Link 2016 Noord by henjuitgevers.nl

NOORD-NEDERLAND, WHERE GREAT MINDS WORK: ZELFSCHEPPENDE INDUSTRIE, SLIMME FABRIEKEN

D E VE R B I N D I N G TU SS E N TEC H N O LO G I E, MAR KT E N M E N S

Special

2016

NOORDELIJKE OEM’ERS VERSTERKEN WERELDMARKTPOSITIE DOOR REGIONALE SAMENWERKING DE VOORDELEN VAN HET DELEN INNOVATIEKAART NOORD-NEDERLAND ER GAAT NIETS BOVEN INNOVATIE SMART INDUSTRY KATALYSATOR IN RELATIE UNIVERSITEIT-BEDRIJFSLEVEN

RUG ONTPOPT ZICH ALS NOORDELIJKE TU

KOR VISSCHER PHILIPS, INNOVATIECLUSTER DRACHTEN

‘DEZE REGIO HEEFT COMPLETE WAARDEKETENS NODIG’

where great minds work Teech bedrijven bedrijvven in Noord-Nederland die dee krachten hebben gebundeld om samen same Wij zijn een groep High Tech uitdagingen toekomst technology’; te werken aan oplossingen voor dee grote uitda gingen van de toe ekomst ‘on the he eedge of technolog hno y’; ‘the alternative Datt doen we doorr de modernste internet of things’, big data, data, robotics, 3D printing en alterna tive energ eenergy. y. D nodig Datt kan eech te gebruiken of waar nod dig zélf te ontwikkelen. Da k n door de unieke samenwerking werking van onze High TTech plaatsgemaakt elkaar.. H Het R&D-afdelingen, waarin onderlinge concurrentie heeft plaa tsgem maakt voor het vversterkenn van elkaar resultaatt is meer dan 50 nieuwe productintroducties per jaar wereldwijd. w Prod Productintroducties ucties die onder on resultaa systemen producten en kinderlijk eenvoudig voudig maken, product andere mensenlevens redden, de bediening van complexe systeme consumenten data maakt afstemmen op de individuele wensen en behoeften van consume enten en da ta toegankelijk ma aakt om de Innovatiecluster vatiecluster Drachten en vormt ‘The heart kwaliteit van voedsel te verbeteren. Onze samenwerking heet Inno factoryy region’ van Noord-W Noord-West of the smart factor est Europa.

icdrachten.nl icdrachhten.nl

TECHNOLOGIES

INHOUD

KOR

Kor Visscher (Philips, ICD): ‘Deze regio heeft complete waardeketens nodig’

Noordelijke oem’ers versterken wereldmarktpositie door regionale samenwerking

Innovatiecluster Drachten (ICD) komt met hulp van Berenschot tot wasdom

Gezocht: stressbestendige robot

11 12

KORT AP Nederland

13 15 16

KORT Dutch Water Technologies

CENTERFOLD Kenniskaart Noord-Nederland: Er gaat niets boven innovatie

Samenwerking STT Products - Plantronics: hoe kleiner, hoe fijner

Eco-aandrijvingen, ‘makke yn Fryslân’ Noord-Nederland laat slimme machines op big data draaien

3D-metaalprinten krijgt body met Shared Facility Center in Drachten

24 25 26 29

De doorlopende leerroute in Emmen

Publiek-privaat HTSM Honoursprogramma voor ambitieuze studenten

33 35

Vizier op vision

KORT Spanninga Metaal RUG ontpopt zich als noordelijke tu Oreel: ‘Specialisatie maakt toeleverketen te complex’

MET RECHT TROTS

‘Mooipraten’ of ‘borstklopperij’ noemen wij het. En eerlijk is eerlijk, ik heb er zelf ook wat moeite mee. Niet om een ander een compliment te geven of aan te prijzen, maar om – zeg maar – reclame te maken voor onszelf, voor de Noord-Nederlandse hightech industrie. Daarom blijven wij vaak onnodig en onbedoeld bescheiden en daardoor onzichtbaar voor de rest van ons land. Of nog sterker, onzichtbaar voor de rest van de wereld. Gek eigenlijk, want onze productinnovaties gaan de hele wereld over. Bijvoorbeeld om mensenlevens te redden, een kinderlijk eenvoudige bediening te ontwerpen voor complexe systemen of data toegankelijk te maken om de kwaliteit van voedsel te verbeteren. Me dunkt, niet de minste prestaties. Wij gaan voor inhoud. Dat doen we bijvoorbeeld met een HTSM Honoursprogramma voor studenten. Ludieker zijn de jaarlijkse Uitvinderswedstrijd waarmee we studenten en scholieren bij onze techniek betrekken en onze eigen High Tech Safari’s. Om onze samenwerking en innovaties verder inhoud te geven, openen we nu ons eigen High Tech Fieldlab, het Shared Facility Center van Innovatiecluster Drachten. Met werkplaatsen voor onze r&dprojecten, ontwikkelen testmogelijkheden voor 3D-printing en straks ook auditoria voor speciale scholieren- en studentenprogramma’s. In deze prachtige special laten wij het allemaal zien, aan de hand van de ‘big 5’ van onze hightech industrie: 3D metal printing, Remote sensoring & big data, Robotics, Visual intelligence en All-electric propulsion. Terreinen van onderzoek dat de basis legt voor dat waar we heel erg goed in zijn: ontwikkelen van productinnovaties met impact, die het leven voor mensen gemakkelijker en beter maken. Het is geweldig om te lezen hoe medewerkers van oem’ers, samenwerkingspartners en bestuurders, met passie voor techniek en enthousiasme voor onze unieke samenwerking, ons verhaal vertellen. Over prestaties waar we met recht trots op mogen zijn...

Op verzoek van Link Magazine heeft Kor Visscher dit gastredactioneel verzorgd voor deze special Noord-Nederland. Daarvoor onze dank. De uitgevers, Mireille & John van Ginkel

KOR VISSCHER Voorzitter Vereniging Innovatiecluster Drachten

KORT

COLOFON Magazine

COLOFON

Deze special ‘Noord-Nederland, where great minds work: zelfscheppende industrie, slimme fabrieken’ is bijgevoegd bij Link Magazine van oktober 2016. Link Magazine is een managementblad over eigentijdse vormen van samenwerking tussen bedrijven onderling en tussen bedrijven, (semi-)overheid, universiteiten en hogescholen. Link Magazine verschijnt zesmaal per jaar.

2016 UITGEVER H&J Uitgevers Mireille van Ginkel Bosscheweg 76 5151 BE Drunen (010) 451 55 10 06 51 78 41 97 www.linkmagazine.nl

REDACTIEADVIESRAAD J. Beernink MSc (Golden Egg Check), ing. D.M. van Beers (Festo BV), J.C.A. Buis MBA (RR Mechatronics), ing. B. Draaijer (V en M Regeltechniek), F.M. Eisma (Trumpf Nederland), J.A.L.M. van Erp MSc (Holland High Tech), ir. J.F.M.E. Geelen (Océ), ir. R. van Giessel (voormalig ceo Philips CFT), ing. A.L. Goudriaan MBA (Bosal), ing. J.B.P. Hol (Legrand Group), ir. T.J.J. van der Horst (TNO), prof. dr. ir. J.G.H. Joosten (Dutch Polymer Institute), ir. W. Jouwsma (Bronkhorst High-Tech), R.J.C.M. Kok (voormalig president OTB Group), ir. M.W.C.M. van den Oetelaar (Bosch Rexroth), dr. ir. M. Peters (president & ceo Moba Group), dr. ir. D.A. Schipper (Demcon), E. Severijn (Siemens PLM Software Benelux), H.G.H. Smid (Variass Group), ir. W.W.M. Smit MMC (DBSC Consulting), ing. N.J.F. van Soerland MBA (Philips Healthcare), ir. H.H. Tappel (Frencken Europe), prof. dr. L.H.J. Verhoef (TU Eindhoven), W.B.M. van Wanrooij (IBN Productie), ir. S.J. Wittermans (ASML) HOOFDREDACTIE Martin A.M. van Zaalen EINDREDACTIE Hans van Eerden AAN DEZE SPECIAL WERKTEN MEE Pim Campman, Lucy Holl, Wilma Schreiber COVERFOTO Antoinette Borchert GRAFISCHE VORMGEVING Primo!Studio, Delft DRUK Ten Brink Offset, Meppel

ABONNEMENTEN u 63,50 per jaar ABONNEMENTENADMINISTRATIE EN OFFICEMANAGEMENT Mireille van Ginkel mireille.vanginkel@linkmagazine.nl (010) 451 55 10, 06 51 78 41 97 ADVERTENTIE-EXPLOITATIE John van Ginkel john.vanginkel@linkmagazine.nl (010) 451 55 10, 06 53 93 75 89 VOLGEND NUMMER Het eerstvolgende nummer van Link Magazine verschijnt 16 december 2016. Het thema van dit nummer is ‘Snelheid is de nieuwe currency’.

ISSN 1568 - 1378 Niets uit Link Magazine mag worden overgenomen of gereproduceerd zonder toestemming van de uitgever. Deze uitgave is met grote zorgvuldigheid samengesteld. Desondanks kan de uitgever geen aansprakelijkheid aanvaarden bij eventuele onjuistheden. Aan de inhoud van deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend.

Special Noord-Nederland - oktober 2016

BOEIEN, BINDEN EN KENNISDELEN DOELSTELLINGEN VAN INNOVATIECLUSTER DRACHTEN

‘ZEKER ALS HET GAS OP IS, HEEFT DEZE REGIO DIE COMPLETE WAARDEKETENS NODIG’ Zelfs de inwoners van de noordelijke provincies realiseren zich vaak niet welke top-hightech bedrijven hun regio herbergt. Dan is het niet vreemd als afgestudeerden naar elders vertrekken en mensen uit het zuiden en westen niet snel aan een loopbaan in het noorden denken. Boeien en binden is dan ook een belangrijke doelstelling van Innovatiecluster Drachten (ICD), waarin een groot aantal noordelijke oem’ers en system suppliers zich heeft verenigd. Maar het draait ook om het delen van kennis, het creëren van waardeketens. Een gesprek met de ICD-voorzitter, Philips-man Kor Visscher.

DOOR MARTIN VAN ZAALEN

ezoek uit het zuiden of westen van Nederland is vaak aan de vroege kant, is de ervaring van Kor Visscher, director Industrial Projects & Facilities bij Philips in Drachten. Want de wegen naar de Friese stad kennen niet of nauwelijks files. Dat zegt natuurlijk iets positiefs over het woon- en werkklimaat in het noorden van ons land. Tegelijk illustreert het een zekere ‘ijlheid’ van de bedrijvigheid in deze regio. Daarom rijden er elke ochtend nogal wat forensen vanuit het noorden in zuidelijke richting. Omdat ze in de eigen omgeving niet het passende werk kunnen vinden, maar ook – naar de overtuiging van Visscher – omdat ze niet goed bekend zijn met wat de eigen, regionale industrie allemaal te bieden heeft. ‘Regionale pr voor de hightech’ is niet voor niets een van de primaire doel-stellingen van het in 2013 opgerichte ICD. Visscher, voorzitter van ICD en geboren Groninger, pakt de gelegenheid van het interview dan ook met beide handen aan om de sterke kant van ‘zijn’ regio te onderstrepen.

ICD-voorzitter Kor Visscher bij de 3D-metaalprinter in het Shared Facility Center in Drachten: ‘Het gaat er ons om de concurrentiekracht van Noord-Nederland te vergroten, maar langs die weg óók die van de BV Nederland en zelfs die van Noord-Europa.’ Foto: Antoinette Borchert

De bedrijven waar hij op doelt, hebben zich verenigd in ICD. Natuurlijk zijn eigen Philips, waar ontwikkeld wordt aan producten als shavers, trimmers, koffiezetters, stofzuigers en wake-up lights, maar waar ook de productie plaatsvindt van scheerkoppen en -mesjes en complete scheerapparaten. Voorts oem’ers als Neopost Technologies (verpakkingslijnen en enveloppeermachines), BD Kiestra Lab Automation, Delta Instruments (data-analyseapparatuur) en system suppliers als Variass en

DELEN VAN KENNIS Wat natuurlijk niet wil zeggen dat de ICDbedrijven geen verbeterpotentieel zouden hebben. Dat brengt Visscher op een tweede doelstelling van het cluster: het delen van kennis. Met ‘open innovator’ Philips als voorbeeld. ‘Plusminus vijftig procent van de innovaties van Philips komt voort uit de samenwerking met andere bedrijven, soms ver weg gevestigd, maar vaker om de hoek. Dat type van open onderzoekssamenwerking willen we

‘We delen onze bevindingen, op basis van wederzijds vertrouwen’

TOP-HIGHTECH ‘Zwaartepunten zijn hier energie, met het hele gascluster, sensortechnologie, agri-business, healthy ageing, en water, met onderzoeksinstituut Wetsus en bedrijven zoals Paques als boegbeelden. Maar dat hier ook een omvangrijke concentratie is van zelfscheppende bedrijven die met hun hightech systemen de hele wereld over gaan, dat realiseren velen zich niet, ook niet de mensen die hier wonen.’

Norma (onderdeel van NTS-Group). ‘De huidige vijftien ICD-bedrijven alleen zijn goed voor meer dan duizend fte aan r&d. En het zijn bedrijven waarvan het hoofdkantoor vaak elders staat, die gewend zijn dat ze zich extra moeten bewijzen. Dat maakt ze tot internationale top-hightech ondernemingen.’

Special Noord-Nederland - oktober 2016

met ICD faciliteren, om zo de vitaliteit, het internationale concurrentievermogen van deze ondernemingen verder te versterken.’ Deze gezamenlijke onderzoeksactiviteiten (zie ook elders in deze special) zijn tot dusver ondergebracht in twee projecten, ‘Remote Sensoring & Big Data’ en ‘In3D’ (3D-metaal-

printen). Volgend jaar komen daar drie nieuwe projecten bij, waaronder ’Vision intelligence’ en ‘Robotics’. Projecten voor de helft gefinancierd door de betrokken bedrijven en voor de andere helft (zestien miljoen euro) door de provincie Fryslân en de gemeente Smallingerland. Dat geld is onder meer geïnvesteerd in de zes ton kostende SLM 240 3D-metaalprinter. Die machine heeft een plek gekregen in het op het Philips-terrein gevestigde Shared Facility Center, onderdeel van het Smart Industry fieldlab Region of Smart Factories. ‘Philips doet daar onderzoek naar het printen van matrijsholtes, voorzien van koelkanalen die mooi met de productvorm meelopen. Andere deelnemers, waaronder ook wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), doen er hun eigen onderzoek. Maar we delen onze bevindingen ook. Niet voor niets worden de mensen die in het center werken samen opgeleid, zodat ze elkaar goed leren kennen. Natuurlijk werken we met nda’s (non-disclosure agreements, red.), maar aan de basis van deze samenwerking staat toch echt wederzijds vertrouwen.’

BOEIEN EN BINDEN Een derde doelstelling van ICD is het ‘boeien en binden’ van met name jonge mensen. Daartoe onderhoudt het cluster intensief con-

tact met het onderwijs, op mbo-, hbo- en universitair niveau. ‘Om hen duidelijk te maken dat je voor een zeer boeiende loopbaan ook in deze regio terechtkunt. We geven veel voorlichting, maar bieden ook stages en verzorgen een HTSM honoursprogramma voor high potentials. Inmiddels is een medewerker van Philips benoemd tot hoogleraar aan de faculteit Wis- en Natuurkunde van de RUG met als leeropdracht Digital Fabrication. Ja, zo komen we ook vroegtijdig in contact met de talenten.’ Daarnaast verzorgt ICD sinds begin 2015 een programma voor technostarters en technoscalers, jonge hightech bedrijven met groeipotentieel. ‘Tien bedrijven waaronder MG Electronics en Elfskot zijn onder leiding van ZiuZ aangesloten op bijeenkomsten over zaken als financiering, crowdfunding en exporteren. Of voor antwoorden op specifieke technologische problemen. Onze mensen of die van een van de andere clusterleden hebben daar vaak veel ervaring mee.’

KETEN ORGANISEREN Al die uitwisseling moet uiteindelijk leiden tot het ontstaan van regionale ketens waarbinnen zoveel mogelijk toegevoegde waarde wordt gegenereerd, aldus Kor Visscher. ‘Wij willen hier de complete keten organiseren. Zeker als straks het gas op is, heeft deze regio die waardeketens nodig. Daartoe wil ICD de

INNOVATIECLUSTER DRACHTEN IN CIJFERS • Vijftien deelnemende bedrijven met in totaal 3.100 medewerkers. • 1025 van hen zijn direct bij r&d betrokken • In Drachten wordt jaarlijks meer dan 100 miljoen euro geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling. • De bedrijven van het cluster hebben gezamenlijk continu twintig openstaande vacatures. • De vereniging Innovatiecluster Drachten heeft een achtjarenplan richting 2021, waarin 43 deelprojecten lopen.

komende jaren groeien met gemiddeld één bedrijf per kwartaal op maximaal een uur rijden van Drachten. Niet om ons af te zetten tegen het westen of het beter te doen dan het Eindhovense Brainport. Als het Brainport goed gaat, hebben wij daar hier ook baat bij. Het gaat er ons om de concurrentiekracht van Noord-Nederland te vergroten, maar langs die weg óók die van de BV Nederland en zelfs die van Noord-Europa.’

www.icdrachten.nl

FOLLOW OUR LEAD. VARIASS.NL

Special Noord-Nederland - oktober 2016

NOORDELIJKE OEM’ERS VERSTERKEN WERELDMARKTPOSITIE DOOR REGIONALE SAMENWERKING

DE VOORDELEN VAN HET DELEN Het noorden van Nederland bevat tal van oem’ers, bedrijven die de hele wereld overgaan met hun producten voor verschillende markten en applicaties. Voor innovatie zoeken ze de samenwerking juist met collega-oem’ers uit de directe industriële omgeving, om te werken aan vergelijkbare vraagstukken. ‘In feite maakt het niet zoveel uit of je zekerheid wilt over zwangerschappen of over storingen in je productieproces.’

algoritmes precies moeten worden ontworpen en ingesteld, gebruikt Delta een open source data-analysetool genaamd ‘R’. Tijdrovend en complex werk, reden waarom Delta niet solo met R experimenteert, maar binnen het r&dproject ‘Remote Sensoring & Big Data’ van Innovatiecluster Drachten (ICD), samen met vijf andere bedrijven. Waaronder Philips, BD Kiestra Lab Automation en YP Your Partner. ‘Ja, die werken aan heel andere applicaties. Maar waar wij heel veel data uit melk halen, haalt Philips die uit zijn productielijnen. Data die vervolgens, in beide gevallen, via een algoritme moeten worden omgezet naar een ‘ja’ of een ‘nee’. In feite maakt het niet zoveel uit of je zekerheid wilt over zwangerschappen of over storingen in je productieproces. Door nu binnen de r&d-afdelingen van meerdere bedrijven tegelijk die experimenten te doen en de bevindingen te delen, kun je veel sneller kennis vergaren over welke algoritmes met bijbehorende settings voor jouw Rob Castien, ceo van Resato: ‘We zijn een klein jaar ICD-lid, maar merken nu al de voordelen van het delen van kennis.’ Foto: Resato business de beste zijn.’ DOOR MARTIN VAN ZAALEN

BEVINDINGEN DELEN

APOTHEKERS EN ZEDENPOLITIE

Nu doet Delta dat al jaren. Maar het bedrijf uit Drachten wil die metingen ook gaan gebruiken om te bepalen of een koe zwanger is of niet, of aan een bepaalde ziekte lijdt. ‘De gewenste uitkomst is dan geen percentage, maar een ‘ja’ of een ‘nee’ en dat vergt een heel andere type algoritme.’ Om te bepalen hoe die

Ook ZiuZ’s core business is het zinvolle informatie halen uit grote hoeveelheden data. De onderneming uit Gorredijk doet dat voor twee gebruikersgroepen die op het eerste gezicht weinig overeenkomsten lijken te hebben: zedenpolitie en apothekers. Echter, voor beide geldt dat ze geconfronteerd worden met

elta Instruments, sinds kort onderdeel van het Amerikaanse PerkinElmer, ontwikkelt en bouwt apparatuur voor de chemische en biologische analyse van melk en andere zuivelproducten. Voor twee typen klanten: de testlabs en de grote zuivelfabrieken van multinationals als FrieslandCampina en Arla. De testlabs analyseren met apparatuur van Delta de melkmonsters die boeren maandelijks van hun koeien nemen om met de uitslagen bijvoorbeeld te kunnen bepalen of een bepaalde koe meer of minder krachtvoer of antibiotica nodig heeft. In de fabrieken wordt van eindproducten, zoals toetjes en ijs, de kwaliteit gemeten, zoals de percentages lactose, vetzuren en eiwitten. R&d-manager Anne-Gerben Terpstra. ‘Als je infrarood licht door melk laat schijnen, levert dat heel veel optische data op. Maar een fabrikant of een boer kan daar nog niets mee. Wij zijn onder meer specialist in het ontwikkelen van algoritmes die al die getallen vertalen naar bruikbare informatie over vet- en eiwitgehalte, et cetera.’

