het juiste spoor? Pubers in therapie vragen om een andere aanpak dan kinderen of volwassenen. Tot nu toe was de adolescentie een onderbelicht thema, zowel in theorie als in de klinische praktijk. Adolescenten in gezinstherapie brengt hier verandering in. Maurizio Andolfi en Anna Mascellani plaatsen de problematiek van pubers in een relationeel-systemisch kader. Puberproblemen zijn volgens hen niet los te zien van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe hun aanpak succesvol wordt toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie. In letterlijk uitgewerkte therapiesessies volgen we de onconventionele Andolfi, die met het hele gezin op zoek gaat naar de pijnpunten. Na het succes van Het kind in gezinstherapie is dit het tweede Nederlandstalige boek van Andolfi. Adolescenten in gezinstherapie is wederom een inspirerend en praktisch handboek voor hulpverleners. Maar de inzichten zijn ook van grote waarde voor leraren, pedagogen en opvoeders die met pubers met problemen te maken hebben. Adolescenten in gezinstherapie is een gezamenlijke uitgave van Hogrefe Uitgevers en MoleMann Mental Health. MoleMann Mental Health behandelt zowel kinderen als volwassenen met psychische en psychiatrische problemen. In lijn met de uitgangspunten van Andolfi spelen partners, familie en vrienden bij MoleMann Mental Health altijd een belangrijke rol in de behandeling. ISBN 978 90 79729 61 6
9 789079 729616 w w w. h o g r e f e . n l
Adolescenten in gezinstherapie Andolfi en Mascellani
Pubers en problemen, soms lijken het wel synoniemen. Ouders en adolescenten begrijpen niets van elkaar in die ingewikkelde levensfase. De puber worstelt met zijn identiteit, wat niet eenvoudig is in deze tijd van individualisering en grote keuzevrijheid. Als die worsteling zich openbaart in problematisch gedrag, zoals verbale agressie of internetverslaving, staan ouders voor een raadsel. Hoe krijgen ze hun kind weer op
adolescenten in gezinstherapie Maurizio Ando l fi e n Anna Mascell a n i
P ro b l e m e n m e t p u b e r s b e k e k e n va n u i t syst e m i s c h - r e l at i o n e e l p e r s p e c t i e f
Adolescenten in gezinstherapie Problemen met pubers bekeken vanuit systemischrelationeel perspectief Maurizio Andolfi en Anna Mascellani
Voorwoord bij de Nederlandse vertaling
Voor u ligt het tweede boek van Maurizio Andolfi dat in het Nederlands is vertaald. Hij heeft het geschreven samen met een van zijn naaste medewerkers, Anna Mascellani. Het geeft een weerslag van zijn werk met adolescenten en hun gezinnen in verschillende culturen en over een periode van meer dan veertig jaar. Na het beschrijven van verschillende denkkaders over adolescentie, volgen hoofdstukken over adolescenten die worstelen met gewelddadig gedrag, verslaving, depressie en suïcidaliteit. Afsluitend is er een hoofdstuk over hulpbronnen zoals broers en zussen en andere belangrijke netwerken. De vele gevalsbeschrijvingen met transcripten van behandelsessies vormen een levendige illustratie van het gedachtegoed van Andolfi. In veel gevallen heeft hij jaren later contact gezocht om families te bevragen over hun verdere ervaringen en de rol die de gezinssessies van vroeger daarbij in hun ogen hebben gespeeld. Het leidde tot bescheidenheid bij Andolfi, maar ook tot grotere vastberadenheid over de rol die hij voor zichzelf ziet wanneer hij betrokken wordt bij problemen van kinderen, adolescenten en gezinnen. Van sommige casussen, bijvoorbeeld Nita’s anorexia (hoofdstuk 3), bestaat ook uitgebreid beeldmateriaal, dat zich bevindt in de uitgebreide videocollectie Pioniers Systeemtherapie van MoleMann. Tijdens zijn geregelde bezoeken aan Rotterdam bij de Rotterdamse Kring van systeemtherapeuten bevroeg Andolfi ons (therapeuten) vaak over onze kernideeën: ‘Waar ligt de expertise? Geloof je in families of in instituten? Geloof je in DSM-diagnosen of in mensen? Geloof je in kinderpsychiatrische ziekten of in ‘specialisaties’ van kinderen?’ Tegen adolescenten zei hij: ‘Wil
