TEL_22-2014 by Stichting Vakinformatie Siergewassen

22 Vakblad voor de groenvoorziening | 36e jaargang | 23 oktober 2014

Moderne cultivars Zelfde effect verzorgd of weelderig groen Klimopschermen als windbrekers Combisysteem met snellader

Voorplaat.indd 1

20-10-14 11:57

GEZONDER EN ZUINIGER WERKEN MET 4-TAKT Als tuinprofessional sta je midden in het groen. Meer nog, je denkt groen. Je wilt het beste voor de omgeving en je klanten en voor jezelf. Daarom kies je voor milieuvriendelijk gereedschap. Dolmar gereedschap met een 4-takt motor bijvoorbeeld, door de lage uitstoot van schadelijke stoffen, lage trillingen en een aangename geluidsproductie zijn de 4-takt machines goed voor de gebruiker en de omgeving. Het gunstige verbruik van een 4-takt versus 2-takt zorgt voor lage verbruikskosten. En dat is goed voor de portemonnee.

Stan Dankers, Tuincentrum Dankers B.V. Son

Kijk op www.dolmar.nl/milieubewust

PB7600.4 • 76 cc 4-takt bladblazer • Bijzonder krachtig • Uiterst zuinig • Erg stil en schoon

Makita Nederland B.V., Park Forum 1101, 5657 HK Eindhoven, Tel. 040 - 20 6 40 40, Fax 040 - 206 40 96

602697.indd 2 DOL1323-01_ADV_Bladblazer_A4_WT2.indd 1

17-10-2014 14:07:06 17-10-13 14:29

Inhoud

Nummer 22 | 23 oktober 2014

Nieuws 4 5 6 7 8 9

Gemeenten worstelen nog met Aanbestedingswet ’Beeldkwaliteit C vaak duurder dan B’ €400.000 voor promotie De Groene Stad PT-commissie Sierteelt & Groen keurt twee projecten branchevereniging VHG goed Onverwacht groen heeft de toekomst Tuin en Landschap online

Sortiment Foto voorplaat Ronald Houtman

10 Moderne Symphoricarpos cultivars verdringen de oude 14 Verborgen eetbare schatten onder sierplanten 10

Bedrijf en Organisatie 18 22 25

Hoveniersbedrijf Buiten zoals Binnen gaat voor het complete plaatje Verzorgd of weelderig groen heeft zelfde effect op stress Zo-zit-dat: Vakantiedagen blijven ook na de dood geld waard

Ontwerp en Inrichting 28

28 Windbrekers in openbare bloementuin 32 Monumentale trap voor terpwoning

Aanleg en Onderhoud 36 Nationale Gazon Demodag 38 Rotstuin op een dakterras 41 Werk in uitvoering: Plaatsen van Treebox

Machines en Gereedschap 46 Keuze uit elektro- of viertaktmotor en vijf werktuigen 38

Service 49 50 52 53

Gespot: boek ’Leren kijken’ Leveranciersnieuws Agenda I Colofon Groene Gast: Erwin Stam

TuinenLandschap | 22 | 2014

Inhoud.indd 3

3 20-10-14 13:10

Nieuws

’Overheid moet meer doen aan duurzaamheid’ Foto Ralph Mens

Gemeenten worstelen nog met Aanbestedingswet

De overheid moet meer doen om duurzaamheid te bevorderen. Dat zei Greenpeace-campagneleider Michiel van Geelen (links) tijdens een discussie rond keurmerk Groenkeur op de Dag van de Openbare Ruimte in Houten. Van Geelen denkt dat keurmerken als Groenkeur een belangrijk signaal zijn richting de consument, maar dat de overheid en bedrijven meer moeten doen op gebied van duurzaamheid. Eerder dit jaar toonde Greenpeace aan dat op tuinplanten diverse soorten verboden middelen worden gevonden. Volgens Van Geelen koos Greenpeace bewust voor tuinplanten en bollen, omdat „de sierteelt het zwarte schaap is wat bestrijdingsmiddelen betreft”. <

Veel gemeenten, maar ook bedrijven, worstelen met de nieuwe Aanbestedingswet. Dat blijkt uit rondetafelgesprekken die VHG heeft georganiseerd. De resultaten werden op de Dag van de Openbare Ruimte gepresenteerd. In de praktijk blijkt er veel wantrouwen te bestaan tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers. Vaak blijven organisaties hangen in inkoopgedreven in plaats van businessgedreven aanbestedingen. Bij dit laatste staan samenwerking en innovatie voorop, bij het eerste de laagste prijs. Doel van de nieuwe Aanbestedingswet is dat processen transparanter worden, maar in de praktijk blijken inkoopprocessen juist minder transparant te worden. Veel inschrijvers gaan krampachtig om met regelgeving. Zo durven aannemers geen contact te zoeken met inschrijvers voor vragen, terwijl dit juist kan helpen om de opdracht helder te krijgen.

Een ander knelpunt is de vergrijzing binnen gemeenten waardoor veel kennis verdwijnt. Aanbestedingen worden uitbesteed aan adviesbureaus die verder van de markt af staan. Verder blijkt dat er in de praktijk nog weinig aandacht is voor zaken als duurzaamheid en EMVI. Social return wordt wel toegepast, maar lijkt soms een doel op zichzelf te worden. VHG-directeur Egbert Roozen zei dat de bevindingen over de Aanbestedingswet worden verzameld en doorgestuurd naar het ministerie van Economische Zaken voor een algemene evaluatie. Volgens Roozen moeten opdrachtnemers veel meer de dialoog aangaan met opdrachtgevers en moet er meer worden samengewerkt. „Er wordt nog te weinig gedaan met kennis uit de sectoren, bijvoorbeeld over alle mogelijkheden van groen,” aldus de VHG-directeur. <

Commentaar

Kennis Deze maand las ik een schokkend bericht in Binnenlands Bestuur, het vakblad voor ambtenaren en bestuurders. De gemeente Aalten in Gelderland heeft besloten alle abonnementen op kranten en vakbladen te schrapen. Het levert de gemeente een besparing op van €40.000. De vraag is echter wat het de gemeente op den duur kost. Kennis is onontbeerlijk in onze veranderlijke maatschappij. En daar zit nu juist het probleem bij veel gemeenten. Door vergrijzing verdwijnen de komende jaren duizenden gemeenteambtenaren met kennis van groen. In veel gevallen worden deze ambtenaren niet vervangen vanwege bezuinigingen. Het groenbeheer is in veel gemeenten uitbesteed aan particuliere bedrijven. Ook bij aanbestedingen vormt kennis, of het gebrek daaraan, steeds vaker een knelpunt. Omdat ze deze specialistische kennis zelf niet in huis hebben,

TuinenLandschap | 22 | 2014

NieuwsPag_4-5_A_def.indd 4

besteden gemeenten aanbestedingen uit aan adviesbureaus. Deze staan echter verder van de markt af. Ook wordt er door opdrachtgevers te weinig gebruik gemaakt van de aanwezige kennis bij bedrijven over mogelijkheden van groen. Vorige week bleek weer eens waar gebrek aan kennis bij de overheid, in dit geval over ICT, toe kan leiden. Jaarlijks wordt een bedrag van tussen de een en vijf miljard euro verspild aan ICT-projecten. Door gebrek aan aansturing, gebrek aan kostenbeheersing en vooral een schrijnend gebrek aan kennis wordt zo voor miljarden aan gemeenschapsgeld verkwanseld. In geval van groenprojecten gaat het misschien om mindere bedragen, maar ook hier kan gebrek aan kennis verkeerde beslissingen in de hand werken, zoals bezuinigingen op onderhoud die op den duur juist leiden tot hogere onderhoudskosten. Jammer dat ze daar in Aalten geen kennis meer van kunnen nemen. Ralph Mens vakredacteur

20-10-14 12:06

’Beeldkwaliteit C vaak duurder dan B’ Het beheren van het openbaar groen op beeldkwaliteit C is lang niet altijd goedkoper dan B. Volgens Remko Kamstra van Cyber Adviseurs en Frans Bouman van Sight Landscaping, die hierover een goedbezochte lezing verzorgden op de Dag van de Openbare Ruimte op 9 oktober, moeten gemeenten zich dit goed realiseren. Kamstra rekende voor, dat momenteel zo’n 70% van de Nederlandse gemeenten op beeldkwaliteit beheert. Daarvan kiest 40% inmiddels voor kwaliteit C, voor zowel woonwijken, bedrijventerreinen als het buitengebied. Veelal is dit ingegeven door bezuinigingsoverwegingen. Maar nu de eerste gemeenten zo’n vijf tot zes jaar ervaring hebben met C-kwaliteit, blijkt dat op dit niveau beheren helemaal

niet altijd goedkoper is dan van tevoren werd verwacht.