VERTROUWEN OP WEDERKERIGHEID Anne-Gerben Terpstra van Delta Instruments erkent dat zijn onderneming binnen het ICD-project ‘Remote Sensoring & Big Data’ op dit moment meer kennis uitdeelt dan vergaart. ‘Maar volgend jaar starten er ICD-projecten waarin die verhoudingen anders kunnen liggen. Evenwicht in de wederkerigheid van dit type samenwerking dwing je niet af met contracten. Dat kennis op een gegeven moment ook naar je terugvloeit, is een kwestie van vertrouwen.’ Kor Visscher, director Industrial Projects & Facilities van Philips Drachten, ook deelnemer aan dit project, kan dat van harte onderschrijven. ‘Door wederzijds

Special Noord-Nederland - oktober 2016

vertrouwen ontstaan de mooiste resultaten. Ook als bedrijfsprocessen sterk lijken te verschillen. Allemaal hebben we heel slimme algoritmes nodig om van al die data informatie te maken. Voorts telt dat al die gegevens goed afgeschermd in de cloud terecht moeten komen en waar nodig snel beschikbaar moeten worden gemaakt. Ook dat zijn bij uitstek onderwerpen van gezamenlijk onderzoek.’

www.philips.nl

zeer grote hoeveelheden visuele data, vertelt executive vice president Medical Bert Garlich. ‘Door de vergrijzing groeit het aantal oudere patiënten die meerdere keren per dag verschillende medicijnen moeten innemen. Om het die groep gemakkelijk te maken, ontvangen ze een serie zakjes met in elk daarvan de pillen voor één slikmoment. Of in elk zakje de juiste tabletten zitten werd tot nog toe handmatig gecontroleerd, maar dat is tijdrovend werk waarmee makkelijk fouten kunnen worden gemaakt. Daarom hebben wij een machine ontwikkeld waar de zakjes doorheen geleid worden en die met visiontechnologie de medicijnen checkt. Apothekers in Nederland hebben gemiddeld 1.800 verschillende pillen in huis, waarvan er zo’n 1.000 wit en rond zijn. Toch zijn onze algoritmes zo slim dat ze nagenoeg elke pil aan zijn specifieke vorm en oppervlaktestructuur kunnen herkennen.’ Ook de zedenpolitie wordt dikwijls geconfronteerd met enorme hoeveelheden beeldmateriaal. ‘De inspecteurs moeten achterhalen of de verdachten van kinderpornografie deel uitmaken van een netwerk: treffen ze bij de ene verdachte hetzelfde materiaal aan als bij de andere? Met onze software kan de politie al die beelden controleren. Hun mensen hoeven ze dan niet meer te bekijken – tijdrovend en dikwijls heel belastend werk.’

NOORDELIJKE LEVERANCIERS Voor dat laatste product baseert ZiuZ zich op open source software. Voor die markt maakt het niet veel uit waar je als bedrijf gevestigd bent. Anders ligt dat in de medische markt, waarvoor ZiuZ vooral noordelijke leveranciers inzet. ‘Ons medicijnherkenningsapparaat, de Photon, bevat veel plaatwerk, elektronica, transportbandjes en besturingstechnologie. Daarvoor maken we graag gebruik van vrijwel uitsluitend lokale toeleveranciers.’ Zo zorgt Variass uit Veendam voor de pcb’s en de besturingstechnologie, terwijl Autonational uit het Friese IJlst zorgdraagt voor de sourcing van de overige delen en de eindassemblage. ‘We gaan nu ook een kleinere versie van de Photon op de markt brengen, de IRIS. De eindassemblage daarvan gaat Variass doen, want die zijn beter ingericht voor de grotere series.’ ZiuZ komt Variass ook tegen in ICD, waarin het onder meer participeert voor ondersteuning bij het betreden van de Aziatische markt. ‘Zeventig procent van onze omzet verdienen we nu al buiten de Benelux, in met name Noord-Amerika, maar we willen nu ook richting China. Binnen ICD treffen we partijen als BD Kiestra en WhisperPower die met exporteren naar Azië al heel veel ervaring hebben en bijvoorbeeld weten wat er komt kijken bij het opzetten van een 24/7-helpdesk. Want daar kunnen we niet volstaan met vijf maal tien uur.’ Tevens wil ZiuZ gaan deelnemen aan een ICD-onderzoeksproject dat begin volgend jaar start, ‘Machine Vision’. ‘Wij brengen dan natuurlijk onze kennis van algoritmes in en kunnen profiteren van bijvoorbeeld de kennis

die BD Kiestra heeft van het met vision volgen van de bacteriegroei in samples. Door zo samen te werken, komt elke deelnemer verder.’

ONDER HOGE DRUK Weer een andere ICDdeelnemer, Resato in Assen, is al jaren wereldwijd actief. Voortgekomen uit de Noord-Nederlandse Het nieuwe medicijnherkenningsapparaat IRIS van ZiuZ. Collega-ICD-lid Variass verzorgt de eindassemblage. Foto: ZiuZ gasindustrie is Resato nu leverancier van testen controleapparatuur voor de olie & en onder eigen label op de markt brengt. gassector en tal van andere markten die ‘Daarnaast leveren we klantspecifieke oplosbehoefte hebben aan ultrahoge drukken, versingen. Onze waterjets zijn volledig gemodutelt ceo Rob Castien. ‘Zo ontwikkelen en levelariseerd, dus kunnen wij snel, samen met de ren wij apparatuur voor het testen van gereedklant, tot maatoplossingen komen.’ Voor dat schappen die de olie- of gasput ingaan. Met ontwikkelwerk zitten er in r&d twaalf man onze apparatuur kan een druk tot 14.000 bar (op totaal 100 personeelsleden) en zoekt worden opgebouwd. Voorts leveren we systeResato waar mogelijk de samenwerking. Met men voor het bedienen van onder meer kleptoeleveranciers, maar dus ook met klanten. pen en ventielen.’ Die diepgaande kennis van Niet voor niets is de onderneming lid van hogedruktechnologie wendt Resato daarnaast ICD. ‘Onze grootste toegevoegde waarde zit in aan voor de ontwikkeling en bouw van wateronze kennis over hogedruktechnologie. Er jets, die snijden met een mengsel van water en spelen echter zoveel andere technische zaken, zand onder een druk tot wel 4.000 bar. dat samenwerken de juiste marsroute voor de ‘Wereldwijd een groeimarkt, onze apparaten toekomst is. We zijn een klein jaar lid, maar zijn heel divers inzetbaar. Zo kunnen ze grote merken nu al de voordelen van het delen van diktes aan, tot wel 20 centimeter titanium, kennis. Smart machines en internet of things snijden ze allerlei materiaal – waarbij er geen zijn speerpunten. Samen met tien andere giftige gassen vrijkomen – en bieden ze een ICD-bedrijven gaan we daar onderzoek naar hoog niveau van afwerking’, somt Castien de doen. Dat gaat technologische ontwikkelingen voordelen op. ‘Inmiddels zijn wij hiermee binnen Resato versnellen.’ actief in zo’n 86 landen.’

SAMENWERKEN VERSNELT

www.deltainstruments.com www.ziuz.com www.resato.com

Resato is een typische oem’er die, op basis van de eigen marktkennis, apparatuur ontwikkelt

DE BEDRIJVEN VAN INNOVATIECLUSTER DRACHTEN • BD Kiestra Lab Automation: onderdeel van

• • • • •

•

Amerikaanse onderneming in medische apparatuur. Delta Instruments: ontwikkeling en productie van zuivelanalyseapparatuur. Irmato: multidisciplinair ingenieursbureau gespecialiseerd in machine- en apparatenbouw. Kwant Controls: hightech controls (onder meer joysticks) voor maritieme systemen. Neopost Technologies: nummer één in Europa voor postkameroplossingen. Norma Groep: eerstelijns hightech toeleverancier die complete mechatronische systemen ontwerpt, produceert en samenstelt. Philips Drachten: ontwikkelt onder meer scheerapparaten, baardtrimmers, haardrogers, epileerapparaten, stofzuigers en SENSEO® koffiemachines.

• Photonis Netherlands: specialist in fotonische sensortechnologieën.

• Resato International: ontwikkelaar en fabrikant van hogedrukcomponenten en -systemen.

• Science[&]Technology: projecten en product-

• •

• • •

ontwikkeling op snijvlak van wetenschap en (high) technologie. Variass: specialist in klantspecifieke elektronische en mechatronische hightech producten. VDH Products: ontwikkelaar en producent van mechanische en elektronische meetinstrumenten. WhisperPower: ontwikkelaar van duurzame en efficiënte elektrische systeemoplossingen. YP Your Partner: ontwerp en onderhoud van industriële automatisering. ZiuZ: ontwikkelaar van producten die gebruikmaken van visuele technologie.

Special Noord-Nederland - oktober 2016

INNOVATIECLUSTER DRACHTEN KOMT MET HULP VAN BERENSCHOT TOT WASDOM

ECOSYSTEEMONTWIKKELING ‘VOLGENS HET BOEKJE’ Innovatiecluster Drachten (ICD) begon in 2013 op initiatief van zes Drachtster bedrijven. Met Berenschot stelden ze een achtjarenplan op voor het creëren van een noordelijk ecosysteem rond hightech systemen & materialen. Geleidelijk voegen ze functies toe aan hun ecosysteem, te beginnen met boeien & binden en netwerkvorming, richting collectieve r&d en shared facilities, tot uiteindelijk spin-outs en complete zelfsturing.

bouwstenen definieert voor een compleet ecosysteem. Dat zijn we gestructureerd met een duidelijke focus en steeds meer massa aan het uitbouwen. Het is simpel begonnen met boeien en binden, van mensen en bedrijven. Daarmee hebben we in 2013-2014 de basis voor ICD gelegd. We begonnen met zes bedrijven en aan het eind van deze periode waren dat er negen. Vervolgens zijn we shared facilities gaan toevoegen, als eerste voor 3D-metaalprinten, en technostarters gaan helpen en hebben we twee r&d-projecten opgezet. Omdat de bedrijven zo enthousiast waren, hebben we die uit de Burgemeester Tjeerd van Bekkum: ‘We moeten Gedeputeerde Sander de Rouwe: ‘Ik heb het mkb Joost Krebbekx: ‘We gaan kijken wat er bij bedrijven hier een goed mbo hebben en daarnaast ben ik blij uitgedaagd om meer ‘grensontkennend’ samen te aan kennis en technologie op de plank ligt die we in periode 2017dat het hbo met modules naar de bedrijven komt.’ werken.’ Foto: Provincie Fryslân de vorm van spin-outs naar nieuwe technostarters 2018 naar Foto: Gemeente Smallingerland kunnen brengen.’ Foto: Berenschot voren gehaald. Voor die periode komen er vijf nieuwe bij. Het organiseren DOOR HANS VAN EERDEN suppliers, regiopromotie en -verankering. Voor van r&d-projecten met bedrijven is complex, de concrete invulling heeft ICD een achtjarendat hebben we eerst tussen hen onderling plan gemaakt voor vier periodes van twee jaar, n ICD werken bedrijven samen om de gedaan. Nu zetten we een stap verder en doen waarbij telkens meer ecosysteemfuncties door noordelijke htsm-sector en maakindustrie we dat samen met kennisinstellingen. Zo leren activiteiten worden ingevuld. Namens adviestot verdere bloei te brengen. Dat doen ze we bedrijven hoe ze projecten moeten optuibureau Berenschot fungeert senior managing op vijf aspecten: human capital, kennisgen en managen, dat is weer onderdeel van het consultant Joost Krebbekx als programmadeling en -ontwikkeling, gedeelde faciliteiten, groeimodel.’ manager. ‘Wij hebben een model dat de ondersteuning van technostarters en process

ICD VOORBEELD VOOR ANDERE NOORDELIJKE HOTSPOTS ‘De maakindustrie is een belangrijke sector in Noord-Nederland, die moet je koesteren.’ Dat zegt Lambert Zwiers, directeur van VNO-NCW Noord en MKB-Nederland Noord. ‘Philips Drachten en Fokker Hoogeveen vervullen een icoonrol en pakken de regie om mkb-maakbedrijven om hen heen bij hun ambities te betrekken.’ VNO-NCW / MKB Noord heeft voor die maakindustrie twee speerpunten. Het eerste is duurzaamheid. ‘De transitie van fossielgeoriënteerd naar hernieuwbare energiebronnen, maar denk ook aan duurzame inzetbaarheid van medewerkers.’ Het tweede is smart industry. ‘Dat concept wordt sterk gestimuleerd door de NOM.’

Innovatiecluster Drachten dicht Zwiers een voorbeeldfunctie toe. ‘Met als drijvende kracht Philips zijn bedrijven aan de slag gegaan om hun ambities te verbinden. Dat concept moeten wij op meerdere hotspots in Noord-Nederland realiseren, zoals in de regio EmmenHoogeveen, met als trekkers Fokker en het chemiecluster in Emmen. Dat past in het traject dat daar op gang is gebracht, ‘Vierkant voor werk’. Wij zijn in gesprek met bedrijven, provincie en gemeenten. Bedrijven kunnen bij de overheden aankloppen om hen te faciliteren, maar ze moeten zelf de kar trekken. In Drachten heeft het ook een tijdje geduurd voor men de ingrediënten voor succes scherp had.’ Andere hot-

Special Noord-Nederland - oktober 2016

spots die Zwiers op het oog heeft, zijn Delfzijl, waar de chemie moet ‘vergroenen’, en de food in Friesland, waar bedrijven samen aan producten procesinnovatie werken. Hij is enthousiast over de samenwerking met de overheden. ‘Er zit nu in alle drie provincies een generatie bestuurders aan het roer die veel oog heeft voor de kansen in de maakindustrie. Als bedrijven het voortouw nemen tot ketensamenwerking, ben ik overtuigd dat de provincies bereid zijn dat te faciliteren. Dan kan het rijk niet achterblijven.’ www.vno-ncwnoord.nl

Zelfsturing

2019-2020 2017-2018

LANGE ADEM Inmiddels telt het cluster vijftien bedrijven en ligt voor 2017-2018 de nadruk op verder groeien in de regio, met de focus op zelfscheppende bedrijven en daarnaast aandacht voor de ontwikkeling van process suppliers. Echt nieuwe ecosysteemfuncties toevoegen staat weer voor de laatste programmaperiode, 2019-2020, op de agenda (zie ook de illustratie). Uiteindelijk moet ICD een volledig zelfsturend cluster worden met als doel na 2020 door te gaan. Als succesfactor noemt Krebbekx in de eerste plaats de lange adem. ‘De bedrijven bepalen het tempo. Door mee te gaan in het achtjarenplan, is er de ruimte om het volgens het boekje te doen. Daarbij is focus belangrijk. Bij het toelaten van nieuwe leden vasthouden aan het profiel: htsm, zelfscheppend, internationaal en aanvullend op de partijen die al lid zijn. De steun van provincie Fryslân en gemeente Smallingerland is daarbij essentieel, met de afspraak dat ICD de vrijheid heeft om over de provinciegrens te kijken. Tot op een uur rijden van Drachten willen we er partijen bij betrekken; bekend is dat ze tot die afstand verbinding voelen.’

INVESTEREN Verbinding met ICD voelt Henk Smid van system supplier en elektronicaspecialist Variass zeker, voor de vestiging Drachten én vanuit hoofdvestigingsplaats Veendam. Hij is lid van het dagelijks bestuur van ICD en put motivatie uit zijn ‘ambassadeurschap’ voor het noorden. ‘We moeten de regio beter positioneren, voor meer groei en voor meer ruimte voor start-ups. Er zijn hier veel prachtige maakbedrijven. Binnen ons ecosysteem kunnen we die samen laten experimenteren en innoveren om zo onze regio een strategische voorsprong te geven. Samen kunnen we ook uitdagingen aanpakken op een hoger niveau en kijken naar de technologieën voor de komende jaren; denk aan 3D-printen, robotisering en big data. Welke bedrijven zijn daar al mee bezig, welke bedrijven zijn complementair aan elkaar? Die kunnen samen r&d doen en van elkaar leren. We investeren samen in een hightech Shared Facility Center, met robots en een 3D-metaalprinter. Daarmee hebben we ook een fysieke infrastructuur, waar bedrijven technologische kennis kunnen uitwisselen en derden tegen betaling gebruik van kunnen maken.’ Wat Smid tot nu toe opvalt is de ‘intrinsieke samenwerking’ binnen ICD. ‘In projecten maar ook daarbuiten zoeken bedrijven elkaar op, ook als ze bijvoorbeeld vragen hebben over export naar India, om ervaringen uit te wisselen.’ Deelname aan ICD – ‘bedrijven staan ervoor in de rij’ – is niet alleen een kwestie van aanhaken, benadrukt Smid, maar ook van investeren van geld en tijd. ‘Ik schat dat wij er vanuit Variass wel één fte in steken. Het draait niet alleen op subsidie, want de bedrijven hebben vijftig procent geïnvesteerd. Het is een gezamenlijk project met de overheden, compliment aan provincie en gemeente dat ze mee-investeren.’

