2021 | € 15,00
DE HEILIGE GRAAL: MET AUTONOOM TELEN NAAR VOLLEDIG VOORSPELBARE PRODUCTIESYSTEMEN
50 MEEST SPRAAKMAKENDE EN VEELBELOVENDE ONDERNEMINGEN IN TUINBOUWTECHNIEK EN -TECHNOLOGIE OP DE 10 BELANGRIJKSTE DOMEINEN
VERPAKKEN ZIT IN ONS DNA Sinds 1919 bouwen wij met veel passie aan ons familiebedrijf. Verpakken, inpakken en vooral aanpakken: het zit in ons bloed. Met liefde voor verpakkingen is het ooit begonnen. En het is wat ons vandaag de dag nog steeds verbindt en trots maakt. Doorgegeven van generatie op generatie. Bij Paardekooper willen wij het verschil maken in de wereld van verpakkingen. Dat betekent alternatieven aanbieden die aantoonbaar duurzamer zijn en het ontwikkelen van circulaire systemen. Zo helpen wij onze klanten de uitdagingen van vandaag om te zetten in kansen voor morgen.
Proud to be part of Koninklijke Paardekooper Group:
Onderdeel van de ROCKWOOL Groep
Week 16
13 - 20 Aug 2021
Kwaliteit A:
65.000 kg
Kwaliteit B:
0 kg
Verspilling:
0 kg OOGSTPROGNOSE VOOR VOLGENDE WEEK
65.000 kg
Week 16 Oogst:
1.7
1.6 kg/m2
kg/m2
66.000 kg
The more you know the better you grow 9
26 - 31 mei
Benieuwd naar hoe data u nóg beter kan helpen bij het telen? Ontdek e-Gro e-Gro ondersteunt u met de juiste inzichten voor een preciezer teeltproces. Dit noemen we bij Grodan ‘data driven Precision Growing’. Op basis van wortelzone-, klimaat-, gewas- en oogst-gegevens biedt e-Gro real time inzichten en slimme aanbevelingen. Hierdoor heeft u 24/7 een gedetailleerd inzicht van de situatie in uw kas. Dat helpt u om de teeltstrategie – die u op basis van uw eigen kennis en ervaring hebt ingezet – te staven met feiten en indien nodig bij te sturen. The more you know, the better you grow. www.grodan.nl/e-Gro
Maak het nemen van beslissingen eenvoudiger Relevante data uit verschillende bronnen in uw kas wordt real-time op een overzichtelijke manier op één plek samengebracht. Optimaliseer uw gewassturing Slimme aanbevelingen helpen u uw irrigatiestrategie te optimaliseren en het gewas naar de gewenste balans te sturen. Continu controle e-Gro is een web-based applicatie, waardoor deze altijd toegankelijk is via alle devices.
MI
ADIEU R
PL ASTI
DISCO BLUE L-1501 AND PURPLE L-1601 FOR SUNFLOWER
DISCO RED L-1101 FOR CORN
Introducing a new range of microplastic-free seed coating products that comply with ECHA’s current proposal and provide high quality solutions for the seed industry.
Do you want to know more? Go to: www.incotec.com/missionzero
the seed enhancement company Part of Croda International Plc
S
TECH50
5
VOORWOORD DE VISIE VAN
6 8 12 32 34 49
BEN VERWAAYEN, Captain of Industry en voorzitter van het Expertcomité van de Hillenraad100 in 2019 over technologie en doorpakken naar community-gedachte DE TECH50-REDACTIE over tech in de tuinbouw MARTIEN PENNING, uitgever Hillenraad100, over de Heilige Graal autonoom telen PRIVA-GEEKS, daarom kozen zij voor de tuinbouw KOERT VAN MENSVOORT, wetenschapper, kunstenaar en oprichter van Next Nature Network, over vooruit naar de natuur HILLENRAAD OVER TUINBOUW-TECH het grote geld en de nieuwe spelers in het veld
15 16 20 24 28 36 40 44 52
COLOFON Uitgever Aldenborg B.V. Research: Martien Penning, Hillenraad BV Samenstelling en review: Hillenraad100, TECH50-Peer group, Redactie Tekstproductie: Hillenraad100, Tekst Unlimited Productiecoördinatie en -realisatie: ANIQ Projectorganisatie Ontwerp: Just in Case Opmaak en uitwerking: Peanutsch Fotografie: De redactie heeft getracht, voor zover mogelijk, de rechtmatige eigenaar van het beeldmateriaal te achterhalen, o.a. Fotostudio GJ Vlekke, Phil Nijhuis, Bart van Overbeeke Advertentieboekingen: Princetown Media Vertaling: Tekom Vertalers
56 60
TECH50 VERANTWOORDING DOMEIN ROBOTICS & SMART MACHINERY Interview met Maarten Steinbuch ‘Robotisering begint met definiëren van het probleem’ DOMEIN LIGHT & LED Interview met Sander Hogewoning ‘LED wordt dé standaard in de belichte tuinbouwproductie’ DOMEIN GREENHOUSE TECHNOLOGY Interview met Annie van de Riet ‘As a service-concepten in de tuinbouw gaan er vroeg of laat komen’ DOMEIN SENSING & DATA COLLECTION Interview met Marcel Zevenbergen ‘Focus sensortechnologie ligt op realtime metingen’ DOMEIN SMART PROCES CONTROL Interview met Marcel van Haren ‘Gezamenlijke strategie nodig voor de overgang naar smart industry’ DOMEIN DATA SCIENCE Interview met Jim Stolze ‘Kunstmatige intelligentie wordt een van de belangrijkste gereedschappen van de tuinbouw’ DOMEIN PLATFORMS Interview met Maurits Kreijveld ‘De vraag ten diepste snappen: dáár draait het om’ DOMEIN VERTICAL FARMING Interview met Leo Marcelis ‘Vertical Farming: waar liggen de kansen’ DOMEIN GENETICS & BIOLOGY Interview met Sjoukje Heimovaara ‘Nieuwe genetische tools: volop kansen, maar een ingewikkeld vraagstuk’ DOMEIN SMART LOGISTICS Interview met Nico Anten en Leon Simons ‘Drie uitdagingen op weg naar smart logistics: digitalisering, decarbonisatie en disruptie’
© Copyright Alle rechten voorbehouden. Overname van inhoud uitsluitend met voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
3
Factory automation in agro & food YOUNG PLANT TECHNOLOGY
C U LT I V AT I O N SYSTEMS
POST HARVEST TECHNOLOGY
Leading in Hortibusiness Software
Software voor Tuinbouw Verkoop- en Productieplanning
Data Analyse
Arbeid- en Machineplanning
Ruimteplanning
Tijd- en Arbeidsregistratie
Financieel
Inkoop- en Voorraadbeheer Inspecties en Gewasbehandelingen Gold
Sections
P00113
Onion 3434A
Inspections
Notes
A. Fritzwather ›
Microsoft Partner
Location & Job Details Inspections Pictures & Videos Comments
Secion Details
Tasks
Job Details
mprise-agriware.com
MONITORING GREENHOUSE INDUSTRY
H
TECH50 VOORWOORD
et is onze drijfveer om jaarlijks de
Toch heeft juist de actualiteit ons doen
Graag nemen we u als lezer mee in
temperatuur van het badwater te
besluiten te kiezen voor een nieuwe
de wondere wereld van de tuinbouw
meten: hoe staat de Nederlandse
thema-editie met de vijftig meest
technologie en de laatste ontwikkelingen
tuinbouw ervoor? Dat doen we eens in de
spraakmakende en veelbelovende
hierin. Deze uitgave verschijnt vanwege
twee jaar met de Hillenraad100 en in dit
ondernemingen in tuinbouwtechnologie: de
de pandemie een jaar later dan gepland
‘tussenjaar’ met de speciale thema-editie
HillenraadTECH50. Tuinbouwtechnologie
en dat heeft ons in staat gesteld een jaar
HillenraadTECH50.
in al zijn facetten speelt niet alleen een
langer de ontwikkelingen op de voet te
belangrijke rol bij het oplossen van
volgen. En de enige juiste conclusie is dat
Natuurlijk was het heel verleidelijk om een
wereldvraagstukken op het gebied van
de ontwikkelingen nog sneller gaan dan
update van de vorige thema-editie, de
vers en veilig voedsel, gezondheid en
gedacht.
Hillenraad SUB40, te maken. Het spotten
welbevinden, maar ook bij vraagstukken
van de 40 ondernemingen die woest
over efficiënt en effectief gebruik van
Dat is eerder veelbelovend dan angst
aantrekkelijk zijn voor mensen onder
grondstoffen, water en energie.
aanjagend. Er is een wereld te winnen met
de 40 jaar is immers heel relevant voor
tuinbouw in de hoofdrol. Laten we samen
de toekomst van ondernemingen die
Klimaatverandering en de Covid-pandemie
bouwen aan een tuinbouwsector van
actief zijn in de tuinbouw. Zeker omdat
hebben een aantal fundamentele
wereldformaat.
we juist de nieuwe generatie heel hard
wereldvraagstukken uiterst actueel
nodig hebben. Met hun kennis, kunde
gemaakt. Hoe gaan we klimaatneutraal
Martien Penning
en vaardigheden op het gebied van
produceren, wat produceren we waar
Initiator Hillenraad100 en HillenraadTECH50
technologie, social media en de invulling
en hoe borgen we voedselveiligheid en
van de duurzaamheidsopgave, kunnen zij
voedselzekerheid? De tuinbouw en de daar
een belangrijke bijdrage leveren.
toegepaste technologieën leveren een essentiële bijdrage aan deze vraagstukken.
5
DOORPAKKEN NAAR COMMUNITYGEDACHTE BEN VERWAAYEN “Technologie in de tuinbouw is ontzettend belangrijk. Maar maak niet de fout om alleen daarop te focussen. Technologie is een middel en geen doel. Een ander misverstand is dat schaal vergroting de weg naar succes is. In mijn optiek is daar de grens wel bereikt of in ieder geval in zicht. Waar de kansen en nieuwe mogelijkheden dan wel liggen? Het sleutelwoord voor de toekomst is ‘community’s’.” Aan het woord is Ben Verwaayen, oud-topman van onder andere Alcatel-Lucent en British Telecom, partner van Keen Venture Partners en in 2019 voorzitter van het Expertcomité van de Hillenraad100.
“V
bijdraagt aan duurzaamheid in de breedste zin van het woord. Het zijn allemaal externe factoren die een belangrijke rol spelen of zouden moeten spelen bij de interne bedrijfsvoering. Nabijheid is dan bijvoorbeeld een thema. Alles zomaar de wereld over sturen, is op termijn geen houdbaar concept. Je hebt geen kristallen bol nodig om dat te kunnen voorspellen. Waarom daar dan niet nu al op voorsorteren?”
EIGENWIJZE TUINDERS
roeger ging het over ketens;
partijen die waarde toevoegen. En dat
“De traditionele tuinbouw is altijd
vandaag de dag draait het
kunnen dus best bedrijven zijn die nooit aan
buitengewoon innovatief geweest, maar
veel meer om community’s.
de tuinbouw gedacht hebben en daar niet
dan wel voornamelijk binnen de eigen
in gespecialiseerd zijn.”
sector grenzen. Het is nu zaak om die
De essentie daarvan is dat je erin stopt waar je zelf goed in bent en eruit haalt waar
6
zwaar: je zult moeten bewijzen dat je
grenzen op te rekken en ook partijen van
anderen goed in zijn. Degene die levert,
GEEN KRISTALLEN BOL NODIG
buiten de sector op te zoeken. Eigenwijze
is ook degene die ontvangt. Zo werk je
“De voorwaarden die bepalen of je als
tuinders hebben in het verleden de
gezamenlijk aan een onverslaanbaar goed
onderneming succesvol bent, liggen
tuinbouw enorm vooruit geholpen.
eindproduct. We zien dat community’s zich
steeds vaker buiten de sector. Een van
Die eigenwijsheid kan nu helpen om open
razendsnel ontwikkelen en dat ook spelers
de belangrijke componenten is ESG:
te staan voor de community-gedachte en
die niets met de tuinbouw hebben, daar
Environmental, Social en Governance.
daarmee aan de slag te gaan. De tuinbouw
deel van uitmaken. Bijvoorbeeld omdat
De tuinbouw kan er niet als vanzelfsprekend
is ontzettend goed in het hier en nu, maar
zij een product of dienst leveren die slim
vanuit gaan dat de samenleving alles fijn
minder sterk in het openen van hekjes naar
toepasbaar is in de tuinbouw. Je vormt zo’n
vindt wat de sector doet. Je moet er hard
andere sectoren. Het kan best zo zijn dat
community niet alleen met de klassieke
aan werken om die ‘license to operate’
een bedrijf met nul komma nul verstand
en welbekende bedrijven, maar met alle
te blijven verdienen. En dan weegt ESG
van tuinbouw een component heeft die
TECH50 INTERVIEW belangrijk voor je is. In het idee van een
EXCELLENTE UITGANGSPOSITIE
Overigens vind ik het wel zorgwekkend
community geef je juist ruimte aan dat
“Die andere manier van denken – de
dat we in Nederland niet of nauwelijks
soort partijen. Het dwingt je om na te
community-gedachte – moet je vooral
tuinbouwgerelateerde ‘unicorns’ hebben,
denken over de vraag wat nu precies jouw
niet als verlies van zelfstandigheid zien,
startups die meer dan één miljard dollar
toegevoegde waarde is en waarin jij kunt
maar als een andere deur die opengaat.
waard zijn. De manier om daar wel te
excelleren.”
De tuinbouw mag terecht trots zijn op wat
komen? Focussen en de beste zijn in wat je
er de afgelopen jaren allemaal bereikt is,
doet!”
SCHAALVERGROTING IS SPIERBALLENTAAL
maar trots is zelden een goed argument
“Ik denk dat focussen op schaalvergroting
te veel achterom kijken en zeker niet stil
niet verstandig is. Nog verdere schaal
blijven staan. De sector heeft een werkelijk
grootte brengt nieuwe problemen en
excellente uitgangspositie en als we de
vraagstukken met zich mee, bijvoorbeeld
ketengedachte inruilen voor het idee van
op het gebied van duurzaamheid. Ik geloof
een community, liggen daar geweldige
juist dat in de volgende fase het er veel
kansen. Technologie en data zijn daarbij
meer om gaat dat ondernemers hun
niet leidend; het zijn niks meer en niks
niche gaan vinden. Schaalvergroting is
minder dan hulpmiddelen.”
om te houden wat je hebt. We moeten niet
‘spierballentaal’; de echte winnaars zijn de ondernemers die zo flexibel mogelijk
WAAR ZIJN DE UNICORNS?
naar techniek en technologie kijken en
“Ik zie de nieuwe fase die de tuinbouw
dat kunnen inzetten in hun community.
ingaat overigens helemaal niet als een
De inhaalslag op schaalgrootte die we
complexe opgave of uitdaging. Dat is mij
nu in de tuinbouw zien, is min of meer
veel te negatief. Het is toch een feestje voor
afgedwongen door het gebrek aan
ondernemers dat zij weer vol enthousiasme
community’s. En in die schaalgrootte
in een volgende ontwikkeling kunnen
gaan investeerders meer en meer de
duiken? Ik heb er alle vertrouwen in dat
koers bepalen.”
tuinbouwondernemers die kansen gaan grijpen. We hebben het over een groep ontzettend krachtige ondernemers en die kunnen beslist mee in zo’n nieuwe fase.
7
TECH IN DE TUINBOUW “Dat is vrij simpel,” zegt een van de redactieleden verwonderd, als we vragen naar de toekomst van tech in tuinbouw. “Ik ben ervan overtuigd dat Nederland de kennis en kunde heeft om wereldwijd voorop te blijven lopen in de hightech glastuinbouw en zo bij te dragen aan een gezondere, betere wereld voor iedereen.” Dat is precies wat we vaker te horen krijgen als we met de redactieleden discussiëren over hun tech-visie op de tuinbouw van de toekomst. Wat maakt de Nederlandse tuinbouwsector zo uniek? Waar zijn grootse ontwikkelingen? Wie zijn de spelers van de toekomst? En blijven we ons voldoende realiseren dat ook buiten onze landsgrenzen ontwikkelingen vliegensvlug gaan?
E
en antwoord op die vraag zocht de redactie in de eerste plaats in de toekomst van de tuinbouwproducten
zelf en in de consument die verse, lokale producten steeds beter weet te waarderen. Een greep uit de opinies: “Er zal in de toekomst sprake zijn van een volledig vraaggestuurd productieproces, waarbij de vraag ook nog eens fijnmazig en consumentgericht wordt geformuleerd. Big data en algoritmes vormen de belangrijkste instrumenten in dit proces. In de tech-ontwikkelingen moeten we zoeken naar die die spraakmakende en veelbelovende ondernemingen die voorop lopen in nieuwe ontwikkelingen en die de tuinbouwsector van vandaag de dag radicaal kunnen veranderen.”
ANDERE MINDSET Het betrokken en soms geromantiseerde karakter van de Nederlandse tuinbouw behoeft een andere mindset volgens de
REDACTIEBIJEENKOMST MAART 2020
redactie, zeker voor een toekomst waarin
Van links naar rechts: Liselotte de Vries, Jorge Martins, Martien Penning,
tech de overhand heeft. Veel tuinbouw
Rob Helderman, Bas van Eerdt, Mike van Schie, William van Dulken,
bedrijven zijn al jarenlang actief bezig met
Mark Murkes, Tim Zwinkels, Maurice Dame, Robin van den Broek,
innovatieve productietechniek maar hebben
Tom Zwinkels, Anita Bassie
nog een traditionele bedrijfsvoering als het gaat over de toepassing van de
Niet op de foto: Simone Keijzer
8
laatste technologieën. De redactie is
TECH50 DE TECH50-REDACTIE eensluidend over het toekomstbeeld
verwoordt. Het is voor de redactie duidelijk:
ups, als gevestigde bedrijven zijn. Het gaat
waarbij tech integraal zal worden toegepast.
we staan aan de vooravond van vele grote
uiteindelijk om díe ondernemingen die
Door digitalisering en tech wordt de
ontwikkelingen.
een wezenlijke bijdrage kunnen leveren
tuinbouwwereld radicaal anders. De rol van
aan de transitie van de tuinbouw naar een duurzame sector die gericht is op de
veranderen en bedrijfsprocessen die we nu
WELKE ONDERNEMINGEN WORDEN LEIDEND?
kennen gaan verdwijnen.
De Nederlandse tuinbouw lijkt nog
consument.
de teler met groene vingers zal ingrijpend
gezondheid en welzijn van de wereldwijde
steeds voor te lopen op de rest van de
WELKE TECHNOLOGIEËN WORDEN LEIDEND?
wereld. Innovatie, dynamiek en snelheid,
Een redactielid: “Machine-learning, virtual
volgens de redactie nog steeds typeren.
reality, 5G, big data, 3D-printing, IoT, AI,
Maar ook de rest van de wereld ontwikkelt
image recognition, robotisering; al deze
en accelereert. Veel ondernemingen zien
ontwikkelingen beïnvloeden de wereld
kansen in de mondiale tuinbouw en haar
en markten om ons heen. Het beïnvloedt
gedroomde rol om te voldoen aan de
ook de tuinbouwsector zelf en in welke
alsmaar groeiende vraag naar voldoende
mate kunnen we voorop lopen in die
en goed en veilig voedsel. Met de vraag
ontwikkeling.” Stuk voor stuk gaan deze
naar lokale verse producten groeit ook
technologieën een grote bijdrage leveren
de vraag naar productietechnologie,
aan de oplossingen rondom vraagstukken
teeltkennis en eigentijds ondernemerschap.
die de tuinbouw raken, zoals duurzaamheid,
Uit de discussie met de redactie komt
voedselveiligheid, water en arbeid.
een duidelijk beeld naar voren van de
het zijn woorden die de tuinbouw
winnaars van de toekomst. Die hebben Maar het lijkt nu onmogelijk om te bepalen
allen een duidelijk herkenbare tech-ambitie,
welke technologische ontwikkelingen verder
ontwikkelen continu nieuwe technologieën
doorzetten, met welke snelheid en welke de
en verdienmodellen, hebben een digitale
grootste impact zullen hebben. “Een ding
mindset, investeren structureel in R&D
is zeker, allen zullen een grote invloed
en hebben een positieve impact met hun
gaan hebben op vele bedrijven in de
producten en diensten. Wat de redactie
tuinbouw,” zoals een redactielid duidelijk
betreft kunnen het zowel startups, scale
9
nieuwe perspectieven in Food & Flowers Ontdek samen met BDO waar de kansen liggen in úw markt De wereld verandert voortdurend. Nieuwe technologieën, internationalisering of een onzichtbaar virus dat de wereld in zijn greep houdt. Het zijn de uitdagingen waarop elk bedrijf moet inspelen. Uit onderzoek blijkt dat bedrijven die ten tijde van crisis innoveren, aanzienlijk beter uit de crisis komen. BDO helpt u graag om innovatie een prominente rol binnen uw organisatie te geven. Met behulp van het Innovation Control Framework worden middels een multidisciplinaire aanpak risico’s en kansen in kaart gebracht om daarop vervolgens te kunnen inspelen. Meer weten? Bel Tim Zwinkels of Frank Meijnders (070) 338 08 08 of kijk op bdo.nl
Plantplugsysteem op maat met bewezen voordeel voor mechanische verwerking Preforma pluggen z�n door automatische systemen makkel�k te verwerken zonder schade toe te brengen aan de wortels of de plug. Het bindmiddel geeft stevigheid aan de plug om het gemechaniseerd te hanteren en houdt het luchtgehalte hoog voor optimale omstandigheden voor uw stekken om te wortelen. Wereldw�d profiteren professionele telers en kwekers al van de voordelen van het Preforma-systeem.
