RUIMTE voor STADSLANDBOUW in ROTTERDAM
Paul de Graaf Ontwerp & Onderzoek
MAANDAG 5 DECEMBER 2011 DE MACHINIST, ROTTERDAM Op maandag 5 december 2011 vond het symposium ‘Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam’ plaats. Naar aanleiding van het gelijknamige onderzoeksrapport van Paul de Graaf Ontwerp & Onderzoek, verzamelde een divers publiek van ongeveer 85 personen zich bij Coolhaven om een stap te maken in het verder concretiseren van de kansen voor stadslandbouw in Rotterdam. Cadeau aan de stad In aanwezigheid van Alexandra van Huffelen, de Rotterdamse wethouder Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte, werd het rapport gepresenteerd en op deze Sinterklaasmiddag overhandigd aan de wethouder. Het rapport diende tevens als aanleiding voor het daarop volgende publieksdebat, waar Bart Jan Krouwel, o.a. voormalig Triodos Bank en Rabobank MVO, Peter Oei van het InnovatieNetwerk en Bas de Groot, ondernemer en stadsagrariër van UIT JE EIGEN STAD bij aansloten. Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
Daarnaast gaf het rapport input voor vijf tafeldialogen, waarbij verschillende actoren, zoals ondernemers, woningcorporaties, beleidsmakers, burgerinitiatieven en gemeentelijke diensten met elkaar in gesprek gingen om een aanzet te maken voor vervolgstappen. De uitkomsten van de dialogen komen verderop in het verslag aan bod. Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam In het rapport identificeert Paul de Graaf kansrijke stadslandbouwtypen en brengt hij aan de hand van een viertal uitgewerkte voorbeelden de potentie in kaart om in de Maasstad professionele stadslandbouw te realiseren. Denk bijvoorbeeld aan het type Forest Gardening, dat kan dienen als een levendig alternatief voor het huidige, vaak eenzijdige, openbaar groenbeheer. Het volledige rapport is terug te vinden op www.pauldegraaf.eu
2 de stad, zoals groene daken. Wel ligt er nog een uitdaging om meer eetbare daken te realiseren. Lokale afzet: Gemeentelijk catering Paul de Graaf moedigt deze samenwerking binnen de gemeente aan. Wat volgens hem ook van belang is, is de lokale afzet. De wethouder geeft hierbij aan dat ze, naast fairtrade en biologische producten, er naar streeft ook lokaal eten in te passen in de gemeentelijke catering.
Publieksdebat Onder leiding van dagvoorzitter Bart Pijnenburg, opent de wethouder Van Huffelen het publieksdebat met een eerste reactie op het rapport. Ze is verheugt over de ontwikkelingen en de diversiteit die het onderwerp beslaat. Ze ziet dan ook dat stadslandbouw een steeds serieuzere rol aanneemt. Ze merkt op dat het niet alleen kan bijdragen aan de voedselvoorziening van de stad, maar ook aan de gezondheid en de vergroening van de stad. Integraal denken De voorzitter benadrukt de vele aspecten die stadslandbouw omvat, zoals voedselvoorziening, gezondheid en stimulering van lokale economie, maar wijst er tegelijkertijd op dat er binnen gemeenten sectoraal wordt gedacht. Hij vraagt zich dan ook af of het de wethouder lukt om in Rotterdam de verschillende sectoren mee te krijgen. De wethouder ziet dat veel van haar collega´s ook enthousiast zijn over het thema, en legt uit dat het in Rotterdam aardig lukt om de verschillende onderwerpen bij elkaar te krijgen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het programma Duurzaam en de vele initiatieven die tot stand komen in Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
Commerciële en serieuze bijdrage Naast de rol die stadslandbouw speelt op kleine schaal, bijvoorbeeld hobbymatig tuinieren in de wijk, vindt de wethouder het belangrijk om te kijken naar “de potentie van stadslandbouw in commerciële termen, om te zorgen dat het een serieuze bijdrage kan leveren aan de voedselvoorziening in en om de stad.” De focus moet daarbij dus niet alleen intern liggen, maar ook om de stad liggen kansen, aldus de wethouder. Groen: een extra uitdaging Naast de ontwikkeling van een gezonde commerciële benadering van stadslandbouw, ligt er ook een uitdaging om te kijken hoe stadslandbouw, in samenwerking met de boeren uit de omgeving, kan faciliteren in de bezuinigingen op de EHS (Ecologische Hoofdstructuur), aldus de wethouder. UIT JE EIGEN STAD Bas de Groot, stadsagrariër, legt in het kort de ambities uit van UIT JE EIGEN STAD, de Nederlandse pionier van stadslandbouw gebaseerd op aquaponics, groente- en fruitteelt en kippen, en geeft aan dat door onbekendheid met thema landbouw, ambtenaren aan de veilige kant neigen te gaan staan als het gaat om regelgeving. Daarnaast is het rond krijgen van financiering van dergelijke bedrijven momenteel lastig is.