WERKGELEGENHEID

Shared facilities noncore

Spin-ins

2015-2016

2013-2014 Voor de gemeente SmallingerSpin-outs Collectieve Mondiale land, waarvan R&D PR (voorwaarts) Drachten de centrumplaats is, Europese Collectieve Starters Collectieve PR R&D steunen export draait het om (achterwaarts) ‘werkgelegenheid, werkgeleDienstNationale Onderzoek & Shared Boeien verleners PR onderwijs facilities nieuwe genheid, werkverbinden core bedrijven gelegenheid’, zegt Regionale Onderwijs Boeien TxU-relaties Netwerk Binden burgemeester PR verbinden Human informeel Human Tjeerd van Capital Capital Bekkum. ‘Daarom hebben wij Bouwstenen voor een compleet ecosysteem, met gefaseerde invulling door ICD. Illustratie: Berenschot geloof in de bedrijven van ICD. Zij doen namelijk niet voorbeeld geven. In Fryslân is 99 procent van alleen aan innovatie, het is ook maakde bedrijven mkb en dat blijft vaak, onterecht, industrie.’ Met alle werkgelegenheid die daaronder de radar van de overheid. Als je in de aan, ondanks of juist dankzij smart industry, pioniersfase mikt op langdurige samenweris verbonden. ‘Op dat punt hebben wij pittige king, moet je dat doen met een aantal grote dossiers, met onder meer veel laagopgeleiden jongens. Die tip wil ik andere regio’s wel zonder werk. Daarom is hier een aanjaaggeven: begin met voortrekkers die de regio functie van de overheid nodig. Wij zitten als kunnen meenemen.’ De gedeputeerde vindt gemeente bij ICD aan tafel, maar de bedrijven het een goede zaak dat ICD ook leden van moeten vrij kunnen ondernemen. Wat dat buiten de provincie heeft. ‘Vroeger reageerde betreft moet ik de gemeente een compliment de provincie overspannen: dat bedrijf is niet maken voor het ‘loslaten’. De provincie en Fries, dus kunnen we niet helpen. Nu juichen de gemeente steken er echter wel maatschapwe het toe dat Friese bedrijven slimme pelijk geld in; dat moeten wij kunnen allianties sluiten met bedrijven van buiten.’ verantwoorden.’ De burgemeester ziet dat ICD z’n eerste STRATEGISCHE ALLIANTIES vruchten afwerpt, maar hij spreekt van een Die strategische allianties zijn er eveneens in ‘broos evenwicht’. ‘We moeten zorgen dat het onderwijs, wijst De Rouwe op het Friese internationaal georiënteerde bedrijven hun hogeronderwijsakkoord dat met dertien lanankers hier niet meer lichten. Gelukkig zijn ze delijke kennisinstellingen is afgesloten. Met als niet zomaar weg, want de looncomponent is brandpunt Leeuwarden, maar dat ziet hij niet niet meer de belangrijkste. Nu Philips vooral als een bezwaar voor ICD. ‘De afstand Drachinzet op health, moeten ze nieuwe producten ten-Leeuwarden is bij wijze van spreken op dat gebied ook in Noord-Nederland gaan kleiner dan die tussen noord en zuid binnen maken.’ Acquisitie van buitenlandse bedrijven Amsterdam.’ Voor de verdere ecosysteemloopt via het ministerie van EZ en ontwikkeontwikkeling zet de gedeputeerde, letterlijk, lingsmaatschappij NOM, zegt Van Bekkum. z’n geld op de elfde faculteit van de Rijks‘Wij moeten zorgen dat we de juiste bedrijuniversiteit Groningen, de Campus Fryslân in venterreinen hebben, ook voor het bestaande Leeuwarden (meer hierover elders in deze bedrijfsleven, dat we de infrastructuur en de special). ‘Die kan de verbintenis met ICD aanvergunningverlening op orde hebben en dat er gaan. Daarmee kunnen we de doorlopende een goed woonklimaat is, zodat mensen hier leerlijn in Friesland beter laten doorklinken.’ willen komen wonen en werken. Daarbij De langetermijnplanning van ICD waardeert moeten we als overheid samenwerken met Sander de Rouwe. ‘Er spreekt veel vertrouwen de andere o’s (ondernemers en onderwijs/ uit en het zorgt voor voorspelbaarheid en onderzoek, red.). Voor de scholenbouw van commitment. Er is nu een stevige oorlogskas roc Friese Poort op hun campus in Drachten waarmee bedrijven in de lead kunnen blijven. hebben wij geïnvesteerd in de bereikbaarheid.’ Daarbij kijken we wel samen met hen hoe we de inzet van ICD kunnen verbinden met programma’s van de provincie. Hier is niet VOORTREKKERS alles driedubbel aanwezig, dus we moeten de Veel van deze punten staan op de samenwerzaken die er zijn slim met elkaar verbinden.’ kingsagenda van gemeente en provincie. SanOm zulke slimme allianties, tussen bedrijven der de Rouwe is als gedeputeerde financiën en onderling en met kennisinstellingen en economische zaken van de provincie Fryslân overheden, draait het ICD-ecosysteem. nauw betrokken bij ICD. Vanuit de Nuongelden heeft de provincie, voor structuurversterking, ICD ondersteund. ‘Niet op grond www.icdrachten.nl van een dikke nota van de provincie. Wij hebwww.berenschot.nl ben tegenwoordig een nieuwe rol: faciliteren. www.variass.nl De kracht van dit cluster is dat de grote www.smallingerland.nl bedrijven het voortouw nemen en het goede www.fryslan.nl

Special Noord-Nederland - oktober 2016

GEZAMENLIJKE ONTWIKKELING VERKORT TIME-TO-MARKET

GEZOCHT: STRESSBESTENDIGE ROBOT Sneller, precieser, goedkoper en customized. Dat zijn de sleutelwoorden bij robotisering: een geautomatiseerd productieproces of robots die medewerkers ondersteunen of saai, repeterend werk uit handen nemen. Voor bedrijven als Neopost Technologies, Irmato, Philips en Variass en de onderzoekers van Rijksuniversiteit Groningen een grote uitdaging vanwege de benodigde intelligentie en hightech.

Samenwerking tussen mens en robot bij Variass. Foto: Variass

DOOR WILMA SCHREIBER

lk jaar krimpt het aantal verstuurde brieven met drie tot vijf procent; deze markt is momenteel nog groot, maar zal dus op termijn afnemen. Het aantal pakketjes dat van a naar b gaat, is daarentegen booming, mede dankzij de sterke opkomst van e-commerce. Deze ontwikkeling was aanleiding voor een transitie binnen Neopost Technologies in Drachten, dat gespecialiseerd is in het ontwikkelen, industrialiseren en produceren van verzendoplossingen. Shipping en digital zullen de belangrijkste pijlers worden, verwacht inkoopdirecteur Piet Fellinger. ‘We zijn de ontwikkeling gestart van een gerobotiseerde verpakkingsmachine die dozen op de gewenste maat maakt. Binnen anderhalf jaar was deze machine gereed. Op basis van input uit de praktijk bij Docdata, dat verpakkingen verzorgt voor bol.com, is de machine doorontwikkeld. Nu is de betrouwbaarheid van deze CVP-500 op een dusdanig niveau dat we bredere releases kunnen realiseren.’ Inmiddels draait de machine in eigen land, België, Frankrijk en de VS. Gemiddeld genomen kan 85 procent van alle artikelen bij een

e-commerce-bedrijf met de CVP-500 worden verpakt. Het concept van de CVP-500 oogt simpel: de operator zet een item op de band, de afmetingen ervan worden 3D-gescand en de meetgegevens worden doorgegeven aan de snij- en ril-unit. Uit een stuk karton van 800 meter wordt een uitslag gemaakt op de benodigde maat. Het item komt met de uitslag op een vouwplaats samen en wordt hier ingepakt, de doos wordt automatisch getapet en van een adressticker voorzien. Zo maakt de machine 500 dozen per uur – geen enkele doos is hetzelfde. ‘Er komen zo min mogelijk handjes aan te pas. Hij is tien keer sneller dan handmatig verpakken’, stelt Fellinger. ‘Verder is het outputvolume ten opzichte van standaarddozen vijftig procent minder, wat het aantal vervoerbewegingen verkleint, en kunnen we toe met twintig procent minder karton. Tot slot heb je geen vulmiddelen meer nodig, want de doos past precies.’

OUT-OF-THE-BOX Innovatiecluster Drachten (ICD) speelt een belangrijke rol in de ontwikkeling. ‘Als r&dmanagers en engineers vanuit een andere

Special Noord-Nederland - oktober 2016

expertise meedenken, versnelt dat het ontwikkelingsproces omdat ze – voor ons letterlijk – out-of-the-box denken’, aldus Fellinger. ‘De machine is zeer complex. Het on-the-fly snijden en rillen van karton, de snelheid die moet variëren afhankelijk van de benodigde afmetingen van het karton, de snelle start-stoptijden van de verschillende bewerkingen. Daar komt veel intelligentie bij kijken. In het algemeen helpt kennisdeling binnen ICD de deelnemende bedrijven om hun time-to-market te verkorten.’ Zo kan Philips een bijdrage leveren op het gebied van geluidsmetingen, ZiuZ rond sensoren en cameratoepassingen, en Variass en BD Kiestra Lab Automation aangaande elektromechanica en automatisering. Een ander ICD-project betreft de ontwikkeling van een connected collaborative robot (CCR). Neopost brengt een user case in, de productie van relatief kleine aantallen metaaldelen. ‘Een kleine robot, zelflerend of met een korte programmeertijd, zou hier prima voor ingezet kunnen worden. Dat helpt ons om onze concurrentiepositie te verbeteren en werk in eigen huis te houden’, stelt Fellinger. ‘Wellicht over enkele jaren ook bij de productie van onderdelen voor de CVP-500, als de aantallen gaan toenemen. Daarom is het goed nu tijd in dit soort ontwikkelingen te steken in het kader van een roadmap voor robotisering.’

COMMERCIEEL INTERESSANT Voor dit project heeft de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) een voorstel ingediend bij STW (zie elders in deze special) en ook bij NWO voor financiering. Naast Neopost hebben Variass en Philips elk een user case ingebracht. De cases moeten Irmato, multidisciplinair ingenieursbureau gespecialiseerd in machine- en apparatenbouw, helpen bij de ontwikkeling van een eenarmige robot die door waarneming van de omgeving (met sensoriek) veel zelfstandiger kan opereren dan de huidige eenarmige robots, die voor elk wissewasje moeten worden geherprogrammeerd. ‘In onze fabriek in Veendam maken we pcba’s, met componenten die steeds kleiner worden. Voor het eenvoudige, repeterende precisiewerk willen we een robot inzetten. Maar wil het geautomatiseerd aansturen van dit werk commercieel interessant worden voor kleine series van 100 tot 5.000 stuks, dan moet eerst de inleertijd van de robot worden verkort, zodat hij op verschillende plekken inzetbaar is’, zegt Jan Betten, hoofd Customer Design & Test Support bij Variass. Dit bedrijf, met vestigingen in Veendam en Drachten, is gespecialiseerd in elektronische en mechatronische

NHL’S DANSENDE ROBOTSPINNEN producten en systemen, en treedt op als trekker van het CCR-project. Dat gaat twee jaar duren en is dus bedoeld om de robotopstelling minder star te maken, zodat het voor bedrijven mogelijk wordt beter aan te sluiten op de wensen van de klant. Eerste stap is op user case-niveau een toepassing neer te zetten, gevolgd door een werkende oplossing in de fabriek van Variass. Bij de RUG loopt het project vier jaar; de theoretische onderbouwing moet zorgen voor een stuk toekomstbestendigheid.

NIEUWE BUSINESS Voor Variass zijn de kleine series van belang omdat de producten van het bedrijf steeds meer customized worden. ‘Het is belangrijk dat een robot daarin kan worden meegenomen, dat hij sneller en flexibeler wordt. En dus slimmer in beeldherkenning, precisie en gebruik van gereedschappen. Met andere woorden, dat ie niet in de stress schiet omdat een spuitgietonderdeel blauw is in plaats van rood. En voor Philips, waar typen scheerapparaten elkaar snel opvolgen, is het interessant als meerdere typen op één baan kunnen lopen’, verklaart Betten. ‘Nu kost het programmeren van een robot nog drie tot vier weken. Ons streven is dat de robot vanuit een CADtekening zijn werk kan doen en dat het pro-

Studenten van de bachelor-opleidingen informatica, elektrotechniek en werktuigbouwkunde van NHL Hogeschool in Leeuwarden lieten in juli hun zelfgebouwde mechanische robotspinnen tegen elkaar strijden tijdens de tweede editie van Spider Day. Werktuigbouwkundigen pasten moderne productietechnieken, zoals waterstraalsnijden en 3D-printen, toe voor het maken van lichtgewicht constructies en complex gevormde objecten. Elektrotechnici ontwierpen elektronica voor de (draadloze) aansturing van sensoren en motoren. En informatici schreven programma’s voor het laten bewegen van de spinnen en het met beeldherkenning verkennen van hun omgeving. Uitgerust met diverse motoren, sensoren, een camera en meerdere computers, namen de robotspinnen het tegen elkaar op in snelheid, slimheid, robuustheid en schoonheid. Op afstand bediend namen ze een hindernisbaan, dansten ze hun acht poten uit het lijf tijdens een danswedstrijd en gingen ze op

grammeren achterwege kan blijven. Dan wordt het mogelijk om een robot meerdere taken op één dag te laten doen. Het allermooiste zou zijn als hij dan ook nog zou aansluiten op het ERP- en logistieke managementsysteem van de fabriek.’ Uiteindelijk moet het Drachtster Irmato vanuit deze user

Foto: NHL

zoek naar ballonnen om deze lek te prikken. Spider Day past in wereldwijde trend om studenten slimme robots te laten ontwerpen en bouwen. www.nhl.nl

cases nieuwe robotsystemen kunnen ontwikkelen en daarmee nieuwe business genereren. www.irmato.com www.neopost-technologies.nl www.philips.nl www.variass.nl

KORT AP NEDERLAND: VAN WERKPLAATS 2.0 NAAR INDUSTRIE 4.0 AP Nederland in Kolham, producent en assemblagepartner voor uiteenlopende elektronica- en mechanische producten, bracht vorig jaar meer focus aan. Het bedrijf – met zeventig vaste medewerkers en 25 tot 100 tijdelijke (seizoens)krachten – maakte de strategische keuze voor besturings- en energieverdeelsystemen. ‘Voor ons is paneelbouw de kern’, verklaart directeur Ronald Udo. ‘Vanuit onze assemblageachtergrond leggen we ons naast enkelstuks ook toe op seriefabricage. Waar andere paneelbouwers vooral vakprofessioneel werken, richten wij de paneelbouw op een geïndustrialiseerde wijze in op basis van arbeidsspecialisatie met betrokken en vakkundige medewerkers. Onze engineers bieden toegevoegde waarde met design for assembly. Zo hebben we automatische productielijnen waarop

we ook energieverdeelsystemen bouwen. Daarmee nemen we in de toelevering van datacenters een unieke positie in. Voor deze pdu’s (power distribution units, red.) zijn we onder meer toeleverancier van elektronicabedrijven als Siemens en Schneider Electric, maar ook van grote particuliere datacenters zoals Telecity. Verder leveren we pdu’s voor kritische infrastructuren; denk aan gemalen, sluizen en ziekenhuizen.’ Met deze geïndustrialiseerde productiemethode heeft AP Nederland een klant als Vanderlande binnengehaald en bouwt het nu ook besturingspanelen en pdu’s voor bagageafhandelingssystemen en pakket- en postsorteersystemen. AP Nederland heeft zijn industriele paneelbouw lean ingericht, om waarde voor de klant te behalen uit de gehele keten (value chain). Het bedrijf is aangesloten op

diverse kenniscentra en de Noordelijke Productiviteitsalliantie. Lange tijd had AP Nederland de logistiek in eigen hand, maar in deze competitieve tak van sport konden partners meer waarde bieden bij uitbesteding van de taken. Zij verzorgen nu Directeur Ronald Udo: ‘We leveren klantspecifieke producde logistiek, just-in-time: ten, gemaakt door vakkrachten, en gebruiken veel geindustrialiseerde technieken. Met recht, we zijn op weg materiaal ’s morgens van werkplaats 2.0 naar industrie 4.0.’ Foto: AP Nederland aangeleverd, gereed product eind van de dag volgens gaan we in de fabriek verde fabriek uit. De volgende stap is schillende celstructuren inrichten, nu QRM (Quick Response Manuzodat we nog meer producten facturing) invoeren, vertelt Udo. ‘In de planning vragen klanten een klantspecifiek kunnen werken.’ Resultaat van deze inzet moet zijn steeds kortere doorlooptijd. Voor de materiaalvoorziening is just-in- dat de total cost of ownership voor de klant verder omlaaggaat en AP time niet meer voldoende. Met Nederland zijn positie als indusQRM willen we flexibeler kunnen triële paneelbouwer versterkt. inspelen op de grotere productwww.apnederland.nl variëteit in de klantbehoefte. Ver-

Special Noord-Nederland - oktober 2016

HOGERE BETROUWBAARHEID, LAGERE RETURN RATE

HOE KLEINER, HOE FIJNER De samenwerking tussen STT Products en Plantronics leidde tot mechanisering van een belangrijk deel van het productieproces voor draadloze headsets. En zorgde voor een doorbraak, die verdere miniaturisering van het product mogelijk maakt. ‘Dankzij dit project hebben we kennis kunnen opdoen van miniatuurassemblage.’

Tjapko Uildriks van Plantronics (links) en Menno Kooistra van STT Products buigen zich over een gereedschap voor de miniatuurassemblage van headsets. ‘Er was meteen een grote openheid naar elkaar toe. Dat moet ook. Om tot innovatie te komen, moet je je kwetsbaar opstellen.’ Foto: Henk Feenstra

DOOR WILMA SCHREIBER

leine draadloze headsets voor muziek en spraak, dat is de core business van de Nederlandse vestiging van het Amerikaanse bedrijf Plantronics, dat zich zelf richt op b2b-toepassingen voor bijvoorbeeld callcenters. Maar in Emmen is het ‘music first’, stelt senior director engineering Tjapko Uildriks, die in 2012 zijn bedrijf Tonalite verkocht aan Plantronics. Draagbaarheid en marktacceptatie zijn twee voorname drivers bij de productontwikkeling van headsets. ‘Het is voor consumenten belangrijk hoe ze eruitzien als ze een headset dragen. Hoe kleiner, hoe fijner, want dat maakt het product comfortabeler. Dat is dan ook onze eerste zorg.’ De miniaturisering waar de markt om vraagt en de steeds grotere aantallen producten stel-

den Plantronics voor een uitdaging. Op dit moment besteedt het bedrijf het productiewerk uit in het lagelonenland Maleisië. In een fabriek worden daar printplaat (pcb) en kabel – het ‘chassis’ van de headsets – handmatig aan elkaar gesoldeerd, precisiewerk waar getrainde mensen voor nodig zijn. ‘We merkten dat bij grote orders de kwaliteit onder druk kwam te staan. Dat betekende ook dat ik regelmatig mijn eigen mensen in het vliegtuig moest zetten om problemen op te lossen’, vertelt Uildriks. ‘Op een gegeven moment keerde de wal het schip. We gingen op zoek naar een Nederlandse partner om de miniaturisering te mechaniseren en niet langer afhankelijk te zijn van operators in de fabriek.’

