontaktów społecznych, ma negatywny wpływ na poczucie własnej wartości. Więźniowie mogą stać się zgorzkniali, źli i mściwi wobec społeczeństwa. Społeczeństwo nie stoi w miejscu i w naturalny sposób będzie się rozwijać oraz wprowadzać innowacje, które wymagają od ludzi różnych umiejętności, wiedzy i postaw. Więźniowie nie są włącze ni w ten proces lub są włączeni tylko częściowo, a w konsekwencji tego wykluczenia będą mieli trudności z ponownym uczestnictwem w nowoczesnym społeczeństwie, po zakończeniu odbywania kary pozbawienia wolności.

Sztuka może być narzędziem, które można wykorzystać, aby uczynić ten czas zamknięcia znośnym, ale także by rozwinąć umie jętności, których wymaga społeczeństwo. Może ona stanowić linię życia, dzięki której osadzeni będą mogli utrzymać kontakt ze społe czeństwem. Więźniowie mogą wejść do społeczeństwa po odbyciu kary pozbawienia wolności z pakietem narzędzi, który zwiększa szan se na pozytywną resocjalizację.

Słowa kluczowe: resocjalizacja, linia życia, świadomość, połączenie

Znaczenie sztuki jako narzędzia i linii życia

By potwierdzić znaczenie sztuki jako bazy narzędzi i linii życia, chciałbym odwołać się do książki filozofów Alaina de Bottona i Joh

1 (oryg.) Culture is also very important for per sonal development, social involvement and a richer learning and living environ ment. Culture creates social connectedness.

107

H. Matisse (1909). Taniec (I) [obraz].

The Museum of Mo dern Art (MoMA), New York, USA. Źródło: domena publiczna: 2022

Succession H. Matisse / Artists Rights Society (ARS), MOMA New York. shorturl.at/ cEIOY

na Armstronga (2016). Opisali oni nową metodę: sztukę jako formę terapii; książka ta jest pełna rozwiązań dotyczących wielu życiowych pytań. Opisują oni, w jaki sposób sztuka może być medium terapeu tycznym, które może nas prowadzić, bawić i pocieszać, pozwalając nam stać się lepszymi wersjami samych siebie. Musimy wyraźniej skupić się na tym, jakiego rodzaju narzędziem może być sztuka i co można z nią zrobić. Podobnie jak inne narzędzia, sztuka może posze rzać nasze umiejętności i możliwości. Pozwala nam robić coś wię cej, niż tylko pracować rękami i zmysłami. Sztuka kompensuje nasze wrodzone braki, zwłaszcza w przypadku umysłu, w przypadku któ rego te braki można określić jako braki psychologiczne. Aby poznać jej cel, musimy zapytać, czego potrzebują - nasz umysł i emocjeaby lepiej funkcjonować. W jakich ograniczeniach psychologicznych może pomóc sztuka? Zidentyfikowano siedem ograniczeń oraz sie dem funkcji sztuki: pamięć, nadzieja, cierpienie, odzyskanie równo wagi, samoświadomość, rozwój i docenianie.

Interesujące wydaje się omówienie tych funkcji z całym perso nelem zakładu karnego. Być może przyczyniłoby się to w pozytywny sposób do poprawy samopoczucia w zakładzie karnym oraz do pro cesu resocjalizacji więźniów.

Przyjrzyjmy się bliżej kilku krótkim charakterystykom czterech z siedmiu funkcji sztuki.

Sztuka przynosi nadzieję

Tancerki z obrazu Matisse’a nie twierdzą, że ten świat jest całko wicie pozbawiony problemów, ale ich postawa dodaje otuchy. Dzięki nim nawiązujemy kontakt z radosną, beztroską częścią nas samych, która może nam pomóc w radzeniu sobie z nieuniknionym upoko rzeniem i odrzuceniem.

108

P. Klee (1936) Nach der Ueberschwemung [obraz]. Fundacja Beyeler, Riehen, Szwajcaria. Źródło: domena publiczna shorturl.at/ryPUZ

Patrząc i skupiając uwagę na obiekcie sztuki, odwraca się ją od bólu. Percepcja sztuki wywołuje przeżycia i skojarzenia, na przykład gniew, doświadczenie piękna, wspomnienie, pytanie o intencję twór cy. W ten sposób każdy człowiek nadaje własne znaczenie temu, co widzi na obrazie, malowidle lub innym przedmiocie. Sztuka jako część naszego środowiska nadaje dodatkowego wymiaru jakości ży cia. Oferuje inny sposób patrzenia, buduje pomost między różnymi światami i czasami.

Sztuka pomaga w rozwoju

Maska Mwana Pwo. (XX wiek). [maska]. Kongo. Fotograf: Viscorp. Źródło: do mena publiczna Dreamstime.com shorturl.at/jkN23

109Sztuka przywraca równowagę

P. Mondriaan (1913). Tablica nr. 1 [obraz]. Kolekcja firmy Kröller-Müller

Muzeum, Otterlo, Holandia. Fotograf: Rob Lumen Captum. Źródło: domena publiczna

Dreamstime.com shorturl.at/bARXZ

Wiele doświadczeń, ludzi, miejsc i okresów, które mają nam coś ważnego do powiedzenia, zostaje odrzuconych, ponieważ są zdefi niowane w niewłaściwy sposób i nie potrafimy z nich skorzystać. Na sze oceny są często powierzchowne i tendencyjne. Szybko uznajemy rzeczy za dziwne, a taka postawa jest zbyt defensywna i ograniczo na. Sztuka jest przewodnikiem poszerzającym nasze doświadczenie. Jest ona wysoce wyrafinowanym zbiorem doświadczeń innych lu dzi, przedstawionym w pięknych, dobrze zorganizowanych formach. Może ukazywać niektóre z najbardziej wymownych form ekspresji innych kultur, pozwalając nam lepiej zrozumieć siebie i nasz świat. Na początku wiele dzieł sztuki wydaje się po prostu innymi, ale od krywamy, że mogą one zawierać idee i przekonania, które możemy przyjąć jako własne w sposób, który nas wzbogaca. Nie wszystko, czego potrzebujemy, by stać się lepszą wersją samych siebie, jest w zasięgu ręki.

Sztuka sprawia, że znów doceniasz codzienne rzeczy

Staliśmy się mniej wrażliwi, gdyż wszystko jest nam dobrze zna ne i żyjemy w świecie zdominowanym przez komercję, która kon centruje się na przepychu. Często jesteśmy niezadowoleni, bo życie jest nudne. Dręczy nas myśl, że gdzie indziej jest więcej do przeżycia. Sztuka pomaga nam na nowo stać się wrażliwymi. Zdejmuje z nas

110

skorupę i ratuje nas przed obojętnością, z jaką przywykliśmy patrzeć na wszystko wokół. Stajemy się znów otwarci i patrzymy na stare w nowy sposób. Sztuka pozwala nam zrozumieć, że nowość i przepych nie są jedynymi rozwiązaniami.

Te siedem funkcji może również stanowić potężny zestaw na rzędzi do realizacji celów określonych przez rząd flamandzki w 2013 r. w Dekrecie w sprawie organizacji pomocy i usług dla osób zatrzy manych

W dekrecie poruszono następujące kwestie:

• stymulowanie samorozwoju więźniów

• przywrócenie równowagi społecznej, relacyjnej i psycholo gicznej więźniów

• ograniczenie negatywnych konsekwencji dla więźniów i ich najbliższego otoczenia społecznego

• promowanie integracji i uczestnictwa w życiu społecznym po zakończeniu okresu zatrzymania

• zachęcanie do procesu naprawczego między sprawcą, ofiarą i społeczeństwem

• zmniejszenie ryzyka powrotu do przestępstwa.

Są to bardzo szczytne cele, które mógłby być wspierane przez wszelkiego rodzaju projekty artystyczne i kulturalne w zakła dach karnych.

Oddziaływanie terapeutyczne poprzez oferowanie wszelkiego rodzaju sztuki ma wpływ zarówno na więźniów, jak i na społeczeństwo

Świat zewnętrzny często ma jednostronne spojrzenie na życie w więzieniu. Domaga się ukarania więźniów, zapominając o tym, że w końcu staną się oni ponownie częścią społeczeństwa.

Wykorzystanie projektów artystycznych do przedstawiania ży cia w więzieniu sprawi, że świat zewnętrzny będzie miał bardziej re alistyczny obraz życia za kratami. Społeczeństwo stanie się również bardziej świadome znaczenia przygotowania osadzonych do powro tu do życia na wolności. Więźniowie mogą wykorzystać sztukę, aby pozbyć się frustracji, obnażyć swoje dusze, nauczyć się krytycznego myślenia o społeczeństwie i sobie, dowiedzieć się, czym jest szacu nek, a także nauczyć się współpracy i komunikacji.

Przebywanie przez wiele lat w małej celi, bez możliwości nawią zania normalnych kontaktów społecznych, ma negatywny wpływ na poczucie własnej wartości. Więźniowie mogą stać się zgorzkniali, źli i mściwi wobec społeczeństwa. Dzięki sztuce mogą oni pozytywnie wpłynąć na samoocenę i obraz siebie. Więźniowie mają ograniczony stan posiadania, są silnie kontrolowani przez zasady i protokoły bez pieczeństwa, mają niewielki kontakt z rodziną i bliskimi lub nie mają go wcale, co może powodować utratę tożsamości.

Projekty artystyczne mają również wpływ na życie społeczne w więzieniu. Czarno-szare otoczenie staje się bardziej kolorowe, a

111

dzięki zwiększonej interakcji między więźniami, personelem, straż nikami i prowadzącymi warsztaty tworzy się bardziej pozytywne śro dowisko społeczne. Dzięki wspólnej pracy nad sztuką nawiązuje się więcej więzi, szacunku i zaufania, co z kolei może wpłynąć na ko rzystny proces resocjalizacji osadzonych.

