Afvallen op maat

omslag van strien def geheel.qxp_Opmaak 1 31-03-17 15:32 Pagina 1

We zijn te dik. Dat is niet gezond, dat weten we, en bovendien worden we er op aangekeken. We doen er van alles aan. Maar de ervaring leert dat die hoopvol begonnen perioden van vermageren uiteindelijk tot niets leiden en de gezondheid zelfs kunnen schaden. Gelukkig is het wel degelijk mogelijk om duurzaam af te vallen. Zónder utopische verdunningskuren, en mét een op het individu gerichte oplossing.

In Afvallen op maat – een methode voor blijvend resultaat presenteert Tatjana van Strien een alternatief voor alle wonderkuren. Op grond van ruim 25 jaar wetenschappelijk onderzoek biedt zij een zelftestmethode, waarmee lezers kunnen nagaan waar bij hen persoonlijk de oorzaak ligt van het eetprobleem.

En wat er aan kan worden gedaan - zonder in het beruchte jojoën te vervallen.

Voor deze herziene versie uit 2017 is de inhoud aangevuld en geactualiseerd met de laatste stand van zaken in het wetenschappelijk onderzoek. Zo wordt er nu ook aandacht besteed aan de vraag of zelfgerapporteerd emotioneel eten voedselinname na stress kan voorspellen en of eten bij positieve emoties ook onder emotioneel eten valt. Ook wordt ingegaan op de rol van emotioneel eten in de samenhang tussen depressie en overgewicht.

‘Met haar boek biedt Van Strien wanhopige lijners troost en inzicht.’

Opzij over De Afslankmythe van Van Strien Tatjana van Strien is bijzonder hoogleraar Psychology of eating styles bij de Faculteit der Aard- en Levenswetenschappen van de Vrije Universiteit en als universitair hoofddocent in de klinische psychologie verbonden aan het Behavioural Science Instituut van de Radboud Universiteit Nijmegen. Zij is auteur van de Nederlandse Vragenlijst voor Eetgedrag (NVE), die in vertaling over de hele wereld wordt gebruikt.

Hogrefe Publishing Group

ISBN 978-94-92297-17-4

Göttingen · Berne · Vienna · Oxford Boston · Paris · Amsterdam · Prague Florence · Copenhagen · Stockholm Helsinki · São Paulo · Madrid · Lisbon www.hogrefe.com

9 789492 297174

TATJANA VAN STRIEN

Afvallen op maat is een verhelderend boek voor de talloze vrouwen, mannen en kinderen die kampen met overgewicht. Daarnaast is het bedoeld voor de hulpverleners om hen heen, zoals diëtisten, artsen en psychologen.

Afvallen op maat

Afvallen. We hebben het Mayodieet, dr. Atkins en sonjabakkeren al geprobeerd.

Jojoën we verder naar de volgende hype of kiezen we voor een methode met blijvend resultaat?

EEN METHODE MET BLIJVEND RESULTAAT

Afvallen op maat TATJANA VAN STRIEN

Afvallen op maat Een methode met blijvend resultaat Tatjana van Strien

Copyright © 2007 Tatjana van Strien, Nijmegen Copyright © 2017 Tatjana van Strien, Nijmegen, Hogrefe Uitgevers, Amsterdam 3de herziene en uitgebreide druk Dit werk is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Hoewel dit boek met zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

Vormgeving omslag: 11, Haaften Vormgeving binnenwerk: Annelies Bast, Amsterdam Grafische productie: Drukkerij Barriet B.V., Steenwijk ISBN 978 94 92297 17 4 NUR 443 www.hogrefe.nl

Inhoud

Woord vooraf Bij de eerste druk Bij de derde herziene & uitgebreide druk

9 9 11

1 Inleiding Een zaal vol dikke mensen De opbouw van dit boek

13 15 17

2 Het vrouwelijk schoonheidsideaal Het traditionele slankheidsideaal Evolutionaire tegenover culturele factoren Uiterlijk en emancipatie De keerzijde van de medaille Gespierde schoonheid Dik en dun door de eeuwen heen excursie Een sociaaleconomische theorie Het maakbare lichaam

21 21 23 24 25 26 26 28 29

3 Wat er mis kan gaan Helpt lijnen?

De verloren strijd van Hanneke Groenteman Het jojo-­effect excursie Lijnen in een representatieve Nederlandse steekproef

31 31 32 33 34

De gezondheidsrisico’s van obesitas Anorexia: het middel erger dan de kwaal Boulimia en binge eating excursie De prijs van boulimia Nogmaals: de lokroep van de dieetgoeroes—dr. Atkins & consorten Sonjabakkeren Toch kan het ook goed gaan

36 37 39 40 42 44 45

4

47 48 49 50 50 51 52 54

Hoe ontstaat overgewicht?