Developing sustainable plant growing solutions together www.jiffygroup.com | sales@jiffygroup.com
Sierteelt
Voeding
Farmacie
TURNKEY KASSENBOUW UW VISIE ONZE OPLOSSING T +31 297 344 344 E info@bosmanvanzaal.com www.bosmanvanzaal.com
Innoveren doen we samen Startup & Scale-up team helpt PHYSEE revolutionaire coating voor glastuinbouw realiseren PHYSEE ontwikkelt coatingtechnologieën voor een energieneutrale toekomst van vastgoed. Met hulp van het Startup & Scale-up team van Rabobank zetten zij de stap naar de glastuinbouw. De PAR+ coating van PHYSEE bevordert gewasgroei en draagt zo ook direct bij aan de voedseltransitie. Door het delen van kennis, openstellen van het netwerk en bieden van financiële oplossingen helpt Rabobank samen met haar klanten innovatie versnellen in de Food & Agri sector. Zo bedenken we met elkaar oplossingen die goed zijn voor onze klanten & de wereld om ons heen. Ontdek hoe jij samen met Rabobank kunt innoveren: rabobank.nl/bedrijven/startups-en-scale-ups
Sinds 1921
DE HEILIGE GRAAL
TECH50 AUTONOOM TELEN Het spreekt altijd weer tot de verbeelding: the holy grail. Het onbekende, schijnbaar onbereikbare, maar hogere doel. Het is een van de menselijke drijfveren om gezamenlijk aan iets groots te werken. Ook in de tuinbouw doen we dit. Na een reeks van andere hogere doelen is nu autonoom telen de heilige graal en misschien ook wel het verbindende thema van de HillenraadTECH50.
W
in de tuinbouw. Je sluit ziekterisico’s dan uit, je hebt geen zorgen over beschikbaarheid van arbeid, je kunt een betrouwbare oogstvoorspelling doen en precies dat leveren wat de markt op dat moment vraagt. Er zijn al veel stappen gezet en technologisch kan er steeds meer. Technologie wordt betrouwbaarder en betaalbaarder. Toch is nog lang niet
e schreven het al in het
uiteindelijk verder dan dit. Het gaat immers
iedere technologie volledig betrouwbaar
voorwoord: de tuinbouw
ook over toepasbaarheid, duurzaamheid,
en economisch haalbaar. In veel
en de daar toegepaste
maatschappelijke acceptatie en politieke
opzichten levert de mens nog steeds
technieken en technologieën leveren
besluitvorming. Want de roep om
een betere prestatie. Wellicht minder in
een zeer relevante bijdrage aan het
autonomie is in vele opzichten een
gestandaardiseerde routinehandelingen,
oplossen van wereldvraagstukken op het
luide en wenselijke oproep, totdat het
maar de mens is (nog) onverslaanbaar in
gebied van gezondheid en welbevinden,
impact heeft op onze eigen omgeving of
haar creativiteit en oplossingsgerichtheid
voedselveiligheid en voedselzekerheid.
onze eigen vrijheid. Dat geldt ook voor
bij onverwachte gebeurtenissen en
Maar niet in de laatste plaats draagt het
tuinbouw. Hoe is de interactie tussen de
calamiteiten. En ook de plant zelf is veel
ook bij aan het efficiënt en effectief gebruik
stedelijke omgeving en tuinbouw, hoe is de
intuïtiever dan we vaak beseffen. Niet voor
van grondstoffen, water en energie.
acceptatie van voedsel dat gemaakt is met
niets is biomimicry steeds meer leidend
Dat alles is in grote mate afhankelijk van de
genetische tools en wat vindt de consument
in het vinden van hoogtechnologische
ontwikkeling en toepassing van techniek en
van een vers tuinbouwproduct dat nog
oplossingen.
technologie.
nooit de zon heeft gezien? We moeten
AUTONOMIE
ons als tuinbouw ervan bewust zijn dat de
DOMEINEN
oplossing verder gaat dan techniek alleen.
Er zijn veel technische en technologische
Autonoom telen betekent in de kern: telen
12
ultieme droom van veel ondernemers
ontwikkelingen nodig om uiteindelijk
zonder direct menselijke betrokkenheid.
GEAUTOMATISEERD TELEN
autonoom telen mogelijk te maken.
Dat is allereerst natuurlijk een technische
Een gewas telen onder volledig
Het is geen eenvoudige opgave om dé
en technologische opgave, maar gaat
gecontroleerde omstandigheden is de
factor te bepalen die uiteindelijk voor de
teelt & productie
handel & distributie
markt & consument
Volledig voorspelbare productiesystemen
Platforms en fullfilment centra
Betrouwbare oplossingen voor voedsel- en groenvraagstukken
growing environment
platforms
supply chains genetics
phenotyping
Telen dicht bij de markt Zero waste Low carbon footprint Gepersonaliseerd Consument vers veilig gezond lokaal welzijn
grote doorbraak zal zorgen. Is het LED-
het verder zelf, totdat zich een onverwachte
Dat faciliteert de grote beweging van
licht, robotica, nieuwe genetica of zijn
situatie of calamiteit voordoet. Juist dan
schaalvergroting naar nabijheid, van
het de algoritmes? Veel technologische
komt het aan op de ervaring, alertheid en
centraal naar lokaal, van keten naar
ontwikkelingen zijn onderling sterk
besluitvaardigheid van de piloot. Heb je
community, van circulair naar regeneratief.
afhankelijk en beïnvloeden en versterken
voldoende zicht op de impact en effecten
Veel zal afhangen van de menselijke
elkaar. De grote verbindende factor is
van de nieuwe variabelen en wat zegt het
drijfveren en politieke besluitvorming.
natuurlijk de interactie tussen groei en data.
beslissingsondersteunend model? Uiteraard
Misschien is het wel zoals Daniël Lohues
Het draait in de kern dus om fotonen en
is er vaak ook nog gelegenheid om de
zingt: Wat niet kan, is nog nooit gebeurd.
elektronen.
externe deskundigheid van flight control in
En staan we nog maar aan het begin van
te roepen. Zo stel ik mij ook de tuinbouw
de integratie tussen technologie, biologie
We hebben het technologiespeelveld
van de toekomst voor. Vele mondiale
en tuinbouw of komen we juist terug bij de
opgedeeld in tien verschillende
gebruikers van tuinbouwtechnologie,
oorsprong, toen de mens nog één was met
domeinen (zie ook de verantwoording).
zoals telers, retailers, investeerders en
de natuur?
Die verschillende domeinen staan natuurlijk
lokale partners, die met een hoge mate
niet op zichzelf, maar vormen allemaal een
van autonomie zelf telen. Daarbij kunnen
Bovenstaande illustratie geeft aan
bouwsteen voor het volledig autonoom
zij altijd een beroep doen op diepgaande
waar autonoom telen past in het
telen en de naadloze integratie in de supply
expertise, de jongste softwarereleases
toekomstplaatje. Autonoom telen
chain tot aan de consument. Maar er is nog
met nieuwe features, de meest actuele
leidt tot volledig voorspelbare, lokale
een lange weg te gaan.
algoritmes en de laatste inzichten over de
productiesystemen. Die kunnen direct
vraag van consumenten.
aansluiten op de consumentenvraag,
AUTOPILOT
die via platforms de producent bereikt.
In mijn opinie is de techniek en technologie
NATUURLIJKE INTELLIGENTIE
De supply chain partner zorgt voor de
in de tuinbouw hard op weg naar een
Uiteindelijk draait het om de natuurlijke
fysieke fulfilment, het platform voor de
autopilot-functie: het snel en efficiënt
intelligentie van de mens en de natuur zelf,
virtuele fulfilment. De beleving ligt bij de
afhandelen van routinebeslissingen en
in interactie met techniek en technologie:
consument.
routinehandelingen door middel van
ontwerpen en toepassingen op basis van
vision, kunstmatige intelligentie en robots.
natuurlijke principes, bio-informatica,
Vergelijk het met een ervaren piloot in een
biomimicry, neurale netwerken, fungi-
Boeing Dreamliner die Kennedy Airport als
netwerken in de bodem, quantum
bestemming ingeeft. Dan kan de autopilot
computing biology en nog veel meer.
13
De go-to partner in horti, agri & food Hillenraad Partners biedt toegang tot de kennis, expertise en een
TECH50 INTERVIEW
krachtig netwerk met de executiekracht om bedrijfsvraagstukken snel en vakkundig op te lossen
Board support
Strategie advies
Organisatie & Interim
Finance & Performance
Fusies & overnames, investeren, participeren
Aanscherpen purpose, visie, missie & ambities
Strategie begeleiding & implementatie
Business planning & forecasting
Governance vraagstukken
Verdiepend marktonderzoek
Implementatie tools
RvA bestuur
Performance & Portfolio analyse
Performance analyse
STAK bestuur
Strategie ontwikkeling
Organisatieontwerp en -ontwikkeling
Rendementsverbetering
RvC werving
Ontwikkelelen scenario’s & strategische opties
Verandermanagement
Groeiplan ontwikkeling & Roadmap
Team building & development
Familiestatuut & mediation Bedrijfsopvolging Structurering & estate planning
Commercial Due Diligence Strategische samenwerking
Talentontwikkeling Interim & project management Hillenraad Academy opleidingen & trainingen
www.HillenraadPartners.nl
Business model development
Debt Advisory & financiering Waardebepaling Due Diligence Herstructurering
TECH50 VERANTWOORDING Deze thema-editie, de HillenraadTECH50, gaat om de vijftig meest spraakmakende en veelbelovende ondernemingen in tuinbouwtechnologie. Welke ondernemingen zijn nu met de techniek en technologie van de toekomst bezig? Welke grote en (nog) kleine ontwikkelingen zien we die de tuinbouw gaan veranderen? Het is duidelijk dat er al veel gebeurt en dat er nog veel meer staat te gebeuren. Wij willen deze ontwikkelingen graag duiden, maar dat is geen eenvoudige opgave. TECH ALS VERDIENMODEL
R&D? Heeft de onderneming een helder
En wat zijn deze sterren waard? Het is
In het onderzoeksproces zijn we met
verdienmodel en zijn er al meerdere
een momentopname. Je bent zo goed
de redactie tot de conclusie gekomen
gebruikers, betalende klanten of
als je laatste beoordeling en totdat een
dat deze thema-editie over technologie
toonaangevende launching customers?
nieuwe disruptieve technologiespeler het
heldere beoordelingscriteria moet
Als vierde hebben we bekeken of de
stokje overneemt. Wij hopen met deze
bevatten. Immers: bij veel bedrijven maakt
onderneming op dit technologiedomein
lijst bij te dragen aan een beter inzicht in
technologie een steeds belangrijker
stevige groeipotentie heeft. Is er een
de technologische ontwikkeling van de
onderdeel uit van de bedrijfsvoering, maar
gekwalificeerd team met ‘hipsters,
wereldwijde tuinbouw als relevante sector
is het daarmee ook een tech-onderneming?
hackers en hustlers’? Kortom, is er (markt)
voor het oplossen van wereldvraagstukken.
We hebben er uiteindelijk met het
creativiteit, bevlogen technologische
onderzoeksteam voor gekozen om de
kennis en een fixer die de commerciële
Bent u van mening dat een absolute
scheidslijn te leggen bij ondernemingen
en organisatorische kant managet?
sterspeler ontbreekt in deze lijst?
waarbij techniek of technologie de kern van
Ook hebben we gekeken of de oplossing
Laat het ons weten! We volgen net als u de
het verdienmodel is.
bijdraagt aan autonoom telen. Tot slot is
ontwikkelingen op de voet, maar zijn niet
er een scherp oog voor maatschappelijke
alwetend. We hebben ons uiterste best
TIEN TECH-DOMEINEN
en duurzaamheidsaspecten: voegt het iets
gedaan om te komen tot een inzichtelijke
We hebben tien technologiedomeinen
wezenlijks toe en wordt de wereld er beter
lijst. Toch kunnen we niet uitsluiten dat
meegenomen in ons onderzoek:
van?
we ergens een belangrijke speler over het
robotica & smart machinery, licht & LED,
hoofd hebben gezien.
kastechnologie, sensoren & datacollectie,
Omdat de onderzoeker altijd door zijn
smart proces control, data science,
eigen bril kijkt, hebben we een TECH50-
PRIVA
data platformen, vertical farming &
peergroep om een oordeel gevraagd en
Priva is trotse hoofdsponsor van het
daglichtloos telen, genetica & biologie
dat meegenomen in het eindresultaat.
HillenraadTECH50-event. Priva stimuleert
en slimme logistiek. Per domein zijn
Vijftig mensen van (bijna) onder de vijftig
ondernemers die met technologische
de vijf Nederlands categoriewinnaars
jaar hebben een selectie van bedrijven
innovatie bijdragen aan een duurzame
opgenomen in de TECH50. Om te
gemaakt en deze gerankt.
toekomst waarbij mensen kunnen genieten van een gezonde werk- en leefomgeving
laten zien dat niet alleen Nederlandse ondernemingen actief zijn op deze tien
Het Hillenraad onderzoeksteam baseert
met veilig en voedzaam voedsel.
domeinen, hebben we per domein ook
zich op informatie van de bedrijven en
Vanwege haar rol als hoofdsponsor van
vijf buitenlandse ondernemingen als
openbare bronnen en heeft ontwikkelingen
het event, ontbreekt Priva dit jaar in de lijst
benchmark opgenomen. Deze laatste
meegenomen tot medio september 2021.
om de onafhankelijkheid van de ranking te waarborgen.
zijn niet gecategoriseerd omdat er veelal onvoldoende informatie voorhanden was
STERREN
om te komen tot een relatieve ranking en
We hebben de vijftig geselecteerde
zijn op alfabet gesorteerd.
ondernemingen beoordeeld met sterren. Van de in totaal 292 verzamelde
CRITERIA
ondernemingen zijn 170 Nederlandse
We hebben de criteria benoemd en
ondernemingen onderzocht en
gehanteerd waar het onderzoeksteam
gecategoriseerd. Slechts ondernemingen
en de TECH50-redactie veel waarde aan
met drie sterren of meer kwamen in aan
hecht. Allereerst innovatie & disruptie:
merking voor een vermelding. Het is
in hoeverre zijn bedrijven baanbrekend
daarmee een relatieve ranking ten opzichte
met nieuwe producten en nieuwe
van de andere spelers op het betreffende
technologieën? Het tweede criterium is
domein.
R&D: hoeveel menskracht, budget, energie en bevlogenheid wordt geïnvesteerd in
15
TECH50
ROBOTISERING BEGINT MET DEFINIËREN VAN HET PROBLEEM MAARTEN STEINBUCH ONTWIERP MET ZIJN GROEP EEN AANTAL ZEER GEAVANCEERDE CHIRURGISCHE ROBOTS EN ZIJN ONDERZOEKSGROEP IS WERELDKAMPIOEN MET VOETBALROBOTS EN ZORGROBOTS. KORTOM, MAARTEN STEINBUCH IS DÉ MAN OM MEE IN GESPREK TE GAAN OVER HET ONDERWERP ROBOTICA.
M
aarten Steinbuch is hoogleraar
Om de vergelijking met zelfrijdende auto’s
bij de Technische Universiteit
te maken: de sensor moet niet alleen het
Eindhoven en houdt zich onder
verschil detecteren tussen een lantarenpaal
meer bezig met autotechniek (en is een
en een dunne, stilstaande voetganger.
prominent voorstander van elektrische
De camera op de auto moet snappen
auto’s), mechatronica en motion control.
wat-ie ziet én wat dat betekent. In dit geval dat beide objecten nu niet bewegen,
WE WACHTEN IN DE TUINBOUW NU AL JAREN OP DE EERSTE ECHTE ROBOTS IN DE TUINBOUW, ZOALS EEN PLUKROBOT VOOR TOMATEN. WAAROM DUURT DAT ZO LANG?
maar dat de voetganger wél ineens kan
“Robotica wordt – net als autonoom
verplaatst. Het vergt heel veel tijd en
rijden – vaak overschat: het is veel minder
creativiteit om dat probleem te tackelen.
makkelijk dan het lijkt. We moeten er
Dat gaat wel lukken, maar niet zomaar
omdat wij mensen daarin gewoon zo
daarom niet op rekenen dat plukrobots
binnen een paar jaar.”
ontzettend goed zijn. Maar wanneer de
oversteken. Zo’n tomatenplukrobot moet bijvoorbeeld snappen dat een tomaat niet steeds op dezelfde plek hangt. Sterker nog, als je tegen de plant duwt, is-ie meteen
op korte termijn in grote aantallen komen.
condities voorspelbaar en hetzelfde zijn, is robotisering wel heel goed mogelijk.
is een robot nog heel duur. Je moet dus
IN WELKE SITUATIES KAN AUTOMATISERING OF ROBOTISERING AL WEL SNEL Z’N INTREDE DOEN?
goed uitrekenen voor welke businesscase
“Laat ik beginnen met de constatering dat
rijden op de snelweg? Ja, maar dus niet
de huidige technologie goed genoeg is.
de mens een ontzettend mooi apparaat
in de binnenstad. Zo zie je ook dat bij
Voor het ene gewas is het misschien wel
is dat we niet zomaar kunnen kopiëren.
Industriële automatisering, dus bijvoorbeeld
interessant, maar voor het andere juist niet.
Daarom is het belangrijk om goed te
inpakrobots wel al standaard zijn”
Wij zijn hier in Eindhoven al jaren bezig met
overwegen wanneer het zinvol is om een
een tomatenplukrobot. Daarbij gaat het
mens te vervangen door een apparaat.
vooral om de vraag ‘snapt de robot wat-ie
Dan kom je al snel tot de conclusie dat
ziet’. De sensing zelf is niet het probleem,
je sommige handelingen gewoon lekker
maar het begrijpen van wat de sensor ziet.
met mensenhanden moet blijven doen,
Op de eerste plaats is het heel lastig om de businesscase rond te krijgen. Oké, personeel kost geld, maar vooralsnog
16
WANNEER DE CONDITIES VOORSPELBAAR ZIJN, IS ROBOTISERING HEEL GOED MOGELIJK.
Weer de vergelijking met auto’s: een snelweg is voorspelbaar, de binnenstad niet. Dus binnen een paar jaar autonoom
EN ALS WE DIE BOODSCHAP VERTALEN NAAR DE TUINBOUW? “Dan zou het goed zijn om ook daar lees verder op pagina 19 te beginnen met
TECH50
Robotics & Smart machinery
Robotisering in de tuinbouw gaat volgens de door ons hier gehanteerde definities om het automatiseren van handelingen op basis van dynamische informatie. Anders gezegd: een robot volbrengt een taak met een fysieke beweging.
*****
GEARBOX INNOVATIONS Maasdijk
****
Gearbox levert smart robotica met een slimme combinatie van vision, AI en realtime data-analyse met de GearCore als schaalbare kern.
KIND TECHNOLOGIES / CRUX AGRIBOTICS Eindhoven Door een slimme buy-and-build strategie positioneert KIND zich nadrukkelijk in de markt voor robotica in food, agri & horti.
