Behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis
Redactie: Caroline Schuurman, Els Blijd-Hoogewys en Peggy Gevers
Copyright © Hogrefe Uitgevers, Amsterdam Dit werk is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek. Vormgeving omslag: 11, Haaften Beeld omslag: fragment van Painting Number one – Days From B To C: Life in a nutshell () van Eric G.C. Weets, ericgcweets.weebly.com. Formaat van het gehele werk: ✕ cm. Vormgeving binnenwerk: Paul Boyer, Amsterdam Grafische productie: Drukkerij Bariet BV, Steenwijk ---- www.hogrefe.nl
Inhoud Voorwoord Rutger Jan van der Gaag Algemene inleiding Caroline Schuurman, Peggy Gevers en Els Blijd-Hoogewys
Algemene inleiding in de behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis (ASS)
ASS bij volwassenen Els Blijd-Hoogewys
Autisme begrijpen Peter Vermeulen
Algemene aspecten van behandeling van volwassenen met een ASS Caroline Schuurman, Muriël Brandenburg & Hilde Geurts
Levensloopperspectief Jan-Pieter Teunisse & Gieke Buur
Handelingsgerichte diagnostiek Wil Koning, Caroline Schuurman & Evelien Veldboom
Psychosociale en biomedische interventies
Psycho-educatie Madeleine van der Velden, Marijke Gottmer & Cees Kan
Cognitieve gedragstherapie Caroline Schuurman, Peggy Gevers & Vasthi Teeken
Sociaal-psychiatrische hulpverlening Jasper Damen & Hans van Essen
Arbeidshulpverlening Alida Stukker, Marianne Veltman en Ciel Eggen
Farmacotherapie Madeleine van der Velden, Ankie van der Reijken & Pascal Verjans
hoofdstuktitel
Behandeling van psychotrauma door middel van EMDR bij mensen met een ASS Vasthi Teeken, Ank Goosen, Sonja Dijkstra & Anous Klein Schiphorst
Schematherapie bij volwassenen met een ASS Caroline Schuurman & Peggy Gevers
Een eerste aanzet tot procesgerichte gesprekstherapie Richard Vuijk
Partnerrelatietherapie Guus van Voorst & Annelies Verwilligen
Partnercursus Autisme Els Blijd-Hoogewys & Anja Talboom
Mindfulness bij (jong)volwassenen met een ASS Annelies Spek, Johan van Zanten & Marc Bosma
Sociale vaardigheidstraining Minke Swinkels & Erna Wiegeraad
Theory of Mind-behandeling Constance Vissers & Berrie Arnold
Executieve functietraining voor volwassenen met autisme Hilde Geurts & Ernst Horwitz
Zelfredzaamheidstraining Annemiek Palmen & Robert Didden
E-health en zelfmanagement Saskia Timmer
Internetbehandeling Marjolijn Hoekert & Eva van den Dijssel
Herstelondersteunende begeleiding Marijke Gottmer & Margreet Bonouvrie
Klinische behandelingen Bram Sizoo, Janneke Eijgelaar, Matt van der Reijden & Guus van Voorst
Behandeling van comorbiditeit
ASS en depressie John van Daal
ASS en angst Caroline Schuurman, Claudette Schoenmakers & Margreet Beckers
ASS en dwang Caroline Schuurman
ASS en ADHD Anne van Lammeren
ASS en het Gilles de la Tourette-syndroom Danielle Cath
ASS en psychose Madeleine van der Velden & Ankie van der Reijken
ASS en eetproblemen Ank Goosen & Fiona Sie
ASS en verslaving Patricia van Wijngaarden-Cremers
ASS en persoonlijkheidsstoornissen Ernst Horwitz & Bram Sizoo
Thema’s ten aanzien van volwassenen met ASS
ASS en delinquent gedrag Ankie van der Reijken & Petra Geerligs
Ervaringsdeskundigheid Danielle van den Meerakker-Heesakkers, Leander Westerbeek van Eerten & Ans Jansen-van Haren
De kracht van lotgenotencontact Marjolein Schipper & Bernadette Wijnker
Lotgenotencontact onder partners van: een weg terug naar de eigen kracht Lieve Arnout & Jannie van Manen
Autisme en seksualiteit Bert Jans
Autisme bij vrouwen Audrey Mol & Anne In ’t Velt-Simon Thomas
Ouderen en ASS Rosalien Wilting, Lineke Davids & Frédérique Geven
Consultatie en expertise bij complexe zorg Alice Padmos
Informatie over de auteurs Lijst met afkortingen Index
Algemene inleiding Caroline Schuurman, Peggy Gevers en Els Blijd-Hoogewys
De behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis (ASS) heeft inmiddels in Nederland een plek gekregen (Gezondheidsraad, ). Hoewel ASS een frequent beschreven psychiatrische stoornis is, staat de zorgverlening aan normaal begaafde volwassenen met deze stoornis nog in de kinderschoenen. De behandeling van patiënten met ASS is wel volop in ontwikkeling. Dit boek beoogt de stand van zaken ten aanzien van de behandeling van volwassenen met ASS weer te geven. Bij het ontstaan van dit boek heeft het ‘consortium autismespectrumstoornissen +’ (CASS+) een belangrijk rol gespeeld. In is binnen dit consortium de werkgroep ‘behandeling CASS+’ opgericht. Deze heeft allereerst een basisvisie over de behandeling van patiënten met ASS geformuleerd, welke gepubliceerd werd als ‘Consensusdocument over de behandeling van volwassenen met ASS en een normale intelligentie van de werkgroep behandeling CASS+’ (Oosterhoff e.a., ). In werd in opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) de eerste Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van autismespectrumstoornissen bij volwassenen ontwikkeld (Kan e.a., verwacht ). Beide documenten zijn binnen dit boek gebruikt als vertrekpunt. Vanuit de werkgroep behandeling van CASS+ is het initiatief voortgekomen een boek te schrijven over de behandeling van volwassen met ASS. Dit boek wil informatie geven die bruikbaar is in de klinische praktijk. Het is vooral geschreven op basis van klinische ervaring van hulpverleners werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg en gespecialiseerd in de behandeling van volwassen
met autisme. Daarnaast zijn ervaringsdeskundigen, patiëntenverenigingen, lotgenoten en ‘partners van’ benaderd om hun ervaringen te delen in het boek. Tot op heden zijn er weinig onderzoeksgegevens beschikbaar en is de literatuur op het vlak van behandeling van volwassenen met ASS beperkt. Om toch een zo breed mogelijk fundament te leggen, zijn er auteurs benaderd van diverse in autisme gespecialiseerde instellingen of teams. Het streven is in dit boek een zo compleet mogelijk beeld te geven van de behandeling van volwassenen met ASS. Gezien de omvang van het onderwerp kan er echter van volledigheid geen sprake zijn. Merk ook op dat veel van de hier beschreven behandelingen zowel ambulant, in deeltijd als klinisch geboden kunnen worden. In het boek wordt de term patiënt gebruikt om volwassenen met ASS aan te duiden. Bij enkele hoofdstukken wordt hiervan afgeweken en wordt het woord cliënt gebruikt, zoals in het hoofdstuk cliëntgerichte psychotherapie, arbeidshulpverlening en de hoofdstukken over ervaringsdeskundigheid en lotgenotencontact. Naast de term autismespectrumstoornis wordt de term autisme als synoniem gehanteerd. Omwille van de leesbaarheid is er in dit boek voor gekozen om de volwassene met ASS of de patiënt steeds met de mannelijke vorm aan te duiden. Dit boek bestaat uit vier delen waarvan de hoofdstukken per deel een vergelijkbare opzet hebben. Het eerste deel Algemene inleiding in de behandeling van volwassenen met een ASS, beschrijft in het kort wat ASS is, gaat in op het belang te begrijpen wat ASS bij een patiënt betekent, verwoordt wat de algemene aspecten van behandeling zijn, beschrijft de rol van levensloopperspectief en geeft een schets van handelingsgerichte diagnostiek bij de behandeling van patiënten met ASS. In het tweede deel Psychosociale en biomedische interventies worden verschillende behandelvormen beschreven. Deel drie Behandeling van comorbiditeit bestaat uit korte hoofdstukken waarbij aan de hand van een casus een voorbeeld wordt gegeven van een behandeling van de desbetreffende comorbiditeit bij ASS. In het laatste deel Thema’s ten aanzien van volwassenen met ASS worden uiteenlopende onderwerpen behandeld die belangrijke thema’s zijn bij de behandeling van patiënten met ASS.
— Referenties Gezondheidsraad (). Autismespectrumstoornissen: Een leven lang anders. Den Haag: Gezondheidsraad, publicatienr. /. Kan, C.C., Geurts, H.M., Sizoo, B.B., Verbeeck, W.J.C., Schuurman, C.H., Forceville, E.J.M., Vrijmoed, D., Veldboom, E., Stekelenburg, F., Manen, J. van, Bosch, K. van den, (kernwerkgroep), Bosch, A. van den, Hermens, M., Peters, A., Majo, M.C., Shields, L., Zon, N. (technisch team), Duin, D. van (projectleiding). (verwacht ). Multidisciplinaire richtlijn diagnostiek en behandeling van autismespectrumstoornissen bij volwassenen. Utrecht: De Tijdstroom. Oosterhoff, M., van Daal, J., Blijd-Hoogewys, E. & werkgroep behandeling CASS+ (). Consensus document CASS+. Behandeling van Autisme bij volwassenen met een normale intelligentie. Wetenschappelijk Tijdschrift Autisme, (), -.