Przykłady projektów interakcyjnych

Holenderska teolog/artystka Folly Hemrica w swoim artykule (2014) twierdzi, że cała sztuka jest święta, odnosząc się do swoich projektów w różnych więzieniach. Opisuje więzienie jako najbardziej banalne środowisko, jakie można sobie wyobrazić. Miejsce, które jest płaskie i bezduszne, gdzie język jest niewyszukany. Dźwięki są głośne i nieprzyjemne, klawisze dziwnie się zachowują, więźniowie krzyczą, a cele są ozdobione nieestetycznymi obrazami. Stworzenie dzieła sztuki wspólnie z osadzonymi, w projekcie Desert (2014), było dla niej wyzwaniem.

Interesujące było dla niej sprawdzenie reakcji osadzonych, dlatego zapytała przed rozpoczęciem projektu: Czy możemy razem sprawić, żeby wiał wiatr, świeży podmuch, który mógłby otworzyć okno mimo zamknięcia? Wiatr ten na początku składał się z wielu podmu chów.

Więźniowie nie uważali się za bardzo kreatywnych. Kierownic two uważało, że projekt artystyczny to nonsensowny plan i wskazy wało, że nie ma na niego środków finansowych. Pracownicy obawiali się o bezpieczeństwo. Mimo przeciwieństw rozpoczęli realizację ma łego projektu. Więźniowie wykonali na płótnie sitodruk w kształcie gwiazdy, a następnie poszczególne elementy zostały połączone w jedno duże płótno. Po zakończeniu projektu osadzeni byli dumni z produktu, który udało im się wspólnie stworzyć w harmonii.

W wielu przypadkach rozmowy w więzieniu dotyczą poczucia winy, wstydu i bycia niesłyszanym, lecz w tym projekcie było ina czej. Odkryto nowe talenty, a wspólna praca stworzyła środowisko, w którym rozmowy nie były już wymuszane, a toczyły się w sposób naturalny. Wspólna praca nad projektem sitodruku dała więźniom i pracownikom przestrzeń do nieformalnej dyskusji. Wiatr zniknął. Pracownicy i kierownictwo widzieli pozytywne rezultaty projektu.

Innym ciekawym projektem jest Golden Lifelines Project (2014).

By nie umniejszać jego wymowy, ten fragment artykułu przytacza my w całości: Po tym pierwszym doświadczeniu musiały pojawić się nowe projekty. W więzieniach w Hoogeveen i Bredzie rozpocząłem pro jekt „Golden Lines”. Kazałem więźniom rysować złote linie pędzlem na czerwonym płótnie pokrytym złotą farbą. Złota linia oznaczała wszyst ko, co było dobre w ich życiu. Złota linia? Wyczytałem zdumienie na ich twarzach. Jakież to było dla nich dziwne pytanie. Przecież wszyscy ciągle pytali, co w ich życiu poszło nie tak, gdzie poszło nie tak, jak to się stało, że tak bardzo zboczyli z torów.

A teraz to pytanie, tak niezwykłe, że na chwilę zamilkli. Było ono również tak sprzeczne z typową dla więzienia kulturą narzekania. Ni

112

gdzie nie ma tak wielu skarg jak w więzieniu: na jedzenie, na strażni ków, na brak prywatności, na współwięźniów, na prawników, itd.

Co dobrego wydarzyło się w twoim życiu? Pędzle powoli przesu wały się po płótnie, twarze były zamyślone, niektóre uroniły łzę. Piękno wywołuje również smutek, z powodu tego, co minęło lub zostało utra cone. W ten sposób powstały linie przerywane, kropkowane i skąpe. Tak to już jest z tym szczęściem w życiu. Po projekcie rozmawialiśmy ze sobą o tym, co dobrego wydarzyło się w naszym życiu. Wszyscy byli śmy zdumieni, że tak wiele było dobrego, że tak wiele się udało, że tak wielu ludziom zależało na nas, którzy w nas wierzyli, kiedy my sami nie byliśmy jeszcze w stanie tego zrobić. Nauczyciele, babcie... ktokolwiek. Usłyszeliśmy nawzajem historie, których nie znaliśmy, bo nie pytaliśmy nigdy o nie. To był jeden z moich najlepszych projektów. Po nim nastą piło wiele następnych, wszystkie były próbą spojrzenia poza powierz chowność istnienia. Przypominają mi się słowa Anne Zernike: Cała sztuka jest święta, ponieważ odpycha nas od banału. Dobra robota! (www.theologie.nl/boekrecensies/alle-kunst-heilig).

Nawet bez projektów istnieją w więzieniu różne formy sztuki Sztuka może stanowić przestrzeń sakralną, w której więźnio wie mogą stworzyć własną tożsamość w swoim środowisku i celi. Osadzeni mogą wykorzystać swoją kreatywność, aby wyrazić coś i nadać sens swojemu pobytowi w więzieniu. Odkąd istnieją więzie nia, tworzone są obrazy i przedmioty, które mówią wiele o emocjach więźniów. Gniew, agresja, marzenia i fantazje są często rozpoznawal ne w tych twórczych ekspresjach. Nie tylko emocje, ale także kolory są wykorzystywane, aby uczynić mroczne środowisko bardziej zno śnym.

W więzieniu istnieją ograniczenia: więźniowie są często uzależ nieni od dostępności materiałów, dlatego sięgają po podstawowe: chleb, pastę do zębów itp. Przy użyciu tych materiałów powstają prymitywne dzieła sztuki, które mogłyby zainspirować zarówno Pi cassa, jak i Dubuffeta.

L. Van Es (2019). Twister [rzeźba z pasty do zębów]. Źródło: Jailart. shorturl.at/ bfgrV

113

Narzędzia z więzienia

JJI Lelystad. (2022). [fotografia]. Fotograf: Peter van Olmen

W trakcie pobytu w więzieniu współwięźniom przekazywane są konkretne umiejętności, dzięki czemu sztuka nabiera konkretnego charakteru, przywodząc na myśl tatuaże. Oprócz obrazów, prawdzi wymi dziełami sztuki mogą być także wykonane przedmioty, takie jak fajki do haszyszu, broń itp.

Wiele prac jest przesiąkniętych elementami rytualnymi i inkan tacyjnymi. Powtarzające się tematy to seks, przemoc, sny, pożąda nie, strach, pocieszenie, gniew, poczucie winy, wstyd i żal. W ramach tych tematów matki zajmują bardzo wrażliwe miejsce. Wiele incy dentów w więzieniu ma swoje źródło w lekceważących wypowie dziach o matce. Dzięki projektom można również stworzyć bardziej pozytywną więź między więźniami a społeczeństwem.

Istnieją dwie strony negatywnych doświadczeń i, jak pokazuje poniższa praca, sztuka może zapewnić połączenie, które utrzymuje linię życia między światem zewnętrznym a więzieniem.

THE CLOSED HOUSE, rzeźba składająca się z dwóch stalowych obiektów, znajduje się na poboczu autostrady w pobliżu opuszczo nego więzienia. Artysta zwraca uwagę na symboliczny związek mię dzy zamkniętym światem więzienia a światem zewnętrznym. Stal pochodzi ze statku, który został uszkodzony w wyniku kolizji. Zarów no w więzieniu, jak i poza nim, to dzieło sztuki zainspirowało interak cje różnych środowisk. Osadzeni, byli więźniowie, sąsiedzi i kierowcy przejeżdżający obok zakładu karnego byli zachęcani przez dzieło do zastanowienia się nad tym uszkodzeniem.

Podsumowanie

Sztuka i terapia, wpływ projektów więziennych

Istnieje wiele przykładów projektów artystycznych realizowa nych w zakładach karnych, z których większość udowodniła swoją wartość i przydatność. Większość ocen tych projektów dotyczy sze

114

H. Nauwens (1954). Closed house/Zamknięty dom [rzeźba].

Oegstgeest, Holandia. Źródło: Herbert Nouwens shorturl.at/aikrT

regu konkretnych korzyści, barier i możliwości.

W skrócie:

• więźniowie mogą wyrazić siebie w sposób kreatywny i odkryć swoje talenty

• dzięki projektom artystycznym osadzeni mogą rozwijać się w pozytywny sposób

• projekty artystyczne zapewniają wartościowe spędzenie cza su w zakładzie karnym

• proces resocjalizacji może przebiegać w bardziej pozytywny sposób

• zostaje utrzymana interakcja ze społeczeństwem.

Warunki:

Aby projekty artystyczne zakończyły się sukcesem, potrzebne są:

• wystarczające środki finansowe

• zaangażowanie ze strony kierownictwa (instytucje powinny wspierać projekt)

• personel ściśle i aktywnie zaangażowany w realizację projektu oraz doceniający jego znaczenie

• organizacja projektu musi być zgodna z zasadami bezpieczeń stwa obowiązującymi w zakładzie karnym

• osadzeni muszą czuć się bezpiecznie w środowisku twórczym.

Ograniczenia:

• problemy między poszczególnymi osadzonymi, które spra wiają, że nie chcą oni uczestniczyć w zajęciach lub współpra cować ze sobą

• wywoływanie negatywnych uczuć podczas tworzenia kre

115

atywnego produktu

• presja czasu i harmonogram zakładu karnego.

Radzenie sobie z oczekiwaniami

Podczas organizowania projektów artystycznych w jednost kach penitencjarnych pojawiają się oczekiwania różnych podmio tów: więźniów, artystów, organizacji projektowych, dyrekcji zakładu, osadzonych, personelu. Niektóre z tych oczekiwań będą wspólne, ale organizator projektu będzie musiał zrozumieć, że kierownictwo i personel mogą mieć na uwadze także inne korzyści.

Podsumowując, kierownictwo będzie zadowolone z dobrych i uzyskanych w bezpieczny sposób rezultatów. Wszyscy będą zado woleni, jeśli projekt będzie stanowił zachętę do organizowania no wych projektów, co potwierdza ich pozytywne skutki.

