BKW_08-2015

17 april 2015

8

Poolse markt stabiliseert 31 Spannende tijden voor tuincentra 6 Verdeeldheid over aanpak Buxus-problematiek 14 Tijdig snoeien voorkomt grote wonden 18 Omslag_BKW15-08.indd 1

13-04-15 14:22

589910_.indd 2

13-4-2015 12:48:51

Inhoud

Omslag: Agencja Promocji Zieleni

12 Doelstelling Participatiewet

Nieuws 4

Commentaar: Wisselende geluiden

5

Stelling: In de boomkwekerij zijn arbeidsgehandicapten goed inzetbaar

6

Spannende tijden voor tuincentra

Bedrijf 11 Ondernemersvragen: Ligt er geld op straat voor boomkwekers?

12 ’Werelden liggen mijlenver uit elkaar’

Teelt & Gewas 14 Verdeeldheid over aanpak Buxus-problematiek

22 Goede strategie onkruidbestrijding

16 Ilex bij Paleis Het Loo is oplossing met ’mitsen en maren’ 18 Tijdig snoeien voorkomt grote wonden 20 Tijd voor planten in grote potten 22 Onkruidbestrijding vraagt in 2015 andere aanpak 26 Ga nog slimmer om met gewasbescherming

Markt & Afzet 31 Poolse boomkwekerijhandel 32 De Poolse markt vereist een goede relatie

36

Moeizaam seizoen Magnolia

34 ’Nederland speelt snel in op verandering’ 35 ’Het plafond is bereikt’ 36 Marktnieuws

Service 38 LTO Nederland Vakgroep Bomen en Vaste planten 39 Vaktaal en Agenda

Op www.DeBoomkwekerij.nl vindt u actueel nieuws, marktnieuws, fotoreportages, video’s, blogs en het magazine in digitale vorm. Problemen met inloggen? Kijk dan op www.DeBoomkwekerij.nl/inloghulp.

COLOFON Redactie

Schipholweg 1, Postbus 9324, 2300 PH Leiden E-mail: boomkwekerij@hortipoint.nl Website: deboomkwekerij.nl Hoofdredactie Wim du Mortier (071) 565 96 82 Vakredactie Arno Engels 565 96 86 Ketura Haveman 565 96 83 Ron Barendse 565 96 84 Bureauredactie Jenny Mostert, Carolyne de Vries Lentsch, Jolanda de Wekker Vormgeving Diseno vormgeving Fotografie Gerdien de Nooy Directie Elbert van den Berg Secretariaat Linda Laman 565 96 78 Alice Hoogenboom

Exploitatie

Koninklijke BDU Uitgevers B.V., Afdeling Vak- en Publieksmedia, Postbus 67, 3770 AB Barneveld Uitgever: Wiljo Klein Wolterink MBA T (0342) 494 263 F (0342) 413 141 Verkoopleider: Ron van de Hoef T (0342) 494 263 M 06 51 80 63 25 E r.v.d.hoef@bdu.nl Advertentie-exploitatie Media adviseur: Gert-Jan Bloemendal T (0342) 49 48 07 E g.bloemendal@bdu.nl, Internet: bdu.nl Verkoopleider: Ron van de Hoef T (0342) 494 263 M 06 51 80 63 25 E r.v.d.hoef@bdu.nl Abonnementenservice Aanvraag (ook via website deboomkwekerij.nl) en wijziging abonnement naar Koninklijke BDU Uitgevers, afdeling Vak- en Publieksmedia, Postbus 67, 3770 AB Barneveld, T (0342) 494 844, F (0342) 494 299, E abonnementen@bdu.nl. Op werkdagen

telefonisch bereikbaar van 8.30 – 14.00 uur Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan. Opgave via deboomkwekerij.nl of bij de abonnementenservice. Abonnementen lopen automatisch door, tenzij uiterlijk twee maanden voor vervaldatum bij de abonnementenservice wordt opgezegd. Dit kan schriftelijk, telefonisch of per e-mail. Ook voor informatie over een lopend abonnement kan contact worden opgenomen met de abonnementenservice.

Jaarabonnement: €236,65 (exclusief 6% btw). Studenten en scholieren krijgen 25% korting. Buitenlandse abonnees betalen een kleine toeslag.

Druk Koninklijke BDU Grafisch Bedrijf B.V. 28ste jaargang ISSN-nummer: 0923-2443 De Boomkwekerij is een uitgave van de Stichting Vakinformatie Siergewassen en de Koninklijke BDU Uitgevers B.V. Uitgever en auteurs verklaren dat dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld, evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Lezers worden met nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd te gebruiken, maar af te gaan op hun professionele kennis en ervaring en de te gebruiken informatie te controleren.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Algemene voorwaarden: op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van Koninklijke BDU Uitgevers B.V. zijn van toepassing de voorwaarden, welke zijn gedeponeerd ter Griffie van de Arrondissementsrechtbanken en de KvK.

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Inhoudspagina-BKW15-08.indd 3

3

13-04-15 14:52

Foto: INBO

NIEUWSINTERVIEW

Arno Thomaes, Belgisch Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek:

’Geen zorgen om Japanse boktor’ Entomologen van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen en het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) vinden in coniferen steeds meer larven van Callidiellum rufipenne. Ze vermoeden dat deze ’Japanse boktor’ zich verder verspreidt. Kwekers hoeven zich geen zorgen te maken, aldus Arno Thomaes (INBO).

Arno Thomaes Instituut voor Natuuren Bosonderzoek

’Nieuwe Aziatische boktor rukt op in ons land’, zo kopte Natuurpunt in Vlaanderen. In het bericht werd verwezen naar Anoplophora chinensis en A. glabripennis, maar volgens de entomologen is Callidiellum rufipenne veel minder gevaarlijk dan die twee quarantaine-organismen. „Callidiellum rufipenne is geen quarantaine-organisme in de EU”, aldus onderzoeker Arno Thomaes. Bij een vondst hoeven dan ook geen strikte maatregelen te worden genomen.

Callidiellum rufipenne heeft nog geen Nederlandse naam, maar in het Engels wordt hij de Japanese cedar longhorned beetle genoemd. Oorspronkelijk komt hij voor in OostAziatische landen, met familieleden van Cupressaceae zoals Japanse ceder (Cryptomeria) als waardplanten. De eerste waarneming van deze boktor in Vlaanderen dateert uit 2006. Vorig

COMMENTAAR

jaar zijn larven op tien plaatsen aangetroffen: in Thuja, Chamaecyparis en Cupressus. Op één locatie werden zelfs 100 uitvlieggaten geteld. „Toevallige waarnemingen die samen zijn gekomen”, legt Thomaes uit. „De larven zijn tot nu toe allemaal gevonden in dood hout van omgezaagde hagen of in dode zijtakken in hagen die slecht waren gesnoeid. We hebben niet specifiek gezocht naar deze soort en kunnen het voorkomen in boomkwekerijen dus niet uitsluiten.”

De verspreiding van de boktor is dan wel nieuw in Vlaanderen, elders in de wereld vindt dit al tientallen jaren plaats. Belangrijkste verspreidingsroute lijkt (verpakkings)hout van Cupressaceae te zijn. „In Europa is Callidiellum rufipenne reeds vastgesteld in Denemarken, Spanje, Italië, Frankrijk en Kroatië, doorgaans in

PEILING

Wisselende geluiden Pasen is weer achter de rug. Vroeg dit jaar, maar in weersomstandigheden die niet per se nadelig voor de verkoop van tuinplanten hoeven te zijn. Toch was het relatief stil in de tuincentra. En uit deze hoek komt het bericht dat de consument het nog laat afweten bij het kopen van planten. Eigenaardig, als je dat afzet tegen de krantenberichten van de laatste weken dat de tuin helemaal hip is. Of beperkt zich dat alleen tot de moestuin?

Groene middelen zijn geen afdoende vervanger voor chemie

Bij verschillende tuincentra in ons land staat intussen het water aan de lippen. Het is de vraag wat dat doet met hun groeninkoop.

Uit Engeland komen daarentegen enthousiaste berichten over de paasverkoop. Maar dat Wim du Mortier Hoofdredacteur

land is van nature meer tuinminded - de BBC zendt nu haast elke dag wel een diepgravend tuinprogramma uit - én de economie draait er op volle toeren.

Op de institutionele markt wordt het toch weer een spannend jaar. Pasen is vaak het

Eens 81%

Oneens 19%

moment te stoppen met rooien. De huizenmarkt trekt duidelijk aan, getuige forse stijgingen in het aantal hypotheekaanvragen. Echter, gemeenten lopen met een kop vol zorgen over de zorg. Een knappe campagne die daar nog de voordelen van groen onder de aandacht weet te brengen. De voordelen op het terrein van de volksgezondheid lijkt dan een logisch thema, maar of die boodschap nu aankomt? Gelukkig zijn de groenmedewerkers binnen het gemeentelijk apparaat er nog. Misschien zijn zij wel een mooi mikpunt voor een campagne; niet om ze te overtuigen dat groen wel doet, maar door ze met goede informatie te wapenen om de discussie binnen het gemeentelijk apparaat

n op de

De nieuwe peiling luidt:

Tuincentra zijn nu een kredietrisico

aan te gaan waar nog geld aan mag worden uitgegeven.

Al met al wisselende geluiden uit de markt die, als we de Rabobank mogen geloven, veel boomkwekers er kennelijk van weerhouden voluit te investeren. De duiten die nog

Stem mee op deboomkwekerij.nl.

worden verdiend, gaan vooral in het aflossen van leningen. Maar of dat nu zo wijs is?

4

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Nieuws opinie BKW15-08.indd 4

13-04-15 14:52

Opinie COLUMN COEN DEKKERS

Afwachten havens en kustzones.”

Volgens de Michigan State University kan Callidiellum rufipenne zich echter ook via plantmateriaal van Cupressaceae verspreiden. In de boomkwekerij van Noordoost-Amerika zijn eerder al sporen van de boktor aangetroffen. Dat zegt de Vlaamse entomologen nog niet zoveel. Misschien waren de aangetaste coniferen namelijk al verzwakt door een andere oorzaak. „Het is de moeite waard om dat te onderzoeken.”

Ondanks dat kwekers zich volgens Thomaes geen zorgen hoeven te maken, kunnen ze wel meehelpen om meer inzicht in de boktor te krijgen. De kever is vooral deze en volgende maand actief. „Neem zeker foto’s als u verdachte sporen ziet.”

Een mannetje is blauwzwart en heeft rode schouders; een vrouwtje heeft volledig rode dekschilden. <

’Hoi, kom binnen. Jij had mij gebeld voor werk toch? Fijn dat je kon komen. Als je hier even wacht, dan zet ik iedereen aan het werk, laat ik je zometeen zien hoe alles werkt. Kunnen we het daarna erover hebben of het je leuk werk lijkt, of dat je hier gillend gek gaat worden.’

Het is zaterdagochtend acht uur, en we gaan beginnen. Ik sta bij de deur in de werkruimte. ’Chantal, Romy, Nikki, Eva, Lisa, Mellanie, Jochem en Daan, jullie staan aan de steklijn. Jesper, jij zet de trays op de band, en jij Glenn, haalt ze ervan af. Nick en Niels, gaan jullie potten vullen? Joep, Eric, Jessie, Daisy en Sita, jullie lopen met mij mee de kas in.’ ’Kijk, deze gele soort, hier moet al het onkruid uit. Dan zet je ze op de kar en laad je ze weer af in 18.2. Zet ze goed dicht tegen de rand. Dit mag je weggooien. De potjes straks mee naar voren nemen en in de container gooien. Als kap 14 leeg is, dan moeten ook de gele uit kap 9 naar 18.2. Straks alles netjes opvegen zodat ik het kan ontsmetten. Ik ga nu even karren en bezems halen, kunnen jullie vast beginnen met onkruid plukken.’ ’Draait de band al lekker? Wat is er Romy, is je linkerhand kapot? Als je met twee handen stekt, kun je die band makkelijk bijhouden hoor. Kijk zo, hoppa, weer twee, en nog een keer twee, en weer twee.

Ik zie het al. Ik voer het tempo even wat op hoor, dat kan makkelijk. Ga ik daarna nog meer stek voor jullie uit de koelcel halen.’

Eerst die bezems en karren naar achteren brengen. Dan kunnen zij ook vooruit. Zie je wel, ze staan al een beetje te kijken wat ze moeten doen. Opschieten dus. ’Juist, goed kijken dat je al het onkruid plukt hè, hier staat nog veel in. Nog een keer opnieuw, en daarna op de karren zetten.’ ’Hier is meer stek, net op tijd zie ik. Goed zo Romy, zie je wel dat het met twee handen makkelijker gaat? Huh, wat voel ik nu? Een ouderwetse sms en dat om kwart voor tien?’ ’Waar bent U, want ik moet zo korfballen’. Ow, verdikkeme, dat meisje zit nog op me te wachten in de kantine. Katsvergeten! 1 uur en 3 kwartier heeft ze op me zitten wachten. Om gillend gek van te worden.

STELLING

In de boomkwekerij zijn arbeidsgehandicapten goed inzetbaar Hans van Strijdhoven,

Hans van Hage, Kwekerij

Henk Huibers, Batouwe

De Kuil Haagplanten,

de Bierkreek, IJzendijke:

Boomkwekerijen,

Udenhout:

„Ieder bedrijf zou het als zijn

Dodewaard:

„Ik sta hier wat dubbel in. We

plicht moeten zien om men-

„Ik denk dat arbeidsgehandi-

hebben zelf jaren met twee

sen met een (arbeids)handi-

capten goed inzetbaar kun-

verschillende arbeidsgehan-

cap aan het werk te krijgen.

nen zijn op productie, maar

dicapten gewerkt en toen ging het goed om

Het is niet makkelijk, maar als het lukt krijg je

minder makkelijk bij de handel en bij het

drie redenen: de arbeidsgehandicapten von-

er voldoening voor terug. Arbeidshandicap wil

verladen enzovoort. Zelf werken we met twee

den het leuk om bij ons te werken en werkten

niet altijd zeggen dat iemand in een rolstoel

locaties, waarbij een locatie alleen productie

ook hard, degenen die hen begeleidden bij

met vierwielaandrijving tussen de bomen door

is en daar zijn van de elf werknemers tien

ons genoten van de ontwikkeling en het ple-

moet om ze op te snoeien. Mensen met een

arbeidsgehandicapten jaarrond aan het werk.

zier van die mensen en samen kwam je echt

arbeidshandicap hebben soms een beperking

Als ik op die locatie kom, ben ik altijd weer

verder. Later kwamen we erachter dat de tijd

die we helemaal niet zien. Er valt rekening

verbaasd wat die mensen nog kunnen en

en energie die het ons kostte om de arbeids-

mee te houden, net zoals je rekening zou

willen doen. Ze beschikken over een enorme

gehandicapten van de nodige begeleiding, tijd

moeten houden met de mogelijkheden en de

motivatie en inzet! Wel moet ik erbij opmer-

en energie te voorzien steeds meer tegen ons

tekortkomingen van je ’normale’ personeel.

ken dat het aansturen van deze mensen meer

begon te keren. Dit kwam vooral door de hec-

Want, wees nou eerlijk, zijn die allemaal even

tijd kost en ook is het produceren niet per defi-

tiek die het hebben van een handelsbedrijf

multifunctioneel inzetbaar? Als u nu volmon-

nitie goedkoper. Daarnaast moet je meer tijd

binnen onze organisatie met zich meebracht,

dig ’ja’ antwoordt, mag u het salaris van deze

nemen voor het aansturen en begeleiden van

maar ook omdat we onbewust steeds meer

medewerker gelijk wel wat verhogen! Zie het

deze mensen. In elke boomkwekerij met pro-

van de arbeidsgehandicapten gingen eisen

als een uitdaging, zorg ervoor dat de overhe-

ductie is volgens mij ruimte voor een of meer

zonder dat we de tijd hadden om ze goed op

den je voldoende ondersteunen en ga vooral

arbeidsgehandicapten.”

te leiden.”

uit van de mogelijkheden.”

