ΒΙΒΛΟΣ & ΠΟΛΕΜΟΣ
10o ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
βίβλος και πόλεμος
Αίθουσα Auditorium, Σίνα 2-4 Αθήνα 16-17 Δεκεμβρίου 2022 Επιστημονική Επιτροπή Χαράλαμπος Ατματζίδης Ομότιμος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Αικατερίνη Τσαλαμπούνη Καθηγήτρια Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Επιμέλεια – Διόρθωση Τυπογραφικών Δοκιμίων Χρήστος Πινακούλας – Θοδωρής Σταμάτης Σχεδίαση – Σελιδοποίηση Ευθύμιος Γάλλος © eλληνικη βιβλικη εταιρια 2023 Εμμ. Μπενάκη 50, 10681 Αθήνα info@greekbibles.org ISBN 978-618-5078-56-0
ΒΙΒΛΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΣ
10 ο διεθνες επιςτημονικο ςυνεδριο 2022
Περιεχόμενα
Μιχαήλ Χ. Χατζηγιάννης Χαιρετισμός
9
Χαράλαμπος Βέντης Γεννάει όντως το πνεύμα πόλεμο; Το γνωμικό θέλημα και η σύγκρουση των συμφερόντων
13
Στυλιανός Χ. Τσομπανίδης «Ο πόλεμος αντίκειται στο θέλημα του Θεού» (ΠΣΕ 1948) Η Οικουμενική Κίνηση, μια κίνηση για την ειρήνη
25
Σάββας Μιχαήλ Πόλεμος κατά πολέμου: Το βιβλικό μήνυμα
45
Μιλτιάδης Κωνσταντίνου «Κύριος πολεμήσει περὶ ὑμῶν...» (Εξο 14:14) Ερμηνευτική προσέγγιση της αντίληψης του Θεού ως πολεμιστή στην Παλαιά Διαθήκη
59
Μόσχος Γκουτζιούδης Οι μαθητές του Ιησού και τα μαχαίρια (Λου 22:35-38) Προετοιμασία για μάχη ή παρεξήγηση;
69
Στέφανος Μιχαλιός Η θλίψη του πολέμου και η κυριαρχία του Θεού: Τα τέσσερα άλογα της Αποκάλυψης
87
Στρογγυλή Τράπεζα Μητροπολίτης Δημητριάδος και Αλμυρού Ιγνάτιος Αρχιεπίσκοπος Καθολικών Αθηνών Θεόδωρος αιδ. Παναγιώτης Κανταρτζής Οι Εκκλησίες απέναντι στον πόλεμο και στην ειρήνη σήμερα Βιογραφικά ομιλητών
103 117
Μιχαηλ χ. χατζηγιαννης Χαιρετισμός
Είναι γεγονός πως στις μέρες μας, αλλά και σε όλες τις περιόδους της ιστορίας, η βία χαρακτηρίζει τους βίους των ανθρώπων. Στις πολλές και διάφορες εκφάνσεις του, ο ίδιος ο κόσμος είναι ένας βίαιος τόπος. Αναρίθμητες φορές, ο άνθρωπος αποδείχθηκε και συνεχίζει να αποδεικνύεται πρωταθλητής της βίας. Ίσως για αυτό τον λόγο, ο Εμμανουέλ Λεβινάς δίδασκε ότι το γεγονός πως ο άλλος με αντικρίζει με καθιστά καθολικά υπεύθυνο απέναντί του.1 Είναι αυτή η αίσθηση ευθύνης που οδήγησε στο σημερινό συνέδριο. Γενικά, ως βία περιγράφεται η πράξη εκείνη η οποία προκαλεί ζημία ή τραυματισμό σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα, σχέσεις ή και περιουσιακά στοιχεία. Σχεδόν όλες οι όψεις της ζωής των ανθρώπων, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, εμπεριέχουν το στοιχείο της βίας. Κατά συνέπεια, αυτό δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από τις