je me helpen? Jij bent de expert van het gezin en ik de expert van buiten; laten we samenwerken. Vertel me, hoe was het leven in jullie gezin toen jij in mama’s buik zat?’ Of: ‘Is de nieuwe partner van je moeder (die nu naast haar zit) goed voor haar?’ En tegen familieleden van adolescenten, aan het eind van een sessie met een adolescent die al een jaar was opgenomen in een instituut voor persoonlijkheidsstoornissen (iets wat in Italië overigens helemaal niet bestaat): ‘Jullie zijn het beste medicijn! Weten jullie dat? Maar jullie lijken het vertrouwen verloren te zijn en te geloven dat het instituut, de pillen, het behandelteam jullie kind moet genezen. Dat is verkeerd… Laat het me uitleggen…’ Op talloze manieren geeft Andolfi de symptomen van adolescenten een belangrijke plek in het drie-generationele gezinsverhaal, waar vaak de pijnlijke gebeurtenissen van onmacht, verdriet en verlies naar de achtergrond zijn verschoven. Dankzij de problematische adolescent kunnen de familieleden weer met deze pijnlijke gebeurtenissen verbonden worden, wanneer de therapeut daar tenminste oog voor heeft: de therapeut als ’verbandenlegger’. Van daaruit gaat hij met de gezinsleden op zoek naar nieuwe ontwikkelingsperspectieven. Op de opmerking die Andolfi in latere jaren wel eens kreeg: ‘Je bent niet meer zo provocatief als vroeger’, antwoordde hij: ‘Wat is er meer provocatief dan adolescenten te vragen behalve hun ouders ook hun grootouders te betrekken in de behandeling?’ Net als het recent verschenen boek Nieuwe autoriteit van Haim Omer dat zich richt op het versterken van de competenties van ouders en school met mobilisatie van hun steunsysteem bij (dreigend) ontsporende pubers, past ook dit boek goed bij de werkwijze van MoleMann Mental Health. Beide boeken richten zich net als MoleMann Mental Health op de positieve krachten bij gestagneerde ontwikkelingsfasen van het gezin en de gezinsleden. Het eerste boek Het kind in gezinstherapie: de ideeën van Maurizio Andolfi (2010) vond in korte tijd z’n weg naar vele gezinstherapeuten en opleidingen systeem- en gezinstherapie. Wij vinden Adolescenten in gezinstherapie minstens zo goed. We wensen u weer veel plezier, inspiratie en verwondering. Frank Asmus MoleMann Mental Health
Inhoud
Voorwoord van Andolfi en Mascellani
11
1 De adolescentie: een veelal onbegrepen fase
in de levenscyclus van het gezin
19
Psychodynamiek van de adolescentie
22
Het systeem van het Zelf van de adolescent
26
De driegenerationele theorie van de adolescentie
27
Ciro en de naamkeuze
30
Ontwikkelingen en dichotomieĂŤn in het systeemmodel:
de twee kernen van de gezinstherapie
31
Symbolisch-ervaringsgerichte therapie: het model van Whitaker
32
De therapie als intersubjectieve ervaring
34
Het impliciete weten en het intersubjectieve bewustzijn
van Daniel Stern
37
De sleutelpunten voor het begrijpen van de adolescentie
39
Constructie van het therapeutisch verbond met de adolescent
45
2 Gewelddadige adolescentie en gezinscrises
51
Handeling als hoofdweg naar kennis
52
Agressie in het gezin
53
De geweldsdaad als negatieve energie
54
Reactieve agressie van de adolescent
60
Agressief gedrag van de adolescent in de verstoorde verhouding
tussen de generaties
61
Van wonderkind tot monsterkind
62
Agressief gedrag van de adolescent in adoptiegezinnen
Stoere Gabriele
73 75
Agressief gedrag van een adolescent in geval van crisissituaties
en vijandige echtscheidingen
78
Mijn zoon is mijn tumor
79
Afwezigheid van de vader en agressie van de adolescent
Pablo’s wanhopige agressie
81 84
Pesten en onderdrukking van leeftijdgenoten
90
3 Pathologie van afhankelijkheid en de ‘driegenerationele’
dimensie
97
De mythe van de onafhankelijkheid
98
Het psychodynamische model van afhankelijkheid
99
Het systemisch-relationele model van afhankelijkheid:
de balans van gevoelens
Pathologische verslavingen in de adolescentie: drugs
100
Angelo en zijn heroïnestrijd
102 108
Alcohol
113
Verslaving aan technologische producten
117
Eetverslavingen: anorexia en boulimie
119
Nita’s kruistocht tussen Bangladesh en Canada
Frank’s anorexia en het scheidingsritueel
132 147
Obesitas: het grote onbegrip
150
Luisa en de herverdeling van het gewicht
158
4 Depressie en suïcidepogingen in de adolescentie
169
Depressie of existentiële triestheid?