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Nieuws opinie BKW15-08.indd 5

5

13-04-15 14:52

Foto’s: Ron Barendse, Arno Engels

Spannende tijden voor tuincentra De financiële positie van veel tuincentra staat onder druk en een structurele verbetering lijkt zich in de eerste maanden van dit jaar nog niet te hebben aangediend. Ook de paasverkoop liet te wensen over. Dat maakt de komende weken voor tuincentra extra spannend.

Een aantal tuincentra ging in de afgelopen periode over de kop en de algehele verwachting is dat bij tuincentra het aantal m2 vloeroppervlak in de toekomst eerder zal afnemen dan toenemen. Het is volgens Frank van der Heide, directeur van branchevereniging van tuincentra Tuinbranche

Nederland, een trend die niet alleen geldt voor de tuincentrumbranche, maar eigenlijk ook voor de retail in andere branches. „We zien enorme verschuivingen in het gedrag van consumenten. De intrede van iPad en smartphone waarmee mensen 24 uur per dag, zeven dagen in de week kunnen inkopen, heeft invloed op de traditionele retailmodellen.”

Omzet blijft achter

De paasverkoop lijkt bij veel tuincentra nog niet voor een ommekeer naar een positievere stemming te hebben gezorgd.

Volgens Van der Heide ligt de tuincentrumomzet tot en met begin april iets achter bij vorig jaar en hij signaleert dat een aantal tuincentrumondernemers het moeilijk heeft. „Vooral voor ondernemers die een paar jaar geleden hebben geïnvesteerd en daarbij zijn uitgegaan van prognoses die gebaseerd waren op de verkopen van rond 2010, zijn de lasten moeilijk te dragen. Zij hebben nog maar weinig vet op de botten.”

Van der Heide zegt er geen zicht op te hebben of tuincentra minder groen inkopen omdat hun financiële positie dat op dit moment niet toestaat.

KORT

6

Boktorcontrole hout gaat door

Mega-overname groenvoorziening

Einde Logistiek Centrum Bleiswijk

De NVWA blijft ook de komende twee jaar verpakkingshout uit China controleren op de Aziatische boktor (Anoplophora glabripennis). Alle boktoren die de afgelopen jaren zijn gevonden, waren volgens de NVWA namelijk meegereisd in verpakkingshout van natuursteen uit China. De inspectieplicht is tevens uitgebreid naar verpakkingshout van leisteen, keramiek en staal. Het quarantaine-organisme heeft Acer, Aesculus, Betula, Populus en Salix als waardplanten.

De grootste Franse groenvoorziener Idverde heeft een van de grootste op Britse bodem, The Landscape Group, overgenomen. Het is het gevolg van een aandelenverkoop. Onder de paraplu van Idverde is het de bedoeling dat The Landscape Group verder groeit op de Britse aanleg- en onderhoudsmarkt. De dienstverlening zal internationaal worden gecoördineerd. Het is nog onbekend of dit ook zal gelden voor de inkoop van plantmateriaal.

Op 1 juli 2015 stopt FloraHolland haar logistieke activiteiten op Bleiswijk. Voor de inname en uitgifte van CC’s biedt FloraHolland voor minimaal één jaar een alternatief via het depot van de Container Centralen Bleiswijk. De dienstverlening rondom sleutelen van slotplaten, lege stapelwagens en doorvoer en overslag wordt beëindigd.

Aanleiding is de strategie FloraHolland 2020, die eind 2014 is vastgesteld.

B&Q moet inkrimpen

Einde btw-verlaging hoveniers

Kingfisher, eigenaar van de Britse bouwmarktketen B&Q, is van plan om 60 van de 360 winkels in het Verenigd Koninkrijk en Ierland te sluiten. Kingfisher vindt een reorganisatie nodig omdat de winst van B&Q vorig jaar met 15% was gedaald naar zo’n €885 miljoen. Ook minder bouwmarkten zijn in staat om lokale consumenten goed te blijven bedienen, aldus de eigenaar.

Er komt geen verlenging van het tijdelijke verlaagde btw-tarief voor hoveniers. Per 1 juli 2015 vervalt het verlaagde btw-tarief voor renovatie van woningen, inclusief hovenierswerk. Het verlaagde btw-tarief geldt nog voor werkzaamheden die vóór 1 juli 2015 worden afgerond. Voor werkzaamheden die na 30 juni 2015 worden afgerond, geldt het algemene btw-tarief van 21%.

Tuinplantenomzet lager Volgens FloraHolland kwamen tuinplanten in maart door het koude weer moeilijker in bloei. Resultaat: 10% minder stuks waardoor de tuinplantenomzet 9% achterbleef ten opzichte van dezelfde maand vorig jaar.

De middenprijs bleef in maart wel gelijk. De aanvoer van violen neemt af, maar andere tuinplanten kunnen volgens FloraHolland nog wel last ondervinden van violen die nog in het schap staan.

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Nieuwsbericht en Kortnieuws BKW15-08.indd 6

13-04-15 14:22

Nieuws

„Het is een algemeen beeld dat consumenten minder groen kopen en daarom kopen tuincentra ook minder in. Ik zie daarbij niet direct een relatie met hun financiële positie.

Dat er minder groen wordt gekocht, is voor ons wel een reden om groen bij consumenten extra te promoten”, zegt hij.

Rol van banken En over de rol van banken zegt Van der Heide: „Banken kijken zeer kritisch naar de financieringsbehoefte van tuincentra - zoals een seizoenskrediet - en nemen soms snelle en drastische maatregelen.”

Door de terughoudendheid van banken is Tuinbranche Nederland ook actief in het zoeken naar en faciliteren van alternatieve financieringsvormen aan haar klanten. Zij werkt daarbij samen met brancheorganisatie voor de detailhandel Inretail. Bedrijfsadviseur Rob Drost van Tuinbranche Nederland/ Inretail doet rendementsanalyses bij tuincentra en adviseert ook over alternatieve vormen van financiering. „Er is een behoorlijk aantal tuincentra dat het lastig heeft om voldoende krediet van hun bank te krijgen.

Wij laten bedrijven zien dat er ook andere vormen van financiering mogelijk zijn zoals

het MKB-impulsfonds of via crowdfunding.”

Drost denkt dat tuincentra door krapte in hun liquide middelen belemmerd kunnen worden bij hun inkoop van groene producten, maar heeft er onvoldoende zicht op om te kunnen zeggen hoe groot dit probleem momenteel is.

Bij tuincentrumleverancier Arie Bouman Tuinplanten zegt Dennis van Willegen dat het bedrijf een stringent betalingsbeleid voert. Alleen tuincentra die een betalingsmachtiging afgeven kunnen bij het bedrijf inkopen. Hierdoor is er volgens hem het afgelopen jaar misschien een handjevol klanten afgevallen, maar de strenge betalingsregels zorgen er volgens Van Willegen niet voor dat klanten daardoor minder planten inkopen. Als klanten minder kopen komt dat vooral omdat de plantenverkoop achterblijft. „Wij merchandisen zeven tuincentra. Deze winkels bevoorraden we zelf zonder dat klanten hoeven te bestellen. Ook hier zien we dat de verkoop van groen achterblijft.”

Inkoop bij kwekers Volgens Van Willigen koopt een aantal tuincentra die vanwege de stringente betalingseisen van Arie Bouman Tuinplanten zijn

afgehaakt, nu deels rechtstreeks bij kwekers. „Kwekers moeten om die reden wel alert zijn met wat voor partij zij zakendoen”, wil Van Willegen de kwekers waarschuwen.

Eric Kessels, inkoper van hetzelfde bedrijf, denkt dat er bij sommige klanten handel blijft liggen omdat er te voorzichtig wordt besteld. „Ik zag vorige week bij Duitse tuincentra dat op sommige plekken te weinig handel in de schappen stond. Dat kost ons uiteindelijk allemaal omzet.” Hij zegt dat de verkoop van heesters en vaste planten iets achterloopt bij vorig jaar, maar verwacht dat het seizoen langer zal doorlopen dan vorig jaar toen na eind april de handel stilviel.

’Paasverkoop viel tegen’ De paasverkoop lijkt in ieder geval nog niet voor de gewenste ommekeer naar een positievere stemming bij tuincentra te hebben gezorgd. Volgens Gert Koert, mede-directeur van verkooporganisatie Groen-Direkt viel de paasverkoop bij tuincentra zelfs flink tegen. „Onze beursdag op dinsdag na Pasen kan een topdag zijn, maar dat was het dit jaar niet.

Het wordt héél spannend wat de komende weken voor tuincentra gaan brengen.” <

Het laatste nieuws leest u elke dag op www.DeBoomkwekerij.nl

’Neonicotinoïden schadelijker’

Designprijs voor Diverto

Er is steeds meer bewijs dat neonicotinoïden niet alleen schadelijk zijn voor bijen, maar ook voor andere insecten die bijdragen aan bestuiving en biodiversiteit.

EASAC, een wetenschappelijk adviesorgaan van de EU, concludeert dit op basis van onderzoek. Natuur & Milieu en Greenpeace willen, gesterkt door dit onderzoek, via de rechter het Ctgb dwingen om een beslissing te nemen over neonicotinoïden.

Een nieuwe Nederlandse combinatie van tractor, wiellader en graafmachine, heeft een hoofdprijs gewonnen in ’s werelds belangrijkste designcompetitie Red Dot. De Diverto QS 100 was de beste van alle ingezonden voertuigen. Enkele boomkwekerijen die ook loonwerk uitvoeren, tonen volgens de fabrikant grote belangstelling voor de multifunctionele machine.

Plant Collect ook in kamerplanten

Boomkwekers investeren minder

BCT lonkt naar Boskoop

Tuinplantenleverancier Plant Collect uit Boskoop verhandelt naast tuinplanten nu ook kamerplanten. Op FloraHolland Naaldwijk werd na Pasen hiervoor een locatie in gebruik genomen. De Plant Collect-locatie in Boskoop blijft in gebruik voor tuinplanten. Met ingang van 1 april is Jeroen van Loon, afkomstig van Waterdrinker Aalsmeer, verantwoordelijk voor de kamerplanten binnen Plant Collect.

In 2014 leende de boomkwekerij zo’n €342 miljoen, zo’n €55 miljoen minder dan het jaar daarvoor. In 2009 had de Rabobank nog ruim €630 miljoen in de boomkwekerij uitstaan. Volgens de bank investeren boomkwekers minder, maar lossen zij wel af.

Boomkwekers hebben ook steeds minder bij de Rabobank op de spaarrekening staan.

In 2014 bedroeg dat ruim €160 miljoen. In 2010 was dit nog €277 miljoen.

Het te ontwikkelen Boomteelt Centre Treeport (BCT) kan zorgen voor een stimulans in de handel tussen bedrijven uit de regio Zundert en die in de regio Boskoop. De locatie van BCT langs de snelweg verkleint de afstand tussen de regio’s. Dat geluid was te horen tijdens de kick-off van BCT op 3 april in Zundert. Er zijn 20 potentiële vestigers en inmiddels is de eerste kavel van het BCT verkocht. < De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Nieuwsbericht en Kortnieuws BKW15-08.indd 7

7

13-04-15 14:22

589911_.indd 8

13-4-2015 9:37:17

589912_.indd 9

13-4-2015 9:37:43

589913_.indd 10

13-4-2015 12:48:51

Ondernemersvragen

Illustratie: Peter Moorman

Ligt er geld op straat voor boomkwekers?

Jammer dat we deze kreet niet vaker horen: er ligt geld op straat!

Daarin is (bijna) iedereen geïnteresseerd.

Het leuke is dat deze vraag voor u zomaar met ja kan worden beantwoord.

Eldert van der Spek, Flynth

Uiteraard zijn er voorwaarden aan verbonden; onder andere dat u bomen, heesters, vaste planten et cetera in de vollegrond kweekt op een minimale oppervlakte van 3 ha.

Het woord vollegrond staat bewust onderstreept omdat het niet geldt voor potcultuur, containervelden en teelten in de kas. Als u een mix heeft dan moet het deel vollegrond wel minimaal 3 ha groot zijn.

Waar ligt het geld dan?

Stuur uw vragen of suggesties naar Postbus 9324, 2300 PH Leiden.

U kunt ook bellen of mailen met (071) 565 96 82, boomkwekerij@hortipoint.nl

Het geld komt uit Europa en heeft de naam GLB-gelden. Om het ’op te rapen’ moet u het volgende doen.

Controleer u inschrijving bij de KvK, uw bedrijfsactiviteiten staan daar geregistreerd middels één (of meerdere) SBI-code. Een van de SBI-code moet starten met 011, 012, 013, 014 en 015. Als dat niet zo is en uw activiteiten vallen hier wel onder, dan dient u deze toe te laten voegen. En als u nog geen KvK-nummer heeft, laat u dan daar registreren. Dit nummer dient u dan bij RVO (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) en een e-Herkenning aan te vragen. De

meeste boomkwekers kennen dit als de Landbouwtelling of de Mei-telling.

Waarom zo actueel?

In het verleden waren er een aantal groepen agrariërs die toeslagrechten ontvingen en deze zijn in 2014 vervallen. Vanaf 2015 zijn deze gekoppeld aan het gebruik van grondoppervlak.

Er geldt een overgangsregeling vanaf 2015 tot en met 2019 en in deze jaren stijgt de te ontvangen premie per hectare (inclusief vergroeningspremie) van ongeveer €80 naar ongeveer €375 per hectare. Let op bedragen onder de €500 worden niet uitbetaald maar als u twee jaar wel (door de stijgende premie) boven dit bedrag uitkomt dan ontvangt u dat bedrag dan, mits u dit jaar het wel laat registreren. De exacte bedragen zijn nog niet bekend. Deze worden bepaald als alle percelen geregistreerd zijn middels de gecombineerde opgaaf.

Wanneer?

verstandig om niet tot de laatste dag te wachten (overbelasting van de site of een internetstoring zijn dan heel vervelend). In deze opgaaf moet ook het verzoek gedaan worden om de betalingsrechten te claimen, door de juiste vinkjes aan te zetten.

Bijzonderheden Wanneer u land verhuurt of huurt of in deelteelt gebruikt, dan moeten er onderling goede afspraken worden gemaakt over het gebruiken en claimen van betalingsrechten. En vergeet ook niet af te spreken wat ermee gedaan gaat worden als de verhuur, huur of deelteelt wordt beëindigd.

Kortom soms ligt het geld echt op straat en kunt u het oprapen, maar u moet er wel ’iets’ voor doen. Vergeet niet dat de bedragen en dus ook het belang in de komende jaren toeneemt. Nu actie ondernemen anders bent u te laat!