3 Op een groene hand te tellen De dagvoorzitter concludeert dat Bas de Groot een van de weinige ondernemers is in Nederland die op commerciële basis bezig is met het onderwerp. Bas de Groot beaamt dit en merkt op dat het aantal ondernemers volgens hem op één hand te tellen zijn. Het is voor professionele stadslandbouw juist belangrijk dat er ondernemers opstaan die met een groene achtergrond en een commerciële instelling aan de slag gaan. Ook Bart Jan Krouwel duidt het belang aan dat juist op kleinschalig niveau, op een professionele wijze gewerkt moet worden. Coöperatie als financieringsvorm Bart Jan Krouwel geeft aan dat een coöperatie een interessante investeringsvorm is, niet alleen voor banken, maar voor ook particulieren onderling. Daarnaast is voorinvestering door potentiële klanten een weg om een bedrijfsmodel op te zetten, aldus de voormalige bankier. Bas de Groot geeft aan dat ze inderdaad bezig zijn met een aantrekkelijk pakket gebaseerd op crowdfunding. Volgens Bart Jan Krouwel is het dus belangrijk om te kijken hoe individuen een coöperatie kunnen vormen. Met beide klauwtjes in moeder Aarde Volgens Bart Jan Krouwel is het nodig dat mensen vaker de handen in de grond steken. Vanuit het zorgperspectief merkt hij op het type werk dat stadslandbouw met zich meebrengt een bijzonder positief effect heeft op de algemene gezondheid. Verder moedigt hij de ontwikkeling aan waarbij op decentraal niveau, in directe samenhang met de burger, de zelfvoorziening tot stand wordt gebracht. Dit geldt volgens hem niet alleen voor voedselproductie, maar ook voor de energievoorziening. Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
‘Placemaking-effect’ Er liggen, volgens Peter Oei, in de huidige economische tijd kansen om tijdelijk aan de slag te gaan met stadslandbouw, omdat de stadsontwikkeling op dit moment stil ligt. Overheden moeten daarvoor dan wel de ruimte geven over een periode van 10 tot 15 jaar. Stadslandbouw heeft een gunstig effect op het gebied, omdat er weer levendigheid ontstaat op de locatie. Een bijkomende reden om voedsel weer naar de stad te brengen is, aldus Peter Oei, dat de zichtbaarheid en de herkomst van eten weer op de radar van de mensen komen. (niet) Tussen wal en kas Peter Oei vindt dat, in het voorbeeld van drijvende kassen, overheden te makkelijk achterover leunen en naar andere partijen wijzen. De wethouder reageert hierop dat voor de Rijnhaven een tender is uitgegaan en nodigt Peter Oei van harte uit om hier op te reageren. Paul de Graaf merkt op dat het Westland onderdeel kan zijn deze ontwikkeling, maar dat de focus van het onderzoek ligt op stadslandbouw in de stad en in wisselwerking met de stad. Ook de wethouder ziet juist met de huidige ontwikkelingen een mogelijkheid om vanuit en direct om de stad, te laten zien wat stadslandbouw kan betekenen.
