Inkijkexemplaar handleiding profs Otto de Octopus handpop - © Hooggevoelig heel gewoon by Hooggevoelig heel gewoon

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 1

Handleiding

Otto Professionals

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 2

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 3

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

Inleiding Hooggevoelig heel gewoon Otto De handleiding

5 5 5 5

Deel 1 – Informatie over Hooggevoeligheid Wat is hooggevoeligheid? Zintuigen Kenmerken Overprikkeling Model van belastbaarheid In een groep Onderwijs

6 6 7 7 8 9 11 12

Deel 2 – Informatie over de handpop Meerwaarde gebruik handpop Introduceren van de handpop Reactie en relatie Vaardigheden bij het gebruik van de handpop Het spelen met de handpop Karakterbeschrijving Otto Wie is Otto Otto’s huis Nieuwe dingen Drukte en veel mensen Beleven en emoties Creatief Leren

13 13 15 16 18 18 19 19 19 20 20 20 21 21

Deel 3 – Praktisch werken met Otto Gespreksonderwerpen Gesprek 1 – Basisemoties Gesprek 2 – Voel jij wat ik voel? Gesprek 3 – Hooggevoelig zijn wat is dat? Gesprek 4 – Wie ben ik? Gesprek 5 – Wat doe ik graag? Gesprek 6 – Wat voelt fijn? Gesprek 7 – Lievelingsdingen? Gesprek 8 – Wat vind ik moeilijk als ik met andere kinderen speel?

22 22 22 23 23 23 24 24 24 24

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 4

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

Oefeningen Oefening 1. Afstromen: wortels maken Oefening 2. Eigen ruimte: de vuurkring Oefening 3. De stolp Oefening 4. Gevoelsgezicht maken Oefening 5. De talentenschelp Oefening 6. Elke dag een kleur Oefening 7. Het stoplicht

25 25 25 26 26 27 27 27

Deel 4 Overige informatie en bijlagen Producten

28 28

Bijlagen Bijlage 1 – Model van belastbaarheid Bijlage 2 – Emotiekaarten van Otto Bijlage 3 – De Schelp Bijlage 4 – Het stoplicht Bijlage 5 – Onderwijsbehoeften Hooggevoelig

30 30 32 36 37 38

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 5

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

Inleiding Hooggevoelig heel gewoon Hooggevoelig heel gewoon is een bedrijf dat zich, zoals de naam al doet vermoeden, bezighoudt met het gewoon maken van hooggevoeligheid. Dit doen we door het geven van lezingen, workshops, trainingen en opleiding. Daarnaast geven we individuele begeleiding en ontwikkelen we websites, boeken, spellen en andere producten om hooggevoeligheid gewoon te maken.

Otto Vanuit de gedachte dat er binnen het werken met kinderen meer handvatten nodig zijn om hooggevoeligheid gewoon te maken, is er gezocht naar een figuur die kinderen aanspreekt. Vanuit daar is het idee van Otto ontstaan. Een octopus neemt van alles waar via zijn tentakels. Dit sluit mooi aan bij hooggevoeligheid. Daarnaast is het een vrolijk figuurtje waarvan we verwachten dat het kinderen aanspreekt. We hebben een aantal kinderen gevraagd om hun mening over Otto. Dit hebben we meegenomen in de uiteindelijke vorm van Otto.

De handleiding Na het ontwikkelen van Otto is de volgende stap om leerkrachten, coaches en andere mensen die met kinderen werken, te ondersteunen in het werken met Otto. Dit bieden we door middel van o.a. deze handleiding en begeleiding bij het inzetten van Otto. Het mooie van de oefeningen (met Otto) is dat ze zowel met een groep als in één op één begeleiding inzetbaar zijn. Sommige oefeningen hebben nog meer effect in een groep, anderen meer tijdens één op één begeleiding, waar dit het geval is staat het vermeld. Otto kan ingezet worden in gesprekken, maar ook als beeldmerk voor opdrachten over gevoel. Ook dit staat vermeld in deze handleiding.