Korzyści takie jak pozytywna interakcja między personelem, osadzonymi, prowadzącymi warsztaty, społeczeństwem, upiększe nie ciemnych pomieszczeń i rozwój umiejętności miękkich, dzięki którym proces resocjalizacji przebiega sprawniej, to wskaźniki, które mogą otworzyć drzwi do przyszłej współpracy i projektów opartych na sztuce.

Literatura cytowana:

Botton, A. & Armstrong, J. (2014). Art as Therapy. London: Phai don Press Limited.

Hemrica, F. (2014). All Art is Sacred. Theologie.nl. HYPERLINK “http://www.theologie.nl/boekrecensies/alle-kunst-heilig” www.theologie.nl/boekrecensies/alle-kunst-heilig.

116

117

118

MELINDA ŠEFČIĆ, ANITA JANDRIĆ NIŠEVIĆ I VIDA MEIĆ

119 WPŁYW SZTUKI WIĘZIENNEJ NA PERSONEL ZAKŁADU KARNEGO

120

WPŁYW SZTUKI

WIĘZIENNEJ NA PERSONEL ZAKŁADU KARNEGO

Melinda Šefčić, Anita Jandrić Nišević i Vida Meić

Streszczenie

Powszechnie wiadomo, iż stres związany z pracą w więziennic twie często prowadzi do negatywnych skutków, takich jak wypalenie zawodowe. Zespół ten objawia się wyczerpaniem emocjonalnym, depersonalizacją i obniżeniem poziomu osiągnięć osobistych. Funk cjonariusze służby więziennej często spędzają całe swoje życie za wodowe w systemie więziennictwa. W tym okresie narażeni są na liczne stresory, z których część związana jest z pracą z osadzonymi, część ma charakter organizacyjny, a część związana jest z samym środowiskiem fizycznym. Wpływ sztuki na pracowników więziennic twa, niezależnie od tego, w jakim dziale pracują, jest powszechny i szczególnie ważny. Badanie dotyczące percepcji przestrzeni przed i po interwencjach artystycznych wykazało, że zdecydowana więk szość badanych pracowników odczuwa przestrzeń po malowaniu jako znacznie przyjemniejszą i pełną treści, w przeciwieństwie do sy tuacji sprzed malowania, kiedy była ona nieatrakcyjna i nudna. Skła nia to do refleksji nad tym, jak sztuka może pozytywnie wpływać na nastrój pracowników i ich postrzeganie przestrzeni pracy, podobnie jak pozytywnie oddziałuje na samych osadzonych.

Słowa kluczowe: personel więzienny, negatywne środowisko, prze ciążenie pracą, stres, odpowiedzialność

Wprowadzenie

Dobrze wiadomo, że stres spowodowany pracą w systemie wię ziennictwa często prowadzi do negatywnych skutków dla zdrowia psychofizycznego jednostki (Dollard, Winefield i Winefield, 2001; Ne

121

veu, 2007; Garland, 2002). Do typowych skutków wypalenia zawodo wego wśród pracowników zakładów karnych należą: 1) nieobecność w pracy, 2) zwiększone wykorzystanie dni chorobowych i 3) zwolnie nie z pracy (Carlson i Thomas, 2006; Garland, 2002; Maslach i Jack son, 1981; Schaufeli i Peeters, 2000; Garland, 2002). Oprócz negatyw nego wpływu na wykonywanie zadań w pracy, syndrom wypalenia zawodowego ma również wpływ na relacje ze współpracownikami i traktowanie osadzonych (Garland, 2002; Garner, Knight, i Simpson, 2007; Maslach, Schaufeli, i Leiter, 2001). Negatywny wpływ wypale nia zawodowego jest również widoczny w relacjach pracowników więzienia z ich rodzinami (Maslach i Jackson, 1982; za: Garland, 2002).

Zespół wypalenia zawodowego objawia się wyczerpaniem emocjonalnym, depersonalizacją i obniżeniem poziomu osiągnięć osobistych. Składa się on z trzech aspektów, obejmujących stres za wodowy, obciążenie pracownika i obronne metody rozwiązywania problemów (Garland, 2002). Wypalenie zawodowe wynika z nagro madzenia stresu oraz nieodpowiedniego zarządzania nim. Ponadto niektóre osoby są bardziej narażone na wypalenie niż inne. Garland (2002) zauważa, że profil osoby narażonej na wypalenie zawodowe obejmuje brak asertywności, niecierpliwość, nietolerancję, wrogość oraz silną potrzebę aprobaty i przywiązania. Z tego właśnie powodu przypadki wypalenia zawodowego w systemie więziennictwa nie na leżą do rzadkości. Sztuka może być jednym z narzędzi, które mogą przyczynić się do zmniejszenia stresu wśród pracowników, poprzez podejmowanie interwencji artystycznych w ich miejscu pracy.

Wpływ sztuki na personel więzienny, zarówno na personel te rapeutyczny, administracyjny, jak i na funkcjonariuszy służby wię ziennej, jest szeroko rozpowszechniony i niezwykle ważny. Więk szość dostępnych badań koncentruje się na wpływie warsztatów artystycznych na więźniów, natomiast ich oddziaływanie na personel więzienny jest w dużej mierze pomijane. Tymczasem pracownicy za kładów karnych są w równym stopniu narażeni na negatywne od działywanie środowiska więziennego, co sami osadzeni. Pracownicy więzienia często spędzają całe swoje życie zawodowe w systemie więziennictwa. W tym okresie przeżywają wiele napięć związanych nie tylko z pracą z osadzonymi, ale także z samymi warunkami loka lowymi oraz wymagającymi i uciążliwymi warunkami psychofizycz nymi. Wypalenie zawodowe jest bardzo częstym zjawiskiem, po nieważ personel jest narażony na liczne sytuacje zagrożenia, które dodatkowo obciążają go w pracy.

Większość literatury i badań wskazuje, że niezadowolenie pra cowników ze środowiska pracy jest przede wszystkim związane z ich niezadowoleniem z miejsca pracy. Zadowolenie pracowników, zwłaszcza pracowników więziennictwa i ochrony więzień, zależy od wielu czynników, a jednym z najbardziej krytycznych jest duże ob ciążenie pracą i wymagania środowiska pracy. Brak siły roboczej i wyczerpujące godziny pracy to jedne z kluczowych czynników pro wadzących do poczucia niezadowolenia i stresu w miejscu pracy.

Przegląd literatury dotyczącej wpływu sztuki na samopoczucie

122

całej społeczności więziennej sugeruje, że sztuka ma pozytywny wpływ nie tylko na osadzonych, ale także na personel więzienny. Pracownicy więzienni preferują motywy przyrodnicze, natomiast abstrakcja i sztuka abstrakcyjna są całkowicie odrzucane jako nie istotne dla środowiska więziennego. Ponadto analiza jakościowa przeprowadzona w ramach projektów zrealizowanych do tej pory w Chorwacji Exemplary Penitentiary (2018), Revitalization of Prison Spa ce with Art (2019), The Horizon of Freedom (2020) i Freedom of Cre ation (2021) wykazała, że pracownicy zajmujący się terapią więzienną bardziej akceptują ideę sztuki więziennej, niż funkcjonariusze działu ochrony (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

W Chorwacji badania prowadzone są nieprzerwanie od 2017 roku w ramach projektów ukierunkowanych na estetyzację i rewi talizację artystyczną obiektów więziennych, które bezpośrednio przyczyniają się do zmiany tożsamości wizualnej przestrzeni. Wyni ki poprzednich badań, zwłaszcza wśród pracowników, sugerują, że funkcjonariusze działu ochrony mają nieco bardziej negatywny sto sunek do malowania murali (i ogólnie do tego typu inicjatyw) niż pra cownicy innych działów. Różnicę tę można wytłumaczyć faktem, że głównym zadaniem funkcjonariuszy działu ochrony jest utrzymanie bezpieczeństwa zakładu karnego, co wiąże się z bardziej represyjny mi postawami wobec osadzonych w ogóle, w porównaniu z pracow nikami działu penitencjarnego, którzy są bardziej skoncentrowani na resocjalizacji, a tym samym bardziej otwarci na takie inicjatywy, które częściowo mogą pozytywnie wpłynąć na przystosowanie więźniów i poprawić jakość odbywania kary pozbawienia wolności (Šefčić, Jan drić Nišević, 2020).

Jeśli chodzi o postrzeganie przestrzeni przed przeprowadze niem interwencji artystycznych, większość badanych pracowników uważa pomieszczenia więzienne za puste, nieatrakcyjne i nudne (prawie 52%), natomiast prawie 21% respondentów z działu ochrony uważa pomieszczenia więzienne za przyjemne. Ponadto około 40% respondentów uważa, że odnawianie wnętrz i elewacji budynków więziennych jest ważne, w porównaniu z około 30% respondentów, którzy uważają inaczej. Pozostali (20%) nigdy się nad tym nie zasta nawiali. Około 54% respondentów uważa jednak, że estetyzacja i re witalizacja artystyczna pomieszczeń jest dobrym i koniecznym po mysłem, aby poprawić wygląd wewnętrzny i zewnętrzny więzienia (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

Po namalowaniu murali zewnętrznych zdecydowana większość respondentów (około 80%) uważała obiekt za znacznie przyjemniej szy i twierdziła, że czuje się bardziej komfortowo, przebywając w nim (63%), a 70% respondentów określiło go jako bardziej przyjemny, in teresujący i sensowny (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

Większość z nich uważa również, że przeprowadzone inter wencje artystyczne były dobrym pomysłem i że były one potrzeb ne (70%). Ponadto około 70% respondentów twierdzi, iż inne zakłady karne również powinny zostać pomalowane (Šefčić, Jandrić Nišević, 2020).

123

Wyniki te wskazują, że personel więzienny powinien w równym stopniu uczestniczyć w zajęciach polegających na prowadzeniu warsztatów artystycznych z osadzonymi oraz przejść dodatkowe szkolenie na temat ich celów i wartości, aby przyczynić się do wzro stu świadomości zbiorowej, ale także pozytywnego samopoczucia w miejscu pracy.

