Genezen door te leven

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 3

Genezen door te leven De helende kracht van onze duistere emoties

Miriam Greenspan

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 4

Oorspronkelijke titel: Healing through the dark emotions. The wisdom of grief, fear, and despair.

Oorspronkelijke uitgever: Shambhala, Boston & Londen Copyright © 2003 Miriam Greenspan Copyright © 2004 voor het Nederlandse taalgebied: Zwerk uitgevers Vertaling: Chris Mouwen Omslagontwerp: Het vlakke land Zetwerk: Scriptura, Westbroek ISBN 90 7747 805 1 NUR 777 Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopie, microfilm, geluidsopname, of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

ZWERK Uitgevers Tuurdijk 16 3997 MS ’t Goy-Houten info@zwerkuitgevers.nl www.zwerkuitgevers.nl

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 5

Dit boek is in liefde en dankbaarheid opgedragen aan mijn gezin – mijn spirituele leraren Aaron – voor de zegen van je levenskracht Anna – voor het licht in je ogen en het vuur in je ziel Esther – omdat ze weet dat ‘van mensen houden het geheim van het leven is’ en ons laat zien hoe we het in praktijk moeten brengen en vooral Roger – voor je moed en voor je denken en voelen die zo ruim zijn als de wereld

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 6

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 7

Inhoud Na 11 September: een aantekening voor de lezer 9 Voorwoord 11 Inleiding 17 Deel Een: Emotiefobie 25 1. Luisteren naar pijn 27 2. Kwetsbaarheid: de kracht van geen bescherming 45 3. Hoe duistere emoties giftig worden 63 Deel Twee: Emotionele alchemie 91 4. De alchemie van duistere emoties: drie vaardigheden en zeven stappen 93 5. Van verdriet naar dankbaarheid 111 6. Van wanhoop naar vertrouwen 139 7. Van angst naar vreugde 189 Deel Drie: Emotionele ecologie 231 8. Wij leven in de wereld en de wereld leeft in ons 233 9. Mondiale genezing in een gebroken wereld 271 Deel Vier: Een cursus emotionele alchemie 293 10. DrieĂŤndertig emotionele oefeningen 295 Slotwoord: duistere emoties in een tijd van mondiale angst 331 Noten 337 Bibliografie 341 Dankbetuigingen 347 Over de schrijfster 351

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 8

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 9

Na 11 September 2001 E EN

AANTEKENING VOOR DE LEZER

Dit boek was zo goed als geschreven vóór 11 September 2001. Ik was bezig de laatste hand te leggen aan het laatste hoofdstuk, toen ik het nieuws hoorde en naar de televisie rende om de catastrofe die de wereld schokte te zien. Door heel dit boek heen, maar vooral in de laatste twee hoofdstukken, heb ik geprobeerd de diepe relatie aan te tonen tussen onze persoonlijke ervaringen van verdriet, wanhoop en angst, en de wereld waarin we leven.

Mijn onderwerp is alchemistische transformatie – van het lood van verdriet, wanhoop en angst in het goud van dankbaarheid, vertrouwen en vreugde. Deze spirituele vermogens, en ook de kracht van moed en mededogen, ontwikkelen we wanneer we openstaan voor de wijsheid van de duistere emoties, en leren hoe we openhartig kunnen leven in een wereld die door menselijk handelen en menselijk niet-handelen is beschadigd en gebroken, een wereld die net zo dringend genezing behoeft als wijzelf. Als we de wijsheid van de duistere emoties ooit nodig hadden, is het nu.

Ik hoop dat dit boek een bron van leiding en troost zal zijn voor hen die streven naar een vredig hart in donkere tijden.

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 10

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 11

Voorwoord Dit boek maakt deel uit van een breder cultureel gesprek over het cruciale belang van emotie voor individueel en collectief welzijn. We zijn als samenleving steeds beter gaan begrijpen dat het vermogen onze emoties te voelen, te begrijpen en te reguleren, vooral die welke we ‘negatief ’ noemen, een essentieel aspect is van algemene intelligentie, en van het hoogste belang is om een goed leven te hebben.

Hoewel miljoenen mensen die in psychotherapie aan hun gevoelens hebben gewerkt dit idee misschien niet nieuw of verrassend vinden, is de tijd er nu rijp voor in de algemene cultuur. Het begon na de verschijning in 1995 van het boek Emotionele intelligentie van Daniel Goleman. Dit werk – een mijlpaal – bracht het onderwerp internationaal nadrukkelijk onder de aandacht. Het ‘voelende brein’ ondergeschikt maken aan het ‘denkende brein’, betoogde Goleman, is essentieel voor emotionele intelligentie. Willen we hierin slagen, dan moeten we ons bepaalde fundamentele emotionele vaardigheden eigen maken, zoals zelfbewustzijn, beheersing van stemmingen, inlevingsvermogen en impulsbeheersing. Hiervan is het vermogen om het stromen van negatieve emoties te beheersen de ‘hoofdvaardigheid’.

Sindsdien hebben tientallen boeken over emotionele vaardigheid en genezing de markt overspoeld. Veel ervan zijn erop gericht de lezer te helpen negatieve emoties te overwinnen en de schade die deze aan lichaam, denken en geest kunnen toebrengen te voorkomen. Boeken over schuldgevoelens, schaamte, boosheid, verdriet, depressiviteit en angstgevoelens werden en worden veel gelezen.

Dus waarom nog een boek over emoties? Het jongste neurowetenschappelijk onderzoek haalt tegenwoordig de voorpagina’s en wordt in speciale tv-programma’s besproken. Psychotherapie, ontwenningskuren en methoden voor emotionele genezing hebben hun stigma verloren en zijn populair geworden. Tientallen methoden voor emotionele genezing zijn overal voorhanden. ‘Emotionele intelligentie’ is een populaire uitdrukking geworden. Het lijkt wel of we alles weten wat we moeten weten over hoe we onze negatieve emoties kunnen hanteren en onze emotionele vaardigheid kunnen verbeteren.