Te weinig differentiatie Volgens Kamstra levert kwaliteit C vaak niet de verwachte besparing op, omdat de inrichting niet is afgestemd op dit niveau. „Intensief gras of borders bijvoorbeeld kunnen eigenlijk niet op C-niveau worden beheerd.’’ Daarnaast gaat het mis omdat er wordt vastgehouden aan traditionele maatregelen. „We kiezen voor C, maar we blijven hetzelfde doen, dat gaat natuurlijk een keer mis.’’ Ook vindt er te weinig differentiatie plaats. Als een gemeente voor kwaliteit C kiest, dan wordt vaak niet goed gekeken waar dit wel of niet kan. Verder wordt in bestekken afgesproken dat 10% D-kwaliteit wordt geaccepteerd, „terwijl D

oorspronkelijk alleen bedoeld is als referentiebeeld in de CROWcatalogus.’’

Toegestane maatregelen Het inrichtingstype en de toegestane maatregelen zijn volgens Kamstra bepalend of kwaliteit C duurder of goedkoper is dan kwaliteit B. „Als je in een intensief plantvak, ondanks de keuze voor C, uitmaaien, zodevorming en het machinaal knippen niet toestaat, dan is dit uiteindelijk duurder. De kosten zitten in de afname van de werksnelheid door een forse onkruidgroei, extra kosten door het uitharken en afvoeren, én een versnelde afschrijving.’’ Een voorbeeld waarbij kwaliteit C wél goedkoper is dan B, is een grovere beplanting waarbij de gemeente machinaal knippen wel toestaat, de bedekkings-

graad 80% is en de randen uitgemaaid mogen worden.

Slim toepassen Kamstra adviseert om kwaliteit C alleen daar toe te staan waar het past. „Of kies voor omvorming.’’ Ook zouden gemeenten veel meer moeten differentiëren; de binnenstad en begraafplaatsen zijn bijvoorbeeld gebieden waar niet van kwaliteit B zou moeten worden afgeweken. Daarnaast zou kwaliteitsniveau D eigenlijk niet geaccepteerd moeten worden, behalve bij functieopheffing. Maar bovenal is het volgens Kamstra belangrijk om te realiseren dat we in een nieuwe werkelijkheid leven. „Blijf niet in vroeger denken. C kan goedkoper zijn dan B, maar alleen door dit niveau slim toe te passen.’’ <

Groen Collectief Nederland trekt samen op Foto Ralph Mens

Zes groenvoorzieners presenteerden zich op de Dag van de Openbare Ruimte in Houten in een nieuw samenwerkingsverband: Groen Collectief Nederland. Het gaat om Groenvoorziening A.J. v/d Werf (regio noord), Stoop Waarland (regio west), Berkelgroen (regio oost), De Ridder Civiel & Cultuurtechniek (regio midden), Brouwers Groenaannemers (regio zuid-west) en Herman Vaessen (regio zuid-oost). De bedrijven vormen zo een netwerk met landelijke dekking, maar met een regionaal gezicht. Specialiteiten zijn het beplantingsconcept Vitaalgroen en bestrijding van eikenprocessierups onder de naam Totaalzorg. De Dag van de Openbare Ruimte trok dit jaar opnieuw een recordaantal bezoekers. Op 8 en 9 oktober bezochten 5.081 personen de beurs in Houten, een stijging van 8%. <

TuinenLandschap | 22 | 2014

NieuwsPag_4-5_A_def.indd 5

5 20-10-14 12:06

Nieuws

Stichting iVerde ontvangt €400.000 van het Productschap Tuinbouw (PT) voor promotie van De Groene Stad. Dat is onlangs in de bestuursvergadering van het PT besloten. Het projectvoorstel was al in mei behandeld in de commissie Sierteelt en Groen, maar kreeg recent pas definitief het groene licht. Eerder al kende het PT €750.000 toe aan De Groene Agenda, een samenwerkingsverband tussen iVerde en FloraHolland dat zich op binnen- en buitengroen richt. De Groene Stad richt zich enkel op buitengroen. Volgens iVerde-woordvoerder Leon Smet van Anthos richt De Groene Stad zich vooral op internationale promotie, bijvoorbeeld met The Green City en de website greencity. com. Ook zijn er onlangs presentaties geweest in Londen en Boedapest, en staan presentaties in Estland en Bulgarije op de agenda.

Volgens Smet wordt de komende tijd ook gekeken naar financiering van promotie in de toekomst. Zo wordt volgend jaar een bijeenkomst gehouden waarbij deelnemers en partners in De Groene Stad naar nieuwe modellen kijken. „Je kunt denken aan diverse vormen, bijvoorbeeld financiering via een vereniging of een ledenbijdrage. Collectieve promotie is geen verplichting meer, dus we moeten straks samen met het bedrijfsleven kijken welke kant we op willen.”

Af bouw Het PT stopt aan het einde van het jaar definitief. Pas na volledige afbouw van het schap zal duidelijk zijn hoeveel geld er overblijft. Het geld uit heffingen vloeit hoe dan ook terug naar de heffingbetalers. Onbekend is nog of dit collectief of individueel zal gebeuren. Hierover beslist de politiek. <

Foto Ralph Mens

€400.000 voor promotie De Groene Stad

Van Helvoirt viert 50-jarig bestaan met symposium Op 10 oktober, niet toevallig de Dag van de Duurzaamheid, vond bij Van Helvoirt Groenprojecten in Berkel-Enschot een minisymposium plaats vanwege het 50-jarig bestaan van het bedrijf. Diverse sprekers lieten hun licht schijnen op thema’s als groen en duurzaam bouwen, groen en zorg, en groen als intrinsieke waarde (groen om het groen). Na afloop van het symposium vond een borrel plaats voor de gasten in het prachtige bedrijfspand van Van Helvoirt dat van binnen en buiten duurzaamheid ademt. <

c o l u m n

Mooi Vele, vele jaren voorbereiding zijn er aan vooraf gegaan. De ontwikkeling van een bijzonder en markant appartementencomplex aan de rand van de multicultiwijk Lombok in Utrecht, toepasselijk De kop van Lombok genaamd. Ontworpen door architect Marlies Rohmer en aan mij de door ontwikkelaar Bouwfonds verstrekte eer om de hof annex atrium en de daktuin in te richten. Met als gegeven het thema Buenos Aires. Door de crisis zag het er eerst naar uit dat de bouw niet door zou gaan. Maar uiteindelijk dan toch. Vorige week de feestelijke opening met omwonenden, maar vooral met de nieuwe bewoners in het middelpunt. Het resultaat is te proeven als een chocoladeijsje, maar dan warm aanbevolen. Donker en strak van buiten, zacht en uitnodigend van binnen. Antraciet grijs, glas versus hout, goud en groen. Strengheid versus intimiteit. Waarbij de verkeers- en verblijfsruimtes zijn ingericht in een salsa-achtige sfeer.

