Adolescenten in gezinstherapie

het juiste spoor?

Pubers in therapie vragen om een andere aanpak dan kinderen of volwassenen. Tot nu toe was de adolescentie een onderbelicht thema, zowel in theorie als in de klinische praktijk. Adolescenten in gezinstherapie brengt hier verandering in. Maurizio Andolfi en Anna Mascellani plaatsen de problematiek van pubers in een relationeel-systemisch kader.

Puberproblemen zijn volgens hen niet los te zien van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe hun aanpak succesvol wordt toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie. In letterlijk uitgewerkte therapiesessies volgen we de onconventionele Andolfi, die met het hele gezin op zoek gaat naar de pijnpunten.

Na het succes van Het kind in gezinstherapie is dit het tweede Nederlandstalige boek van Andolfi. Adolescenten in gezinstherapie is wederom een inspirerend en praktisch handboek voor hulpverleners. Maar de inzichten zijn ook van grote waarde voor leraren, pedagogen en opvoeders die met pubers met problemen te maken hebben.

Adolescenten in gezinstherapie is een gezamenlijke uitgave van Hogrefe Uitgevers en MoleMann Mental Health. MoleMann Mental Health behandelt zowel kinderen als volwassenen met psychische en psychiatrische problemen. In lijn met de uitgangspunten van Andolfi spelen partners, familie en vrienden bij MoleMann Mental Health altijd een belangrijke rol in de behandeling.

ISBN 978 90 79729 61 6

9 789079 729616 w w w. h o g r e f e . n l

Adolescenten in gezinstherapie Andolfi en Mascellani

Pubers en problemen, soms lijken het wel synoniemen. Ouders en adolescenten begrijpen niets van elkaar in die ingewikkelde levensfase. De puber worstelt met zijn identiteit, wat niet eenvoudig is in deze tijd van individualisering en grote keuzevrijheid. Als die worsteling zich openbaart in problematisch gedrag, zoals verbale agressie of internetverslaving, staan ouders voor een raadsel. Hoe krijgen ze hun kind weer op

adolescenten in gezinstherapie Maurizio Ando l fi e n Anna Mascell a n i

P ro b l e m e n m e t p u b e r s b e k e k e n va n u i t syst e m i s c h - r e l at i o n e e l p e r s p e c t i e f

Adolescenten in gezinstherapie Problemen met pubers bekeken vanuit systemischrelationeel perspectief Maurizio Andolfi en Anna Mascellani

Voorwoord bij de Nederlandse vertaling

Voor u ligt het tweede boek van Maurizio Andolfi dat in het Nederlands is vertaald. Hij heeft het geschreven samen met een van zijn naaste medewerkers, Anna Mascellani. Het geeft een weerslag van zijn werk met adolescenten en hun gezinnen in verschillende culturen en over een periode van meer dan veertig jaar.

Na het beschrijven van verschillende denkkaders over adolescentie, volgen hoofdstukken over adolescenten die worstelen met gewelddadig gedrag, verslaving, depressie en suïcidaliteit. Afsluitend is er een hoofdstuk over hulpbronnen zoals broers en zussen en andere belangrijke netwerken.

De vele gevalsbeschrijvingen met transcripten van behandelsessies vormen een levendige illustratie van het gedachtegoed van Andolfi. In veel gevallen heeft hij jaren later contact gezocht om families te bevragen over hun verdere ervaringen en de rol die de gezinssessies van vroeger daarbij in hun ogen hebben gespeeld. Het leidde tot bescheidenheid bij Andolfi, maar ook tot grotere vastberadenheid over de rol die hij voor zichzelf ziet wanneer hij betrokken wordt bij problemen van kinderen, adolescenten en gezinnen.

Van sommige casussen, bijvoorbeeld Nita’s anorexia (hoofdstuk 3), bestaat ook uitgebreid beeldmateriaal, dat zich bevindt in de uitgebreide videocollectie Pioniers Systeemtherapie van MoleMann.

Tijdens zijn geregelde bezoeken aan Rotterdam bij de Rotterdamse Kring van systeemtherapeuten bevroeg Andolfi ons (therapeuten) vaak over onze kernideeën: ‘Waar ligt de expertise? Geloof je in families of in instituten?