Voor wie is Otto? Het mooie van Otto is, is dat alle kinderen er baat bij hebben, dus niet alleen de hooggevoelige kinderen. Het zal alle kinderen verder helpen in het ontwikkelen van het ik en het uiten van hun gevoel, maar dit geldt voor hooggevoelige kinderen in het bijzonder. Wij wensen u veel plezier in het gebruik van Otto. Wanneer u vragen heeft omtrent Otto of hooggevoeligheid kunt u altijd contact met ons opnemen via onderstaande gegevens: Email: info@hooggevoeligheelgewoon.nl Tel: 0570-643053 Website voor volwassenen: www.hooggevoeligheelgewoon.nl Website voor kinderen: www.hooggevoeligheelgewoonkind.nl Team Hooggevoelig heel gewoon

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 6

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

Deel 1 – Informatie over Hooggevoeligheid Informatie over hooggevoeligheid vormt de basis en biedt ondersteuning in de begeleiding van kinderen. In deze handleiding wordt voornamelijk informatie omtrent hooggevoeligheid gegeven die relevant is met betrekking tot het werken met handpop Otto. Voor verdere informatie verwijzen wij naar onze andere producten, zoals de dagtraining praktijkgericht werken met hooggevoeligheid en de opleiding tot hooggevoeligheidsdeskundige.

Wat is hooggevoeligheid? Bij hooggevoelige mensen is er sprake van een gevoeliger zenuwstelsel. Hierdoor komen prikkels heftiger binnen en worden ze intensiever verwerkt, dan bij mensen die minder gevoelig zijn. Hooggevoeligheid is een eigenschap, waarmee je geboren wordt. Het gaat niet weg en het kan niet later in je leven ontstaan. Natuurlijk kan het wel zo zijn dat de signalen pas later of anders worden waargenomen. Hierin speelt de omgeving waarin je opgroeit en leeft een rol. In verschillende wetenschappelijke onderzoeken is aangetoond dat ongeveer 15% tot 20% van de bevolking hooggevoelig is. In de huidige maatschappij gaan dingen veel sneller en zijn er meer prikkels dan vroeger, waardoor steeds meer hooggevoelige mensen last hebben van hun hooggevoeligheid. Vroeger vertrouwden de mensen op hun gevoel om bijvoorbeeld gevaar te herkennen of om te weten of eten goed was. Met de komst van de industriële revolutie moest ons systeem zich aanpassen omdat alles sneller moest. Daardoor werd het voor hooggevoeligen een systeem van overleven. Wanneer de hooggevoeligen hun hooggevoeligheid in kunnen zetten als een kracht kun je veel met deze eigenschap. Hooggevoelige mensen voelen bijvoorbeeld goed de sfeer aan en kunnen zich goed inleven in anderen. Dit zijn vaardigheden die een toevoeging zijn. In deze handleiding richten we vooral op hooggevoeligheid herkennen en erkennen, en de praktische benadering. Om meer te weten over wat hooggevoeligheid precies is, hoe het in je lijf werkt en wat er aan wetenschappelijke onderbouwing is, verwijzen we naar de dagtraining ‘praktijkgericht werken met hooggevoeligheid’, de opleiding tot hooggevoeligheidsdeskundige en de overige trainingen en workshops. We raden het aan om je hier verder in te verdiepen en om te zorgen voor een voldoende basis aan kennis over hooggevoeligheid voordat je gaat werken met Otto de Octopus en de methode zoals (o.a.) beschreven in deze handleiding.