Vraag aan uw adviseur om mee te denken en eventueel te helpen met de gecombineerde aanvraag. <

De gecombineerde opgaaf moet voor 15 mei 2015 gedaan zijn en het is De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Ondernemersvragen BKW15-08.indd 11

11

09-04-15 14:51

Tekst: Ank van Lier Illustratie: Peter Moorman

Veel vragen en scepsis over Participatiewet

‘Werelden liggen mijlenver uit elkaar’ Zoveel mogelijk mensen met een arbeidshandicap aan de slag helpen in het reguliere bedrijfsleven; dat is de doelstelling van de Participatiewet, die sinds 1 januari van kracht is. Betrokkenen zijn sceptisch en vrezen dat mensen die tot nu toe in dienst waren bij een sociale werkvoorziening niet zomaar hun draai zullen vinden in een regulier bedrijf.

Kweker Alex Schoemaker uit Boskoop werkt sinds een jaar of zes samen met een sociale werkvoorziening; hij besteedt onder meer het maken van stekken uit aan medewerkers van dit SW-bedrijf.

Dat loopt prima, geeft hij aan. „De mensen kunnen de werkzaamheden uitvoeren in hun eigen, vertrouwde omgeving, onder begeleiding van de leidinggevenden van het SW-bedrijf.

En het werk gebeurt goed, tegen een aantrekkelijke prijs.”

Minder te spreken is Schoemaker over de recent ingevoerde Participatiewet, en de oproep aan het bedrijfsleven om mensen met een arbeidshandicap in dienst te nemen. Dit is volgens hem niet te verenigen met de doelstellingen van en de werkzaamheden op een commercieel bedrijf. „Mensen werken niet voor niets bij een sociale werkvoorziening. Zij hebben bepaalde begeleiding nodig, die je als ondernemer moeilijk kunt

bieden. Het ontbreekt aan tijd, daarnaast moet je een zekere ’feeling’ hebben met deze doelgroep. Daarbij worden we als ondernemers geacht om steeds flexibeler te zijn, ook vanwege de veranderende markt.

Dat vraagt ook flexibiliteit van je personeelsbestand, iets waar deze ontwikkeling tegenin druist.”

Do’s en don’ts Veel kwekers zien ook grote cultuurverschillen tussen de sociale werkvoorzieningsschappen en reguliere bedrijven. „Veel sociale werkvoorzieningen bieden vooral ’bezigheidstherapie’. Hierdoor is het moeilijk om mensen uit de Wet sociale werkvoorziening pats boem in te zetten op een ’normale’ kwekerij. In het verleden zijn daarom al meerdere samenwerkingen spaak gelopen”, zegt een kweker die hier ervaring mee heeft en daarom liever anoniem blijft. „Die

ACHTERGROND

Over de Participatiewet De Participatiewet vervangt de Bijstand, de Wet sociale werkvoorziening en een deel van de Wajong (jonggehandicapten). Doel van de wet is om zoveel mogelijk mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt aan de slag te helpen bij reguliere werkgevers.

In het sociaal akkoord is afgesproken dat 100.000 mensen met een arbeidsbeperking een plek krijgen in het reguliere bedrijfsleven, daarnaast moeten 25.000 arbeidsgehandicapten worden geplaatst bij de overheid.

Ondernemers worden gecompenseerd voor het verschil in productiviteit.

Worden de genoemde aantallen niet gehaald, dan komt er een verplicht quotum. Bedrijven met meer dan 25 medewerkers moeten dan minimaal 5% van hun arbeidsbehoefte invullen met arbeidsgehandicapten. De uitvoering van de Participatiewet is in handen van de gemeenten. Het is nog onduidelijk hoe een en ander precies wordt ingericht. De meest actuele stand van zaken vindt u op www.cedris.nl.

Boomkwekers die zich willen oriënteren, kunnen ook een beroep doen op het Sectorplan Agrarisch en groen.

Binnen dit plan verbeteren sociale partners uit onder meer de boomkwekerijsector de instroom van arbeidsgehandicapten. Meer informatie is te verkrijgen via de LTO-werkgeverslijn, 088-8886688.

12

mensen vallen niet voor niets binnen deze wet; zij hebben hun handicaps in combinatie met bepaalde ’do’s en don’ts’. Daar moet je als werkgever van op de hoogte zijn, zodat je weet hoe iemand inzetbaar is. De ene persoon gedijt het beste bij repeterende werkzaamheden, terwijl de ander meer uitdaging nodig heeft.”

De ondernemer vindt het daarom belangrijk dat mensen vooraf worden beoordeeld op wat ze wel of niet kunnen, zodat werkgevers op basis hiervan een keuze kunnen maken. „Ook zouden deze mensen in een soort van opleidingscentrum moeten worden voorbereid op wat hen te wachten staat. Allemaal zaken die in de huidige opzet van de Participatiewet niet of nauwelijks aan de orde zijn. Hierdoor krijgen mensen zo’n cultuurshock dat het niet zal gaan werken, en zij binnen een mum van

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Participatiewet lay out.indd 12

09-04-15 14:51

Arbeid

heleboel arbeidsgehandicapten in onze sector – met name vanwege het repeterend karakter van veel werkzaamheden– maar dat gebeurt vooral via sociale werkvoorzieningen.

Op lang niet alle boomkwekerijen zal echter jaarrond werk zijn om iemand met een arbeidshandicap vast in dienst te nemen. Daarbij laat de praktijk zien dat deze doelgroep vooral goed past op kleinere kwekerijen, waar de ondernemer vaak nog tijd heeft voor extra begeleiding. Op bedrijven met meer dan 25 medewerkers, waarvoor straks wellicht een quotum gaat gelden, is dat lastiger. Kortom: er zijn nog veel vragen rondom de Participatiewet. Om de wet tot een succes te maken, moeten er eerst antwoorden komen.”

Kansen voor ondernemers

Veel kwekers zien grote cultuurverschillen tussen de sociale werkvoorziening en reguliere bedrijven. Dat maakt het volgens hen lastig om een goede invulling te geven aan de Participatiewet.

tijd thuiszitten. Deze twee werelden liggen mijlenver uit elkaar.”

Vreemde eend Directeur Frank van den Bergh van IBN Kwekerijen in Uden en Schaijk beaamt dat de Participatiewet alleen een succes wordt wanneer de ‘randvoorwaarden’ in orde zijn. IBN Kwekerijen produceert gewortelde stek en draait volledig op mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. „In tegenstelling tot veel andere SW-bedrijven halen wij een positief rendement. Dit komt vooral doordat in de loop der jaren een cultuur en mentaliteit is gecreëerd die aansluit bij de markt. Daarom willen de gemeenten in de regio, die aandeelhouder zijn, ons bedrijf niet afbouwen. Sterker nog: wij zijn volop aan het investeren en zorgen dat functies die vrijkomen

worden ingevuld met mensen uit de Participatiewet.”

Van den Bergh denkt ook dat het lastig is om mensen vanuit de Participatiewet in dienst te laten treden bij reguliere bedrijven. „Als het eenvoudig zou zijn, gebeurde dit toch al meer? Kandidaten met een relatief kleine afstand tot de arbeidsmarkt zijn relatief makkelijk te plaatsen, maar er is ook een groep waarbij dat veel minder eenvoudig is.

Hierbij gaat het om mensen met een gebruiksaanwijzing, die veel toezicht en begeleiding nodig hebben.”

’Ingewikkelder dan het lijkt’ Ook Jan van Leeuwen, voorzitter werkgevers LTO Boomkwekerij, is van mening dat invoering van de Participatiewet ’ingewikkelder is dan het lijkt’. „Er werken weliswaar al een

Toch zijn er ook positieve geluiden.

Zo is Dik Sonneveld van Kwekerij Roobeek in Arcen (onderdeel van WAA groep nv, een sociale werkvoorziening in Noord-Limburg) van mening dat de Participatiewet veel kansen biedt. „Wij detacheren al jarenlang Wsw-medewerkers bij kwekers in de regio; met succes. Dat komt vooral doordat onze teamleiders en begeleiders weten hoe ze met deze mensen moeten omgaan.”

Volgens Sonneveld schrijft de Participatiewet voor dat in elke regio een werkgeversservicepunt moet komen, waar bedrijven terechtkunnen die in zee willen met kandidaten vanuit de Participatiewet of de WW. Kwekerij Roobeek is nauw betrokken bij het werkgeversservicepunt in Noord-Limburg. Daar brengen ze hun ervaring in op het gebied van begeleiding en ondersteuning. Sonneveld: „Op deze manier maken we als bedrijf de omslag naar een sociaal en duurzaam detacheringsbedrijf.

Tegelijkertijd kunnen we ondernemers goede medewerkers bieden, inclusief begeleiding en tegen acceptabele kosten.” < De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Participatiewet lay out.indd 13

13

09-04-15 14:51

Tekst en Foto’s: Ron Barendse

Verdeeldheid over aanpak Buxus-probl De vereniging van Erfgoedhoveniers organiseerde een Buxus-symposium bij Paleis Het Loo. Diverse betrokkenen lieten op 30 maart hun licht schijnen op de problematiek met Cylindrocladium in Buxus. Eensgezindheid ontbrak en hier en daar vielen harde woorden.

Volgens voorzitter Paul Verkuijl van de vereniging van Erfgoedhoveniers was er voldoende aanleiding voor het houden van een Buxus-symposium. „Ik hoor om me heen dat er veel problemen zijn met Buxus. De doelstelling van vandaag is vanuit verschillende invalshoeken naar de problematiek te kijken”, zei hij.

Daartoe had de organisatie diverse sprekers uitgenodigd. Onder hen de Buxus-kwekers Didier Hermans van Herplant en Adrie van Dun van Topbuxus die beiden een duidelijk andere visie hadden op de manier waarop Cylindrocladium zou moeten worden aangepakt.

Resistentie vs. koper Waar Hermans vooral toekomst ziet voor resistente cultivars, gelooft Van Dun vooral in de aanpak van Cylindrocladium door middel van een product dat hij zelf op de markt heeft gebracht. Bij dit middel is koper een belangrijke grondstof.

Hermans gaf aan dat een Buxus die resistent is tegen Cylindrocladium nog niet op de markt is, maar dat daar wel op redelijk korte termijn zicht op is. In de afgelopen jaren heeft hij vanuit 10.000 kruisingen zo’n 150 cultivars uitgekozen die niet ziek worden. Tijdens Groot Groen Plus 2016 verwacht hij hiervan het resultaat te kunnen introduceren in de vorm van een aantal resistente cultivars. DNA-onderzoek speelt bij het vinden van nieuwe resistente cultivars bij Herplant een belangrijke rol. Hierbij werkt het bedrijf nauw samen met de Belgische Instituut voor Landbouw- en Visserijonder-

14

zoek (ILVO) dat de laatste jaren ook uitgebreid onderzoek deed naar Cylindrocladium in Buxus. Hermans roemde de resultaten van het ILVO, terwijl hij vond dat Nederlands onderzoek te wensen overliet.

’Rococo’ ideaal voor Paleistuin Over het gebruik van Buxus zei Hermans dat het beter is voor iedere toepassing te kijken naar een cultivar die daarvoor geschikt is. Kijkend naar de gewenste toepassing in de paleistuin noemde hij Buxus microphylla ’Rococo’ als beste alternatief. „De cultivar krijgt een maximum hoogte van 40 cm, is fris groen, heeft klein blad en hoeft weinig te worden gesnoeid.”

Ook voor andere toepassingen had Hermans voor de aanwezigen een aantal adviezen. Terwijl de Buxussoorten die nu op de markt zijn volgens Hermans voor 99% uit Buxus sempervirens-cultivars bestaan, zoekt hij juist naar cultivars van Buxus microphylla. Zo is Buxus microphylla ’Faulkner’ volgens hem ideaal voor het maken van bollen en wolken. De plant kent een bossige groei en heeft glanzend olijfgroen blad. Buxus microphylla ’National’ heeft donker, vrij groot blad en is geschikt voor (blok)hagen en vormen.

Een hooggroeiende cultivar is Buxus microphylla ’Sunnyside’ en is juist daardoor geschikt voor hogere hagen, maar ook voor wolken en vormen. Ten slotte noemde Hermans Buxus microphylla ’Trompenburg’ als meest geschikte cultivar voor het maken van natuurlijke Buxus-vakken in bijvoorbeeld het openbaar groen.

De plant groeit natuurlijk en wijkt

Kweker Didier Hermans: „Nederlandse teeltadviseurs moeten hun werk beter doen”.

daardoor af van het stereotype beeld van de strakke Buxus.

Totdat resistente cultivars op de markt zijn is volgens Hermans het gebruik van fungiciden nodig. Hij zei dat er betere middelen zijn dan die momenteel in Nederland worden gebruikt, waardoor Belgische kwekers toekunnen met zes bespuitingen per jaar terwijl Nederlandse kwekers volgens hem soms wel twintig keer per jaar spuiten. Als voorbeeld noemt hij Switch dat volgens hem aantoonbaar niet goed werkt, terwijl dit middel nog in veel schema’s is opgenomen.

Hermans was dan ook zeer kritisch over het werk van Nederlandse teeltadviseurs. „Zij moeten hun werk veel beter doen”, zei hij.

Verkeerde keelgat Bij Buxus-kweker Van Dun schoten de opmerkingen van Hermans merkbaar in het verkeerde keelgat. „Wij modderen hier in Nederland niet aan”, zei hij over de eerdere opmerkingen van Hermans waarna hij het werk van Nederlandse adviesbedrijven Cultus, Groeibalans en DLV als goed en praktijkgericht beoordeelde.

Hierbij legde hij de nadruk op prak-

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Loo verdeeldheid.indd 14

09-04-15 14:51

Cylindrocladium

problematiek

ILVO-onderzoeker Kurt Heungens: „Over een paar jaar zijn er resistente Buxux-cultivars.”

Kweker Adrie van Dun: „Ik kan in België geen goede Buxus kopen.”

tijkgerichtheid. „DNA en microscopisch onderzoek zeggen mij dan ook niet zo veel”, zei hij verwijzend naar het betoog van z’n voorganger. „Ik kan juist in België geen goede Buxus kopen”, zei hij verder. En na afloop van de bijeenkomst beklaagde Van Dun zich over het feit dat Buxus sempervirens er tijdens het symposium ten onrechte bij de diverse sprekers wel erg slecht vanaf kwam.

kwekers maar ook voor de hoveniers in de zaal wat betreft het gebruik van meststoffen. Waar Hermans vooral zegt gebruik te maken van gecontroleerd vrijkomende meststoffen, kiest Van Dun juist voor snelwerkende meststoffen. „Ik heb van alles geprobeerd maar uiteindelijk kiezen we er gewoon voor om drie keer per jaar snelwerkende meststoffen in de vorm van 12-10-18 te gebruiken.”

Geen bestrijdingsmiddelen

ILVO

Zelf ging Van Dun tijdens zijn presentatie in op het gebruik van Topbuxus Health-mix, een product dat door zijn bedrijf in 2011 op de markt is gebracht. Vorig jaar bleek volgens hem uit DLV-onderzoek dat met het product goede resultaten werden gehaald in de strijd tegen Cylindrocladium. Het werkt volgens Van Dun zo goed dat het bedrijf vanaf 1 januari van dit jaar helemaal geen bestrijdingsmiddelen meer gebruikt bij hun teelt van Buxus. „Vanaf mei moet de bladmeststof maandelijks worden gebruikt en bij veel regen een keer extra”, hield hij de erfgoedhoveniers in de zaal voor.