Wyniki badań przeprowadzonych dotychczas przez Chorwac ki Związek Artystów Plastyków (HDLU) w systemie więziennictwa podkreślają potrzebę refleksji i uznania znaczenia pozytywnych ele mentów i celów działań artystycznych. Projekty artystyczne ukierun kowane na poprawę zdrowia psychicznego i duchowego spełnienia więźniów mają także bezpośredni wpływ na samopoczucie perso nelu więziennego.

Wreszcie, nie należy pomijać faktu, iż projektowanie przestrzeni odgrywa istotną rolę i wywiera wpływ na ludzi oraz ich nastrój, moty wację, satysfakcję, a tym samym sprzyja współpracy.

Podsumowanie

Środowisko, w którym pracujemy i spędzamy większość czasu, ma bezpośredni wpływ na nasze samopoczucie i skuteczne wyko nywanie zadań zawodowych. Poziom komfortu w naszym środowi sku pracy jest bezpośrednio związany z poziomem naszej satysfakcji z pracy. Dlatego też, rozważając estetyzację środowiska więzienne go, powinniśmy w równym stopniu brać pod uwagę udoskonalenia artystyczne zarówno w miejscu pracy dla personelu, jak i w pomiesz czeniach dla osadzonych. Jedną z propozycji jest zaangażowanie sa mych pracowników w działania projektowe poprzez przedstawienie swoich wizji i pomysłów na wygląd przestrzeni. Na tej podstawie artyści mogliby wykonać szkice, które następnie mogłyby zostać zaprezentowane i przekazane pracownikom do wyboru w celu reali zacji. Wyniki poprzednich projektów wskazują, że większość pracow ników podkreśla konieczność poprawy wyglądu ich miejsca pracy, nie tylko poprzez malowanie. Najczęstsze uwagi dotyczą starych mebli biurowych, starej stolarki i toalet, a także zdegradowanego stanu budynków.

To właśnie pozytywne doświadczenia z całego świata, nowa ar chitektura i wizje systemu więziennictwa zachęcają nas do myślenia o zrobieniu kroku naprzód. Dziś, w XXI wieku, można i należy myśleć o wykorzystaniu sztuki jako integralnej części zdrowego społeczeń stwa.

Literatura cytowana:

Bryan, R.G., Kevin, K. & Dwayne Simpson D. (2007). Burnout Among Corrections-Based Drug Treatment Staff: Impact of In dividual and Organizational Factors. International Journal of Of

124

fender Therapy and Comparative Criminology. Volume: 51 issue: 5, page(s): 510-522.

Carlson, J.R. & Thomas, G. (2006). Burnout Among Prison Case workers and Corrections Officers. Journal of Offender Rehabilita tion. Volume 43, 2006 - Issue 3. Pages 19-34.

Dollard, M.F., Winefield, H. R. & Winefield, A. H. (2001). Occupatio nal strain and efficacyin human service workers. Dordrecht, The Netherlands: Kluwer Academic.

Garland, B. (2002). Prison Treatment Staff Burnout: Consequen ces, Causes and Prevention. (ed. Susan L. Clayton M.S.). Correc tions Today Volume: 64, Issue: 7, Pages: 116-121.

Hawley, J., Murphy, I. & Souto-Otero, M. (2013). Prison Education and Training in Europe. Current State-Of-Play And Challenges. A summary report authored for the European Commission by GHK Consulting.

Maslach, C. & Jackson, S.E. (1981). The measurement of expe rienced burnout. Journal of Occupational Behaviour. Vol. 2, 99113 (1981).

Maslach, C., Schaufeli, W.B. & Leiter, M.P. (2001). Job Burnout. Annual Review of Psychology. Vol. 52:397-42.

Maslach, C. & Jackson, S. (1982). Burnout in Health Professions: A Social Psychological Analysis. In G. S. Sanders, & J. Suls (Eds.), Social Psychology of Health and Illness (pp. 227-251). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.

Neveu, J.P. (2007). Jailed resources: conservation of resources theory as applied to burnout among prison guards. Journal of Organizational Behaviour. J. Organiz. Behav. 28, 21–42 (2007).

Schaufeli, W.B. & Peeters, M.C.W. (2000). Job Stress and Burnout Among Correctional Officers: A Literature Review. International Journal of Stress Management 7, 19–48 (2000).

Šefčić, M. & Jandrić Nišević, A. (2020). Horizon of Freedom. Za greb: Croatian Association of Fine Artists. Sveučilišna tiskara d.o.o. Pages: 46-92.

Šefčić, M. (2018). Exemplary Penitentiary. Zagreb: Croatian Asso ciation of Fine Artists. Sveučilišna tiskara d.o.o.

125

126

ZAWODOWE

SZTUKA

ED SANTMAN

127 KOMPETENCJE

128

KOMPETENCJE ZAWODOWE A SZTUKA

Ed Santman

Streszczenie

Szybki rozwój mediów i narzędzi cyfrowych otworzył nowe możliwości oraz przysporzył nowych dylematów. Służby więzienne na całym świecie zmagają się z możliwościami, jakie dają kompute ry, i mimo że rozumieją wartość edukacji, obawiają się, że po uzyska niu dostępu do Internetu osadzeni będą mogli kontynuować swoje przestępcze praktyki. Jeśli chodzi o edukację, rozwój narzędzi cy frowych przyniósł wiele zmian, sprawiając, że wiedza stała się łatwo dostępna dzięki takim serwisom jak Wikipedia; coraz więcej osób za częło podkreślać wartość innych rodzajów kształcenia, jak edukacja nieformalna i pozaformalna, oraz znaczenie rozwijania umiejętności miękkich, takich jak praca zespołowa, refleksyjne myślenie, zarzą dzanie czasem i inne kluczowe kompetencje; dostrzeżono, że sztuka może być ważnym narzędziem w zdobywaniu umiejętności.

Słowa kluczowe: umiejętności XXI wieku, edukacja nieformalna, umiejętności związane z zatrudnieniem, certyfikaty.

Wprowadzenie

Więzienie jest trudnym środowiskiem, w którym warunki mogą być bardzo zróżnicowane. Zrozumienie kontekstu więziennego jest bardzo ważne, aby skutecznie przeprowadzić szkolenie. Praca ze stabilną grupą to ważny warunek, który powinien zostać spełniony. W ostatnich latach dowiedzieliśmy się, że sztuka może być potężnym narzędziem do zdobywania ważnych umiejętności, takich jak praca zespołowa, zarządzanie czasem, elastyczność i kreatywne myślenie. Podstawowa idea jest bardzo prosta. Tworzenie dzieła sztuki z gru pą ludzi jest bardzo trudne i skomplikowane. Aby osiągnąć sukces, trzeba współpracować z innymi. Umiejętności w tym zakresie noszą wiele nazw - niektórzy nazywają je umiejętnościami XXI wieku, inni mówią o umiejętnościach miękkich lub umiejętnościach związanych z zatrudnieniem. Choć umiejętności te nie są dokładnie takie same, w dużym stopniu się pokrywają.

129

Sztuka jako środek

i umiejętności plastyczne

1 (oryg.) Great learning happens in groups.

Wielka nauka odbywa się w grupach, 1 (cytat z przemówienia Kena Robinsona podczas TED Talk)

Edukacja artystyczna i umiejętności XXI wieku

Od dawna wiadomo, że ten, kto sam znajduje odpowiedzi, uczy się lepiej niż ten, kto zapamiętuje odpowiedzi kogoś innego. W najbliższej przyszłości w wielu sytuacjach rola nauczyciela ulegnie zmianie. Zamiast udzielać odpowiedzi, powinien on nauczyć ucznia zadawać właściwe pytania. Dzięki rewolucji cyfrowej odpowiedzi można znaleźć w Internecie. Refleksyjne myślenie powinno być umiejętnością niezbędną do oceny jakości informacji znalezionych w sieci.

Edukacja artystyczna posiada długo skrywany potencjał, który jest nieodłączną częścią każdego twórczego dzieła: proces. Podczas tworzenia dzieła sztuki można rozwijać i uczyć się umiejętności, które są niezbędne dla każdego z nas. Większość projektów artystycznych może zakończyć się sukcesem tylko wtedy, gdy spełnionych zosta nie kilka warunków. Aby proces grupowy zakończył się sukcesem, potrzebne są różne niezbędne umiejętności. Wspólne wykonanie muralu, praca nad sztuką teatralną czy wspólna gra w zespole lub orkiestrze to ciężka praca, która wymaga od jej uczestników bardzo wiele. Umiejętności takie jak: współpraca, refleksyjne myślenie, sku teczna komunikacja, aktywne słuchanie, elastyczność, umiejętność rozwiązywania problemów, odpowiedzialność, zarządzanie czasem i inne umiejętności społeczne są niezbędne do osiągnięcia dobrych wyników. Możemy też odwrócić tę sytuację. Jeśli wynik końcowy jest dobry, to znaczy, że musiała zaistnieć dobra współpraca, dobra ko munikacja i dobre zarządzanie czasem.

Wszyscy zgodzą się, że te kompetencje są ważne, ale to, co jest tak wyjątkowe w edukacji artystycznej, to fakt, iż może ona być na rzędziem do rozwijania tych cech i sposobem na ich doskonalenie. Na przykład muzykowanie z grupą ludzi jest procesem złożonym. Nie wystarczy tylko grać na instrumencie. Podczas gry trzeba słu chać innych. Trzeba się dobrze przygotować. Należy też zrozumieć, że jest się członkiem zespołu. Musisz być punktualnym, rozumieć, że inni nie mogą zacząć bez ciebie itd. Im ważniejsze stają się te nie formalne elementy uczenia się, tym większa może być rola sztuki w edukacji. Edukacja artystyczna dorosłych w instytucjach takich jak zakłady karne może także polegać na nauce współpracy, poszu kiwaniu rozwiązań i zadawaniu odpowiednich pytań. Jeśli zajęcia z edukacji artystycznej w zakładach karnych są organizowane w taki sposób, aby ludzie pracowali nad swoimi umiejętnościami miękkimi, to kursy te mają ogromny potencjał i mogą stać się bardzo ważne.