Geloof je in DSM-diagnosen of in mensen? Geloof je in kinderpsychiatrische ziekten of in ‘specialisaties’ van kinderen?’ Tegen adolescenten zei hij: ‘Wil

je me helpen? Jij bent de expert van het gezin en ik de expert van buiten; laten we samenwerken. Vertel me, hoe was het leven in jullie gezin toen jij in mama’s buik zat?’ Of: ‘Is de nieuwe partner van je moeder (die nu naast haar zit) goed voor haar?’ En tegen familieleden van adolescenten, aan het eind van een sessie met een adolescent die al een jaar was opgenomen in een instituut voor persoonlijkheidsstoornissen (iets wat in Italië overigens helemaal niet bestaat): ‘Jullie zijn het beste medicijn! Weten jullie dat? Maar jullie lijken het vertrouwen verloren te zijn en te geloven dat het instituut, de pillen, het behandelteam jullie kind moet genezen. Dat is verkeerd…

Laat het me uitleggen…’

Op talloze manieren geeft Andolfi de symptomen van adolescenten een belangrijke plek in het drie-generationele gezinsverhaal, waar vaak de pijnlijke gebeurtenissen van onmacht, verdriet en verlies naar de achtergrond zijn verschoven. Dankzij de problematische adolescent kunnen de familieleden weer met deze pijnlijke gebeurtenissen verbonden worden, wanneer de therapeut daar tenminste oog voor heeft: de therapeut als ’verbandenlegger’. Van daaruit gaat hij met de gezinsleden op zoek naar nieuwe ontwikkelingsperspectieven.

Op de opmerking die Andolfi in latere jaren wel eens kreeg: ‘Je bent niet meer zo provocatief als vroeger’, antwoordde hij: ‘Wat is er meer provocatief dan adolescenten te vragen behalve hun ouders ook hun grootouders te betrekken in de behandeling?’

Net als het recent verschenen boek Nieuwe autoriteit van Haim Omer dat zich richt op het versterken van de competenties van ouders en school met mobilisatie van hun steunsysteem bij (dreigend) ontsporende pubers, past ook dit boek goed bij de werkwijze van MoleMann Mental Health. Beide boeken richten zich net als MoleMann Mental Health op de positieve krachten bij gestagneerde ontwikkelingsfasen van het gezin en de gezinsleden.

Het eerste boek Het kind in gezinstherapie: de ideeën van Maurizio Andolfi (2010) vond in korte tijd z’n weg naar vele gezinstherapeuten en opleidingen systeem- en gezinstherapie. Wij vinden Adolescenten in gezinstherapie minstens zo goed. We wensen u weer veel plezier, inspiratie en verwondering.

Frank Asmus MoleMann Mental Health

Inhoud

Voorwoord van Andolfi en Mascellani

11

1 De adolescentie: een veelal onbegrepen fase

in de levenscyclus van het gezin

19

Psychodynamiek van de adolescentie

22

Het systeem van het Zelf van de adolescent

26

De driegenerationele theorie van de adolescentie

27

Ciro en de naamkeuze

30

Ontwikkelingen en dichotomieĂŤn in het systeemmodel:

de twee kernen van de gezinstherapie

31

Symbolisch-ervaringsgerichte therapie: het model van Whitaker

32

De therapie als intersubjectieve ervaring

34

Het impliciete weten en het intersubjectieve bewustzijn

van Daniel Stern

37

De sleutelpunten voor het begrijpen van de adolescentie

39

Constructie van het therapeutisch verbond met de adolescent

45

2 Gewelddadige adolescentie en gezinscrises

51

Handeling als hoofdweg naar kennis

52

Agressie in het gezin

53

De geweldsdaad als negatieve energie

54

Reactieve agressie van de adolescent

60

Agressief gedrag van de adolescent in de verstoorde verhouding

tussen de generaties

61

Van wonderkind tot monsterkind

62

Agressief gedrag van de adolescent in adoptiegezinnen

Stoere Gabriele

73 75

Agressief gedrag van een adolescent in geval van crisissituaties

en vijandige echtscheidingen

78

Mijn zoon is mijn tumor

79

Afwezigheid van de vader en agressie van de adolescent

Pablo’s wanhopige agressie

81 84

Pesten en onderdrukking van leeftijdgenoten

90

3 Pathologie van afhankelijkheid en de ‘driegenerationele’

dimensie

97

De mythe van de onafhankelijkheid

98

Het psychodynamische model van afhankelijkheid

99

Het systemisch-relationele model van afhankelijkheid:

de balans van gevoelens

Pathologische verslavingen in de adolescentie: drugs

100

Angelo en zijn heroïnestrijd

102 108

Alcohol

113

Verslaving aan technologische producten

117

Eetverslavingen: anorexia en boulimie

119

Nita’s kruistocht tussen Bangladesh en Canada

Frank’s anorexia en het scheidingsritueel

132 147

Obesitas: het grote onbegrip

150

Luisa en de herverdeling van het gewicht

158

4 Depressie en suïcidepogingen in de adolescentie

169

Depressie of existentiële triestheid?