Verder had hij nog een tip voor

Namens het ILVO voerde Kurt Heungens uitgebreid het woord. Hij wees de hoveniers er op dat het meest typische ziektesymptoom van Cylindrocladium bestaat uit zwarte longtudianale lesies, oftwel zwarte streepjes, op de stengels. „In tegenstelling wat wel wordt gezegd, is Cylindrocladium nooit latent aanwezig. Er zijn in geval van besmetting altijd zwarte lesies te zien”, aldus de onderzoeker.

Heungens bevestigde wat Hermans eerder zei, namelijk dat er geen Buxus bestaat die resistent is tegen Cylindrocladium. Maar ook dat sempervirens-cultivars vrij vatbaar zijn terwijl microphylla-cultivars juist minder vatbaar zijn voor de schim-

mel. Hij verwacht dat over drie tot vijf jaar de eerste resistente cultivars op de markt zullen komen.

Twee types Cylindrocladium Ook blijkt uit eerder ILVO-onderzoek dat er twee vormen van Cylindrocladium zijn: door Heungens Calonectria type G1 en G2 genoemd. Opvallend hierbij is dat in Nederland en België in de meerderheid type 1 voorkomt, terwijl het in Duitsland in 65% van de gevallen om type 2 zou gaan. Type 2 heeft volgens de onderzoeker een hogere temperatuurtolerantie en een beperktere gevoeligheid voor bepaalde fungiciden. Voor het uitvoeren van de juiste behandeling is het volgens hem belangrijk te weten om welk type het gaat.

Niet eensluidend Na afloop bedankte Paul Veruijl de ongeveer negentig deelnemers aan het symposium. „Ik hoop dat u meer inzicht hebt verkregen in de problemen rondom Buxus.” Hij kon in ieder geval de aanwezigen niet met eensluidende conclusies naar huis sturen. < De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Loo verdeeldheid.indd 15

15

09-04-15 14:52

Tekst en Foto: Ron Barendse

Ilex bij Paleis Het Loo is oplossing met ’m De keuze om Buxus in de tuin van Paleis Het Loo te vervangen voor Ilex crenata is een oplossing met ’mitsen en maren’. Dat zei Hoofd Tuindienst Willem Zieleman op 30 maart tijdens een Buxus-symposium bij Het Loo. Spijt van de beslissing is er bij de tuindienst niet.

Het Buxus-symposium bij Paleis Het Loo werd georganiseerd door de Vereniging van Erfgoedhoveniers.

Dat gekozen werd voor Paleis Het Loo als locatie voor de bijeenkomst is niet toevallig. Twee jaar geleden werd daar een start gemaakt met het rooien van 27 km Buxus-haag om deze geleidelijk te vervangen voor Ilex crenata ’Dark Green’. Binnenkort worden de laatste Ilex geplant en is de renovatie van de paleistuin gereed.

Hoofdpijndossier Hoofd Tuindienst Willem Zieleman noemde tijdens het symposium het vervangen van Buxus in de paleistuin een hoofdpijndossier. Terugkijkend zegt Zieleman dat vervanging nodig was omdat vanaf 2008 de Buxus in de paleistuin te lijden had onder Cylindrocladium en Volutella. Het uitgangspunt is volgens Zieleman altijd geweest om - vooral gezien het historisch perspectief - ook weer Buxus terug te planten, maar dan wel een cultivar die resistent moest zijn tegen Cylindrocladium. Maar in zijn zoektocht bleek deze niet te vinden.

Bij proeven die in de tuin van Paleis

Het Loo werden opgezet bleef Buxus sempervirens ’Green Velvet’ lang in de race, maar uiteindelijk viel de keus toch op Ilex crenata ’Dark Green’. „Het was een nipt verschil”, zei hij over die keuze. Maar hij zei dat ook de oprukkende Buxus-mot hierbij een rol heeft gespeeld.

Proeftuintje Over de periode voorafgaand aan de beslissing zei Zieleman het gevoel te hebben dat hij het helemaal alleen moest uitzoeken. „We hebben zelf een proeftuintje opgezet en werden een soort Buxus-adviescentrum.

Wij voelden ons in die periode in de steek gelaten door Nederlandse onderzoeksinstanties zoals Praktijkonderzoek Plant & Omgeving.

Juist van hen had ik verwacht dat zij veldproeven zouden opzetten om verschillende cultivars te kunnen vergelijken zoals dat in het Duitse Bad Zwischenahn wel is gebeurd.” „Kijk, hier viel de beslissing”, zegt Zieleman als hij de symposiumbezoekers de kleine proeftuin nabij het Paleis laat zien waar vier Ilex-cultivars staan opgeplant waaronder Ilex crenata ’Dark Green’. Inmiddels staan

MENING

’We hebben de juiste keuze gemaakt’ Na afloop van het symposium zei Hoofd Conservator Johan Carel Bierens de Haan van Paleis Het Loo geen spijt

de cultivars vijf jaar en zien ze er volgens Zieleman allemaal goed uit. „Maar Ilex crenata ’Dark Green’ leek in de proeven het meest op Buxus en dat heeft de doorslag gegeven.” De drie andere vielen om uiteenlopende redenen af. Ilex crenata ’Convexa’ lijkt door z’n theelepelvormige bladeren minder op Buxus, Ilex crenata ’Dark Star’ groeit te veel rechtop en Ilex crenata ’Stokes’ bleek volgens de tuinman tijdens de proeven een zwakke groeier en spintgevoelig. „Het blijft zuur dat we dit zelf hebben moeten uitzoeken”, herhaalt Zieleman zijn eerdere ongenoegen over het gebrek aan onderzoeksgegevens.

te hebben van de keuze voor Ilex. „Ik heb vandaag geen nieuwe inzichten gekregen. Met de huidige stand van zaken zouden we dezelfde conclusie hebben getrokken als twee jaar geleden. Maar net als twee jaar geleden moeten we ook nu nieuwsgierig blijven. Vandaag werd in ieder geval voor ons nogmaals duidelijk dat er nog geen Buxus voor handen is die resistent is tegen ziekten. Dit in combinatie met het feit dat ook het toekomstige gebruik van fungiciden onzeker is, was en is een keuze voor Buxus te onzeker.”

16

Buxus-uitstraling Nu een deel van de Ilex crenata ’Dark Green’ inmiddels twee jaar in de tuin

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Het Loo Ilex lay out.indd 16

09-04-15 14:52

Cylindrocladium

met ’mitsen en maren’ bij Ilex achterwege kunnen blijven.

Hij noemt een aantal redenen waarom deze bespuitingen ongewenst zijn. „Paleis en tuin zijn rijkseigendom en de directie vindt het niet passen binnen haar beleid als we veel bestrijdingsmiddelen gebruiken.

Daarnaast is de tuin geopend voor publiek en we willen niet met een spuit rondlopen als er publiek aanwezig is. Dat maakt ook de tijd dat we kunnen spuiten beperkt omdat dit buiten openingstijden moet gebeuren. Ook zijn we geen kwekerij, maar vallen we onder het openbaar groen waardoor het aantal middelen dat we mogen gebruiken beperkter is dan voor kwekers.”

Ook middelen waarin koper zit wil Zieleman niet gebruiken. „Koper cumuleert in de grond en dat is funest voor het bodemleven”, zegt hij daarover. Verder zei Zieleman dit jaar in Ilex te starten met de biologische bestrijding van spint door de inzet van roofmijt.

Goed winterhard In de tuin van Paleis Het Loo staat inmiddels twee jaar Ilex crenata ’Dark Green’. „Veel bezoekers denken zelfs dat het Buxus is”, zegt tuinbaas Willem Zieleman over de uitstraling van deze Ilex.

staat zegt hij: „De uitstraling komt redelijk in de buurt van Buxus - veel bezoekers denken zelfs dat het Buxus is - maar het is een oplossing met ’mitsen en maren’.’’

Als een van de nadelen noemt hij de gevoeligheid van ’Dark Green’ voor wortelrot onder natte omstandigheden. „Zeker in de jeugdfase zien we als gevolg van wortelrot dat planten geel verkleuren, en dat duurt wel een paar jaar voordat dit over is.”

Hij adviseerde de aanwezige erfgoedhoveniers dan ook om - als de kans er is - met wat groter uitgangsmateriaal te starten dan de planten in P9 die in de paleistuin zijn gebruikt. Door de gevoeligheid voor wortelrot is volgens hem bijvoorbeeld ook het gebruik van Ilex crenata ’Dark Green’ op zware klei geen goed idee.

Een ander nadeel van de gekozen Ilex zijn de langgerekte scheuten die uit de planten kunnen groeien.

Hierdoor verliest de plant z’n vorm en dit zorgt voor extra arbeid bij het onderhoud van de paleistuin. „We moeten de Ilex twee keer per jaar knippen terwijl dat bij Buxus beperkt kon blijven tot een keer per jaar. Dat is een kostenaspect waar we nu serieus rekening mee moeten houden”, aldus Zieleman. In juni wordt voor het eerst gesnoeid en in september/ oktober voor de tweede keer.

Bespuitingen achterwege Maar het grootste voordeel van Ilex ten opzichte van Buxus is volgens de tuinbaas dat de vele bespuitingen - die nodig zijn om Buxus vrij van Cylindrocladium en Volutella te houden -

Twee jaar geleden waren er sceptici die zich afvroegen of Ilex wel winterhard genoeg was. Ook al zijn de afgelopen twee winters relatief zacht geweest, Zieleman maakt zich over een mogelijke onvoldoende winterhardheid geen zorgen. „Ik zie hier in de omgeving van Apeldoorn overal oude Ilex-planten staan. Ik ben er dan ook van overtuigd dat de planten voor Nederlandse omstandigheden goed winterhard zijn. Voor kasteeltuinen waar de temperatuur tot -25°C daalt, zoals bij tuinen in Zwitserland en Duitsland, weet ik dat niet zeker.”

Terugkijkend op het vervangingsproces zegt Zieleman dat hij vanuit historisch perspectief liever Buxus terug had geplant, maar dat dat met de huidige ziektegevoeligheid van Buxus geen optie was. „Met Ilex hebben we oplossing gevonden, maar het is wel een oplossing met ’mitsen en maren’.” <

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Het Loo Ilex lay out.indd 17

17

09-04-15 14:52

Tekst: Emiel van den Berg Foto’s: Floralook

Tijdig snoeien voorkomt grote wonden Door het wegvallen van Topsin M Pasta zijn kwekers enige jaren geleden gedwongen om snoeiwonden af te dekken met middelen zonder fungiciden. Die werken wel, maar het draait in de praktijk meer dan ooit om grote snoeiwonden te voorkomen, schoon te werken en gezonde bomen op te kweken.

18

Voorheen smeerden kwekers snoeiwonden af met Topsin M Pasta, een combinatie van wondafdekmiddel en fungicide. Nu dit product niet meer verkrijgbaar is, wordt uitgeweken naar andere middelen, zonder fungiciden.

Stefan Even van Cultus Agro Advies noemt LacBalsam en Ecostyle Snoeibalsem als voorbeelden. „De keuze is beperkt.” De twee middelen dichten wonden af en maskeren ze, maar bezitten geen werkzame stof tegen schimmels. „Ze zijn daarom zeker niet zo effectief als Topsin.”

De verandering binnen het aanbod wondafdekmiddelen vraagt extra aandacht tijdens de werkzaamheden. Even adviseert om te werken met schoon materiaal. „Ontsmet snoeimateriaal aan het einde van een werkdag, of tussendoor wanneer je werkt in risicovolle gewassen. Dat beperkt het besmettingsrisico.”

Daarnaast adviseert Even te snoeien onder droge omstandigheden. „Droog weer is belangrijk, zeker wanneer je gaat afdekken met de middelen die momenteel nog beschikbaar zijn. Die hechten het best op een zo droog mogelijke wond.” Hij adviseert ook zo snel mogelijk na het snoeien af te dekken. „LacBalsam bijvoorbeeld is een pasta die een flexibele laag over de wond legt. De pasta blijft dan aardig zitten.”

en es kweek ik nauwelijks of niet.” Toch neemt hij wel een voorzorgsmaatregel. „Ik ontsmet de schaar als ik van de ene naar de andere soort ga.”

Scherpe en ontsmette schaar

Snoeien bij volop groei

Kweker Herman Verwoert uit Opheusden gebruikt LacBalsam en maakt dit smeerbaarder door het te mengen met wat minerale olie. Kleine wonden smeert hij niet af. „Het gebruik gaat tot op heden goed, maar het kan gevaarlijk zijn. Als er al schimmels in de wond zitten, dan kan het afsmeren funest zijn. Dan is er geen weg meer terug.”

Verwoert werkt tegenwoordig zeker schoner en alerter. „Komen we een infectie van Verticillium tegen, dan gebruiken we vaker spiritus om het gereedschap te ontsmetten.” Bij het snoeien vindt hij een zo vlak mogelijke wond belangrijk. „Een scherpe schaar geeft een gladde wond.

Des te sneller is de genezing.”

Herco Veldhuis uit Hoonhorst gebruikt helemaal geen afdekmiddelen op zijn kwekerij. „Omdat ik geen monoculturen kweek. Mijn sortiment is divers en bescheiden in aantallen. Risicovolle bomen als esdoorn, wilg, linde

Adviseur Even geeft de voorkeur aan tijdig snoeien. „Dat is heel belangrijk. Laat takken niet te dik worden, want dat geeft extra grote snoeiwonden die belangrijke invalspoorten zijn voor schimmels.” Hij adviseert ook om niet alle takken van de stam tegelijk weg te knippen. „Probeer dat in fases te doen. Eerst de wat dikkere takken, en op een later tijdstip in het groeiseizoen de dunne. Zo geef je de boom steeds tijd om te herstellen.”

Verwoert probeert grote wonden te voorkomen. „Maar de maatvoering telt. Lage, soms dikke, takken mogen daarom pas in een later stadium weg. Die geven grotere snoeiwonden. Snoei je vanaf het begin steeds alle takken op, dan voorkom je wel grote wonden, maar er ontstaat een opgejaagde slappe boom.” Veldhuis probeert wonden zo klein mogelijk te houden. „Die dekt de boom zelf af.”

Voor de diktegroei laat hij wel wat takken zitten. „Die

Met huidige middelen als LacBalsam en Ecostyle Snoeibalsem zijn wonden wel af te dichten. Maar omdat ze geen fungicide bevatten, zijn ze niet zo effectief tegen wondschimmels als de vroegere Topsin, zo ziet adviseur Stefan Even in de praktijk.

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Snoeiwonden afdekken-BKW15-7.indd 18

09-04-15 14:52

Kwaliteit

TIPS > Snoei met scherp materiaal dat regelmatig schoon wordt gemaakt. > Snoei bij droog weer, afdekmiddelen hechten dan het best. > Dek de wonden zo snel mogelijk na het snoeien af. > Snoei tijdig, laat takken niet te dik worden. > Snoei in fases, zo heeft de boom tijd om te herstellen. > Snoei als de boom nog in groei is, dat geeft snelle dichtgroei van wond. > Houd bomen gezond, bij sterke bomen groeien snoeiwonden snel dicht. > Gebruik eventueel fungiciden tijdens kritieke perioden.

en zo

snoei ik pas weg in augustus als de boom volop groeit.”