170
Kenmerken van depressie in de adolescentie
173
Depressie in een nieuw jasje
174
Depressie, de adolescent en het gezin
Giovanna en de dood van haar vader
Ik snijd mijn polsen door... een beetje maar
176 180
183
Suïcidepogingen in de adolescentie
184
Psychodynamiek van suïcidepogingen in de adolescentie
185
Relationele aspecten van de suïcidepoging
Mayday, mayday
Risicofactoren
Lucia en het onmogelijke leven
187 188 189 189
Therapeutische spoedinterventie
191
Sterven vóór of na het afstuderen?
195
Honderdvijftig tabletten Tegretol
207
5 Hulp van broers en zussen en interventie van het netwerk
219
Broers en zussen in de puberteit en in de therapie
220
Interventie van het netwerk
224
Een therapiesessie met de adolescent en zijn vrienden
227
Een sessie met Luisa’s broer en vrienden
228
Twaalf vrienden... meer heb je niet nodig
231
Een buitengewone sessie: Bianca’s begrafenis
232
Een sessie met Giovanni en zijn hond
234
Huisbezoek
237
Ik weet dat jij weet dat ik het weet
Het mes onder het kussen
240
Ga naar Eritrea
242
Als het huisbezoek een ritueel wordt
243
238
Dankbetuiging
245
Bibliografie
247
Voorwoord van Andolfi en Mascellani
Wat betekent het om adolescent te zijn in een tijdperk dat wordt gekenmerkt door gebroken gezinnen en groeiend individualisme? Waarom weten ouders tegenwoordig niet meer wat ze met hun puberzoon of -dochter aanmoeten? Is de puberteit een ‘ziekte’ of gewoon de meest onbegrepen levensfase, zowel voor gezinnen als voor deskundigen? Wat gaat er schuil achter de agressie die pubers aan de dag leggen? Is het niet zo dat zij vaak worden ingezet als wapen in de vijandige strijd tussen hun ouders, of dat hun woede eigenlijk een uiting is van een wanhopig verlangen naar een vader die er niet is? Waarom wordt de behoefte om bij een gezin te horen door veel adolescenten vervangen door steeds gevaarlijker vormen van pathologische verslavingen zoals alcohol, drugs en voedsel, of door actuelere en geavanceerdere vormen van technologieverslaving? Hoe kunnen we een depressieve adolescent helpen? Moeten we naar medicijnen grijpen of zou het hele gezin naar zijn diepste behoeften moeten luisteren? Dit zijn slechts enkele van de vele vragen waarop we in dit boek, Adolescenten in gezinstherapie, antwoord willen geven, waarbij we de aandacht richten op de adolescenten van tegenwoordig en op de veranderde, complexe realiteit van gezinnen binnen de huidige maatschappij. We staan vooral stil bij de multiproblematische adolescentie die tot uiting komt in geweld, extreme vormen van pestgedrag, pathologische afhankelijkheid en depressie. Dit gaat veelal gepaard met grof taalgebruik en tegenstrijdige bewoordingen die niet altijd eenvoudig te begrijpen zijn. Dit boek – een van de weinige boeken op dit gebied – wil de grote leemte opvullen die zowel op theoretisch vlak als aan de klinische kant bestaat ten aanzien van de problematiek van adolescenten, die de laatste decennia wel ‘herontdekt’ lijken, met name door geleerden die zich bezighouden met psychoanalyse. In dit boek hebben we het niet over het aanhoren en begrijpen van adolescenten tijdens duale therapieën, waarin de adolescent de rol van cliënt heeft en de therapeut die van de deskundige. We hebben al eerder benadrukt dat we het schadelijk achten om kinderen individuele therapie te geven omdat ze dan buiten hun gezinsleven worden geplaatst. Dit geldt naar onze mening evenzeer voor het werken met jonge adolescenten, die vaak hun woede en irritatie uitspreken ten aanzien van hun familie en zeggen dat ze zo snel mogelijk het huis uit willen, terwijl ze impliciet juist precies het tegendeel laten blijken, namelijk een wanhopige behoefte om bij het gezin te horen en opnieuw een vertrouwensband met hun ouders te krijgen. Het is ongetwijfeld gemakkelijker –en het getuigt ogenschijnlijk ook van een positievere houding – om toe te geven aan de behoefte van de adolescent om zijn familie te ontvluchten, en om in de therapie een substi-
12
.