TuinenLandschap | 22 | 2014

NieuwsPag_6-7B.indd 6

Via de hof worden middels zigzaggende houten trappen en bordessen de woningen en daktuin bereikt. Het maakt het mogelijk om de top van de centraal in de ruimte geplaatste, acht meter hoge Cornus controversa, aan te raken. Heerlijk toch. En, o ja, de uitvoering lag in handen van hoveniersbedrijf Groenkreatief. Mooi visitekaartje hebben jullie afgegeven! En verder? Nou, deze week zeker nog meer lekkers op de agenda. In het kader van een driedaagse missie over Gardening and Landscape(design), georganiseerd door de Landbouwraad van de Nederlandse Ambassade in London en de NVTL, ben ik met een groep collega’s uitgenodigd om in een soort van kennisuitwisseling met vooraanstaande Engelse en Ierse vakgenoten te brainstormen over hoe we ons vakgebied inzetten en benutten op duurzaamheid in de breedste zin van het woord. Ook mooi!

Jack van Haperen ontwerper/hovenier Bart Hoes tuinontwerper Ruud Vermeer hovenier

Bart Hoes info@barthoes.nl

20-10-14 11:57

PT-commissie Sierteelt & Groen keurt twee projecten branchevereniging VHG goed

Dinsdag 14 oktober vergaderde de PT-commissie Sierteelt & Groen voor de laatste keer. Op 11 november vindt de laatste bestuursvergadering plaats, waarna het Productschap Tuinbouw definitief de deuren sluit. VHG-directeur Egbert Roozen was na afloop van de vergadering zeer tevreden met de gehonoreerde projecten. „Het project over de inzet van daken gevelgroen bij waterproblematiek haakt aan bij de actuele ontwikkelingen rond de watertoets die de overheid bij inrichting van de openbare ruimte wil inzetten. Hier kan een koppeling gemaakt worden met de kennis die de VHG heeft op gebied van daken

gevelgroen. Dit sluit ook mooi aan bij de Intentieverklaring Ruimtelijke Adaptatie (IVRA) die VHG onlangs samen met diverse partijen heeft ondertekend.” Het project ’Groen in de klimaatopgave’ vraagt het groene bedrijfsleven actief mee te denken over oplossingen in de particuliere tuin, de openbare ruimte en op daken. De afgelopen zomer hebben stevige regenbuien gezorgd voor flinke wateroverlast en schade. Lokale overheden en waterschappen zijn in hun beleid volop bezig met het vinden van oplossingen. Groen wordt hierbij nadrukkelijk als een oplossing gezien.

Onderbouwen Doelstelling van het project is de bijdrage van groene daken en groene gevels aan de waterproblematiek verder te onderbouwen en bij relevante doelgroepen als oplossingsrichting in te brengen. Hierbij moet

gedacht worden aan gemeenten, rioolbeheerders, waterschappen en kennisinstellingen. Naast het ontsluiten van kennis via de site Groen Boven Alles, wordt een inventarisatie gemaakt van de gewenste normen van waterbeheerders. Volgens Roozen heeft het vakgebied daken gevelgroen een enorme marktpotentie. „De verwachting is dat het aantal groene daken en groene gevels in de komende jaren zal toenemen. Dit vraagt ook om specifiek vakmanschap.” Volgend jaar gaat in het middelbaar onderwijs ook het keuzevak Dak- en Gevelbegroening van start. Voor het project wordt €80.000 uitgetrokken. Hiervan komt €50.000 uit de PT-bijdrage en €30.000 in natura (uurkosten VHG-medewerkers).

Boombeheer Het tweede project betreft tools om bomenbeheer te ontzorgen en boomwaarde te kwantifi-

ceren. Roozen: „Bij gemeenten is steeds minder kennis over boomspecifiek groenbeheer, veel van deze kennis is wegbezuinigd. Daarom willen we via deze handvatten de kennis vanuit het bedrijfsleven inbrengen.” Volgens de indieners van het project hebben beheerders behoefte aan tools om de boomwaarde beter tot uitdrukking te brengen. Daarmee kunnen zij ook beleidsmakers overtuigen van de noodzaak om te investeren in boomaanleg en bomenbeheer. Daarnaast worstelen beheerders met de vraag hoe bomen het beste kunnen worden onderhouden tegen de achtergrond van afnemende onderhoudsbudgetten. Voor dit project wordt samengewerkt met VNG, Stadswerk, CROW en Normeninstituut Bomen. Voor het project wordt €48.750 uitgetrokken. Hiervan komt €28.500 uit de PT-bijdrage en €20.250 in natura. <

Eerste bollen in de Keukenhof geplant Vorige week zijn in de Keukenhof in Lisse de eerste bollen geplant voor een 250 m² groot portret van Vincent van Gogh. Van Gogh, die 125 jaar geleden overleed, is ook het thema volgend jaar. Het bloembollenmozaïek, ontworpen door Martin Elling, is opgebouwd uit negen soorten tulpen, en blauwe druifjes. De komende maanden worden in totaal zeven miljoen bloembollen geplant door een groep van veertig tuinmannen. Behalve de Keukenhof besteden ook het Van Gogh Museum, Kröller-Müller en het Tuinenfestival in Appeltern aandacht aan het sterfjaar van Van Gogh. De Keukenhof opent van 20 maart tot en met 17 mei. <

Foto Ralph Mens

De commissie Sierteelt & Groen heeft dinsdag 14 oktober twee projecten van de VHG goedgekeurd. Het gaat om inzet van daken gevelgroen bij waterproblematiek, en om ontzorgen van boombeheer.

TuinenLandschap | 22 | 2014

NieuwsPag_6-7B.indd 7

7 20-10-14 11:57

Uitgesproken

„De stedelijke omgeving van de toekomst vermengt zich met groen op onverwachte manieren en op onverwachte plaatsen, met veerkrachtige en verrassende steden als resultaat. De wereld verstedelijkt meer en meer. Volgens de Verenigde Naties leven in 2030 wereldwijd meer mensen in de stad dan op het platteland. In alle discussies worden steden als een probleem benaderd. Waarom zijn we zo pessimistisch over onze eigen stedelijke omgeving? ’Steden zijn niet het probleem maar de oplossing’, zei Jaime Lerner, de voormalige burgemeester en stadsontwikkelaar van Curitiba in Brazilië. Hij ziet steden niet als probleem, maar als onze

De strikte scheiding tussen natuur en gebouwen zal in de toekomst verdwijnen

leefomgeving, ons thuis dat we moeten koesteren. Maar steden blijven groeien, hoe stoppen we deze uitdijing en herorganiseren we tegelijkertijd de functies van de stad? Wij durven te stellen dat het antwoord in de natuur ligt. Niet door natuur de stad in te brengen, of door steden meer aan natuur te koppelen, maar door in te zien dat wij – samen met onze stad – deel uitmaken van de natuur. De integratie van de stedelijke ruimte met de natuur moet geleidelijk en organisch plaatsvinden, door de integratie van groene ruimtes. Ons gebruik van ruimte moet efficiënter worden door op slimme wijze functies te combineren. We kunnen groen integreren door multifunctionaliteit, en door groene ruimtes te creëren die tegelijkertijd in meerdere systemen kunnen functioneren. Een opvallend voorbeeld van onverwacht

groen vinden we in Boedapest. Het Hongaarse bedrijf Organica heeft waterzuiveringsinstallaties ontwikkeld die eruit zien als een botanische tuin, ontworpen om naadloos ingepast te worden in de stedelijke omgeving. De integratie van groene multifunctionele ruimtes kan ook worden ingezet op een kleinere schaal. In gebouwen kunnen multifunctionele groene wanden worden geïntegreerd. Gebouwen zijn in de toekomst niet enkel gebouwen, maar levende organismen. De strikte scheiding tussen natuur en gebouwen zal verdwijnen. De onverwachte factor van groen wordt bereikt via multifunctionaliteit. Een waterzuiverende tuin, een groene interactieve gevel of landbouw op daken, zijn allemaal voorbeelden van toepassingen die de stad nieuwe energie geven op sociaal en economisch gebied.”