Een snelle blik op het wereldtoneel onthult een totaal ander verhaal. De beelden van verdriet, doodsangst en wanhoop overal ter wereld beïnvloeden ons allemaal, of we er nu bij stilstaan of niet. Willekeurige terreurdaden, nationale, etnische, religieuze en regionale oorlogen waarin oude vijandschappen tot een uitbarsting komen in verschrikkelijke, nietsontziende wraakoefeningen, en het toenemend geweld in het leven van alledag, tasten ons gevoel van veiligheid aan en knagen aan ons ver-

genezen-352.qxp

12

12-10-2004

10:27

Pagina 12

Miriam Greenspan genezen door te leven

trouwen in de wereld nu de eenentwintigste eeuw aanbreekt. De ziedende emoties die de kern zijn van deze door mensen veroorzaakte inferno’s verontreinigen onze psychische, morele en spirituele omgeving. Emotionele intelligentie en genezing lijken in deze context heel ver weg.

Als negatieve emoties zo schadelijk zijn, waarom lukt het ons dan niet om hun woeste energieën te temmen? Als we er nu zoveel meer van weten dan ooit tevoren, waarom zitten wij mensen er dan zo in verstrikt? Als gelukkig zijn het fundamentele verlangen van alle mensen is, en geluk het werkelijke doel van het menselijk bestaan, zoals de Dalai Lama ons vertelt, waarom lijken wij mensen er dan zo op uit om onszelf en elkaar in de ellende te storten? De werkelijkheid is dat, hoewel boeken over emotionele intelligentie misschien de bestsellerlijsten halen, ware emotionele wijsheid voor de mensheid in het algemeen een vage droom blijft. De wereld heeft nog een lange reis voor de boeg voordat iets wat op emotionele genezing lijkt op mondiale schaal zal kunnen plaatsvinden.

Dit boek zal aantonen dat het emotionele analfabetisme dat we als soort aan de dag leggen minder te maken heeft met ons onvermogen om negatieve emoties te beteugelen dan met ons onvermogen om ze echt en aandachtig te voelen. Wat eruitziet als een probleem met beheersing van de emoties vindt zijn oorsprong in werkelijkheid in wijdverbreide onwetendheid ten aanzien van hoe we pijnlijke emotionele energieën kunnen toelaten en deze energieën kunnen gebruiken voor emotionele, spirituele en maatschappelijke transformatie. En hoewel emotionele beheersing zeker haar nut heeft, is transformatie wat onze gekwelde wereld zo dringend nodig heeft. We moeten in het bijzonder drie fundamentele emoties erkennen die onontkoombaar deel uitmaken van elk leven: verdriet, angst en wanhoop.

Dat zijn de ‘duistere’ emoties, en hun helende wijsheid is het onderwerp van dit boek.

Waarom verdriet, angst en wanhoop? Er zijn zeker meer emoties die we ‘negatief ’ noemen. Afgunst, schuldgevoelens, schaamte en boosheid, onder meer, nemen een groot deel van het menselijk lijden voor hun rekening. In mijn dertig jaar als psychotherapeute ben ik echter tot de opvatting gekomen dat het onvermogen om het essentiële drietal verdriet, angst en wanhoop toe te laten de bron is van veel van onze individuele en collectieve emotionele kwalen. Dit zijn de emoties die we het meest vermijden en waaraan we in deze tijd de meeste aandacht moeten schenken. Onderdrukt verdriet verandert vaak in depressiviteit, angstgevoelens of verslaving. Verdoofde angst kan gemakkelijk uitmonden in irrationele vooringenomenheid, giftige woede en gewelddaden. Overstelpende of onbewuste wanhoop leidt vaak tot ernstige psychische verdoving, of uit zich in destructief handelen jegens zichzelf en anderen. Zoals we zullen

genezen-352.qxp

12-10-2004

voorwoord

10:27

Pagina 13

13

zien, is ondraaglijke wanhoop ook een essentieel ingrediënt van de toenemende verspreiding van chronische depressiviteit overal ter wereld. Het onvermogen om verdriet, angst en wanhoop toe te laten is, zoals elke psychotherapeut wel weet, een belangrijke factor in de epidemie van verslavingen, aan alcohol, drugs, technologie, amusement, werk, seks, enzovoort, die onze beschaving teistert.

Kortom, afgebroken verdriet, angst en wanhoop liggen ten grondslag aan de kenmerkende psychische ‘stoornissen’ van onze tijd – depressiviteit, angstgevoelens, verslaving, irrationeel geweld en psychische verdoving. Treurig genoeg zijn deze destructieve patronen evenzeer in het spel op het wereldtoneel als in de individuele psyche.

Betekent dit dat de duistere emoties ‘negatief ’ zijn? Naar mijn mening zijn er geen negatieve emoties, alleen onbekwame manieren om met emoties die we niet toe kunnen laten om te gaan. Hoewel de duistere emoties over het algemeen worden geringgeschat in onze cultuur, herbergen ze een wijsheid die essentieel is voor werk aan genezing en transformatie op zowel individueel als collectief niveau.

Aanvankelijk telde dit boek ook een hoofdstuk over boosheid. Uiteindelijk besloot ik dat boosheid haar eigen boek nodig had. Als reactie op overtreding en onrecht is boosheid een vurige morele passie die ons aanzet tot handelen om ons leven en onze integriteit te beschermen. Het is een respectabele emotie – zolang we haar niet gebruiken als brandstof voor haat en geweld. Mijn verwijzingen naar boosheid in dit boek onderzoeken boosheid meestal echter als bijproduct van afgebroken verdriet, angst of wanhoop. Wanneer deze ‘zachtere’ emoties worden ontkend of onderdrukt, worden hun energieën gemakkelijk omgezet in, en gecamoufleerd door, de ‘hardere’ emoties boosheid en woede. Hoewel boosheid een belangrijke en veelal over het hoofd geziene plaats heeft in het proces van voor zichzelf opkomen, kan het ook een schild zijn voor de eigen kwetsbaarheid.

De boosheid die we tegenwoordig zien in de wereld is vaak van de laatste soort, en ze vereist een spoedcursus in hoe we verdriet, angst en wanhoop kunnen toelaten en er vriendschap mee kunnen sluiten.