170

Kenmerken van depressie in de adolescentie

173

Depressie in een nieuw jasje

174

Depressie, de adolescent en het gezin

Giovanna en de dood van haar vader

Ik snijd mijn polsen door... een beetje maar

176 180

183

Suïcidepogingen in de adolescentie

184

Psychodynamiek van suïcidepogingen in de adolescentie

185

Relationele aspecten van de suïcidepoging

Mayday, mayday

Risicofactoren

Lucia en het onmogelijke leven

187 188 189 189

Therapeutische spoedinterventie

191

Sterven vóór of na het afstuderen?

195

Honderdvijftig tabletten Tegretol

207

5 Hulp van broers en zussen en interventie van het netwerk

219

Broers en zussen in de puberteit en in de therapie

220

Interventie van het netwerk

224

Een therapiesessie met de adolescent en zijn vrienden

227

Een sessie met Luisa’s broer en vrienden

228

Twaalf vrienden... meer heb je niet nodig

231

Een buitengewone sessie: Bianca’s begrafenis

232

Een sessie met Giovanni en zijn hond

234

Huisbezoek

237

Ik weet dat jij weet dat ik het weet

Het mes onder het kussen

240

Ga naar Eritrea

242

Als het huisbezoek een ritueel wordt

243

238

Dankbetuiging

245

Bibliografie

247

Voorwoord van Andolfi en Mascellani

Wat betekent het om adolescent te zijn in een tijdperk dat wordt gekenmerkt door gebroken gezinnen en groeiend individualisme? Waarom weten ouders tegenwoordig niet meer wat ze met hun puberzoon of -dochter aanmoeten?

Is de puberteit een ‘ziekte’ of gewoon de meest onbegrepen levensfase, zowel voor gezinnen als voor deskundigen? Wat gaat er schuil achter de agressie die pubers aan de dag leggen? Is het niet zo dat zij vaak worden ingezet als wapen in de vijandige strijd tussen hun ouders, of dat hun woede eigenlijk een uiting is van een wanhopig verlangen naar een vader die er niet is?

Waarom wordt de behoefte om bij een gezin te horen door veel adolescenten vervangen door steeds gevaarlijker vormen van pathologische verslavingen zoals alcohol, drugs en voedsel, of door actuelere en geavanceerdere vormen van technologieverslaving? Hoe kunnen we een depressieve adolescent helpen? Moeten we naar medicijnen grijpen of zou het hele gezin naar zijn diepste behoeften moeten luisteren?

Dit zijn slechts enkele van de vele vragen waarop we in dit boek, Adolescenten in gezinstherapie, antwoord willen geven, waarbij we de aandacht richten op de adolescenten van tegenwoordig en op de veranderde, complexe realiteit van gezinnen binnen de huidige maatschappij. We staan vooral stil bij de multiproblematische adolescentie die tot uiting komt in geweld, extreme vormen van pestgedrag, pathologische afhankelijkheid en depressie. Dit gaat veelal gepaard met grof taalgebruik en tegenstrijdige bewoordingen die niet altijd eenvoudig te begrijpen zijn.

Dit boek – een van de weinige boeken op dit gebied – wil de grote leemte opvullen die zowel op theoretisch vlak als aan de klinische kant bestaat ten aanzien van de problematiek van adolescenten, die de laatste decennia wel ‘herontdekt’ lijken, met name door geleerden die zich bezighouden met psychoanalyse. In dit boek hebben we het niet over het aanhoren en begrijpen van adolescenten tijdens duale therapieën, waarin de adolescent de rol van cliënt heeft en de therapeut die van de deskundige. We hebben al eerder benadrukt dat we het schadelijk achten om kinderen individuele therapie te geven omdat ze dan buiten hun gezinsleven worden geplaatst. Dit geldt naar onze mening evenzeer voor het werken met jonge adolescenten, die vaak hun woede en irritatie uitspreken ten aanzien van hun familie en zeggen dat ze zo snel mogelijk het huis uit willen, terwijl ze impliciet juist precies het tegendeel laten blijken, namelijk een wanhopige behoefte om bij het gezin te horen en opnieuw een vertrouwensband met hun ouders te krijgen. Het is ongetwijfeld gemakkelijker –en het getuigt ogenschijnlijk ook van een positievere houding – om toe te geven aan de behoefte van de adolescent om zijn familie te ontvluchten, en om in de therapie een substi-

12

.