Adolescenten in gezinstherapie
tuut te verschaffen voor zijn echte ouders (die ongevoelige, verstikkende, soms afwezige en vijandige mensen), door hem een model te bieden van een volwassene die naar hem luistert en die hem begeleidt tijdens de veranderingen die hij ondergaat. Maar het wordt een ander verhaal als we de strijd binnen het gezin in gezamenlijke sessies aangaan en bereid zijn de machteloosheid en de gevoelens van frustratie en falen die ouders vaak hebben ten aanzien van hun ‘onmogelijke’ puberkinderen aan te horen en te kijken naar wat er achter de boosheid schuilgaat: verdriet, destructiviteit en een wanhopige schreeuw om aandacht, een goede verstandhouding en liefde. Na veertig jaar praktijkervaring met tal van gezinnen in Italië en een groot aantal andere landen – met tradities en culturen die soms sterk afwijken van de Italiaanse – kunnen we stellen dat het, om knelpunten boven water te krijgen en een gezondere, functionele verstandhouding te bewerkstelligen, het beste is om het hele gezin erbij te betrekken en hun een beschermde omgeving te bieden voor het in scène zetten van huwelijksconflicten, vijandigheden en de kloof tussen ouders en hun adolescente kinderen. Je hoeft echt niet te kunnen toveren om impasses binnen het gezin te transformeren tot nieuwe persoonlijke en relationele mogelijkheden; je hoeft alleen maar oprecht te geloven in het positieve in ieder mens en daar geduldig en volhardend naar te zoeken, zonder te oordelen. Een bijzondere uitdaging vormen de adolescenten die een suïcidepoging hebben gedaan, omdat het binnen een gezin vrijwel onmogelijk lijkt nog een sprankje licht te bespeuren na een zo ingrijpende, vaak moeilijk te begrijpen gebeurtenis. Toch heb ik ook in dergelijke situaties geconstateerd dat juist dat gezin – juist die ouders die het niet begrijpen, die het niet zien, die de wanhoopskreet van hun adolescente kind niet horen – zich kan transformeren tot een gemotiveerde groep die in staat is tot aanzienlijke veranderingen en leerprocessen aan de hand van de bijzondere levenslessen die als mijlpalen in de ziel van elk individu gekerfd blijven staan. Dit boek vindt zijn oorsprong in de themacursus Adolescenti problematici e terapia familiare (Problematische adolescenten en gezinstherapie) die ik in 2008 bij de Fondazione Silvano Andolfi heb gegeven. De cursus was erop gericht de voornaamste ideeën over adolescentie te koppelen aan de vele gevalsbeschrijvingen met probleemgezinnen. Daaruit is het idee ontstaan om een boek te schrijven met de belangrijkste systemisch-relationele theorieën, toegepast op de adolescentie in een longitudinaal ontwikkelingskader – de driegenerationele familie – waarin de lotgevallen van de adolescent worden geplaatst. Samen met mijn zeer gewaardeerde medewerkster Anna Mascellani, een gezinstherapeute
Voorwoord van Andolfi en Mascellani
.