4 SESSIE 1 Stadslandbouw als alternatieve vorm voor openbaar groenbeheer Inhoud
Kassen op het dak Op dit moment blijkt dat het nog te complex om een kas, vanuit productief oogpunt, rendabel te maken. Er zijn diverse factoren, onder andere technische, die verdere verdieping nodig hebben om te zien hoe en of het lukt om in de toekomst een kas op het dak te verwezenlijken. Een combinatie met andere functies, zoals energiebeheer en directe relatie tussen producent en afnemer, is in ieder geval wenselijk. Dit geldt in het algemeen voor stadslandbouw, zo geven Bas de Groot en Bart Jan Krouwel aan. Bas de Groot zet juist in op de meerwaarde van een product, in plaats van kwantiteit. Waar Bart Jan Krouwel aan toevoegt dat hij liever kijkt naar de sociaal-maatschappelijk meerwaarde van stadslandbouw, in plaats van puur economische meerwaarde. Tafeldialogen Het tweede deel van het programma stond in het teken van verdieping en het aanzetten tot concretisering van kansen. Aan de hand van vijf thema’s gingen de mensen uit in deelsessies. De belangrijkste punten en uitkomsten komen hier aanbod.
Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
Tijdens de voorstelronde blijkt dat het onderwerp vanuit verschillende invalshoeken wordt benaderd. Op de vraag van de voorzitter wat mensen komen halen en brengen komt onder ander het volgende naar voren. •
Er is een attitude verandering nodig bij bewoners om stadslandbouw mogelijk te maken: Je mag weer met de handen in de buitenruimte wroeten. Bewoners kunnen een belang-rijke rol spelen voor de stadsboer. Op dit moment weten ze echter onvoldoende dat ze zelf iets mogen doen in en met de openbare ruimte. Als een mogelijk voorbeeld wordt gegeven dat omwonenden tegen een gereduceerde prijs groenten kunnen kopen van de stadsboer.
•
Er zijn goede afspraken nodig over regelgeving en bij projecten moet het duidelijk zijn wie wat doet. Zo blijkt een van de deelnemer tegen het probleem van eigendom te lopen. Het is onvoldoende duidelijk wie er precies verantwoordelijk is voor bepaalde ruimten.
•
Ruimte lijkt essentieel voor stadslandbouw. (Deel)Gemeenten kunnen hier mogelijk in faciliteren, uit de sessie blijkt dat zij hier welwillend in staan.
•
De deelnemers in de sessie zien mogelijkheden dat een gerichte vorm van groenbeheer in de vorm van stadslandbouw, kan resulteren in projecten die zelfvoorzienend zijn.
5 SESSIE 1 Stadslandbouw als alternatieve vorm voor openbaar groenbeheer
SESSIE 2 Stadslandbouw als aanjager voor duurzame renovatie van bestaande gebouwen
Uitkomsten •
In deelgemeente Hoogvliet zijn een aantal bouwprojecten stil komen te vallen. Saskia Hak wil bekijken op welke percelen er mogelijk voor minimaal 5 jaar stadslandbouw kan plaatsvinden.
Inhoud
•
Evert Entzinger van het ministerie EL&I is van mening dat de overheid kan helpen bij problemen met belemmerde regelgeving. Volgens hem moeten mensen vaker bij het ministerie kunnen en mogen aankloppen.
•
Douwe Kappers, ex-geitenhouder en groententeler, geeft aan met zijn kennis en achtergrond als boer bij te kunnen dragen aan de ontwikkeling van stadslandbouw.
•
Anton Roeloffzen, DCMR Milieudienst Rijnmond, geeft aan dat via de ‘bodemtelefoon’ nagegaan kan worden of een stuk grond schoon is. Hij wil kijken of er een project van de grond kan komen ten aanzien van stadslandbouw.