Ik presenteer dit boek als gids en metgezel op moeilijk begaanbaar emotioneel terrein. Het beschrijft een proces van genezing, door verdriet, angst en wanhoop heen naar dankbaarheid, vreugde en vertrouwen, dat ik de alchemie van duistere emoties noem. Ik zal verkennen hoe deze alchemie in praktijk kan worden gebracht – en wat haar in de weg staat. Het is mijn bedoeling de ervaring van emotionele alchemie terwijl u leest aan te moedigen – en tevens de diepe relatie tussen uw duistere emoties en de toestand van de wereld te onthullen. Het is mijn diepgevoelde overtuiging dat ons individuele emotionele leven altijd verbonden is, in voor- en tegenspoed, met de emotionele omgeving waarin we leven; en dat wat we

genezen-352.qxp

14

12-10-2004

10:27

Pagina 14

Miriam Greenspan genezen door te leven

‘genezing’ noemen onvolledig is zonder wat in de joodse overlevering tikkun olam heet – het herstel, de genezing en de transformatie van de wereld.

Dit boek is gedurende een periode van dertien jaar geschreven, in de marges van mijn leven als psychotherapeute en moeder van twee kinderen, van wie er één gehandicapt is. Ik vind mezelf geen expert in dieptepsychologie, chassidisch jodendom of boeddhistische meditatiebeoefening, maar elk van deze is van grote invloed op mijn unieke benadering van emotionele genezing. Hetzelfde geldt voor mijn persoonlijke ervaring met authentiek gebed vanuit het hart, die mijn leven me heeft geschonken. Mijn dertigtal jaren als psychotherapeute; een even groot aantal jaren als feministe, toegewijd aan het visioen van een humanere samenleving; twintig jaar beoefening van opmerkzaamheidmeditatie volgens de vipassana-traditie (inzichttraditie); en, misschien wel het belangrijkst, mijn persoonlijke ervaring met lijden, als kind, en met moederschap onder moeilijke omstandigheden – dit zijn de voornaamste invloeden die u in dit boek, in verband met het proces van emotionele genezing, zult aantreffen.

Ergens in 1997 trof de beeldspraak ‘emotionele alchemie’, een transmutatieproces waarin iets wat gewoon, hard en grauw is – een brok lood – iets buitengewoons, waardevols en moois wordt – een klomp goud – me als een passende beschrijving van de transmutatie van verdriet in dankbaarheid, angst in vreugde, en wanhoop in vertrouwen, die in dit boek wordt behandeld. Ik schreef over deze alchemie in een essay, getiteld ‘Vriendschap sluiten met de duistere emoties’, in het tijdschrift Common Boundary van mei/juni 1998. De werktitel van het boek was destijds Emotionele alchemie.

Vervolgens verscheen in 2001 Tara Bennett-Golemans boek met dezelfde titel, en moest ik mijn boek snel van een andere titel voorzien! Hoewel ik aanvankelijk erg ontmoedigd was, realiseerde ik me al snel, vanuit een minder ego-gericht gezichtspunt, dat dit niet anders dan goed kon werken. Het denkbeeld emotionele alchemie hangt in de lucht. Veel mensen houden zich op verschillende, maar ten dele ook samenvallende manieren met dit soort werk bezig. Emotionele alchemie is een proces dat hard nodig is – dus hoe meer methoden hoe beter. Bennett-Goleman gebruikt de beoefening van opmerkzaamheid uit de boeddhistische traditie om aandacht te schenken aan mentale reacties op emoties (cognitieve patronen zoals ‘Ik hoor er niet bij’ of ‘Ik ben het niet waard’). Ik gebruik een eclectische, diverse verzameling oefeningen om aandacht te schenken aan emoties als lichamelijke energieën – versus onze mentale reacties op emoties.

(U treft deze oefeningen aan in hoofdstuk 10). Terwijl Bennett-Golemans boek onderzoekt ‘hoe de geest het hart kan genezen’, behandelt dit boek hoe het hart zichzelf kan genezen.

genezen-352.qxp

12-10-2004

voorwoord

10:27

Pagina 15

15

Ik koester de hoop dat Genezen door te leven eraan zal bijdragen enkele vertrouwde denkwijzen over emoties in het algemeen en zogenaamde negatieve emoties in het bijzonder te veranderen. Meer dan ooit vraagt onze tijd van ons het algemeen aanvaarde denkbeeld te heroverwegen dat individuele genezing zou plaatsvinden in een maatschappelijk vacuüm. Emotionele alchemie, zal ik betogen, is verbonden met wat ik ‘emotionele ecologie’ noem. De onontkoombare relatie tussen individueel hartzeer en de gebrokenheid van de wereld is een centraal element in mijn kijk op hoe emotionele intelligentie en genezing, vanuit een breder maatschappelijk en mondiaal gezichtspunt, er in de jaren die voor ons liggen uit zouden kunnen zien.

Bovendien heersen hier nog altijd de overwaardering van de rede en onderwaardering van de ‘hartstochten’ die kenmerkend zijn voor de westerse cultuur. Ik ben van mening dat beheersing van emotie in werkelijkheid net zoveel kwaad als goed doet. Emoties, waaronder die welke we als negatief aanduiden, hebben een eigen wijsheid, hun eigen soort ‘rede’ – die net zo essentieel is voor menselijke continuïteit en het voortbestaan van de planeet als het traditionele westerse begrip rationaliteit. Emotionele intelligentie, vanuit een cultureel vrouwelijker gezichtspunt, breekt met de mannelijke norm dat emotie moet worden bedwongen, en stelt meer vertrouwen in haar inherente waarde.

Een belangrijk aspect van zo’n perspectief is het idee dat geen enkele opvatting van emotionele genezing compleet is als die het lichaam over het hoofd ziet. Dit boek ontwikkelt een gebruikersvriendelijke manier om onze duistere emoties te benaderen als lichamelijk voelbare energieën. Deze energieën kunnen ons zo overstelpen dat we onszelf dwangmatig verdoven of afleiden om ze niet te voelen. Ze kunnen ook zodanig worden gerationaliseerd dat we ze ons zelfs nauwelijks als fysieke energieën bewust zijn. We zouden allemaal wel wat hulp kunnen gebruiken om erachter te komen hoe we de energieën van de duistere emoties, terwijl ze door ons lichamelijke zelf stromen, kunnen toelaten, en om te ontdekken wat we ervan kunnen leren.