Kernproduct Vision, AI en robotica Sinds 2016 Fase Scale-up Omzet € 620.000 Werknemers 23 Eigendom Oprichters, UNIIQ en Orange Wings
Kernproduct Robotica en logistiek Sinds 2012 Fase MKB Omzet € 8.000.000 Werknemers 207 Eigendom Gimv, BOM Brabant Ventures
****
ISO GROUP Gameren
****
VISSER HORTI SYSTEMS ’s-Gravendeel Synergie tussen bedrijfsonderdelen staat centraal bij Viscon en met een nieuwe aandeelhouder wordt alles ingericht op verdere groei met technologie als vertrekpunt. Kernproduct Smart machinery Sinds 1967 Fase Grootbedrijf Omzet € 58.620.000 Werknemers 235 Eigendom Familiebedrijf, Synergia
Met de steksteekrobot zette ISO Group zich defintief op de kaart, niet alleen als hi-tech innovatie maar ook als robuust en intelligent werkpaard. Kernproduct Robotica Sinds 2002 Fase MKB Omzet € 22.000.000 Werknemers 70 Eigendom Cibus Funds
****
TTA Bleskensgraaf Over de volle breedte van tuinbouw en voor vele gewassen levert TTA pasklare roboticaoplossingen. Kernproduct Smart machinery Sinds 1996 Fase MKB Omzet Niet openbaar Werknemers 51 Eigendom Eurogroup
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN ROBOTICS & SMART MACHINERY JP
IL
BE
US
GB
DENSO
METOMOTION
OCTINION
ROOTAI
XIHELM
Kernproduct Oogstrobots Sinds 1949 Fase Corporate Werknemers 79.267
Kernproduct Oogstrobots Sinds 2016 Fase Startup Werknemers 5
Kernproduct Oogstrobot aardbei en automatisch gestuurde voertuigen (AGV’s) Sinds 2009 Fase Startup Werknemers 45
Kernproduct Oogstrobots Sinds 2018 Fase Startup Werknemers 14
Kernproduct Oogstrobots Sinds 2016 Fase Startup Werknemers 13
17
VISION
18
AI & DATA
ROBOTICS
LOGISTICS
0174 – 295 714 contact@gearboxinnovations.com www.gearboxinnovations.com
Robotics & Smart machinery
vervolg van pagina 16
het robotiseren van
TECH50
in de kas. Uitdaging wordt dan wel hoe je
bepaalde maatregelen hebben op het
deelprocessen. Ik vind het bedrijf Lely
al die slimme en handige data weer gaat
gewas. Heel waardevol!”
daarvan een mooi voorbeeld. Zij zijn
gebruiken. Je hebt alleen wat aan data als
begonnen met de ontwikkeling van een
je het kan inzetten om actie te ondernemen.
melkrobot. Daarmee losten ze echt een
Een digital twin kan daarbij helpen.”
probleem van de boer op. Vervolgens
TOT SLOT: WAT KAN DE TUIN BOUWSECTOR DOEN OM DE TOEPASSING VAN ROBOTICA EEN BOOST TE GEVEN?
het in de tuinbouw ook gaan: begin eerst
HET WOORD IS GEVALLEN: DIGITAL TWIN. IS DAT EEN HYPE OF EEN SERIEUZE DOORBRAAK?
maar eens met een deel van het probleem.
“De naam is een hype! De tool bestaat
Verder denk ik dat er een goede dialoog
En dat probleem moet de sector zelf goed
al veel langer en is eigenlijk niks meer
tussen tuinbouwondernemers en
definiëren. De technische oplossing kan
dan een simulatiemodel, dus een virtuele
‘techneuten’ nodig is. Want misschien
dan best van buiten de sector komen, maar
beschrijving in een computerprogramma
zijn er wel technische oplossingen
je hebt mensen uit het werkveld nodig om
van je processen. Wat wel nieuw is, is
die heel goed werken als je je bedrijf
de vraag helder te krijgen. Zij kennen alle
dat we zo’n model steeds beter kunnen
anders inricht. Dan kun je door co-
ins en outs en weten precies wat ze nodig
visualiseren. Bijvoorbeeld door gebruik te
creatie je bedrijfsstrategie optimaliseren.
hebben.”
maken van een VR-bril. Je kunt dan virtueel
Voor innovatie heb je lef en creativiteit
door de kas lopen en ervaren welk effect
nodig: je moet durven om af en toe
zijn ze aan de slag gegaan met verdere procesautomatisering in de stal. Zo moet
WE KUNNEN DRONES OOK ZIEN ALS EEN SOORT ROBOTS. WELKE TOEPASSINGSMOGELIJKHEDEN ZIE JE DAAR? “Drones worden steeds meer autonoom. Het nadeel van het indoor gebruik is dat ze nog veel herrie maken en daar ook sneller tegen iets aan botsen. Het voordeel is dat ze goedkoop en steeds slimmer worden en dat de batterijen steeds langer meegaan. Daardoor kunnen drones heel goed worden ingezet als meetinstrument
“Het begint wat mij betreft met het doorgronden van het echte probleem.
met een blanco vel papier te beginnen.
HET GAAT VOORAL OM DE VRAAG ‘SNAPT DE ROBOT WAT-IE ZIET’.
Die houding helpt je als sector en als ondernemer echt vooruit.”
19
TECH50
LED WORDT DÉ STANDAARD IN DE BELICHTE TUINBOUW PRODUCTIE “BINNEN TIEN JAAR WORDT IN DE BELICHTE TUINBOUW OP EEN ENKELE UITZONDERING NA ALLEEN NOG MAAR GEBRUIKGEMAAKT VAN LEDBELICHTING”, VOORSPELT SANDER HOGEWONING VAN PLANT LIGHTING. “SON-T GAAT NAGENOEG VERDWIJNEN EN WAARSCHIJNLIJK SNELLER DAN VEEL MENSEN DENKEN. LED IS VEEL EFFICIËNTER EN FLEXIBELER EN DAARMEE INTERESSANTER.”
S
ander Hogewoning specialiseerde
het eind van die efficiencycurve is absoluut
zich in Wageningen in fotosynthese
in zicht. Misschien is 2 micromol nog
en de belichting van planten en
haalbaar, maar 3 gaat het niet worden.
werkte een aantal jaar als onderzoeker
En dus gaat LED deze wedstrijd winnen.”
aan de universiteit. In 2011 startte
Maar ook de efficiency van LEDlicht kan niet
hij zijn eigen bedrijf: Plant Lighting.
nog veel verder worden opgerekt. Sander
Het onderzoeksbedrijf in Bunnik is
legt uit dat de verschillende kleuren een
gespecialiseerd in de effecten van
theoretisch maximum hebben en dat de
klimaat (lichtintensiteit, belichtingsduur,
verkrijgbare LEDs daar al aardig in de buurt
lichtspectrum, CO2, temperatuur en
komen. “De rode LED is de meest efficiënte
luchtvochtigheid) op fotosynthese, bloei
en heeft een theoretisch maximum van 5,5
en plantvorm. Inmiddels telt het bedrijf 8
micromol. De rode LEDs die nu op de markt
medewerkers, waarvan 6 plantbiologen.
zijn, hebben een opbrengst van rond de 3,7.
Sander vertelt dat er rondom LEDbelichting
Daar is dus nog winst te behalen, maar een
in de tuinbouw nog veel indianenverhalen
verdubbeling is ondenkbaar. Dat zou de
de ronde doen en neemt graag een aantal
nobelprijs opleveren”, lacht hij.
DE EFFICIENCY VAN GROEI LICHT IS EEN BELANGRIJK THEMA, WAARBIJ LED AAN HET LANGSTE EIND ZAL TREKKEN.
misverstanden uit de weg.
ANTIOXIDANTEN
20
HELFT MINDER ELEKTRICITEIT
Voor groeilicht gebruiken we de afkorting
we noemen dat verrood licht, draagt onder
De efficiency van groeilicht is een belangrijk
PAR: deze fotonen tussen 400 (blauw) en
meer bij aan een goede beworteling,
thema, waarbij LED volgens Sander aan
700 (rood) nm gebruiken planten voor de
strekking en bloei van een plant.
het langste eind zal trekken. “De SON-T
fotosynthese. “Maar dat betekent niet dat
lampen, de hogedruknatriumlampen,
fotonen met een golflengte onder de 400
SPELEN MET LICHT
hebben een opbrengst van ongeveer 1,85
of boven de 700 niet van waarde zijn”,
In de armaturen voor de tuinbouw worden
micromol per Watt. Een rode LEDlamp
aldus Sander. “Zo blijkt UV-licht, licht onder
in principe vier typen LEDs gebruikt: rood,
zet daar ongeveer 3,7 tegenover en dat
400 nm, te zorgen voor de aanmaak van
blauw, wit en verrood. Rood vanwege de
betekent dat een tuinder daarmee z’n
antioxidanten omdat de plant zich daarmee
energetische hoge efficiëntie, blauw voor
elektriciteitsverbruik met bijna de helft kan
wil beschermen tegen dat schadelijke UV-
een goed functionerende fotosynthese
verminderen. De SON-T lampen kunnen
licht. En juist die antioxidanten zijn voor de
wellicht nog wat efficiënter worden, maar
mens heel gezond. Licht boven 700 nm,
en sturing van de plantvorm en verrood lees verder op pagina 23 vooral vanwege z’n
TECH50
Light & LED
Groei is fotosynthese, fotosynthese is licht. Tuinbouw draait om licht. De grote doorbraak in jaarrond teelten is groeilicht. De gouden regel ‘1% meer licht geeft 1% meer opbrengst’ is de leidraad geweest bij lichtere kasconstructies, hogere lichttransmissie van glas en efficiëntere belichting. Hoe staat het er nu voor?
*****
SIGNIFY Eindhoven Martkleider uit de stal van Philips met veel toepassingskennis, marktkracht en groeipotentieel.
****
Kernproduct Groeilicht Sinds 1891 Fase Corporate Omzet € 6.247.000.000 Werknemers 37.000 Eigendom Beursgenoteerd
HORTILUX SCHRÉDER Monster Hortilux en groeilicht zijn in tuinbouw synoniemen. Ze gaan met technologie nooit over een nacht ijs, maar daarmee bouwen ze een ijzersterke reputatie. Kernproduct Groeilicht Sinds 1997 Fase MKB Omzet € 80.486.000 Werknemers 157 Eigendom Dool Industries
***
OREON IJsselstein
***
Als een van de eerste in de tuinbouw actief met watergekoelde LED’s.
PHYSEE Delft
Kernproduct Groeilicht Sinds 2007 Fase MKB Omzet Niet openbaar Werknemers 22 Eigendom Privaat
Bijzondere eend in de bijt, die vooral de lichtefficiëntie van glasgedekte kassen verhoogt door UV om te zetten in PAR-licht. Kernproduct Smart coating Sinds 2014 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 48 Eigendom Clean-Tech Real Estate Consortium, EASME - EU Executive Agency for SMEs
***
MECHATRONIX Breda Als geen ander in staat de verbinding te leggen tussen de fabrikant en teler met een strategie gericht op de grote marktaandelen. Kernproduct Groeilicht Sinds 2007 Fase MKB Omzet Niet openbaar Werknemers 51 Eigendom Eight Lakes Group
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN LIGHT & LED US
US
SE
US
HU
FLUENCE OSRAM
GE CURRENT
HELIOSPECTRA
LUMIGROW
Kernproduct Groeilicht Sinds 2013 Fase Corporate Werknemers 139
Kernproduct Groeilicht Sinds 2015 Fase Corporate Werknemers 1.900
Kernproduct Groeilicht Sinds 2006 Fase Scale-up Werknemers 35
Kernproduct Groeilicht Sinds 2007 Fase Scale-up Werknemers 28
TUNGSRAM LIGHTING Kernproduct Groeilicht Sinds 1896 Fase Corporate Werknemers 71
21
CONNECTED THROUGH AMBITION
Atrium Agri feliciteert haar partners met de eervolle vermelding in de HillenraadTech50
atriumagri.com
Worldwide Expertise for Food & Flowers
Kenn is
ikk eling
T +31 (0)317 - 491 578 E info@delphy.nl
tie enta lem
nt iso Kenn
w
Meer informatie?
Kenn isim p
Innovatieve hightech toepassingen voor de Glastuinbouw
Pa
www.delphy.nl rt n
e rs
www.delphy.nl
Light & LED
vervolg van pagina 20
stuureigenschappen
op bloei, bladstand en stengelstrekking. De witte LED is in feite een blauwe LED met een fosforlaagje en is veelal niet nodig voor de plant, maar zorgt voor een werkbare omgeving. Zonder wit kun je moeilijk kleuren onderscheiden: een rode tomaat lijkt dan bijvoorbeeld oranje. Sander: “Door de verschillende LEDs apart aan te sturen, kun je spelen met de verschillende lichteigenschappen. Zo hebben wij onderzoek gedaan bij Lisianthus. Daar zorgt verrood voor de nodige strekking van de plant, maar dat wil je aan het eind van de teelt juist beperken. Dan is het dus wenselijk dat je de verrood-LED kunt uitschakelen.” Naast de vier kleuren rood,
TECH50
adviseert Sander. “En hoe meer LEDs op
DOOR DE VERSCHILLENDE LEDS APART AAN TE STUREN, KUN JE SPELEN MET DE VERSCHILLENDE LICHTEIGEN SCHAPPEN.
een armatuur, hoe goedkoper de installatie. Maar door de warmteontwikkeling kan een hoog LEDvermogen wel ten koste gaan van de energetische efficiëntie.” Hij vertelt dat er nu vooral luchtgekoelde LEDs gebruikt worden. “Watergekoelde LEDs zijn in principe efficiënter, omdat ze een compactere armatuur hebben en omdat je de warmte kunt hergebruiken. Maar in de praktijk is dat complexer: je hebt een koelsysteem, leidingen en pompen nodig. Daardoor is het eigenlijk alleen interessant als je een nieuwe kas neerzet en het in het totaalsysteem past.” Samenvattend besluit Sander: “LED is hoe dan ook de toekomst, maar er zitten nog genoeg aspecten aan
blauw, wit en verrood zou er volgens Sander
om eens kritisch te bekijken, zeker als we
nog een UV-LED bij kunnen komen, maar in
praten over stuureigenschappen van licht.
armaturen met wel tien verschillende LEDs
ECONOMISCH OPTIMUM
Hoe beïnvloed je groei en vruchtzetting
gelooft hij zeker niet. “Dat toekomstbeeld
Dat brengt hem meteen bij een groot
bijvoorbeeld? Voldoende gespreksstof
wordt door sommigen wel geschetst: de
nadeel van LEDbelichting: de prijs.
dus.”
ene LED gebruik je dan in het voorjaar,
In vergelijking met bijvoorbeeld SON-T
de andere in het najaar en de ene in de
blijven LEDs naar alle waarschijnlijkheid
ochtend en de andere in de middag. Ik zie
ook de komende jaren relatief duur.
dat er niet van komen. Je gaat dan heel
En wat is dan een slimme keuze: de meest
veel investeren in LEDchips en armaturen
efficiënte, maar dure LEDs of de minder
die je maar af en toe gebruikt en dat zal
efficiënte en goedkopere LEDs? “Het is
niet rendabel blijken.”
echt belangrijk om eens door te rekenen waar het economische optimum ligt”,
23
TECH50
AS A SERVICE-CONCEPTEN IN DE TUINBOUW GAAN ER VROEG OF LAAT KOMEN GREENHOUSE TECHNOLOGY AS A SERVICE. “ANDERS GEZEGD: DE KLANT VRAAGT DAN NIET MEER OM EEN KAS, MAAR OM EEN BEPAALDE OPBRENGST AAN BIJVOORBEELD TOMATEN. HET IS VERGELIJKBAAR MET DE OVERSTAP VAN AUTOBEZIT NAAR MOBILITY AS A SERVICE: MENSEN WILLEN GEEN AUTO, ZE WILLEN MOBILITEIT. IK BEN ERVAN OVERTUIGD DAT WE BINNEN NU EN 10 JAAR DIT SOORT SERVICECONCEPTEN OP GROTE SCHAAL IN DE TUINBOUW GAAN TEGENKOMEN.”
A
nnie van de Riet, voorzitter van
dat de innovatiedrift bij kassenbouwers
volgens haar ook steeds meer bedrijven
de AVAG (branchevereniging van
en installateurs in de glastuinbouw tot
de waanzin in van het versturen van staal
kassenbouwers en installateurs in
stilstand is gekomen. Annie vertelt: “De
over de hele wereld. “Dat kan natuurlijk
de glastuinbouw) weet niet wanneer het er
meest recente ontwikkelingen richten
anders en efficiënter. Corona heeft die
komt, wel dát het er komt.
zich minder op de constructie van de kas
beweging nog eens versterkt. We gaan
en veel meer op de componenten, zoals
steeds meer naar ‘local for local’ en willen
De Venlokas, wereldwijd de meest
klimaatbeheersing en installaties, en dan
af van het gesleep van producten over
gebouwde glazen kas, lijkt inmiddels
met name op de interactie tussen die
de hele wereld.” Door deze ontwikkeling
behoorlijk geoptimaliseerd en
verschillendecomponenten. Ik verwacht dat
zullen veel Nederlandse kassenbouwers
uitontwikkeld. Dat betekent allerminst
vooral daar de vernieuwing zit.”
en toeleveranciers van puur productie meer naar engineering en contracting
WE GAAN STEEDS MEER NAAR ‘LOCAL FOR LOCAL’ EN WILLEN AF VAN HET GESLEEP VAN PRODUCTEN OVER DE HELE WERELD. 24
LOCAL FOR LOCAL
gaan. Annie wijst erop dat dit om een
De AVAG-voorzitter schetst dat teelt
ander type medewerkers vraagt. “Dan heb
beheersing een steeds dominantere rol
je bijvoorbeeld IT-specialisten en data-
krijgt en ook meer en meer geïntegreerd
analisten nodig. Die professionals voor onze
wordt in de andere elementen van
sector interesseren, is best een uitdaging.”
de kas. Een logische ontwikkeling, nu Nederlandse bedrijven allang niet meer
AFTERSALES
alleen in Nederland kassen bouwen, maar
Bij de levering van kassen of installaties in
ook en vooral op andere plekken in de
het buitenland is de aftersales een extra
wereld. “Steeds vaker in gebieden die
aandachtspunt. Annie ziet dat steeds meer
om specifieke klimaatoplossingen vragen
bedrijven ervoor kiezen om ter plekke
en waar de standaard Venlokas, die in en
een vestiging te openen. “Het is niet zo
voor Nederland is ontwikkeld, niet zomaar
moeilijk om onderdelen voor een installatie
voldoet”, legt Annie uit. Ze voorziet dat
via DHL in Canada te krijgen, maar hoe
de productie van kassen deels naar het
zorg je ervoor dat je daar goede service
buitenland zal verschuiven. Dat heeft
kunt leveren? Dat kun je niet allemaal
enerzijds te maken met het feit dat
vanuit Nederland organiseren en dus heb
sommige landen eisen dat een deel van de
je lokale partijen nodig.” Ze weet dat lees verder op pagina 27 sommige bedrijven
productie lokaal plaatsvindt. Daarnaast zien
TECH50
Greenhouse technology
Ooit is de kas uitgevonden als seizoensverlenger. Vandaag de dag is de kas doorontwikkeld tot een technologie die de teler in staat stelt in ieder klimaat het gewenste gewas jaarrond te telen. Efficiency in de benutting van licht, energie en water staat daarbij centraal. Op dit domein treffen we de ondernemingen aan die al de noodzakelijke technieken en technologieën samenbrengen in sleutelklare kassencomplexen. Dat gaat steeds verder dan de kas en installaties zelf.
*****
CERTHON Poeldijk Focus op technologische doorbraken heeft Certhon al ver gebracht, eigen R&D in Closed Enviroment Agriculture levert hoogwaardige expertise in jaarrondteelt.
****
KUBO GROUP Monster De ultra-clima kas was de eerste stap in geavanceerde klimaatbeheersing, met het nieuwe Blue Lab wordt de volgende stap gezet naar zorgeloos telen. Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1945 Fase Grootbedrijf Omzet € 202.000.000 Werknemers 130 Eigendom Familiebedrijf, NPM Capital
Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1896 Fase Grootbedrijf Omzet € 109.600.000 Werknemers 149 Eigendom Familiebedrijf, DENSO
****
VAN DER HOEVEN Horticultural Projects Den Hoorn Als onderdeel van Arvesta ontstaat, samen met Patron Agri, Hortiplan en Benfried, een technologie partner die een veelheid van projecten aankan. Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1953 Fase Grootbedrijf Omzet € 130.000.000 Werknemers 125 Eigendom Arvesta, management
****
BOSMAN VAN ZAAL Aalsmeer Kind aan huis bij de grote veredelingsbedrijven. Met technologische expertise steeds weer de laatste technieken toepassen voor ultramoderne onderzoekskassen. Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1926 Fase Grootbedrijf Omzet € 54.175.000 Werknemers 208 Eigendom Management
****
ATRIUM AGRI Maasland
Deze combinatie van techniekbedrijven creëert een bron van complementaire expertise en dadendrang. Met Havecon, Bom Groep, PB Tec, VB, JB Hydroponics, HOK en VEK wordt wereldwijd aan de weg getimmerd. Kernproduct Turnkey projecten Sinds 2020 Fase Alliantie Omzet Niet openbaar Werknemers Niet openbaar Eigendom Oprichters
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN GREENHOUSE TECHNOLOGY US
CN
MX
FR
ES
GIBRALTAR INDUSTRIES
KINGPENG
ORBIA / NETAFIM / GAKON
RICHEL GROUP
RUFEPA
Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1964 Fase Grootbedrijf Werknemers 230
Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1995 Fase Grootbedrijf Werknemers 51
Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1972 Fase Corporate Werknemers 2.337
Kernproduct Turnkey projecten Sinds 2003 Fase Grootbedrijf Werknemers 150
Kernproduct Turnkey projecten Sinds 1965 Fase Corporate Werknemers 5.000
25
Growing anything, anywhere. For everyone.