•
Dick Hoekstra, Wellantcollege, wil in Rotterdam een opleiding starten in de richting van stadslandbouw. Hij kan hier echter nog geen tijdspad voor aangeven.
•
Tijdens het voorstel rondje blijkt dat er diverse groep zit, waarvan een deel met name aanwezig is om meer informatie te winnen over stadslandbouw. De volgende punten worden besproken: •
Een dakkas blijkt een ingewikkeld verhaal. Het is afhankelijk van complexe factoren, waar met name over constructie en financiering nog veel informatie nodig is.
•
Een gebrek aan informatie blijkt bijvoorbeeld voor woningcorporaties een terughoudende factor om te investeren in deze vorm. Op dit moment is er te weinig expertise in huis. Er is daarom behoefte aan een persoon, mogelijk in de rol van stadsboer, die kan voorzien in deze informatie.
•
Er komt ter sprake dat een dakkas die alleen draait op productie, waarschijnlijk niet rendabel kan zijn. De combinatie met andere vormen, zoals energiebeheer en de sociale component is dus gewenst. Dit zou zich ook kunnen terugvertalen in winst voor corporaties. De vraag is alleen hoe dit in waarde uitgedrukt kan worden?
•
Er zal gezocht moeten worden naar vormen waarbij investeren aantrekkelijker wordt. Naast een convenant tussen gemeente en woningcorporaties om de ontwikkeling van dakkassen te bevorderen, wordt er geopperd of huurders, soortgelijk bij zonnepanelen, kunnen investeren in een dergelijk innovatie.
•
Er is behoefte aan meer ondernemers en durf om een pilot op te zetten.
Tom van Wanum van SenR geeft aan een impuls te willen geven aan meer groen en natuur, specifiek ook voor kinderen.
Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
6 SESSIE 2 Stadslandbouw als aanjager voor duurzame renovatie van bestaande gebouwen
SESSIE 3 Ondernemerskansen en nieuwe werkgelegenheid door stadslandbouw aanleiding
Uitkomsten •
Inhoud
•
Vanuit de gemeente – Kees van Oorschot – ligt er een uitnodiging om gezamenlijk met de woningcorporaties om de tafel te gaan om te kijken hoe er meer groen in de wijken gebracht kan worden. Vanuit Woonbron – Mirjam Pronk – is daar positief op gereageerd Er wordt gekeken of er vanuit de Maaskoepel, het samenwerkingsverband van woningcorporaties in de stadsregio Rotterdam, iemand aangesteld kan worden die specifiek voor woningbouw vragen m.b.t. stadslandbouw kan inventariseren.
Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
In sessie komen de volgende punten naar voren. •
Voor de ontwikkeling van stadslandbouw ligt er een kans om studenten te betrekken die stadslandbouw gerelateerde zaken verder uit kunnen zoeken. Uit ervaring van deelnemers blijkt dat hiervoor goede mogelijkheden zijn, echter moet wel een vorm gezocht worden die rekening houdt met het curriculum waar scholen vaak aan vastzitten. Het is belangrijk dat kinderen op jonge leeftijd in contact komen met het thema.
•
Het valt de deelnemers op dat binnen het thema voedsel er een slechte representatie is wat betreft de culturen die Rotterdam huisvest. Dit stuit tegen het gevoel dat juist in andere culturen, buiten de Nederlandse om, eten vaak een belangrijk item is. De Rotterdamse Munt heeft echter een goed lopend project waarbij vrouwen van diverse nationaliteiten uit het isolement worden gehaald.
•
De deelnemers beseffen dat ‘kwaliteitseten’, zoals wordt beoogd met stadslandbouw, niet voor elke doelgroep aantrekkelijk is. Mogelijk kan er grofweg een indeling worden gemaakt naar een laag, midden en hoog inkomen, waarbij voor elke laag een aparte strategie ontworpen moet worden om kwaliteitsvoedsel aan de man te brengen. Men moet echter realisisch zijn en niet verwachten dat elke doelgroep goed te bereiken is.