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 7

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

Zintuigen Hooggevoeligheid kan voorkomen op alle zintuigen. Hieronder worden ze benoemd met mogelijke uitingen. ‚ Horen: last hebben van geluiden, soms geluiden die voor andere mensen helemaal niet vervelend zijn. Daarentegen ook heel goed zachte geluiden waar kunnen nemen en bijvoorbeeld mooie muziek intens kunnen beleven. ‚ Proeven: gevoelig zijn voor de structuur en smaak van bepaalde stoffen en daar last van kunnen hebben. Daarentegen intens kunnen genieten van lekkere smaken en substanties. ‚ Ruiken: last hebben van vieze geuren en een sterk reukvermogen hebben. Daarentegen erg kunnen genieten van lekkere en subtiele geuren. ‚ Zien: goed waarnemingsvermogen. Niet goed tegen fel licht kunnen. Oog hebben voor kleine/mooie dingen en hierin scherper waarnemen. ‚ Tast: gevoeligheid voor cremes en bepaalde stoffen, maar ook labeltjes in kleding die kunnen irriteren. Aan de andere kant fijne zachte stoffen ook erg kunnen waarderen. ‚ Voelen: aanvoelen van emoties van anderen, sfeer sterk aanvoelen. Voelen dat er meer is dan waarneembaar is met je ogen, en overdonderd kunnen zijn door eigen emoties.

Kenmerken Wanneer we kijken naar de kenmerken van kinderen die hooggevoelig zijn, nemen we de volgende overeenkomstige kenmerken waar. Dit is in grote lijnen wat we bij hooggevoelige mensen herkennen. Echter is het goed hierin mee te nemen dat ieder kind uniek is en naast hooggevoeligheid ook een eigen persoonlijkheid en ervaringen heeft. Dat speelt mee in de uiting van de kenmerken, evenals de mate van overprikkeling en stress. ‚ Eerlijk ‚ Gevoelig, emotioneel ‚ Dromerig ‚ Vermoeid ‚ Fantasierijk/creatief denken ‚ Weten

Wat zie je: Hierboven noemden we al de kenmerken van hooggevoeligheid. Wanneer we naar de kinderen kijken kunnen we de volgende uitingen waarnemen. ‚ Heftige gevoelens. Alles is ‘heel’. Heel leuk, maar ook heel stom. ‚ Gedrag wordt extremer of onverklaarbaar (stressreactie) ‚ Pijn; als een bliksem inslag ‚ Verdriet, veel huilen ‚ Lawaai doet letterlijk pijn aan de oren

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 8

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

‚ ‚ ‚ ‚ ‚

Oververmoeid Slecht slapen Dromerigheid Vluchten in fantasie wereld Onbereikbaar zijn, afsluiten

Wat als het niet goed gaat: Wanneer er sprake is van overprikkeling kan het kind onderstaand gedrag laten zien. Hierbij is vaak één van de drie reactiepatronen te herkennen: Fight, Flight, Freeze. ‚ Teruggetrokken ‚ Agressief ‚ Ontoegankelijk ‚ Depressief ‚ Vijandelijk ‚ Slachtoffer rol ‚ Boosheid ‚ Angstig

Wat als het wel goed gaat: Wanneer het wel goed gaat kan een hooggevoelig kind hele mooie eigenschappen laten zien. Hieronder worden er een aantal benoemd. ‚ Aanvoelen ‚ Meevoelen ‚ Oprecht ‚ Trouw ‚ Rechtvaardig Bedenk bij bovenstaande kenmerken dat dit een selectie is, deze kenmerken hebben we gekozen omdat we deze vaak zien. De kans is groot dat je uit eigen ervaring en/of de praktijk deze kenmerken aan kunt vullen.

Overprikkeling Hooggevoelige mensen hebben een gevoeliger zenuwstelsel. Daardoor raken ze sneller overprikkeld. Iedereen krijgt prikkels binnen. De dingen die om je heen gebeuren neem je in je op. Naast de hoeveelheid prikkels die je binnen krijgt, is het van belang hoeveel je aankunt aan prikkels en hoe de prikkels binnenkomen. Het model van belastbaarheid geeft goed aan wat er gebeurt. In bijlage 1 is de visuele weergave van dit model te vinden. Het is zinvol om die erbij te pakken terwijl je onderstaande beschrijving leest.

