Kronika naukowa
379
Marcin Jewdokimow
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji Memory, Culture and Religion Warszawa, 15 V 2013 r.* W dniu 15 V 2013 r. odbyła się w Warszawie międzynarodowa konferencja pt. Memory, Culture and Religion organizowana przez Centrum Myśli Jana Pawła II i Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Organizatorzy poruszyli następujące kwestie: „Jaki jest wpływ religii na kulturę? Jaki jest wpływ pamięci na kulturę? Czy naukowe opracowania pamięci są zupełnie pozbawione wątków teologicznych?”1. Są to zagadnienia silnie związane z projektem Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja, w tym bezpośrednio z badaniami prowadzonymi przez projektowy zespół V. Projekt Dziedzictwo kulturowe, choć w działaniach badawczych koncentruje się na „próbie identyfikacji i dokumentacji rozproszonych zbiorów ponad tysiąca klasztorów”2, choć zmierza do inwentaryzacji, to jednak jednocześnie odnosi się do pytań wskazanych przez organizatorów przywołanej konferencji. Można bowiem powiedzieć, że sukces inwentaryzacyjny, a więc upublicznienie – a przez to i urefleksyjnienie – dziedzictwa skasowanych klasztorów będzie jednocześnie pracą na pamięci zbiorowej czy też odkrywaniem „ważnej części duchowego i materialnego dziedzictwa narodowego”3. Zaprezentowane podczas konferencji teksty w różny sposób podejmowały problem relacji pomiędzy pamięcią, kulturą i religią, również w odniesieniu do procesów modernizacji. Siegfried Wiedenhofer (Johann Wolfgang Goethe-Universität in Frankfurt am Main) omawiał relacje pomiędzy teologicznymi i sekularnymi koncepcjami tradycji w nowoczesności. Wskazywano na siłę religii w teoretycznie zlaicyzowanym świecie zachodnim; np. Annamaria Orla-Bukowska (UJ) w referacie pt. The Intensification of Religious Symbols in a Postsecular World: The Role of the Christian Cross for Jewish Memory and Culture stwierdziła m.in., iż współczesne reakcje na budowanie minaretów w Europie unaoczniają jeśli nie siłę religii, to na pewno siłę religijnych symboli, które mogą być rozumiane jako „bardziej aktywne lub wciąż aktywne czynniki zachowania pamięci, tożsamości i kultury”4. Omawiano również różne kulturowe, w tym religijne, reakcje na procesy modernizacyjne, np. odpowiedzi katolicyzmu w Polsce na procesy modernizacji (Christhoper Grabowski, UMCS, Responses to Modernity: Liberal and Evangelical Catho* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016. 1 http://centrumjp2.pl/nauka/konferencje/konferencja-memory-culture-and-religion/idea-i-zaproszenie/ (dostęp: 18 XI 2013 r.). 2 http://www.kasaty.pl/projekt/ (dostęp: 18 XI 2013 r.). 3 Ibidem. 4 Annamaria Orla-Bukowska. The Intensification of Religious Symbols in a Postsecular World: The Role of the Christian Cross for Jewish Memory and Culture (abstrakt). Dostępny ONLINE: http://centrumjp2.pl/nauka/ konferencje/konferencja-memory-culture-and-religion/abstracts-2/.
380
Kronika naukowa
lic Discourse in Present Day Poland), rolę religii w tożsamości narodowej postsowieckiej Rosji (Victoria Dunaeva, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Warszawa) czy strategie odrzucania globalizacji przez kulturę i religię w Arabii Saudyjskiej (Anna Odrowąż-Coates, Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa). Sprawozdanie5 z przebiegu konferencji ukazuje się na łamach „Hereditas Monasteriorum” również dlatego, że do udziału w niej zakwalifikował się referat dra Marcina Jewdokimowa (członka Projektu) pt. The Monastic Legacy in the View of Michel Foucault’s Work, w którym autor wskazuje obecność dziedzictwa klasztorów w nowoczesnej konstytucji w ujęciu organizacji społecznej. Niestety z powodów niezależnych od siebie referent nie mógł wziąć udziału w wydarzeniu.