MONKEY-PROOF Via de noordelijke ontwikkelingsmaatschappij NOM kwam Uildriks in contact met Menno

Special Noord-Nederland - oktober 2016

Kooistra, directeur van STT Products in Tolbert. Zijn bedrijf heeft al dertig jaar ervaring met de engineering en assemblage van machines. Er was gelijk een klik, zowel op het vlak van kennis & kunde als in managementvisie. ‘Bedrijfscultuur en achtergrond bleken vergelijkbaar. We spreken dezelfde taal, dat geeft een stuk herkenning. En daarnaast denken onze engineers op hetzelfde niveau, ieder met zijn eigen specialisme’, zegt Kooistra. Beide partners benadrukken dat vertrouwen een must is als je met een nog onbekende partij een project ingaat, waarvan de uitkomst onzeker is. De gebruikelijke noordelijke gewoonte om de kat uit de boom te kijken, ging dan ook overboord. ‘Er was meteen een grote openheid naar elkaar toe. Dat moet ook. Om tot innovatie te komen, moet je je kwetsbaar opstellen. En we zagen beiden de mogelijkheden’, vult Uildriks aan. Doel van de samenwerking was om de processtappen zo in te richten dat deze monkey-proof waren en plotselinge opschaling van productie niet langer voor problemen zou zorgen. ‘We hebben de lastigste stap – het solderen van pcb aan kabel – als eerste opgepakt. Nu gebeurt dat handmatig met een soldeerbout. Weinig secuur, wat kan leiden tot een hoge return rate, zeker als de aantallen per maand boven de 100.000 uitkomen’, aldus Uildriks. Een steile berg, zo omschrijft Kooistra het issue dat Plantronics op tafel legde. ‘Wij zullen nooit meteen aangeven dat iets niet kan, maar splitsen de problematiek op in deelproblemen en proberen zo tot een goede oplossing te komen. Maar ik moet eerlijk zeggen dat ik me in dit geval afvroeg hoe het moest gaan lukken, het product is zo klein.’

OPTIMALISERINGSSLAG Voor Plantronics was het belangrijk om snel stappen te zetten. STT Products kon hieraan voldoen omdat het bedrijf op alle disciplines een goed team in huis heeft. ‘Daardoor kunnen we op korte termijn wat we bedenken ook maken en testen, soms in één dag tijd’, stelt Kooistra. ‘Ook nu wilden we zo snel mogelijk tot een proof of concept komen, om te zien of onze oplossing op hoofdlijnen werkte. Voor ik een machine ga bouwen, wil ik echter eerst het proces helder hebben, anders kun je enorm het schip ingaan. Dat betekent eerst conceptmatig alle processtappen doordenken, niet deuren op voorhand al sluiten. En dan ontstaan er onvoorziene mogelijkheden.’ Voor de connector onderzochten de engineers onder meer welke afstand tussen de draadjes vereist is om deze te kunnen vertinnen. Inmiddels staat de prototypelijn opgesteld bij Plantronics in Emmen. Hierin zijn tien stappen opgenomen voor het produceren van een connector aan een kabel, en het solderen van deze connector aan een pcb. ‘De perceptie daarvan helpt ontwikkelaars verder te denken en dat brengt de productie weer dichter bij je. Als je zelf ontwerpt en maakt, ontwikkel je naar maakbaarheid. Het inzetten op r&d en productie heeft in dit geval dan ook duidelijk meerwaarde’, aldus Kooistra. Uildriks onderschrijft dit. ‘Het is een groot verschil of mijn ontwikkelaars hier stations kunnen bijsturen of dat ze naar Maleisië of Mexico moeten om

daar mensen bij te sturen.’ Plantronics onderzoekt nu of het prototype ook economisch haalbaar is. Daarnaast is er ruimte voor een optimaliseringsslag, kijkend naar volumes, takttijden en doorlooptijden.

WINST Nu STT Products bewezen heeft de soldering procesmatig onder controle te hebben, is het tijd voor de volgende stap. ‘Het meest ideaal

tronics nu dankzij deze nieuwe technologie een mooier product op de markt kan zetten. ‘Het naast elkaar kunnen plaatsen van zes solderingen maakt verdere miniaturisering mogelijk. Daarmee kan ons nieuwe product opnieuw een echte high runner worden.’ Ook STT Products plukt de vruchten van de samenwerking. ‘Dankzij dit project hebben we kennis kunnen opdoen van miniatuurassemblage. Dat biedt ons nieuwe kansen en moge-

‘Het meest ideaal zou zijn hier in het noorden een productielijn neer te zetten’

zou zijn hier in het noorden een productielijn neer te zetten. We hebben hier nu zoveel kennis opgebouwd. Maar daarvoor zou met het oog op de arbeidskosten eerst het hele proces geautomatiseerd moeten worden’, stelt Tjapko Uildriks van Plantronics. ‘De nu bereikte mechanisering maakt het proces betrouwbaarder. We zijn niet langer afhankelijk van operators, een groot voordeel als de productie in het verre oosten of westen blijft.’ De echte winst ligt in zijn ogen in het feit dat Plan-

lijkheden in de medical devices industrie, een belangrijke markt voor ons. Ook daar worden producten steeds vaker voorzien van allerlei sensoriek, die gevoed moet worden. Wij beschikken nu over de expertise om daar een machine voor te maken’, besluit Menno Kooistra.

www.sttproducts.nl www.plantronics.com

KORT START-UPS IN DISRUPTIEVE WATERTECHNOLOGIE Friesland ís water – voor inwoners en toeristen, maar ook voor onderzoekers en ondernemers. Zo is het internationaal vermaarde instituut Wetsus (centre of excellence voor duurzame watertechnologie) gevestigd in Leeuwarden. En de provincie kent aansprekende ondernemingen, zoals het biotechnologische bedrijf Paques dat waterzuiveringssystemen ontwikkelt. Sinds 2011 is er ook Dutch Water Technologies, opgericht door Antoine Engelaar, Reimond Olthof en Gerard Schouten, die alle drie eerder werkten voor onder meer Paques. DWT telt drie start-ups die actief zijn met ‘disruptieve watertechnologie’: Aqana, Salttech en BioTrack. Aqana in Sneek is gespecialiseerd in het ontwikkelen en bouwen van bioreactoren die met anaërobe bacteriën organische vervuiling

verwijderen uit afvalwater van bierbrouwerijen, papierfabrieken, foodproductiebedrijven, enzovoort. Aqana doet dit met een geheel nieuwe technologie. Het eveneens Sneker Salttech haalt anorganische vervuiling, zoals zouten en chemicaliën, uit water via een ingenieus proces. ‘Dat is een eigen technologie, interessant voor de olie & gassector die bij het oppompen van olie vaak veel water mee omhoog haalt dat heel zout is’, verklaart Schouten. BioTrack in Leeuwarden, tot slot, telt met een ‘forensische’ dna-technologie soorten en aantallen bacteriën in water. ‘Meetapparatuur die we leveren aan alle bedrijven waar microbiologische vervuiling grote problemen kan opleveren, zoals in de food en in drinkwaterproductie.’ De DWT-ondernemingen maken slim gebruik van de beschikbare

Salttech’s DyVar-installatie in Texas, met een containeroplossing van NieuweWeme in gebruik gesteld. Foto: DWT

kennis in de watertechnologiemarkt en hun eigen toeleverketen. Schouten: ‘Ik ben al 25 jaar actief in deze sector, heb met tal van partijen vele projecten gedaan en zo een uitstekend netwerk opgebouwd. Daarnaast hechten wij zeer aan snelle service. Wij zijn dan ook heel blij met een partij als NieuweWeme, die met zijn containeroplossingen de Salttech-installaties snel en goed in gebruik kan

stellen.’ DWT zit in de fase van snelle opschaling en ziet de omzet met tientallen procenten per jaar groeien. Er is inmiddels een vestiging in de VS, in Texas, en klanten heeft de groep over de hele wereld. Meer over DWT en de visie van Gerard Schouten in het novembernummer van Link Magazine. www.salttech.nl www.aqana.com www.biotrack.nl

Special Noord-Nederland - oktober 2016

IN ENERGIETRANSITIE BLAAST NOORD-NEDERLAND ZIJN PARTIJ MONDIAAL MEE

ECO-AANDRIJVINGEN, ‘MAKKE YN FRYSLÂN’ Ze zijn in opmars: aandrijvingen die draaien op schone elektriciteit in plaats van fossiele brandstoffen als diesel of benzine. In deze energietransitie laten Friese bedrijven als WhisperPower, Frisian Motors en MG Energy Systems zich niet onbetuigd. ‘Na jaren van vooral veel investeren, zien we nu de periode van oogsten aankomen.’

MG Energy Systems heeft de converters geleverd voor de zonneauto’s van de drie tu’s die deelnamen aan de World Solar Challenge 2015 in Australië. De Delftse Nuna 8 won in de race-klasse. De converter wordt tussen de zonnepanelen en de accu geplaatst en haalt een hoog rendement uit de panelen. Foto: TU Delft

DOOR PIM CAMPMAN

REMMEN WEG ybride stroomopwekkingssystemen voor superjachten, ambulances en onbemande boorplatforms. Slim gemanagede battery packs voor (zonne)boten, Amerikaanse sportauto’s en Mexicaanse bussen. Handige elektro-transporters die doen wat dieselaangedreven werkvoertuigen doen, maar wel veel schoner en stiller. Allemaal voorbeelden van innovatieve aandrijftoepassingen die, hoe verschillend ook, drie dingen gemeen hebben: ze haken in op de trend naar zuinig en zelfs emissieloos, ze zijn succesvol én ze worden ontwikkeld, gebouwd en verkocht door Noord-Nederlandse bedrijven.

FOCUS OP HYBRIDE WhisperPower (Drachten) is gespecialiseerd in premium generatorsystemen voor plaatsen ver weg van openbare elektriciteitsnetten. Zoals op schepen – kleine plezier- en grote superjachten en vrachtboten. En in ambulances, campers, rijdende winkels, afgelegen boerderijen, enzovoort. Directeur/eigenaar Roel ter Heide noemt nog een mooie: ‘We hebben enkele booreilanden van de NAM tot onafhankelijke, onbemande platforms omgewerkt. De stroom wordt er verzorgd in samenspel tussen een solarinstallatie en onze slimme, hybride generatoren.’ In de ontwikkeling legt

WhisperPower de focus op hybride, autonome (off-grid) stroomverzorging. ‘We integreren traditionele, beproefde techniek met hernieuwbare energiebronnen. Die leveren we als complete systemen, met alles erop en eraan, in een vermogensrange van 1 tot 500 kilowatt. Elektronica, opwekking, opslag en distributie in één hybride concept, in een onestop shop aangeboden. In onze branche kunnen maar weinig bedrijven dat.’

EUROPESE PRIMEUR Ook Frisian Motors in Bakkeveen haakte aan op de trend van schoon en zuinig. Samen met enkele buitenlandse partijen ontwikkelde dat bedrijf concepten voor 100% elektrische werken voertuigen. Zoals de transporterfamilie Leffert, die off-the-road en op de openbare weg goed uit de voeten kan. En de Rimmert, een Europese primeur: de eerste elektrische zitmaaier die 180 graden om zijn as kan draaien. Oprichter/eigenaar Theo de Jong kreeg Frisian Motors vanaf de start in 2009 op groeispoor. ‘Vandaag is onze installed base bijna 400 machines.’ De zeven medewerkers, bijgestaan door een flexibele schil, zijn vooral druk met engineering, prototypebouw, finetuning, eindassemblage en testen. Een dealernetwerk verzorgt de sales & service in Nederland en België; alleen ‘boven Zwolle’ doet Frisian Motors dat zelf. Frisian Motors haalt elk jaar zijn groeiramingen, zegt De Jong. ‘Al loopt Nederland niet voorop in de transitie op elektrisch. Tesla vergroot de acceptatie, zeker. Maar het is toch nog altijd een niche, iets voor mensen die het milieu aan het hart gaat. Terwijl het veel meer is: je bespaart, op brandstof en onderhoud, want minder bewegende delen betekent minder slijtage. Dat weegt op tegen de iets hogere aanschafprijs. Onze nieuwe online rekentool laat zien wat onze producten doen in termen van total cost of ownership.’ Recent werd voor het eerst een vijfjarenplan opgesteld. ‘We focussen op verdieping in die productfamilies die het goed doen, zoals onze zitmaaiers en transporters. Voor die laatsten hadden we eerst een two-wheel drive, sinds kort ook een four-wheel drive en we zijn bezig met een verlengde uitvoering.’

Met dat concept heeft WhisperPower een sterke positie opgebouwd. ‘Wereldwijd staan er zo’n 14.000 apparaten van ons te draaien’, zegt Ter Heide. ‘We zijn actief in veertig landen en hebben ook vestigingen in Duitsland, Spanje, China, VS en Nieuw-Zeeland.’ Productontwikkeling, productie/assemblage en het testen zijn geconcentreerd in de hoofdvestiging in Drachten. ‘De helft van wat we verkopen, maken we intern. Maakdelen kopen we in, onder meer in Nederland; de elektronica komt vooral van toeleveranciers in Centraal-Europa. Verder komen uit China wat spullen.’ ACHILLESHIEL LEES VERDER OP PAGINA 17 WhisperPower (vijftig medewerkers, van wie tien in productontwikkeling) heeft de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in nieuwe, innovatieve producten. ‘Nu zijn de remmen om te verkopen weg en zien we de periode van oogsten aankomen. Over vier, vijf jaar denken we op vijftig miljoen euro jaaromzet te zitten.’ Accumodules voor de maritieme sector. Foto: MG Energy Systems

Special Noord-Nederland - oktober 2016

NOORD-NEDERLAND LAAT SLIMME MACHINES OP BIG DATA DRAAIEN

VAN HYPE NAAR ROADMAP De opkomst van goedkope sensoren en de voortgaande digitalisering van de communicatie genereert een overvloed aan data. Dat biedt bedrijven nieuwe mogelijkheden, mits zij die data juist weten te interpreteren. Slimme machines die de rol van de mens – met name voor repetitieve, foutgevoelige taken – minimaliseren, zijn de volgende stap. YP Your Partner en Science[&]Technology, partners in het ICD-project Smart Machines, pleiten voor roadmaps op basis waarvan bedrijven die kansen kunnen verzilveren.

deel aan de projecten Remote Sensoring & Big Data en Smart Machines (zie het kader). Elke deelnemer is gespecialiseerd in een van de vier aspecten van het verwerken van big data: genereren, verzamelen & opslaan, analyseren en beslissingen mogelijk maken. ‘Op die manier willen we kennis opbouwen en delen, en tools ontwikkelen die nuttig zijn voor iedereen. Zo heb ik bijvoorbeeld met het oog op standaardisering een rekentool in de open source-omgeving van R (een softwarepakket en programmeertaal voor statistiek en data-analyse, red.) ontwikkeld voor de analyse van big data’, verklaart Paul Hiemstra. Hij is data scientist en software-engineer bij Science[&]Technology, leverancier van high-end data analytics en eveneens ICD-partner.

GEAUTOMATISEERDE BESLISSINGEN

YP Your Partner experimenteert met de HoloLens, die een operator straks in staat stelt te communiceren met een machine. Foto: YP

DOOR WILMA SCHREIBER

e data, afkomstig uit sensoren en andere bronnen, en de informatie die daaruit kan worden gedestilleerd, verschillen uiteraard per organisatie. Wel zijn er steeds drie gemene delers: volume (grote hoeveelheden data), variety (veel verschillende, vaak ongestructureerde data) en velocity (snelheid van dataverzameling). ‘Big data op zich zijn niet zo interessant. Het gaat erom wat je ermee kunt. Wat we willen, zijn slimme machines die predictive maintenance mogelijk maken. Voorspellen wanneer een machine uitvalt, net daarvoor onderhoud uitvoeren en zo een hogere uptime garanderen’, zegt Theun Prins, directeur van YP Your Partner in Drachten. ‘Belangrijkste doel is concurrentievoordeel behalen. Als je op basis van (sensor)data fouten kunt herkennen en voorkomen, kun je slimmer en goedkoper produ-

ceren. Een interessante businesscase met het oog op de dure arbeidskrachten in eigen land.’ Goed doorgevoerd kan dit leiden tot zeer efficiënte, hooggeautomatiseerde fabrieken waar mens en robot samenwerken en waarmee Nederland de mondiale concurrentiestrijd kan aangaan.

KENNIS OPBOUWEN EN DELEN YP draagt daar zijn steentje aan bij met intelligente systemen voor het automatiseren van processen en het beheer van de openbare ruimte. Bijvoorbeeld de gebruikersinterface en data-analysetools voor de fruitrijpregelaars van VDH Products uit Roden, die over de hele wereld gedistribueerd worden. Maar ook systemen voor klimaatinstallaties op scholen en waterzuiveringsinstallaties. YP neemt als partner in Innovatiecluster Drachten (ICD)

Special Noord-Nederland - oktober 2016

Delta Instruments in Drachten maakte er gebruik van bij het ontwikkelen van geautomatiseerde analyseapparatuur voor de zuivelindustrie en melkcontrolestations, waarmee ze tot 600 melkmonsters per uur kunnen verwerken. Die informatie stelt boeren in staat hun eindproduct, productieproces en veestapel te verbeteren. Het bedrijf ontwikkelde een wiskundige functie waarmee door middel van melkanalyse een nauwkeurige voorspelling omtrent bepaalde bloedwaarden kan worden gedaan. Momenteel wordt tevens gewerkt aan functies (algoritmes) die kunnen voorspellen of een koe drachtig of ziek is. ‘Met onze analyseapparatuur kunnen laboratoria hun klanten, de boeren, nog beter bedienen. Boeren krijgen nog meer informatie en kunnen efficiënter produceren, waardoor ze meer geld overhouden en bovendien voorkomen dat hun koe ziek wordt’, zegt r&d-manager Anne-Gerben Terpstra. ‘Boer blij, koe blij.’ Ook antibioticagebruik kan op basis van die data worden teruggedrongen. ‘Een zieke koe is een enorme kostenpost. Preventief antibiotica geven is dan het makkelijkst, ook al is dat soms onnodig. Als je door data-analyse kunt achterhalen welke koe echt ziek is, kun je gericht medicatie toedienen en kosten besparen.’

‘VERSMELTEN’ MET DE MACHINE Predictive maintenance – of het nu om koeien of machines gaat – komt binnen bereik dankzij een overvloed aan data en de opkomst van tablets en smartphones die alle data en daaruit afgeleide informatie overal beschikbaar maken. ‘Dat maakt het onderhoud heel

gebruiksvriendelijk. Geautomatiseerde beslissingen zorgen voor een hogere uptime en een betere performance van machines. Daarnaast worden machines ook steeds slimmer in de zin dat ze hun omgeving herkennen, zien waar de operators zijn en wat die doen. Als de ene shift operators beter presteert dan de andere, kunnen wij op basis van die data de oorzaak achterhalen’, vertelt Prins. Zijn YP slaagt er steeds beter in om de gebruikersinterface dichter bij de operator te brengen. Een aansprekend voorbeeld is de HoloLens van Microsoft. ‘Een bril met augmented reality en daarin een aantal camera’s. Als operator kun je communiceren met de machine, maar bijvoorbeeld ook via Skype collega’s raadplegen. De operator zal steeds meer ‘versmelten’ met de machine. Binnenkort zet hij zo’n bril op en kan hij om de machine heenlopen en ‘zien’ wat er mis is en wat hij moet doen’, voorspelt Prins.