Wat zou er gebeuren als we ons op de surfplank van opmerkzaam bewustzijn over de woeste golven van de duistere emoties konden bewegen?

Wat zou er gebeuren als we pijnlijke emoties niet langer ‘negatief ’ noemen, en vertrouwen hebben dat het hart – zelfs bij hevige pijn – te vertrouwen is? Wat mijn leven en werk me herhaaldelijk duidelijk hebben gemaakt, is dat het hart zichzelf geneest wanneer we weten hoe we ernaar moeten luisteren. Wanneer we vriendschap sluiten met onze meest gevreesde emoties en ons er opmerkzaam aan overgeven, ontdekken we de aangeboren intelligentie van het hart. Door erachter te komen wat we van verdriet, angst en wanhoop kunnen leren, ontdekken we een soort magie

genezen-352.qxp

16

12-10-2004

10:27

Pagina 16

Miriam Greenspan genezen door te leven

waarvan we het bestaan niet kenden – een magie die de wereld zeer dringend nodig heeft om tot bezinning te komen.

Ik hoop dat dit boek u zal helpen deze magie te ontdekken, en u zal aanmoedigen uw grondigste genezing daar te zoeken waar u haar het minst verwacht: in uw diepe verdriet, angst en wanhoop om uzelf en de wereld.

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 17

Inleiding Men wordt niet verlicht door zich gestalten van licht voor te stellen, maar door de duisternis bewust te maken.

– C.G. Jung ‘Genees ons, o Heer, zodat we beter worden,’ bidt Tevje de melkboer in Anatevka. ‘Anders gezegd,’ voegt hij er met zijn gevoel voor humor bij tegenspoed aan toe, ‘God, zend ons het geneesmiddel. De ziekte hebben we al.’

Net als Tevje lijden we allemaal en zijn we allemaal op zoek naar de remedie. We wenden ons tot goden en mensen, dokters en priesters, goeroes en presentatoren van praatprogramma’s. Zoekend naar verlichting, herstel, verlossing en vergetelheid – alles wat een einde zal maken aan onze emotionele pijn. We betalen psychotherapeuten om haar te genezen, slikken Prozac om haar te verzachten, zoeken raad bij religies die ons aansporen er bovenuit te stijgen, lezen inspirerende boeken om haar te overwinnen, melden ons aan voor ontwenningskuren en zelfhulpgroepen om haar aan te kunnen, besteden miljoenen euro’s om eraan te ontsnappen, gebruiken alcohol, drugs, voedsel, werk, bezit, seks, amusement, en alle techno-speeltjes die we te pakken kunnen krijgen, om ons ervan af te leiden.

Wanneer het om de duistere emoties gaat, zijn we allemaal ervaren lijders: verdriet, wanhoop en angst zijn evenzeer ons menselijk geboorterecht als blijdschap, verwondering en liefde. Er is geen leven zonder verlies en daarom geen leven zonder verdriet. Er is geen leven zonder kwetsbaarheid en daarom geen leven zonder angst. Zolang we in een wereld leven waar terreur, geweld, afbraak van het milieu, onrecht en gebrek bestaan, zal wanhoop zijn onwelkome weg vinden naar ons hart en onze ziel.

Dit zijn onze naarste gevoelens, en ze maken deel uit van elk leven.

Wanneer ik ze duister noem, bedoel ik niet dat ze slecht, ongezond of pathologisch zijn. Ik bedoel dat we als cultuur deze emoties verborgen houden – als beschamend, geheim en onzichtbaar beschouwen. Als gevolg daarvan zijn we er in de meeste gevallen toe geneigd ze uit de weg te gaan.

De emoties die we afwijzen en onderdrukken kunnen echter in een volstrekt andere zin duister worden: zoals uit rijke, vruchtbare grond onverwachte bloemen kunnen opkomen.

Worstelend met verdriet, angst of wanhoop, geloven we over het algemeen dat te veel ruimte aan dergelijke gevoelens geven in onze psyche een teken van emotionele zwakte of instorting is. We keren ons ervan af, in plaats van ernaar toe. De verlichte Boeddha zag dat deze afkeer lijden alleen maar erger maakt. Toch willen we – degenen onder ons die nog niet

genezen-352.qxp

18

12-10-2004

10:27

Pagina 18

Miriam Greenspan genezen door te leven

verlicht zijn – weg zodra dingen misgaan. Wanneer we geplaagd worden door kwellende emoties, proberen we ze te ontwijken. Het laatste wat we willen is erdoorheen gaan – al zouden ons aan de andere kant onvoorstelbare geschenken wachten als we dat wel doen.

Bij mijn werk als psychotherapeute had ik eens een gesprek met een cliënt die op het punt stond van zijn tweede vrouw te scheiden. Zijn vrouw was zijn bijna totale gebrek aan emotie en gevoeligheid beu. Ze vertelde hem: ‘Ik heb geen echtgenoot, ik heb alleen de lege dop van een echtgenoot.’ Ze was eraan toe om hem eruit te gooien. De eerste echtgenote van deze man was gestorven aan borstkanker toen ze nog een jonge vrouw was. Hij had geen kinderen uit zijn eerste huwelijk en zijn tweede vrouw was onvruchtbaar. Hij had nooit getreurd om het verlies van zijn eerste vrouw, of om zijn verstoorde droom om nakomelingen te krijgen.

‘Deze relatie is alles wat ik heb, ik wil die niet verliezen. Help me alstublieft,’ smeekte hij. ‘Zeg me wat ik kan doen.’

Ik vertelde hem dat ik dacht hem te kunnen helpen, als hij bereid was vriendschap te sluiten met zijn verdriet. ‘Wat bedoelt u?’ vroeg hij, panisch kijkend bij het voorstel.

‘Ik bedoel dat u zich moet toestaan te treuren om uw verlies.’

Zijn reactie kwam snel en was ondubbelzinnig: ‘Ik kan me niets voorstellen dat ik minder zou willen. Is er geen andere manier?’