130 Edukacja artystyczna

Tworzenie muzyki, granie w sztuce czy pisanie wierszy nie jest już jedynym celem, chodzi także o wykorzystanie sztuki jako zasobu i narzędzia do pracy nad kompetencjami.

Kompetencje te są często nazywane umiejętnościami miękki mi, umiejętnościami związanymi z zatrudnieniem lub umiejętnościami życiowymi, w zależności od kontekstu. W ostatnim czasie wiodące firmy i organizacje, takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, OECD, UNESCO, Apple, Microsoft, Lego (i wiele innych), podkreślały znaczenie tych umiejętności we wspólnym doświadczeniu. Poza wy mienionymi wcześniej umiejętnościami zwykle podkreśla się także znaczenie umiejętności informatycznych. Wszystkie te umiejętności razem są zwykle nazywane umiejętnościami XXI wieku.

Podstawowym założeniem jest to, że w najbliższej przyszłości w edukacji będzie musiało się wiele zmienić. W edukacji musi nastąpić przejście od wiedzy do umiejętności. Uzasadnienie jest następujące: dzięki Internetowi i mediom cyfrowym wiedza jest zawsze i wszę dzie dostępna, a zatem jest mniej ekskluzywna niż w przeszłości. Obecnie szczególnie ważna jest zdolność do samorozwoju, ciągłe go uczenia się, znajdowania odpowiedniej wiedzy i zadawania wła ściwych pytań. Ta zmiana sposobu myślenia jest postrzegana jako jedno z najważniejszych wydarzeń w edukacji. Do końca ubiegłego wieku wiedza przekazywana w szkołach ograniczała się zazwyczaj do wiedzy nauczyciela i treści zawartych w podręczniku. System był zawsze nastawiony na nauczanie identycznej wiedzy różnych osób, z jednolitymi testami. Ci, którzy nie pasowali do systemu, byli głów nie proszeni o dostosowanie się do niego. Ostatecznie w praktyce wiele osób musiało zrezygnować z nauki, ponieważ nie spełniały standardów. Dla niektórych był to początek spirali upadku, która w końcu doprowadziła ich do więzienia.

Kształcenie i szkolenie

Szkolenie opiera się na pewnikach, które można sprawdzić. Na większości lekcji w szkołach przekazuje się wiedzę lub uczy roz wiązywania problemów, które zostały już rozwiązane przez kogoś innego. W rzeczywistości jednak w dzisiejszych czasach, bardziej niż kiedykolwiek, żyjemy w świecie, który nieustannie się zmienia. Ludzka wiedza rośnie w postępie geometrycznym. Musimy nauczyć się odpowiadać na pytania i problemy, które nie zostały jeszcze roz wiązane. W tym celu musimy nauczyć się poszukiwać wiedzy, której jeszcze nie posiadamy i której nie możemy znaleźć w naszych me todach nauczania.

Certyfikacja umiejętności miękkich nabytych dzięki sztuce

W europejskim projekcie PEETA (Personal Effectiveness and Employability Skills Through the Arts, 2012) na lata 2009-2012 bada no innowacyjne podejście polegające na połączeniu sztuki z rozwo jem umiejętności miękkich potrzebnych w pracy. W ramach projektu

131

opracowano certyfikat o nazwie SEPE (Supporting Employability and Personal Effectiveness), 2012, który ma pomóc uczniom w zdobyciu i utrzymaniu pracy. Certyfikat koncentruje się na rozwijaniu umie jętności miękkich, których poszukują pracodawcy. Należą do nich zdolność do adaptacji, postawa can do (mogę) oraz obiektywizm w ocenie własnych mocnych i słabych stron.

Dokumentując proces twórczy, można określić i poświadczyć umiejętności związane z zatrudnieniem. Można to zrobić, tworząc w trakcie projektu artystycznego portfolio, które posłuży jako dowód, że dana osoba nabyła te umiejętności.

Portfolio koncentruje się na czterech kategoriach: efektywne umiejętności komunikacyjne, pozytywny wkład w pracę zespołu, wykazanie umiejętności związanych z zatrudnieniem w projekcie grupowym oraz refleksja nad osobistymi umiejętnościami i cechami zwiększającymi szanse na zatrudnienie. Nie ma egzaminu, ale jeśli portfolio dostarczy odpowiednich dowodów, że dana osoba wy kazała się tymi umiejętnościami w ramach kreatywnego projektu, uczestnik otrzyma certyfikat opisujący umiejętności związane z za trudnieniem. Może być on wykorzystany przy ubieganiu się o pracę. Badania przeprowadzone przez Uniwersytet w Exeter (Cursley, Jo., 2008, Marchmont Observatory) potwierdzają, że umiejętności opi sane w tym certyfikacie są najbardziej cenione przez pracodawców. Zawartość portfolio może być bardzo zróżnicowana, ale głów nie składa się z różnego rodzaju dowodów na to, że uczeń wykazał się wymaganymi kompetencjami podczas udziału w projekcie ar tystycznym. Dowody w portfolio mogą składać się z notatek spo rządzonych przez instruktora w trakcie zajęć, ale także ze zdjęć, ry sunków, fragmentów muzyki itp. Na przykład samodzielnie napisany tekst do sztuki teatralnej może być dowodem na wniesienie pozytyw nego wkładu. Punktualne przychodzenie na każdą sesję może być dowodem umiejętności zarządzania czasem. Wymagana jest okre ślona liczba przykładów we wszystkich kategoriach. Częścią procesu jest także refleksja nad znaczeniem poszczególnych umiejętności.

Certyfikat może pomóc w znalezieniu pracy, ale daje też inne korzyści. Wielu uczestników dzięki uzyskaniu certyfikatu zyskało większą pewność siebie i bardziej pozytywny obraz własnej osoby.

Na koniec zewnętrzny ewaluator, osoba niezaangażowana w projekt, jest proszony o sprawdzenie jakości portfolio i podjęcie de cyzji, czy uczestnik otrzyma certyfikat. W ten sposób cały proces sta je się bardziej obiektywny.

132

Literatura cytowana:

Fletcher, D.R. (2012). An Evaluation of the Personal Effectiveness and Employability through the Arts Project. Centre for Regional Economic and Social Research (CRESR) Sheffield Hallam Uni versity.

Ten szablon może być używany do budowania portfolio umiejętności nabytych podczas projektów wykorzystujących sztukę. Opisuje umiejętności, efekty uczenia się i ilość osiągnięć, jeśli jest to potrzebne do wyda nia certyfikatu.

134

ED SANTMAN

135 KORZYŚCI EKONOMICZNE ZWYNIKAJĄCE OBECNOŚCI SZTUKI W ZAKŁADACH KARNYCH

136

KORZYŚCI

EKONOMICZNE WYNIKAJĄCE

Z OBECNOŚCI SZTUKI

W ZAKŁADACH KARNYCH

Ed Santman

Szacuje się, że za każdego dolara wydanego na edukację w więzieniu podatnicy oszczędzają od czterech do pięciu dolarów, które zostałyby wydane na osadzenie w zakładzie karnym.1

(Kathleen Bender, 2018, Education Opportunities in Prison are Key to Reducing Crime)

Streszczenie

Więzienne programy artystyczne niezmiennie przynoszą po zytywne efekty, które w ostatnich dziesięcioleciach pokazują, że projekty te mają duży potencjał, a więźniowie biorący w nich udział poprawiają swoje umiejętności społeczne i kontrolują emocje. Wię zienne programy artystyczne są opłacalne oraz pomagają ograni czyć liczbę recydywistów.

Słowa kluczowe: badania, dowody, koszty i korzyści, stosunek jako ści do ceny

Wprowadzenie

Więzienne projekty artystyczne z udziałem grup osadzonych są znane od dawna. Około 1800 roku niesławny Markiz de Sade, który spędził w więzieniach 32 lata swojego życia, został zachęcony przez dyrektora więzienia do wystawienia kilku swoich sztuk z udziałem osadzonych jako aktorów. Publiczność paryska mogła przychodzić i oglądać te przedstawienia. W ostatnich latach badania dowiodły, że projekty artystyczne w więzieniach przynoszą także korzyści ekono miczne.

1 (oryg.) For every dollar spent on prison education, taxpayers are estimated to save four to five dollars that would have been spent on incarceration.

137

Projekty artystyczne w zakładach karnych

Każdy, kto brał udział w więziennym projekcie artystycznym, wie, jak silne i wzruszające może to być doświadczenie. Osadzeni odkrywają w sobie nowe wartości. Jak ujął to kiedyś holenderski na uczyciel sztuki w więzieniu: Obraz nie kłamie. Anegdotyczne relacje osadzonych, wychowawców, a czasem także strażników więzien nych pokazują, jaki wpływ mają te inicjatywy.

Od czasu opublikowania w Kalifornii Raportu Brewstera (1983) na temat korzyści płynących z programów artystycznych w zakła dach karnych, przeprowadzono ocenę wielu projektów artystycz nych w więzieniach na całym świecie. Większość tych programów przynosi bardzo pozytywne rezultaty. Musimy jednak zrozumieć, że z badaniami w zakładach karnych i ogólnie z badaniami nad ludzkim zachowaniem zawsze wiążą się pewne problemy. Możemy obser wować zachowanie i opisać pewne podstawowe czynniki, które nim kierują, takie jak stosowanie nagród lub kar. Jednak, aby badać na sze zachowanie, musimy uprościć całą sprawę, nadając jej charak ter empiryczny. Po prostu nie możemy wziąć pod uwagę wszystkich czynników, które kierują naszym zachowaniem.