Erfelijke factoren Een psychoanalytische benadering Traumatische ervaringen De invloed van depressie Emotioneel eten en de depressie-obesitas link Eetstoornissen en verslaving Overgewicht als gevolg van lijnen

5 Psychologisch onderzoek van het eetgedrag Een soort thermostaat excursie Een homeostatisch regelmechanisme De risico’s van lijnen excursie Waarom sommige mensen niet af kunnen vallen excursie Nisbetts lijnende dikke mensen Het milkshake-ijsexperiment Een aan/uit­knopje?

De marges van het normale Lijngericht eten als risicofactor Externe eters De adrenalineproeven van Stanley Schachter excursie Pudels latent obese mensen Emotionele eters De proeven van Schachter [vervolg] Gevoelsblindheid experiment Het verband tussen gevoelsblindheid en emotioneel eetgedrag Vrouwen excursie Chodorows moeders en dochters Meten is weten excursie Het Nijmeegse experiment Positieve emoties en emotioneel eten

57 57 58 59 59 60 61 62 62 63 64 65 66 67 67 68 69 69 70 72 74 74

excursie De Engelse dagboekstudie experiment The proof of the pudding is in the eating Eten bij positieve emoties en Kummerspeck Emoties versus voedselomgeving

75 76 77 78

6 Een zelfonderzoek Vragenlijsten voor lijngericht eten Stap 1 — Invullen van de zelftoetsen Stap 2 — Bijhouden van een eetdagboek Stap 3 — Opnieuw invullen van de zelftoetsen Therapie op maat

81 82 83 84 86 87

7

Lijnen en extern eten: wat kun je eraan doen?

Gezonde lichaamsbeweging Een verantwoord eet­ en leefpatroon De verzadigingsindex Hoe eetbuien tegen te gaan?

Andere zelfhulptips Hoge scores op de overige eetschalen Therapie voor sterk externe eters Zelfhulpsuggesties voor externe eters

91 92 92 93 95 96 98 98 100

8 Eten en emotie: wat kun je eraan doen?

Zelfonderzoek voor emotionele eters: het eetdagboek Bewustwording van schaduwovertuigingen Willen & moeten Zelfhulpsuggesties voor emotionele eters De oefening van Linehan Nog een oefening van Linehan Het experiment van Strack Sonja Lyubomirsky: algemene leefregels Groepstherapie emotie-­eten Psychotherapie De zelfconfrontatiemethode Cognitief­-emotionele therapie

101 102 103 105 106 107 108 109 109 110 111 113 115

9 Het dikke kind De externalisering van het kind De verleiding van de verboden vrucht Het kinderlijk spiegellichaam

119 120 122 122

Emotioneel etende kinderen Ongelukkige Anneke Voedende moeders Manipulatieve ouders Een kindversie van de NVE Wat doen we eraan?

Algemene adviezen aan ouders en opvoeders over het eetgedrag van hun kinderen Adviezen aan ouders en opvoeders van externe eters Adviezen aan ouders en opvoeders van lijnende kinderen Adviezen aan ouders en opvoeders van emotionele eters Psychotherapie Positieve lichaamsbeleving

130 131 131 132 132

10 Afscheid van het jojoĂŤn

135

Noten Literatuur Websites voor verdere informatie en hulp Over de auteur

Bijlagen Bijlage A Body Mass Index (BMI) en taillemaat Bijlage B Zelftoets voor eetgedrag Bijlage C Zelftoets voor gevoelsblindheid Bijlage D Het eetdagboek Bijlage E Zelftoets voor eetgedrag Bijlage F Zelftoets voor gevoelsblindheid Bijlage G Een handvat voor hulpverleners

123 124 124 125 126 128 128

139 141 149 151

155 157 161 163 165 167 169

Woord vooraf

Bij de eerste druk Veel mensen nemen zich met Nieuwjaar of tegen de zomer voor nu eens echt korte metten te gaan maken met hun overtollige kilo’s. Aangemoedigd door de dames-­ bladen en dieetboeken, die heel handig op deze behoefte inspelen, gaan zij op dieet. Na één week houdt zo’n kwart van hen het al voor gezien. En bij degenen die langer doorgaan is het behaalde gewichtsverlies zelden blijvend. Niet meer dan één op de vijf weet het behaalde gewichtsverlies minstens een jaar te behouden.