•
Als stadsboer is het belangrijk om te weten hoe je de consument moet bereiken, maar daarnaast is het ook belangirijk om het aanbod goed afgestemd te hebben op de consumenent.
7 SESSIE 3 Ondernemerskansen en nieuwe werkgelegenheid door stadslandbouw aanleiding
SESSIE 4 Stadslandbouw als waardecreërende functie voor stad en omgeving
Inhoud (vervolg)
Inhoud
•
•
Uitkomsten •
Het ontbreekt volgens de deelnemers aan hoogopgeleide stadsboeren, die het totaal plaatje van stadslandbouw kunnen overzien, dus zowel op productief gebied, als de sociale aspecten die stadslandbouw omvat, alsmede het kunnen omgaan met wet- en regelgeving. De grote partijen moeten worden samengebracht met de kleine partijen. Zorg voor die ‘cross-over’ verbinding, dat is erg belangrijk! Er moeten eigenlijk ‘stadslandbouwscouts’ worden aangesteld om op zoek te gaan naar bijvoorbeeld stukjes braakliggend terrein, maar die ook een inspanning doen om partijen te verbinden met elkaar. De crux is dat er vanuit banken weinig kapitaal vrijkomt om stadslandbouw ondernemerschap te stimuleren. Waar het aan schort is dat er vaak geen goed bedrijfs/ondernemingsplan ligt. Erik Dijkhuizen - Panta Advies & Organisatie - biedt aan om te helpen bij het businessplan van de Rotterdamse Munt. Josine van den Bogaard - GGD - gaat een verbinding maken met de gezondheidsmakelaar in Feijenoord en Tarwewijk.
•
Mark van de Velde geeft aan dat Havensteder daken ‘in de aanbieding heeft’ waarop verbouwd kan worden. ‘Partners voor Healthy Cities wordt daarbij betrokken.
•
Jeroen Boon - Except - biedt aan om zijn netwerkcontacten beschikbaar te stellen voor Eetbaar Rotterdam.
•
Nicole Hoven - Hof van Hoven - biedt iedereen een plek aan op de markt van ‘Nieuwe Oogst’, die 4x per jaar plaatsvindt.
•
Sabrina van der Enden - Rabobank - doet een trendonderzoek naar stadslandbouw en lokale verkoop van producten.
Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
Uit deze sessie kwamen de volgende punten naar voren. •
De deelnemers zijn het eens dat ‘placemaking’ een positieve uitwerking heeft voor een locatie. Daarbij is er onderscheid te maken in de waarde die een tijdelijke stadslandbouwfunctie creëert zolang het aanwezig is, bijvoorbeeld sociale waarde en de waarde die tijdelijke stadslandbouw toevoegt aan de toekomstige bestemming van de locatie = meerwaarde.
•
Wat ook bij andere sessies naar voren komt, is het punt hoe de toegevoegde waarde omgezet kan worden naar harde cijfers die meegenomen kunnen worden in een financieringsplan. Men is het eens dat wroeten in de aarde een positief effect heeft op lichaam en geest, maar dit is lastig te vertalen naar financiële termen.
•
Ook bewoners zouden meer kunnen betekenen voor hun eigen buurt en waarde kunnen toevoegen aan de wijk. Er wordt een idee geopperd om bijvoorbeeld een bedrag vanuit het groenbeheer, aan bewoners te geven, waarmee zij zelf hun wijk kunnen inrichten.
•
Afhankelijk van het project, zal een tijdelijke stadslandbouwfunctie voldoende huisvestingstijd gegeven moeten worden om een solide businesscase te realiseren, tot 15 jaar.
•
Er is behoefte aan kleinere businesscases, die niet in eerste instantie een hoge winstgevendheid nastreven, maar juist innovatie stimuleren. Hiervoor is een mentaliteitsverandering nodig, waarbij mensen zich realiseren dat zij zelf onderdeel kunnen zijn van verandering.