Ik vertelde hem dat als die er was, ik er niet mee bekend was. Zijn vrouw wilde een man die kon voelen, en hij was opgehouden met voelen nadat zijn eerste echtgenote was overleden. Ik vroeg hem: ‘Waarom wilt u zich liever verdoven voor uw emoties dan ze grondig voelen?’

‘Omdat,’ zei hij met grote beslistheid, ‘ik zeker weet dat ik dat niet zou kunnen overleven.’

Angst voor de duistere emoties is niet vaak zo extreem en wordt niet altijd zo openlijk toegegeven. Het is echter altijd een kracht om rekening mee te houden. De angst om in de duisternis te storten, in de diepte te vallen en niet meer boven te kunnen komen, ligt verscholen aan de rand van ons vermogen om alleen maar te voelen. Zoals voor een kind dat de kastdeur dichtdoet uit schrik voor het monster erachter, geldt ook voor ons dat hoe meer we onze duistere emoties opsluiten, hoe banger we zijn dat ze uit de kast tevoorschijn zullen springen om ons te verslinden. Onze cultuur versterkt deze angst, die ik ‘emotiefobie’ noem.

Daardoor zijn we, wanneer we worden overspoeld door duistere emoties, zelden goed in vorm om ermee om te gaan. We dobberen rond in een zee van overweldigende emoties zonder dat we kunnen zwemmen – en zonder reddingsvlot in zicht. Op het moment dat we denken de sterkste pijnstiller nodig te hebben die we kunnen krijgen, ontdekken we dat zelfs Prozac ons leed niet eenvoudig wegneemt.

genezen-352.qxp

12-10-2004

inleiding

10:27

Pagina 19

19

Onszelf afleiden van emotionele pijn werkt misschien goed genoeg voor het merendeel van ons ongenoegen van het huis-, tuin- en keukentype, zolang het leven ons maar geen mokerslag toedient. Maar vroeg of laat krijgen we allemaal zo’n klap. Uw vrouw sterft aan kanker. Uw echtgenoot gaat er op middelbare leeftijd vandoor met een jongere vrouw. U raakt uw baan kwijt. Uw kind wordt ziek. U wordt aangerand of verkracht. Er komen herinneringen boven dat u als kind werd seksueel misbruikt. Er is een ernstige ziekte bij u vastgesteld. Uw moeder overlijdt. Uw vader overlijdt.

Uw kat gaat dood.

Of misschien is het niets van deze dingen. Misschien bent u zich diep bewust, zoals veel mensen tegenwoordig, dat u leeft in een wereld die zowel gevaarlijk is als zelf gevaar loopt – een omgeving die de duistere emoties dagelijks oproept. Misschien is niet persoonlijke tegenspoed, maar bewustzijn van de enorme omvang van pijn in de wereld, en van het gevaar voor onze aarde zelf, de bron van uw verdriet, angst of wanhoop. Of misschien voelt u deze emoties, maar weet u niet waar ze mee te maken hebben of hoe u ze het hoofd moet bieden.

Onze cultuur legt een eigenaardige ambivalentie tegenover zulke pijn aan de dag. Aan de ene kant leert ze ons onze pijn te beheersen of medisch te behandelen; aan de andere kant worden we aangespoord om onze emoties te voelen, te uiten en de vrije loop te laten.

‘Hou jezelf in de hand.’ ‘Verlies je greep niet.’ ‘Blijf jezelf de baas.’ Deze naar beheersing en dwang verwijzende metaforen illustreren wat wij beschouwen als de ‘positieve’ manier om met ‘negatieve’ emoties om te gaan.

Gevoelens die anders destructief zouden zijn moeten we beheersen.

Ons wantrouwen jegens de duistere emoties is versterkt door recent geest/lichaamonderzoek dat concludeert dat negatieve emoties slecht voor u zijn, bijdragen aan levensbedreigende ziekten, van astma tot kanker, van hart- en vaatziekten tot stoornissen van het immuunsysteem. Over het algemeen verzuimt dergelijk onderzoek onderscheid te maken tussen emoties die opmerkzaam of bewust worden ervaren – dat wil zeggen, volledig op een rechtstreekse en open manier in het lichaam worden ervaren terwijl ze zich voordoen – en die welk niet bewust worden ervaren of zich in het lichaam hebben ‘vastgezet’.

Tegelijkertijd heeft de explosie van heelkundige methoden in psychotherapeutische en new-agestromingen en ontwenningsprogramma’s de afgelopen decennia een nieuw tijdperk van ‘in contact komen met uw gevoelens’ ingeluid. Het is nu, vooral in de VS, modieus om in therapie te zijn, terwijl het ooit een stigma was. Het lijkt alsof iedereen betrokken is bij een of andere vorm van therapie, ontwenningsprogramma of geneeswijze. Of Prozac, Zoloft of Paxil gebruikt. We lijken te geloven dat we, met voldoende inspanning, emotioneel lijden volledig kunnen uitbannen. Of

genezen-352.qxp

20

12-10-2004

10:27

Pagina 20

Miriam Greenspan genezen door te leven

we nu naar controle of naar ontlading streven, in elk van beide gevallen beschouwen we negatieve emoties als een gevaarlijk obstakel voor het goede leven. We zijn erop gericht zulke gevoelens te verdrijven, niet ervan te leren.

In dit boek zullen we een andere weg verkennen: de genezende wijsheid van de duistere emoties. We zullen ontdekken dat er iets goeds schuilt in zogenaamde slechte, nare gevoelens – maar dat we alleen tot het goede kunnen doordringen door het ‘slechte’ volledig te ervaren. Verdriet, wanhoop en angst zijn in werkelijkheid noch positief, noch negatief, maar gewoon menselijke emoties; het is onze houding ertegenover die negatief is.

De duistere emoties kunnen onze beste, zij het meest veeleisende spirituele leraren zijn, wanneer we de dwang om ze te beheersen los kunnen laten.

Door te leren aandacht te schenken aan de energieën van verdriet, wanhoop en angst, er vriendschap mee te sluiten en ons eraan over te geven, scheppen we de voorwaarden om iets nieuws in de wereld en onszelf te laten ontstaan. We ontdekken een onverwachte weg naar genezing en transformatie. We bevrijden onszelf uit de wurggreep van pijn, en leren een verbazende alchemie kennen waardoor verdriet, wanhoop en angst worden getransmuteerd in dankbaarheid, vertrouwen en vreugde.