Fresh tomatoes in the desert, 50 degrees.
When plant whisperers and technology experts grow as one, the entire world changes Stel je een wereld voor waar alles overal kan worden geteeld. Ongeacht het seizoen of het klimaat. Bij Certhon veranderen we voedselsystemen van binnenuit. Voor een wereld waar iedereen toegang heeft tot gezond, veilig, lokaal en duurzaam voedsel. Tomaten in de woestijn, sla in Noord-Amerika en aardbeien in Hong Kong. Het is mogelijk. Onze high tech oplossingen op het gebied van kassen, indoor farms en robotica bewijzen het keer op keer. Neem ons nieuwste project: ’s werelds meest geavanceerde indoor farm in Abu Dhabi. Buiten is het 50 graden, binnen worden op de meest duurzame manier de mooiste tomaten gekweekt. Hoe het ons lukt? Door slimme technologie en plantwetenschap te combineren met de wil om de meest complexe uitdagingen aan te gaan. Zo oogst je resultaat. Gegarandeerd.
www.certhon.com
Greenhouse technology
TECH50
STERKE CONCURRENTIEPOSITIE
in de kassenbouw- en installatiesector
in dat traject gezamenlijk op te trekken
In de kassenbouw en installatietechniek
is verschoven van de hardware (de kas
en bijvoorbeeld samen met een lokale
voor de glastuinbouw is Nederland nog
en de installaties) naar de software- en
partner een servicekantoor op te zetten.
altijd een vooraanstaande en dominante
datakant. Waar eerst de kas of installatie
Er zijn ook ondernemers die een andere
speler. Annie is optimistisch over die sterke
het hoofdproduct waren, gaat het nu vooral
weg bewandelen en een lokale speler
concurrentiepositie. Toch waarschuwt ze
om de interactie tussen alle elementen.
overnemen om de aftersales beter te
voor gemakzucht. “China gaat ons inhalen
En op termijn zal er een verschuiving
organiseren. Daarbij speelt ook een rol
en we komen de Chinese kassenbouwers
plaatsvinden naar growing as a service
dat kassen met al hun techniek steeds
en installateurs straks ongetwijfeld ook
of greenhouse technology as a service.
complexer worden. Annie: “Ik vergelijk
op andere plekken in de wereld tegen.
“Dat wordt wel een geleidelijk proces.
het weleens met een Tesla geven aan
We kunnen nu op basis van kwaliteit
Ik verwacht dat we binnen nu en vijf jaar
iemand die nu nog op een brommer rijdt.
nog steeds het verschil maken, maar we
naar autonome productie-units kunnen
Om het maximale uit die Tesla te halen,
moeten er wel keihard voor werken om die
gaan en binnen tien jaar volledig autonome
kan de bestuurder wel wat begeleiding
voorsprong te behouden. Daarom ben ik
kassen zullen hebben. Dan kan growing as
gebruiken!”
zo blij met een stichting als Hortivation die
a service technisch gezien te realiseren zijn.
innovaties stimuleert. En dat stopt nooit: je
Overigens is dat concept natuurlijk lang niet
zult je als individueel bedrijf én als sector
voor elke tuinbouwondernemer interessant
moeten blijven ontwikkelen.” Ze vertelt
en haalbaar.”
vervolg van pagina 24
erover nadenken om
dat Hortivation daarvoor verschillende
OP TERMIJN ZAL ER EEN VERSCHUIVING PLAATSVINDEN NAAR GROWING AS A SERVICE.
initiatieven neemt. Een mooi voorbeeld is de ontwikkeling van een data-hub: een infrastructuur die het de verschillende partijen in de glastuinbouw mogelijk maakt om data uit te wisselen. “We hebben nu een prototype ontwikkeld. Na de pilotfase gaan we het verder uitrollen.”
GROWING AS A SERVICE Het belang van zo’n data-hub illustreert volgens Annie dat de innovatiefocus
27
TECH50
FOCUS SENSOR TECHNOLOGIE LIGT OP REALTIME METINGEN OKÉ, HET IS MISSCHIEN EEN VAN DE GROOTSTE CLICHÉS, MAAR: METEN IS WETEN. EN DUS VERZAMELEN WE IN DE TUINBOUW AL SINDS JAAR EN DAG GEGEVENS, DIE WE GEBRUIKEN OM DE TEELT TE OPTIMALISEREN. TEMPERATUUR-, LUCHTVOCHTIGHEID- EN CO2-METINGEN ZIJN NIET MEER WEG TE DENKEN EN DAAR KOMEN ER STEEDS MEER BIJ.
M
arcel Zevenbergen,
beschikbaar hebben. Dat gaat veelal om al
programmamanager bij
bestaande technologie, zoals het meten van
OnePlanet Research Center en
sapstromen, temperatuur, luchtvochtigheid,
Holst Centre, voorziet nog veel innovatie op
CO2 en licht. Die data moet makkelijk
het terrein van sensoren. “Vooral voor non-
toegankelijk zijn voor onderzoekers.
destructieve, continue en realtime metingen
Aan de andere kant kijken we ook welke
is veel belangstelling.
informatie we nog missen. Zo weten we nog te weinig van de plantfysiologie.
Het OnePlanet Research Center is een
Wat gebeurt er bijvoorbeeld precies in de
samenwerking tussen Wageningen
wortelzone van een plant? Er wordt nu vaak
University & Research, Radboud Universiteit,
één keer per week in de drain gemeten,
Radboudumc en het nano-technologie
terwijl de activiteit veel dynamischer is.
innovatiecentrum imec. Holst Centre,
Planten hebben een dag-nachtritme
een initiatief van imec en TNO, is een
en de nutriëntenbehoefte verschilt per
innovatiecentrum voor sensortechnologie.
groeistadium. Dus meet je in de ideale
je op basis van die gegevens nog kunt
Als programmamanager bij zowel
situatie niet één keer per week, maar
bijsturen. Dat is natuurlijk veel waardevoller
OnePlanet als Holst Centre is Marcel bij tal
continu.”
dan een meting achteraf. Let wel: we zijn daar nog niet. Dit concept staat nog echt in
van innovaties betrokken.
MICRONAALDJE
28
SENSOR DATA MOET MAKKELIJK TOEGANKELIJK ZIJN VOOR ONDER ZOEKERS.
de kinderschoenen.”
VOORSPELLEN EN ANTICIPEREN
Zo’n permanente meting is ook interessant
“Om nieuwe stappen te kunnen zetten in
bij het bepalen van inhoudsstoffen, zoals
Omdat het continu meten voorlopig nog
het gebruik van sensoren is het belangrijk
suiker. Marcel vertelt dat OnePlanet bezig is
toekomstmuziek is, werkt OnePlanet aan
dat we het plantproces nog beter
met een nieuw sensorconcept om realtime
toepassingen die wel al inzetbaar zijn.
begrijpen”, trapt Marcel af. “We willen de
en non-destructief het suikergehalte in
Een handheld nitraatmeter bijvoorbeeld.
data kunnen interpreteren en gebruiken
een vrucht te kunnen meten. “Je moet
“We hebben dat apparaatje en de eerste
om te voorspellen en te anticiperen.
dan denken aan een micronaaldje dat
prototypes samen met de eindgebruiker
Daar kan een digital twin – een digitale
bijvoorbeeld in de tomaat een meting
ontwikkeld. Uiteindelijk moet de markt dat
kopie – bij helpen. Daarom zijn we
doet, zonder schade aan te brengen.
verder zelf oppakken.”
enerzijds bezig met ervoor zorgen dat we
Een volgende stap is dan een sensor die
de juiste informatie voor de digital twin
voortdurend het suikergehalte meet, zodat
lees verder op pagina 31
TECH50
Sensing & data collection
****
SIGROW Wageningen Sigrow heeft veel sensoren in het pakket, waarvan de Stomata Camera wellicht het meest baanbrekend is.
****
CE-LINE Heerenveen De volgende stap in precision farming vraagt om ion-specifieke bemesting, de Celine sensor heeft de oplossing. Kernproduct Sensor voor realtime meting van meststoffen Sinds 2015 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 5 Eigendom The Sensor Factory
Kernproduct Sensoren om plantengroei te monitoren op iedere locatie Sinds 2015 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 7 Eigendom Oprichters, EASME European Union executive agency for SMEs
Een cruciale bouwsteen in het automatiseren van processen in de tuinbouw is dataverzameling. Dat begon ooit met een meetbox in de kas voor temperatuur, luchtvochtigheid en CO2. Inmiddels is het aantal sensoren gegroeid in aantallen, toepassingen, betaalbaarheid en nauwkeurigheid. Ook kennen we naast vaste sensoren en camera’s nu ook de drones als handige dataverzamelaar. Wat zijn de laatste ontwikkelingen binnen en buiten de kas?
****
PHENOVATION Wageningen Alles meten en weten van de groei van planten, zaden en zaailingen, gebruikmakend van slimme sensoren en camera’s.
***
PHENOSPEX Heerlen
Kernproduct Cameratechniek voor fenotypering Sinds 2011 Fase Startup Omzet € 1.000.000 Werknemers 6 Eigendom Oprichters, StartLife, Participatiemaatschappij Oost Nederland (PPM Oost)
Sensorische dataverzameling met vertaling in 3D beelden, een krachtige tool voor fenotypering. Kernproduct Vision en multispectraal sensoren Sinds 2010 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 21 Eigendom Oprichters, Future Food Fund, NV Industriebank LIOF, Nedermaas Hightech Ventures
***
ADI (AgriData Innovations) Delft
Gestart als Applied Drone Innovations, maar hier heeft men begrepen dat alles draait om data monitoring in brede zin. Kernproduct Datacollectie en visualisatie Sinds 2015 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 16 Eigendom Oprichters, NWO, Yes!Delft, Rabobank, MIT Feasibility Grant, Inholland
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN SENSING & DATA COLLECTION BE
US
CA
DE
NZ
2GROW
DYNAMAX
ECOATION
LEMNATEC
WAYBEYOND
Kernproduct Monitoren van sapstroom en stam diameter Sinds 2017 Fase Startup Werknemers 6
Kernproduct Plant- en omgevingssensoren Sinds 1989 Fase MKB Werknemers 30
Kernproduct Monitoren en scouten van gewassen Sinds 2010 Fase Startup Werknemers 19
Kernproduct Sensoren voor fenotypering Sinds 1998 Fase MKB Werknemers 24
Kernproduct Draadloze multisensoren en monitoring Sinds 2016 Fase Startup Werknemers 11
29
Integrating all your technical systems into one success.
Smarter solutions for a better and sustainable future
Let’s improve together Wereldwijd zijn allerlei technologische
Let’s improve together staat voor de manier waarop
ontwikkelingen gaande die de hortisector disruptief
Royal Brinkman wendbaar blijft; sámen met telers,
kunnen veranderen. Het is belangrijk wendbaar te
leveranciers en overige partners.
blijven: door krachtenbundeling, inzetten van nieuwe
Met gespecialiseerde producten en oplossingen
technologieën en samenwerken aan innovaties met
leggen we de focus op de wens van de teler met als
telers, leveranciers en startups.
doel de tuinbouw wereldwijd te verbeteren.
Kijk voor onze producten en oplossingen op royalbrinkman.nl
Sensing & data collection
vervolg van pagina 28
VISUELE TECHNIEKEN
TECH50
moeten worden, kunnen we inmiddels al
parameters scannen. “En dat gaat verder
Een andere interessante ontwikkeling
veel meten. Een volgend vraagstuk is dan
dan een scoutrobot die ziekten of plagen
op het gebied van sensoring is de
‘hoeveel gegevens moeten of willen we
detecteert: wij zoeken naar manieren om
zogenaamde hyperspectrale camera.
verzamelen’. “Eén sensor op een hectare
al in een eerder stadium te signaleren dat
Zo’n camera neemt honderden kleuren
is te weinig, maar wat is dan wel een reële
er wat aan de hand is. Ook dit is nog volop
waar, veel meer dan de drie golflengtes
dichtheid? Daarbij speelt vanzelfsprekend
in ontwikkeling. Sommige technologieën
die het menselijk oog kan onderscheiden.
ook de prijs van de sensor een belangrijke
zijn al volwassenen, andere nog heel
Daardoor zijn veranderingen in
rol. De ondernemer zal toch altijd weer
prematuur.”
bijvoorbeeld het blad van een gewas veel
de afweging moeten maken wat de
eerder te detecteren. Marcel: “We werken
toegevoegde waarde van een meting is en
EXPONENTIËLE ONTWIKKELING
nu aan een project waarin we kijken of
of het rendabel is om daarin te investeren.”
Marcel verwacht dat de focus de komende jaren vooral zal liggen op het vergaren
we vruchtschade veroorzaakt door de bruingemarmerde schildwants met een
Een andere denkrichting noemt Marcel
van realtime inzichten. Dus gedurende
hyperspectrale camera kunnen opsporen.
de inzet van meer robotica. Terwijl de
het volledige teeltproces data verzamelen
Die technologie kan enorm waardevol zijn
robots hun taken in de kas of op het
en meteen bijsturen als daar aanleiding
om deze en andere onderhuidse defecten
land uitvoeren, kunnen ze ook allerlei
voor is. Wachten op de uitkomst van de
op tijd te signaleren.” Hij verwacht dat
kwaliteitscontrole na de oogst, wordt
de hyperspectraal technologie meer
volgens hem dan een achterhaald concept.
toepassingen gaat krijgen en dat ook andere, nog verdergaande visuele technieken, zoals radar en terahertz ingezet worden. “Dan kunnen we nog dieper in de plant kijken en bijvoorbeeld het vochtgehalte in blaadjes meten en misschien zelfs het openen en sluiten van de huidmondjes voorspellen.”
SCOUTROBOTS Hoewel sommige sensoren en sensor technologieën nog verder doorontwikkeld
DE FOCUS ZAL DE KOMENDE JAREN VOORAL ZAL LIGGEN OP HET VERGAREN VAN REALTIME INZICHTEN.
“Voor we zover zijn, is het vooral de uitdaging om helder te krijgen wat we gaan doen met alle data en inzichten die we verzamelen. De sensortechnologie ontwikkelt zich exponentieel, maar welke kant we precies opgaan, laat zich lastig voorspellen.”
31
DAAROM KOZEN DEZE ‘GEEKS’ VOOR DE TUINBOUW Google, Booking, Coolblue en Fox IT: het zijn klinkende namen en jaloersmakende werkgevers. Toch besloten Jan van der Lugt, Robert Nilsson, Matthias Schuurmans en Patric Stout die werkkring te verruilen voor het ogenschijnlijk minder tot de verbeelding sprekende bedrijf Priva. Het tegendeel blijkt. De vier collega’s zijn opvallend eensgezind in hun reden om die overstap te maken. Ze kozen bewust voor een bedrijf waar het niet alleen gaat om geld verdienen, maar waar ook aandacht is voor sociale en maatschappelijke winst. Deze ‘geeks’ kunnen hun liefde voor technologie en IT bovendien uitstekend kwijt op het Privahoofdkantoor in De Lier.
V
Lead data scientist Matthias Schuurmans vertelt dat hij vrijwel niets van tuinbouw afwist toen hij afzwaaide bij zijn vorige werkgever, Coolblue. Hij wilde ook niet per se die kant op, maar wist wel dat hij wilde bijdragen aan een oplossing voor het klimaatprobleem. “Ik werd steeds bezorgder over de verandering van het klimaat en zocht een bedrijf of sector dat daarin een positieve rol kan spelen. Via een recruiter kwam ik in contact met Priva. Tijdens de kennismakingsgesprekken ontdekte ik al snel dat de missie hier
oor Jan van der Lugt was de
behoefte ingevuld. Hij ziet dat bij het
nog belangrijker is dan geld verdienen.
overstap van Google naar Priva
familiebedrijf de lange termijn belangrijker
Ja, natuurlijk is geld belangrijk om een
bijna letterlijk een kwestie van
is dan alleen de korte klap. Dat merkt hij
bedrijf gezond te houden, maar het is hier
thuis komen. Hij groeide “om de hoek”
bijvoorbeeld bij de aandacht die er is voor
meer een middel dan een doel op zich.
op als zoon van een tuinder en vertelt: “Ik
duurzaamheid. “Ik ben als system engineer
Dat spreekt mij enorm aan.” Matthias
heb bij Google ontzettend veel geleerd
betrokken bij een project dat zich richt
werd verrast door het feit hoe belangrijk
en er een leuke tijd gehad. En natuurlijk
op energiebesparing. Daar nemen we als
techniek en technologie in de tuinbouw is.
doet Google gave en goede dingen,
bedrijf echt de tijd voor omdat we dat zelf
Hij houdt zich bij Priva bezig met het maken
maar uiteindelijk werk je daar wel voor de
belangrijk vinden. Daarover hoeft Priva
van nieuwe digitale diensten gebaseerd
aandeelhouderswaarde, winst maken en
geen korte termijn rekenschap af te leggen
op alle data die in de kas en door klanten
een goede Gartner-ranking. Op een zeker
aan aandeelhouders. Als er uiteindelijk
verzameld wordt. “En dat is veel meer data
moment ging ik mezelf afvragen of dit wel
maar een dijk van een oplossing staat.”
dan ik vooraf dacht. Ontzettend interessant
was wat ik blijvend wilde doen. Wat droeg ik nu echt bij aan de maatschappij en de wereld?” Bij Priva ziet Jan deze
32
ZORGEN OM KLIMAAT VERANDERING
dus!”
TECH50 INTERVIEW KENNIS OVER DATA GEDREVEN BESLUITVORMING
cybersecurity. Hij grapt dat hij wegging
cloudomgeving al helemaal gewend zijn.
omdat hij last van paranoia kreeg en achter
Priva zie ik dan vooral als een platform voor
Voordat hij bij Priva als tech lead voor
elke boom een hacker zag. Dan serieus: “Ik
allerlei producten en diensten.”
het cloudplatformteam aan de slag
heb met mezelf afgesproken dat ik altijd
ging, werkte de Zweed Robert Nilsson
twee eisen stel aan het bedrijf waarvoor
Jan constateert dat de wereld om ons
tien jaar bij Booking.com. Hij vertelt dat
ik ga werken: het moet sociale impact
heen steeds complexer wordt en dat
hij daar veel heeft geleerd over data
hebben én de CEO moet weten wat ik
Priva klanten moet helpen om daarin
gedreven besluitvorming. “Booking
doe. En vanwege dat laatste valt een
hun weg te vinden. “Er komt enorm veel
paste die techniek als een van de eersten
bedrijf met tienduizend medewerkers al
data beschikbaar en de technologische
toe en die aanpak heeft veel navolging
snel af.” Priva voldeed wel aan die twee
mogelijkheden worden steeds groter.
gekregen. Alle beslissingen worden er
voorwaarden. Patric laat weten het boeiend
Wij helpen onze klant om in die complexe
op basis van data genomen en in de
te vinden om nu te werken in een sector
omgeving de juiste keuzes te maken.”
tuinbouw willen we ook steeds meer die
die kan bijdragen aan het wereldwijde
Matthias vult aan: “Vertrouwen is dan ‘key’.
richting op.” Voor Robert speelden twee
voedselvraagstuk. De huidige manier van
Klanten moeten ons kunnen vertrouwen
overwegingen een rol bij zijn besluit om
voedselvoorziening is volgens hem niet
en daarbij helpt het als we inzicht geven
weg te gaan bij Booking. Ook hij wilde
houdbaar. “We moeten naar een lokale en
in het proces. Bijvoorbeeld door uit te
werken bij een bedrijf dat iets doet tegen
schaalbare oplossing. En daarvoor worden
leggen en te visualiseren hoe een en ander
klimaatverandering. Het verkopen van
techniek, data en IT belangrijker dan louter
werkt. Het systeem of model waarmee
zoveel mogelijk hotelovernachtingen
gewaskennis of groene vingers.”
klanten werken, mag niet voelen als een
paste daar uiteindelijk voor mij minder bij.