Witold Guca
Instytut Historyczny Uniwersytet Jana Kochanowskiego
Konferencja Interdyscyplinarnego Zespołu do Badań Dziedzictwa Kulturowego Świętego Krzyża Debaty świętokrzyskie I, Kielce-Święty Krzyż, 24–25 V 2013 r.* W dniach 24–25 V 2013 r. odbyła się interdyscyplinarna konferencja naukowa zatytułowana Debaty świętokrzyskie I. Spotkanie to zostało zorganizowane przez Interdyscyplinarny Zespół do Badań Dziedzictwa Kulturowego Świętego Krzyża, działający pod egidą Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach przy współpracy z Muzeum Narodowym w Kielcach, Biblioteką Uniwersytecką UJK, Wojewódzką Biblioteką Publiczną im. Witolda Gombrowicza w Kielcach, Klasztorem Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej na Świętym Krzyżu, Stowarzyszeniem „Per Crucem” oraz Biurem Turystycznym „Busferie” S. J. z Kielc. W jego organizacji pomogli też liczni sponsorzy. Obrady w pierwszym dniu konferencji odbywały się w sali portretowej Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach. Otworzył je Robert Kotowski, dyrektor Muzeum Narodowego, który powitał zgromadzonych gości i prelegentów. Następnie głos zabrał Janusz Detka, dziekan Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, który zarysował dzieje powstania oraz założenia badawcze Interdyscyplinarnego Zespołu do Badań Dziedzictwa Kulturowego Świętego Krzyża. Tematykę tę kontynuowali występujący po nim organizatorzy konferencji: przewodniczący Krzysztof Bracha oraz sekretarz komitetu organizacyjnego Marzena Marczewska. Część roboczą rozpoczął Krzysztof Bracha (Dziedzictwo duchowe opactwa świętokrzyskiego w średniowieczu. Stan i potrzeby badawcze), skupiając się na omówieniu wybranych zachowa5 Ze względu na nieobecność autora na konferencji sprawozdanie jest oparte na dostępnych abstraktach wystąpień. * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.
Kronika naukowa
381
nych tekstów istotnych dla poznania duchowości oraz klimatu intelektualnego i pastoralnego w konwencie świętokrzyskim; szczególną uwagę poświęcił kolekcji kazań mnicha Mikołaja Włoskiego. Marek Derwich omówił główne idee i cele kierowanego przez siebie projektu badawczego Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja, przedstawiając wynikające z nich postulaty badań nad dziejami opactwa świętokrzyskiego. Tomisław Giergiel (Problem „kasztelanii świętokrzyskich”) swoje wystąpienie poświęcił kasztelaniom w Kielcach, Łagowie i Tarczku. Jan Wroniszewski (Ród Powałów w ziemi sandomierskiej w średniowieczu. Przyczynek do genealogii Wojsława, współfundatora opactwa świętokrzyskiego) przedstawił sylwetkę komesa Wojsława. Eligia Gąssowska (Centrum kultowe Wiślan w Górach Świętokrzyskich) omówiła wyniki prac archeologicznych prowadzonych na Górze Dobrzeszowskiej, w Gródku Leśnym, w Zamczysku koło Widełek oraz nad tzw. kamieniem z Kontrewersu z rytem naskalnym (przedstawiającym według niej Welesa), a także na szczycie Łyśca. Podsumowując, stwierdziła, że Góry Świętokrzyskie mogły stanowić centrum kultowe Wiślan. W dyskusji M. Derwich zaprotestował przeciw popularyzowaniu tak daleko idących hipotez bez równoczesnej naukowej publikacji materiałów, na których zostały one oparte. Po przerwie Tadeusz M. Trajdos (Kult Męki Pańskiej za panowania Władysława Jagiełły w diecezji przemyskiej) skonstatował niewielką intensywność tego kultu w okresie panowania Jagiełły. Marta Samek (Margaritae in corona. Kilka uwag o artystycznym dziedzictwie regionu Świętego Krzyża) scharakteryzowała dziedzictwo architektoniczne i artystyczne ziemi świętokrzyskiej, w tym przede wszystkim opactwa na Świętym Krzyżu Jacek Pielas (Hieronim Michał Komornicki († 1689) – aktywista sejmikowy, opat łysogórski) ukazał Hieronima Michała Komornickiego jako wojskowego, następnie reprezentanta interesów szlachty sandomierskiej, a u schyłku życia opata komendatoryjnego świętokrzyskiego. Podkreślił jego zasługi w uzyskaniu potwierdzenia