ICD-PROJECTEN Innovatiecluster Drachten (ICD) heeft het project Remote Sensoring & Big Data lopen met zeven ICD-leden, waaronder YP en S[&]T. Het opvolgende project, Smart Machines, telt liefst tien deelnemers en heeft als doel via remote sensoring & big data de stap te zetten naar predictive maintenance. Neem het kersverse ICD-lid Kwant Controls, dat hightech besturingen voor de maritieme industrie ontwikkelt en daarin remote sensoring betrekt; het kan voor opdrachtgevers zelfs op afstand een schip over-

Het grote voordeel van predictief boven preventief onderhoud is dat pas actie wordt ondernomen op het moment net voordat er echt iets mis is. Vast onderhoud – en daarmee vaste kosten – behoort tot het verleden. ‘Nu halfgeleiderchips steeds goedkoper worden, kan het uit om bij wijze van spreken op elke bout een chip aan te brengen. En dan kun je ook alles meten. Beschikken we nu over 1.000 parameters, straks zijn dat er 10.000 dankzij al

die ingebouwde sensoren’, stelt Paul Hiemstra van S[&]T. ‘Het is te vergelijken met de vlucht die gps heeft genomen. Nu iedereen daarmee rondloopt, kunnen we steeds meer meten en steeds meer relevante connecties leggen, patronen herkennen die van nut kunnen zijn.’ Big data is de hype voorbij. Prins en Hiemstra illustreren dat met een aansprekend NoordNederlands project, IRIS. Deze machine voor het geautomatiseerd uitgeven van medicijnen is ontwikkeld door ZiuZ in Gorredijk met als productiepartner Variass Medical Systems. De machine scant voor elk zakje het label, weet welke medicijnen erin moeten zitten en controleert dit vervolgens. Hiemstra: ‘De kennis om beslissingen te nemen, zit in de machine en wordt vertaald in volledig geautomatiseer-

VERVOLG VAN PAGINA 15

2.0-VERSIES

OPENSTELLEN VOOR KANSEN

ACHILLESHIEL MG Energy Systems in Leeuwarden is ook zo’n pareltje in all-electric propulsion. Opgericht door de hbo-studiematen (elektrotechniek aan NHL Hogeschool) Gerard van der Schaar en Mark Scholten. Ontstaan uit een uit de hand gelopen vrijetijdsbesteding én hun ambitie om met een eigen bedrijf bij te dragen aan een duurzamere wereld. Een lang verhaal kort: in 2006 bezochten ze de tweejaarlijkse Zonneboot Challenge in Friesland, het jaar daarop bouwden ze samen met vrienden hun eigen zonneboot, in 2008 eindigden ze daarmee als vierde. Mooi, maar met een beter batterijmanagementsysteem had er meer ingezeten, vertelt Mark Scholten: ‘Het systeem dat we hadden ingekocht, was de achilleshiel. Omdat iets beters nergens te krijgen was, zijn we het zelf gaan maken.’ En met succes: sindsdien eindigt hun Furia One – de officiële naam is, naar de sponsors, Clafis Victron Energy Solar Boat Team – steevast als eerste in elke race waar ie aan meedoet. Mooi opstapje naar een eigen bedrijf. ‘We verkopen ons lithium-ion batterijsysteem en batterijmanagementsysteem aan veel andere teams. En de accumodule die we vervolgens ontwikkeld hebben en zijn gaan bouwen, verkopen we aan Victron Energy (in Almere, red.), die hem in hun standaardpakket hebben zitten.’

nemen. Ook technostarters onder ICD-vleugels zijn actief in remote sensoring & big data. Aansprekende voorbeelden zijn KxA, de uit Astron voortgekomen specialist in databases en datatransport voor big data, en Stabialert, dat sensornetwerken in het Groningse aardbevingsgebied heeft uitgerold. www.kwant.nl www.kxa.nl www.stabialert.nl

de acties. De werkelijke wereld digitaliseert steeds verder, de rol van de mens wordt geminimaliseerd (bijvoorbeeld in repetitieve, foutgevoelige taken, red.).’ Prins vult aan: ‘Daarom zou het goed zijn voor elk vakgebied een roadmap op te stellen. Je openstellen voor de kansen die big data biedt en zien wat je de komende twee jaar kunt doen.’ Hiemstra tot slot: ‘Verder vooruitkijken kan niet, dan wordt het glazenbollenwerk.’

www.stcorp.nl www.deltainstruments.com www.yp-yourpartner.com www.ziuz.com www.variass.nl

Van het een kwam het ander. Vandaag levert MG Energy Systems (negen vaste medewerkers) ook accupakketten aan afnemers voor andere toepassingen. Zoals voor elektrische veerponten en stoere, Amerikaanse sportauto’s, die met hun battery pack, ‘made in Leeuwarden’, zichzelf én het huis van de eigenaar van De 100% elektrische Leffert transporter. Foto: Frisian Motors stroom kunnen voorzien. Nog een potentieel succes: ‘Onlangs hebben we’, meldt Scholten, ‘een batanimator/facilitator, wordt als een grote aanterijbank geleverd aan een Mexicaanse firma winst beschouwd. Roel ter Heide van Whisdie een elektrische bus aan het bouwen is.’ perPower, deelnemer in dat cluster, verwacht Volgens kompaan Van der Schaar is de afgedat best practices delen zijn bedrijf en anderen lopen jaren het fundament voor verdere groei op ongedachte, nieuwe ideeën brengt. ‘Een gelegd. ‘Voor bepaalde producten zijn we met interne safari, noem ik dat. En verder juich ik 2.0-versies bezig. Eind dit jaar zijn die gereed. toe dat het cluster zich inspant om de regio Zodat we dan flink kunnen groeien.’ Met meer uitstraling te geven als een hotspot voor Leeuwarden als basis. ‘Wij zitten hier goed en hightech. Meer dynamiek, meer reuring is naar de toekomst kijkend alleen maar beter. altijd goed, vind ik.’ Waarbij Frision Motors en Hier heb je de ruimte en de mensen met de ook het MG Energy Systems van Gerard van mindset van ‘bij dit bedrijf voel ik me lekker, der Schaar zich aansluiten: ‘De contacten tot daar wil ik voluit voor gaan’.’ nu toe geven een goed gevoel.’

INTERNE SAFARI Het hightech ecosysteem dat zich in de regio ontpopt, met Innovatiecluster Drachten als

www.whisperpower.com www.frisianmotors.nl www.mgenergysystems.eu

Special Noord-Nederland - oktober 2016

KENNISKAART NOORD-NEDERLAND

ER GAAT NIETS BOVEN INNOVATIE • NHL Hogeschool

TERSCHELLING MBO

DOKKUM

• ROC Friese Poort

LEGENDA Innovatiecluster Drachten

• Lean Innovation Network

MBO

• ROC Friese Poort

LEEUWARDEN

• Wetsus • Dairy Campus

Smart Industry fieldlabs

• • • • • •

Overige HTSM-gerelateerde

HTSM initiatieven

MBO

HTSM

Middelbaar beroepsonderwijs (technieklocaties)

Rijksuniversiteit Groningen Hogeschool Stenden Hanzehogeschool Groningen NHL Hogeschool Van Hall Larenstein Windesheim

• • • • • • • • • •

Onderzoeksinstituten

Hoger onderwijs/onderzoek

• Kwant Controls MBO

SNEEK

MBO

Neopost Technologies BD Kiestra Lab Autom. Science[&]Technology Variass Irmato Norma Groep Philips WhisperPower Delta Instruments YP Your Partner

• ROC Friese Poort

INNOVATIESTIMULERING

• ZiuZ

• NOM, Investerings- en Ontwikkelingsmaatschappij voor Noord-Nederland www.nom.nl • TCNN, TechnologieCentrum Noord-Nederland www.tcnn.nl • SNN, Samenwerkingsverband Noord-Nederland www.snn.eu

GORREDIJK

FRYSLÂN

NOORD-NEDERLANDSE TOPSECTOREN FRYSLÂN • Noord-Nederland: Region of Smart Factories • Smart Dairy Farming 2.0 • Smart Base • CAMINO: 100% voorspelbaar infra onderhoud

GRONINGEN • Energie • High Tech Systems & Materials • Life Sciences & Health FRYSLAN • Water • Agri&Food • High Tech Systems & Materials DISCLAIMER

DRENTHE • Sensortechnologie • High Tech Systems & Materials

Deze kaart is een momentopname. Het Noord-Nederlandse innovatielandschap is nog volop in ontwikkeling.

GRONINGEN • Noord-Nederland: Region of Smart Factories • Smart Dairy Farming 2.0 • Flexible Manufacturing • Smart Base • CAMINO: 100% voorspelbaar infra onderhoud

HTSM

• ERCET (European Research Center

MBO

• Noorderpoort

for Exascale Technology)

DELFZIJL

• HANNN (Healthy Ageing Network Northern Netherlands) MBO

• Alfa College • Noorderpoort

GRONINGEN

• SRON • Energy Delta Institute • • • •

Rijksuniversiteit Groningen Hanzehogeschool Groningen NHL Hogeschool Energy Academy Europe

GRONINGEN MBO

• Noorderpoort

• Variass

RODEN

WINSCHOTEN

• Photonis • VDH Products

DRACHTEN

VEENDAM

• Health Hub

HTSM

• Resato International HTSM

• Sensor City

MBO

• Drenthe College

ASSEN

• INCAS3

STADSKANAAL MBO

• Noorderpoort

• Hanzehogeschool Groningen

DRENTHE HTSM

• Dome (ASTRON & IBM Center for Exascale Technology)

• Astron

DWINGELOO MBO

HTSM

MBO

MEPPEL MBO

• Hogeschool Stenden

• WCCS (World Class Composite Solutions)

• Drenthe College • Hogeschool Stenden

EMMEN

• Alfa College

HOOGEVEEN DRENTHE • Noord-Nederland: Region of Smart Factories • Smart Base • CAMINO: 100% voorspelbaar infra onderhoud

Integrated automation had its day:

The future belongs to SCALABILITY+ www.br-automation.com/ScalabilityPlus

Your machine technology Our technology packages Integrated automation PCs & Panels PLC systems Motion control Safety technology

3D-METAALPRINTEN KRIJGT BODY MET SHARED FACILITY CENTER IN DRACHTEN

ICD ZET IN OP 3DP Als productietechnologie in opkomst vraagt 3D-printen om kennis en ervaring delen. De mogelijkheden zijn eindeloos, de technische uitdagingen ook. Reden voor Innovatiecluster Drachten (ICD) om een Shared Facility Center te openen, waar bedrijven en onderzoekers gewoon samen aan de slag gaan. ICD-lid Resato doet mee en wil daarnaast in eigen huis een Drents cluster opzetten. ‘Als het onderzoek over drie jaar wordt afgerond, moeten daar nieuwe verdienmodellen uitgekomen zijn.’ DOOR HANS VAN EERDEN

ucas Boelen was group manager innovation bij Philips Drachten. Sinds kort is hij technology lead voor additive manufacturing (oftewel 3D-printen) bij heel Royal Philips. ‘Hoe kunnen we 3Dprinten inzetten voor zinvolle innovatie’, duidt Boelen zijn opdracht. Hij was daar al langer mee bezig. ‘In het kader van het 125-jarig bestaan van Philips hebben we bijvoorbeeld een pilot gedaan met personalized scheerapparaten. Voor 125 shavers hebben we elke handle volgens een individueel design met 3D-printen (3DP) gemaakt.’

NIEUWE INZICHTEN In het ICD-project In3D doet Philips onderzoek met BD Kiestra Lab Automation, Irmato, Neopost Technologies en Norma. ‘We bundelden onze krachten om een metaalprinter voor ons Shared Facility Center aan te schaffen. Samenwerking is belangrijk, want 3DP is nieuw. Met partners ontstaan andere inzich-

In het Shared Facility Center doet Philips onderzoek naar het printen van matrijsholtes, voorzien van koelkanalen die mooi met de productvorm meelopen. Foto: Philips

ten, wat deuren opent naar nieuwe applicaties. Wij hebben veel kennis van de materialen en de design rules voor 3DP en veel ervaring met prototypes en metalen matrijzen printen. Neopost heeft veel ervaring met kunststof, daar leren wij weer van. Wij zijn bijvoorbeeld geïnteresseerd in het printen van robotgrippers en productdragers die fit zijn voor verschillende producten. Zodat we snel en flexibel productielijnen kunnen aanpassen. Machinebouwers als BD en Neopost hebben daar ook interesse in.’ Ook voor elektronica en functie-integratie, bijvoorbeeld het meeprinten van sensoren in een product, is 3DP een optie, zegt Boelen. ‘Dat bekijken we nog niet bij ICD, maar voor vervolgprojecten is dat wel interessant. ’ Op dit moment zijn herhaalbaar-

ICD SHARED FACILITY CENTER GEOPEND Op 12 oktober is het ICD Shared Facility Center geopend op het terrein van Philips Drachten. Daarin niet alleen een kostbare 3D-metaalprinter (zie pagina 4 in deze special), maar ook een kunststofprinter plus twee robots. Voorts omvat het center acht bestaande en nog in te richten labfaciliteiten. Waaronder die van Resato, met een metaalprinter, en het akoestisch lab van Philips, elders op het terrein in Drachten. Studenten en

wetenschappers van de betrokken kennisinstellingen en medewerkers van de ICD-bedrijven doen het onderzoekswerk. Zo groeit er een netwerk van printers, andere faciliteiten en mensen die beschikbaar zijn voor onderzoek naar nieuwe producten en productietechnieken, ook voor ondernemingen buiten ICD. Een high-end keramiekprinter staat op het verlanglijstje.

heid en reproduceerbaarheid de thema’s. ‘Denk aan de invloed van de luchtvochtigheid of verschillen in materiaalbatches. Daar moeten we meer onderzoek aan doen om tot gegarandeerde kwaliteit voor grotere aantallen te komen.’

PRINTFABRIEK Voor Norma Drachten, onderdeel van de Norma Groep (onlangs door NTS-Group overgenomen), is 3DP een oude bekende, vertelt innovatiemanager Martin Pater. ‘Norma is gespecialiseerd in het verwijderen van materiaal, maar we kijken voortdurend naar slimme, nieuwe technologieën die aansluiten bij onze competenties, zoals 3DP. Tien jaar geleden deden we al onderzoek naar het ‘oplassen’ van platina-iridium. Met goede resultaten, al bleef de dichtheid van het geprinte materiaal een issue: 100 procent hebben we nooit gehaald. We hebben er wel veel van geleerd en interesse gehouden voor het printen van gereedschappen en producten. Daarom heb ik in ICD-verband mede aangestuurd op het In3D-project. In het Shared Facility Center kunnen we snuffelen aan de technologie, principes testen en opschalen. Wij kunnen onze kennis en ervaring inbrengen, ook op gebied van post-processing. Alles wat geprint wordt, moet worden nabewerkt; al vele jaren onze core business. LEES VERDER OP PAGINA 23

Special Noord-Nederland - oktober 2016

OP ZOEK NAAR EEN PARTNER DIE VOOR U INNOVEERT?

AP NEDERLAND, DE VOLGENDE STAP IN PANEELBOUW.

URING VAN A UW AP NEDERLAND: UW PPARTNER ARTNER IN DE BESTURING VAN KRITISCHE INFRASTRUCTUREN AP Nederland is leverancier van besturingssystemen en energieverdeelinrichtingen voor kritische infrastr ucturen in de infrastructuren gezondheidszorg, datacenters, machinebouw en glastuinbouw & agricultuur agricultuur.. Door samen te werken met aansprekende betrouwbaarheid beschikbaar-multinationals is AP Nederland in staat installaties op te leveren van hoge kwaliteit, betrouwbaar heid en beschikbaar heid. Daar naast wordt met betrokken en hoog gekwaliďŹ ceerde medewerkers seriematig als ook enkelstuks geprodu Daarnaast geprodu-ceerd.

AP Nederland BV A. Plesmanlaan 15, 9615 TJ Kolham, Nederland, Tel: TTeel: +31(0)598 - 34 39 99 www.apnederland.nl www.apnederland.nl

VERVOLG VAN PAGINA 21

Je kunt bijvoorbeeld printen met een kleine toegift die je vervolgens verwijdert met frezen, draad- of zinkvonken.’ Pater ziet Norma’s deelname in ICD-verband als opstap naar zelf investeren in 3DP-productie. Dat gaat snel gebeuren, verwacht hij. ‘De focus zal verschuiven naar het design voor de productie van grotere series. We hebben contact met Additive Industries in Eindhoven, waarvoor NTS metaalprinters bouwt. Uiteindelijk kan er hier een commerciële printfabriek uit voortkomen, onder de vlag van Norma of een externe partij.’

POLIJSTKWALITEIT Een andere techniek voor post-processing is electro-chemical machining (ecm). Dat werkt met een elektrode die dient als ‘tegenvorm’ voor het te maken/bewerken product. Elektrode en productmateriaal worden heel dicht bij elkaar gebracht (tot op een honderdste millimeter). In de ruimte ertussen wordt een vloeistof gebracht, die het materiaal afvoert dat onder invloed van een elektrisch spanningsverschil uit het product oplost. Een specialisme van Irmato in Drachten, dat ecmmachines en -gereedschappen fabriceert. Net als Norma heeft Irmato een historie in Philips, dat tegenwoordig – naast de Zuid-Duitse automotive – de grootste klant is. Irmato neemt om twee redenen deel aan In3D en Shared Facility Center, vertelt systeemarchitect Kees de Regt. ‘Post-processing is nodig omdat 3DP relatief ruwe oppervlakken oplevert. Met ecm kun je ze contactloos, zonder iets te veranderen aan de eigenschappen, verbeteren tot polijstkwaliteit.’ Tegelijk biedt 3DP nieuwe mogelijkheden om ecm-gereedschappen te maken met complexe vormen. ‘Het is een flexibele productietechniek, waarmee we willekeurig gevormde elektrodes kunnen maken, met toevoerkanalen voor de vloeistof die dicht aan het oppervlak lopen. Met 3DP kun je veel beter dan met bestaande maaktechnieken de stromingskanalen vormgeven die nodig zijn voor een gelijkmatige toevoer en verdeling van de procesvloeistof.’ Voor metaalprinten werkt Irmato met roestvaststaal en koperlegeringen, vanwege hun goede elektrische geleiding. Waar elektrische geleiding een rol speelt, is vaak ook isolatie nodig. ‘Daarvoor hebben wij hoogwaardige, chemisch resistente kunststoffen nodig, zoals peek. Ook die kunnen we in ICD-verband printen.’ Zonder ICD zou Irmato niet zo’n intensieve samenwerking met Philips en Norma rond 3DP en post-processing hebben, stelt De Regt. ‘Andere ICD-bedrijven hebben meer expertise in huis. Wij hadden zelf zeker niet zo’n metaalprinter aangeschaft. Wij willen de methodiek uitontwikkelen totdat die echt productierijp is, zodat we klanten kunnen bedienen met producten die in hoge mate met 3DP zijn vervaardigd. De methodiek voor het afwerken van oppervlakken willen we ook gaan vermarkten.’