Deel Een, ‘Emotiefobie,’ onderzoekt hoe emotionele alchemie wordt belemmerd door de angst voor duistere emoties die overal in onze cultuur heerst. Luisteren naar emotionele pijn wijdt ons in in het proces van emotionele alchemie (hoofdstuk 1). Om goed te luisteren, moeten we ons op ons gemak voelen over onze kwetsbaarheid, wat voor ieder van ons een uitdaging is (hoofdstuk 2). Het voornaamste obstakel hierbij is onze cultureel geconditioneerde angst voor emotie zelf (hoofdstuk 3). Wanneer we ons dwangmatig en chronisch afsluiten voor de duistere emoties, kan de energie van ontkende duistere emoties zich vastzetten in het lichaam, en zo giftige gemoedstoestanden zoals depressiviteit, angstgevoelens en psychische verdoving, evenals verslaving en psychosomatische kwalen veroorzaken. Ze kan ook amok maken in de vorm van explosieve boosheid en geweld.

Deel Twee, ‘Emotionele alchemie,’ is het hart van het boek. Hoofdstuk vier leidt dit proces zowel conceptueel als praktisch in. Hoofdstuk 5 tot en met 7 concentreren zich op de alchemie van respectievelijk verdriet, wanhoop en angst. Deze hoofdstukken beginnen met een beschrijving van het wezen en gevoel van elke emotie in haar maatschappelijke context, en gaan dan over op het vormen van een nieuwe visie op haar waarde en kracht. Het alchemistisch proces wordt zowel redenerend als aan de hand van verhalen onderzocht. Verdriet, wanhoop en angst worden vanuit een breder gezichtspunt bezien en in verband gebracht met een ruimere, mondiale context. Elk van deze hoofdstukken besluit met emotionele oefenin-

genezen-352.qxp

12-10-2004

inleiding

10:27

Pagina 21

21

gen, bedoeld om u in te wijden in de emotionele alchemie van verdriet, wanhoop en angst.

Deel Drie, ‘Emotionele ecologie,’ breidt het referentiekader uit door het brandpunt te verleggen van individuele genezingsprocessen naar de bredere maatschappelijke en mondiale context van de duistere emoties in onze tijd. Volgens het dominante paradigma van psychiatrie en psychologie worden emoties gezien als gebeurtenissen die optreden binnen een begrensd, afzonderlijk ego (‘Het zit allemaal tussen je oren’), dat in wezen zijn oorsprong heeft in het gezin waaruit we voortkomen. In tegenstelling tot die psychologie leg ik de nadruk op de emotionele ecologie van verdriet, wanhoop en angst, door te onderzoeken hoe deze emoties gesitueerd zijn in grotere systemen die, voorbij het kerngezin, onze samenleving en de wereld als geheel omvatten. Het is mijn bedoeling de kenmerkende scheidslijnen in onze samenleving – die tussen hoofd en hart, geest en lichaam, ik en wereld – los te laten, en tot een model voor genezing te komen dat de verbondenheid tussen het ik en de wereld aanvaardt. Dit deel van het boek nodigt u uit de pijn van de wereld te onderzoeken en te zien hoe uw duistere emoties met grotere, wereldomspannende processen samenhangen.

Het is bedoeld om u erbij te helpen de noodzakelijke emotionele gezondheid en compassie op te bouwen waartoe een wereld in crisis ons oproept.

Terwijl de oefeningen aan het eind van hoofdstuk 5 tot en met 7 specifiek zijn voor verdriet, wanhoop en angst, vormen de drieëndertig emotionele oefeningen van Deel Vier een cursus emotionele alchemie en zijn ze algemeen genoeg om elke problematische emotionele toestand – met inbegrip van boosheid, angstgevoelens, depressiviteit, schaamte, afgunst en zelfbeklag – te bestrijken. Als compleet programma zouden deze oefeningen ook nuttig zijn als u herstelt van een verslaving, of als u emotioneel verdoofd bent en uw vermogen om te voelen terug wilt krijgen. De oefeningen kunnen wanneer u maar wilt worden uitgevoerd, in combinatie met het lezen van de rest van het boek, of onafhankelijk ervan. Ik hoop dat deze systematische presentatie van het proces van emotionele alchemie bruikbaar zal zijn wanneer u haar het hardst nodig hebt.

V ERHALEN VERTELLEN Vele jaren geleden gaf ik studenten les in opstellen schrijven. In die tijd ontdekte ik de kracht van verhalen vertellen in de eerste persoon als methode om te leren. Studenten die over hun leven schreven konden verbanden leggen die essentieel waren voor inzicht in zichzelf, maar ook in de wereld. Via verhalen leren we als kind hoe de wereld in elkaar zit, en verhalen blijven een goede manier om te leren als we volwassen zijn. We vergeten misschien massa’s theorieën, ideeën, feiten en getallen, maar niemand vergeet een goed verhaal.

genezen-352.qxp

22

12-10-2004

10:27

Pagina 22

Miriam Greenspan genezen door te leven

Als bevoorrecht reisgenote van honderden mensen op hun dappere reis door verdriet, wanhoop en angst, heb ik veel verhalen gehoord. Sommige van deze verhalen worden in dit boek verteld – verhalen over depressiviteit, verslaving, angstgevoelens, mishandeling, echtscheiding, fobieën, incest, ziekte en andere veelvoorkomende emotionele worstelingen. Al deze verhalen zijn onherkenbaar gemaakt om vertrouwelijkheid te waarborgen.

Mogelijk komt u ergens in die verhalen uzelf tegen.

Deze verhalen zijn echter niet alleen vanuit het gezichtspunt van een deskundige opgeschreven. Ik spreek ook als reiziger. Het merendeel van mijn beste inzichten omtrent de genezende wijsheid van de duistere emoties heb ik verworven door bittere ervaring – door opmerkzaam mijn eigen ellende te beleven. In feite is dat de enige manier om die inzichten te verwerven. We kunnen lezen over mensen die hebben volgehouden en gezegevierd. We kunnen oude spirituele teksten bestuderen. We kunnen inspirerende new-ageboeken lezen. We kunnen te rade gaan bij psychotherapeuten. Maar uiteindelijk is het leven de goeroe, en pijn de effectiefste manier om ons wakker te schudden.