Adolescenten in gezinstherapie

tuut te verschaffen voor zijn echte ouders (die ongevoelige, verstikkende, soms afwezige en vijandige mensen), door hem een model te bieden van een volwassene die naar hem luistert en die hem begeleidt tijdens de veranderingen die hij ondergaat. Maar het wordt een ander verhaal als we de strijd binnen het gezin in gezamenlijke sessies aangaan en bereid zijn de machteloosheid en de gevoelens van frustratie en falen die ouders vaak hebben ten aanzien van hun ‘onmogelijke’ puberkinderen aan te horen en te kijken naar wat er achter de boosheid schuilgaat: verdriet, destructiviteit en een wanhopige schreeuw om aandacht, een goede verstandhouding en liefde.

Na veertig jaar praktijkervaring met tal van gezinnen in Italië en een groot aantal andere landen – met tradities en culturen die soms sterk afwijken van de Italiaanse – kunnen we stellen dat het, om knelpunten boven water te krijgen en een gezondere, functionele verstandhouding te bewerkstelligen, het beste is om het hele gezin erbij te betrekken en hun een beschermde omgeving te bieden voor het in scène zetten van huwelijksconflicten, vijandigheden en de kloof tussen ouders en hun adolescente kinderen. Je hoeft echt niet te kunnen toveren om impasses binnen het gezin te transformeren tot nieuwe persoonlijke en relationele mogelijkheden; je hoeft alleen maar oprecht te geloven in het positieve in ieder mens en daar geduldig en volhardend naar te zoeken, zonder te oordelen. Een bijzondere uitdaging vormen de adolescenten die een suïcidepoging hebben gedaan, omdat het binnen een gezin vrijwel onmogelijk lijkt nog een sprankje licht te bespeuren na een zo ingrijpende, vaak moeilijk te begrijpen gebeurtenis. Toch heb ik ook in dergelijke situaties geconstateerd dat juist dat gezin – juist die ouders die het niet begrijpen, die het niet zien, die de wanhoopskreet van hun adolescente kind niet horen – zich kan transformeren tot een gemotiveerde groep die in staat is tot aanzienlijke veranderingen en leerprocessen aan de hand van de bijzondere levenslessen die als mijlpalen in de ziel van elk individu gekerfd blijven staan.

Dit boek vindt zijn oorsprong in de themacursus Adolescenti problematici e terapia familiare (Problematische adolescenten en gezinstherapie) die ik in 2008 bij de Fondazione Silvano Andolfi heb gegeven. De cursus was erop gericht de voornaamste ideeën over adolescentie te koppelen aan de vele gevalsbeschrijvingen met probleemgezinnen.

Daaruit is het idee ontstaan om een boek te schrijven met de belangrijkste systemisch-relationele theorieën, toegepast op de adolescentie in een longitudinaal ontwikkelingskader – de driegenerationele familie – waarin de lotgevallen van de adolescent worden geplaatst. Samen met mijn zeer gewaardeerde medewerkster Anna Mascellani, een gezinstherapeute

Voorwoord van Andolfi en Mascellani

.

13

die de adolescentie vol enthousiasme bestudeert, kwam ik op het idee een gezamenlijk geschreven boek te schrijven met het beste uit mijn gezinstherapeutische werk met adolescenten, dat deel zou moeten uitmaken van het culturele en sociale debat dat tegenwoordig zo vaak een rol speelt in de wetenschappelijke wereld, en tevens van de situatie thuis en op school.

Twee jaar lang hebben we de theoretische veronderstellingen van ons model besproken en verdiept en zorgvuldig therapeutische fragmenten uitgekozen en becommentarieerd om te illustreren wat er tijdens een sessie met adolescenten en hun gezin kan gebeuren als de therapeut zich opstelt als ‘verbandenlegger’, om samen het helende verhaal te vertellen met het doel de vele ouders die het spoor bijster zijn geraakt – of die alles volledig uit handen hebben gegeven aan deskundigen en zorginstellingen – hun competentie te laten hervinden.