Badanie projektów artystycznych w więzieniach wiąże się z innymi komplikacjami. W większości przypadków w poprawczych programach artystycznych nie bierze udziału wystarczająca liczba uczestników, aby uzyskać reprezentatywne dla populacji więziennej wyniki i opracować je statystycznie. Bardzo trudno jest też obser wować grupę przestępców przez dłuższy czas i wyciągać wnioski w perspektywie długoterminowej. Po opuszczeniu zakładu karnego dana osoba pozostaje poza kontrolą systemu wymiaru sprawiedli wości.

W ostatnich dziesięcioleciach zrealizowano wiele udanych pro jektów artystycznych. W tym rozdziale przedstawimy kilka z nich, ale wydaje się, że projekty artystyczne mają problem z wizerun kiem wśród niektórych ustawodawców, pracowników więziennictwa i opinii publicznej. Tym, którzy propagują podejście twardej walki z przestępczością, trudno jest wyobrazić sobie, że sztuka może być skutecznym narzędziem. Prosty pomysł, że surowe karanie spowo duje zmniejszenie liczby przestępstw, jest dla nich o wiele bardziej atrakcyjny.

Na pierwszy rzut oka takie rozumowanie może wydawać się lo giczne i atrakcyjne, jednakże nie ma żadnych naukowych dowodów na poparcie tej tezy - dłuższe wyroki nie powstrzymują ludzi przed ponownym popełnianiem przestępstw. Dla niektórych decyden tów politycznych, zwolenników dłuższych wyroków, świadomość, że sztuka może być potężnym narzędziem, musi być nawet nie wygodna, ponieważ nie jest zgodna z ich poglądami. Powiązanym problemem jest miejsce edukacji penitencjarnej. Od wielu lat toczy się na ten temat dyskusja między ustawodawcami, mediami i opinią publiczną. Często podkreśla się, że ograniczając te działania, można zaoszczędzić pieniądze.

138

inkarceracji

Jest też druga strona medalu - zamykanie ludzi w więzieniach jest bardzo kosztowne, np. w Holandii zamknięcie kogoś w więzieniu kosztuje 95 000 euro rocznie. Przetrzymywanie nieletnich kosztuje jeszcze więcej, bo około 225 000 euro rocznie. Zamknięcie kogoś w sądowej klinice psychiatrycznej kosztuje 185 000 euro rocznie. Nie jest więc tajemnicą, że jeśli uda nam się ograniczyć liczbę recydywi stów, zaoszczędzimy mnóstwo pieniędzy podatników.

W większości krajów zachodnich prawie połowa osób wycho dzących z więzienia trafia do niego ponownie w ciągu trzech lat. Je śli projekty edukacyjne lub artystyczne mogą pomóc w przerwaniu tego błędnego koła, a tym samym przyczynić się do zmniejszenia liczby recydywistów, to z pewnością są one warte swojej ceny.

Przykładem takiego działania jest projekt realizowany w wię zieniach w Rotterdamie. Szacuje się, że nawet 45% osadzonych w holenderskich więzieniach ma pewien stopień niepełnosprawno ści umysłowej. W 2019 r. w trzech zakładach karnych rozpoczęto realizację projektu skierowanego do osób z niepełnosprawnością umysłową odbywających karę pozbawienia wolności. W zakładach karnych w Rotterdamie, Krimpen aan den IJssel i Dordrechcie 572 osadzonym z lekką niepełnosprawnością intelektualną zaoferowano dodatkowe poradnictwo. Grupa ta będzie objęta pełnym nadzorem w latach 2019-2022. Według badań zleconych przez Holenderskie Stowarzyszenie Opieki nad Niepełnosprawnymi (VGN) projekt bę dzie kosztował średnio 4,3 mln euro rocznie, ale oczekuje się, że przyniesie średnio 13,7 mln euro rocznie. Każde zainwestowane euro przynosi 3,20 euro korzyści.

Przeprowadzono niewiele badań nad korzyściami ekonomicz nymi płynącymi z realizacji projektów artystycznych w więzieniach, ale jeśli porównamy ten pomysł z projektem realizowanym w Rotter damie, zrozumiemy, jak korzystne mogą być projekty ograniczające liczbę recydywistów. Nieliczne programy, które były ewaulowane, dostarczają mocnych dowodów na korzyści ekonomiczne płynące z realizacji projektów artystycznych w więzieniach.

Uwalnianie potencjału

W 2012 roku Arts Alliance w Wielkiej Brytanii opublikował ra port Unlocking Value na temat korzyści ekonomicznych płynących z wykorzystania sztuki w wymiarze sprawiedliwości w sprawach kar nych. Dwa lata wcześniej, pod koniec 2010 roku, Arts Alliance zleciło NPC (New Philanthropy Capital), think tankowi i firmie konsultingowej dla sektora społecznego, zbadanie czy wartość sztuki w wymiarze sprawiedliwości w sprawach karnych można wykazać za pomocą analizy ekonomicznej. Wybrano trzy organizacje artystyczne, które pracowały z różnymi grupami przestępców, aby sprawdzić, czy ich projekty przyniosły oszczędności i zwiększyły szanse życiowe osób w nich uczestniczących. Jednym z najważniejszych wyników badań

139Koszty

było stwierdzenie, że na każdego funta zainwestowanego w pro gram przypada 4,57 funta wartości dla społeczeństwa w ciągu roku. Duża część tej kwoty pochodzi z oszczędności dla systemu wymiaru sprawiedliwości dzięki zmniejszeniu liczby recydywistów.

Jakie są koszty i korzyści z projektów artystycznych?

Istnieją inne czynniki, które mogą przyczynić się do zmniejsze nia kosztów ponoszonych przez społeczeństwo. Projekty artystycz ne mogą być wykorzystywane do rozwijania umiejętności miękkich i związanych z zatrudnieniem. W 2001 roku Instytut Polityki Publicz nej Stanu Waszyngton ocenił koszty i korzyści wynikające z różnych programów resocjalizacyjnych i rozwijających umiejętności. W ba daniu przeanalizowano koszty programów; korzyści wynikające z ograniczenia recydywy poprzez obniżenie kosztów aresztowania, skazania, osadzenia i nadzoru; oraz korzyści wynikające z uniknięcia wiktymizacji. W tym badaniu stosunek korzyści do kosztów lecze nia uzależnienia od narkotyków w ośrodkach zamkniętych wyniósł aż 2,69 dolara na każdego zainwestowanego dolara. W programie edukacji podstawowej dla dorosłych korzyść wyniosła aż 5,65 do lara na każdego zainwestowanego dolara. Z badania jasno wynika, że te programy dla więźniów mogą przynieść znaczne oszczędności dzięki zmniejszeniu liczby recydywistów, a ich rozwój jest ważny dla bezpieczeństwa publicznego.

Wcześniejsze badania, które wskazywały na ten sam kierunek, przeprowadzone przez TaxWatch i Center for Needs Assessment & Planning in America w 1997 roku, dokonały Analizy Kosztów i Kon sekwencji (Costs-Consequences Analysis - CCA) dla programów roz woju siły roboczej na Florydzie, która wykazała, że każdy dolar za inwestowany przez państwo w edukację penitencjarną zwrócił 3,20 dolara. Inne wnioski z tych samych badań sugerują, że programy artystyczne dla osadzonych w zakładach karnych mogą pomóc im rozwinąć lepsze perspektywy psychologiczne oraz że terapia eks presyjna i edukacja artystyczna zmniejszają przemoc w systemie więziennictwa, a także recydywę wśród osób warunkowo zwolnio nych. Wszystko to stanowi silny argument przemawiający za prowa dzeniem więziennych programów edukacji artystycznej.

Tworzenie zmian

W styczniu 2011 r. Fundacja Lloydsa TSB dla Irlandii Północnej zleciła Gauge NI, firmie pożytku publicznego z siedzibą w Belfaście, specjalizującej się w pomiarze wpływu, przeprowadzenie analizy oddziaływania programu Fundacji Creating Change. Analiza została przeprowadzona na półmetku programu i trwała od lutego do sierp nia 2011 roku.

Jedną z organizacji wspieranych przez Lloyds była Educational Shakespeare Company Ltd., organizacja finansowana przez Toma Magilla, który sam jest byłym więźniem. Projekt, który został ocenio

140

ny przez Lloyds, to projekt z udziałem byłych przestępców, którzy pracowali z filmem jako medium. Wartość zmiany obliczono na 1 171 427 funtów - otrzymane dofinansowanie wyniosło 138 750 funtów, - na każdego zainwestowanego w program 1 funta przypada 8,44 funta wartości dla społeczeństwa.

Szekspir za kratkami

Czasami nie potrzeba żadnych badań - według założyciela Cur ta Toftelanda, uczestnicy programu Szekspir za kratami (Shakespeare behind bars), który jest realizowany od 1995 r. w więzieniach w Ken tucky, Michigan i Illinois, mają wskaźnik recydywy na poziomie 6,25%. Jest to ułamek średniego wskaźnika recydywy w Ameryce. Wielokrotnie nagradzany film dokumentalny Shakespeare be hind bars pokazuje Curta przy pracy w więzieniu. Udowadnia on, jak wielką moc mogą mieć projekty artystyczne realizowane w więzie niu. W tym poruszającym filmie osadzeni nie są definiowani przez swoje przestępstwa, ale pokazywani są jako aktorzy korzystający z nowych możliwości. Jak już wspomniano, niższy odsetek recydywi stów jest korzystny. Nie trzeba dodawać, że społeczeństwo również skorzysta na tym, że więźniowie nie będą ponownie popełniać prze stępstw.

Zmniejszenie liczby zachowań przestępczych

Jeśli wierzyć niektórym politykom, sposobem na walkę z prze stępczością jest zaostrzenie kar.