Snoeien op het moment dat de boom nog in groei is, tijdens de zomermaanden, geeft volgens Even het beste herstel. „Dan is er de meeste groeikracht voor een snelle dichtgroei van de wond.” Volgens Verwoert hoef je dan ook niet te smeren. „Maar in die periode snoei je liever niet, omdat de boom dan juist dikt.”

Bij snoei in de winter blijven de wonden relatief lang open. Verwoert benadrukt de invloed van het winterweer. „In een koude winter met droge oostenwind kunnen wonden indrogen. Dat is gevaarlijk. In natte kwakkelwinters liggen schimmels op de loer. Ook gevaarlijk. Kortom, je moet altijd insmeren, geen risico nemen.”

Het tijdstip van het jaar is ook voor Veldhuis belangrijk.

Bij het opschonen van de stammen in de winter worden vorstgevoelige soorten als plataan en Catalpa als laatste gesnoeid. „Meestal in maart. Dan is het gevaar geweken dat de wonden invriezen of indrogen.”

Volgens Even leven er diverse vragen bij kwekers rondom snoeiwonden. Hij adviseert dan bewust om bomen in optimale conditie te houden. „Dat voorkomt uiteraard problemen met snoeiwonden.”

Fungicide na hagel en bladval Een bespuiting met een fungicide tijdens kritieke momenten, kan volgens Even helpen om indringing van schimmels te voorkomen. „Ook door hagel kunnen er immers risicovolle infectiewonden ontstaan.”

In het najaar wanneer de vochtigheid toeneemt en er door bladval bij gevoelige soorten invalspoorten voor schimmels ontstaan, is spuiten met bedekkingsfungiciden eveneens aan te raden. „Maar een sterk, gezond en goed groeiend gewas is de beste preventieve bescherming.” Verwoert: „Iedereen is nu meer dan ooit gefocust op zo gezond mogelijk uitgangsmateriaal. Daarbij hoort ook aandacht voor goede bodemomstandigheden.”

Veldhuis geeft niet voor niets organische meststoffen. „Om piekgroei te voorkomen.” <

Als bomen sterk en gezond groeien, zullen snoeiwonden van nature sneller genezen dan bij minder goed groeiende bomen.

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Snoeiwonden afdekken-BKW15-7.indd 19

19

09-04-15 14:52

Tekst en Foto: Ketura Haveman

Tijd voor planten in grote potten Het voorjaar is gestart, de P9’s staan inmiddels in de tuincentra. De hoogste tijd om te starten met de doorkweek in de grote potmaten voor de visuele markt. Bij kwekerij Rijnbeek en Zn in Boskoop wordt momenteel in rap tempo de tuin aan de Biezen volgezet met grote potten. Het oppotten gebeurt ter plekke op de tuin. „Anders blijf je sjouwen met planten”, aldus Nico Rijnbeek. De oppotmachine staat aan het begin van de tuin. Via een transportband lopen de planten naar het bed waar ze komen te staan. Als uitgangsmateriaal wordt P9 gebruikt. „Op die manier slaan de planten snel aan en kunnen we in mei al grote potten uitleveren.” <

20

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

spread oppotten.indd 20

09-04-15 14:53

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

spread oppotten.indd 21

21

09-04-15 14:53

Tekst: Wilco Dorresteijn Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: DLV Plant

Onkruidbestrijding vraagt in 2015 an

Door de heretikettering is onder andere het aantal toepassingen van middelen beperkt. Een goede onkruidbeheersing vereist daardoor een plan.

Hoe gaat u dit jaar de onkruidbestrijding in de vollegrond uitvoeren? Een goede strategie is belangrijk omdat het huidige middelenpakket beperkt is en gebruiksvoorschriften worden aangescherpt. DLV Plant zet de mogelijkheden voor 2015 op een rij.

ACHTERGROND

Meer informatie Lees altijd goed het etiket voor een juist gebruik van herbiciden en om schade te voorkomen. Naast het wettelijk gebruiksvoorschrift vindt u daarop aanvullende informatie over de werking van het middel, de dosering en bijvoorbeeld gewasgevoeligheid. Sommige gewassen zijn extra gevoelig voor schade. De dosering van bodemherbiciden is afhankelijk van het organische stofgehalte van de bodem.

Let ook op de specifieke driftbeperkende eisen op het etiket om te voorkomen dat middel in het oppervlaktewater komt of om te voorkomen dat kruiden en planten die langs uw perceel staan worden gedood. Wanneer middelen in te hoge concentraties in het oppervlaktewater worden aangetroffen, kan de toelating van het middel in gevaar komen. Zie ook de gewasbeschermingsgids van DLV Plant.

22

Veel boomkwekers en vaste plantentelers vragen zich af hoe ze dit seizoen onkruid onder controle kunnen houden. Mechanische onkruidbestrijding is een goede basis maar niet altijd mogelijk. Hierdoor blijven herbiciden nodig. Het onkruidmiddelenpakket is echter beperkt en met de nieuwe wettelijke gebruiksvoorschriften en andere beperkingen wordt het er niet eenvoudiger op (zie kader Heretikettering).

Voor het teeltseizoen is het belangrijk van te voren een goede strategie op te stellen. De eerste stap is om de strategie van afgelopen jaar te bekijken. Welke middelen zijn er gespoten en in welke dosering? De

vraag is of dit ook in 2015 mogelijk is met de nieuwe wettelijke gebruiksvoorschriften en andere wijzigingen in het middelenpakket. Stem de onkruidbestrijding af op uw gewassen, bodemtype en de onkruiddruk.

Bodemherbiciden Preventief kan tegen kiemende zaadonkruiden worden gespoten met een bodemherbicide. Boomkwekers hebben de beschikking over Butisan S, Chloor-IPC, linuron (onder andere Afalon) of Kerb. Butisan en linuron hebben geen toelating in de teelt van vaste planten. Daar mag wel Goltix worden toegepast. Daarnaast heeft

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Onkruidbestrijding.indd 22

09-04-15 14:53

Gewasbescherming

15 andere aanpak Dual Gold sinds kort een toelating als bodemherbicide in de onbedekte teelt van 2-jarige rozen, de onbedekte teelt van 2-jarige vruchtbomen, de onbedekte teelt van Fagus en de onbedekte vaste plantenteelt. Het middel werkt als bodemherbicide met enige contactwerking vooral ter bestrijding van éénjarige grassen en enkele breedbladige onkruiden (onder andere zwarte nachtschade, kamille). Het middel mag maximaal twee keer per jaar worden toegepast.

De keuze welke bodemherbicide u het best in kunt zetten is afhankelijk van het type onkruiden dat overwegend voorkomt op uw perceel en het moment van het jaar dat het middel wordt toegepast.

Er lijken voldoende bodemherbiciden toegelaten. De beperkingen op het etiket van met name linuron, Butisan en Sultan vragen voor veel bedrijven echter een aanpassing van de onkruidbestrijdingsstrategie. Brabant Linuron Flowable en Afalon Flow mogen maar één keer per 12 maanden worden toegepast.

De bodemherbiciden Butisan S en Sultan (beide op basis van metazachloor) mogen op dit moment nog twee keer per 12 maanden worden toegepast in een dosering van maximaal 3 l/ha. Dat wordt waarschijnlijk dit jaar verder beperkt naar 2 l/ha over een periode van 3 jaar.

In de loop van het jaar worden wel nieuwe middelen verwacht (zie kader), maar zo ver is het nog niet.

Aanwezige onkruiden Voor de bestrijding van aanwezig onkruid zijn Basta 200, Finale 14SL en Radicale op basis van glufosinaatammonium beschikbaar. Voor Basta geldt wettelijk een strokenbehandeling en/of bodemtoepassing tussen de gewasrijen met een maximale dosering van 3 l/ha per toepassing en maximaal twee toepassingen per jaar. Tussen de toepassingen moeten minimaal 42 dagen zitten. De wettelijk gebruiksvoorschriften van Finale en Radicale zijn vergelijkbaar maar wijken qua dosering iets af door een

ACHTERGROND

Heretikettering onkruidbestrijdingsmiddelen Alle herbiciden hebben vanwege de heretikettering nieuwe wettelijke gebruiksvoorschriften gekregen met daarop de toepassingsmethode, een maximum dosering per hectare, een maximum aantal toepassingen per jaar en een minimum aantal dagen tussen de toepassingen. Middelen kunnen dus niet meer onbeperkt worden gebruikt.

Alle herbiciden die na 1 juli 2014 zijn gekocht, zijn als het goed is voorzien van een nieuw etiket. Producten die al langer in de gewasbeschermingskast staan moet u zelf voorzien van een actueel etiket. U kunt deze vinden op de website www.fytostat.nl of www.ctgb.nl.

Bekijk de nieuwe wettelijke gebruiksvoorschriften van alle herbiciden. Bijvoorbeeld Basta mag u maximaal twee keer per jaar toepassen met een minimum interval van 42 dagen tussen de bespuitingen. Op dit moment geldt het wettelijk gebruiksvoorschrift nog per middel (toelatingsnummer). U kunt als alternatief voor Basta nog wel andere middelen inzetten op basis van dezelfde werkzame stof (glufosinaat-ammonium) namelijk Finale en Radicale. Hoewel dit volgens het Ctgb onwenselijk is, is dit wettelijk nog wel toegestaan.

verschil in gehalte werkzame stof.

Praktisch gezien is voor een goede werking een 1% oplossing nodig.

Uitgaande van maximaal 3 l/ha kan er dus met maximaal 300 liter water worden gespoten voor een goede werking. Belangrijk is de doppenkeuze of spuittechniek hierop af te stemmen. Sommige bedrijven gebruiken een hele lage dosering per hectare.

Toch mag het middel dan ook maar twee keer worden toegepast.

Opname van Basta, Finale en Radicale vindt plaats via de groene delen van de plant. Afhankelijk van de weersomstandigheden duurt het een aantal dagen voor het effect zichtbaar wordt. Voor een snellere werking tegen aanwezig onkruid kan Ultima worden ingezet. Dit is een relatief nieuw biologisch afbreekbaar middel op basis van vetzuren. Het middel heeft een toelating in boomkwekerijgewassen en vaste planten en ook op verhardingen. De dosering is 1,6 l per 10 l water. Er geldt een maximale dosering van 1,6 l per 100 m2 ofwel 160 l per ha en maximaal twee toepassingen per jaar. Binnen 3 uur na toepassing is al effect zichtbaar.

Op hele kleine onkruiden (niet meer dan twee echte blaadjes) kan fenmedifam worden ingezet. Deze werkzame stof is afhankelijk van het merk toegelaten op gezaaide boomkwekerijgewassen, in de onbedekte teelt van rozen of in Tagetes.

Wortelonkruiden Wortelonkruiden zijn het lastigst te bestrijden. Basta, Finale en Radicale werken onvoldoende, omdat de penwortels, wortelstokken, knolletjes of andere ondergrondse delen in de grond achterblijven en weer nieuwe stengels en bladeren vormen. Een bespuiting met systemische middelen als glyfosaat (onder andere Roundup) en groeistoffen zoals MCPA heeft beter effect. Het middel wordt na opname door de sapstroom vervoerd naar de plaatsen in de plant waar de levensprocessen zoals celdeling, fotosynthese en ademhaling plaatsvinden. Het duurt daarom enige tijd voordat de effecten zichtbaar worden. Het beste resultaat krijgt u als u systemische middelen spuit tijdens niet te warm, bewolkt weer met een hoge luchtvochtigheid.

>

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Onkruidbestrijding.indd 23

23

09-04-15 14:53

Gewasbescherming

Het is belangrijk om te letten op eventuele driftbeperkende eisen, zoals driftreducenrende doppen op de spuit.

Er zijn diverse merken op basis van glyfosaat toegelaten. Glyfosaat mag pleksgewijs worden toegepast, maximaal één keer per jaar in een dosering van 1,3 l per hectare. Let op dat de toepassing van merk tot merk iets kan verschillen. Daarnaast geldt voor de toepassing in kerstbomen of groenbemesters een andere dosering.

Lees dus voor gebruik goed het etiket en wees voorzichtig met systemische middelen en groeistoffen tussen het gewas. Als u per ongeluk planten raakt, is de kans op schade aan gewassen groter dan bij het gebruik van contactmiddelen.

MCPA is alleen toegelaten op tijdelijk en permanent onbeteeld terrein, in grasachtige groenbemesters of op talud en droge slootbodems. Het mag niet tussen 1 september en 1 maart worden gebruikt.

Max, Targa Prestige en Pilot werken selectief tegen eenjarige grassen en overblijvende grassen als kweek. Het voordeel is dat deze middelen over de meeste gewassen heen kunnen worden gespoten, omdat ze werken op monocotylen (grasachtigen) en niet op dicotylen (tweezaadlobbige onkruiden).

De genoemde middelen werken minder goed op straatgras. Aramo is wel een goed selectief middel

tegen straatgras. Het knelpunt is dat de toelating eindigt op 31 mei 2015 en de leverancier verwacht geen opgebruiktermijn. Vasteplantentelers kunnen Gallant 2000 inzetten tegen straatgras. Dit middel heeft recent een toelating gekregen voor de vasteplantenteelt, maar niet voor toepassing in de boomkwekerij. Ook de bestrijding van straatgras wordt daarmee lastig. <

ACHTERGROND

Nieuwe middelen Onkruidbestrijding is een knelpunt. De boomteelt en vasteplantenteelt heeft via het Productschap Tuinbouw van 2007 tot 2013 geïnvesteerd in onderzoek. In overleg met fabrikanten hebben PPO en DLV Plant onderzoek uitgevoerd met diverse herbiciden uit andere sectoren of nieuwe herbiciden. Dit lijkt nu zijn vruchten af te gaan werpen.

Sinds kort heeft bijvoorbeeld Dual Gold een bredere toelating gekregen en uit ge-

Grasachtigen Wanneer veel grassen aanwezig zijn, kan een selectieve bestrijding worden uitgevoerd met grassenmiddelen. Middelen als Focus Plus, Fusilade

24

sprekken met gewasbeschermingsfabrikanten blijkt dat er in de loop van dit jaar en volgend jaar nog een aantal nieuwe onkruidmiddelen beschikbaar komen. Het gaat daarbij om bodemherbiciden maar ook om middelen tegen aanwezig onkruid. Zo ver is het echter nog niet. Daarnaast dreigen op termijn ook middelen te verdwijnen. Het blijft daarom goed om te investeren in mechanische onkruidbestrijding en andere vormen van niet-chemische onkruidbestrijding.

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Onkruidbestrijding.indd 24

09-04-15 14:53

589914_.indd 25

13-4-2015 9:38:43

Foto: Jan van Lavieren

Ga nog slimmer om met gewasbescherming Start bespuitingen in laanbomen tijdig, maar stem uw strategie wel af op de ecologie van de ziekte of plaag. U kunt ook bespuitingen weglaten door oog te hebben voor natuurlijke vijanden.

Jan van Lavieren AgruniekRijnvallei Plant j.vanlavieren@agruniekrijnvallei.nl

Het middelenpakket dunt weliswaar steeds verder uit, maar bedenk dat u met kennis van de ziekte of plaag de effectiviteit van een bestrijding valt te verbeteren. Het wegvallen van Decis biedt bijvoorbeeld duidelijke kansen. Dit middel was breedwerkend, maar zorgde daardoor wel voor een minimale aanwezigheid van natuurlijke vijanden. De verwachting is dat spint, roestmijt, topgalmug, beukenbladluis en appelbloedluis minder zullen domineren, als de populatie natuurlijke vijanden groeit.