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 9

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

Model van belastbaarheid De hele dag hebben wij te maken met allerlei prikkels (zie ook afbeelding 1 in bijlage 1). Prikkels van binnen, zoals pijn in je lichaam of een gespannen gevoel, noemen we ook wel de interne prikkels. Daarnaast zijn er externe prikkels, zoals een telefoon die steeds gaat of iemand die steeds iets van je nodig heeft terwijl je zelf druk bezig bent. Prikkels zijn er altijd en je zult er mee moeten leren omgaan. De wereld om ons heen kunnen we maar in beperkte mate beinvloeden. Hoe wij met de prikkels omgaan is afhankelijk van onze belastbaarheid. De belastbaarheid is een ander woord voor hoeveel je kunt hebben, hoe fit je bent en hoeveel draagkracht je hebt. Deze is niet constant, deze wisselt gedurende de dag. Een ochtendmens is ’s ochtends gemakkelijker in beweging te krijgen en werkt efficiënter dan ’s middags terwijl een avondmens ’s avonds zijn piek heeft. Daarnaast is de week en een jaar ook een cyclus waarin iedereen zijn of haar pieken en dalen heeft. Als er langdurig een verschil is tussen wat je aankunt en wat je moet doen, dan kan de belastbaarheidslijn zakken (zie afbeelding 2). Wanneer deze lijn zakt komen prikkels sterker binnen. We zijn dan geneigd om deze prikkels te verminderen. Je invloed op die prikkels is echter maar beperkt. Het is belangrijk om inzicht te krijgen in wanneer je belastbaarheid vermindert, door je eigen signalen waar te nemen (zie afbeelding 3). Hoe eerder je dat doet hoe beter, want hoe lager deze lijn gezakt is, hoe lastiger het is om je belastbaarheid weer omhoog te krijgen. Dit komt doordat je rek, veerkracht en flexibiliteit afneemt. Dit heeft tot gevolg dat het aantal mogelijkheden dat je hebt om te reageren afneemt. Het is dus belangrijk dat je deze signalen zo vroeg mogelijk herkent (zie afbeelding 4). De signalen kunnen zowel lichamelijk, mentaal als emotioneel tot uiting komen. Die kun je bij jezelf waarnemen, maar ook in je communicatie en in het contact met anderen. Voorbeelden zijn dat je gespannen, moe en sneller geïrriteerd bent. Ook kun je de neiging hebben om je terug te trekken, van je af te schelden. Vaak is het lastig om dan nog geconcentreerd te werken. Het is belangrijk dat je deze signalen bij jezelf gaat herkennen. Vervolgens kun je ze dan erkennen en er iets mee doen. Dit komt terug in onze HGx2 methode, waar we meer over schrijven in onze boekjes. Uiteindelijk gaat het erom dat je manieren leert om er wat mee te doen zodat je er minder last van hebt (zie afbeelding 5). Het verhaal van de belastbaarheid geldt voor ieder mens, maar bij een hooggevoelig mens is er sneller sprake van een heftigere stressreactie. Je belastbaarheid daalt sneller omdat je systeem gevoeliger is. Dus is het des te belangrijker om de signalen bij een beginnende verstoorde balans serieus te nemen.

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 10

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

Voorbeelden signalen stress Hieronder worden een aantal voorbeelden gegeven van signalen bij stress, deze kunnen natuurlijk bij iedereen anders zijn. De voorbeelden kunnen helpen om signalen te herkennen.

Voelbaar bij jezelf:

‚ Hoofdpijn ‚ Buikpijn ‚ Pijn ergens in het lichaam die onverklaarbaar lijkt te zijn en soms opeens op kan ‚ ‚ ‚ ‚ ‚

komen. Bijvoorbeeld oorpijn, pijn in je rug Weinig energie, alsof je al een hele tijd niks gegeten hebt Spanning in bijvoorbeeld je nek en schouders Koude voeten en warm hoofd Gevoel hebben dat je suikerspiegel laag is en je veel moet eten of trek krijgt in veel suiker/zout/vet Gespannen zijn

Uiterlijk zichtbaar:

‚ ‚ ‚ ‚ ‚

Rode wangen Ogen: wazig, dof, alert, niet in contact Rode oren Geeuwen Wit gezicht

Gedrag:

‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚ ‚

Terugtrekken Geïrriteerd raken Drammen Snauwen Snel geraakt ‘Lomp’, met deuren gooien, tegen dingen aanlopen, dingen laten vallen Geen rekening meer houden met anderen en andermans grens Wel horen maar niet luisteren Over eigen grenzen heengaan, eigen grenzen niet meer in kunnen schatten Harder praten Afsluiten van alles Druk doen en van alles gaan regelen Overschreeuwen

* Handleiding Otto_DEF2 10-11-14 11:09 Pagina 11

Hooggevoeligheid (h)erkennen & praktisch benaderen

In een groep Een hooggevoelig kind pakt signalen van andere kinderen en de leerkracht/begeleider snel op. Als iemand in de klas bijvoorbeeld verdrietig of boos is, dan kan een hooggevoelig kind hier last van krijgen omdat hij of zij deze emoties waarneemt. Het is belangrijk om hier als leerkracht/begeleider rekening mee te houden. Wanneer je voor een groep staat neem je je eigen gevoel en emoties mee. Waarschijnlijk herken je wel dat wanneer je zelf blij bent, dit bij de kinderen merkbaar is. Wanneer je zelf niet fijn bent opgestaan of er is iets gebeurd wat je humeur beïnvloedt, is het belangrijk om te overwegen om dit te benoemen. Vooral voor hooggevoelige kinderen is het belangrijk om te kunnen plaatsen waar het gevoel vandaan komt. Benoem bijvoorbeeld: “Ik heb slecht geslapen omdat ik me zorgen maak. Daarom voel ik me vandaag niet zo lekker. Ik vertel jullie dit zodat jullie weten dat dit van mij is, en dat jullie hier niets mee hoeven te doen, maar dan weten jullie dat als je wat voelt”. Dit kan het hoogevoelige kind helpen, omdat hij of zij dan weet waar het vandaan komt en dat het gevoelde wel klopt. We spreken in dit geval vaak over congruentie, tussen wat het kind hoort, voelt en ziet. Door het zo uit te spreken als in het voorbeeld, zorg je er als leerkracht/begeleider voor dat je congruent bent. Iets anders wat van belang is in een groep, is de plek in de klas waar het kind zit. Voor ieder kind is dat anders, dus het vraagt om een gesprek en afstemming bij en met ieder (hoog)gevoelig kind. Het ene kind wil graag bij het raam zitten, achterin de klas zodat hij dan geen last heeft van de prikkels. Het andere kind wil juist bij de muur en voorin zitten. Ga in gesprek met het kind en kijk naar de mogelijkheden die er zijn.

Waarneming Als leerkracht is het belangrijk om er niet vanuit te gaan dat jouw waarneming hetzelfde is als die van het kind. Een gevoelig kind kan veel last hebben van dingen die jij niet eens waarneemt. Dit kan op alle zintuigen voorkomen. Hier hoef je geen oordeel over te hebben, dus geen discussie over wiens waarneming meer of minder waar is. Het gaat erom dat het anders is en dat je daar oog voor hebt. Voorbeeld: Een leerkracht gebruikt altijd een belletje als signaal dat de kinderen het werk neer moeten leggen en naar haar moeten kijken. Het was een heel klein belletje. Een jongen uit de klas was heel erg gefocust op het belletje. Hij kon niet meer goed werken en wanneer het belletje ging, deed hij zijn handen op zijn oren of hij kroop onder de tafel. In het begin was het niet duidelijk dat het om het belletje ging. Toen de leerkracht in gesprek ging met de jongen gaf hij aan dat hij zo’n last had van het belletje. Toen de leerkracht het belletje niet meer gebruikte, zag ze direct een groot verschil in de werkhouding van de jongen.

Rustmomenten De hele dag staan kinderen in een groep bloot aan prikkels. Dit is op zich geen probleem zolang de hoeveelheid prikkels niet te veel wordt. Als leerkracht is het belangrijk om, waar mogelijk, ervoor te zorgen dat kinderen niet overprikkeld raken. Dit kan door rustmomenten