Oczekuje się, że surowsze kary ograniczą zachowania przestęp cze, odstraszając potencjalnych przestępców. Brzmi to logicznie, ale kara nie ma takiego wpływu na zachowanie ludzi. W grę wchodzi o wiele więcej czynników. Chcąc wprowadzić wyższe kary za prze stępstwa, należy wziąć pod uwagę pewną wiedzę empiryczną. Rzadko czynią to ci, którzy domagają się surowszych kar. By lepiej zrozumieć rzeczywisty wpływ kar na ludzi, potrzebna jest wiedza na temat ludzkiego zachowania. Chodzi o to, by uczynić zachowanie przestępcze tak nieatrakcyjnym, aby popełnienie przestępstwa nie przyniosło większych korzyści w porównaniu z karą. Niemniej jed nak, aby kary prewencyjne były skuteczne, konieczna jest wiedza o karze, której przestępcy, podobnie jak większość ludzi, zazwyczaj nie posiadają. Dlatego nie będą rozważać za i przeciw popełnieniu przestępstwa.

Innym powodem, dla którego surowsze kary nie są skutecznym sposobem zwalczania zachowań przestępczych, jest ich wpływ na sprawców. Osobom, które przez długi czas przebywały w więzieniu, trudniej będzie powrócić do społeczeństwa, a tym samym zmienić swoje życie. Co więcej, w więzieniu często uczy się zachowań prze stępczych od innych osadzonych, co stanowi tzw. efekt kryminogen ny. Zazwyczaj ludzie nie wychodzą z więzienia lepsi.

Powodem, dla którego wielu polityków (i innych członków spo

141

łeczeństwa) powraca do idei zaostrzenia kar, jest fakt, że koncep cja ta jest prosta i brzmi logicznie. Nie ma potrzeby zagłębiać się w motywy działania przestępców. Istnieje jednak wiele badań, które pokazują, że surowsze kary nie działają. Z ekonomicznego punktu widzenia niezbyt logicznym pomysłem jest też lobbowanie za za ostrzeniem kar, które są bardzo kosztowne, biorąc pod uwagę rocz ny koszt na jednego osadzonego, koszty ponoszone przez społe czeństwo oraz prawdopodobieństwo, że były przestępca będzie kontynuował karierę przestępczą po opuszczeniu zakładu karnego z powodów, o których była już mowa.

Raport Brewstera

O tym, jak ważna jest sztuka w więzieniu, świadczą doświad czenia i wypowiedzi osadzonych oraz animatorów sztuki, ale poza kilkoma mniejszymi projektami i studiami przypadków nie ma zbyt wielu badań popartych dowodami. Innymi słowy, jest więcej opo wieści niż danych. Jednym z wyjątków jest długofalowy kalifornij ski program Arts-in-Corrections (AIC). AIC ma na swoim koncie nie tylko kilka badań wykazujących korzyści, ale wszystkie te badania, z wyjątkiem jednego, zostały przeprowadzone przez dr Larry’ego Brewstera, obecnie emerytowanego profesora Uniwersytetu San Francisco, który od prawie 40 lat bada projekty związane ze sztuką w więzieniach.

W 1983 r. Brewster uzyskał dostęp do danych, które umożliwiły mu przeprowadzenie rygorystycznej analizy kosztów i korzyści. Ba danie to, określane zwykle jako Raport Brewstera (Brewster, 1983), wykazało długą listę korzyści, jakie można wiązać z więziennymi programami artystycznymi. Najważniejsze wnioski, poza korzyściami finansowymi, wskazują, że programy te mogą prowadzić do:

• zmniejszenia napięcia wśród więźniów oraz między więźniami a personelem

• uniknięcia kosztów ponoszonych przez instytucje

• wzbogacenia instytucji poprzez działania kulturalne

• pozytywnych okazji do interakcji między instytucją a otaczają

cą ją społecznością.

W tamtych czasach, w Ameryce Ronalda Reagana, nie było to przesłanie, na które czekali politycy, zwolennicy podejścia twardej walki z przestępczością. Mimo pozytywnych wyników badań w póź niejszych latach zamknięto wiele więziennych projektów artystycz nych, a mnóstwo pieniędzy podatników wydano na budowę nowych więzień.

W 2014 roku Brewster opublikował nowy raport: California Prison Arts: A Quantitative Evaluation. Raport ten wykazał pozytywne korela cje pomiędzy uczestnictwem w programach artystycznych a takimi charakterystykami jak zarządzanie czasem, kompetencje społeczne, motywacja osiągnięć, elastyczność intelektualna, kontrola emocjo

142

nalna, aktywna inicjatywa i pewność siebie. Ponadto zmniejszyła się liczba wniosków dyscyplinarnych, a u 61% osób, które uczestniczyły w projektach artystycznych, stwierdzono poprawę zachowania. Ba dania Brewstera potwierdzają wnioski z innych badań nad sztuką w więzieniach w USA i innych krajach.

Podsumowanie

Losowe, kontrolowane lub prowadzone metodą podwójnie ślepej próby badania rzadko są możliwe w zakładach karnych, ale wyniki badań nad korzyściami płynącymi z realizacji projektów ar tystycznych w więzieniach wskazują na jeden kierunek - są to sku teczne interwencje. Projekty artystyczne w więzieniach pozwalają zaoszczędzić podatnikom mnóstwo pieniędzy, a dla ich uczestników mogą być krokiem w kierunku udanej resocjalizacji.

Literatura cytowana:

Brewster, L. (1983). An evaluation of the arts-in-corrections pro gram of the California department of corrections. Santa Cruz, CA: William James Association.

Brewster, L. (2010). A qualitative study of the California arts-in-cor rections program. Santa Cruz, CA: William James Association.

Brewster, L. (2010). The California arts-in-corrections music pro gram: A qualitative study. International Journal of Community Music, 3(1), 33-46.

Brewster, L. (2012). A qualitative study of the California arts-in-cor rections program. Santa Cruz, CA: William James Association.

Brewster, L. (2014). The impact of prison arts programs on in mate attitudes and behavior: A quantitative evaluation. Justice Policy Journal, 11 (4).

Department of Justice Florida. (2012). Rising Prison Costs: Re stricting Budgets and Crime Prevention Options.

Johnson, H., Keen, S. & Pritchard, D. (2011). Unlocking Value: The economic benefit of the arts in criminal justice. New Philanthropy Capital.

The Lloyds TSB Foundation for Northern Ireland. (2012). Creating Change: Measuring Impact Report. The Lloyds TSB Foundation for Northern Ireland. https://socialvalueuk.org/wp-content/up loads/2016/07/CC-report-spreads-web.pdf.

143

144

145 BIOGRAFIE AUTORÓW TEKSTÓW

146

BIOGRAFIE AUTORÓW TEKSTÓW

Stefan Florek jest doktorem filozofii i psychologii. Jest adiunktem na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie (Instytut Psychologii Stosowanej, Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej). Jego obecne zainteresowania naukowe obejmują poznawczoewolucyjne podejście do moralności, przestępczości, resocjalizacji przestępców, agresji i doświadczenia aksjologicznego. Jest autorem i współautorem około 50 publikacji naukowych: książek (Florek, S. (2007.). Wartościujący umysł [The Evaluative Mind], Florek, S., Gulla, B., Piotrowski, P. (2019.). Radykalizacja. Konteksty psychologiczne [Radicalization: Psychological Contexts]. Florek, S., Siemiginowska, P. (2020.). Agresja w pracy [Workplace Aggression]), rozdziałów w książkach i artykułów w czasopismach.

Stefan Florek

147

Anita Jandrić Nišević

Dr hab. Anita Jandrić Nišević jest profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Kryminologii na Wydziale Edukacji i Nauk o Resocjalizacji Uniwersytetu w Zagrzebiu. Jej działalność naukowa, dydaktyczna i zawodowa koncentruje się na obszarze resocjalizacji przestępców, kryminologii i opieki penitencjarnej. Współpracuje z systemem więziennictwa i kurateli oraz sektorem organizacji pozarządowych w zakresie tworzenia i wdrażania specjalnych programów terapeutycznych dla dorosłych przestępców.

Virág Kiss

Virág Kiss ukończyła studia jako nauczycielka sztuk wizualnych na Katolickim Uniwersytecie Eszterházy Károly’ego (ELTE) w Egerze (licencjat) oraz na Uniwersytecie Sztuki i Projektowania MoholyNagy (MOME) w Budapeszcie (magisterium). Ukończyła również studia jako arteterapeutka na Uniwersytecie w Peczu (PTE). Przez kilka lat pracowała z osobami przedwcześnie kończącymi naukę, a później z osobami niepełnosprawnymi. Uzyskała tytuł doktora w ELTE, prowadząc badania w dziedzinie edukacji w zakresie sztuk wizualnych i arteterapii. W ostatnich latach pracowała na kilku uniwersytetach. Obecnie jest adiunktem w ELTE oraz w EKKE na Wydziale Sztuk Pięknych i Teorii Sztuki.

148

Vida Meić

Vida Meić urodziła się w 1991 roku w Chorwacji. W 2017 ukończyła studia summa cum laude w zakresie grafiki na Wydziale Pedagogicznym Akademii Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Zagrzebiu. Za swoją twórczość artystyczną zdobyła siedem nagród. Jej prace były prezentowane na około 30 wystawach zbiorowych i czterech wystawach indywidualnych. Wraz z Melindą Šefčić opracowuje i realizuje liczne projekty mające na celu estetyzację szpitali i więzień, jako koordynator, ale także jako aktywny uczestnik, malując ściany więzień i szpitali. Pracuje jako asystentka na Akademii Sztuk Pięknych w Zagrzebiu.

Peter van Olmen

Peter van Olmen jest innowacyjnym pedagogiem, który po 25 latach pracy w szkolnictwie powszechnym, w 2004 roku rozpoczął pracę w więzieniu dla nieletnich w Lelystad. Dzięki doświadczeniu, które zdobył przez lata pracy w tej placówce, uświadomił sobie, że edukacja pozaformalna i nieformalna jest ważna dla rozwoju umiejętności, których więźniowie potrzebują, aby pozostać w społeczeństwie. Jest przekonany, że sztuka jest skutecznym środkiem wspierającym tę formę edukacji.