Ook is het aan te bevelen om af te zien van een algemene spuitronde tegen plaaginsecten. Als u alleen bestrijdt wat nodig is, bespaart u bovendien op middelengebruik, arbeid en dus geld.

De bomen die een jaar of langer vaststaan, laten al groene delen zien. De ontwikkeling van de Rosaceae was rond Pasen al het verst.

In de fruitteelt zijn de eerste bespuitingen al uitgevoerd tegen schurft, en met de verwachte hogere temperaturen worden de eerste meeldauwinfecties ook al verwacht.

In de laanbomen zou het goed zijn om die ontwikkelingen en strategie te volgen.

Vooral in het geval van echte meeldauw in Malus en Pyrus calleryana â&#x20AC;&#x2122;Chanticleerâ&#x20AC;&#x2122; is het noodzakelijk om, naast het weghalen van aangetaste takken, op tijd te starten met

bestrijden. Dan kunt u later in het seizoen besparen op middelen. U kunt kiezen voor Flint, wat behalve tegen meeldauw ook preventief werkt tegen schurft en bladvlekken.

Al veel eitjesluizen aanwezig In verschillende gewassen valt het op dat er veel eitjes van luizen aanwezig zijn. Dat betekent dat u de eerste bespuiting goed moet timen. Wat de beste middelenkeus is, hangt af van de aanwezigheid van kevers. Is dit het geval, kies dan voor Calypso of Gazelle.

Gebruik anders Teppeki. Movento is nog te vroeg om in te zetten, omdat dit middel een groeiend gewas en een zeker bladvolume nodig heeft.

Tijdens natte perioden zijn behandelingen nodig tegen bladvlekken in onder andere Tilia en Crataegus, en tegen schurft in Malus en Sorbus. Aan het begin van het seizoen kunt u prima preventief werken met Flint.

Ga ervan uit dat dit middel maximaal veertien dagen werkt; houd bij een flinke groei tien dagen aan.

Indien er een langere periode van droogte zich aandient, is er tegen bladvlekken en schurft geen behandeling nodig. Voer pas een behandeling uit als er opnieuw een onbestendige natte periode wordt verwacht. <

Zonder Decis zijn er wellicht minder problemen met appelbloedluis, doordat de populatie natuurlijke vijanden kan groeien. Decis bestreed immers ook natuurlijke vijanden.

26

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Teeltadvies BKW15-08.indd 26

09-04-15 14:53

Teeltadvies

Wees alert op de eerste trips die wakker wordt Hoewel het nog fris is, hebben we de eerste zonnige voorjaarsdagen al gehad. In de kas kan, als de zon schijnt, de temperatuur hoog oplopen. Dit betekent dat mijten ’wakker’ worden.

Mariken Schenkeveld Cultus Agro Advies marikenschenkeveld@ cultus.nl

Om de eerste spint te signaleren kunt u het beste op spintplekken van vorig seizoen kijken. Ook de gevel, bij kaspoten en langs het betonpad zijn goede plekken om naar spint te zoeken. Spint houdt namelijk van een droog en warm klimaat. Wilt u komend seizoen spint biologisch bestrijden dan kunt u preventief een roofmijt als Neioseiulus californicus of Amblyseius andersoni inzetten.

Er zijn meerdere methoden voor het inzetten van de roofmijten zoals het inhangen van zakjes en linten en het verblazen en strooien van roofmijten.

Curatief, op plekken waar spint zit, werkt de roofmijt Phytoseiulus persimilis beter. Deze roofmijt is een opruimer en kan een spinthaard leegvreten. Moet u toch chemisch corrigeren kies dan voor een selectief middel dat de natuurlijke vijanden spaart. Voor het buiten toepassen van biologische bestrijding is het nog te vroeg. Dit doen we doorgaans na ijsheiligen, als er nagenoeg geen kans meer is op nachtvorst.

Vorig jaar heeft trips op diverse bedrijven voor verrassingen gezorgd. Enkele blauwe vangplaten boven tripsgevoelige gewas-

sen laten snel zien of er trips op het bedrijf aanwezig is zonder dat deze al schade heeft aangericht.

Voor een goede biologische bestrijding is het belangrijk om te begrijpen hoe het beestje leeft. Trips doorloopt in zijn leven zes stadia. Het eistadium bevindt zich in bladweefsel en is daarom moeilijk al dan niet te bestrijden. Dan volgt het eerste larvestadium, het tweede larvestadium, een prepop en een popstadium. Het verpoppen van de trips gebeurt in de grond. Als laatste is er nog het volwassen stadium.

Roofmijten richten zich met name op het kleine larvenstadium van trips. Voor het bestrijden van het popstadium zijn meerdere mogelijkheden. Zo kan de bodemroofmijt Hypoaspis of Macrochelus worden ingezet. Ook zijn er mogelijkheden met het doormengen van Bio1020 door de grond en het op de grond spuiten van insectparasitaire nematoden. Maar omdat het eistadium, grote larven en het volwassen stadium niet of nauwelijks worden bestreden blijft trips een lastige plaag waar je bovenop moet blijven zitten gedurende het hele seizoen. <

Tips bij verplanten bos- en haagplantsoen Voorkom uitdroging van bos- en haagplantsoen dat u uitplant, ook als het nog geen blad heeft.

Controleer op bewaarschimmels als Botrytis. En laat wortels zoveel mogelijk intact.

René Jochems GroeiBalans rene@groeibalans.nl

Lever- en plantwerk lopen nu in elkaar over.

Planning en voorbereiding is hierbij erg belangrijk. Diverse percelen zijn nog behoorlijk nat. Voer geen natte grondbewerkingen uit, anders geeft dit structuurschade gedurende de gehele teelt.

Uitdrogen van planten tijdens transport, uit de koeling of kuilhoek halen en dergelijke is de grootste vijand. Onderschat dit niet.

Zorg dat de planten uit de koeling geleidelijk op temperatuur komen, laat ze ontdooien in de koele schuur. Het afdekken van het plantmateriaal met vochtige doeken en dergelijke helpt uitdrogen voorkomen.

Planten uit de bewaring moet u in elk geval controleren op aanwezige bewaarschimmels zoals Botrytis. Een beetje oppervlakkige schimmel hoeft niet altijd een probleem te zijn, maar dieper beschimmelde planten moet u weggooien. Bekijk hierbij of de schimmels in de bast van de plant is doorgedrongen. Als dit het geval is, dan is er blijvende schade. Als de schimmel van de plant is te vegen en de bast komt er fit onderuit, dan is er geen schade, omdat de schimmels op het land verdrogen.

Kwalitatief goed uitplanten, met goed gevormde haarwortels, geeft de beste aanslag, daarmee de beste groei en uiteindelijk de beste leverbare planten. Laat dus zoveel mogelijk wortels aan de plant zitten. Hoe gemakkelijk afgekapte wortels ook mogen planten: het is en blijft een kwaliteitsaanslag op de plant. Hoe meer haarwortels op het wortelgestel aanwezig bij de start, hoe beter.

Bij de start kunt u wortelvorming wel wat stimuleren, bijvoorbeeld door een kleine gift fosfaat en wortelstimulanten. Maar ook hierbij zijn goede haarwortels cruciaal.

Als u door gebruik minder goed plantmateriaal snel met de beregening moet werken, geeft ook dit wat terugslag op de wortelvorming. Meestal is het gebruikte bronwater namelijk koud en van mindere kwaliteit; vaak is het water te hard. Met name de microbiologie rondom de rhizosfeer van de haarwortel is hier niet blij mee. Dit maakt dat de planten slechter uitwortelen. Probeer daarom beregenen met koud bronwater zo lang mogelijk uit te stellen bij jong geplant bosplantsoen. Goed oppervlaktewater is wel veilig te gebruiken. < De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Teeltadvies BKW15-08.indd 27

27

09-04-15 14:53

589915_.indd 28

13-4-2015 12:51:40

589916_.indd 29

13-4-2015 12:51:13

589917_.indd 30

13-4-2015 12:50:54

Polen als afzetland

Tekst: Ketura Haveman

Poolse boomkwekerijhandel Voorheen was de vraag in Polen groter dan de eigen productie. Inmiddels is dat veranderd. Nog steeds importeert Polen veel planten, maar ondertussen overstijgt de eigen productie ook binnenlandse vraag, waardoor Polen zich steeds meer als exporterend boomkwekerijland ontwikkelt. Ze importeren, kweken door en exporteren vervolgens een deel. Voor Nederland vormt Polen op deze manier een springplank naar het oosten.

Import in Polen

25.149* boomkwekerijproducten (excl vruchtbomen) Nederland: 13.121 (gehele sortiment boomkwekerijproducten) Italië: 4.506 (groenblijvende heesters, bosplantsoen, geworteld stek) Duitsland: 2.441 (gehele sortiment boomkwekerijproducten) België: 2.282 (vruchtbomen en azalea’s) Tsjechië: 906 (gehele sortiment boomkwekerijproducten) Estland: 365 (coniferen, kerstbomen) Hongarije: 310 (vruchtbomen en -struiken, rozen, kerstbomen) Servië: 317 (vruchtbomen en -struiken, rozen) Engeland: 237+ (rozen, vruchtbomen en -struiken) *(in waarde x1.000 euro) Bron: Eurostat, Institute of Horticulture, Skierniwiece

Export uit Polen

40.074* boomkwekerijproducten (excl vruchtbomen) Voornaamste exportlanden (product van afname):

Rusland: 10.094 (gehele sortiment boomkwekerijproducten) Nederland: 5.429 (Ongeworteld en beworteld stek, rozen) Oezbekistan: 4.434 (vruchtbomen, heesters en coniferen) Duitsland: 4.045 (uitgangsmateriaal) Oekraïne: 3.574 (heesters en coniferen, vruchtbomen, rozen) Engeland: 2.701 (coniferen, uitgangsmateriaal, rozen) Wit-Rusland: 1.441 (heesters en coniferen, plantmateriaal) *(in waarde x1.000 euro) Bron: Eurostat, Institute of Horticulture, Skierniwiece

Export van Nederland naar Polen (in waarde x 1.000 euro)

Boomkwekerijproducten, exclusief plantmateriaal Stekken, enten en jonge planten Vruchtbomen

2008

2009

2010

2011

2012

2013

13.210 2.817 1.883

10.599 2.307 1.655

7.888 1.806 1.363

8.6625 2.213 1.597

12.46.3 2.876 3.109

12.030 1.138 2.758

Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Sp Polen cijfers.indd 31

31

09-04-15 14:53

Tekst en Foto: Ketura Haveman

De Poolse markt vereist een goede rel De Poolse markt is voor Nederland een belangrijk afzetgebied. Veel kwekers zien het als een gebied waar nog groeimogelijkheden zijn. Cijfers laten echter zien dat de afzet naar Polen vanuit Nederland inmiddels stabiliseert.

Ruimte voor nieuwkomers is er wel, zij het in geringe mate en mits zij eerst willen investeren in een goede relatie.

Volgens de statistieken ging van de totale Nederlandse boomkwekerijexport in 2013 ongeveer 3% naar de Poolse markt. Een gering percentage.

Desondanks wordt Polen als een belangrijk afzetgebied gezien door de Nederlandse kwekers.

Boomwekers die tien tot twintig jaar geleden de Poolse markt gingen verkennen als afzetgebied, keerden positief terug. Het land kende in die tijd een groeiende vraag naar boomkwekerijproducten. De eigen productie van boomkwekerij kwam gestaag op gang, maar de vraag vanuit de markt was vele malen groter dan de eigen productie. Er was dus volop ruimte voor buitenlandse aanvoer.

De vraag naar boomkwekerijproducten kwam hoofdzakelijk vanuit de consumentenmarkt. Tuinen die voorheen vooral werden ingezet voor het kweken van aardappels en groenten voor eigen consumptie, werden gestaag omgetoverd in siertuinen. Hoewel de aandacht voor stedelijk groen toeneemt, is de consumentenmarkt nog steeds de voornaamste afzetmarkt voor boomkwekerijproducten.

Kwekers die nu de Poolse markt verkennen als afzetgebied, doen dat vooral omdat ze de Poolse markt als groeimarkt zien. Kwekers die al langer op de Poolse markt afzetten, zeggen echter dat de markt is gestabiliseerd. Cijfers van het CBS bevestigen dit laatste.

Groei mogelijk Poolse kwekers zelf zien nog wel mogelijkheden voor groei. Zo verwacht de Poolse boomkwekerijbond dat de productie van kwekers in het

32

land ook de komende jaren nog licht zal groeien, maar deze zal wel gaan stabiliseren. Afzet van het Poolse product moet vooral worden gezocht over de grens. Daar ligt gelijk ook een grote onzekerheid. Polen exporteert vooral op Rusland en haar voormalige lidstaten als Oekraïne, Wit-Rusland, Kazachstan en Oezbekistan. De politiek in deze landen is erg instabiel met alle gevolgen van dien.

Zo was Oekraïne een sterk groeiend exportland voor Polen. Drie jaar geleden kwam hier plotseling de klad in door aangescherpte importeisen van Oekraïne zoals het vereisen van bepaalde licenties en de extreem hoge douaneheffing. Sindsdien is de grootschalige export van Polen naar Oekraïne sterk afgenomen. De kleinschalige export naar dit land groeit echter wel.

Ook de afzet naar Rusland is onzeker. Vorig jaar hebben Poolse boomkwekers niet minder op Rusland afgezet dan voorgaande jaren. Maar hoe de afzet dit jaar loopt en hoe de markt zich ontwikkelt is onzeker.

In Polen kijkt men angstig naar de politieke onrust tussen Europa en Rusland, omdat deze mogelijk de afzet gaat belemmeren. Bovendien maakt de lage koers van de roebel het leven in Rusland duur. Hierdoor zullen consumenten minder geld hebben voor planten en bloemen, die toch een luxe-artikel zijn.

Toch heerst er in Polen de langetermijnverwachting dat er nog groei mogelijk is in de afzet naar Rusland en de voormalige lidstaten omdat de eigen productie in deze landen beperkt is en de vraag groot is. Zolang er groei is voor de Poolse afzet, zal er volgens de Poolse kwekers ook groei

mogelijk zijn voor Nederlandse kwekers richting de Poolse markt.

Sortiment In eerste instantie was er vanuit Polen vooral vraag naar coniferen en in mindere mate naar heesters.

Dat heeft volgens de Polen vooral te maken met het klimaat. Planten moeten een goede winterhardheid en hitteresistentie hebben om bestand te zijn tegen het Poolse klimaat met warme droge zomers en koude winters. Gaande de tijd nam ook de vraag naar heesters steeds meer toe.

Poolse kwekers hebben daardoor zelf van oudsher een breed sortiment coniferen en heesters. Het uitgangsmateriaal hiervoor wordt vaak geïmporteerd. Als uitgangsmateriaal wordt zowel beworteld stek als 1- tot 3-jarige planten ingekocht. Daarnaast wordt Nederland als belang-

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Sp Polen Export naar Polen.indd 32

09-04-15 14:53

Polen als afzetland

de relatie hoge kwaliteit. De kwaliteit van het eigen Poolse product is afgelopen decennia sterk toegenomen, van het Nederlandse product wordt nog een tandje extra verwacht.