8 SESSIE 4 Stadslandbouw als waardecreërende functie voor stad en omgeving
SESSIE 5 Potenties van vormen van stadslandbouw voor de reguliere agrosector
Uitkomsten •
Inhoud
In het algemeen wordt er kennis aangeboden, over bijvoorbeeld technische aspecten.
•
Er is vanuit Vestia – de Tuinen van Noord – een aanzet gemaakt om een coöperatie te maken van hobbymatige producenten.
•
Er is een pilot locatie aangeboden om kennis op te doen voor een eetbaar dak.
Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal
In dit verkennende gesprek over hoe stadslandbouw en de reguliere sector mogelijkerwijs van elkaar kunnen profiteren, komen de volgende punten naar voren. •
Volgens Frans-Peter Dechering van Hortifair zijn er op dit moment meer denkers, dan doeners binnen de stadslandbouwontwikkeling. Dit heeft met name te maken met de fase waarin stadslandbouw zich nu (nog) bevindt. Daar waar de reguliere landbouw zich uitsluitend op economisch rendement en efficiency richt, houdt stadslandbouw er een bonte verzameling maatschappelijke motieven op na en zijn ook het sluiten van kringlopen en lokale beleving van belang.
•
Stadslandbouw kan voor de reguliere landbouw een prachtig instrument zijn om te experimenteren met het (terug-)winnen van belangrijke nutriënten en grondstoffen. Hier heeft stadslandbouw de reguliere landbouw iets te bieden.
•
Een van de obstakels in de ontwikkeling van de relatie tussen stadslandbouw en de reguliere landbouw, aldus Coen Hubers van Deran Research, is dat een klein aantal grote distributeurs van groente en fruit die ook het leeuwendeel van het aanbod voor hun rekening neemt, weinig puf hebben om te innoveren. Stadslandbouw kan er voor zorgen dat er weer beter zicht komt op natuurlijke processen. Op basis van dit besef kan de reguliere landbouw zijn prijzen mogelijk verhogen en zou de kwaliteit omhoog kunnen gaan.
•
Stadslandbouw is een aanvulling op het aanbod uit reguliere land- en tuinbouw, geen vervanging ervan.
9 SESSIE 5 Potenties van vormen van stadslandbouw voor de reguliere agrosector Uitkomsten • (vervolg)
Op initiatief van:
Er wordt geconstateerd dat er naast een bedrijfskundige business case (tegen welke voorwaarden krijg je grond of ruimte, en hoe groot is het koopkrachtig publiek dat bereid is iets meer te betalen voor een kwalitatief beter product) ook sprake moet zijn van een maatschappelijke kosten en baten analyse. Stadslandbouw heeft positieve effecten op allerlei stedelijke beleidsdossiers, maar er staat niet altijd een vergoeding tegenover.
Paul de Graaf Ontwerp & Onderzoek Aelbrechtskade 10a 3022 HK Ro erdam tel 0104771282 info@pauldegraaf.eu www.pauldegraaf.eu
Dunantstraat 4-6 3024 BC Rotterdam T +31 10 270 9465 www.het-portaal.net
In het algemeen blijkt dat er veel animo is om van start te gaan met projecten. Er is kennis, een wil en er zijn ideeën; nu is het belangrijk dat de juiste poppetjes zich met elkaar gaan verbinden en de stap durven te zetten om stadslandbouw in Rotterdam verder te concretiseren.
Meer informatie:
Dit symposium is mede mogelijk gemaakt door:
• Rapport ‘Ruimte voor
InnovatieNetwerk Ministerie van ELenI Rotterdams Milieucentrum Milieudienst Rijnmond Programma Duurzaam - Rotterdam Stimuleringsfonds voor Architectuur Het Portaal
• www.eetbaarrotterdam.nl Stadslandbouw in Rotterdam’
Tekst en opmaak: Pascal van der Sandt Verslag Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam - (c) December 2011 Het Portaal