149

Przemysław Piotrowski

Dr hab. Przemysław Piotrowski jest profesorem w Instytucie Psychologii Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Autor i współautor blisko 100 publikacji, w tym siedmiu książek i artykułów w renomowanych czasopismach naukowych. Specjalizuje się w psychologii społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań dewiacyjnych, agresji i przestępczości. Członek Międzynarodowego Towarzystwa Kryminologicznego i Europejskiego Towarzystwa Kryminologicznego.

Ed Santman

Ed Santman (ur. w Rotterdamie, 23 lutego 1955) studiował sztuki piękne w Akademii Willem de Kooning w Rotterdamie. Zaangażował się w pracę z grupami nieuprzywilejowanymi, gdy zaczął prowadzić zajęcia plastyczne w więzieniach, gdzie pracował także nad projektami teatralnymi i muzycznymi. W latach 2010-2015 koordynował edukację artystyczną we wszystkich holenderskich więzieniach. Dzięki tej pracy zaangażował się w kilka europejskich projektów dotyczących edukacji więziennej. Obecnie opracowuje narzędzia dla osób znajdujących się na marginesie społeczeństwa, takich jak bezdomni, narkomani, uchodźcy, zagrożona młodzież. W wielu jego projektach sztuka jest wykorzystywana jako środek do rozwijania umiejętności miękkich.

150

Melinda Šefčić

W 2012 roku Melinda Šefčić otrzymała tytuł licencjata w dziedzinie malarstwa na Akademii Sztuk Pięknych w Zagrzebiu w klasie prof. Zoltana Novaka, zaś w maju 2018 roku uzyskała tytuł doktora w zakresie malarstwa za rozprawę z dziedziny sztuki i nauki zatytułowaną Rehumanizacja i reestetyzacja pomieszczeń szpitalnych - przykład interwencji artystycznej na oddziale szpitalnym, pod opieką prof. Svjetlana Junakovicia i prof. dr hab. Very Turković. Swoje prace prezentowała na licznych wystawach indywidualnych i zbiorowych w Chorwacji i na całym świecie. Jest autorką ponad 20 projektów artystycznych, ponad 50 murali, brała udział w licznych kongresach i konferencjach. Jest członkiem Chorwackiego Stowarzyszenia Sztuk Pięknych (HDLU) oraz Chorwackiego Stowarzyszenia Niezależnych Artystów (HZSU).

151

152

RECENZJA

Opracowanie Arts of Freedom - A Necessity of Art in Prison w sposób jasny, przejrzysty i ciekawy, poprzez doświadczenia pra cy w systemach więziennych, na przykładach międzynarodowych, przybliża nowe praktyki, które zostały wdrożone lub są wdrażane i powinny być inspiracją dla funkcjonariuszy więziennych, kierowników terapii, decydentów, ale także dla ogółu społeczeństwa, które jest zainteresowane problemami więzień i zakładów poprawczych przeznaczonych zarówno do odbywania kary, jak i rehabilitacji populacji więziennej w celu ewentualnego powrotu do otwartego śro dowiska społecznego.

Monografia, poprzez przykłady różnych praktyk, projektów i inicjatyw artystycznych, podkreśla znaczenie zachęcania do bardziej aktywnego udziału personelu, a także znaczenie pobudzania kreaty wności, poprzez warsztaty artystyczne i różne formy arteterapii w zakładach karnych w celu zmniejszenia napięcia wywołanego przez opresyjne środowisko, co niezaprzeczalnie pomaga w resocjalizac ji. Obejmuje to udział artystów, którzy są wstępnie przygotowani do pracy w tak specyficznych warunkach oraz innych profesjonalistów, którzy są przeszkoleni do wdrażania różnych form terapii sztuką we współpracy z artystami, w celu implementowania przedstawionych programów w systemach więziennych. W opracowaniu podane są jasne wytyczne dla rozwoju bardziej elastycznego, kreatywnego systemu, który przyczynia się do pozytywnych zmian w instytucjach na marginesie społecznym, ale także w całym społeczeństwie.

Książka New Ideas and Practices for Prison Staff, Policymakers, and Public jest niezwykłym zbiorem wiedzy i doświadczeń, teorii i praktyki, oraz stanowi prawdziwą bazę dla zrozumienia, rozwoju i wdrażania nowych projektów w systemach więziennych w Europie i, mam nadzieję, na całym świecie.

Tomislav Buntak

153

RECENZJA

Na pierwszy rzut oka wydaje się, że sztuka i więzienia nie mają zbyt wielu punktów wspólnych. Sztuka jako szczególna aktywność ludzka, której sens konstytuuje się w złożonym procesie komunikac ji, w dużej mierze reprezentuje otwartość na nową wiedzę, wolność myśli i ekspresji. Więzienia natomiast to zupełne przeciwieństwo sztuki: budynki, w których przebywają ludzie, zwykle pod kluczem, żyjący według narzuconego harmonogramu, symbol zamknięcia i braku prawa do wyrażania siebie.

Książka Arts of Freedom (Sztuka wolności) dowodzi nie tylko, że związek sztuki z więzieniem jest jak najbardziej możliwy, ale także, że istnieje od wielu lat, w różnych formach i z różnymi celami. Pomyśla na jako swoisty zbiór dobrych praktyk i refleksji nad miejscem, jakie sztuka ma i może mieć w instytucjach więziennych, opracowanie to w prosty, ale oparty na naukowych i praktycznych podstawach sposób, pokazuje połączenie tych dwóch pozornie nieprzystających do siebie światów.

Niezależnie od rodzaju ekspresji artystycznej wewnątrz więzie nia, książka wyraźnie zarysowuje wielorakie znaczenie i wpływ zarówno na więźniów, jak i na pracowników i odwiedzających, pod czas gdy wyraźnie widać, że sztuka może również odgrywać bardzo ważną rolę rehabilitacyjną w instytucjach penitencjarnych, tj. że siła sztuki w murach więziennych może być niezbędna do nabycia umie jętności potrzebnych do reintegracji ze społeczeństwem.

Choć początkowo wydaje się, że jest to opis roli sztuki w zakładzie karnym i sposobu włączania różnych form wyrazu artystycznego w codzienną pracę z więźniami, to książka ta ma również swoją war tość naukową. Mianowicie, każdy rozdział posiada elementy pracy naukowej, co nadaje połączeniu sztuki i więzienia inny wymiar, który może posłużyć jako pomysł na przyszłe prace naukowo-badawcze w zakresie oddziaływania sztuki w systemach więziennych.

Struktura monografii jest bardzo zwarta, w czym pomagają logicznie rozmieszczone rozdziały, które nadają opracowaniu zgrabną całość. Rozdziały w obrębie książki są jednolite pod względem zapi su i cytowania literatury oraz popierania postawionych tez konkret nymi przykładami.

Podsumowując, jest to wartościowa praca, która ma swoje walory artystyczne, rehabilitacyjne, praktyczne i pedagogiczne. Ze względu na sposób pisania i wybrane tematy opisane w książce, może ona posłużyć jako materiał do przyszłych podobnych projek tów, ale także jako materiał edukacyjny dla wszystkich uczestników procesu resocjalizacji skazanych.

Dalibor Doležal

155

156

157 IMPRESSUM

158

IMPRESSUM

Wydawca: Chorwackie Stowarzyszenie Artystów Plastyków (HDLU), Trg žrtava fašizma 16, 10 000 Zagrzeb, hdlu@hdlu.hr, www.hdlu.hr

W imieniu wydawcy: prezes Tomislav Buntak

Kierownik: Ivana Andabaka

Autor projektu i koordynator: Melinda Šefčić, PhD

Koordynatorzy projektu: Nika Šimičić

Wprowadzenie: Anita Jandrić Nišević, PhD; Melinda Šefčić, PhD

Autorzy tekstów: Stefan Florek, PhD; Anita Jandrić Nišević, PhD; Virág Kiss, PhD; Vida Meić; Peter van Olmen, PhD; Przemysław Piotrowski PhD; Ed Santman; Melinda Šefčić, PhD

Redaktorzy: Anita Jandrić Nišević, PhD; Melinda Šefčić, PhD

Konsultacja językowa wersji polskiej: Stefan Florek, dr; Przemysław Piotrowski, dr

Współpraca: Anita Jandrić Nišević, PhD; Ankie Til

Recenzenci: Tomislav Buntak, professor; Dalibor Doležal, associate professor PhD

Strona wizualna i design: Duje Medić

Tłumaczenie i korekta: Michał Gostyński, Ivana Pogačić, Maarten Rombouts, Orsolya Žagar Szentesi, Zana Šaškin

Wydrukowano przez: Kerschoffset d.o.o. Nakład: 400

ISBN: 978-953-8098-57-4

CIP: zapis jest dostępny w katalogu komputerowym Biblioteki Naro dowej i Uniwersyteckiej w Zagrzebiu pod nr. 001144019.

Podziękowanie: Toine Bakermans, István Bodóczky (has died in 2020), Legs Boelen, Diana Bronstijn (art therapist in the juvenile de tention centre in Lelystad), Tom Magill, Agnes Ramnant (Art Without Bars), Hilda Simon, Jo Tabb (Koestler Trust)

OŚWIADCZENIE O ZRZECZENIU SIĘ ODPOWIEDZIALNOŚCI:

Publikacja została wsparta finansowo przez Komisję Europejską. Treść niniejszej publikacji nie odzwierciedla oficjalnej opinii Unii Eu ropejskiej. Odpowiedzialność za informacje i poglądy wyrażone w publikacji spoczywa wyłącznie na jej autorach.

Numer projektu: 2020-1-HR01-KA204-077863

This work is licensed under the Creative Commons Attribution-Non Commercial 4.0 International License.

Zagreb, 2022

159

Organizator:

W ramach projektu:

Partnerzy

Partnerzy stowarzyszeni:

Wsparcie finansowe:

160