Na vier jaar is meer dan de helft zelfs zwaarder dan vóór het dieet. De moeizaam kwijtgeraakte kilo’s zitten er dus vaak snel weer aan: het bekende jojo-­effect. Wan-­ neer zich een veelbelovend nieuw dieet aandient, herhaalt zich deze cyclus, met de bijbehorende goede voornemens en een zo mogelijk nog hoopgevender begin.

Maar als het gewichtsverlies daarna minder van een leien dakje gaat en tot stilstand komt, geeft men het dieet meestal op en komen de kwijtgeraakte kilo’s er lang-­ zaam maar zeker weer aan. Het jaar daarop herhaalt dit patroon zich, en ook de jaren daarna, soms wel tot tien keer toe. Voor de meesten zonder blijvend succes.

Is er dan helemaal geen hoop op een blijvend resultaat? In mijn boek De afslankmythe heb ik de valse beloften van de ‘afslankindustrie’ doorgeprikt en de redenen geanalyseerd waarom afvallen vaak niet lukt. De titel ‘afslankmythe’ heeft bij sommigen de indruk gewekt dat het toch niets wordt, wat je ook probeert. Had-­ den ze verder gelezen, dan hadden ze gezien dat er wel degelijk hoop is, wanneer het eenmaal is gelukt inzicht te krijgen in de persoonlijke oorzaken van de eetpro-­ blemen. Die oorzaken liggen op het psychologische vlak, en daarom is eerst een psychologisch zelfonderzoek nodig waarmee de lezer het eigen eetgedrag ‘de maat

neemt’. In De afslankmythe heb ik daarvoor een methode aangereikt, leidend tot adviezen op maat.

Uit de vele positieve reacties die ik heb gekregen, blijkt dat velen daarbij baat hebben gehad, en dat niet voor een tijdje, zoals bij het zoveelste dieet, maar blij-­ vend. Met name mijn analyse van de relatie tussen eten en emotie heeft bij tal van lezers de ogen geopend voor de oorzaak van hun overgewicht. Maar ook mijn beschouwing over ‘extern eten’ en ‘lijngericht eten’ heeft velen bewust gemaakt van de gevaren waaraan ze blootstaan en de voor hen beste manier om hun ge-­ wicht bin­nen de perken te houden. De in tientallen landen gebruikte Nederlandse Vragenlijst voor Eetgedrag (NVE), die ik als hulpmiddel heb ontwikkeld en die in vertaling over de hele wereld wordt afgenomen, wordt sindsdien in een nieuwe bewerking op nog weer grotere schaal gebruikt.

In dit nieuwe boek vindt u de kern van de inhoud van De afslankmythe terug, maar dan aangevuld en geactualiseerd. Vanwege de schrikbarende toename van het aantal kinderen met overgewicht heb ik een nieuw hoofdstuk toegevoegd over het te dikke kind, bedoeld voor ouders en opvoeders. De lezer vindt daar ook de uitkomsten van onderzoek met de onlangs gereedgekomen kindversie van mijn vragenlijst voor eetgedrag. En, uiteraard, gerichte adviezen om het euvel tegen te gaan.

Behalve voor de talloze vrouwen en mannen die kampen met overgewicht — bij zichzelf, hun partner of hun kinderen — is het boek ook geschreven voor de hulp-­ verleners om hen heen: diëtisten, voedings­deskundigen, artsen en psychologen.

Voor het herkennen van het soort eetprobleem dat aan de orde is heb ik een korte vragenlijst opgenomen (geïnspireerd op de NVE), die het mogelijk maakt in korte tijd zelf een diagnose te stellen. Mede gebruikmakend van suggesties van ervaren hulpverleners geef ik ook handreikingen om eetproblemen en overgewicht te lijf te gaan. Uit reacties op De afslankmythe blijkt dat tal van lezers op deze manier de voor hen aangewezen weg inderdaad hebben gevonden, soms door daarnaast ge-­ bruik te maken van door mij genoemde zelfhulpboeken.