TECHNOSTARTERS IN 3D Diverse bij ICD betrokken technostarters doen al volop aan 3DP. Zoals de Leeuwarder start-up SymbioShape van ondernemer Tobias Strating: ‘Voor mkb-klanten die iets nieuws willen proberen, print ik prototypes. Zoals een brilmontuur of een onderdeel van een verlichtingsarmatuur. Voor het Tobias Strating van SymbioShape bij een Ultimaker-printer. Foto: Kees van de Veen koppelstuk van een e-sigaret hadden Voor een specialisme van SymbioShape, keramiekwe na acht versies het perfecte prototype. printen, is een Ultimaker-printer omgebouwd. Inmiddels heeft de klant in China een grote oplage Strating onderzoekt samen met studenten de laten maken. Met 3DP heb ik voor hem het innomogelijkheid om in Afrika met lokale klei goedkoop vatietraject verkort.’ keramische waterfilters te printen. Via-via kwam Strating met ICD in contact. ‘Ik kan Filters, maar heel andere, worden ook gemaakt hun hulp inschakelen, advies vragen over financiedoor een andere ICD-technostarter in Leeuwarden, ring of groeistrategie, de kennis bij hun leden Metalmembranes. Deze spin-out van ECM Technobenutten, ICD-evenementen bezoeken en gebruik logies, dat voortbouwt op de ecm-historie van maken van de shared facility. Met Lucas Boelen Philips, combineert 3D-printen en ecm voor het heb ik goed contact; razend interessant wat ze met maken van membranen voor hoogwaardige filtratiemetaalprinten doen. Medische prints heb ik al in toepassingen. kunststof gemaakt, maar metaal biedt weer andere opties. Mede dankzij ICD onderzoek ik nu hoe ik www.symbioshape.nl mijn dienstverlening kan uitbreiden met metaalwww.metalmembranes.com printen.’

DRENTS CLUSTER ICD-lid Resato International volgt de ontwikkelingen in Drachten op de voet. Maar de Assense specialist in hogedruktechnologie (onder meer waterstraalsnijders en hogedruktestmachines voor de olie & gas-industrie) gaat ook in eigen huis aan de slag met 3DP. Het bedrijf assembleert z’n machines zelf, maar heeft geen eigen productiefaciliteiten. Het koopt veel in bij toeleveranciers, waaronder verspaners. ‘Voor Resato is 3DP een fantastische nieuwe technologie’, verklaart coo Ton Driessen. ‘Daarmee zouden we onderdelen kunnen redesignen, met minder materiaal, om onze constructies lichter en tegelijk sterker te maken. De Kamer van Koophandel maakte ons erop attent dat meer Drentse bedrijven interesse hebben. Zij hebben die bedrijven bij elkaar gebracht. Met een forse eigen investering en geld van de noordelijke provincies willen we een kenniscentrum optuigen waar we een 3D-metaalprinter neerzetten. Adviesbureau Berenschot heeft ons in dat traject begeleid.’ Veertien bedrijven participeren nu in het (grotendeels Drentse) kenniscluster ‘3D Metaalprinten in Noord-Nederland’ en diverse onderwijsinstellingen haken aan. In het nieuwe pand van Resato in Assen, onlangs officieel in gebruik genomen, moet de printer

komen te staan en volgend jaar operationeel zijn. Bedrijven uit het toelevernetwerk van Resato – ‘45 procent van onze inkoop komt uit de regio’ – doen mee, meldt Driessen. ‘Zij beseffen dat 3DP een deel van de verspaning zal vervangen. Uiteindelijk gaan wij geen printer aanschaffen voor productie, maar blijven we uitbesteden. Mooi dat verspaners meedoen om te kijken wat het voor hen inhoudt.’ Als ICD-lid wil Resato kennis gaan uitwisselen met ‘Drachten’. ‘Via Berenschot hebben we ook contacten gelegd met andere 3DPkenniscentra. Zo kunnen wij profiteren van kennis die elders al is opgedaan.’ De lat ligt hoog voor het Drentse cluster: ‘In drie jaar tijd moet het onderzoek zijn afgerond; daar moeten nieuwe verdienmodellen uitkomen voor bedrijven. Ze moeten dan betere productdesigns kunnen maken, weten wat er met materialen gebeurt bij printen en goedkoper kunnen produceren met 3DP. Er komt veel kennis beschikbaar die elk lid van het cluster op z’n eigen manier kan inzetten.’ www.philips.nl www.norma-groep.nl www.irmato.com www.resato.com

Special Noord-Nederland - oktober 2016

STENDEN HOGESCHOOL EN LANDES HIGH END MACHINING ZITTEN OP ÉÉN LIJN

DE DOORLOPENDE LEERROUTE IN EMMEN Maakindustrie en hoger onderwijs moeten samenwerken om te voldoen aan de vraag naar goed opgeleid technisch personeel. In de regio Emmen is Herman Koning de verpersoonlijking van deze samenwerking, als directeur van Landes en voorzitter van de adviesraad van de afdeling Techniek van Stenden Hogeschool. ‘We praten bijvoorbeeld over een nauwere verbinding tussen werktuigbouwkunde en ict.’

voor de procesindustrie (chemie en olie & gas). Koning stipt het probleem aan dat studenten kunnen ‘uitvliegen’. ‘Wij vinden het een goede zaak dat de school, daar waar het curriculum ruimte biedt, probeert afgestudeerden voor de regio te behouden. Het Emmtec-lab is een goed voorbeeld. De industrie kan daar invloed uitoefenen op wat de studenten leren.’ Stenden onderhoudt eveneens nauwe contacten met andere onderwijsinstellingen, zoals de roc’s Drenthe College, Alfa College en Noorderpoort en het voortgezet onderwijs, waaronder een technasium. Dit alles om een doorlopende technische leerroute te faciliteren.

MEER DAN EEN KNOPPENDRUKKER

Richard Delger van Stenden Hogeschool (links) en Herman Koning (Landes) in het kunststoffenlab van Stenden. Er staan spuitgietmachines en sinds kort een robot en er is ruimte voor projecten zoals een solarboot. Delger: ‘Een mooi voorbeeld van de showcases die we nodig hebben om studenten te trekken – en van duurzaamheid: die boot is gemaakt van hennepcomposiet.’ Foto: Antoinette Borchert

DOOR HANS VAN EERDEN

tenden Hogeschool verzorgt in Emmen opleidingen werktuigbouwkunde, (technische) informatica en life science (chemie, biologie & medisch laboratoriumonderzoek). Naast reguliere vierjarige bachelors zijn er een master polymer engineering, een associate degree (twee jaar) voor ict-beheer, en werktuigbouwkunde duaal (combi werken-studeren). Met ruim 500 studenten is de afdeling Techniek groeiende, vooral voor informatica. Directeur Richard Delger verklaart dat uit de mediaaandacht voor techniek, het kleinschalige karakter en de goede beoordelingen van hun opleidingen én de nauwe samenwerking met het bedrijfsleven. ‘Met bedrijven als Landes, Stevens Engineering, Fokker Hoogeveen en Emmtec (het Industry & Businesspark met

onder meer DSM en Teijin Aramid, red.), waar we labfaciliteiten huren om onze studenten een real-life omgeving te bieden.’

SPANNINGSVELD Er is een raad van advies onder voorzitterschap van Landes-directeur Herman Koning. Gesprekspunt is bijvoorbeeld de kwaliteit van de eindscripties, vertelt hij. ‘De school let sterk op de projectmatige aanpak. Begrijpelijk, daar is tegenwoordig van hogerhand strenge regelgeving voor. Maar wij bedrijven zijn pragmatischer; voor ons mag de structuur van de scriptie wel wat rammelen, als de inhoud maar toepasbaar is. Dat spanningsveld levert leuke discussies op.’ Over het algemeen zijn de bedrijven tevreden, ervaart Delger: ‘Bij accreditaties en visitaties zeggen ze dat onze opleidingen goed zijn, dat heeft meerwaarde.’ Stenden vervult een regiofunctie, van oudsher

Special Noord-Nederland - oktober 2016

Overigens ziet Delger de doorstroom van mbo naar hbo afnemen. ‘De portfoliosystematiek en het lagere niveau van wiskunde op het mbo zijn struikelblokken. Bovendien krijgen mboers tegenwoordig makkelijk een baan. De jongens met de gouden handjes kunnen beter bij bedrijven als Landes gaan werken. Die moet je niet plagen met nog eens vier jaar school. Later gaan wij ze duaal wel verder opleiden.’ Dat vervolg is wel nodig, ziet Koning van precisieverspaner Landes. ‘Een operator is geen knoppendrukker meer. Hij is verantwoordelijk voor een computergestuurde, vijf-assige freesmachine waar een beladingsrobot aanhangt. Hij moet dus het freesvak begrijpen, met de besturing kunnen werken en snappen hoe je met machine en gereedschappen 24 uur per dag productie draait. Dat beeld moet Stenden nog meer uitdragen: de techniek van de werktuigbouwkunde is leuk, je werkt ook daar veel met computers en moet dingen aan elkaar kunnen knopen.’ Stenden heeft daar showcases voor nodig, zegt Delger. Reden waarom onlangs een robot is aangeschaft. ‘Meet- en regeltechniek is een belangrijk vak. Dat kun je als theorie geven – daar heb ik zelf vroeger onder geleden –, maar tegenwoordig heb je er software voor. Het gaat erom hoe je die toepast en dat leer je bijvoorbeeld door met die robot te werken.’

BEDRIJFSVAKSCHOOL Koning kan dus bij Stenden z’n invloed uitoefenen en vindt er nieuwe mensen, werkvoorbereiders vooral. ‘Wij zijn specialist in complexe producten qua geometrie, tolerantie en vormgeving. Voor het programmeren zit je

tussen mbo- en hbo-niveau. Ook voor sales hebben we al gauw hbo’ers nodig.’ Om in zijn behoefte aan mbo’ers te voorzien, heeft hij zelf het initiatief genomen. ‘We hebben met een aantal ondernemers een student bij zestig bedrijven in de regio de behoefte aan technisch personeel in de komende vijf jaar laten inventariseren. ‘Met bestaande vacatures, vervanging van gepensioneerden en groeiplannen kwamen we op 250-300 technisch opgeleide mensen die er gewoon niet zijn. Voor onze verspaningstak zijn we het samen met veertien collega-bedrijven zelf gaan organiseren in de Bedrijfsvakschool Techniek (BVT), waarvoor we samen met het Drenthe College de opleiding verzorgen. De ongeveer 25 studenten per jaar geven we een baangarantie.’

HARDE INFORMATICA Verder kennen de contacten Stenden-bedrijfsleven een thematische toespitsing. Zoals op duurzaamheid: de ontwikkeling en toepassingen van duurzame kunststoffen en biocomposieten. Samen met enkele Emmtec-bedrijven is daarvoor Stenden PRE (Polymore Research and Education) opgericht, een ‘kennisknooppunt’ inclusief lectoraat voor onderzoek. Tevens participeert Stenden in het noordelijke programma World Class Composite Solutions, met Fokker Hoogeveen als spil, gericht op toepassingen van composieten en op de smart factory voor het produceren ervan. Dat sluit aan op het actuele thema smart industry.

TWEERICHTINGSVERKEER MET DUITSLAND Stenden reikt met Engelstalige opleidingen verder dan de regio. Met name voor de informatica-opleidingen komen studenten ‘van over de hele wereld’, meldt Richard Delger. Speerpunt voor de Techniekdirecteur is ‘Euregionalisering’. Wij zitten hier niet in de zuidoosthoek van Drenthe maar in het centrum van Nedersaksen. Over de grens vind je mooie maakindustrie met een vraag naar gekwalificeerd personeel. Wij willen op onderwijsgebied de spil van die Euregio worden, samen met Duitse partners.’ Zo komen studenten van de Hochschule Osnabrück, vestiging Lingen, bij Stenden de master

Koning: ‘We praten met elkaar bijvoorbeeld over die nauwere verbinding tussen werktuigbouwkunde en ict, want op htsm-gebied zie je steeds meer techniek die met ict wordt aangestuurd en de big data die daarbij komen kijken.’ Delger gaat daarin mee: ‘Wij bieden de ‘harde’ informatica aan, leiden softwareengineers op die hun programmeertalen beheersen. Een belangrijk onderwerp, ook in de industrie, is it security: connectiviteit, bedrijfsprocessen virtualiseren en van a tot z beveiligen, inzetten op ‘first time right’ fabricage.’ Niet voor niets neemt Stenden deel aan het fieldlab Region of Smart Factories. ‘We willen volgend jaar een lector aanstellen op dit

polymer engineering volgen. En het SoftwareNetzwerk Leer klopte aan met de vraag naar een duale opleiding informatica. ‘Die bedrijven willen medewerkers opgeleid zien tot software-engineers die op een hoog kennisniveau kunnen programmeren. Leuk dat het land dat bij uitstek techniek beheerst bij ons komt voor opleiden.’ Omgekeerd lopen Nederlandse studenten stage in Duitsland; ter voorbereiding kunnen ze bij Stenden, bovenop het reguliere curriculum, vakspecifiek Duits leren en kennismaken met de Duitse bedrijfscultuur.

thema; die kan studenten opdrachten laten uitvoeren bij bedrijven.’ Herman Koning haakt in: ‘Ik wil een student wel laten onderzoeken of ons beveiligde netwerk, vanwege defensiegerelateerd werk, echt veilig is.’ Dat zou kunnen door een student die de minor certified ethical hacking volgt, zegt Richard Delger. ‘Een Amerikaans bedrijf verzorgt die, onder toezicht van de FBI.’ Met een lach: ‘Als je dat certificaat hebt behaald en je hebt ook nog eens Landes gehackt, of niet, dan heb je echt een goede opleiding gehad.’ stendentechnology.com www.landes.nl

KORT FIETSVERLICHTING: FRIES DESIGN, WERELDWIJDE PRODUCTIE Grootvader Spanninga begon in 1918 in Joure als goudsmid. Sindsdien is design het kenmerk van Spanninga Metaal, dat in de crisisjaren overstapte op autokoplampen en vooral (brom)fietsachterlichten. Verchroomd en opgepoetst werden ze afgeleverd bij fietsfabrikanten als Fongers, Phoenix en Batavus. Na de oorlog werd metaal steeds meer vervangen door kunststof en kwamen er spuitgietmachines. Grootvader bedacht als uitvinder steeds nieuwe producten, zoals reflectoren op de fietstrappers. Toen in de jaren zeventig de rode reflector achterop de fiets verplicht werd, verkocht Spanninga er meer dan vijf miljoen in twee jaar. In 1989 volgde Feike Spanninga zijn vader op als directeur/eigenaar en hij zag in dat een fietsverlichtingsfabrikant in Nederland alleen kon overleven door de

combinatie van innovatie en internationalisering. Spanninga deed overnames in Frankrijk, België én Taiwan; via een joint venture daar belandde in 2003 de productie grotendeels in China. Later kwamen nog een DuitsAmerikaanse bedrijf in China en de fietsverlichtingsactiviteiten van Philips (in 2015) onder de vleugels van Spanninga. Inmiddels telt het Friese bedrijf meer dan 250 medewerkers, die een kwalitatief hoogwaardig product maken. ‘Wij leveren nog altijd design en leggen ons toe op custom-made, zodat A-merkfabrikanten met onze verlichting hun fietsen een eigen gezicht kunnen geven.’ In Joure doen de 22 medewerkers hoofdzakelijk r&d, verkoop en marketing; en natuurlijk supply chain management. ‘Daarin ligt ons bestaansrecht. Vier jaar geleden zijn we hier gestopt met alle

kunststofproductie. Onze basis is de ontwikkeling van fietsverlichting, de rest besteden we nu uit aan onze dochterbedrijven. We hebben hier een eigen lab en kunnen alles meten aan verlichting.’ Spanninga blijft Het door Spanninga voor KOGA ontwikkelde V-Light vooroplopen in het adopte- laserachterlicht: Foto: KOGA ren van nieuwe technieken. De gloeilamp werd halogeen en vervolgens led, de voeding komt fietsverlichting heeft afgeschaft. niet meer alleen van een dynamo ‘Waardoor winkelketens nu goedmaar ook uit batterijen en accu’s. kope verlichtingssetjes verkopen. ‘De integratie van het achterlicht Wij houden ons aan de strenge in de accu van een e-bike past bij Duitse veiligheidseisen en doen onze focus op custom-made. Dit mee met het RAI Keurmerk Fietsnajaar introduceert KOGA een verlichting.’ fiets met een door ons ontwikkeld Gelukkig zijn er ook nog mooie laserachterlicht. Voor nog meer uitdagingen. ‘Het allerleukste is zichtbaarheid.’ Het is ten slotte een meewerken aan de ontwikkeling veiligheidsproduct. Daarom kan van future bikes, te vergelijken Feike Spanninga het niet verkropmet de concept cars die op de pen dat fietsland nummer één, internationale autosalons staan.’ Nederland, alle wetgeving voor www.spanninga.com

Special Noord-Nederland - oktober 2016

SMART INDUSTRY KATALYSATOR IN RELATIE UNIVERSITEIT-BEDRIJFSLEVEN

RUG ONTPOPT ZICH ALS NOORDELIJKE TU

De Rijksuniversiteit Groningen (RUG) kent van oudsher sterk technisch georiënteerde opleidingen, maar pas de laatste jaren treedt ze met haar technische profiel echt naar buiten. De ontwikkelingen rond smart industry geven een sterke impuls aan de samenwerking met de noordelijke maakindustrie. ‘Bedrijven beginnen ons steeds beter te vinden.’ DOOR HANS VAN EERDEN

e RUG kent opleidingen als technische bedrijfskunde, scheikundige technologie, technische natuurkunde, toegepaste wiskunde en biomedische techniek. Spin in het web van die ‘technische RUG’ is het sterk groeiende ENTEG (ENgineering and TEchnology institute Groningen), dat richting 180 medewerkers gaat. Verder bundelt het Engineering Center, dat op 25 oktober start, alle engineering-gerelateerde onderzoek in Groningen, binnen ENTEG en daarbuiten, van materiaalkunde tot software. Zelfbewust afficheert de RUG zich tegenwoordig als de noordelijke tu, de vijfde technische universiteit naast Delft, Eindhoven, Twente en sinds kort Wageningen. ‘Daarmee is de geografische spreiding van de tu’s voltooid. Hier in Groningen doet een groot aantal mensen aan engineering en als enige niet-

technische universiteit verleenden we de ingenieurstitel (inmiddels M.Sc., red.)’, verklaart Jacquelien Scherpen. De hoogleraar discrete technologie en productieautomatisering is directeur van ENTEG. ‘Ons college van bestuur is gesprekken begonENTEG-directeur Jacquelien Scherpen: ‘Bedrijven kunnen bij ons meer technisch nen met de rectoren van de opgeleiden ‘afnemen’ en afgestudeerden hebben meer kans om door te groeien vier tu’s over meer samenbij de verschillende bedrijven in de regio.’ Foto: RUG werking en afstemming.’ Als algemene universiteit kan de RUG een eigen inkleuring aan haar KATALYSATOR technische profiel geven. ‘Door die combinatie Door de jaren heen heeft de RUG altijd aanhebben we een relatief unieke positie. Onze dacht besteed aan technische thema’s als engineers kunnen samenwerken met socioproductie- en procestechnologie, maar tegenlogen, psychologen, biologen. Dat werpt woordig manifesteert de technische RUG zich vruchten af die je elders niet vindt.’ wel nadrukkelijker. Scherpen: ‘Bedrijven beginnen ons steeds beter te vinden.’ Katalysator van die ontwikkeling is de revival van de maakindustrie en de opkomst van smart industry. ‘We zijn lid van het consortium HTSM Noord-Nederland, draaien behoorlijk mee in het Smart Industry fieldlab Region of Smart Factories en zijn aangesloten op Innovatiecluster Drachten. Samen met Philips Drachten hebben we een smart industryagenda gemaakt, die we vorig jaar op de Hannover Messe aan EZ-minister Kamp hebben overhandigd.’ Die agenda kent vier thema’s: businessinnovatie, geavanceerde productieprocessen, behendige vraaggestuurde productie en geïntegreerde intelligentie. De band met het bedrijfsleven is verder bekrachtigd met de aanstelling vorig jaar van Jan Post van Philips Drachten als bijzonder hoogleraar digitale fabricage. Post is trekker van het landelijke htsm-thema Smart Industry en mede-opsteller van de noordelijke academische smart industry-agenda.