‘black box’, maar juist als een transparant
“Daarnaast had ik het idee dat de cultuur
COMPLEXE WERELD
en beïnvloedbaar proces. Want alleen dan
bij Booking steeds minder bij mijn eigen
Gevraagd naar het toekomstbeeld voor
sta je open om beslissingen uit handen te
manier van werken paste. Bijvoorbeeld de
de tuinbouw, ziet Patric voor zich dat
geven en kunstmatige intelligentie toe te
mate van ruimte om het werk naar eigen
er op termijn een soort ‘plug & play’-
passen.”
inzicht in te vullen. Of ik die vrijheid hier wel
oplossing komt. “Wil iemand ergens ter
krijg? Zeker!”
wereld tomaten kweken? Je bestelt een box met alle benodigdheden en klaar.”
SOCIALE IMPACT
“Meer integratie”, voorspelt Robert, “en
Tech lead Patric Stout is de vierde ‘geek’
veel meer maatwerk. De klant bepaalt
aan tafel en komt van Fox IT, specialist in
zelf wat-ie nodig heeft; iets dat we in de
33
VOORUIT NAAR DE NATUUR
Koert van Mensvoort is kunstenaar, filosoof, wetenschapper en directeur van Next Nature Network. Zijn Next Nature filosofie draait om het idee dat onze technologische omgeving zo complex, alomtegenwoordig, intiem en autonoom wordt dat we deze als een natuur op zich zelf gaan ervaren. “Vaak worden technologie en natuur recht tegenover elkaar gezet: als dag en nacht. Volgens mij moeten we ze niet als tegengestelden zien. Want: veel nieuwe technologieën voelen eerst onwennig, maar gaan we uiteindelijk als ‘natuurlijk’ ervaren.”
anders naar kijken en de mens zien als die bijzondere soort die dankzij verbeeldingsen innovatiekracht een dominante positie heeft verworven. Dan past zo’n innovatie veel beter. We zitten als mensheid volgens mij in onze tienerjaren. We hebben een enorme impact, maar voelen nog niet goed aan wat we daarmee kunnen en wat we ermee aan moeten.”
INNOVATIEF NOSTALGISCH Het geluid dat we terug moeten naar de natuur, is steeds vaker en steeds luider te horen. Koert verwoordt dat anders
Koert verbaast zich er regelmatig over: als
deze ontwikkelingen nog als technologie of
en spreekt liever over ‘vooruit naar de
hij mensen vraagt om technologieën te
onnatuurlijk bestempelt.”
natuur’. “Het is heel goed om te kijken
benoemen, worden vooral de computer en
34
naar de oorsprong en naar tradities en om
mobiele telefoon gemeld. “Dingen die zijn
MENS ALS KATALYSATOR
daarvan te leren. Maar teruggaan is mij
uitgevonden nadat je geboren bent. Terwijl
Dat nieuwe technieken, zoals gene-editing,
te conservatief. Mijn opa was boer en ik
ook zoiets ogenschijnlijk eenvoudigs als
soms onwennige of zelfs beangstigende
zou niet graag terug willen naar zijn lange
een raam of een stoel ooit is uitgevonden.
gedachten zijn, begrijpt Koert wel.
dagen en het zware werk. Ik voel meer
Van heel veel technologie om ons heen zijn
Hij tekent daarbij aan: “We zijn als mens
voor wat ik noem ‘innovatief nostalgisch’:
we ons niet bewust. We kunnen constateren
een katalysator in de evolutie. We grijpen
terugkijken, leren en transformeren.”
dat we technologieën die heel succesvol
daarop in, maar hebben zeker niet de
Koert beschrijft dat we voor dat proces
zijn, niet meer als zodanig herkennen.
volledige controle over dat proces.” Hij ziet
ecologische intelligentie nodig hebben.
Die worden als het ware onzichtbaar en
aan de ene kant de traditionele denkwijze
We moeten de ecologie snappen om
voelen natuurlijk. Neem het alfabet, een
dat de mens de natuur alleen maar bederft
betere beslissingen te kunnen nemen.
eeuwenoude informatietechnologie,
en buiten die natuur staat. Als dat de
“Want we hebben bijvoorbeeld wel gezien
of landbouw: dat waren indertijd ware
aanname is, voelt een ontwikkeling als
dat het toepassen van monoculturen
technische revoluties. Maar niemand die
gene-editing als een gevaar. “Je kunt er ook
uiteindelijk geen toekomst heeft.”
TECH50 INTERVIEW TE COMPLEX
ons erbij neer moeten leggen dat de wereld
LEUKERE WERELD
Van ecologische intelligentie is het
te complex geworden is om alles te kunnen
Voor de acceptatie van die nieuwe
bruggetje naar kunstmatige intelligentie
begrijpen.”
technologieën is het volgens Koert
snel gelegd. Hoe kijkt de filosoof daar
belangrijk dat het om humane technologie
tegenaan? “Dankzij de industriële revolutie
VOEDSEL ALS MEDICIJN
gaat. Dat omschrijft hij als technologie die
werd het mogelijk om spierkracht uit te
Wanneer Koert naar de tuinbouw kijkt,
uitgaat van de menselijke behoefte, de
besteden aan een machine. Door AI kunnen
ziet hij een interessante ontwikkeling.
zintuigen verrijkt in plaats van afstompt,
we een deel van onze denkkracht aan een
Na de oorlog was ‘nooit meer honger’ het
de mens in zijn kracht zet in plaats van
apparaat overlaten. Critici vinden dat we
belangrijkste adagium in de Nederlandse
outsourcet en aansluit bij de menselijke
wel te allen tijde moeten kunnen begrijpen
land- en tuinbouw. Voldoende en
beleving. “Als we alle nieuwe technieken
hoe bijvoorbeeld die Apple iPhone dan
betaalbaar voedsel: daar draaide het om
langs die meetlat leggen, weet ik zeker
werkt. Mijn wedervraag is dan: weten we
en daarvoor werd technologie ontwikkeld.
dat er een leukere wereld op ons afkomt.
ook hoe een appel groeit? Ik denk dat we
“We zitten nu in een fase waarin we
Dan roept het woord technologie
ook hele andere voorwaarden stellen,
geen angst of negatief beeld op, maar
zoals duurzaamheid, kwaliteit en smaak.
schetst het juist volop nieuwe kansen en
De technologie spitst zich nu veel meer
mogelijkheden.”
BIJZONDER DAT VOEDSEL PRODUCTIE EN GEZOND HEIDSZORG (NOG) TWEE VOLLEDIG GESCHEIDEN WERELDEN ZIJN
toe op die ontwikkeling.” Hij ziet ook groeiende aandacht voor de rol van voedsel en gezondheid. In dat licht vindt hij het bijzonder dat voedselproductie en gezondheidszorg (nog) twee volledig gescheiden werelden zijn. “Voedsel als medicijn is een veelbelov ende ontwikkeling. Personalisatie kan daarbij bijzondere kansen bieden. Misschien gaan we op termijn wel heel specifiek en gericht kweken voor bepaalde groepen met gezondheidsproblemen. Nieuwe technologieën gaan ons daar absoluut bij helpen.”
35
TECH50
GEZAMENLIJKE STRATEGIE NODIG VOOR DE OVERGANG NAAR SMART INDUSTRY “NEDERLAND STAAT ALS FABRIKANT EN EXPORTEUR VAN TECHNOLOGIE VOOR DE FOOD- EN AGRISECTOR IN DE WERELDWIJDE TOP DRIE, MAAR DE CONCURRENTIE ZIT ONS OP DE HIELEN. WE MOETEN ECHT STAPPEN ZETTEN OM DIE KOPPOSITIE TE BEHOUDEN”, ALDUS MARCEL VAN HAREN.
M
arcel van Haren is programma
versnipperd en samenwerken gaat niet
ONAFHANKELIJKE DATABASE
manager Landbouw, Water &
altijd soepel, terwijl we juist samen de
Marcel vindt daarom dat er op dataterrein
Voedsel bij FME, de ondernemers
sprong vooruit moeten maken. Want er
eerst het een en ander moet gebeuren.
organisatie voor de technologische
komt echt een moment dat we verrast
Zo kan een gereguleerde centrale Europese
industrie. Met hem praten we over de
worden door een tuinbouwautomatiseerder
database een waardevolle aanwinst voor
vraag wat de tuinbouw kan leren van de
uit het buitenland die we niet op de radar
de sector zijn. Zo’n database moet volgens
procesintegratie in de industrie en hoe
hadden.”
hem wel een onafhankelijke partij zijn, vergelijkbaar met wat banken al hebben
Smart Industry – ook wel Industrie 4.0 genoemd – eruit gaat zien.
met Swift. “Onze voedselproductie wordt
In wat we noemen Industrie 4.0 is een
steeds grootschaliger en dit kan betekenen
Marcel is oprecht bezorgd over de positie
essentiële rol weggelegd voor data. Marcel
dat de data slechts bij een beperkt aantal
van Nederland op de technologielijst
licht toe dat het gaat om het optimaliseren
partijen beschikbaar is. Het is de vraag of
voor de food- en agribusiness. Vooral
van de keten en om het toepassen van
dat – in het kader van risicomanagement –
in Amerika en China ziet hij grote en
robots en automatisering, maar dat veel
een slimme keuze is. Willen we afhankelijk
belangrijke ontwikkelingen. Zijn advies?
van die innovaties en verbeteringen pas
zijn van een handvol grote partijen?
“De sector heeft een goede, gezamenlijke
slagen als de data op orde is. “Data is dus
We zouden wijzer moeten zijn…” Marcel
strategie nodig om de stap te zetten naar
geen doel, het is een middel”, legt hij uit.
constateert dat de tuinbouw ook geholpen
Smart Industry. De tuinbouwsector is erg
“Om dat middel optimaal te benutten,
is met het vaststellen van standaarden voor
moeten partijen informatie met elkaar
data. “Het belang van zo’n standaard staat
delen. En daar wringt de schoen nogal
overigens nog weleens ter discussie, want
eens, omdat sommige ondernemers de
het is niet ondenkbaar dat de software zo
data liever voor zichzelf houden. Onderzoek
intelligent wordt dat dit wellicht niet meer
van de WUR laat zien dat datadeelprojecten
nodig blijkt. Voor het zover is, moeten
in een groot deel van de gevallen niet
we nog wel onderlinge afspraken en
lukken door onder andere gebrek
protocollen maken.”
WE VERGETEN DE SLIMME DINGEN DIE AL BEDACHT ZIJN TE IMPLEMEN TEREN. 36
INFORMATIE DELEN
aan onderlinge interactie, spelregels, standaarden en begrip voor elkaars businessmodel.”
VOLLEDIG AUTONOME GESTUURDE PRODUCTIEPROCESSEN? In met name de automotive-sector is lees verder op pagina 39 het begrip Smart
TECH50
Smart proces control
*****
HOOGENDOORN GROEP Vlaardingen
****
De IVVO procescomputer is next level, ontworpen vanaf scratch met focus op optimale user experience (UX). Op alle fronten een IT-house, gericht op Plant Empowerment.
RIDDER GROUP Harderwijk
Kernproduct Klimaat- en irrigatie automatisering Sinds 1967 Fase Grootbedrijf Omzet € 20.000.000 * Werknemers 84 Eigendom Batenburg Techniek
Met klimaatcomputers, irrigatie-units en het open platform Hortos zet Ridder zich op de kaart als vooruitstrevende technologiespeler.
Het domein procesintegratie en slimme procescontrole omvat de integratie van de verschillende systemen voor klimaatregeling, irrigatie, energiemanagement, grondstoffenbeheer, productie planning, voorraadbeheer, verkoopinformatie, management informatie en ERP. Zowel binnen de onderneming als daarbuiten zijn nog grote stappen te maken.
Kernproduct Klimaat- en irrigatie automatisering Sinds 1953 Fase Grootbedrijf Omzet € 68.193.000 Werknemers 269 Eigendom Familiebedrijf
***
SERCOM REGELTECHNIEK Lisse Met downward compatibility tot 1984 zijn de oplossingen van Sercom extreem robuust. De nieuwgeïntroduceerde draadloze communicatie tussen veldstation en procescomputer is innovatief. Kernproduct Klimaat automatisering Sinds 1984 Fase MKB Omzet € 3.200.000 Werknemers 25 Eigendom Privaat
HAD JE PRIVA HIER OOK VERWACHT? LEES DAN DE VERANTWOORDING OP PAGINA 15 WAAROM ZIJ IN DEZE THEMA-UITGAVE NIET MEEGENOMEN ZIJN IN DE RANKING.
***
AEM (Agricultural Engineering Manufacturing) Maasbree Met ruime expertise in glastuinbouw en champignonteelt zal vertical farming wellicht de volgende stap zijn. Kernproduct Klimaat automatisering Sinds 1973 Fase MKB Omzet Niet openbaar Werknemers 60 Eigendom Privaat
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN SMART PROCES CONTROL CA
US
NZ
IL
IT
ARGUS CONTROL SYSTEMS
ARTEMIS
AUTOGROW
CROPX
EVJA
Kernproduct Automatische controlesystemen voor gesloten teelt Sinds 2015 Fase Startup Werknemers 13
Kernproduct Automatische controlesystemen voor tuinbouw Sinds 1994 Fase MKB Werknemers 45
Kernproduct Automatische controle systemen voor opbrengstverhoging Sinds 2014 Fase Startup Werknemers 35
Kernproduct Monitoring van gewasgroei en klimaat Sinds 2015 Fase Startup Werknemers 9
Kernproduct Automatische controlesystemen voor gesloten teelt Sinds 1984 Fase MKB Werknemers 180
37
38
ridder.com
Smart proces control
vervolg van pagina 36
Industry al niet meer weg
TECH50
meer aan te pas komen. “Het mooie van
van nieuwe ideeën soms lang op zich
te denken. Marcel noemt VDL Nedcar
automatisering en robotisering is dat je
laat wachten. “We lijken wel verslaafd
een mooi en inspirerend voorbeeld.
daarmee het monotone, zware en soms
aan innovatie: een soort permanente
“Daar is alles gericht op flexibiliteit en
seizoensgebonden werk mensonafhankelijk
hoop dat ‘het’ ooit beter wordt en er
wordt optimaal gebruikgemaakt van
kunt maken. Maar we weten uit de auto-
een betere oplossing komt. We vergeten
robots en procesintegratie op basis van
industrie dat er nog steeds menselijke
de slimme dingen die al bedacht zijn te
gekoppelde data. Dat is in de tuinbouw
inbreng nodig is bij het productieproces.”
implementeren en laten ze op de plank
nog verre toekomstmuziek. De stap
liggen. Ik pleit ervoor om er juist snel mee
van kassen met klimaat- en IT-systemen
GENETICA ALS ONDERSTEUNING
aan de slag te gaan en niet te wachten op
naar volledig autonome processen in
Marcel vindt dat veel technologiebedrijven
de volgende innovatie die misschien net
kassen is nog erg groot. We gaan er
te makkelijk denken over automatisering in
weer even ietsje beter scoort. Dan gaan er
mijns inziens op termijn wel naartoe.”
de tuinbouw. Een robot een tomaat laten
zo weer een aantal jaren verloren en dat is
Overigens betekent dat volgens hem niet
plukken, is volgens hem een stuk lastiger
doodzonde. Overigens is deze houding niet
dat er dan helemaal geen mensenhanden
dan ‘m een schroef laten aandraaien, omdat
typerend voor de tuinbouw; je ziet dat in
je te maken hebt met een levend product.
alle sectoren en het is heel menselijk. Als je
“Ik weet dat er al 25 jaar wordt gewerkt aan
weet dat er over een half jaar een nieuw
een appelplukrobot en die is er nog steeds
type smartphone of televisie komt, wacht je
niet. Een deel van de oplossing zal liggen
daar waarschijnlijk ook op. Niet gek, maar
in genetica: een aardbei met een langer
niet altijd verstandig. Soms is implementatie
steeltje zou al makkelijker te oogsten zijn.
belangrijker dan innovatie!”
ER KOMT EEN MOMENT DAT WE VERRAST WORDEN DOOR EEN TUINBOUWAUTO MATISEERDER VAN BUITEN.
Verder kan heel veel data helpen om goede rekenmodellen te maken. Overall denk ik toch dat we nog behoorlijk ver verwijderd zijn van vergaande robotisering in de tuinbouw.”
INNOVATIE VS IMPLEMENTATIE De programmamanager van FME ziet dat er in de tuinbouwsector volop aandacht is voor innovatie, terwijl implementatie
39
TECH50
KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE WORDT EEN VAN DE BELANG RIJKSTE GEREEDSCHAPPEN VAN DE TUINBOUW OVER DE MOGELIJKHEDEN VAN AI VOOR DE TUINBOUW ZEGT JIM STOLZE: “ALLEEN KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE GAAT DE TUINBOUW NIET REDDEN. MAAR HET WORDT WEL EEN VAN DE BELANGRIJKSTE GEREEDSCHAPPEN.”
S
chrijver en ondernemer Jim Stolze
voor nerds en geeks nu een fantastisch
dus wel van essentieel belang dat er
is al vele jaren specialist in de
werkterrein. Enerzijds omdat de toepassing
voldoende data beschikbaar is én dat de
toepassingen van kunstmatige
van data nog in de kinderschoenen staat
data klopt. Bedrijven die de afgelopen
intelligentie (AI). Hij is initiatiefnemer van
en er grote stappen gezet kunnen worden.
jaren consequent hebben geïnvesteerd in
de Nationale AI-Cursus en levert met zijn
Anderzijds omdat het een sector is die
hun digitale transformatie kunnen eerder
bedrijf Aigency AI-oplossingen aan grote
er maatschappelijk toe doet. Het is toch
de vruchten van AI plukken. AI is geen
bedrijven en organisaties, zoals Heineken,
geweldig om een bijdrage te kunnen
magie, het is gewoon de volgende fase van
Talpa en het ministerie van VWS.
leveren aan het grote vraagstuk hoe we de
digitalisering.”
wereldbevolking blijven voeden?”
PATRONEN HERKENNEN
Als zoon van een kassenbouwer en een tuindersdochter is de tuinbouw voor Jim
GEEN MAGIE
Data is dus een onmisbaar ingrediënt bij
vertrouwd terrein. Hij verdiende in de
In dat grote vraagstuk is een belangrijke
de toepassing van AI. Jim illustreert: “Als
kassen z’n eerste zakcentjes, maar kreeg van
rol weggelegd voor AI. Kunstmatige
je kunstmatige intelligentie wilt gebruiken
zijn vader al op jonge leeftijd het advies om
intelligentie kan helpen bij het
voor het maken van planningen heb je
voor een andere sector te kiezen. “Ik was
optimaliseren van de teelt, kan vraag en
historische data nodig. Dus: hoe was je
altijd bezig met computers en die speelden
aanbod voorspellen en kan het oogst- en
planning vorige week, vorige maand en
in die tijd nauwelijks een rol in de tuinbouw.
sorteerproces robotiseren door intelligente
zelfs vorig jaar op precies dezelfde dag?
Dat is vandaag de dag echt anders. Het is
beeldverwerking. Jim tekent daarbij
Een AI-systeem herkent de patronen en
aan dat AI slechts een van de tools in
maakt op basis daarvan een voorspelling.
de gereedschapskist is. “En zo moeten
In een goed AI-systeem kun je zelf ‘onder
ondernemers dat vooral ook zien: het
de motorkap’ kijken en zien hoe het
is een middel en geen doel op zich.”
systeem tot z’n beslissing komt. Wanneer
Hij benadrukt bovendien dat je niet
nodig kun je dan nog bijsturen.” Gebruik je
van de ene op de andere dag met AI
data die niet klopt, dan is het hele systeem
kunt starten. Hij legt uit: “Kunstmatige
waardeloos. En dat gebeurt volgens
intelligentie gaat eigenlijk altijd over
Jim veel vaker dan je zou verwachten.
patroonherkenning en kansberekening.
Bijvoorbeeld omdat ondernemers er ten
Op basis van data adviseert een apparaat
onrechte van uitgaan dat alle data in het
of computerprogramma vervolgens de
ERP-systeem correct is. Hij adviseert: “Neem een paar jonge lees verder op pagina 43
AI IS GEEN MAGIE, HET IS GEWOON DE VOLGENDE FASE VAN DIGITALISERING. 40
meest logische beslissing. Dan is het
TECH50
Data science
Het domein datascience omvat hier de verzameling van bewerking en beheer van data voor patroonherkenning, intelligente optimalisering van systemen en processen, ondersteuning van besluitvorming en voorspelling van meest waarschijnlijke uitkomsten. Dat klinkt abstract, maar is ook in de tuinbouw al doorgedrongen tot de dagelijkse bedrijfsvoering.
*****
BLUE RADIX Rotterdam Datagedreven algoritmes om schaarse, diepe tuinbouwkennis te ontsluiten en kasteelt autonoom te maken, dat is de grote ambitie van Blue Radix.