Foto’s Ruimtevolk

Onverwacht groen heeft de toekomst

Natasha de Sena natasha.desena@wur.nl Business Innovators Green Cities, Alterra/ Wageningen UR

Charlotte Lelieveld charlotte.lelieveld@wur.nl Business Innovators Green Cities, Alterra/Wageningen UR

www.tuinenlandschap.nl

vhg

Deze column valt onder redactionele verantwoordelijkheid van vhg.

Intentie Water is een thema dat ons land niet onberoerd laat. Het klimaat verandert en dat vraagt om voorzorgsmaatregelen en innovatieve oplossingen. De overheid kan de randvoorwaarden stellen, maar heeft marktpartijen, onderzoeksinstellingen en burgers hierbij nodig. Onlangs organiseerde het ministerie van Infrastructuur & Milieu een event onder de naam Festival Ruimtelijke Adaptatie. Ruim 450 gasten waren aanwezig vanuit alle overheidslagen, waterschappen, kennisinstellingen, adviesbureaus en ook VHG als marktpartij. Massaal tekenden we de Intentieverklaring Ruimtelijke Adaptatie waarmee we ons hebben vastgelegd samen te werken aan een klimaatbesten-

TuinenLandschap | 22 | 2014

NieuwsPag_8-9.indd 8

dig Nederland. Naast de algemene intentieverklaring tekende VHG de gezamenlijke deal met Rainproof Amsterdam. Namens alle marktpartijen mocht ik ’main stage’ een statement geven over het belang van het bedrijfsleven in de ruimtelijke adaptatie. En dan heb ik het met name over het ontwikkelen van nieuwe businesscases. Kort mocht ik het belang van groen benadrukken en hoe wij hier als branche aan werken met De Levende Tuin. Die boodschap maakte indruk. In ons dagelijks werk geven wij met groen volop invulling aan de kwaliteit van onze leefomgeving. Mijn handtekening, namens u, onder deze intentieverklaring is dan ook geen loze belofte. Egbert Roozen directeur vhg e.roozen@vhg.org

20-10-14 11:57

Tuin en landschap o

nline

www. tuinenlandschap. nl

Van onderstaande berichten staat een uitgebreide versie op de site van TuinenLandschap

ECOstyle genomineerd voor MVO Nederland Award

Ben van Ooijen @BenvanOoijen Er staat in 2015 heel wat te gebeuren rondom Vincent van Gogh...voor onze ’Tuinen voor Vincent’ waren gisteren al touroperators te gast..

Via een wildcard is ECOstyle toegevoegd aan de kandidaten die meedingen naar de prijs voor het bedrijf dat de afgelopen tien jaar het meest toonaangevend was op het gebied van mvo. De jury is onder de indruk van de integrale manier waarop ECOstyle duurzaamheid heeft vormgegeven in de bedrijfsvoering.

Bijenhotels voor Gezonde Schoolpleinen

ellen van der peet @ellenvanderpeet Bijzondere #bomentip: twee eeuwenoude #platanen en #sequoia landschapstuin #kasteelGeldrop: je kunt er ook nog onder #trouwen bij mooi weer!

VHG heeft 21 bijenhotels ontvangen van sociale onderneming De Krachtfabriek in Houten. De handgemaakte bijenhotels krijgen via aangesloten hoveniers een plek bij scholen die deelnemen aan de actie Gezonde Schoolpleinen.

Bouwen met Groen @DuurzaamGroen Nog meer reden voor meer groen in de stad: ’’Planten nemen meer CO2 op dan gedacht’’

Stein wint landschapsprijs Juichwilg 2014

DeBomenridders @DeBomenridders Rooien van bomen leidde tot grote wateroverlast in tuinen van Estafette in Krimpen a/d IJssel. ow.ly/COnZQ Bomen nemen water op.

De Limburgse gemeente Stein is winnaar van de Juichwilg, een prijs van Landschapsbeheer Nederland voor de gemeente die zich op bijzondere wijze heeft ingezet voor het landschap.

Groene wanden in scholen Haarlemmermeer Vrijdag 10 oktober vond in Haarlemmermeer de start plaats van het project ’Groene wanden in de klas’. Hiermee is tevens het startsein gegeven voor een onderzoek naar de effecten van planten in de klas.

Wat is veiliger, gras of rubber tegels? tuinenlandschap.nl Het vervangen van gras door rubbertegels onder speeltoestellen maakt het spelen onveiliger. Dit blijkt uit onderzoek van Wireless Value en OBB speelruimtespecialisten. Wat is uw ervaring?

Aalscholver in de mist winnende natuurfoto

Discussieer mee in de tuinenlandschap-groep

54% zei ja tegen de stelling: Foto Bas van Laarhoven

’Gouden potlood als prijs voor tuinontwerpers wint steeds meer aan betekenis’ Stem mee over de volgende peiling:

'Gebrek aan groenkennis bij gemeenten gaat ten koste van de kwaliteit van openbaar groen'

Bas van Laarhoven uit Best heeft de hoofdprijs gewonnen van de prestigieuze fotowedstrijd van Roots Magazine. Van Laarhoven maakte een foto van een aalscholver in de Oisterwijkse bossen en vennen, in Het Groene Woud.

h dsc

Bij sommige artikelen in dit blad staan icoontjes, deze verwijzen naar extra informatie op de website Foto’s

Filmpjes

Dossiers

Documenten en links naar websites

Praat mee

nL ine

ie r b s uo eer euw n on Ni Ab e pd

TuinenLandschap | 22 | 2014

NieuwsPag_8-9.indd 9

9 20-10-14 11:57

Sortiment

Symphoricarpos is een overbekende heester in het openbaar groen. Enkele cultivars worden zeer veel gebruikt als bodembedekker of vakbeplanting. Meer recent zijn hier toepassingen als snijheester en visueel aantrekkelijke potplant bij gekomen, waardoor er meer cultivars zijn bij gekomen. Kunnen de oude cultivars nog op tegen de moderne?

Tekst en beeld Ronald Houtman

Moderne Symphoricarpos cultivars verdringen de oude S

ymphoricarpos is een klein geslacht van circa vijftien soorten dat voornamelijk voorkomt in Noord-Amerika. Slechts één soort (S. sinensis) komt voor in China. Het zijn bladverliezende struiken tot 2 m hoog, zelden hoger. De bladeren zijn enkelvoudig en steeds tegenover elkaar staand. De bloemen zijn relatief klein en staan meestal in bundels van vijf tot vijftien bij elkaar. Ze zijn groenig wit tot roze en worden zeer goed door bijen bevlogen. De besvormige vruchten zijn wit, roze, (paars)rood of zwartblauw. Net als de bloemen staan ook de vruchten in dichte bundels bijeen. De naam Symphoricarpos (symporien = opeenhoping, carpos = vrucht) verwijst hiernaar. Vanwege de witte bessen van de meest bekende soort, S. albus var. laevigatus kreeg Symphoricarpos de Nederlandse naam sneeuwbes.