ιερές τους Γραφές. Έτσι, σε διάφορα βιβλία αυτών απαντούν ακραίες εκφάνσεις βίας, όπως, επί παραδείγματι, ο κανιβαλισμός παιδιών (2Βα 6:28-29· Ιεζ 5:10· Θρη 2:20), ο βιασμός γυναικών (Γεν 34:1-5· 1Σα 13:1-15· Κρι 19:22-30· Ιεζ 22:11), ο διαμελισμός (1Σα 15:33· Κρι 1:6-7) και πολλά άλλα. Άκτορες για τέτοιες πράξεις στη Βίβλο μπορεί να είναι άνθρωποι κατά μόνας ή σε μορφή συλλογικότητας, φυσικά ή υπερφυσικά στοιχεία και οντότητες ή –πολύ αναπάντεχα, ίσως– και ο ίδιος ο Θεός. Είναι αναντίρρητο ότι σε πολλά εδάφια της ΠΔ ο Θεός παρουσιάζεται βίαιος και πολεμικός. Αυτή η εικόνα έρχεται σε χτυπητή αντίθεση με τις όψεις του της αγάπης και της φιλευσπλαχνίας, οι οποίες επίσης εμφανίζονται συχνά στα διάφορα βιβλία της ΠΔ, θέτοντας έτσι το ζήτημα της ηθικής του ακεραιότητας. Ήταν αυτό το πρόβλημα της παρουσίας ενός συχνά οργισμένου Θεού στην ΠΔ που οδήγησε τον Μαρκίωνα να τον διαχωρίσει από τον Θεό της ΚΔ. Βεβαίως, βλέποντας μακροσκοπικά, σχεδόν κάθε πράξη μπορεί να συνδέεται με κάποιο στοιχείο βίας. Ακόμα και 1
Βλ. Emmanuel Levinas, Totality and Infinity (Πενσυλβάνια: Duquesne University Press, 1969), 194.
Χαιρετιςμος
9
αυτή η εκλογή του λαού Ισραήλ (Δευ 7:6-8) από τον Θεό μπορεί να ειπωθεί ότι εμπεριέχει στοιχεία βίας –εντυπωσιακά ακραίας–, αφού στο κείμενο αυτή συνδέεται άρρηκτα με την επιβολή του πάνω σε άλλα έθνη, καθώς και με την επακόλουθη καταστροφή τους · μάλιστα, ύστερα από δέσμευση του Ισραήλ με ένα είδος ιερού όρκου (χέρεμ, βλ. Δευ 7:2-5). Βεβαίως, έχει διατυπωθεί πως αυτή η επιλογή είχε σκοπό τόσο την τιμωρία των εθνών για την ανηθικότητά τους όσο και τη διαφύλαξη του μονοθεϊσμού στον Ισραήλ. Όμως, έστω και έτσι, η πορεία του εκλεκτού λαού προς την ευημερία και την ειρήνη σχετίζεται άρρηκτα με τη σύγκρουση και τον πόλεμο. Αλλά, είναι τότε ο Θεός της ΠΔ ένας πολεμικός Θεός; Αντίθετα, στην ΚΔ κυριαρχούν οι όψεις ειρήνης και αγάπης για τον Θεό. Έτσι, ο Ιησούς Χριστός συχνά χαιρετίζει με το Εἰρήνη ὑμῖν και ενεργεί ως άρχοντας της ειρήνης. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και ο Ιησούς Χριστός κάποτε οργίζεται, και μάλιστα εμφανίζεται να προβαίνει σε μια πράξη βίας, όταν αναποδογύρισε τα τραπεζίδια και έδιωξε τους εμπόρους από τον ναό. Εδώ, ο στοχαστής μπορεί να αναρωτηθεί: άραγε, αν ακόμα και ο Υιός του Θεού φτάνει σε τέτοια μέσα, μήπως τότε υπάρχουν επίπεδα και συγκείμενα βίας που τη δικαιολογούν; Από την άλλη πλευρά, όταν ο Πέτρος βιαιοπραγεί κατά του στρατιώτη τη νύχτα της σύλληψής του, ο Χριστός όχι μόνο καταδικάζει τη βία, αλλά επιτιμά τον