****
SOURCE.AG Delft Een uitgelezen team met topspecialisten die AI-toepassingen ontwikkelen in directe samenwerking met vooraanstaande telers en leveranciers.
Kernproduct Autonoom telen Sinds 2020 Fase Startup Omzet 454.000 Werknemers 14 Eigendom Oprichters
Kernproduct Groeimodellen Sinds 2020 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 15 Eigendom Oprichters, investeerders
****
DELPHY Bleiswijk Delphy Digital als disruptor van Delphy’s eigen businessmodel betekent een steeds grotere rol voor groeimodellen en controlled farming op basis van datascience. Kernproduct Groeimodellen Sinds 1999 Fase MKB Omzet € 30.852.000 Werknemers 140 Eigendom Management
***
B-MEX Wageningen Groeimodellen voor gewassen gestoeld op wetenschappelijke kennis vormen de basis voor online adviesdiensten. Kernproduct Groeimodellen Sinds 2013 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 3 Eigendom Oprichters
***
PYLOT Monster Samen met de internationale gebruikers van Kubo kastechnologie wordt gebouwd aan een intelligent stuurbaar productieproces. Kernproduct Productiemanagement Sinds 2019 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 5 Eigendom Kubo
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN DATA SCIENCE US
GB
US
IL
BE
BENSON HILL
HUMMINGBIRD TECHNOLOGIES
IUNU
PROSPERA
ROBOVISION
Kernproduct Precisieteelt voor bedekte agrotechnologie Sinds 2013 Fase Scale-up Werknemers 31
Kernproduct Bewaken en analyseren van de gezondheid en groei van planten Sinds 2014 Fase Scale-up Werknemers 79
Kernproduct AI, vision en machinelearning voor robotica Sinds 2009 Fase Scale-up Werknemers 70
Kernproduct Data-analyse en AI om gezonder voedsel te ontwikkelen Sinds 2012 Fase Scale-up Werknemers 177
Kernproduct Beeldanalyse en voorspelling op basis van vision en AI Sinds 2015 Fase Scale-up Werknemers 70
41
De specialisten van JEM-id digitaliseren de AGF- en sierteeltsector door middel van innovatieve software oplossingen
SAMEN STERKER VOOR HET BESTE KWALITEITSPRODUCT
VREUGDENHILYOUNGPLANTS.NL K L U G T P L A N T EN .N L
Data science
vervolg van pagina 40
mensen in dienst – of
TECH50
vandaag nog beginnen met bewaren en
naar de tuinbouw te lokken. En reken maar
huur ze in – die de juiste skills hebben om
structureren.” Omdat het belang van data
dat ze het naar hun zin gaan hebben: het is
data te verzamelen, te beoordelen en te
zo groot is, pleit de AI-specialist voor wat
een sector waarin ze beslist hun creativiteit
controleren. Echt, dat is een eerste stap
hij noemt ‘een AI-tuinbouwschool of AI-
kwijt kunnen. De Jimmie van toen zou hier
naar succes.”
proeftuin’. “Daarin zou de tuinbouw zelf het
helemaal op z’n plek zijn!”
voortouw moeten nemen. Dit onderwerp
BLOCKCHAIN ALS OPLOSSING?
is te belangrijk om het aan andere partijen
Praten over data is al snel praten over
over te laten. Het is bovendien een
blockchain. Ook daar ziet Jim kansen
uitgelezen kans om meer jonge studenten
voor de tuinbouw. “Er is nog veel koudwatervrees. Bedrijven en organisaties zijn argwanend en willen niet alle data met elkaar delen. En dat hoeft dus ook niet. Wat mij betreft, gaat blockchain over data ontsluiten en niet over data delen.” Hij ziet vooral in de logistieke keten mogelijkheden om blockchain in te zetten. “Ook wanneer heel verschillende partijen willen samen werken, bijvoorbeeld uit andere sectoren of industrieën, kan blockchain een oplossing zijn. En kunstmatige intelligentie zal daarin een rol van betekenis spelen.”
AI-TUINBOUWSCHOOL Jim ziet in de tuinbouw dus enorme kansen voor het gebruik van data en noemt het een misverstand dat sommige bedrijven zichzelf niet zien als een datapartij. “Iedere onderneming produceert data en als je daar nu nog niks mee doet, moet je
IEDERE ONDERNEMING PRODUCEERT DATA EN ALS JE DAAR NU NOG NIKS MEE DOET, MOET JE VANDAAG NOG BEGINNEN MET BEWAREN EN STRUCTUREREN. 43
TECH50
DE VRAAG TEN DIEPSTE SNAPPEN: DÁÁR DRAAIT HET OM PLATFORMECONOMIE: HET IS EEN WOORD DAT STEEDS VAKER OPDUIKT IN DE TUINBOUW EN DOOR SOMMIGE ONDERNEMERS WORDT GEZIEN ALS DÉ SLEUTEL TOT SUCCES. WANT KIJK MAAR EENS NAAR UBER, AIRBNB, THUISBEZORGD EN BOL.COM: PLATFORMEN DIE DE MARKT OP HUN KOP HEBBEN GEZET. MOETEN EN KUNNEN WE MEE IN DEZE TREND OF IS DIE AMBITIE EEN MAATJE TE GROOT?
M
aurits Kreijveld is futuroloog
weinig nieuwe investeringen hoeven
verkopen, dan kun je op den duur niet meer
en onafhankelijk expert op het
te doen. Alle uitbreidingen maken
om deze platformen en hun voorwaarden
gebied van platformeconomie.
weer gebruik van dezelfde basis, het
heen.”
Hoe kijkt hij hier tegenaan?
platform. Bij een platform verandert er iets wezenlijks in de relatie tussen
EERST MAAR EENS DIT: WAT BEDOELEN WE NU PRECIES MET PLATFORMEN?
partijen: in plaats van een lineaire pijplijn
“Bij platformen gaat het om meerdere
Die driehoeksrelatie vraagt om nieuwe
producten en diensten of meerdere
strategieën.”
ontstaat er een driehoeksrelatie tussen vragers en aanbieders en het platform.
“Het zal heel lastig worden om de
vragers en aanbieders die elkaar vinden
concurrentie aan te gaan met Amazon of
ondersteunen vragers én aanbieders
VERWACHT JE DAT SUCCESVOLLE PLATFORMEN ALS AMAZON EN BOL.COM OP TERMIJN OOK GROOT IN DE VERKOOP VAN TUINBOUWPRODUCTEN STAPPEN?
en zijn vaak enorm schaalbaar omdat ze
“Ze kunnen dit relatief eenvoudig doen.
dan Facebook of TikTok? Een zware, bijna
voor het uitbreiden van hun assortiment
Zeker in samenwerking met partners die
onmogelijke opgave. Dat komt ook omdat
bijvoorbeeld warehousing en logistiek uit
er een ‘winner takes all’-effect optreedt:
handen nemen. Het lijkt erop dat Amazon
wie de meeste klanten aan zich bindt, heeft
alle producten, dus ook versproducten, wil
het beste klantinzicht en marktbereik. Ik zie
aanbieden. Uiteindelijk is het de vraag of
daarom meer kansen in gespecialiseerde
het de grote platformen blijft lukken om
B2B-platforms en in het aangaan van
steeds nieuwe productcategorieën toe te
partnerships met de grote, bekende
voegen. Daar staat tegenover dat deze
partijen. Zo kunnen webwinkels nu al via
partijen wel erg goed zijn in het snappen
Amazon, DISH en Bol producten verkopen,
van de klantvraag. Mijns inziens ligt daarin
waarbij ze zelf kiezen welke zaken ze via de
de kracht van een platform: inzicht krijgen in
platformen laten verlopen (zoals verkoop en
de vraag en behoefte van specifieke klanten
betaling) en wat ze zelf doen (productie en logistiek). Samenwerken lees verder op pagina 47
op een gemeenschappelijke basis: het platform. Dat kan bijvoorbeeld een infrastructuur of website zijn. Vaak zijn dit dus meerzijdige marktplaatsen. Platformen
DE KRACHT VAN PLATFORM ECONOMIE ZIT IN HET BETER INSPELEN OP DE KLANTVRAAG. 44
KAN DE TUINBOUW EIGEN PLATFORMEN ONTWIKKELEN DIE ZO ATTRACTIEF EN INTELLIGENT ZIJN DAT ZE DE EUROPESE CONSUMENT ZELF KUNNEN BEREIKEN EN BEDIENEN?
en daarop inspelen. Wil je als aanbieder iets
andere grote platformen. Die zijn al zo goed in het snappen en aantrekken van de klant. Vergelijk het maar met sociale media: kun je het echt veel beter doen
TECH50
Platforms
Platformen van binnen en buiten de tuinbouw spelen een steeds grotere rol in de verbinding tussen vraag en aanbod in producten, diensten, kennis en data. In de TECH50 ligt onze focus op de B2Btoepassingen die een brede internationale toepassing kennen. Tuinbouw raakt internationaal steeds meer verbonden in technologieontwikkeling en marktbereik.
****
30MHZ Amsterdam 30Mhz kiest voor een open platform en zoekt nadrukkelijk verbinding met marktpartijen om maximale connectiviteit en klantwaarde te creëren. Kernproduct Dataplatform Sinds 2014 Fase Scale-up Omzet € 580.000 Werknemers 27 Eigendom Oprichters, Rabobank, Shift Invest
****
LETSGROW.COM Vlaardingen LetsGrow is doorontwikkeld van datamonitoring platform naar datagestuurd telen en oogstvoorspelling met behulp van slimme sensoren en app’s.
***
JEM-ID Honselersdijk De transformatie van JEM-id van IT partner naar B2B-platformontwikkelaar manifesteert zich in hun betekenis voor onder andere Floriday en Green Commerce.
Kernproduct Dataplatform Sinds 2000 Fase MKB Omzet Niet openbaar Werknemers 30 Eigendom Hoogendoorn
Kernproduct Handelsplatform Sinds 1996 Fase MKB Omzet € 6.033.000 Werknemers 45 Eigendom Management
***
ROYAL BRINKMAN ‘s-Gravenzande Royal Brinkman heeft een sterk platform voor integrated pest management (IPM). Een stevig belang in Agrobío, een krachtige E-commerce functie en de Plantalyzer completeren dit plaatje. Kernproduct Producten en toepassingsplatform Sinds 1885 Fase Grootbedrijf Omzet € 214.000.000 Werknemers 455 Eigendom Familiebedrijf
***
MPRISE AGRIWARE Veenendaal Lag de focus eerst op registratie en transactiedata, nu beweegt Agriware zich steeds meer op het vlak van datacollectie, mobiele apps en business platform integratie. Kernproduct Dataplatform Sinds 2006 Fase MKB Omzet € 8.353.000 Werknemers 91 Eigendom Management
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN PLATFORMS BE
IL
AT
SG
IL
CARE4GROWING
CLARIFRUIT
DIMUTO
MYCROPS
Kernproduct Dataplatform voor digitaal ecosysteem Sinds 2020 Fase Startup Werknemers 3
Kernproduct Platform voor end-to-end kwaliteitscontrole Sinds 2018 Fase Startup Werknemers 10
CONCEPT DATA SYSTEMS
Kernproduct Agrifood handelsplatform gebaseerd op blockchain Sinds 2019 Fase Startup Werknemers 7
Kernproduct Digitaal agri en horti platform Sinds 2016 Fase Startup Werknemers 6
Kernproduct Dataplatform voor veredeling en opkweek Sinds 1992 Fase MKB Werknemers 30
45
Tuinbouw Automatisering Roltafelsystemen van Logiqs zijn koplopers op het gebied van flexibiliteit, schaalbaarheid en betrouwbaarheid
AS/RS Veilige en efficiënte opslag met behulp van modulaire en flexibele automatiseringsoplossingen
Vertical Farming
Onze technologisch meest geavanceerde vertical farms helpen telers om met minder hulpmiddelen hun productie op te schalen
Logiqs heeft meer dan 45 jaar ervaring en vakkennis op het gebied van interne transport en logistieke systemen voor kassen, magazijnen en vertical farms. Hiermee helpen we onze klanten met oplossingen om een hogere opbrengst te behalen en een sterkere concurrentiepositie op de wereldmarkt te verwerven.
NEEM CONTACT MET ONS OP! info@logiqs.nl +31 174 514141 www.logiqs.nl
Teeltsystemen | Magazijnautomatisering | Vertical Farming 46
Platforms
vervolg van pagina 44
kan vruchtbaar zijn, zeker
TECH50
en klantvoorkeuren. De les die we van
de data die daar worden gegenereerd.
als de aanbieders uit de tuinbouw kunnen
succesvolle platformen kunnen leren, is dat
Een open platform leert bovendien
profiteren van klantinzichten en toegang
alles in de platformeconomie draait om
sneller dan een gesloten platform.
tot markten die deze grote consumenten
‘fulfillment’: het vervullen van de wensen
Dat geeft ruimte om te reageren op
platformen hebben. Overigens zie je dat
van klanten. De klant wil een geïntegreerde
veranderende markten en nieuwe markten
steeds meer sectoren, zoals bezorging,
oplossing, geen losse producten. Hij wil
te ontginnen. De strategische vraag voor
taxi en huisjesverhuur, zelf alternatieve
een pakket voor een volledige maaltijd,
de deelnemende partijen is dan wel: waar
platformen ontwikkelen om minder
een bloemetje met kaartje en bezorging,
concurreren we op en wat willen we samen
afhankelijk te worden van de ‘grote
een plant als onderdeel van een interieur.
doen? Ik merk dat dit een lastige vraag is
jongens’ en de hoge fees die zij vragen.
Voor aanbieders (producenten) kan dit
omdat partijen dan op zoek moeten naar
Dus het kan wel.”
betekenen dat ze actief moeten zijn op
het grotere plaatje en belang. Er kunnen
meerdere platformen, die kunnen zorgen
ook grote verschillen zijn: de een is al veel
voor een geïntegreerd aanbod. Als je dit
verder met digitalisering, data delen en
spel goed kunt spelen, kun je volgens mij
nieuwe verdienmodellen dan de ander.
HOE KAN EEN PLATFORM DAN HELPEN OM DE OMZET IN DE TUINBOUW TE VERGROTEN?
maximaal oogsten.”
“Een platform dat helpt om de klant te
Veel B2B-platformen zijn nu vooral gericht op efficiency en dat is wat mij betreft wel
interessant zijn of helpen bij het vroegtijdig
EN HOE ZIT HET MET SPECIFIEKE PLATFORMEN VOOR B2B: WAAR LIGGEN DAAR DE VALKUILEN EN KANSEN?
inschatten van verschuivende wensen
“In de tuinbouw is het zeker interessant
inspelen op de klantvraag. De interactie
om B2B-platformen te creëren voor
met klanten en waardetoevoeging moeten
optimalisatie van de processen, zoals
de speerpunten van een platform zijn.”
bereiken en zijn voorkeuren en wensen te identificeren, kan veel meerwaarde bieden. Daarop aanhaken kan dus zeker
DE PLATFORM ECOMOMIE DRAAIT OM ‘FULFILLMENT’.
wat mager. Je blijft dan ‘business as usual’ doen, terwijl de kracht van digitalisering en platformeconomie juist zit in het beter
inkoop, grondstoffen, voorraden en logistiek. Ze kunnen een belangrijke rol spelen in het vergroten van de efficiency en flexibiliteit. Alle partijen moeten dan goed op elkaar zijn afgestemd. Daarbij past een open platformstructuur, waarbij alle betrokkenen toegang hebben tot
47
“Datagedreven telen is een groot ding in de tuin-
bouw. Telers zijn bezig met datagedreven kas en teeltbeheer door middel van geavanceerde analyses en onderzoeken daarnaast het autonoom telen. Wij zijn ervan overtuigd dat deze revolutie ook een impact zal hebben op biologische gewasbescherming.“ Karel Bolckmans, COO Biobest Group.
Personalised solutions, trusted advice Biobest, naturally!
www.biobestgroup.com
TUINBOUW-TECH EN HET GROTE GELD TECH50 OVERZICHT De berichten rollen in rap tempo over elkaar heen. De agrisector, en de hortisector in het bijzonder, is nog nooit zo hot geweest in de ogen van de investeerders, beleggers, family offices, private equity en venture capitalists. Door allerlei oorzaken, zoals het beleid van de wereldwijde centrale banken, de rentevoet en politieke ambities van de wereldmachten, is er heel veel geld in omloop. Geld op zoek naar rendement, naar impact of naar een veilige haven.
TECHNOLOGISCHE BELOFTEN Toch is de echte trigger voor het grote geld dat de sector instroomt een andere. Investeerders kijken - anders dan bancaire financiers - veel minder naar risico en meer naar groeiperspectief. Dat groeiperspectief kan voortkomen uit doorbraaktechnologieën, internationalisering en de vergroting van het marktbereik door techniek en technologische oplossingen wereldwijd
LAND- EN TUINBOUW
uit te rollen. Welke onderneming heeft
Land- en tuinbouw kwalificeert zich in
klinkt niet aantrekkelijk voor investeerders.
schaalbare technologische oplossingen
alle opzichten als stabiel, aantrekkelijk
Toch doet de land- en tuinbouw het op
in huis, liefst in combinatie met unieke
investeringsdomein. Het is maatschappelijk
lange termijn zeker niet slecht: geen
data, een dominant platform en toe te
uiterst relevant, want het voeden van de
ultieme, maar wel stabiele rendementen.
passen zonder diepe tuinbouwkennis?
toekomstige wereldbevolking is een grote
En als je dit afzet tegen een negatieve
De technologie hoeft nog niet uitontwikkeld
opgave. Voedselschaarste en gebrek aan
rente op een deposito wordt het sommetje
te zijn, maar moet een grote belofte in zich
inkomen op het platteland is al vaak de
al snel anders. Tel daarbij op de enorme
hebben. De partij die op zoek is naar geld
opmaat geweest naar regionale conflicten,
ontwikkeling op het gebied van techniek
moet uiteraard een strakke pitch hebben,
migratie en vluchtelingenproblematiek.
en technologie en je hebt opeens een
een fantastisch team, een hoge aaibaarheid
Daarnaast moet de wereld zuiniger omgaan
aantrekkelijk perspectief. Immers: techniek
en - ook al is het slechts het begin van
met energie, water en grondstoffen en
en technologie verminderen het risico op
een steile curve - exponentiële resultaten
ook nog het klimaatprobleem aanpakken.
misoogsten of kwaliteitsverlies. En sinds de
kunnen laten zien. In navolging van het
Moderne land- en tuinbouw scoort
Covid-pandemie wordt lokaal produceren
archetype in deze groei-beloften-economie
driemaal op deze criteria. Toch weten
steeds aantrekkelijker en zijn er ook lokaal
kan ook de Nederlandse tuinbouw nog
we uit ervaring dat land- en tuinbouw
vaak betere prijzen te maken; de consument
veel leren van Elon Musk, Equilibrium,
niet direct bekend staat om de hoge
betaalt al snel iets meer voor een product
AppHarvest en van het Duitse Infarm.
investeringsrendementen. In de tang van de
uit eigen land of regio.
supermarkt of vatbaar voor misoogsten: dat
lees verder op pagina 51
49
Blueprint for efficiency
Quality makes the difference
Innovatieve en duurzame veredeling vereist constante technologische ontwikkeling Ontdek wat wij doen om aan de top van veredeling te blijven op www.anthura.com
▲
Dutch engineering
▲
Superb quality
▲
Highspeed handling
▲
Less manual labour
▲
Limited downtime
www.taks.nl
BEREKENING CUMULATIEVE BLADOPPERVLAKTE
38cm 2 PROGNOSTISERING WORTELKWALITEIT
LAND DOMEIN
BEDRIJFSNAAM
SINDS
HOOFD INVESTEERDER O.A.