przywilejów opactwa przez króla Jana III Sobieskiego oraz wkład włożony w przygotowanie gruntu do powstania polskiej kongregacji benedyktyńskiej. Małgorzata Krzysztofik (Zbiór starodruków aktualnie przechowywanych w bibliotece na Św. Krzyżu) omówiła tę niewielką kolekcję książek, podkreślając, że brak w niej druków pochodzących ze skasowanego w 1819 r. opactwa świętokrzyskiego. Piotr Rosiński (Zabytkowe organy w kościele pw. Trójcy Świętej na Św. Krzyżu) zaprezentował próbę rekonstrukcji wyglądu organów, które w ufundował w kościele klasztornym na Świętym Krzyżu Władysław Jagiełło, opierając ją miniaturach z Pontyfikału Erazma Ciołka (około 1510 r.) oraz zachowanych XIV-wiecznych organach ze Szwajcarii i XVI -wiecznych z Nowego Korczyna. Pierwszy dzień konferencji zakończył pokaz filmu prezentującego fragment Spektaklu słowno-muzycznego Kazania świętokrzyskie, koncertu opartego na tekście Kazań świętokrzyskich, kompozycji i wykonania Józefa Skrzeka oraz towarzyszących mu muzyków: Apostolisa Anthimosa, Marka Piekarczyka, Włodzimierza Kiniorskiego, Marcina Brykczyńskiego i chóru Oktoich. Koncert odbył się w kościele na Świętym Krzyżu 22 IX 2012 r. Obrady drugiego dnia konferencji prowadzono w sali biblioteki klasztoru oblatów na Świętym Krzyżu. Poprzedziły je jednak prowadzone przez Czesława Hadamika oględziny prowadzonych przez niego na obszarze klasztoru prac archeologicznych oraz omówienie (i pokazanie) ich wstępnych wyników1. Właściwą część obrad otworzył superior klasztoru, o. Zygfryd Wiecha
1 Por. też C. Hadamik, Pierwszy etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r. Wstępne wnioski i interpretacje, „Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 434–439.
382
Kronika naukowa
OMI, który m.in. krótko nakreślił plany przywrócenia opactwu łysogórskiemu dawnego blasku, jako centralnemu ośrodkowi religijnemu, kulturalnemu i turystycznemu. Jerzy Z. Pająk (Manifestacje patriotyczne na Św. Krzyżu w XIX w.) przedstawił patriotyczne manifestacje odbywające się w Guberni Radomskiej przed powstaniem styczniowym. Kulminacyjnym wydarzeniem była wielka uroczystość z okazji odpustu w dniu 14 września (święto Znalezienia Świętego Krzyża) 1861 r., podczas której na szczyt Łyśca przybyło około 30 tys. osób. Religijne spotkanie zmieniło swój charakter, gdy w trakcie uroczystości pielgrzymi uczcili pamięć poległych powstańców z 1831 r. i usypali symboliczny kopiec uwieńczony krzyżem we wschodniej części polany znajdującej się przed murami klasztoru oraz odśpiewali Boże, coś Polskę. Cezary Jastrzębski (Początki turystyki na Świętym Krzyżu) omówił najstarsze opisy krajoznawcze poświęcone Świętemu Krzyżowi. Jerzy Szczepański (Górnictwo i hutnictwo w dobrach benedyktynów ze Św. Krzyża) zarysował dzieje Staropolskiego Okręgu Przemysłowego oraz miejsce, jakie zajęły przedsięwzięcia gospodarcze podejmowane przez benedyktynów łysogórskich w ich dobrach w Michałowie i Wierzbniku. Anna Kurska (Święty Krzyż. Znaczenie miejsca w dziewiętnastowiecznych podróżach po Polsce) scharakteryzowała najważniejsze XIX-wieczne relacje z podróży poświęcone łysogórskiemu klasztorowi, autorstwa m.in. Juliana U. Niemcewicza, Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Kazimierza Wójcickiego, Walentego Maleszewskiego i Deotymy. Zbigniew Trzaskowski (Święty Krzyż w twórczości współczesnych poetów kieleckich) omówił przykłady współczesnej poezji poświęconej Świętemu Krzyżowi tworzonej przez poetów amatorów z regionu świętokrzyskiego. Jak stwierdził, wartość artystyczna tej poezji jest niewielka, oddaje ona jednak autentyczną ekspresję i uczucia związane z tym miejscem. Na zakończenie Krzysztof Bracha i Marzena Marczewska poinformowali, że materiały pokonferencyjne ukażą się w sygnowanej przez Wydział Humanistyczny UJK serii wydawniczej „Debaty świętokrzyskie”, oraz zaprosili na kolejną konferencję z cyklu, w jego ramach bowiem planowane są coroczne spotkania.