Hybriden Naast de wilde soorten zijn er twee hybriden en circa vijftig cultivars. De hybriden, S. ×chenaultii en S. ×doorenbosii, behoren tot de meest gekweekte sneeuwbessen. Symphoricarpos ×chenaultii is een

hybride tussen S. microphyllus en S. orbiculatus die in 1910 bij de Franse kweker R. Chenault ontstond. Het is een ronde struik tot circa 1,75 m hoog met overhangende takken en kleine ovale blaadjes. De kleine ronde bessen zijn donkerrood en rijpen pas laat in het seizoen. S.G.A. Doorenbos plantte S. albus var. laevigatus, S. ×chenaultii en S. orbiculatus bij elkaar op. De eerste drie nakomelingen uit deze vrij bestoven kruisingen waren ’Magic Berry’, ’Erect’ en ’White Hedge’. Later volgde ’Mother of Pearl’, waarmee Doorenbos zijn doel bereikte. Volgens hem was dit een kruising tussen S. ×chenaultii en S. albus var. laevigatus, wat later in de officiële beschrijving van de hybride S. ×doorenbosii werd overgenomen. Tijdens het sortimentsonderzoek bleek echter dat de kruising tussen S. ×chenaultii en S. albus var. laevigatus waarschijnlijk nooit is gemaakt. De conclusies zijn daarom dat de naam S. ×doorenbosii ten eerste: inconsequent werd gebruikt en ten tweede: er waarschijnlijk geen enkele cultivar is die daadwerkelijk een kruising is tussen S. ×chenaultii en S. albus var. laevigatus.

TuinenLandschap | 22 |2014

Symphoricarpos.indd 10

16-10-14 15:24

Symphoricarpos ’Kolcharm’ (CHARMING FANTASY) (Pink Berry Group) Middelhoge cultivar met een vrij dichte vertakking en schuin omhoog groeiende tot iets overhangende takken (door de zware vruchten). De paarsroze bessen worden rijkelijk geproduceerd en rijpen vanaf half augustus. Geschikt voor toepassing in het openbaar groen, tuinen en als snijheester. Is niet erg gevoelig voor meeldauw en/of bladvlekken.

Symphoricarpos ’Kolmgala’ (MAGICAL GALAXY; SNOW BLIZZARD) (White Berry Group) Dat de moderne cultivars de oude(re) inmiddels zijn voorbijgestreefd is wel duidelijk. MAGICAL GALAXY / SNOW BLIZZARD (zie ook voorplaat) kreeg drie sterren vanwege de goede gezondheid in combinatie met een stevige compacte groeiwijze. Is het beste te vergelijken met MAGICAL SWEET, maar dan met witte bessen. Naast gebruik als tuinplant leent deze cultivar zich prima voor gebruik in het openbaar groen.

TuinenLandschap | 22 |2014

Symphoricarpos.indd 11

11 16-10-14 15:24

Symphoricarpos ’Kolmaswet’ (MAGICAL SWEET) (Pink Berry Group)

Symphoricarpos ’Kolgreep’ (GREENPEARL FANTASY) (White Berry Group)

De met drie sterren bekroonde MAGICAL SWEET is een relatief compacte, zeer dicht vertakte plant die zeer rijk bessen produceert en opvallend ongevoelig bleek voor meeldauw en bladvlekkenziekte. Vooral zeer geschikt voor toepassing in tuinen en in kleine groepen in parken.

Vrij stevig breed opgaand groeiende plant tot een hoogte van ruim 1 m. Opvallend zijn de groenwit gekleurde bessen; een unieke kleur in het sortiment. Helaas iets gevoelig voor meeldauw. Eveneens geschikt voor toepassing in het openbaar groen, tuinen en als snijheester.

Symphoricarpos ’Snow White’ (White Berry Group) Sneeuwbes met een goede, dichtvertakte habitus, relatief smal blad en een zeer rijke besdracht van kleine witte bessen. De kloon stond in eerste instantie vermeld als S. oreophilus. Na onderzoek bleek dat deze plant niet tot S. oreophilus behoort maar waarschijnlijk een hybride is tussen S. albus en S. oreophilus. De plant kreeg de cultivarnaam S. ’Snow White’.

Symphoricarpos ×chenaultii ’Brain de Soleil’ (Groundcover Group)

Symphoricarpos ×chenaultii ’Hancock’ (Groundcover Group)

Opvallende Franse cultivar. Het blad loopt in het voorjaar heldergeel uit met oranjebronzen toppen. Behoudt de gehele zomer een helder groenig gele kleur. Tijdens zeer zonnige zomers kan het blad enigszins verbranden, maar over het algemeen blijft dit beperkt. Groeit iets minder sterk en blijft iets lager dan ’Hancock’, maar is verder te beschouwen als de geelbladige variant hiervan. Mooi voor kleinere vakken in parken en tuinen.

De veelgebruikte ’Hancock’ werd met drie sterren bekroond. ’Hancock’ groeit lager dan de oorspronkelijke S. × chenaultii en wordt bijzonder veel gebruikt als bodembedekker en vakbeplanter. Deze cultivar is nog steeds toonaangevend en voldoet aan alle door de praktijk gestelde eisen. In de vorm van ’Darhalo’ (HANCOCK LOW) – bekroond met één ster – en ’Kolcover’ (HANCOCK CARPET) – niet gekeurd – zijn er inmiddels lager groeiende alternatieven op de markt.

TuinenLandschap | 22 |2014

Symphoricarpos.indd 12

16-10-14 15:24

e n eophit tot een . De e’.

Sortimentsonderzoek

Cultivargroepen

In een onlangs door PPO en Koninklijke Vereniging voor Boskoopse Culturen (KVBC) opgezet sortimentsonderzoek werden de planten beoordeeld op sier- en gebruikswaarde. Op de kwekerijen van Boot & Co Boomkwekerijen in Boskoop (veengrond) en Darthuizer Boomkwekerijen in Leersum (zandgrond) stonden 32 soorten en cultivars opgeplant. Er werd beoordeeld op plantvorm, ziektegevoeligheid, besdracht en sierwaarde van de bessen. Uiteindelijk werden vijftien cultivars positief beoordeeld (zie tabel). De overige cultivars zijn voorbijgestreefd in sier- en gebruikswaarde en kunnen wat dat betreft uit het sortiment verdwijnen. Het volledige keuringsrapport werd gepubliceerd in Dendroflora nr. 49.

Omdat de klassieke indeling van cultivars onder verschillende soorten en hybriden verwarrend en in het geval van S. ×doorenbosii zelfs incorrect is, is ervoor gekozen een nieuwe indeling te maken op basis van cultivargroepen. Op deze wijze kan Symphoricarpos worden ingedeeld in drie groepen: White Berry Group, Pink Berry Group en Groundcover Group. De echte bescultivars worden ingedeeld in de eerste twee (kleur)groepen. De derde groep bestaat uit de cultivars die voornamelijk in het openbaar groen worden gebruikt en waarbij de bessen van ondergeschikte waarde zijn.

Waardering

Naam

Hoogte* Beskleur

Besdracht

Meeldauw** Bladvlekken** Opmerkingen

GROUNDCOVER GROUP ×chenaultii 'Brain de Soleil' 0,6 m donker paarsrood zeer weinig ++ ++ s * ×chenaultii 'Darhalo' (HANCOCK LOW) 0,4 m donker paarsrood zeer weinig + + *** ×chenaultii 'Hancock' 0,7 m donker paarsrood zeer weinig ++ ++ * ×chenaultii 'Magic Berry' 0,9 m donker paarsrood matig ++ ++ WHITE BERRY GROUP ** 'Kolgreep' (GREENPEARL FANTASY) 1,2 m groenwit (zeer) rijk +/- + *** 'Kolmgala' (MAGICAL GALAXY / SNOW BLIZZARD) 0,6 m wit (zeer) rijk + + ** 'Snow White' 1,0 m wit (zeer) rijk +/- + * 'White Hedge' 1,3 m wit rijk + + PINK BERRY GROUP * 'Amethyst' 1,1 m paarsroze zeer rijk + + ** 'Kolcharm' (CHARMING FANTASY) 1,0 m paarsroze (zeer) rijk ++ ++ * 'Kolmajo' (MAGICAL JOY) 1,1 m wit en paarsroze rijk +/- +/- *** 'Kolmaswet' (MAGICAL SWEET) 0,9 m paarsroze zeer rijk + + * 'Kolsweet' (SWEET FANTASY) 1,2 m wit en paarsroze (zeer) rijk +/- ++ * 'Scarlet Pearl' 0,8 m donker paarsroze rijk +/- - ** 'Sofie' 1,1 m paarsroze matig +/- +/- * De hoogte is indicatief en kan, afhankelijk van plaatselijke omstandigheden naar boven of beneden afwijken ** ++ = zeer resistent, + = redelijk resistent, +/- = matig gevoelig, - = vrij gevoelig, -- = zeer gevoelig