CO-INVES- LAND TYPERING TEEERDERS
NL
Greenhouse technology
KUBO Group
1945
NPM Capital
NL
minderheidsbelang
niet vrijgegeven 2021
NL
Smart proces control
Priva
1959
Viessmann
DE
minderheidsbelang
niet vrijgegeven 2021
NL
Greenhouse technology
Gakon
1951
Netafim
IL
acquisitie
niet vrijgegeven 2021
US
Closed Environment Agriculture Equilibrium CEA fund
2008
AP4, European pension funds
WW
opgehaald vermogen 1.100.000.000 2021
US
Closed Environment Agriculture AppHarvest
2017
Equilibrium, Red Sea Farms,
9
US
opgehaald vermogen
566.300.000 2021
CA
Vertical Farming
Plenty
2014
Softbank Vision Fund
11
JP
opgehaald vermogen
541.000.000 2021
US
Vertical Farming
Bowery Farming
2014
Tomasek Holdings, GGV Capital, GV, General Catalyst
32
US
opgehaald vermogen
488.200.000 2021
DE
Vertical Farming
Infarm
2013
Lightrock, Atomico
20
US
opgehaald vermogen
475.900.000 2021
US
Vertical Farming
Aerofarms
2004
Abu Dhabi Investment Office (ADIO), INGKA Group
14
WW
opgehaald vermogen
280.000.000 2021
US
Vertical Farming
80 Acres Farms
2015
General Atlantic, Barclays
9
WW
opgehaald vermogen
250.000.000 2021
DE
Vertical Farming
&ever
2015
Kalera
1
US
acquisitie
152.900.000 2021
US
Genetics & Bio
Voloagri Group
2012
Avrio Capital, Hearthwood Partners
4
US
opgehaald vermogen
132.000.000 2021
US
Robotics & Smart machinery
Iron Ox
2015
Breakthrough Energy Ventures
19
WW
opgehaald vermogen
103.200.000 2021
US
Vertical Farming
Crop One
2012
Emirates Flight Catering
>
WW
opgehaald vermogen
47.300.000 2021
NL
Greenhouse installations
Stolze Group
1969
HAL Investments
NL
meerderheidsbelang
niet vrijgegeven 2020
NL
Greenhouse technology
Certhon
1896
DENSO
JP
minderheidsbelang
niet vrijgegeven 2020
NL
Greenhouse technology
Van der Hoeven
1953
Arvesta
BE
meerderheidsbelang
niet vrijgegeven 2020
US
Data science Agtech
Benson Hill
2012
GV, Wheatsheaf
24
US
opgehaald vermogen
282.300.000 2020
US
Closed Environment Agriculture BrightFarms
2011
Cox Enterprises, Catalyst Investors
6
US
opgehaald vermogen
212.900.000 2020
US
Vertical Farming
Gotham Greens
2009
Silverman Group, Manna Tree
5
US
opgehaald vermogen
125.100.000 2020
IL
Genetics & Bio
Evogene
2002
ARK Investment Management, Monsanto
4
WW
opgehaald vermogen
94.500.000 2020
US
Closed Environment Agriculture Revol Greens
2017
Equilibrium Capital
1
US
opgehaald vermogen
68.000.000 2020
ZA
Robotics & Smart machinery
Aerobotics
2014
Naspers Foundry, Paper Plane Ventures, Nedbank
WW
series B
31.800.000 2020
NL
Vertical Farming
Plantlab
2010
De Hoge Dennen
NL
series A
NL
Robotics & Smart machinery
Viscon
1927
Synergia
NL
minderheidsbelang
niet vrijgegeven 2020
NL
Closed Environment Agriculture AgroCare
1997
NPM Capital
NL
minderheidsbelang
niet vrijgegeven 2019
NL
Vertical Farming
Codema
1958
Nordian Capital
NL
meerderheidsbelang
niet vrijgegeven 2018
NL
Greenhouse technology
Boal Group
1970
Equistone
UK
acquisitie
niet vrijgegeven 2018
IL
Greenhouse technology
Netafim
1965
ORBIA
MX
acquisitie
NL
Genetics & Bio
Axia Vegetables Seeds
2011
Voloagri Group
US
meederheidsbelang
niet vrijgegeven 2015
NL
Genetics & Bio
Dümmen Orange
1967
BC Capital
UK
acquisitie
500.000.000 2015
NL
Genetics & Bio
Incotec Group
1968
Croda Investments
UK
acquisitie
155.000.000 2015
17 1
BEDRAG JAAR IN $
23.500.000 2020
1.895.000.000 2017
Bronnen: Publiek, persberichten, Crunchbase, Hillenraad
WITTE RAVEN
kunnen claimen. Het is juist in de tuinbouw
CONSOLIDATIE
Er zijn mooie voorbeelden te vinden
bekend dat de bomen nooit tot in de
Maar investeerders kijken verder dan
van investeerders die een onderneming
hemel groeien; de wind kan zomaar uit
de technologie en de groeibelofte.
met geld, kennis, kunde en een prachtig
de ander hoek waaien. Toch moeten we
Want je kunt ook waarde creëren door
netwerk naar de volgende fase van groei
als Nederlandse tuinbouw - juist met onze
ondernemingen samen te voegen:
brengen. Maar als de verwachting te ver
sterke technologiepositie - niet te klein
complementaire bedrijven in technologie,
uit de pas loopt met de realiteit, dan ligt
denken als we relevant willen blijven op het
schaal, marktbereik of kennis? En hoe
er een groot gevaar op de loer: de ebitda
wereldtoneel. En dan kan die route lopen
meer gefragmenteerd een sector is, hoe
squeezer. Als de onderneming achterblijft
via stevige allianties of via een robuuste
groter de perspectieven op waardecreatie.
in de groeispurt moet er aan alle knoppen
investeerder. Als je maar zorgvuldig bent in
Tel daarbij op het goedkope geld en je kunt
gedraaid worden om de trein weer te laten
het selecteren van de juiste partij. Want met
gaan bouwen. In jargon: Buy & Build. Dan is
versnellen. Een goede investeerder met
een gezamenlijke ambitie kan iedere
niet alleen het product dat de onderneming
kennis van zaken en een lange adem zal
Nederlandse onderneming in tuinbouw nog
levert een waarde-element, maar ook de
het geduld op kunnen brengen om aan de
makkelijk tot grote hoogte stijgen. De echte
onderneming zelf. Je kunt ondernemingen
goede knoppen te draaien. Maar als de
ruimte laten we dan nog maar even aan
immers aan elkaar rijgen, optimaliseren,
investeringshorizon te kort is, wordt er in de
Elon Musk, Richard Branson en Jeff Bezos.
minder renderende onderdelen weer
tuinbouw al snel aan de verkeerde knoppen
Wij blijven met onze voeten op de grond.
afstoten, de omvang verdubbelen of,
gedraaid. Dit legt druk op de onderneming
als ultieme exit, naar de beurs brengen.
en haar medewerkers. Voor je het weet,
Op deze pagina een lijst met de beeld
Daarmee is de onderneming zelf
lopen de goede mensen weg, komt de
bepalende investeringen en overnames in
handelswaar geworden en dat brengt een
onderneming in zwaar weer en wordt de
tuinbouw.
heel circus van investeringspartijen op
onderneming zelf de speelbal...
vervolg van pagina 49
gang: bootstrappers, informal investors, business angels, accelerators, seed
BOMEN TOT IN DE HEMEL
capitalists, venture capitalists, private equity,
Vooralsnog lijken de bomen tot in de hemel
enzovoort. We zien deze spelers nu ook in
te groeien. De ene overname volgt de
de tuinbouw opduiken. Veel ondernemers
andere en de ene investeringsronde is nog
in de hightech tuinbouw worden zeer
niet achter de rug of er komt alweer een
regelmatige bezocht door dit soort partijen.
nieuwe aan. De burnrate wordt verhoogd om de positie van de winners-take-all te
51
TECH50
VERTICAL FARMING: WAAR LIGGEN DE KANSEN? OPTIMALE BENUTTING VAN DE RUIMTE, GEGARANDEERDE PRODUCTIE, MINDER GEBRUIK VAN WATER EN GEWAS BESCHERMINGSMIDDELEN, MINDER TRANSPORTKOSTEN: HET LIJSTJE MET VOORDELEN VAN VERTICAL FARMING IS INDRUKWEKKEND. IS DIT ECHT HET EI VAN COLUMBUS EN GAAN WE STRAKS BIJ IEDERE STAD, OVERAL TER WERELD, WOLKENKRABBERS VOL TOMATEN- EN SLAPLANTEN ZIEN? WORDT DIT HET ANTWOORD OP HET WERELDWIJDE VOEDSELVRAAGSTUK?
M
artien Penning van Hillenraad
VOEDSELVEILIG IMAGO
maximaal gecontroleerde teeltomgeving –
Partners gaat in gesprek met Leo
In Nederland is de kasteelt enorm goed
bijna een lab-omgeving – de consument erg
Marcelis, hoogleraar Tuinbouw en
ontwikkeld en geoptimaliseerd. Boven
aan. Producten uit een vertical farm hebben
dien is ons klimaat ideaal voor kasteelt.
daar een voedselveilig imago. De Europese
En vertical farming moet daarmee
consument heeft daarentegen soms juist
Leo, waar staan we op dit moment
concurreren. Is het dan realistisch om te
een negatief beeld bij wat zij zien als
met vertical farming? “We staan echt
verwachten dat we deze manier van telen
‘kunstmatige’ producten. Overigens zie ik
nog helemaal aan het begin van deze
grootschalig in Nederland gaan toepassen?
wel dat jongeren dat veelal anders ervaren
ontwikkeling. In Japan is het concept al
“De voordelen van vertical farming zijn in
en positiever denken over vertical farming.”
behoorlijk populair en toch is het de vraag
andere landen inderdaad groter. Daarom
of het winstgevend is.” Blijft het dan bij ‘een
zie je in Azië en de VS op dit vlak veel meer
KOSTPRIJS IS BOTTLENECK
lucky shot’ of zit er voldoende progressie
gebeuren. Dat heeft ook voor een deel te
Vertical farming is vanuit kostprijs
in en kun je concluderen dat er serieuze
maken met de consumentenvoorkeur: in
geredeneerd in Nederland dus minder
kansen liggen? Op dit moment is het
Japan en China spreekt het beeld van een
interessant voor de productieteelt. Maar ik
Productfysiologie aan de WUR.
aandeel producten dat uit vertical farming
verbaas mij erover dat het niet breder wordt
komt nog heel erg laag. “Helemaal waar,
toegepast door plantenkwekers. Zij hebben
maar de ontwikkelingen gaan wel heel snel. Als we kijken naar de teeltbedrijven, dan neemt dat aantal vooral buiten Nederland toe. In ons land zien we eigenlijk alleen nog beginnende teeltbedrijven. Nederland is daarentegen wel groot in de ontwikkeling en toelevering van teeltsystemen voor vertical farming. Daarbij is het goed om ons te realiseren dat toeleveranciers in andere landen niet stilzitten. Als we in Nederland ook binnen vertical farming een technologische rol van betekenis willen spelen, moeten we die ontwikkeling niet negeren.”
52
HET IS GOED OM ONS TE REALISEREN DAT TOE LEVERANCIERS IN ANDERE LANDEN NIET STILZITTEN.
intensieve, kortcyclische teelten, waar enorm veel logistiek aan vastzit. Waarom kiezen zij niet voor vertical farming? “Ik heb precies diezelfde vraag. Het heeft er misschien mee te maken dat de investering in zo’n systeem groot is en dat je er daarom eigenlijk 365 dagen per jaar gebruik van wil maken. Zo’n spreiding over het jaar is voor plantenkwekers een uitdaging. Daar staat tegenover dat een paar procent meer productie in deze teelt heel veel verschil maakt. Ik denk dus zeker dat vertical farming dan aantrekkelijk kan zijn.” lees verder op pagina 55
TECH50
Vertical Farming *****
PLANTLAB ‘s-Hertogenbosch In een voormalig IBM gebouw in Amsterdam produceert men eigen groenten en kruiden onder het label Plant Paradise voor levering aan onder andere Picnic.
*****
PLANTYFOOD Poeldijk
Kernproduct Daglichtloos telen voor de retail Sinds 2010 Fase Scale-up Omzet € 3.000.000 Werknemers 48 Eigendom Oprichters, De Hoge Dennen
Met eigen R&D ontwikkelde systemen voor daglichtloos telen van bladgewassen en vruchtgroenten zet PlantyFood zich op de kaart. Kernproduct Leverancier van systemen voor daglichtloos telen Sinds 2016 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 114 Eigendom Certhon
Vertical Farming is een buitengewoon interessante nieuwe tak van sport binnen de tuinbouw, met steeds meer partijen en investeerders die hierin de oplossing zien voor vele vraagstukken. Vertical Farming zien wij voor onze selectie vooral als indoor farming zonder daglicht. De ultieme uitdaging is welke producten kunnen we daglichtloos succesvoller telen in een vertical farm dan in een glazen kas met groeilicht.
****
ARTECHNO GROWSYSTEMS De Lier Volautomtische plant factories met extreme focus op klimaatcontrole tot op de halve graad nauwkeurig voor de hoogste plant happiness. Kernproduct Leverancier van systemen voor daglichtloos telen Sinds 1988 Fase MKB Omzet € 3.722.000 Werknemers 16 Eigendom Privaat
****
BLUE SKIES GROUP Helmond
***
FUTURE CROPS Poeldijk In het hart van het Westlandse glastuinbouwgebied starten met vertical farming, dat is lef hebben en buitengewoon praktisch. Kernproduct Daglichtloos telen van kruiden Sinds 2016 Fase Scale-up Omzet Niet openbaar Werknemers 13 Eigendom Privaat
Een project onder de radar, maar als we de locatie en de werving van mensen zien, staat er iets unieks te gebeuren voor vertical farming in Nederland. Kernproduct Daglichtloos telen voor de retail Sinds 2015 Fase Startup Omzet Niet openbaar Werknemers 3 Eigendom Seven steps to heaven
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN VERTICAL FARMING US
US
DE
GB
CA
80 ACRES FARMS
BOWERY FARMING
INFARM
PLENTY
Kernproduct Bouw en management van vertical farms Sinds 2015 Fase Startup Werknemers 75
Kernproduct Bouw en management van vertical farms Sinds 2014 Fase Scale-up Werknemers 202
Kernproduct Levering en management van vertical farms Sinds 2013 Fase MKB Werknemers 493
INTELLIGENT GROWTH SOLUTIONS Kernproduct Leverancier van vertical farms Sinds 2013 Fase Scale-up Werknemers 55
Kernproduct Bouw en management van vertical farms Sinds 2014 Fase Scale-up Werknemers 325
53
Automated Vertical Farming
“
“
Providing a plantfocused approach
VISIT WWW.ARTECHNO.NL
54
Vertical Farming
vervolg van pagina 52
TECH50
De bottleneck is dus
hoge eisen aan de consistente kwaliteit
maar nog niet snel gemeengoed gaat
waarschijnlijk nog steeds de kostprijs:
gesteld worden. “Daar zie ik inderdaad
worden. Als we dan wereldwijd kijken:
de investering en de operationele
mogelijkheden en toch gebeurt dat nu nog
waar heeft het op korte termijn meer
kosten. De investering kan een factor 10
zeker niet op grote schaal.”
bestaansrecht? “In een gebied met een
schelen ten opzichte van een gewone
voor de glastuinbouw slecht klimaat of
kas. “Klopt. En daarbij komt dat het
KOFFIEDIK KIJKEN
dure grond biedt vertical farming serieuze
extra energieverbruik niet alleen voor
Samenvattend kunnen we concluderen
kansen. In stedelijk gebied, met andere
hogere kosten zorgt, maar ook een
dat vertical farming in de Nederlandse
woorden: dichtbij de consument, is het heel
duurzaamheidsaspect heeft. Vinden we het
productietuinbouw een plek gaat innemen
interessant omdat je minder producten
als samenleving wel verantwoord om zoveel
hoeft in te vliegen. Landen als Singapore en
meer energie te gebruiken?”
de Verenigde Arabische Emiraten die voor
MEDICIJNEN EN COSMETICA “Hoewel ik verwacht dat de kostprijs van vertical farming de komende jaren wel omlaag gaat, zal het altijd relatief duur blijven. Dan gaat het erom dat een teler meerwaarde weet te creëren door bijvoorbeeld een betere kwaliteit te leveren, door zekerheid van levering te bieden of door de manier van telen als marketinginstrument te gebruiken. Met vertical farming kun je de teelt bovendien maximaal sturen en dat betekent ook dat je kunt sturen op inhoudsstoffen, zoals vitamine C en antioxidanten” Daarnaast liggen er mijns inziens kansen in het telen van cosmetische of medicinale stoffen, zoals medische cannabis. Het gaat dan om relatief dure producten, waarbij
HET GAAT EROM DAT EEN TELER MEERWAARDE WEET TE CREËREN DOOR EEN BETERE KWALITEIT TE LEVEREN EN ZEKERHEID VAN LEVERING TE BIEDEN.
hun voedsel nu nog heel afhankelijk zijn van import uit het buitenland, tonen ook veel belangstelling. Belangrijke factor is daarbij altijd de stroomvoorziening: er is goedkope stroom nodig om het rendabel te krijgen. Waar precies alle kwartjes de juiste kant op gaan vallen, is koffiedik kijken. Maar dat vertical farming een blijvertje is, dat staat voor mij wel vast. Het is maar net de vraag hoe snel we de kosten kunnen halveren door introductie van nieuwe technieken en technologieën.”
55
TECH50
NIEUWE GENETISCHE TOOLS: VOLOP KANSEN, MAAR EEN INGEWIKKELD VRAAGSTUK “NIEUWE GENETISCHE TOOLS, ZOALS CRISPR-CAS, BIEDEN BESLIST ZEER INTERESSANTE MOGELIJKHEDEN. MAAR DESIGNERPLANTEN, WAARBIJ WE ALLE EIGENSCHAPPEN ZELF BEPALEN, ZIJN NOG HEEL VER WEG. VOORLOPIG BLIJFT DE KLASSIEKE VEREDELING DE KERN VAN HET VEREDELINGSPROCES”, ALDUS SJOUKJE HEIMOVAARA.
S
joukje is algemeen directeur
dat we met CRISPR-Cas, of een andere
modificatie kan helpen, maar het is wel
van de Agrotechnology & Food
gene-editingtechniek, goede resultaten
een ingewikkeld vraagstuk. Al was het
Sciences Group van de WUR en
kunnen boeken. Daarbij zijn er ook hele
alleen maar omdat virussen supersnel
lid van de Adviesraad voor Wetenschap,
interessante ontwikkelingen op het gebied
muteren. Bij de overdracht van virussen
Technologie en Innovatie. Ze studeerde
van gevoeligheidsgenen. Door daar
spelen insecten vaak een grote rol en als
plantenveredeling en promoveerde in de
aanpassingen te doen, zet je de resistentie
je die weet weg te houden, ben je van
celbiologie. Ze noemt gene editing een
niet ‘aan’, maar de gevoeligheid juist ‘uit’.
heel veel virussen af. Daaraan kan gene
boeiende ontwikkeling.
We kennen hier al verschillende mooie
editing niet zo eenvoudig bijdragen. Het is
voorbeelden van.”
goed om ons te realiseren dat dit soort
CRISPR-CAS STAAT VOLOP IN DE BELANGSTELLING: WELKE MOGELIJKHEDEN BIEDT DEZE TECHNIEK VOOR DE TUINBOUW?
KAN GENE EDITING OOK HELPEN BIJ HET BESTRIJDEN VAN VIRUSSEN?
vervangen. Sommige eigenschappen, denk
“Met CRISPR-Cas kun je heel gericht iets
“Virussen zijn een groot probleem en
prima realiseren. Dan is het zonde om
aan het DNA van een plant veranderen.
het zou fantastisch zijn als we daar een
daarvoor dure technieken als CRISPR-Cas te
Je kunt één of enkele genen aanpassen en
oplossing voor vinden. Genetische
gebruiken.”
tools de klassieke veredeling niet gaat bijvoorbeeld aan de compactheid van een plant, kunnen we door ‘gewoon’ veredelen
daarmee de planteigenschap veranderen. Toch lukt dat maar met heel weinig planteigenschappen omdat veel relevante eigenschappen, bijvoorbeeld een hogere productie, door heel veel verschillende genen bepaald worden. Om wat we noemen een ‘designerplant’ te ontwikkelen, moeten we precies weten wat het effect van al die genen is. Zover zijn we echt nog lang niet. Kijk je naar resistentie, dan weten we dat we daar wel veel kunnen bereiken door één of twee genen te veranderen. Hier wordt al veel onderzoek naar gedaan en we zien
56
IN PLAATS VAN TÉGEN DE NATUUR, GAAN WE STEEDS MEER MÉT DE NATUUR WERKEN.
GENETISCHE MODIFICATIE IS VOOR SOMMIGEN EEN BELADEN TERM. WELKE POLITIEKE EN MAATSCHAPPELIJKE DISCUSSIE KUNNEN WE VERWACHTEN? “Er kan op het gebied van genetische modificatie steeds meer, maar de Europese regelgeving is daarbij wel vaak spelbreker. Gene editing, zoals CRISPR-Cas, valt in Europa onder de GMO-wet voor ‘genetically modified organisms’. Dit wordt momenteel wel opnieuw bekeken, dus lees verder op pagina 59 daar liggen kansen.