Waldemar Rozynkowski
Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Konferencja Klasztor dominikański w Toruniu. W 750 rocznicę fundacji, Toruń, 4 X 2013 r.* 4 X 2013 r. w Sali Kolumnowej Towarzystwa Naukowego w Toruniu odbyła się konferencja naukowa pt. Klasztor dominikański w Toruniu. W 750 rocznicę fundacji. Organizatorem tego wydarzenia były Towarzystwo Naukowe w Toruniu oraz Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu * Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.
Kronika naukowa
383
Mikołaja Kopernika. Kierownikami naukowymi konferencji byli: Waldemar Rozynkowski, Piotr Oliński oraz Juliusz Raczkowski. Konferencję otworzył W. Rozynkowski. W swoim wystąpieniu zwrócił uwagę na obchodzoną w tym roku rocznicę sprowadzenia do Torunia dominikanów, którą warto wykorzystać do pogłębienia stanu badań nad historią konwentu w mieście. Trzeba nadmienić, że w Toruniu to właśnie ten klasztor jako jedyny przetrwał różne zawieruchy dziejowe i nieprzerwanie funkcjonował w mieście do początku XIX w. Obrady rozpoczął Andrzej Radzimiński (Dominikanie toruńscy na tle życia zakonnego w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach), który przedstawił początki klasztoru toruńskiego na tle kształtowania się sieci klasztorów na obszarze państwa krzyżackiego, zdominowanej, jak podkreślił, przez dominikanów i franciszkanów. Monika Jakubek-Raczkowska oraz Juliusz Raczkowski (Dominikanie: obraz i kult. Średniowieczne elementy wystroju kościoła św. Mikołaja w Toruniu) podkreślili, że zachowane średniowieczne dziedzictwo podominikańskie jawi się jako zespół form niezwykłych, o silnym oddziaływaniu zarówno na samych zakonników, jak i na wiernych. Świadczy ono także o dobrej formacji duchowej i intelektualnej zakonników, którzy byli świadomi siły oddziaływania wyposażenia ich świątyni. Rafał Kubicki, omawiając Miejsce klasztoru toruńskiego w prowincji polskiej dominikanów w średniowieczu, wziął pod uwagę liczebność i skład personalny konwentu, poziom wykształcenia zakonników, typ i wielkość szkoły klasztornej, działalność organizacyjną braci i ich udział w sprawowaniu urzędów w kontracie pruskiej oraz w prowincji polskiej. Sławomir Zonenberg omówił Stosunki krzyżacko-dominikańskie w Prusach do 1466 r., wskazując, że władze zakonu (i państwa) krzyżackiego zachowywały się w stosunku do dominikanów neutralnie. Łukasz Myszka (autor rozprawy doktorskiej poświęconej dziejom dominikanów toruńskich w okresie nowożytnym) omówił Działalność duszpasterską dominikanów toruńskich w czasach nowożytnych. Koncentrowała się ona na sprawowaniu sakramentów, kaznodziejstwie oraz propagowaniu kultu Najświętszego Sakramentu, Męki Pańskiej, Najświętszej Maryi Panny i różnych świętych. Autor podkreślił znaczenie dominikanów dla kondycji życia religijnego katolików w zdominowanym przez protestantów Toruniu. W. Rozynkowski (Księgi metrykalne parafii w Kaszczorku w kontekście ostatnich lat pobytu dominikanów w Toruniu) omówił odnalezione przez niego najstarsze źródła metrykalne parafii w Kaszczorku – założone w 1789 r. przez obsługującego parafię o. Augustyna Zaborowskiego trzy księgi: chrztów, ślubów i zmarłych. Wskazał na ich znaczenie dla poznania stanu osobowego konwentu toruńskich dominikanów na przełomie XVIII i XIX w. oraz losów dwóch ostatnich tutejszych dominikanów, o. Damiana Kępińskiego i o. Mateusza Lipińskiego, po kasacie klasztoru. Witold Konopka omówił Losy wyposażenia klasztoru dominikańskiego w Toruniu po kasacie. Wybrane zagadnienia. Wykorzystując inwentarze kościoła klasztornego i klasztoru z lat 1817 i 1831, na kilkunastu przykładach przedstawił proces przekazywania ich wyposażenia okolicznym kościołom. Wskazał też, co się z niego zachowało.