13
die de adolescentie vol enthousiasme bestudeert, kwam ik op het idee een gezamenlijk geschreven boek te schrijven met het beste uit mijn gezinstherapeutische werk met adolescenten, dat deel zou moeten uitmaken van het culturele en sociale debat dat tegenwoordig zo vaak een rol speelt in de wetenschappelijke wereld, en tevens van de situatie thuis en op school. Twee jaar lang hebben we de theoretische veronderstellingen van ons model besproken en verdiept en zorgvuldig therapeutische fragmenten uitgekozen en becommentarieerd om te illustreren wat er tijdens een sessie met adolescenten en hun gezin kan gebeuren als de therapeut zich opstelt als ‘verbandenlegger’, om samen het helende verhaal te vertellen met het doel de vele ouders die het spoor bijster zijn geraakt – of die alles volledig uit handen hebben gegeven aan deskundigen en zorginstellingen – hun competentie te laten hervinden. De zoektocht naar relationele bronnen beperkt zich niet tot het gezin alleen, maar breidt zich ook uit naar het sociale netwerk van de adolescent, te beginnen bij de groep leeftijdgenoten. Door ook vrienden uit te nodigen voor een sessie hebben we bijvoorbeeld veelzeggende aspecten en uitingen van de adolescent zelf weten te achterhalen, die in gezinsverband vaak worden verborgen of ontkend. Door het hele boek heen zien we een actieve, directe therapeut die tijdens de therapeutische ervaring ruimschoots gebruikmaakt van zijn intuïtie, creativiteit en humor. De handelingen, gedachten en emotionele reacties van de therapeut worden op harmonische wijze vervlochten met die van het gezin. Dit boek is bedoeld voor iedereen die werkzaam is op het gebied van de hulpverlening, of dat nu artsen, psychiaters, psychologen, psychotherapeuten of sociaal werkers zijn, maar ook voor leraren en pedagogen en iedereen die beroepsmatig te maken heeft met familierecht, zoals echtscheidingsadvocaten, rechters en consulenten. Het is vlot en toegankelijk geschreven omdat het vooral gericht is op de ouders en gezinnen die het vaak onbegrijpelijke gedrag van adolescenten willen doorgronden en geen afstand willen doen van hun rol als begeleider en veilige basis van hun kinderen. Rest ons nog te zeggen dat we het fijn zouden vinden om de directe en onverbloemde mening te horen van de hoofdpersonen van dit boek, de adolescenten, om te horen of we erin zijn geslaagd hen te beschrijven zoals ze zijn en zoals ze zich voelen, en niet zoals wij volwassenen hen graag zouden willen zien. Maurizio Andolfi
14
.
Adolescenten in gezinstherapie
het juiste spoor? Pubers in therapie vragen om een andere aanpak dan kinderen of volwassenen. Tot nu toe was de adolescentie een onderbelicht thema, zowel in theorie als in de klinische praktijk. Adolescenten in gezinstherapie brengt hier verandering in. Maurizio Andolfi en Anna Mascellani plaatsen de problematiek van pubers in een relationeel-systemisch kader. Puberproblemen zijn volgens hen niet los te zien van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe hun aanpak succesvol wordt toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie. In letterlijk uitgewerkte therapiesessies volgen we de onconventionele Andolfi, die met het hele gezin op zoek gaat naar de pijnpunten. Na het succes van Het kind in gezinstherapie is dit het tweede Nederlandstalige boek van Andolfi. Adolescenten in gezinstherapie is wederom een inspirerend en praktisch handboek voor hulpverleners. Maar de inzichten zijn ook van grote waarde voor leraren, pedagogen en opvoeders die met pubers met problemen te maken hebben. Adolescenten in gezinstherapie is een gezamenlijke uitgave van Hogrefe Uitgevers en MoleMann Mental Health. MoleMann Mental Health behandelt zowel kinderen als volwassenen met psychische en psychiatrische problemen. In lijn met de uitgangspunten van Andolfi spelen partners, familie en vrienden bij MoleMann Mental Health altijd een belangrijke rol in de behandeling. ISBN 978 90 79729 61 6
9 789079 729616 w w w. h o g r e f e . n l
Adolescenten in gezinstherapie Andolfi en Mascellani
Pubers en problemen, soms lijken het wel synoniemen. Ouders en adolescenten begrijpen niets van elkaar in die ingewikkelde levensfase. De puber worstelt met zijn identiteit, wat niet eenvoudig is in deze tijd van individualisering en grote keuzevrijheid. Als die worsteling zich openbaart in problematisch gedrag, zoals verbale agressie of internetverslaving, staan ouders voor een raadsel. Hoe krijgen ze hun kind weer op
adolescenten in gezinstherapie Maurizio Ando l fi e n Anna Mascell a n i
P ro b l e m e n m e t p u b e r s b e k e k e n va n u i t syst e m i s c h - r e l at i o n e e l p e r s p e c t i e f