Winterhardheid speelt in Polen een belangrijke rol. Italië was in het verleden, naast Nederland en Duitsland, een belangrijke leverancier voor Polen, maar de Italiaanse export naar Polen is de laatste jaren geminimaliseerd vanwege de gebrekkige winterhardheid van de planten. Zelfs de winterharde soorten, bleken na opkweek in Italië toch vorstgevoelig het eerste teeltseizoen. Van Nederlandse kwekers verwachten de Polen een goed afgehard product. Teleurstelling op dit gebied, gaat ten koste van afzet.

Ten aanzien van ziekten en plagen gelden in Polen dezelfde eisen als in Nederland, planten moeten gezond zijn. Er gelden geen aanvullende eisen op dit gebied.

Boomkwekerijproducten worden vooral afgezet aan consumenten.

rijke bron gezien van nieuwigheden, waarmee kwekers hun sortiment aanvullen. In tegenstelling tot Nederland zijn in Polen gele en geelbonte planten erg geliefd.

De laatste jaren groeit het aandeel vaste planten in het sortiment. Belangrijk is dat de planten een goede winterhardheid hebben. Heuchera en Hosta zijn erg populair, maar ook soorten met een rijke bloei in felle kleuren doen het goed.

De eigen teelt van laanbomen is in Polen nog beperkt. Laanbomen worden vaak elders ingekocht in de maat 6-8 en 8-10 en worden vervolgens nog één tot drie jaar doorgekweekt.

Grotere maten laanbomen worden bijna altijd geïmporteerd, hoofdzakelijk vanuit Nederland.

Polen is binnen Europa een van de grootste producenten op het gebied van appels en peren. Hierdoor is er ook een grote afname van vrucht-

bomen. Deze worden in Polen zelf gekweekt, maar ook elders ingekocht. Nederland is een belangrijke leverancier voor de Poolse fruitkwekers. Overigens exporteert Polen ook vruchtbomen, onder andere naar Nederland.

Kwaliteit De Poolse markt ziet Nederland en Duitsland als belangrijke leveranciers. Zij komen onder andere naar Nederland vanwege het brede en vernieuwende sortiment. Maar de voornaamste reden om in Nederland en Duitsland in te kopen is de hoge kwaliteit van het gekochte product.

Mochten Poolse afnemers tien tot vijftien jaar geleden nog met een mindere kwaliteit genoegen nemen, inmiddels weten ze prima wat er op de markt is en verwachten ze van hun leveranciers een product van

Nieuw op de markt Kwekers die zich willen oriënteren op de Poolse markt als afzetgebied, kunnen het beste starten op de Poolse beurzen Green is Life in Warschau en Gardenia in Poznan. Dat is het ontmoetingspunt voor Nederlandse kwekers met potentiële handelspartners in de Poolse markt. Veel Poolse kwekers bezoeken zelf ook Groot Groen, Plantarium en IPM. Wie de Poolse markt echter wil beleveren, moet eerst zelf naar Polen.

Polen kopen het liefst van Polen.

Als buitenlander moet je daarom iets extra’s te bieden hebben.

Alvorens een Pool bij een Nederlander koopt, moet hij hem kennen, zijn product kennen en hem ook nog mogen. De gunfactor in de Poolse handel is groot, de band onderling tussen kwekers sterk. Het opbouwen van een relatie vinden Poolse kwekers belangrijk, het onderhouden eveneens. Als de zakelijke relatie eenmaal is gelegd, dan blijken Poolse kwekers trouwe klanten. < De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Sp Polen Export naar Polen.indd 33

33

09-04-15 14:53

Tekst: Ketura Haveman Foto: Polish Nurserymen Association

Marek Majewski, voorzitter van de Poolse boomkwekerijbond:

’Nederland speelt snel in op verandering’ Het Nederlandse boomkwekerijproduct gaat grotendeels naar Poolse kwekers.

Wat verwacht de importerende partij van de Nederlandse boomkwekerij? Over het algemeen zijn ze goed te spreken over product en sortiment. Op het gebied van samenwerking is nog winst te behalen, meent Marek Majewksi, voorzitter van de Poolse boomkwekerijbond.

Wie zijn de grootste importeurs van boomkwekerijproducten in Polen? „Statistieken met dergelijke gegevens worden in Polen volgens mij niet bijgehouden, maar ik denk dat het de boomkwekers zijn die het grootste deel van de import voor hun rekening nemen. Er wordt vooral jong plantmateriaal ingekocht als uitgangsmateriaal. Maar ook grotere maten worden ingekocht om door te kweken of om het sortiment van een kweker compleet te maken. Daarnaast kopen ketens als OBI, Kaufland en Leroy-Merlin ook planten in uit het buitenland. En er zijn bedrijven die gespecialiseerd zijn in handel in boomkwekerijproducten, maar dergelijke bedrijven hebben we in Polen maar weinig.’’

Hoe belangrijk is import voor de Poolse boomkwekers? „Het was altijd erg belangrijk, maar de situatie is nu aan het veranderen. Voor uitgangsmateriaal blijft import erg belangrijk. Voor het sortiment proberen Poolse boomkwekers steeds beter aan te sluiten op de vraag vanuit de

markt. Nog steeds is er vanuit de markt echter vraag naar relatief dure planten van hoge kwaliteit uit Duitsland en Nederland.”

Wat verwachten kwekers van de planten uit Nederland? „Ze verwachten een hoge kwaliteit voor een goede prijs.

Over prijs, verwachte kwaliteit, transport en leveringstijden worden afspraken gemaakt. Klachten van Poolse boomkwekers gaan vaak over het moment van levering, zelden over andere zaken. Dat komt door het verschil tussen het Nederlandse en Poolse klimaat. Nederlandse kwekers leveren het liefst hun producten in maart voordat ze weer gaan uitlopen, terwijl het in Polen dan nog volop winter kan zijn. Half mei kan in Polen nog vorstschade aan planten ontstaan. Poolse kwekers willen daarom vaak pas in de loop van mei hun planten hebben, maar bij voorkeur moeten ze dan nog niet uitgelopen zijn.”

Wat zouden Nederlandse kwekers nog beter kunnen doen? „Nederlandse kwekers hebben een goed gevoel wat hun klanten willen en hier spelen ze vaak goed op in. Ze reageren erg snel op verandering in de marktsituatie of verandering in vraag. De periode tussen ontwikkelen van nieuwe ideeen en soorten en het aan de Poolse markt aanbieden daarvan, is erg kort. Dat is ook een van de grote voordelen van de Nederlandse kwekers ten opzichte van andere landen.”

Zijn er dan geen verbeterpunten? „Jawel, maar die liggen niet op het gebied van het product of het sortiment, maar vooral in de relationele sfeer en vraagprijs. Soms worden er bomen voor belachelijke prijzen aangeboden door kwekers die onder de kostprijs liggen. Ze beschadigen hiermee de relatie die ze met kwekers in Polen hebben en ze maken hiermee onze, maar ook hun eigen markt kapot.

Ook zie ik wel mogelijkheden voor meer partnerschappen of het opzetten van coöperaties tussen Nederlandse en Poolse kwekers. Het is dan echter wel belangrijk dat er goed gecommuniceerd wordt en ’goodwill’ is tussen de partijen.” <

34

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Sp Polen Interview Majewski.indd 34

09-04-15 14:53

Tekst: Ketura Haveman Foto: Kwekerij G. Hoogenraad

Polen als afzetland

Sebastiaan Hoogenraad van Kwekerij G. Hoogenraad:

’Het plafond is bereikt’ Ruim twintig jaar geleden besloot Hoogenraad de Poolse markt te verkennen. En met succes, want het is een van de belangrijkste afzetgebieden van het bedrijf dat jaarlijks groeide. Die tijd lijkt nu echter voorbij.

„De vraag naar boomkwekerijproducten in Polen bleef maar groeien, een plafond leek er niet te bestaan. Die tijd lijkt nu voorbij. De markt in Polen stabiliseert”, vertelt Sebastiaan Hoogenraad.

Zijn vader, Gerrit Hoogenraad, besloot begin jaren negentig Polen te verkennen als potentieel afzetgebied.

Dat begon met het deelnemen aan een beurs in Warschau en een beurs in Tsjechië, toen nog het boomkwekerijcentrum van Oost-Europa. „In 1995 leverden we aan onze eerste Poolse klanten, boomkwekers. Nu is de Poolse markt één van de belangrijkste staanders in ons bedrijf.”

Boomkwekers die nu de Poolse markt willen verkennen, hebben volgens Hoogenraad weinig kans. „Als een kweker nieuw in die markt wil stappen, moet hij dat vooral doen.

Maar het vraagt wel een lange adem. Je moet eerst vertrouwen winnen, dat kost een aantal jaren. Bovendien is de markt inmiddels verdeeld. Doordat de groei stopt, is er ook weinig ruimte voor nieuwkomers.”

Betaling Hoogenraad is erg tevreden over hoe de betalingen verlopen. „Bij nieuwe klanten moet je wel altijd duidelijk zijn wat je verwacht. Je moet niet denken dat het vanzelf goed komt. Maar als je daar duidelijke afspraken over maakt, werkt het over het algemeen goed.”

Soms betalen klanten vooraf, de meerderheid doet dat echter na levering. „We hebben veel vaste klanten. Dan weet je wat je aan iemand hebt. Ook dat heeft te maken met wederzijds vertrouwen. Als jij wantrouwig bent, zullen ze jou ook niet vertrouwen.”

Tot problemen leidt het zelden. „Natuurlijk kan het daar ook een keer fout gaan, maar dat kan hier ook. Ik moet zeggen dat ik in Nederland en Duitsland aanzienlijk meer geld heb uitstaan, dan bij mijn Poolse klanten. Het belangrijkste is, als klanten later zijn met betalen, dat je in contact blijft. Zolang de communicatie open blijft, komt het geld ook wel. Ach, in dat opzicht is zaken doen in Polen niet anders dan in Nederland of Duitsland.” <

Pools Mocht iemand willen starten op de Poolse markt, dat is deelname aan Poolse beurzen de beste ingang. „Maar verwacht niet dat je gelijk na één jaar deelname al klanten hebt. Klanten die je met open armen ontvangen, zijn vaak niet de beste klanten. Zij komen bij een nieuwkomer, omdat ze het bij andere leveranciers al verbruid hebben.

Klanten die je na enkele jaren binnenhaalt, zijn vaak de betrouwbaardere klanten.”

Relatie opbouwen en onderhouden is belangrijk. Dat is in het westen zo, maar telt volgens Hoogenraad in het oosten nog sterker. Sinds het najaar vorig jaar, heeft Hoogenraad daarom een Poolse agent in de arm genomen. „Het is een jongen die al langer in de boomkwekerij rondloopt. Hij kent de kwekers, kent het vak en bovenal: hij is een Pool die Pools spreekt. Dat laatste is toch erg belangrijk. Polen kopen het liefst bij Polen en bespreken de zaken ook het liefst in het Pools.”

De agent werkt voor vier Nederlandse kwekers. Hoewel hij pas een half jaar voor ze werkt, is Hoogenraad wel blij met de beslissing om een Poolse agent in de arm te nemen. „Hij zorgt dat ik feedback krijg. Hij komt tussen de kwekers, loopt rond op bijeenkomsten en hoort wat kwekers onderling zeggen, wat voor product ze zoeken of als er kwalitatief een keer iets niet in orde is. Met dit soort informatie kan je wat.”

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Sp Polen Interview Hoogenraad.indd 35

35

09-04-15 14:54

Foto’s: Arno Engels, Sandra Sanders

P RO D U C TA N A LYS E

Moeizaam seizoen voor Magnolia Kwekers noemen de prijzen die zij de afgelopen periode maakten voor Magnolia over het algemeen te laag.

Maar dat beeld is niet overal terug te zien. Zo noteerde Groen-Direkt tot nu toe voor Magnolia een iets hogere middenprijs bij een 10% hogere omzet.

Volgens Gert Koert van Groen-Direkt is Magnolia een van de producten die tot nu toe een positieve verrassing is.

De omzet in deze productgroep steeg bij de afzetorganisatie tot en met week 15 met 10% terwijl ook de middenprijs een lichte stijging liet zien.

Een heel ander beeld is te zien bij FloraHolland. Daar nam het aantal stuks tot en met week 15 met 25% af ten opzichte van vorig jaar, terwijl de middenprijs met bijna 1% daalde. „De daghandel loopt moeizaam, maar ook het aantal acties en de grootte ervan zijn de laatste jaren

peren”.

Kweker Erik Rijbeek mag gezien de geluiden die hij om zich heen hoort van geluk spreken. „We verkopen al jaren al onze Magnolia aan een grote Duitse retailer. Dit jaar zijn ze ook begin maart allemaal weer weggegaan.” <

HANDELSSTEMMING

HOE LOOPT HET?

Hoop op doortrekkende bomenhandel

’Erg blij met Britse paasverkoop’

Een aantal kwekers legt zich erbij neer dat het wortelgoedseizoen ten einde loopt, nu de psychologische handelsgrens van Pasen gepasseerd is en de natuur ineens zijn achterstand begint in te lopen. De handel loopt echter nog steeds door, en de algemene hoop is dat deze nog zeker een aantal weken zal doortrekken.

Er moet nog heel wat gebeuren in de handel, zeggen verschillende kwekers in bijvoorbeeld de regio’s Zundert en Opheusden. Naar hun beleving zijn er sinds oktober wel voldoende aantallen bos- en haagplantsoen en laan- en sierbomen verkocht.

Daar staat tegenover dat er nog steeds wordt geklaagd over de gebeurde prijzen – te laag in vergelijking met de gemaakte kosten. Bovendien zijn er nog best veel leverbare producten in voorraad. In kuilhoeken zit nog het een en ander, terwijl diverse koelcellen ook nog vol zitten.

Er kán ook nog wat gebeuren in de handel, zeggen kwekers hoopvol. In

36

wat teruggelopen”, zegt Michel Verbeek, productcoördinator van FloraHolland.

Kwekers merken dat in tegenstelling tot vorig jaar van sommige soorten de knoppen nog dicht zitten.

Door het iets koelere voorjaar dan vorig jaar is het seizoen voor Magnolia duidelijk langer maar dat levert niet direct een beter resultaat op.

Kweker Rob de Jong zegt: „De verkoop van onze potgekweekte Magnolia is stilgevallen en de prijzen staan onder druk. We profiteren te weinig van de langere verkoopperiode.”

Kweker Kees Bremmer merkt al vanaf het vroege voorjaar dat er te weinig vraag is naar zijn gangbare sortiment Magnolia, zowel met kluit als potgedrukt. Hij is dan ook nog niet alles kwijt. „Zonde, ik denk dat ik er straks een aantal moet versnip-

voorgaande jaren hebben ze namelijk eind april ook nog grote partijen wortelgoed kunnen versturen naar afnemers. Momenteel zijn hoveniers en groenvoorzieners nog volop aan het werk, dus wie weet wat zij de komende weken nog vragen. En nu het plantseizoen is begonnen, zullen kwekers die de inkoop van wortelgoed uitstelden, toch wel een besluit daarover gaan nemen om een nieuwe teelt te beginnen.

Voor Pasen liep de natuur wel enige weken achter op vorig jaar; door de warmte na Pasen schieten bomen en struiken snel in het blad. Rooien met blote wortel is daarom al vrijwel over.

Een aantal kwekers richt zich alweer op het nieuwe groeiseizoen en is druk met grondklaar maken, planten en onkruidbeheersing.