Konferencję podsumował P. Oliński, który podkreślił wartość merytoryczną wygłoszonych referatów oraz potrzebę dalszych badań nad dominikanami toruńskimi. Zapowiedział także, że pokłosiem konferencji będzie wydawnictwo zbiorowe.
384
Kronika naukowa
Marcin Jewdokimow
Wydział Nauk Humanistycznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Konferencja Religious Heritage and Tourism, Kowno, 17 X 2013 r.* Międzynarodowa konferencja pt. Religious Heritage and Tourism odbyła się 17 X 2013 r. w Kownie (Litwa) na Vytauto Didžiojo Universitetas. Wydarzenie zebrało uczestników i uczestniczki z takich krajów jak: Litwa, Łotwa, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Indie czy Polska, będących przedstawicielami różnych dyscyplin (etnografia, tourism studies, ekonomia czy socjologia). Jego głównym organizatorem był Michael Strmiska z Global Studies Department of Orange County Community College w Nowym Jorku (USA). Konferencja została podzielona na dwie sesje i dwa warsztaty. Sesje Dziedzictwo religijne i praktyki turystyczne oraz Dziedzictwo religijne i turystyka zostały poświęcone teoretycznej i metodologicznej refleksji nad relacjami pomiędzy dziedzictwem religijnym i różnymi formami turystyki. Prelegenci wskazywali na specyfikę turystyki religijnej na tle innych typów turystyki (kulturowa, rekreacyjna itd.) oraz odróżniali podróż turystyczną od pielgrzymki. Otóż jedno miejsce – traktowane jako święte przez wyznawców danej religii – może przyciągać zarówno turystów, jak i pielgrzymów, dlatego elementem różnicującym te dwa typy jest motywacja: pielgrzym podróżuje z powodów religijnych, turysta – rekreacyjnych i kulturowych. W pierwszej sesji zaprezentowano najciekawszy, jak się wydaje, z punktu widzenia projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja referat pt. Managing Tourism Impacts at Religious Heritage Sites: Responsible Tourism Approach (Amrtynas Užpelkis). Prelegent obszernie omówił wpływ ruchu turystycznego i związanych z nim praktyk turystycznych na obiekty dziedzictwa religijnego i kulturowego w wymiarach ekonomicznym, społecznym i środowiskowym. Co ważne, w każdym z tych wymiarów można wskazać pozytywne i negatywne efekty wpływu ruchu turystycznego. W wymiarze ekonomicznym pozytywną konsekwencją może być wzrost zatrudnienia lokalnej ludności. Jednocześnie trzeba podkreślić, że w dużej mierze będą to prace sezonowe; wzrośnie również koszt utrzymania danego obiektu i może nastąpić wzrost cen mieszkań, który z kolei może zainicjować proces gentryfikacji. W wymiarze społecznym pozytywnym efektem może być np. wzrost świadomości kulturowej mieszkańców i wynikająca z niego odpowiedzialność za dziedzictwo, ale jednocześnie zagrożeniem jest utowarowienie kultury i religii. Wreszcie, w wymiarze środowiskowym, turystyka może spowodować rozwój infrastrukturalny miejscowości, w której znajduje się dany obiekt, czy wzrost świadomości ekologicznej mieszkań* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.