Studenten in een technisch natuurkundig lab van de RUG. Foto: Gerard Kingma

Special Noord-Nederland - oktober 2016

STW-PROJECTEN

HERKENBAAR ENGINEERINGPROFIEL

Groningse onderzoekers hebben zich gestort op typische smart industry-thema’s als foutloos produceren, ‘first time right’ ontwerp van nieuwe producten en productieprocessen, en klantspecifieke, flexibele productie. Bij Technologiestichting STW liggen momenteel diverse interessante voorstellen. Bayu Jayawardhana, adjunct-hoogleraar mechatronica en niet-lineaire regeltechniek, wil onderzoek doen naar de toepassing van datagedreven tools voor de efficiënte en flexibele inzet van hoognauwkeurige robots. Hij kwam vanuit Engeland naar Groningen vanwege het Jan C. Willems Center for Systems and Control, vernoemd naar een van de grondleggers van het vakgebied. En dat blijkt precies in het straatje van smart industry te liggen. Jayawardhana’s streven is een intelligente besturing te ontwikkelen die een productielijn autonoom kan herconfigureren voor een productwissel, wat inspeelt op de high mix, low volume die de Nederlandse hightech typeert. Als hij op zijn contacten in Duitsland en Singapore mag afgaan, loopt (Noord-)Nederland voorop met oplossingen voor de flexibele besturing van hightech productie. Bijzonder vindt hij ook hoe mkb’ers hier openstaan voor deze ontwikkeling. Yutao Pei, RUG-hoogleraar geavanceerde productie-engineering, is eveneens te spreken over de Nederlandse aanpak. Hij kan oordelen uit eigen ervaring, want na zijn carrièrestart in China op het gebied van laserengineering is hij al jaren werkzaam in Nederland, bij materiaalinnovatie-instituut M2i (en voorganger NIMR) en bij Corus (nu Tata Steel) in IJmuiden. Zijn vakgebied is coating en laserbewerking van oppervlakken. Zo werkt hij nu nauw samen met Jan Post aan de toepassing van ultrakorte laserpulsen voor het maken van

Ook in het onderwijs groeit de samenwerking. Zo heeft de RUG samen met ICD-leden het HTSM Honoursprogramma opgezet, waarin studenten kunnen snuffelen aan werken in de industrie (zie elders in deze special). Voor een nieuwe masteropleiding mechanical engineering, die waarschijnlijk deels in Drachten zal worden aangeboden, praat de RUG met noordelijke bedrijven en onderzoeksinstellingen als Astron. Dankzij de bloei van de noordelijke maakindustrie kan de RUG haar engineeringstudenten en het bedrijfsleven beter bedienen, stelt Jacquelien Scherpen. ‘Denk naast Drachten en omgeving ook aan

‘Samen met Philips Drachten hebben we een smart industryagenda gemaakt’

gladde, scherpe scheerkoppen. Pei’s STWvoorstel haakt ook aan op wat er in Drachten gebeurt. Daar staat in het Shared Facility Center (zie elders in deze special) een 3D-metaalprinter waarmee bedrijven aan de slag gaan. Pei doet met een vergelijkbare printer wetenschappelijk onderzoek, onder meer om zijn bevindingen meteen te kunnen overdragen naar de praktijk. Andersom kunnen bedrijven fundamentelere vragen snel aandragen bij de onderzoekers.

een Fokker Hoogeveen, Astron en Gasunie/ DNV GL.’ Ja, ENTEG profileert zich ook op energiegebied. Zelf doet Scherpen bijvoorbeeld onderzoek naar efficiënter gebruik en verdeling van energie in projecten op het gebied van duurzame energiesystemen. De ambitie van de ENTEG-directeur is helder: ‘Het engineeringprofiel van de RUG versterken, de universiteit een duidelijk gezicht geven in smart industry en smart energy, en zorgen voor een goede inbedding als technische universiteit in het hart van het htsmecosysteem Noord.’ www.rug.nl/research/enteg

CAMPUS FRYSLÂN

Het Beurs-gebouw in Leeuwarden, dat (na verbouwing) gaat dienen als het onderkomen van de Campus Fryslân. Foto: Jaap Spieker

De RUG haalt de banden met het noordelijk bedrijfsleven aan. Een volgende stap is de Campus Fryslân, die in Leeuwarden in ontwikkeling is met financiële steun van de provincie Friesland en de gemeente. RUG-hoogleraar Jouke de Vries is kwartiermaker: ‘Mijn opgave is Leeuwarden neer te zetten, en internationaal te profileren, als een universitaire stad waarin allerlei kennisinstellingen met elkaar samenwerken – vijftien hebben er zich aan ons verbonden. Als vooruitgeschoven post van de Groningse universiteit werk ik het concept van de universiteit van het noorden verder uit.’ In 2011 startte in Leeuwarden al een Graduate School, van waaruit promovendi onderzoek doen binnen Friese ‘hotspots’ als water, energie, zuivel en duurzaamheid. Verder staan er zes masterprogramma’s op de planning, waarvan enkele al lopen, en een HTSM Honoursprogramma (meer daarover elders in deze special). Onder die masters ‘Food and Health’, ‘Sustainable entrepreneurship’ en ‘Game technology’. Tot slot, als de plannen landelijke goedkeuring (toetsing van de ‘doelmatigheid’) krijgen, begint in 2018 een brede Engelstalige bacheloropleiding. De Vries: ‘Dan is de campus in ‘full swing’. Volgens de prognoses zullen we op termijn ruim 1.000 studenten hebben, vanuit de

regio maar ook internationale.’ De bachelor is gericht op de multidisciplinaire bestudering van maatschappelijke vraagstukken en zal ook technische onderdelen kennen: ‘the digital society’. De Vries spreekt van transdisciplinariteit: ‘We vragen bijvoorbeeld ook het bedrijfsleven om te participeren in onze onderwijsprogramma’s. Ik heb voor de invulling met veel bedrijven gesproken.’ De thema’s, afkomstig uit de Friese Kennisagenda, spelen natuurlijk ook elders, erkent De Vries. ‘We willen het lokale verbinden met de wereld, met de Millenniumdoelstellingen van de VN (vorig jaar opgevolgd door de Werelddoelen, die een einde moeten maken aan extreme armoede, ongelijkheid, onrecht en klimaatverandering, red.). Samen met de studenten gaan we lokale oplossingen bestuderen, kijken hoe bedrijven die kunnen valoriseren en hoe publieke instellingen het voor elkaar moeten krijgen. We trainen studenten daarom ook in bedrijfskunde en bestuurskunde, vakken die op een nieuwe leest worden geschoeid. Uit de gesprekken met bedrijven kwam voort dat we veel aandacht gaan besteden aan de ‘21st century skills’.’

www.rug.nl/cf

Special Noord-Nederland - oktober 2016

OREEL ZET MODERNE BEWERKINGSTECHNIEKEN IN VOOR BETER MACHINEONTWERP

‘SPECIALISATIE MAAKT TOELEVERKETEN TE COMPLEX’ Smart industry betekent in de visie van Sytse Oreel beschikken over een modern machinepark, hoogwaardige ict-ondersteuning en robotisering. Zijn succesformule in de afgelopen tien jaar: door one-stop shopping klanten de hoogste snelheid én kwaliteit bieden. DOOR WILMA SCHREIBER

reel Metal Components & Assemblies in het Friese Hallum huisvest voor de klant zoveel mogelijk bewerkingen van staal, roestvaststaal en aluminium onder één dak. Van lasersnijden en kanten tot twaalf meter voor de grotere plaatwerkdelen tot het zeer snelle fiberlassen voor snijden en lassen van fijn plaatwerk. Daarnaast wordt er gewalst, gelast en verspaand en beschikt het bedrijf over een Adige LT8 buislaser. ‘In december komt daar een Schröder MAK4 zwenkbuiger bij, waarmee we panelen tot vier meter met complexe vormen snel en krasvrij kunnen bewerken’, meldt Sytse Oreel. De productie vindt plaats in aparte hallen voor roestvaststaal en staal.

Sytse Oreel: ‘Laserlassen brengt de kwaliteit voor de klant naar een hoger niveau.’ Foto’s: Jaap Spieker

blijft Oreel verder investeren in het intelligenter maken van de eigen productie door toepassing van moderne bewerkingstechnieken en softwarematige aansturing. Daarnaast gaat het bedrijf in de loop van 2017 over op papierarm werken op de werkvloer; net als eerder al gebeurde met de orders, worden nu ook de werkinstructies gedigitaliseerd.

SCHONE LAS De bedrijfsdoelstelling is met een zo flexibel mogelijke inrichting inspelen op klantwensen voor tijd en hoeveelheid. ‘Flexibiliteit en high mix, low volume. Die twee termen karakteriseren ons bedrijf ’, verklaart Oreel. Als voorbeeld van hoe moderne techniek de kwaliteit voor de klant naar een hoger niveau brengt, noemt hij het robot- of laserlassen. ‘De nabewerking van de las komt bij het laserlassen te vervallen omdat de las zo mooi schoon is. Je krijgt dus een beter product in kortere tijd en tegen lagere kosten.’ De moderne productietechnieken bieden Oreel ook bestaanszekerheid. ‘Het stelt ons in staat om aan de sterk wisselende klantvraag te voldoen, qua type en aantallen product.’ In het noorden is de agribusiness en de voedingsmiddelenindustrie goed vertegenwoordigd. Dit zijn ook sectoren waar Oreel zich op richt. ‘We leveren plaatwerk voor machines voor de handling van zuivel, eieren, groenten en fruit, en voor machines die aardappels sorteren en verder verwerken. Maar ook het plaatwerk en onderdelen voor de hightech machines van bijvoorbeeld BD Kiestra, voor

het analyseren van laboratoriummonsters. Dat vergt een hoog afwerkingsniveau. De platen moeten helemaal perfect zijn, want een minimaal krasje betekent al afkeur.’

INTELLIGENTER Als toeleverancier helpt Oreel klanten ook met het regulier doorlichten van hun machines, de zogeheten cost engineering. ‘Op die manier komen er soms verbeterpunten aan het licht die significante kostenbesparingen kunnen opleveren. We helpen hen machines te ontwerpen op basis van de technieken van dit moment. Dat leidt tot nieuwe productiemethoden en mogelijkheden, waardoor ze hun machines bijvoorbeeld goedkoper of sneller kunnen produceren. Dan kunnen ze in hun markt met een vergelijkbaar prijs-kwaliteitniveau toch meerwaarde bieden, omdat ze in staat zijn hun machine binnen enkele maanden waar ook ter wereld te leveren.’ Zelf

EXTREEM COMPLEX Waar sommigen hun heil zoeken in specialisatie en het verbinden van specialistische bedrijven, is Sytse Oreel ervan overtuigd dat zijn one-stop shop aanpak de toekomst heeft. ‘In geval van specialisatie moet je toch steeds een halffabrikaat van a naar b verplaatsen. Soms zijn wel twintig bewerkingen nodig om een bepaalde machine te maken. Dat zou betekenen dat bedrijven te maken hebben met veel leveranciers en dus ook de bestellingen naar verschillende adressen moeten sturen en moeten monitoren. Het is extreem complex om de planning van al die leveranciers op elkaar af te stemmen’, verklaart hij. ‘En dat is eigenlijk geen optie meer in de huidige wereld, waar doorlooptijd en snelheid van leveren cruciaal zijn om als bedrijf te overleven.’

www.oreel-hallum.nl

Special Noord-Nederland - oktober 2016

PUBLIEK-PRIVAAT HTSM HONOURSPROGRAMMA VOOR AMBITIEUZE STUDENTEN

HOUD TOPTALENT IN DE REGIO Belangrijk thema binnen Innovatiecluster Drachten (ICD) is ‘human capital’: hoe zorgen we voor voldoende, goedgekwalificeerde medewerkers op alle opleidingsniveaus? Het ‘boeien en binden’ van jonge talenten krijgt op allerlei wijze vorm. Bijvoorbeeld in een bijzondere publiek-private samenwerking: de universiteiten van Groningen en Twente en het bedrijfsleven hebben samen het pittige HTSM Master’s Honours Programme opgezet.

DOOR LUCY HOLL

oogleraar polymeerchemie Katja Loos van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) is elke keer bij de eindpresentaties weer verbaasd. Drie weken lang hebben studenten tijdens de summerschool in multidisciplinaire teams gewerkt aan een opdracht van het bedrijfsleven – daar komen de meest innovatieve productontwerpen voor consumentenelektronica uit, zegt ze. Die summerschool is onderdeel van het HighTech Systems and Materials Master’s Honours Programme dat de universiteiten van Groningen en Twente samen met Innovatiecluster Drachten (ICD) hebben opgezet. Loos is wetenschappelijk coördinator ervan en Philips Drachten heeft een pioniersrol, namens de bedrijven uit het cluster. ‘Langzamerhand raken steeds meer ICD-ondernemingen betrokken. Zo’n samenwerking over alle grenzen heen is best lastig, dat moet je geleidelijk opbouwen; het vraagt goede afstemming. Philips Drachten heeft goede mensen nodig. Als hoogopgeleiden aan Philips denken, denken ze aan Eindhoven en daar willen we Drachten aan toevoegen.’

Arno de Vet, manager Technical Expert Group bij Philips in Drachten: ‘Philips had de wens om de contacten met noordelijke onderwijsinstellingen te versterken. We focussen in het honoursprogramma op ambitieuze technische toptalenten die zich willen scholen in productontwikkeling en zo een Hoogleraar Katja Loos: ‘Dit is een uitgelezen manier om de beste studenten van extra stuk bagage bovenop hun onze faculteiten te behouden voor het noordelijke bedrijfsleven.’ opleiding krijgen. Bij Philips kunnen ze daadwerkelijk kennismaken met de modules gericht op persoonlijke ontwikkepraktijk. We willen graag toptalenten binnenling. Gastdocenten uit de industrie verzorgen halen. Dat gaat beter als ze ons kennen, weten colleges en daarin komen ook algemenere wat we doen en hoe we werken.’ onderwerpen aan de orde, zoals: hoe ontwikkel je een product, hoe werk je samen in een multidisciplinair team, hoe zit het met tijdsDE DIEPTE IN planning en budgetten? Tijdens het programDe betrokken universiteiten en het hightech ma schuiven ook young professionals van de bedrijfsleven gaan met het honoursprogramICD-bedrijven aan bij de bijeenkomsten: die ma – geaccrediteerd door het landelijke, op leren ervan en er worden nog meer contacten excellentie gerichte Sirius Programma – de gelegd. diepte en de breedte in: innovatieve, creatieve, De summerschool was tot nog toe bij Philips. sterk gemotiveerde studenten volgen anderVolgende ronde zijn er ook summerschools bij half jaar naast hun reguliere studie een serie andere bedrijven, zoals BD Kiestra Lab Automasterclasses over bijvoorbeeld kunststofmation in Drachten en het Nederlands institechnologie en electrical engineering. Er zijn

BOEIEN OP VELE MANIEREN ICD doet veel om jongeren kennis te laten maken met de bedrijven en om techniek en technische opleidingen te promoten. Dat werpt zijn vruchten af; zo kiezen er al duidelijk meer mbo-leerlingen voor techniek en die komen via bijvoorbeeld stages weer bij de ICD-bedrijven terecht. Wat gebeurt er zoal? • ICD doet mee met ‘Ingenieur voor de klas’: meer dan dertig ingenieurs staan klaar om lessen op scholen of rondleidingen te geven en hebben onderling intervisie. • De bedrijven doen samen mee met vak-, bedrijven- en banenbeurzen. Ze staan bijvoorbeeld op de Bedrijvendagen van de universiteiten in Twente, Eindhoven en Delft. • ICD organiseert uitvinderswedstrijden voor

•

hbo-studenten van onder meer NHL Hogeschool (Leeuwarden), Hanzehogeschool Groningen, Windesheim (Zwolle) en Saxion (Enschede). Het cluster doet mee met de landelijke Dutch Technology Week en heeft de High Tech Ontdekkingsroute opgezet in en om Drachten. De laatste editie telde 5.500 bezoekers. Dan is er de ‘Girlsday’, waarbij bedrijven honderden meisjes een programma aanbieden om techniek te leren kennen. Verder is er de Technet Skelterrace waarbij vmbo-leerlingen samen met technici uit ICD-bedrijven werken aan het verbeteren en pimpen van hun skelter en er ook mee racen. Het cluster ondersteunt studenten die dit jaar een

Special Noord-Nederland - oktober 2016

solarboat bouwden in de Dutch Solar Challenge. • Studenten engineering van NHL Hogeschool bouwen zelf mechanische robotspinnen die het tegen elkaar opnemen op snelheid, slimheid en robuustheid. • En heel belangrijk: vrijwel alle bedrijven hebben (steeds meer) stagiairs en willen toe naar in totaal 175 stageplekken per jaar (bij de start van ICD was dat 65). ICD organiseert ook de ‘Studentencarrousel’: uitwisselingsdagen, zodat stagiairs nog meer bedrijven van binnen zien. • ICD kent ook zes actieve kenniskringen, die thematisch kennis uitwisselen door workshops, lezingen en trainingen.

VARIANTEN IN HBO EN MBO Naast het HTSM Master’s Honours Programme aan de universiteiten zijn er ook varianten op hbo-niveau. Zo biedt de Hanzehogeschool Groningen tweedejaars de mogelijkheid om in te stromen in het Honours Talentprogramma en extra onderwijs te volgen en opdrachten uit te voeren. Voor het mbo is er het traject ‘MBO talent’, waarbij talentvolle leerlingen in teams bij ICD-bedrijven projecten doen. Philips gaf ze in het kader van praktijkgestuurd leren bijvoorbeeld de opdracht om een educatieve duurzame waterzuivering te bedenken. Speciaal voor medewerkers van ICD-bedrijven heeft Neopost Technologies samen met de Hanzehogeschool een eenjarige opleiding Mechatronica ontwikkeld op hbo-niveau. Mbo’ers die een elektro-achtergrond hebben en graag een stap willen maken, kunnen nu deze opleiding starten. De eerste lichting telt vijftien studenten.

tuut voor radioastronomie Astron in Dwingeloo. Mentoren uit de bedrijven begeleiden de groepen intensief en een expertpanel beoordeelt de producten.