Voor degenen die tot de hardnekkige probleemeters behoren, is meer nodig.

Maar dit boek kan hen wel helpen bij het vinden van die vorm van professionele hulp die voor het aanpakken van hun eetprobleem het meest geschikt is. Hier en daar ga ik ook iets nader in op ernstige eetstoornissen, zoals anorexia en bulimia nervosa. Maar dit gebeurt alleen zijdelings — vooral om te laten zien waartoe ex-­ cessief lijnen kan leiden. Omdat dit boek vooral is bedoeld voor mensen met over-­ gewicht, en omdat dit soms samengaat met ‘eetbuien’, zal ik aan déze eetstoornis (binge eating disorder) wel enige aandacht besteden. Degenen die kampen met deze ernstiger stoornissen, vinden achter in het boek websites voor verdere infor-­ matie en hulp.

Ter wille van de meer deskundige lezers ga ik hier en daar wat dieper in op 10

Afvallen op maat

achterliggende theorieën, meestal in een ‘excursie’ of speciaal kadertje. Wie dit boek primair leest om een antwoord te vinden op de eigen problemen, kan deze passages overslaan.

Mensen die bijdroegen aan de totstandkoming van De afslankmythe heb ik toen al bedankt. Ook bij dit nieuwe boek waren de constructieve kritiek en de speelse suggesties van mijn vader een grote steun. Daarnaast wil ik graag de volgende mensen noemen die mij, evenals hij, inspireerden tot het schrijven van een speciaal hoofdstuk over kinderen: Rutger Engels, hoogleraar orthopedagogiek, Doeschka Anschutz en Hariëtte Snoek, aio’s, Francien Bazelier en Laura van Niekerk, scriptiestudenten en de vele bachelor studenten die mij, gewapend met weegschaal en lengtemeter, hielpen bij de dataverzameling bij jongens en meisjes op lagere scho-­ len in de omgeving van Nijmegen en Apeldoorn.

Dit boek draag ik op aan alle kinderen van Nederland. Ik geef hen graag mee: probeer er vooral niet uit te zien als de figuren in tijdschriften of films, jullie zijn prima zoals je bent!

Tatjana van Strien Nijmegen, september 2007

Bij de derde herziene & uitgebreide druk Bij deze herziene druk is de inhoud aangevuld en geactualiseerd met de laatste stand van zaken in het wetenschappelijk onderzoek naar lijnen en overeten. Zo wordt er nu ook aandacht besteed aan de vraag of zelfgerapporteerd emotioneel eten voedselinname na stress kan voorspellen en of eten bij positieve emoties ook onder emotioneel eten valt. Ook wordt ingegaan op de rol van emotioneel eten in de samenhang tussen depressie en overgewicht.

Mijn uitgever, Janwillem Bast, wil ik graag bedanken voor het mogelijk maken van deze nieuwe uitgave bij Hogrefe.

Tatjana van Strien Nijmegen, maart 2017

Woord vooraf

11

1 Inleiding

Nog niet zo lang geleden hadden we een eenvoudige voorstelling van overgewicht: Je hebt mensen die van nature dik zijn en andere die altijd slank blijven, wat ze ook eten. Bij de grote meerderheid die daar tussenin zit is ‘je figuur bewaren’ een kwestie van verstandig eten — ‘elk pondje gaat door het mondje’.1 En om je daarbij te adviseren had je diëtisten die je precies konden vertellen hoeveel calorieën elk soort eten bevatte.

Inderdaad is ons lichaamsgewicht voor een deel genetisch bepaald. En inder-­ daad is het voor de rest een kwestie van voldoende bewegen en verstandig eten.