. De stichting CASS+ is een netwerk van professionele GGZ hulpverleners dat zich inzet voor verbetering van de diagnostiek en behandeling van autisme bij volwassenen in Nederland. CASS+ streeft daarmee naar integratie van autisme in de volwassenenpsychiatrie. Zie website: http://www.cassplus.nl . De Nederlandse richtlijnwerkgroep Autisme bij Volwassenen, met als voorzitter Cees Kan en als vicevoorzitter Hilde Geurts, werd methodologisch en organisatorisch ondersteund door het Trimbosinstituut. De ontwikkeling van de Richtlijn Autisme bij Volwassenen vond plaats in nauwe samenwerking met het Britse ‘National Collaborative Centre for Mental Health’ (NCCMH), het uitvoeringsorgaan van het ‘National Institute for Health and Clinical Excellence’ (NICE) voor onderwerpen in de geestelijke gezondheidszorg. In Londen ontwikkelde NICE met als Engelse voorzitter Simon Baron-Cohen gelijktijdig de Engelse richtlijn ‘Autism Spectrum Conditions in Adults’.
deel 1 Algemene inleiding in de behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis (ASS) In het eerste deel van dit boek wordt een algemene inleiding in de behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis (ASS) geboden. In vogelvlucht wordt beschreven wat ASS is en worden de laatste ontwikkelingen beschreven en toegelicht. De kennis rondom ASS is groeiende en zal de komende jaren verder toenemen. De beschreven informatie dient gelezen te worden in het licht van de huidige tijdsperiode, waarin autisme bij volwassenen voor een groot gedeelte nog onontgonnen gebied is. Na het eerste inleidende hoofdstuk, waarbij er aandacht is voor het diagnostische proces, wordt er ingegaan op autisme van binnenuit. Wat betekent het voor de patiënt om ASS te hebben en wat betekent dit vervolgens voor de bejegening van de hulpverlener? Leren om autisme te begrijpen in plaats van een theoretisch weten wordt benadrukt, waarbij verder dient te worden gekeken dan enkel naar het gedrag van de patiënt met ASS. Vervolgens wordt er een kader geschetst ten aanzien van de basisingrediënten in de behandeling van volwassenen met ASS van waaruit de rest van de hoofdstukken in dit boek gelezen kan worden. De levensloopvisie dient daarbij als een belangrijk uitgangspunt bij de totale behandeling te worden meegenomen. In het afsluitende hoofdstuk van dit deel wordt beschreven hoe handelingsgerichte diagnostiek bijdraagt aan het vormgeven van het behandelings- en begeleidingstraject van de patiënt met ASS. Er wordt niet alleen vastgesteld wat de beperkingen van de patiënt zijn, maar er wordt ook gekeken naar de verwachtingen en mogelijkheden van de patiënt.
1 Autismespectrumstoornissen bij volwassenen E.M.A. (Els) Blijd-Hoogewys
Inleiding Autisme is een stoornis die gepaard gaat met kwalitatieve beperkingen in de sociale interactie en sociale communicatie. Daarnaast is er sprake van beperkte, zich herhalende patronen van gedrag, interesses of activiteiten. Het is een aangeboren ontwikkelingsstoornis die blijvend is. Hoewel een autismespectrumstoornis (ASS) doorgaans in de kinderjaren wordt vastgesteld, komt het ook voor dat deze pas op latere leeftijd duidelijk wordt. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer er sprake is van een normale of bovengemiddelde intelligentie – en men daardoor meer mogelijkheden heeft tot compenseren van de ASSproblematiek – of wanneer er sprake is van ernstige bijkomende psychiatrische problematiek die de ASS van het individu lang heeft overschaduwd.
Etiologie ASS is een multifactoriële aandoening, waarbij erfelijkheid (diverse genen) een grote rol speelt. Vermoedelijk spelen er ook omgevingscomponenten mee die van invloed zijn op de uiting van die risicogenen. Er zijn tot op heden nog geen duidelijke biologische markers gevonden die gebruikt kunnen worden bij de diagnostiek van ASS. Wel is het duidelijk dat er sprake is van een atypische hersenontwikkeling (zowel pre- als postnataal).