In de week na Pasen werden op diverse bedrijven echter nog volop kluiten gemaakt. Wat nog verantwoord te maken en te leveren is, dat doen we, zo is de instelling van diverse kwekers. <

Handel in week 14

Andrew Richardson, Johnsons of Whixley

’Blij verrast met vraag uit Rusland’ Handel in week 15

Rob Mulder, OZ Planten

Lees elke week beschouwingen over hoe de handel loopt op de boomkwekerij.nl

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Markt en Afzet BKW15-08.indd 36

13-04-15 15:35

Markt & Afzet P RO D U C TA N A LYS E

Jonge berken vrij goed verkocht Berken lijken weer beter in de markt te liggen dan jaren geleden. Zaailingen en verplante zaailingen zijn nu namelijk grotendeels uitverkocht. Ook veredelde berken in diktematen tot 14-16 cm zijn aardig verkocht.

Toen de sortimentsverschraling in het bos- en haagplantsoen enkele jaren geleden inzette, behoorden Betula pendula en B. pubescens tot de soorten waarmee diverse kwekers stopten. Destijds was er te weinig handel in berken en de handel in bijvoorbeeld beuken werd groter. De handel in berken werd bovendien kleinschaliger; er kwam meer vraag naar specifieke herkomsten. Dat speelde bijvoorbeeld in Noord-Euro-

pa, met name in Zweden.

Betula is nooit een massa-artikel geweest. Zaailingen gaan behalve als bosplantsoen zeker ook weg als onderstammen. Voor de laanboomteelt is B. pubescens nog altijd het meest gevraagd. Niet verwonderlijk, omdat deze zachte berk het makkelijkst is aan te snijden.

In de verkoop van laanbomen hebben vooral B. utilis var. jacquemontii en B. utilis ’Doornbos’ het goed gedaan.

Bij sommige bedrijven heeft jacquemontii veel beter gelopen dan andere cultivars, terwijl het jaren geleden eerder andersom was.

Waar de export naar Noord-Europa is afgenomen, is de export naar andere koudere landen als Polen juist toegenomen. Het gaat dan hoofdzakelijk om diktematen tot 14-16 cm.

De laatste jaren zijn er ook berken in andere vormen op de markt gekomen, zoals struiken van jacquemontii met drie tot vier takken van onderuit, en een bolvormige berk genaamd B. pendula ’Globe’ (Magical Globe).

Magical Globe die beperkt wordt gekweekt, is nu uitverkocht. <

LANGS DE KASSA

Harold Straat:

’Vlinderplanten en bodembedekkers verkopen we het meest’ Naam bedrijf:

Tuinland Groningen Locatie:

Groningen Medewerkers:

40 tot 50 (in deze periode)

Hoe belangrijk is Pasen voor u? „Tweede paasdag was een heel drukke dag. Mensen willen eropuit en het was mooi tuinweer. We hebben nu ook veel staan. In onze aanbiedingenfolder is er nu veel aandacht voor vaste planten en heesters, zoals Ceanothus, Prunus triloba, Rhododendron en tuinkruiden.”

Wat is goed verkocht? „Seringen, Rhododendron, Azalea, lavendel en groenteplanten. Van de m²-tuin verkopen we wekelijks zo’n 100 tot 200 stuks. Van vaste planten hebben we veel P9’s verkocht. We hebben ze op thema staan: vlinderplanten, tuin- en terrasplanten, lente- en zomerbloeiers, bodembe-

dekkers, rotsplanten en schaduwplanten. Op thema verkoopt beter dan op alfabet. Klanten vinden het overzichtelijker. Vlinderplanten en bodembedekkers verkopen we het meest. Ook de biologische kruiden en Marokkaanse munt doen het goed.”

Waar hebt u hoge verwachtingen van? „Van de kruiden, het P9-concept vanwege de presentatie - en de grotere, visueel aantrekkelijke heesters.

Het moet direct ogen. Verder verkopen we altijd veel hortensia ’Strong Annabelle’.”

Zijn er ook nog producten die helemaal niet meer lopen? „Houten schuttingen. Die maken weer plaats voor groen, zoals beuk, laurier, heesters en gaasschermen met klimplanten. Behalve Hedera doen bloeiende sierklimplanten zoals Clematis en kamperfoelie en eetbare klimplanten zoals druiven en kiwi’s het goed.” <

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Markt en Afzet BKW15-08.indd 37

37

13-04-15 14:52

Equivalentie: ruimte voor gebruiksnormen?

De overheid heeft voor alle sectoren fosfaat- en stikstofgebruiksnormen vastgesteld, om de grondwaterkwaliteit naar het kwaliteitsniveau te brengen dat binnen Europa is afgesproken.

Sinds begin jaren negentig volgen verschillende actieprogramma’s elkaar op. De grondwaterkwaliteit is al fors verbeterd, maar vooral op zand en löss is het nog niet genoeg. Daarom worden de gebruiksnormen steeds weer aangescherpt. Zo scherp, dat u zich geen onnodige stikstofverliezen meer kunt veroorloven. Dat kost opbrengst

en kwaliteit. LTO heeft samen met partners naar wetenschappelijk onderbouwde alternatieve maatregelen gezocht. Zodat u een goed gewas kunt telen én de voorgeschreven grondwaterkwaliteit wordt behaald. Geen gemakkelijke opgave, want zo’n maatregel moet én werken, én door het ministerie worden erkend. Voor maatregelen zoals die in de akkerbouw voor 2015 worden voorgesteld, is in onze sector helaas onvoldoende wetenschappelijke onderbouwing beschikbaar.

Internationale tuinbouwtentoonstellingen De LTO-vakgroep is via de NTR aangesloten bij de AIPH (International Association of Horticultural Producers).

In maart heeft de AIPH stilgestaan bij de verbindende waarden van internationale tuinbouwtentoonstellingen, en het belang ervan in de toekomst.

In Nederland valt de Floriade in deze categorie. De AIPH bracht de organisatoren van internationale tentoonstellingen bij elkaar om inspiratie op te doen voor succes in de toekomst. De toegevoegde waarden die overal ter wereld belicht worden zijn: de baten van planten voor de wereld als geheel en het verbinden van naties wereldwijd. De organisatoren moeten er in

een wereld van vermaak hard aan werken om zich te verplaatsen in de bezoeker: waarom zou iemand een tentoonstelling bezoeken? Conclusie was dat de organisatoren daarvoor het onderzoek van de toekomst en het digitale tijdperk dienen te omarmen. Om daarmee te bereiken dat de tentoonstellingen bezoekers in hun hart raken, en veranderingen in gang zetten. De Nederlandse Floriade is genoemd als voorbeeld van een tentoonstelling die een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van hele steden. En bovendien een cruciaal aandeel heeft in de vertaling van het belang van tuinbouw in het dagelijkse leven van iedereen.

Vaste Plantenshow Keukenhof

Communicatie: van rooksignalen tot sociale media Communicatie is een activiteit waarbij informatie met elkaar wordt gedeeld door middel van geluid en vorm. Waar vroeger organisaties communiceerden via de telefoon en op papier, is er nu een explosieve keuze aan communicatie-instrumenten. De keuze van de juiste boodschap, het geschikte medium en de passende toon is oneindig complex geworden. Een interessante uitdaging, waar ook de LTO Vakgroep Bomen en Vaste planten niet omheen wil en kan.

In deze tijd is informatieoverdracht (communicatie) onlosmakelijk verbonden met internet. Ook in de agrarische sector besteden we veel tijd aan het surfen op internet om kennis naar onze bedrijven te halen. Instrumenten als de fax of post zijn bijna zo goed als weg te denken; e-mails zijn volwaardige vervangers. En dan hebben we het nog maar niet over sociale media.

Binnen de vakgroep hebben we geconstateerd dat de informatieoverdracht kan worden verbeterd.

Nu communiceren de drie regionale organisaties vanuit de eigen website met hun pagina ’Bomen en Vaste Planten’. Daarnaast worden mailings verstuurd via de ledenadministraties van LTO Noord, de ZLTO en de LLTB. We vinden dat dit sneller, beter en vollediger kan.

De vakgroep heeft na overleg met de cultuurgroepen en de kringen besloten om één LTO website Bomen en vaste planten te maken. Vanuit dit instrument wordt alle informatie gedeeld met de leden van de drie hierboven genoemde regionale organisaties. Ook de informatie die altijd via ’De Wegwijzer’ bij u (en bij veel toeleveringsbedrijven) terecht kwam, zal via deze website worden gedigitaliseerd. Een flinke en mooie uitdaging, maar zoals hierboven genoemd, voor de toekomst nodig om bij te blijven in onze digitaliserende wereld.

Arnold van Berkel

The philosophy of The Green City is comprehensive…

Het voorjaar is begonnen en Keukenhof is weer geopend. Dit jaar is het Keukenhof thema Vincent van Gogh.

Ook dit jaar wordt de Vaste Plantenshow op dezelfde prominente plaats in het Prins Willem Alexander Paviljoen gehouden. Er doen zo’n vijftig kwekers aan mee, de organisatie is in handen

van de Commissie Keukenhof van de Vereniging van Vaste Plantenkwekers (Cultuurgroep vaste planten). De start van de Vaste Plantenshow is 1 mei en duurt tot de sluiting van Keukenhof op 17 mei. De keuring van de Vaste Plantenshow is op woensdag 6 mei.

Deze bijdrage valt onder de redactionele verantwoordelijkheid van de LTO Vakgroep Bomen en Vaste planten. Voor informatie: (073) 2173263, e-mail: helma.hoff@zlto.nl., www.lto.nl.

38

Bestuurslid LTO Vakgroep Bomen en Vaste planten

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

LTO-BKW15-8.indd 38

13-04-15 14:19

Service

Foto's: Maatschap Van Tilburg

BEDRIJFSNIEUWS

VAKTAAL

Vollegrondsmeststof zonder fosfaat Everris brengt een nieuwe gecoate meststof op de markt voor de vollegrondsboomkwekerij: Agromaster. Het is onder andere geschikt voor percelen met lage calciumen magnesiumgehalten, aldus de fabrikant.

De NPK-verhouding van Agromaster is 16-0-5 (+10 MgO+10 CaO). Het product bevat dus geen fosfaat (P), waardoor de fosfaatgebruiksruimte beschikbaar blijft voor de organische stofvoorziening, aldus Everris. Agromaster is leverbaar in twee werkingsduren: twee tot drie maanden, en vier tot vijf maanden. Meer informatie: www.everris.nl.

Nieuwe 4-pack voor P9

Marco van Tilburg Leeftijd: 41 Opleiding: Mtus Bedrijf: Maatschap van Tilburg Plaats: Groessen Sortiment: Hydrangea macrophylla, diverse

Van Krimpen lanceert een nieuwe 4-pack voor P9. Net als de bestaande 6-pack van de handelsonderneming, is de 4-pack geschikt voor zowel vierkante 9x9 cm-pot als ronde 9 cm-pot. Vrijwel alle beugels die op de markt zijn, passen op de packs. Meer informatie: www.krimpen.nl.

AGENDA Binnenland 21 t/m 23 april Vakbeurs Week

van de openbare ruimte, Putten wvdor.nl 21 en 22 april Verkoopbeurs Lagenbeurs Plantion, Ede plantion.nl 18 t/m 24 mei Libelle zomerweek, Almere libellezomerweek.nl 19 en 20 mei Verkoopbeurs Lagenbeurs Plantion, Ede plantion.nl 22 t/m 25 mei Beurs Summer Fair, Ommen evenementenhal.nl 9 en 10 juni Verkoopbeurs Lagenbeurs Plantion, Ede plantion.nl

Buitenland 22 t/m 24 april Vakbeurs

Hortiflorexpo, Shanghai, China hortiflorexpo-ipm.com 23 t/m 26 april Vakbeurs Flora

Olomouc Spring, Tsjechië flora-ol.cz 24 t/m 26 april Tuinbeurs Gartenträume, Hundisberg, Duitsland gartentraeume.com 24 t/m 26 april Vakbeurs Gardening, Talinn, Estland fair.ee 14 t/m 17 mei Tuinbeurs Gartenträume, Linslerhof, Duitsland gartentraeume.com 19 t/m 23 mei Chelsea Flower Show, Londen, Verenigd Koninkrijk rhs.org.uk 23 t/m 25 mei Tuinbeurs Gartenträume, Burg Hülshoff, Duitsland gartentraeume.com 3 t/m 5 juni Tuinbouwvakbeurs IFTEX, Nairobi, Kenia hppexhibitions.com 11 t/m 14 juni Tuinbeurs RHS Flower Show, Birmingham, Verenigd Koninkrijk rhs.org.uk

Bijdragen Meer informatie op: DeBoomkwekerij.nl/Tips

Bijdragen voor de service-pagina’s kunnen worden gestuurd naar Redactie ‘De Boomkwekerij’, Postbus 9324, 2300 PH Leiden, e-mail: boomkwekerij@hortipoint.nl.

Hoe was Kom in de Kas? „Het was heel erg druk, niet alleen bij ons maar bij alle deelnemende bedrijven. Mensen hadden oprecht interesse en waren nieuwsgierig hoe het allemaal werkte in de kas.

Het was echt een succes.”

Was het de eerste keer? „Voor ons was het de vierde keer dat we meededen. We zitten hier nu twintig jaar met ons bedrijf en iedere vier tot vijf jaar doen we een keer mee. We hebben op ons bedrijf al twee keer de regionale opening gehad. We willen wel dat we bezoekers wat nieuws kunnen laten zien.”

Wat was het nieuws dit jaar? „We hebben een half jaar geleden een automatische stokmachine gekocht. In hortensia heb je veel handwerk. Daar waar we iets kunnen automatiseren, doen we dat.

Deze stokmachine levert een forse arbeidsbesparing op. Normaal kun je met de hand 70 tot 80 planten per uur van stokken verzien, de machine doet er 1.000 tot 1.200 per uur.”

Met wie heeft u de maatschap? „We zijn met z’n vieren; mijn ouders, mijn broer en ik. We doen het al twintig jaar samen en dat gaat erg goed. We hebben allemaal een eigen functie, maar we kunnen het

boltypes en halfwas plantmateriaal van Hydrangea en sneeuwballen Oppervlakte: 37.000 m2 glas, 3 ha containerveld buiten

ook van elkaar overnemen. Dat is erg fijn.”

Hoe loopt het momenteel? „We zijn nu erg druk met uitleveren.

We zijn vier weken geleden begonnen. De afzet van de bloeiende planten loopt door tot begin oktober. Tot op heden gaat het goed.

Bij kwekers die de planten hadden voorgetrokken ging het minder omdat er te veel aanbod was. Nu is de balans goed qua aanbod.”

Waar zetten jullie je product af? „Wij zetten ons product als kamerplant in de markt en hebben veel vaste klanten. De afrekening loopt via de veiling, maar de levering van de planten gaat veelal rechtstreeks naar klanten.”

Regelen jullie de verkoop zelf? „We hebben eigen klanten, maar daarnaast hebben we met twaalf kwekers uit de regio ArnhemNijmegen ook een gezamenlijke verkooporganisatie. Samen staan we op beurzen, promoten we ons product en hebben we ook een verkoper in dienst. Door de gezamenlijke afzet zijn we voor afnemers aantrekkelijker, omdat we ze een breed pakket kamerplanten kunnen leveren.”

De Boomkwekerij 8 (17 april 2015)

Service rechterpag-BKW15-08.indd 39

39

13-04-15 14:19

589918_.indd 40

13-4-2015 9:39:11