Twintig jaar geleden, toen ik beviel van een prachtzoon die twee maanden later overleed, werd ik wakker geschud. Aarons leven en sterven zijn de grond waarin dit boek is geplant. Zijn geest leidde me die dertien lange jaren van schrijven en leven die met dit boek gemoeid waren. Aaron was mijn grote mentor. En Esther, die vijftien jaar geleden meervoudig gehandicapt werd geboren, is mijn talentvolle lerares voortgezet onderwijs. Een magisch moment, toen Esther in een ernstige medische crisis verkeerde, was mijn krachtigste persoonlijke ervaring van alchemie die angst in vreugde verandert, zoals beschreven in hoofdstuk 7. Op dat moment van doodsangst om het leven van mijn dochter werd het plan voor dit boek opgevat. De waarheid is dat ik niet tot het schrijven van het boek kwam, maar het boek naar mij kwam. Ik heb geprobeerd een getrouwe klerk te zijn en zo helder mogelijk op te schrijven wat mij werd ingegeven.

Daarnaast vormt mijn familie-achtergrond als dochter van twee taaie overlevenden van de holocaust de smeltkroes waarin mijn eerste bewustzijn van verdriet, angst en wanhoop gestalte kreeg, een bewustzijn dat me mijn hele leven heeft vergezeld en de vormende ervaring van mijn levenswerk is. Ik kwam tot bewustzijn in een post-holocaust tijdperk, en leef nu zoals wij allemaal in een ecocidale wereld gekweld door terreur en geweld en aangetast door vervuiling, een wereld met een hoogst onzekere toekomst. Mijn besef op jonge leeftijd van de duistere emoties die de nasleep waren van genocide, is een tweede aspect van de persoonlijke oorsprong van wat u hier leest.

Persoonlijke odyssees door de duistere emoties, als pad van gewijde kracht, vormen de basis van alles wat dit boek te bieden heeft. Deze verha-

genezen-352.qxp

12-10-2004

inleiding

10:27

Pagina 23

23

len zijn als draden door heel het boek geweven. Ik heb om een aantal redenen willens en wetens uitgebreid gebruikgemaakt van mijn eigen verhaal. Ten eerste ken ik mijn eigen verhalen het beste. Zoals Thoreau zei in Walden: ‘Ik zou niet zoveel over mezelf praten als er iemand anders was die ik even goed kende.’ De gedetailleerdheid van deze verhalen is bedoeld om u een idee te geven van de contouren en kleuren van alchemistische reizen door de duistere emoties, en u gerust te stellen dat deze helende alchemieën mogelijk zijn, zelfs onder de naarste omstandigheden.

Ten tweede. Wanneer ik een boek op het gebied van populaire psychologie lees, of een boek over genezing, houd ik me op een persoonlijke manier met de auteur bezig en wil ik weten: Hoe is ze tot deze opvatting gekomen? Wat in haar leven bracht haar ertoe het onderwerp juist zo te begrijpen? Ik weet dat ik niet de enige nieuwsgierige ben. De meeste geëngageerde lezers van boeken over onderwerpen zoals dit zijn voyeurs, net als ik. De verhalen uit mijn eigen leven die u te lezen krijgt, zullen u een idee geven van de grond waaraan dit boek is ontsproten.

Zeer belangrijk is de nadrukkelijke bewering in dit boek dat we betere vrienden moeten worden met onze duistere emoties, teneinde hun energieën te gebruiken voor genezing en transformatie op zowel individueel als collectief niveau. Daartoe moeten we het idee opgeven dat emotionele pijn voelen betekent dat we ziek zijn. Door het taboe op publieke onthulling van het lijden van therapeuten te doorbreken, wil ik de ervaring van verdriet, angst en wanhoop depathologiseren; wil ik deze emoties in een universelere en tevens meer maatschappelijk bewuste context onderzoeken.

Emotioneel lijden, zoals ik er hier over schrijf, is geen teken van geestelijke gestoordheid of geestesziekte. Het is een universeel deel van de werkelijkheid – de eerste edele waarheid van de Boeddha; een onontkoombaar gevolg van leven in een beschadigde en schade toebrengende maatschappelijke context; en een unieke weg naar spiritueel ontwaken, groei en transformatie.

Ondergedompeld als we zijn in het medisch model van de psychiatrie, hebben we het besef verloren dat verdriet, angst en wanhoop universele ervaringen zijn, en reacties op persoonlijke maar ook sociale en mondiale omstandigheden. Een cultuur die erop staat lijden als pathologie te bestempelen, die zich voor lijden schaamt en het als teken van mislukking of ontoereikendheid ziet, een cultuur die uit is op snelle opheffing van emotionele pijn, ontkent ten slotte onvermijdelijk zowel de maatschappelijke als de spirituele dimensies van ons leed.

Op een andere manier is ontkenning ook aanwezig in veel new-ageliteratuur over genezing. De verheven spirituele oriëntatie biedt hier wegen naar genezing die vaak voorbijgaan aan de realiteit van het aardse lijden –

genezen-352.qxp

24

12-10-2004

10:27

Pagina 24

Miriam Greenspan genezen door te leven

doordat ze de maatschappelijke wortels van onze pijn vermijden of ontkennen en zich afsluiten voor de duisternis in onze wereld.

Wil genezing meer betekenen dan een welkome verlichting van individuele pijn, of een door angst gemotiveerd vermijden van collectieve pijn, dan moet ze gepaard gaan met een proces van diepgaand onderzoek naar het lijden dat onderdeel is van ieders leven en spirituele reis, en vandaag de dag een overstelpende realiteit is op onze planeet. Als u iemand bent die huilt wanneer u de krant leest of naar het journaal kijkt, als u zich verlamd voelt door overweldigend verdriet en angst om onze wereld, als u iemand bent die het verband ziet tussen uw eigen gemoedstoestand en leven in een tijd van mondiale dreiging, als u van de wereld houdt en wilt dat hij zichzelf geneest, hoop ik dat dit boek van enig nut voor u is. Dit is een gunstig moment, er is zelfs haast geboden, om u de alchemie van de duistere emoties eigen te maken.