De zoektocht naar relationele bronnen beperkt zich niet tot het gezin alleen, maar breidt zich ook uit naar het sociale netwerk van de adolescent, te beginnen bij de groep leeftijdgenoten. Door ook vrienden uit te nodigen voor een sessie hebben we bijvoorbeeld veelzeggende aspecten en uitingen van de adolescent zelf weten te achterhalen, die in gezinsverband vaak worden verborgen of ontkend. Door het hele boek heen zien we een actieve, directe therapeut die tijdens de therapeutische ervaring ruimschoots gebruikmaakt van zijn intuïtie, creativiteit en humor. De handelingen, gedachten en emotionele reacties van de therapeut worden op harmonische wijze vervlochten met die van het gezin.

Dit boek is bedoeld voor iedereen die werkzaam is op het gebied van de hulpverlening, of dat nu artsen, psychiaters, psychologen, psychotherapeuten of sociaal werkers zijn, maar ook voor leraren en pedagogen en iedereen die beroepsmatig te maken heeft met familierecht, zoals echtscheidingsadvocaten, rechters en consulenten. Het is vlot en toegankelijk geschreven omdat het vooral gericht is op de ouders en gezinnen die het vaak onbegrijpelijke gedrag van adolescenten willen doorgronden en geen afstand willen doen van hun rol als begeleider en veilige basis van hun kinderen. Rest ons nog te zeggen dat we het fijn zouden vinden om de directe en onverbloemde mening te horen van de hoofdpersonen van dit boek, de adolescenten, om te horen of we erin zijn geslaagd hen te beschrijven zoals ze zijn en zoals ze zich voelen, en niet zoals wij volwassenen hen graag zouden willen zien.

Maurizio Andolfi

14

.

Adolescenten in gezinstherapie

het juiste spoor?

Pubers in therapie vragen om een andere aanpak dan kinderen of volwassenen. Tot nu toe was de adolescentie een onderbelicht thema, zowel in theorie als in de klinische praktijk. Adolescenten in gezinstherapie brengt hier verandering in. Maurizio Andolfi en Anna Mascellani plaatsen de problematiek van pubers in een relationeel-systemisch kader.

Puberproblemen zijn volgens hen niet los te zien van de dynamiek van het gezin. Diverse casussen demonstreren hoe hun aanpak succesvol wordt toegepast bij problemen als verslaving, agressie en depressie. In letterlijk uitgewerkte therapiesessies volgen we de onconventionele Andolfi, die met het hele gezin op zoek gaat naar de pijnpunten.

Na het succes van Het kind in gezinstherapie is dit het tweede Nederlandstalige boek van Andolfi. Adolescenten in gezinstherapie is wederom een inspirerend en praktisch handboek voor hulpverleners. Maar de inzichten zijn ook van grote waarde voor leraren, pedagogen en opvoeders die met pubers met problemen te maken hebben.

Adolescenten in gezinstherapie is een gezamenlijke uitgave van Hogrefe Uitgevers en MoleMann Mental Health. MoleMann Mental Health behandelt zowel kinderen als volwassenen met psychische en psychiatrische problemen. In lijn met de uitgangspunten van Andolfi spelen partners, familie en vrienden bij MoleMann Mental Health altijd een belangrijke rol in de behandeling.

ISBN 978 90 79729 61 6

9 789079 729616 w w w. h o g r e f e . n l

Adolescenten in gezinstherapie Andolfi en Mascellani

Pubers en problemen, soms lijken het wel synoniemen. Ouders en adolescenten begrijpen niets van elkaar in die ingewikkelde levensfase. De puber worstelt met zijn identiteit, wat niet eenvoudig is in deze tijd van individualisering en grote keuzevrijheid. Als die worsteling zich openbaart in problematisch gedrag, zoals verbale agressie of internetverslaving, staan ouders voor een raadsel. Hoe krijgen ze hun kind weer op

adolescenten in gezinstherapie Maurizio Ando l fi e n Anna Mascell a n i

P ro b l e m e n m e t p u b e r s b e k e k e n va n u i t syst e m i s c h - r e l at i o n e e l p e r s p e c t i e f