απόστολο και θεραπεύει το θύμα. Ακόμα πιο πολύ, όταν ο ίδιος γίνεται θύμα της πιο παράλογης πλεκτάνης και καταλήγει στον σταυρό, εν μέσω πόνου και μαρτυρίου, συγχωρεί τους θύτες του. Με αυτό τον τρόπο και ακόμη πιο πολύ με την ανάστασή του, ο Κύριος δείχνει τον δρόμο για την καθολική άρση της βίας. Η μέθοδος που οδηγεί εκεί αναλύθηκε από τον ίδιο στην Επί του όρους ομιλία Ματ 5–7, όπου δεν καταργεί εντολές της ΠΔ, όπως κάποτε υποστηρίζεται, αλλά εμβαθύνει σε αυτές, στοχεύοντας πλέον όχι στο πεδίο των αποτελεσμάτων αλλά σε εκείνο των αιτίων. Κατά προέκταση, αυτό το ίδιο το άκρον άωτον της βίας, το οποίο συνοψίζεται και συγκεφαλαιώνεται στον σταυρικό θάνατο του πλέον αθώου θύματος, που είναι ο Χριστός, αποτελεί και το μέσο για την καθολική της άρση. Ως τύπος και υπόδειγμα, έχοντας τις ρίζες του σε εκείνο του θυματοποιημένου Ιωσήφ αλλά και στο εντυπωσιακό άσμα του άδολου πάσχοντος δούλου στο βιβλίο του προφήτη Ησαΐα (κεφ. 53), η απόλυτη απουσία αντίδρασης οδηγεί το ίδιο το αίτιο της βίας στην εκ των έσω αυτοακύρωσή του. 10 βιβλος και πολεμος
Οπωσδήποτε, πολλά ερωτήματα και σκέψεις μπορούν να προκύψουν. Επί παραδείγματι, αποτελεί βία η αυτοάμυνα; Δικαιολογείται; Σε ποιον βαθμό; Και ίσως πιο ουσιαστικά, το ότι ο Θεός παρουσιάζεται κάποτε να είναι βίαιος και πολεμικός στη μία ή την άλλη θρησκεία μπορεί να αποτελεί δικαιολογία για παρόμοια διαγωγή από τους ανθρώπους; Αυτή η περιγραφή του ως πολεμιστή χαρακτηρίζει πράγματι τον Θεό ή μήπως τον τρόπο πρόσληψής του από τους ανθρώπους και, εντέλει, τον ίδιο τον άνθρωπο; Εξυπακούεται ότι η εν τω συνόλω καταδίκη της βίας καλεί σε μια επαναδιατύπωση του ορισμού της ποινής και της τιμωρίας, επίσης. Ως συνέπεια, τίθεται εκ νέου τόσο το θέμα της ηθικότητας της τιμωρίας όσο και αυτό της αποκαλούμενης λελογισμένης ή δικαιολογημένης βίας. Αλήθεια, ποιος είναι κριτής; Ως εκ τούτων, το θέμα του παρόντος συνεδρίου μας παρουσιάζει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Φυσικά, κατά τον Μάρτιν Χάιντεγγερ, η διαδικασία της ερμηνείας ενέχει πάντοτε το στοιχείο της βίας. Αυτή, τότε, ας είναι και η μόνη επιτρεπτή βία για έναν μελετητή της Βίβλου. Θέλω να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στην Επιστημονική και Οργανωτική Επιτροπή του συνεδρίου καθώς και στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Καθολικών Αθηνών, όπως και στον εφημέριο του Ιερού Καθεδρικού Ναού Αγίου Διονυσίου π. Γεώργιο Ντάγκα για τη φιλοξενία του συνεδρίου στον χώρο αυτό. Ευχαριστώ και όλους εσάς για την παρουσία σας.
Χαιρετιςμος
11