Wie dringend behoefte heeft aan een manier om zich hoopvoller, veerkrachtiger en opgewekter te voelen – vat moed! De emoties die ons lijken te teisteren kunnen het middel zijn waarmee we ons van lijden bevrijden.

Door ons verdriet, onze angst en onze wanhoop in een nieuw licht te ervaren, hernieuwen we ons vermogen om dankbaar, blij en vol vertrouwen te zijn. We krijgen meer moed en mededogen. We benaderen de wereld met minder angst en meer verwondering. We hebben meer energie om dingen die belangrijk zijn te veranderen.

Deze geschenken vallen ons alleen ten deel wanneer we niet bang zijn om de dans van de duistere emoties in ons leven te dansen.

Laten we dansen.

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 25

Deel Een

Emotiefobie

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 26

genezen-352.qxp

12-10-2004

10:27

Pagina 27

hoofdstuk een

Luisteren naar pijn Help ons de altijd hoopvolle Tuinlieden van de geest te zijn Die weten dat zonder duisternis Niets tot leven komt Zoals zonder licht Niets bloeit – May Sarton, ‘De aanroeping van Kali’ Gezegend zijn de mannen en vrouwen die geplant zijn in uw aarde, in uw tuin, die groeien zoals uw bomen en bloemen groeien, die hun duisternis in licht veranderen.

– De liederen van Salomon Sinds ongeveer dertig jaar luister ik als psychotherapeute naar verhalen over pijn. Wanneer mensen voor ‘praatmedicijn’ komen, dragen ze hun hartzeer gewoonlijk als een insigne van schaamte. Ze geloven dat ze lijden vanwege een of ander essentieel gebrek dat het gevolg is van een slechte opvoeding, en dat therapie hen van dat gebrek zal bevrijden en hun pijnlijke emoties – hopelijk voor altijd – zal wegnemen. Velen hebben het idee dat als ze een complete psychotherapeutische kuur zouden afmaken, of genoeg zelfhulpboeken zouden lezen, ze een leven zouden kunnen verwezenlijken dat volledig vrij is van lijden.

De waarheid is meer in overeenstemming met de beroemde bijbelse opmerking: ‘Want de mens is geboren voor onrust, zoals de zonen van Resjef rijzend opvliegen (Job 5:7).’ Niemand ontkomt eraan dat hij zijn deel krijgt. We treuren allemaal om het onvermijdelijke verlies dat bij het leven hoort. We vrezen de inherente onzekerheid en kwetsbaarheid van het bestaan. En als samenleving raken we steeds vertrouwder met de wanhoop van verstoorde relaties, onvoorziene trauma’s, innerlijke leegte, en mondiale achteruitgang en terreur. Deze duistere emoties maken evenzeer deel uit van onze menselijke gaven als vreugde, verwondering en liefde, hoezeer we soms ook zouden willen dat het niet zo was.

genezen-352.qxp

28

12-10-2004

10:27

Pagina 28

Miriam Greenspan genezen door te leven

Baäl Sjem Tov, een legendarische joodse mysticus uit de achttiende eeuw, leerde dat als we ons verdriet de baas willen worden, we ons volledig moeten kunnen onderdompelen in emotie, zonder erdoor te worden beheerst. Ik noem dit proces de alchemie van de duistere emoties: weten hoe we verbonden kunnen blijven met de energie van pijnlijke emoties, hoe we aandacht kunnen schenken aan deze energie en er vriendschap mee kunnen sluiten, hoe we ons er opmerkzaam en zonder overstelpt te raken aan over kunnen geven. Zo luisteren we naar de taal van het hart.

Genezen door te leven is een ongewapende reis naar kwetsbaarheid – een reis door pijn heen, niet ervandaan. Vaak komen we aan dit proces toe wanneer we radeloos zijn. Misschien hebben we al een aantal vormen van ‘zelfbehandeling’ van onze pijnlijke gevoelens geprobeerd, met drugs, voedsel, amusement, verstrooiing, of op andere manieren, en hebben die geen van alle effect gehad. Of erger nog, misschien wordt onze pijn alleen maar verder gecompliceerd en versterkt door onze pogingen om haar te behandelen of te verdoven.

Onder zulke omstandigheden wordt duidelijk dat de enige uitweg de weg erdoorheen is.

Genezing door de duistere emoties heen is het tegenovergestelde van zich wapenen tegen een zee van moeilijkheden. Het is een sjamanistische reis naar de duistere emotionele onderwereld, waar duistere emotionele energie ten volle ervaren de enige manier is om haar de baas te worden.

Zoals de sjamaan in een stamsamenleving zich in de geestenwereld waagt om terug te komen met remedies voor gekwelde zielen, zo daalt de emotionele alchemist af in de diepten van zijn of haar eigen pijn om de wijsheid ervan te ontdekken ten behoeve van zelfgenezing en transformatie.

Het goede nieuws is dat de duistere emoties als gids kunnen dienen op deze reis – wanneer we maar weten hoe we ernaar moeten luisteren. Hoewel luisteren niet altijd gemakkelijk is, is het een kunst die kan worden geleerd. Zoals bij de meeste dingen wordt het gemakkelijker en worden we er beter in wanneer we oefenen. Het is zoiets als het leren zwemmen van een kind, waarbij het water uitnodigt, maar ook angstaanjagend is. Als we willen zwemmen, moeten we naar ons lichaam luisteren. We moeten al die verschillende bewegingen leren – de armslag, het trappen met de benen, de hoofdbeweging, de gesynchroniseerde ademhaling – en hoe we die moeten coördineren. Maar uiteindelijk komt het erop neer dat we het risico nemen en ons in het water dompelen. Dan, wanneer we ons lichaam in het water voelen, merken we iets fantastisch op dat ons helpt om onze angst te overwinnen: We blijven drijven! Het water ondersteunt en draagt ons.

Dit geldt ook voor de emoties die maken dat we ons erg kwetsbaar voelen: verdriet, angst en wanhoop. Deze duistere emoties zijn energieën-in-