Geel blad Lager dan 'Hancock' Veel gebruikt voor grote plantvakken Purpergroen blad, geeft herfstkleur

Bijzondere beskleur, stevige plant Compacte, sterke plant Smal blad, kleinere bessen Grote bessen, rijpt vroeg

Dichte groei, zeer rijke besdracht Grote bes, iets lichter dan 'Amethyst' Tweekleurige bessen, opgaande struik Compacte stevige struik, bes vrij klein Tweekleurige bessen, rijpt laat Compacte struik, bessen donker Mooie beskleur, rijpt laat

k’

g sen. –

TuinenLandschap | 22 |2014

Symphoricarpos.indd 13

13 16-10-14 15:24

Sortiment

Pyrus pyrifolia ’Kosui’. Vrucht: lichtbruine appelvormige peer, sappig, zoet en knapperig, juli-september. Hoogte: 8 m. Blad: eirond, 7 -12 cm, glanzend groen. Bloem: wit met vijf bloemblaadjes, 3 cm bloeit rijk. Bloei: mei. Zelfbestuivend en ziekteresistent.

Verborgen eetbare schatten onder sierplanten Je eigen voedsel verbouwen is hot. Dat hoeft niet alleen in de moestuin, dat kan ook in de achtertuin. Zonder dat deze elk jaar op de schop hoeft en zonder verlies van sierwaarde. Er is namelijk een groot aantal sierheesters dat eetbaar is. Als je daarbij de principes van het voedselbos hanteert, kan je het hele jaar door oogsten uit eigen tuin. Tekst Wendy Bakker I Beeld Kwekerij Arborealis, Wouter van Eck en internet

TuinenLandschap | 22 | 2014

voedselbos.indd 14

16-10-14 15:24

Decaisnea fargesii Vrucht: augurkachtige, 10 cm, blauwberijpt, eetbaar. Blad: veervormig aan 1 m lange bladstengels. Bloem: fijn klokvormig, 2 cm, geelgroen, Bloei: april-mei. Solitair.

Halesia Carolina Vrucht: gehokt, 4 zaadlijsten, jonge vrucht smaakt naar komkommer. Hoogte: tot 8 m. Kroon: schermvormig Blad: ovaal, frisgroen, 6-10 cm. Bloem: klokvormig in bundels, wit. Bloei: april –mei. Solitair.

Vitex agnus-castus. Blad: handdelig, overstaand, 5-7 blaadjes, grijsgroen, aromatisch, te verwerken tot thee. Hoogte: 2,5 m. Bloem: violetkleurig in langwerpige pluimen, geurend. Bloei: augustus-september. Solitair, twijgen kunnen invriezen.

Toona sinensis ’Flamingo’. Blad: even geveerd, geelgroen en roze uitlopend, 40-75 cm. Jonge scheuten smaken een beetje naar ui. Hoogte: 15 m. Bloem: witte, hangende pluimen. Bloei: juni-juli. Vrucht: 5-spletige houtige doosvrucht. Solitair.

at hebben Halesia carolina, Toona sinensis ’Flamingo’, Vitex agnuscastus en Decaisnea fargesii gemeen? Ze hebben een bijzondere sierwaarde én ze hebben eetbare onderdelen: het blad, het zaad, de jonge twijgen of de peulvruchten. Op kwekerij Arborealis in Wilhelminaoord kweken Micha Wieland en Sietske Metz al ruim zestien jaar inheemse en uitheemse heesters en bomen met een bijzondere sierwaarde. Op zoek naar een duurzame manier van tuinieren, raakten zij geïnspireerd door het voedselbos. ,,Wij kwamen er daardoor achter dat een groot aantal heesters die wij kweken voor de sier ook eetbaar is. Het zijn verborgen schatten onder de sierplanten”, zegt Sietske Metz. Volgens de kweker is de kennis daarover gering. Een plant heeft niet alleen een esthetische functie maar is ook functioneel en heeft zijn eigen specifieke rol in het ecosysteem.

Eetbare plantengemeenschap Een voedselbos is een door de mens gecreëerde plantengemeenschap naar voorbeeld van het tropisch regenwoud of een oerbos met een groot aantal eetbare plantensoorten. Het bos biedt een grote verscheidenheid aan voedsel – noten, vruchten, knollen, wortels, blad, twijgen en zaden –, levert biomassa in de vorm van hout en vormt een leefgebied voor verschillende plant, dier- en insectensoorten, zowel boven- als ondergronds. Het is een zichzelf bedruipend systeem dat is gebaseerd op het principe dat plantensoorten elkaar ondersteunen in groei. Een principe dat ook in de tuin toepasbaar is en waarmee je deels in je voedsel zou kunnen voorzien. ,,Elke plant heeft zijn eigen specifieke mineralenhuishouding en neemt voor zijn buurplant wat extra’s uit de bodem mee”, legt Metz uit. ,,Paulownia tomentosa bijvoorbeeld is een ’‘mijnbouwboom’

die mineralen uit diepergelegen grondlagen naar boven haalt. Deze wortelt diep en vormt dan horizontale uitlopers. Zijn bladeren vormen voeding voor een notendragende buurman en de prachtige paarse bloemen kun je eten. Tilia onttrekt calcium uit de bodem en geeft dat ook weer af. Het jonge lindeblad kun je als sla eten. Hiervoor knot je de boom of past hem toe als haag. Dan heb je een saladebar als erfgrens. En een goede stikstofplant is Eleagnus umbellata. De cultivars ’Sweet ’n Tart’, ‘Ruby’ of ‘Amber’ hebben relatief kleine, maar lekkere friszure bessen met een kruidige nasmaak. Een struik met een ’mooie afdronk’.” Metz geeft aan dat nog niet precies bekend is hoe de uitwisseling op mineralenniveau tussen gewassen werkt, maar dat dat onderwerp van onderzoek is door Wageningen UR en Research. In het voedselbos Ketelbroek in Groesbeek, het eerste voedselbos in Nederland, wordt >

TuinenLandschap | 22 | 2014

voedselbos.indd 15

15 16-10-14 15:24

door Wouter van Eck en Xavier San Giorgi geëxperimenteerd met de verschillende plantensoorten, hun specifieke voorkeuren, hun rol en hun voedingswaarde. Kwekerij Arborealis krijgt uitgangsmateriaal uit dit bos dat zij verder opkweekt.

Akkers boven elkaar

Lonicera caerulea ’Duet’. Vrucht: blauwe bes, ovaal, 3 cm zuurzoet. Hoogte: 1,5 m. Blad: ellipsvormig, grijsgroen, 4-6 cm. Bloem: fijn klokvormig, wit tot botergeel. Bloei: maart-april.

Rubus illecebrosus. Vrucht: kruising Japanse wijnbes en braam, helderrood, 5 cm, augustus-september, frambozensmaak. Hoogte: 250 cm. Blad: 5-7 tallig, lichtgroen generfd, ei-lancetvormig, najaar verkleurend. Bloem: grote witte, alleenstaande bloemen. Bloei: juli-september. Kruipend.

Viburnum lentago. Vrucht: van groen naar bijna zwartverkleurende bes, smaakt naar chocolade-vanille. Hoogte: 3 m. Blad: puntig, donkergroen. Bloem: witte schermbloem, Bloei: april.