Tot

70%

HECHTE COMMUNITY De eerste lichting telde acht studenten, de tweede lichting twaalf en binnenkort starten er waarschijnlijk vijftien, meldt Katja Loos. ‘De studenten zijn vanzelfsprekend zeer geïnteresseerd in hightech systemen en materialen, maar tegelijkertijd denken ze na over de doelgroepen voor wie ze producten maken en over thema’s als duurzaamheid. Ze werken businessplannen uit en vormen hechte teams waarin studenten van opleidingen als natuurkunde, biomedische wetenschappen en industrial design samenwerken. Zet deze slimme, jonge mensen bij elkaar en in no time is het een hechte community.’ Ze vindt het geweldig dat de studenten tijdens de summerschool in de bedrijfslabs met apparatuur kunnen werken waar de universiteiten alleen maar van kunnen dromen, waaronder geavanceerde 3D-printers. ‘De studenten, de begeleiders vanuit Philips en de docenten zijn erg positief ’, zegt Arno de Vet. ‘En de eindresultaten uit de summerschool zijn voor ons zeer bruikbaar.’ Veel van de studenten gaan na hun afstuderen promotieonderzoek doen, verwacht Loos, maar ze staan vervolgens zeer positief tegenover een functie in de regio, weet ze zeker. ‘Veel universiteiten hebben honoursprogramma’s, dit is het enige privaat-publieke programma. Dit is een uitgelezen manier om de beste studenten van onze faculteiten te behouden voor het noordelijke bedrijfsleven.’

Snellere engineering. Eerder op de markt.

minder technische kosten

Vereenvoudig de bedrading. Verminder de kos ten. Te g enwo ordig w ord t s tuurstro omb e drading gebruikt om apparaten zoals magneetschakelaars en bedien - en signaleringsapparatuur aan te sluiten op PLC I /O - modules. Door gebruik te maken van intelligente bedrading worden deze I/O modules en stuurstroombedrading overbodig. A lle a p p araten word en a ang esloten v ia het intellig ente b e drading ssysteem, wa ard o or kan word en b esp a ard o p engineering s - en inst all atiekosten. Fouto psp oring word t zo een koud kunstje. H et result a at: m ac hines komen sneller op de markt tegen lagere kosten.

Download de whitepaper. eaton.eu/nl/iw/mac

Studenten aan de slag tijdens een summerschool van het HTSM Master’s Honours Programme. Foto’s: RUG

www.rug.nl/education/honours-college/ htsm-masterprogramme

Special Noord-Nederland - oktober 2016

% " !" ) ( " " ! ' ""

% " "% $ " !! & $ !!&!" # #% ! " $ WE ARE THE ENGINEERS

Â&#x201C;

Dennis van Beers, Directeur Festo BV.

Een uitdaging voor machinebouwers om met innovatieve oplossingen te komen die individuele en veelal extreem lichte producten aankunnen maar daarbij toch universeel zijn in te zetten. Dat gebeurt gelukkig ook al op grote schaal. Ik zie het niet alleen in de hoogwaardige assemblageprocessen in de elektronica-industrie, maar tevens in de medische en laboratoriumwereld, bijvoorbeeld bij het geautomatiseerd nemen van monsters en het uitvoeren van analyses. Onontbeerlijk om snel een beslissing te kunnen nemen kan worden bepaald. Goede oplossingen voor light assembly, goede oplossingen voor innovatieve verpakkingssystemen. Precies dĂĄĂĄr ligt een stukje van de toekomst.Â&#x201D;

Sustainable innovation

Festo BV 015 2518759 www.festo.nl

NOORD-NEDERLAND MONDIAAL STERK IN SLIMME TOEPASSINGEN VAN BEELDHERKENNING

VIZIER OP VISION Innovatieve visionsystemen staan aan de basis van baanbrekende toepassingen in tal van sectoren – van industrie tot security, van wetenschap tot defensie, van gezondheidszorg tot agrofood. Voor heel wat bedrijven die op dat gebied gedijen, niet zelden mondiaal, is Noord-Nederland een vruchtbare voedingsbodem. Innovatiecluster Drachten en het Cluster Computer Vision Noord Nederland verbinden hen en stimuleren/faciliteren samenwerking.

DOOR PIM CAMPMAN

oord-Nederland kent tal van bedrijven die mooie dingen doen met vision intelligence. Philips Drachten zet daarop in om zijn verregaand geautomatiseerde fabricageproces van scheerapparaten verder te optimaliseren. Irmato, multidisciplinair ingenieurs- en adviesbureau voor de machine- en apparatenbouw (met een vestiging in Drachten), heeft ook veel visionkennis in huis. ZiuZ lanceerde onlangs IRIS, een machine die de inhoud van medicijnzakjes controleert. Die ontleent haar slimheid aan hypergevoelige, nauwkeurige visiontechnologieën – en aan slimme software die de beelden adequaat weet te classificeren (zie ook elders in deze special). En Cosmonio, een start-up uit Leeuwarden, doet slimme dingen op computer vision- en machine learning-gebied, en levert oplossingen voor uiteenlopende toepassingen, van de analyse van eencellige micro-organismen tot ruimte-exploratie. Het noordelijke vision-ecosysteem komt mede voort uit NHL Hogeschool, dat een kenniscentrum op het gebied van vision kent (zie het kader). Bedrijven als ZiuZ en BD Kiestra Lab Automation hebben daar het vision-vak geleerd en passen dit nu succesvol toe.

ANDER SPEELVELD BD Kiestra Lab Automation is het voormalige familiebedrijf Kiestra, dat in 2012 werd opgenomen in het grote medische-technologiebedrijf BD (ruim 55.000 medewerkers wereldwijd, hoofdkantoor in de VS). De Friese BD-dochter ontwikkelt en fabriceert automatiseringsoplossingen voor microbiologische/ bacteriologische laboratoria van grote ziekenhuizen. Yan Lucas, senior manager software engineering binnen de divisie BD Life Sciences, legt uit: ‘Om een bacteriologische infectie aan te tonen, wordt een beetje lichaamsvocht – bloed, urine, speeksel, pus, hersenvloeistof – op kweek gezet. Onze

productielijn automatiseert dat proces. Dat scheelt veel handarbeid en neemt de risico’s die daarmee gepaard gaan weg – en het versnelt dat proces, in sommige gevallen van circa een week tot een dag.’ Nu de handelingen zijn geautomatiseerd, richt het bedrijf zich op het automatiseren van de diagnose zelf. ‘Dat doen we door middel van vision, beeldherkenning van gegroeide bacteriën op petrischaaljes – een totaal ander speelveld, waarbij met name veel softwarekennis komt kijken. Maar dat gaat lukken, samen met toonaangevende academische ziekenhuizen in Europa en de VS gaan we binnenkort clinical trials uitvoeren’, zegt Lucas, die in Drachten een dertig De TRiCAM-camera (linksonder) van Lambert Instruments bevestigd aan een microkoppen tellende software- scoop. Bij fluorescence lifetime imaging wordt de nalichttijd van fluorescente moleculen gemeten. Deze nalichttijd is een maat voor eigenschappen als zuurstofconcentratie, engineeringgroep (zeven eiwit-eiwitinteractie en zuurgraad in een sample. Het resultaat is een afbeelding nationaliteiten) aanvoert. (linksboven) waarin verschillende nalichttijden worden aangeduid met verschillende Mooie innovaties, waarin kleuren. Foto: Lambert het Drachtster bedrijf volgens Lucas, ‘absoluut wereldtop’ is – waarmee het mede dankzij ontwikkelen en fabriceren instrumenten die BD’s mondiale marketing-power fors groeit. diepgaand inzicht verschaffen in processen die Telde Kiestra ten tijde van de overname, vier zich bijna in het donker afspelen. Die procesjaar terug, een tachtigtal medewerkers, vansen genereren zelf licht, hoe minimaal en daag zijn dat er ongeveer driehonderd. kortdurend ook. Daarom gebruiken we in onze instrumenten de beeldversterkers die ook in nachtkijkers zitten, in combinatie met LICHT IN DONKER heel lichtgevoelige en snelle camera’s; dat is Een maatje kleiner, maar evenzeer aanspreonze beeldgevende tak. In onze andere tak, kend is Lambert Instruments in Groningen. fluorescence lifetime imaging, gaat het om Met een vaste staf van negen medewerkers is instrumenten die samples met fluorescente het een slagvaardige nichespeler, zegt business moleculen belichten en uit het terugkomende development manager Jeroen Wehmeijer. ‘Wij

Special Noord-Nederland - oktober 2016

licht informatie kunnen afleiden over de omgeving van die moleculen. Met een heel snelle camera red je dat niet, want het terugkomende licht duurt vaak maar enkele nanoseconden (miljardsten van een seconde, red.). Daarvoor hebben wij een truc bedacht: we variëren de intensiteit van het licht waarmee we belichten en op de data die dat oplevert laten we slimme algoritmes los die de nalichttijd van elke pixel kunnen terugrekenen.’ De toepassingen zijn divers. ‘Onze instrumenten geven autofabrikanten inzicht in hoe het verbrandingsproces in motoren verloopt, en astronomen in sterren heel ver weg in het heelal. En in kankeronderzoek maken we bijvoorbeeld eiwit-eiwitinteracties zichtbaar. Het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis heeft met een van onze instrumenten aangetoond dat bepaalde medicijnen bij de ene groep vrouwen wel aanslaan en bij andere niet.’ De oplossingen van Lambert Instruments vinden over de hele wereld hun weg naar zowel private als universitaire onderzoeksinstellingen en naar bedrijven die hun processen willen doorgronden om ze te verbeteren. Complete systemen, waarvoor de software inhouse wordt ontwikkeld. ‘De componenten en modules – beeldversterkers, camera’s, elektronica/printplaten, behuizingen, et cetera – kopen we in, als het even kan in de buurt’, aldus Wehmeijer. ‘Wijzelf bouwen alles samen tot eigenlijk altijd klantspecifieke instrumenten, modified standard.’

ONZICHTBARE ZICHTBAAR Over beeldversterkers gesproken, Photonis is marktleider in technologisch hoogwaardige beeldversterkers en verwante sensoren en detectors. De Nederlandse vestiging in Roden telt 350 medewerkers. Plantmanager Rolf Moedt: ‘Onze beeldversterkers worden voor een groot deel ingezet als nachtvisietechnologie bij internationale defensie-eenheden. Door innovaties hebben we een nieuwe wereldwijde standaard gecreëerd, 4G Night Vision, die de eindgebruiker tot veertig procent meer voordeel oplevert in het detecteren, herkennen en identificeren van objecten en personen.’ Photonis is ook actief in security & surveillance,

KENNISCENTRUM COMPUTER VISION

Lector Jaap van de Loosdrecht: ‘Onderzoeken waarin we van kleine onbemande vliegtuigen gebruikmaken, zijn sterk in opkomst.’ Foto: NHL

Haalbaarheidsonderzoeken uitvoeren op het gebied van het automatiseren van visuele inspecties; daarin is het Kenniscentrum Computer Vision (KCCV), onderdeel van NHL Hogeschool in Leeuwarden, een kei. Het bewijs: in de achttien jaar dat KCCV bestaat, werden meer dan 240 door bedrijven of instellingen gefinancierde onderzoeken uitgevoerd. ‘We doen die voor grote multinationals en kleine mkb’ers. Uiteenlopend van fabrieksautomatisering tot real-time advies bij minimaal-invasieve operaties; zelfs in koeienstallen kun je ons tegenkomen. En verder zijn onderzoeken waarin we van kleine onbemande vliegtuigen gebruikmaken sterk in opkomst’, aldus Jaap van de Loosdrecht, lector Computer Vision op de NHL, oprichter van KCCV en voorzitter van het Cluster Computer Vision Noord Nederland (CCVNN), waarbij 45 bedrijven zijn aangesloten. Veel opdrachten zijn herhaalopdrachten, wat iets zegt over KCCV’s kwaliteit. Van de Loosdrecht: ‘BD, voorheen Kiestra, steekt de kroon: voor hen hebben we al ruim dertig haalbaarheids-

Photonis Nederland heeft een r&d-afdeling van twintig hoogopgeleide medewerkers; in de hoofdvestiging in Brive-la-Gaillarde, Frankrijk, werken circa zestig r&d’ers. ‘Onze r&dafdeling werkt naast vervaardiging van componenten ook aan verdere digitalisering van

‘We delen onze bevindingen, op basis van wederzijds vertrouwen’

wetenschappelijke toepassingen en ruimtetelescopie. In het merendeel van de ruimtetelescopen en satellieten zitten hoogwaardige technische onderdelen van Photonis. ‘Voor al die toepassingen is een grote diversiteit aan componenten nodig en die worden allemaal in Roden gemaakt; 95 procent van deze toepassingen is bestemd voor de export.’

onze producten’, vertelt Moedt. ‘Onze beeldversterkers werken vooral analoog en worden gebruikt om te zien in het donker. Een verdere digitalisering helpt de identificatiemogelijkheden van beeldversterkers aanzienlijk te vergroten. Denk aan de auto-toepassing die in de mist toch heldere beelden genereert, en aan (grens)bewakingscamera’s die ’s nachts een

Special Noord-Nederland - oktober 2016

onderzoeken uitgevoerd.’ Waaraan dat te danken is? ‘We hebben een van de breedste assortimenten aan zeer geavanceerde camera’s in Nederland – en ook in belichting en optiek zijn we goed gesorteerd. Daarbij is het onze competentie om die instrumenten in te zetten ten faveure van de klant. En we bieden continuïteit. Op de kennis die wij in een project voor een opdrachtgever opdoen, bouwen wij in zijn volgende project voort. Bij bedrijven die zelf met afstudeerders of stagiairs werken, zie je dan vaak een forse terugval – tot van voor af aan beginnen aan toe. En generieke kennis die wij in projecten opdoen, komt wel terecht in ons onderwijsmateriaal. Dat verhoogt het startniveau van afstudeerders en stagiairs die wij samen met onze vaste, ervaren staf in haalbaarheidsonderzoeken betrekken.’ KCCV werkt nauw samen met Innovatiecluster Drachten.

www.ccvnn.nl www.nhlcomputervision.nl

mens van een dier kunnen onderscheiden. Onze slogan is niet voor niets ‘Be the first to see’.’

HIGHTECH PARELTJES Binnen Innovatiecluster Drachten zit veel kennis op het gebied van elektronica en vision, aldus Rolf Moedt, eraan toevoegend dat Photonis samenwerking en kennisdeling stimuleert. ‘Een heel goed initiatief waarin wij met plezier actief participeren. Ook omdat het onze regio op de kaart zet als een gebied met heel wat hightech pareltjes die hooggekwalificeerde technische mensen kunnen boeien en binden.’

www.bd.com/nl cosmonio.com www.irmato.nl www.lambertinstruments.com www.philips.nl www.photonis.com www.ziuz.com

KORT EERSTE ASFALT MET HERGEBRUIKT TOILETPAPIER TOTAAL A OPLOSSINGEN O OSSINGEN OPL N TOTAAL ASSEMBLAGE MICRO ASSEMBLAGE Bij het Wetterskip FryslĂ˘n werden in juni al de eerste meters asfalt op basis van herwonnen

INVESTEREN IN NOORD-NEDERLANDSE CYBERSECURITY Security-start-up Zerocopter van Groninger Junior Meijering â&#x20AC;&#x201C; die recent 1,3 miljoen euro â&#x20AC;&#x2DC;ophaaldeâ&#x20AC;&#x2122; â&#x20AC;&#x201C; kan ondernemers in NoordNederland inspireren. Dat zegt Rutger van Zuidam, zelfstandig ondernemer en business development manager bij ontwikkelingsmaatschappij NOM. â&#x20AC;&#x2DC;Wegens de groeiende behoefte aan veilig internet moeten we ook in onze regio een goed klimaat creĂŤren voor talenten die sterk zijn in cybersecurity.â&#x20AC;&#x2122; Zerocopter biedt vergelijkbare diensten aan als het Groningse bedrijf HackerOne: ze koppelen ethische â&#x20AC;&#x201C; dus goedaardige â&#x20AC;&#x201C; hackers aan bedrijven om online beveiliging te testen en kwetsbaarheden te tackelen. â&#x20AC;&#x2DC;Het internet veiliger maken is een markt die de

komende jaren sterker gaat groeien, omdat we steeds meer online doen. Ook het mkb beschikt over steeds meer online data en kwetsbaarheden zijn er altijd. De uitdaging is om deze vraag te verbinden met innovatieve start-ups om zo nieuwe business te creĂŤren. Daarom zijn bedrijven als HackerOne en Zerocopter inspirerend.â&#x20AC;&#x2122; Zerocopter bood in 2015 eerst zijn diensten gratis aan in ruil voor feedback van bedrijven, leerde daarvan en bouwde vanuit dat netwerk een betalende klantenkring op. Het gebruikt de nieuwe investering om het platform verder uit te breiden. Slimme hackers zijn zeer gewild, maar schaars. www.nom.nl www.zerocopter.com hackerone.com

prototyping prototyping

gebruikt cellulose (celstof onder meer uit hout) als grondstof voor afdruipremmers, die asfalt steviger en duurzamer maken. STOWA, civiele aannemers Jansma en Roelofs, toeleverancier Esha Infra Solutions en de provincie FryslĂ˘n startten een proefproject. Met als eerste resultaat de â&#x20AC;&#x2DC;fietssnelwegâ&#x20AC;&#x2122; tussen Leeuwarden en Stiens. Het project begon bij Wetterskip FryslĂ˘n. De gezamenlijke waterschappen en hun Energiefabriek en Grondstoffenfabriek kijken naar duurzamere ketens. www.knnadvies.nl www.wetterskipfryslan.nl

automatisering automatisering

Half september werd tussen Leeuwarden en Stiens een nieuw fietspad geopend dat is aangelegd met asfalt gemaakt met hergebruikt toiletpapier om de weg steviger en duurzamer te maken. â&#x20AC;&#x2DC;In de afvalstromen die waterschappen verwerken, zit veel toiletpapierâ&#x20AC;&#x2122;, vertelt Erik Pijlman van KNN Cellulose, een van de initiatiefnemers. â&#x20AC;&#x2DC;Toiletpapier zit in de slibafvalstroom, een hoge kostenpost voor waterschappen. We keken of het papier opnieuw bruikbaar is als grondstof voor andere industrieĂŤn.â&#x20AC;&#x2122; De asfaltindustrie bleek kansrijk. Die

engineering

toiletpapier aangelegd. Foto: Wetterskip FryslĂ˘n

U zoekt oplossingen voor de pr oductie en assemblage productie miniatuur onder delen? Onze engineers gaan van miniatuur onderdelen? aag met u aan! W e ontwikk deze uitdaging gr elen in graag We ontwikkelen nauwe samenwerking met uw pr oductontwikkelaars productontwikkelaars atuur en zelfs volautoma tische innova tieve tools, appar innovatieve apparatuur volautomatische

www.sttproducts.nl www.sttproducts.nl

+31 (0) 594729700

Special Noord-Nederland - oktober 2016

Maakbedrijven renderen met Isah Business So ware Isah Business Software vormt de spil van alle bedrijfsprocessen en biedt volledig inzicht en overzicht. De so ware is toegespitst op de maakindustrie en wordt wereldwijd in vele branches toegepast. Wij investeren continu in Research & Development om vandaag, maar ook over 10 jaar te voldoen aan de wensen en eisen van het maakbedrijf. Daarbij hebben we een duidelijk

Kennismaken? Kijk op isah.nl of bel 088 4724 000

doel voor ogen: het maakbedrijf beter laten renderen. Dat is de inzet van onze mensen, organisatie en business so ware.

DE NUMMER

SOFTWARE VOOR DE MAAKINDUSTRIE.