TECH50
Genetics & Biology *****
ENZA ZADEN Enkhuizen Technologie zit letterlijk in de genen van Enza. In huis worden state-of-the-art technologieën toegepast om blijvend grenzen te verleggen. Kernproduct Veredeling groentezaden Sinds 1938 Fase Grootbedrijf Omzet € 341.000.000 Werknemers 2.154 Eigendom Familiebedrijf
*****
RIJK ZWAAN De Lier Rijk Zwaan is een technologiebedrijf dat geen mogelijkheid onbenut laat om de laatste technologische snufjes en toptalent aan boord te halen. Kernproduct Veredeling groentezaden Sinds 1924 Fase Grootbedrijf Omzet € 477.000.000 Werknemers 3.500 Eigendom Familiebedrijf
*****
KOPPERT BIOLOGICAL SYSTEMS Berkel en Rodenrijs De uitvinder van biologische gewasbescherming heeft een nieuwe technologie ontwikkeld om de plantweerbaarheid met microbiologicals te verhogen.
Professionele veredeling van veel soorten tuinbouwgewassen bezorgde Nederlandse veredelingsbedrijven een leidende positie in de wereld. Maar naast plantenveredeling gebeurt er meer op het domein van de biologie. Verbetering van gewassen, inbouwen van resistenties, het ontwikkelen van biologische bestrijding met natuurlijke vijanden en het verbeteren van de plantgezondheid met microorganismen speelt een steeds grotere rol. Technologie zorgt ook hier voor grote doorbraken.
*****
Kernproduct Biologische plantgezondheid Sinds 1967 Fase Grootbedrijf Omzet € 260.400.000 Werknemers 1.575 Eigendom Familiebedrijf
KEYGENE Wageningen De kraamkamer van nieuwe technologieën en wetenschappelijke toepassingen in genetica en biologicals, AgBiotech in alle opzichten. Kernproduct Veredelingstechnologie Sinds 1989 Fase MKB Omzet € 19.000.000 Werknemers 135 Eigendom Enza Zaden, Rijk Zwaan, Limagrain, Takii
****
DÜMMEN ORANGE De Lier Wereldwijde speler die zwaar inzet op R&D in genetica met het nieuwe Breeding Technologie Center waar 200 mensen werken aan genetics en genomics. Kernproduct Sierteelt veredeling Sinds 1967 Fase Grootbedrijf Omzet € 349.000.000 Werknemers 6.082 Eigendom BC Capital
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN GENETICS & BIOLOGY DE
DE
BE
IL
CH
BASF / NUNHEMS
BAYER CROPSCIENCE
BIOBEST GROUP
EVOGENE
SYNGENTA SEEDS
Kernproduct Groenten veredeling Sinds 1865 Fase Corporate Werknemers 117.628
Kernproduct Groenten veredeling Sinds 1863 Fase Corporate Werknemers 103.824
Kernproduct Biologische gewasbescherming Sinds 1987 Fase Grootbedrijf Werknemers 1.700
Kernproduct Datadriven biotechnologie Sinds 2002 Fase MKB Werknemers 128
Kernproduct Groeten en sierteelt veredeling Sinds 2000 Fase Corporate Werknemers 49.000
57
Technologie helpt veredeling vooruit
Plantenveredeling bestaat al eeuwen, maar er is in de afgelopen tien jaar ontzettend veel veranderd. Doordat veredelaars en laboratoria steeds meer samenwerken, zijn de mogelijkheden eindeloos en kan het veredelingsproces drie tot vier generaties korter duren dan vroeger.
Anticiperen op ontwikkelingen Succesvol ondernemen is ook anticiperen op toekomstige ontwikkelingen. De snelle groei van de wereldbevolking in combinatie met een afnemend areaal aan goede landbouwgrond en het veranderende klimaat zal een enorme druk op de voedselbeschikbaarheid en -veiligheid leggen.
nodig hebben. Op een lange houdbaarheid om onnodige voedselverspilling te voorkomen. Op het ontwikkelen van biologische groenterassen. Op efficiëntere, duurzame en betrouwbare teelt- en verwerkingsmethoden. En op extreme klimaat- en andere omstandigheden, zoals hitte, droogte of verzilte grond.
Toekomstproof rassen
Het resultaat
Daarom richten onze veredelaars zich naast smaak en voedingsstoffen ook sterk op productiviteit en weerstand tegen ziekten. Op sterke betrouwbare rassen die tijdens de teelt minder gewasbeschermingsmiddelen, water of kunstmest
Op deze manier zorgen we er gezamenlijk voor dat we mensen toegang geven tot gezond, gevarieerd eten. Waar ze zich ook bevinden op de wereld. En op de meest mogelijke duurzame manier.
enzazaden.nl 58
Genetics & Biology
TECH50
door sluipwespen of aaltjes, bestuiving
bedrijven kunnen er nog geen businesscase
WELKE ANDERE ONTWIKKELINGEN OP HET GEBIED VAN VEREDELING VOORZIE JE?
mee maken. Dit in tegenstelling tot onder
“Ik zie dat het verzamelen en gebruiken
toenemende interesse in de regeneratieve
meer de VS en Japan, waar het wel is
van data steeds belangrijker wordt.
landbouw, bijvoorbeeld in de vorm van
toegestaan. Het wordt echt tijd dat we
Veredelingsbedrijven die alle plant
strokenteelt. Ik ben benieuwd hoe we
wereldwijd één lijn trekken.
gegevens heel goed en systematisch vast
dat rendabel kunnen maken en of het
vervolg van pagina 56
De techniek mag nu alleen
nog voor onderzoek gebruikt worden en
met hommels en bijen of het gebruik van biostimulanten. In de landbouw zien we
leggen en dat koppelen aan hun genen
ook voor de kassenteelt mogelijkheden
Overigens begrijp ik de discussie over
materiaal, kunnen steeds beter voorspellen
biedt. Het zou wel mooi zijn: een rijtje
genetische technieken wel en het is goed
wat ze in huis hebben. In de dierlijke
tomaat naast een rijtje paprika. Een andere
dat er regels voor gelden. Maar ik zie dat
veredeling, met name bij vee, is dat heel
ontwikkeling vanuit de landbouw die ook
er hier en daar een ‘Frankenstein’-angst
gebruikelijk. Daar wordt op basis van data
voor de tuinbouw weleens interessant kan
heerst die niet altijd gegrond is. Sommige
over bijvoorbeeld het eiwitgehalte van de
zijn, is de teelt van dual purpose rassen.
mensen zijn tegen dit soort gerichte,
melk voorspeld welke kruising het beste
Misschien komt er ooit een tomatensoort
gecontroleerde mutaties, maar hebben
resultaat oplevert. Dat kun je met planten
waarvan we de blaadjes ook kunnen
geen bezwaar tegen de methode die al
ook doen. Dan ga je puur op basis van
gebruiken? Voor dit soort innovaties heb je
jaren gebruikt wordt: radioactieve straling.
statistiek veredelen, zonder dat je iets weet
dappere telers nodig en gelukkig hebben
Dat is evenmin natuurlijk en is als schieten
over de specifieke genen. Als je maar over
we die volop in Nederland. Ik heb een
met hagel. Terwijl je dan veel minder grip
voldoende betrouwbare gegevens beschikt,
hele hoge pet op van de Nederlandse
op het proces hebt, is die techniek wel
kun je heel goed patronen voorspellen en
land- en tuinbouwsector. We hebben veel
toegestaan. Het is goed als iedereen zich
algoritmes inzetten. Vooral voor bedrijven
ondernemers die risico’s durven nemen en
realiseert dat mutatie van nature ontstaat:
die trouw en systematisch zoveel mogelijk
zich bij tegenslag droog schudden en weer
dit is de basis van de evolutie. Het zou
data verzamelen, is dit een interessante
doorgaan. Daar moeten we trots op zijn!”
goed zijn om eens duidelijk uit te leggen
optie.”
wat de nieuwe technologie echt inhoudt en te laten zien wat de voordelen zijn.
NOG MEER TRENDS?
Zo kunnen we door een betere resistentie
“Wat ik zelf heel mooi vind, is dat we in
sneller van chemische bestrijding af. Dat is
plaats van tégen de natuur, steeds meer
toch een enorm pluspunt? Ik hoop echt op
mét de natuur gaan werken. Denk maar aan
een eerlijke discussie.”
de toepassing van biologische bestrijding
59
TECH50
DRIE UITDAGINGEN OP WEG NAAR SMART LOGISTICS: DIGITALISERING, DECARBONISATIE EN DISRUPTIE ZONDER GOEDE LOGISTIEK LOOPT DE TUINBOUW SNEL VAST. DE PRODUCTEN DIE WE IN NEDERLAND TELEN, MOETEN HUN WEG VINDEN NAAR DE EINDGEBRUIKER EN DE PRODUCTEN DIE WE IMPORTEREN, HEBBEN VERVOER NODIG VANUIT HUN PRODUCTIELAND.
I
n die logistiek zien Nico Anten (links)
van het volledige standaardiseren van data;
inzetten op duidelijke afsprakenstelsels
en Leon Simons (rechts) van Connekt
dat is bijna een ondoenlijke opgave.”
over toegang: wie mag welke informatie
(een onafhankelijk netwerk voor slimme
ophalen?”
mobiliteit en duurzame logistiek) drie grote
Nico: “Het is de vraag hoe we iedereen
uitdagingen: digitalisering, decarbonisatie
meekrijgen in deze digitaliseringsopgave.
en disruptie.
Dat gaat de grote logistieke dienstverleners wel lukken, maar kunnen de kleinere
GAAT HET DAN ALLEEN OM DATA VAN LOGISTIEKE PARTIJEN OF OOK VAN TELERS?
Deze drie D’s vragen de komende jaren om
bedrijven ook aanhaken? Een andere
Leon: “Het kan echt een gamechanger
veel aandacht.”
uitdaging is hoe we kunnen voorkomen dat
zijn als we ook de data van telers kunnen
grote dataplatformen een monopoliepositie
ontsluiten. Hoe eerder je informatie kunt
krijgen. Het is belangrijk dat we gegevens
koppelen, hoe beter dat is voor de hele
delen en toegankelijk maken, maar we
keten. Daarbij is het essentieel dat alle
willen niet toe naar een centrale database
partijen elkaar vertrouwen. En dat duurt
en monopolisten. We kunnen beter
gewoon even.”
LATEN WE BEGINNEN MET DE D VAN DIGITALISERING: WAT KUNNEN WE OP DAT TERREIN VERWACHTEN? Leon: “‘Data is koning’, wordt er vaak gezegd. Maar data is nog geen informatie. Bovendien hebben we met zoveel verschillende systemen te maken. Ik denk dat degene die data makkelijk en op de juiste manier toegankelijk kan maken, de winnaar zal blijken. In de huidige situatie zijn partijen nog sterk afhankelijk van de gegevens die ze geleverd krijgen. Dan moet je hopen en vertrouwen dat je de informatie krijgt die je op dat moment nodig hebt, dat het klopt en dat het volledig is. Zou ’t daarom niet beter zijn als je zelf die gegevens voor- en achterwaarts in de keten kunt ophalen? Ik heb van selectieve toegankelijkheid hogere verwachtingen dan
60
Nico: “Als je de keten duurzaam wil
JE ZULT DAN OOK ZIEN DAT INTERNE EN EXTERNE LOGISTIEK VEEL MEER IN ELKAAR GAAN OVERVLOEIEN.
organiseren, is transparantie essentieel. Dus ja, dan is het bijvoorbeeld voor de transporteur handig om te weten hoeveel tomaten hij de komende week voor transport kan verwachten. Natuurlijk ligt het delen van commerciële data gevoelig, maar al veel minder gevoelig als je elkaar kent en vertrouwt. Daarom moet de keten werken aan een digitale oplossing die betrouwbaar en vertrouwd is.” Leon: “In mijn optiek moet logistiek een meer leidende rol nemen. Nu doet de lees verder op pagina 63 sector vooral wat
TECH50
Smart logistics ****
LOGIQS Maasdijk Vanuit slimme logistiek en Vertical Storage naar Vertical Farming én met stevige roots in de tuinbouw kunnen ook hier de bomen tot in de hemel groeien. Kernproduct Ruimte logistiek in de meest ruime zin Sinds 1975 Fase MKB Omzet € 12.300.000 Werknemers 51 Eigendom Privaat
****
CREA-TECH Aalsmeer Met engineeringkennis en vakmanschap bouwt Crea-Tech aan een goede positie in mechanisering en automatisering in de tuinbouw.
In de technologische ontwikkelingen in en rond de tuinbouw speelt logistiek een belangrijke rol. Interne en externe logistiek raken daarbij steeds meer met elkaar verbonden. Op dit domein selecteerden we vooral de partijen in interne logistiek; voor het interview kijken we wat meer naar de ontwikkelingen daarbuiten. Die gaan immers impact hebben op de hele supply chain.
Kernproduct Automatisering van interne logistiek Sinds 1998 Fase MKB Omzet Niet openbaar Werknemers 15 Eigendom Bosman Van Zaal
****
TAKS HANDLING SYSTEMS Etten-Leur Door een actieve buy-and-build strategie heeft Taks zich weten te positioneren als sterke speler in smart logistics met een stevige basis voor technologische innovatie. Kernproduct Automatisering van interne logistiek Sinds 1988 Fase MKB Omzet € 26.300.000 Werknemers 128 Eigendom Victus Participations
***
FLIER SYSTEMS Barendrecht
***
CODEMA SYSTEMS GROUP Bergschenhoek
Smart logistics is hier vision, data, software en mechanisering. Slim gecombineerde totaaloplossingen.
Met het teeltsysteem als vertrekpunt heeft Codema een breed palet aan robuuste oplossingen in huis van wielen tot water- en webtoepassingen.
Kernproduct Mechanisering en automatisering van bedrijfsprocessen Sinds 1931 Fase MKB Omzet € 15.800.000 Werknemers 75 Eigendom Familiebedrijf
Kernproduct Geautomatiseerde teeltsystemen Sinds 1958 Fase Grootbedrijf Omzet € 53.000.000 Werknemers 134 Eigendom Nordian Capital
WAT GEBEURT ER VERDER IN DE WERELD OP HET GEBIED VAN SMART LOGISTICS BE
DK
FI
BE
US
BOGAERTS GREENHOUSE LOGISTICS
ELLEPOT
GREEN AUTOMATION
GREEN PRODUCTION SYSTEMS
HOVE INTERNATIONAL
Kernproduct Geautomati seerde logistieke teeltsystemen Sinds 2002 Fase MKB Werknemers 18
Kernproduct Geautomati seerde logistieke teeltsystemen Sinds 1998 Fase MKB Werknemers 16
Kernproduct Geautomati seerde logistieke teeltsystemen Sinds 1989 Fase MKB Werknemers 6
Kernproduct Kaslogistiek Sinds 1998 Fase MKB Werknemers 54
Kernproduct Systemen voor plantenkwekers Sinds 1989 Fase MKB Werknemers 39
61
Partners with Nature Koppert Biological Systems produceert duurzame oplossingen voor de teelt van voedsel- en siergewassen. Samen met telers en in samenwerking met de natuur zetten wij ons in om de land- en tuinbouw gezonder, veiliger, productiever en weerbaarder te maken.
info@koppert.nl
www.koppert.nl
Growing for the future! De wereld om ons heen verandert in rap tempo. Zeker als het gaat om exponentieel groeiende technologische ontwikkelingen. Beekenkamp Group, een familiebedrijf bestaande uit Beekenkamp Plants, Beekenkamp Verpakkingen en Deliflor Chrysanten, is een professionele partner voor leveranciers en klanten op het gebied van groente-, pot- en perkplanten, verpakkingen en chrysanten. Beekenkamp Group is toegewijd om mondiaal samen te werken aan een hoge kwaliteit en efficiency van onze producten met een bijdrage voor een betere en duurzame wereld. De wens van onze klant in combinatie met marktkennis staan daarbij centraal.
Smart logistics
vervolg van pagina 60
de klant of leverancier
TECH50
Leon: “In dat kader past de discussie
de ziekenhuizen bevoorraad en de pakjes
wil. Morgen geleverd? Dan doen we dat.
of we niet veel meer toe moeten naar
bezorgd. We hebben terecht geklapt
Als logistieke dienstverleners eerder
lokaal produceren. En waarom zouden
voor de zorg, maar ik denk dat meer
beschikken over de gegevens wat, waar
wij bloemen uit Kenia, die bestemd zijn
erkenning voor de hele logistieke keten
en wanneer verwacht wordt, kunnen zij
voor de Amerikaanse markt, eerst naar
op z’n plek is. Ook in tijden van disruptie
het proces veel slimmer en duurzamer
Nederland halen? Er gaan stemmen op om
moet deze sector overeind kunnen blijven.
inrichten. Je zult dan ook zien dat interne
de emissiehandel, de ETS, uit te breiden
Het is belangrijk dat de bedrijven zelf,
en externe logistiek veel meer in elkaar
met wegtransport. Dat zal een sterke
de sector als geheel en de overheid
gaan overvloeien.”
financiële prikkel zijn om slimmer om te
daar over nadenken en waar mogelijk op
gaan met transport.”
anticiperen.”
DE TWEEDE D STAAT VOOR DECARBONISATIE. WAT SPEELT ER OP DAT TERREIN ? Nico: “Steeds meer partijen in de logistieke
DE LAATSTE D IS VAN DISRUPTIE. KAN DE SECTOR ZICH DAAR ÜBERHAUPT OP VOORBEREIDEN?
sector willen zich verantwoorden over hun
Nico: “Disruptie kan over van alles
CO2-uitstoot. Dat heeft meteen een parallel
gaan: een schip dat het Suezkanaal
met data; als je je wil verantwoorden, heb
blokkeert, de uitbraak van een pandemie,
je inzicht nodig. En voor een juist plaatje
klimaatverandering… Het is lastig en soms
gaat het dan niet alleen om informatie over
zelfs onmogelijk om je voor te bereiden
je eigen uitstoot, maar ook om data vanuit
op dit soort scenario’s. Neemt niet weg
de rest van de keten. Daar zijn inmiddels
dat het goed is om als sector en als bedrijf
slimme oplossingen voor bedacht, zoals
na te denken over mogelijkheden om je
BigMile, en we zien dat veel bedrijven die
weerbaarheid te vergroten. Het is goed om
stap al zetten. Straks heb je als bedrijf niet
ons te realiseren dat de logistieke sector
alleen een financiële jaarrekening, maar ook
én de producenten die daar achter zitten,
een emissiejaarrekening. Je ziet dat met
echt cruciaal zijn voor onze samenleving.
name jongeren dit soort zaken belangrijk
Tijdens de coronacrisis heeft het allemaal
vinden. Zij wegen af of ze wel willen werken
gepiept en gekraakt en toch waren de
bij een bedrijf dat in hun ogen niet of
schappen – afgezien van een paar dwaze
onvoldoende duurzaam is.”
hamsterdagen – steeds gewoon gevuld,
63
Neem vandaag stappen, voor het succes van morgen
Is het kopen, verkopen of fuseren van een bedrijf onderdeel van uw strategie? Neem contact op met onze internationale tuinbouwspecialist Frank de Hek. Meer weten? Ga naar oaklins.com/horticulture
secure cloud storage crop specific data driven growing
Connecting nature and technology
smart growing Maak kennis met IIVO, de slimste manier om een kas te analyseren en te besturen. Ongeacht welke soort kas of indoor farm, met IIVO is een teler altijd verbonden met zijn gewas. Deze nieuwe procescomputer zorgt voor klimaat-, water-, energie- en datamanagement. Hij is verbonden met alle sensoren, hardware, smart camera's, robotics en externe bronnen zoals accurate weersvoorspellingen. Alle informatie wordt real-time geanalyseerd. IIVO geeft telers inzicht in hoe een gewas presteert, maar kan ook fungeren als groeicoach en advies geven. Een teler kan er ook voor kiezen om het systeem autonoom te laten werken.
www.readysetgrow.nl
IIVO maakt gebruik van groeistrategieën en maakt intelligent en data-gedreven telen mogelijk. Door zijn gewas specifieke aanpak haalt hij altijd het maximale uit elke teelt, terwijl er zo min mogelijk middelen worden gebruikt. Ready. Set. Grow.
Van traditioneel naar datagedreven telen LetsGrow.com is het state-of-the-art dataplatform in de tuinbouw dat telers in staat stelt een optimaal resultaat te bereiken. Met de nieuwste AI-technieken zet LetsGrow.com data om in waardevolle informatie, mede door plantfysiologie als basis te hanteren. Door de combinatie van Expert Intelligence, tooling, groeimodellen en berekeningen zullen telers in staat zijn om meer en van hogere kwaliteit te telen. LetsGrow.com maakt het mogelijk om data te verzamelen uit bijna elke datasource in de kas. Op deze manier kan een teler alle data digitaliseren en Data Driven Growing in de praktijk brengen. Dit alles met één doel; het optimaliseren van hun resultaten!
www.letsgrow.com
24/7 autonomous deleafing is here
Team up with the future