Een uitgekiend ontwerp van zeven vegetatielagen ligt aan de basis van het voedselbos. Je kunt het zien als een systeem van akkers boven elkaar. Voordeel hiervan is dat een relatief klein oppervlak veel voedsel kan opleveren. De eerste laag is die van de kruinlaag van grote bomen als Castanea sativa, Juglans regia – kies voor ’Broadview’ is het advies van Metz – of Accer saccharinum. Deze laag zorgt voor organische stof, beschutting en schaduw. De tweede laag bestaat uit kleinere, eetbare bomen die tot de onderkant van de hoogste kruinen reiken. Natuurlijk zijn dat de halfstam-fruitbomen maar ook alternatieve vruchtgewassen als Pyrus pyrifolia ’Kosui’ of ’Benita’ (nasipeer) of de winterharde Sorbus ’Burka’ of S. ’Gratnatnaja’ (lijsterbes), die bessen dragen zo groot als kersen. Deze kun je drogen of verwerken tot jam en sap. Laag drie wordt gevormd door heesters en struiken. Ook hier zijn soorten toe te passen met sierwaarde zoals Lonicera caerulea ’Atut’ of ’Duet’ (honingbes) en de eerdergenoemde Eleagnus umbellata – cultivars. Bij deze laag horen ook de soorten die als haag toegepast kunnen worden zoals Toona sinesis ’Flamingo’. De jonge scheuten hebben een ui-achtige smaak. ,,In China zijn er hele productievelden van.” De kruidlaag is de vierde laag en bestaat uit soorten als Matteucia stru-thiopteris (struisvaren) en Aralia cordata (udo), ook wel bergasperge genoemd, waarvan je de jonge scheuten kunt eten. ,,Wij kweken alleen houtachtigen dus ik weet niet heel veel goede voorbeelden voor de kruidlaag’’, geeft Metz toe. ,,Daarentegen zijn er wel wat heesters te noemen die de bodem bedekken, zoals Vaccinium macrocarpon (cranberry) of Vaccinium vitis-idaea (vossenbes). De kruipende heester Rubus illecebrosus heeft de vrucht van de Japanse wijnbes maar is zo groot als een braam.” De bodembedekkers zijn

TuinenLandschap | 22 | 2014

voedselbos.indd 16

16-10-14 15:24

Sorbus ‘Burka’. Vrucht: rozerode naar paarsverkleurende bes, 2 cm, drogen of verwerken tot jam/sap. Hoogte: 8 m. Blad: geveerd, glanzendgroen, rode herfstkleur. Bloem: witte schermbloem. Bloei: mei. Kruising tussen Aronia arbutifolia en Sorbus aucuparia.

de vijfde laag. ,,Wat klimt, kan vaak ook de bodem bedekken”, vult ze aan, ,,denk maar aan Akebia quinata.” De kruidlaag is bedoeld om uitdroging te voorkomen, humus vast te houden en de wortels te beschermen. Eetbare knollen en wortels, zoals aardperen, aardkastanje en mierikswortel wordt tot laag zes gerekend. De laatste laag (zeven) is die van de klimmers, zoals Actinidia arguta en Vitis vinifera. In een voedselbos vormen de bomen van de tweede en derde grootte hun steun.

Schuifpuzzel Hanneke Clabbers is tuinen landschapsontwerper en geeft beplantingsadvies bij Arborealis. Ze is gespecialiseerd in het ontwerpen van landschappen en tuinen volgens de principes van het voedselbos. ,,Bij het ontwerp van een voedselbos doe je precies het tegenover-

gestelde van wat je als tuinarchitect leert. In de architectuur kijk je eerst naar de vorm en dan naar de invulling, in een voedselbos kijk je naar welke ruimte je nodig hebt om dat te telen wat je wilt. Dus eerst invulling en dan vorm.” Het creëren van een voedselbos, of dit nu op landschappelijke schaal is of op die van de tuin, vraagt gerichte kennis van de planten en de bodem. Eigenlijk is het ontwerp de grootste investering volgens Clabbers, want je moet het systeem snappen. ,,In een voedselbos of tuin probeer je een geschikt (micro)klimaat te creëren voor de planten. Je houdt rekening met wind en beschutting, zon en schaduw, hoogte, plantdichtheid en positie maar dus ook met wat er ondergronds gebeurt. De gesteldheid van de bodem is essentieel want daar pas je de soorten op aan. Maar het oog wil ook wat en de tuin moet beleefbaar en toegankelijk zijn.’’ Ze ontwerpt met het eindbeeld voor

ogen. Als eerste maakt de ontwerpster een compositie met de planten om het klimaat te sturen. De bomen zijn daarin leidend want die zorgen voor beschutting. Bij de keuze van de bomen houdt zij rekening met de kroonomvang, bladmassa, transparantie en drupzone. En heel belangrijk: welke invloed ze hebben op de bodem. Vandaaruit werkt ze de vegetatielagen af waarbij voortdurend gekeken wordt naar welke invloed de soorten op elkaar en op het totaal hebben. De moeilijkheid daarbij is dat alle lagen hun eigen groeisnelheid hebben en verschillende fases van ontwikkeling. ,,,Eigenlijk is het een grote schuifpuzzel”, zegt de ontwerpster. Clabbers bereidt momenteel een voedseltuin voor. Tuin en Landschap zal hier volgend jaar aandacht aan besteden. <

Meer informatie over het voedselbos en het sortiment: www.arborealis.nl en www.foodforestry.nl

TuinenLandschap | 22 | 2014

voedselbos.indd 17

17 16-10-14 15:24

Bedrijf en Organisatie

Joey van der Avort startte op zijn achttiende al met zijn eigen hoveniersbedrijf. „Ik heb van mijn hobby mijn beroep gemaakt.”

Hoveniersbedrijf Buiten zoals Binn gaat voor het complete plaatje Dat Joey van der Avort (20) uit Rotterdam plezier heeft in zijn werk, straalt hij aan alle kanten uit. De jonge ondernemer runt al vanaf zijn achttiende een eigen hoveniersbedrijf en dat gaat niet onverdienstelijk: sinds de start heeft hij het nog nooit echt rustig gehad. „Mijn geheim? Ik doe iets wat ik leuk vind en dat zien mijn klanten.” Tekst en beeld Wendy Venhorst

TuinenLandschap | 22 | 2014

BuitenzoalsBinnen.indd 18

16-10-14 15:24

Ik had natuurlijk al wel wat ervaring, maar ik wilde eerst nog meer ervaring opdoen bij andere bedrijven. Omdat die mogelijkheid er op dat moment niet was, liep het allemaal anders.”

Veel geleerd

Bedrijfsinformatie ▸▸ Locatie Rotterdam ▸▸ Aantal medewerkers Geen. Werkt wel samen met andere zzp’ers ▸▸ Werkzaamheden Alles in en rond de tuin: van het ontwerp (ook in 3D) tot de aanleg en het onderhoud van tuinen ▸▸ Werkgebied Rotterdam en omstreken

Binnen e

og niet zo lang geleden was Joey van der Avort vaak te vinden bij een jongerencentrum waar hij samen met vrienden z’n vrije tijd doorbracht met darten en poolen. Sinds anderhalf jaar heeft het leven van Joey echter een behoorlijke wending genomen. Het begon allemaal toen hij na groene opleidingen op het vmbo en mbo in vaste dienst kwam. Eerst bij een bedrijf waar zijn contract in de winter afliep en vervolgens bij een bedrijf dat failliet ging. „Ik heb toen wel gesolliciteerd, maar het was februari en ze hadden nergens iemand nodig.” In zijn vrije tijd deed de Rotterdammer klusjes bij bekenden, zoals het knippen van de heg. Hij breidde de werkzaamheden uit en kreeg al snel het ene klusje na het andere. Datzelfde voorjaar nog nam hij de stap om voor zichzelf te beginnen. „Sindsdien heb ik het niet meer rustig gehad.” En zo kwam het dat Joey al op 18-jarige leeftijd een eigen bedrijf startte. „Ik had net mijn rijbewijs”, kijkt hij lachend terug. „Het was nooit mijn bedoeling om al zo jong voor mezelf te beginnen.