We kunnen daarbij profiteren van alles wat de bewegings-­ en voedingsweten-­ schappen ons intussen aan inzicht hebben opgeleverd. Maar toch zien we de men-­ sen om ons heen steeds dikker worden. En zelf slagen we er ook vaak niet in om zo slank te worden of te blijven als we graag zouden willen. Wereldwijd lijden al meer dan een miljard mensen aan overgewicht. Hun aantal heeft het aantal hongeren-­ den overvleugeld. Van de Nederlandse bevolking heeft de helft overgewicht en van onze kinderen één op de vijf. Dit ondanks alle leefregels die we toepassen en alle maatregelen die we nemen om af te slanken. Ter bestrijding van hun overgewicht doet in onze westerse wereld meer dan 50 procent van de vrouwen aan de lijn2, en bij de mannen is dat inmiddels ook al zo’n 20 procent. Helaas heeft maar een beperkt aantal van al die lijnpogingen succes. Wat is er aan de hand?

In de laatste decennia is in toenemende mate het inzicht gegroeid dat de oor-­ zaak van overgewicht, en het telkens weer terugvallen na een nieuwe dieetpoging, voor een belangrijk deel psychologisch is. Met name in de Verenigde Staten — het land waar zwaarlijvigheid het eerst tot een ware epidemie werd — is men dit gaan

13

inzien. Er zijn verschillende interessante psychologische theorieën ontwikkeld ter verklaring van overeten: een overdadig aanbod, psychische problemen, voor een deel al teruggaand op de vroege jeugd, enzovoort. Er zijn ook therapieën ontwik-­ keld om mensen te helpen ‘op gewicht te blijven’. Helaas bleken deze theorieën steeds maar een deel van de problemen te bestrijken. En daardoor hadden de bij-­ behorende therapieën ook maar in een deel van de gevallen succes.

Toen ik als psycholoog zo’n dertig jaar geleden betrokken raakte bij een door het preventiefonds gefinancierd breed multidisciplinair onderzoek naar overeten en overgewicht aan de Universiteit van Wageningen, kwam ik algauw tot het in-­ zicht dat er niet één factor is waar alle problemen tot kunnen worden herleid, maar dat er verschillende typen eetproblemen zijn, die elk een eigen psychologische achtergrond hebben en elk om een eigen aanpak vragen. Dit betekent dat er geen tover­formule bestaat — een speciaal dieet, speciale leefregels, yoga, meditatie of wat dan ook — die op alle problemen past. Een effectieve behandeling is alleen mogelijk wanneer we eerst zijn nagegaan wat er in dít probleemgeval aan de hand is. Dit vraagt om een diagnostisch instrument waarmee we verschillende soorten ‘probleemeters’ uit elkaar kunnen houden, om vervolgens bij ieder daarvan een therapie op maat te kunnen toepassen. Deze gedachte leidde tot de constructie van de hierboven al even genoemde Nederlandse Vragenlijst voor Eetgedrag (NVE). Dankzij zijn meerschalige opzet is de NVE in de afgelopen dertig jaar in Nederland, en ook internationaal, tot een gewaardeerd instrument geworden bij de keuze van de juiste remedie.

Bij de voortzetting van mijn onderzoek aan de Radboud Universiteit te Nijme-­ gen door het enthousiaste team dat zich daar onder mijn leiding heeft gevormd is er een steeds dieper inzicht ontstaan in de ‘mechanismen’ achter eetproblemen en de redenen waarom diëten bij de één wel en bij de ander niet werken. Dit betekent dat het belangrijk is om een zorgvuldige diagnose te stellen alvorens over te stap-­ pen op nog weer een ander dieet of andere behandelmethode. Om de lezers in staat te stellen bij zichzelf na te gaan wat er aan de hand is, heb ik aan de hand van onze ervaringen met de NVE twee zelftoetsen ontwikkeld die hen kunnen helpen bij het vinden van de persoonlijk meest geschikte aanpak.

Hoewel er ook daarvóór buiten vakkringen al belangstelling was voor de NVE als hulpmiddel voor de diagnose van eetproblemen, ontstond er pas na de eeuw-­ wisseling meer aandacht onder een breder publiek dankzij een aantal artikelen en interviews in dagbladen. In dit kader kwam in 2002 ook de actie in samenwerking met het dagblad De Gelderlander tot stand waarover hieronder meer. De enorme weerklank die deze samenwerking vond was voor mij een bewijs dat er behoefte bestond aan een boek waarin ieder die zelf met eetproblemen kampt of er bij an-­ deren mee te maken heeft, kan lezen wat de mogelijke oorzaken zijn en wat er aan kan worden gedaan.

14

Afvallen op maat