Kronika naukowa
385
ców, ale zarazem negatywne konsekwencje dla środowiska przyniesie przestrzenna koncentracja aktywności turystycznych. Są to uwagi o tyle ważne w perspektywie naszego Projektu, że w efekcie projektowych działań inwentaryzacyjnych na mapie Polski mogą się wyłonić nowe obiekty turystyczne, które mogą przynieść pozytywne i negatywne konsekwencje dla społeczności lokalnych. W dyskusji po referacie zwrócono uwagę, że wytwarzanie nowego obiektu turystycznego powinno wiązać się z odpowiedzialnością za konsekwencje jego dalszego funkcjonowania. Minimalizacja negatywnych konsekwencji może odbywać się poprzez tworzenie strategii zapobiegających im. Wytwarzanie takich strategii może odbywać się w duchu partycypacyjności, tzn. poprzez wkluczenie społeczności lokalnej do projektowania nowego obiektu turystycznego. Jak się wydaje, w łonie naszego Projektu warto podjąć dyskusję na temat ekonomicznych, społecznych i środowiskowych konsekwencji naszych prac badawczych dla danych miejscowości. W sesji pierwszej zaprezentowany został referat bazujący na badaniach przeprowadzonych w lipcu 2013 r. w Wąchocku przez zespół V i rozwiniętych o pogłębioną refleksję na temat związku pomiędzy turystyką i patriotyzmem na przykładzie wybranego klasztoru. Marcin Jewdokimow wygłosił tekst pt. Between Patriotism and Religious Heritage Tourism – Instances of „Rebuilding” the Cistercian Abbey in Wąchock after the Dissolution (1819-2013). Referat wzbudził zainteresowanie i dyskusję. Pytania dotyczyły tego, na ile jedna z głównych tez wystąpienia, mówiąca, że klasztor był i jest „rekonstruowany” w ramach dwóch narracji: patriotycznej i turystycznej, może być traktowana jako charakterystyczna dla kontekstu polskiego. Zarówno w tekście, jak i w dyskusji referent podkreślił, że związanie turystyki i patriotyzmu nie jest zjawiskiem nowym, gdyż korzeniami sięga XIX w. (powstanie turystyki masowej), i od początku jest zjawiskiem charakterystycznym dla Europy, a nie tylko dla Polski. Zarówno podczas warsztatów, jak i w czasie sesji przedstawiono wiele studiów przypadku, opisujących miejsca turystyczne na Litwie, w Indiach czy na Łotwie. Mówiono o turystyce religijnej związanej z różnymi wyznaniami (chrześcijaństwo, buddyzm, pogaństwo). W perspektywie prac zespołu V ważne są następujące kwestie. Po pierwsze, dobry odbiór pracy terenowej zespołu (metodologia i wyniki badania). Po drugie, uwrażliwienie na kwestie konsekwencji wytwarzania obiektów turystycznych, które mogą powstawać w efekcie prowadzenia badań. Zespół podejmie dyskusję, czy – a jeśli tak, to jak – w kolejnych badaniach terenowych uwzględnić ten wątek odpowiedzialności (np. poprzez włączenie zagadnień o odpowiedzialności i konsekwencjach „turystyfikacji” badanych obiektów do pytań badawczych). Po trzecie, organizator wydarzenia, Michael Strmiska, planuje zainicjować projekt praktyczno-badawczy dotyczący turystyki religijnej na Litwie. Reprezentant zespołu V zadeklarował chęć współpracy w ramach zespołu roboczego, jak również zobowiązał się informować o tym przedsięwzięciu inne osoby biorące udział w projekcie Dziedzictwo kulturowe.