Met zijn bedrijf Buiten zoals Binnen verzorgt de jonge ondernemer alles in en rond de tuin, van het ontwerpen van een tuin - ook in 3D - tot het plaatsen van schuurtjes, het verzorgen van straatwerk en het onderhoud van tuinen. En zoals de bedrijfsnaam al aangeeft, is het complete plaatje voor Joey heel belangrijk. „Aan de hand van het interieur binnen, kan ik vaak ook de wensen voor de tuin aflezen.” Hoewel de hovenier eigenlijk meer ervaring wilde opdoen, heeft hij veel geleerd van de korte ’kijkjes in de keuken’ tijdens zijn stages en werk in vaste dienst. Zo ervaarde hij bij een groot bedrijf dat er vooral naar de cijfertjes werd gekeken. „Als er voor een project drie dagen stonden, moest het ook echt in drie dagen af. Soms zit het echter tegen en doe je er wat langer over. Maar dat kon absoluut niet en dus werd het werk afgeraffeld. Daar kon ik me helemaal niet in vinden. Als je netjes en goed blijft werken, bouw je een goede naam op en daar heb je veel meer aan.” Ook herinnert hij zich dat de jongens stipt om half vijf de bus instapten, terwijl de stoep soms nog onder het zand lag. „Dat vond ik echt raar. Al wordt het half acht, ik ga pas weg als de stoep schoon is.” Het zijn dingen die door de klant worden gewaardeerd, weet de Rotterdammer. „Bij mij moet alles op en top zijn. Ik werk netjes, ben eerlijk naar mijn klanten toe en neem de tijd voor ze. Ook veeg ik de stoep en leg ik altijd loopplanken neer, zodat mensen fatsoenlijk naar binnen en naar buiten kunnen. Zelf zou ik het ook niet fijn vinden als ik door de bagger mijn huis in en uit zou moeten. Het zijn net die extra dingetjes die het verschil maken.”

Klantervaringen Achteraf gezien valt het Joey tegen hoeveel extra tijd een eigen bedrijf kost. „Normaal werkte ik veertig uur en was ik in het weekend klaar. Nu moet ik ook de administratie bijhouden en ga ik ’s avonds langs bij klanten. Ik maak nu bijna het dubbele aantal uur!” Toch vindt hij het werk nog steeds hartstikke leuk. „Ik vind het fantastisch om met mijn handen te werken en mooie dingen te maken”, zegt hij met een grote glimlach op zijn gezicht. Ook geniet hij van de afwisseling en het contact met mensen. „Ik heb een aantal klanten gevraagd of ze hun

TuinenLandschap | 22 | 2014

BuitenzoalsBinnen.indd 19

19 16-10-14 15:25

Vijf tips van Joey van der Avort ▸▸ Doe iets wat je echt leuk vindt. Dan ben je het beste gemotiveerd. ▸▸ Wees eerlijk naar je klanten toe. ▸▸ Zorg dat je kwalitatief goed werk aflevert. ▸▸ Maak de dingen die je zegt ook echt waar. Dan bouw je een goede naam op. ▸▸ Neem de tijd voor je klanten. Dat wordt erg gewaardeerd.

Het complete plaatje is voor Joey van der Avort heel belangrijk. „Aan de hand van het interieur binnen, kan ik vaak ook de wensen voor de tuin aflezen.”

ervaringen willen opschrijven voor mijn website. Helaas heb ik nog geen tijd gevonden om ze op de website te zetten, maar de reacties zijn heel positief. De extra moeite die ik neem wordt erg gewaardeerd.” Dat het wel snor zit met het contact met zijn klanten, blijkt ook uit de verhalen van de jonge hovenier. „Ik heb een aantal klanten waar ik zo bij kan aanschuiven en mee kan eten. Dat zijn zulke toffe klanten! Maar als jij open en eerlijk bent naar de klant toe, zijn ze dat ook naar jou”, verklaart hij. „Bovendien heb ik van mijn hobby mijn beroep gemaakt. Ik doe iets wat ik leuk vind en dat straal ik ook uit. En dat zien mijn klanten ook.” Het feit dat Joey nog zo jong is, heeft volgens hem zowel voor- als nadelen. Enerzijds gunnen mensen hem het werk soms. Maar zijn leeftijd heeft ook nadelen. „Sommige mensen hebben geen vertrouwen in je. Dan denken ze: ’daar heb je weer zo’n jong pikkie die denkt dat hij het kan’.”

Advocaat Ooit vroeg een advocaat hem waarom hij zijn tuin door hem moest laten aanleggen. De jonge ondernemer deed zijn verhaal en mocht de voortuin aanleggen. „Toen ik klaar was, vond hij het helemaal super en mocht ik ook zijn achtertuin doen. En die was wel twintig keer zo groot! De prijs deed er toen niet meer toe: hij wilde het net zo als aan de voorkant. Achteraf wilde hij me dus uittesten en dacht: laat jij maar eens zien wat je kunt.”

Fantastisch gevoel De komende jaren wil Joey zijn bedrijf iets uitbreiden en misschien mensen in dienst nemen. „Maar niet teveel. Ik wil zelf in de tuin mee blijven werken; ik doe nu namelijk wat ik leuk vind.” Naast zijn werk heeft de Rotterdammer weinig tijd voor andere dingen. Alleen zondags heeft hij tijd om uit te slapen of iets leuks te doen met vrienden. Maar echt stappen is er niet meer bij. „Als ik de hele week druk ben geweest, heb je op de zaterdagavond niets aan mij. Soms is dat wel lastig; wat dat betreft heb ik er veel voor moeten laten. Maar anderzijds heb ik er ook veel voor teruggekregen. Als ik bijvoorbeeld die stukjes van mijn klanten lees, geeft mij dat zo’n fantastisch gevoel dat ik het er absoluut voor over heb.” <

TuinenLandschap | 22 | 2014

BuitenzoalsBinnen.indd 20

16-10-14 15:25

602698.indd 21

17-10-2014 14:07:48

Bedrijf en Organisatie

Verzorgd of weelderig groen heeft zelfde effect op stress Een virtuele wandeling door een stadspark zorgt voor meer stressherstel dan een film van een wandeling door de stad. Maar of het stadspark verzorgd, weelderig of wild is, heeft geen meetbaat effect op de afname van stress. Dat blijkt uit onderzoek van hoogleraar Agnes van den Berg in samenwerking met de universiteit van Sheffield. Tekst Kirsten Dorrestijn | Beeld Ralph Mens

ijken naar een strak vormgegeven stadspark werkt even effectief tegen stress als een ’natuurlijk’ stuk groen met veel bomen en struiken, verschillende vegetatielagen en -structuren. Hoogleraar natuurbeleving Agnes van den Berg van de Rijksuniversiteit Groningen deed hier onderzoek naar op aanvraag van een Engelse landschapsarchitect van de universiteit Sheffield. Van den Berg: „Deze landschapsarchitect had behoefte aan meer kennis over welke soort groen het effectiefst werkt tegen stress. Ze wilde weten wat de verschillen zijn in effect op mensen, niet alleen tussen stad en natuur, maar ook tussen verschillende soorten natuurlijkheid van groene settings.”

Eng filmfragment

Een goed verzorgd stuk groen heeft hetzelfde stressverlagende effect als een verwilderd bos.

Bij het onderzoek werd bij 102 deelnemers stress opgewekt door ze een eng filmfragment te laten zien van geweld in de stad. Vervolgens keken ze zeven minuten naar foto’s of filmpjes van een wandeling door een stadspark, verzorgd bos of wild bos, óf naar een wandeling door het oude centrum van Sheffield. De stemming en vitaliteit van de proefpersonen werden gemeten bij aanvang, na het zien van het enge filmfragment en na de beelden van de wandeling. „De deelnemers die naar beelden van het park hadden gekeken, waren allemaal beter hersteld van de stress dan mensen die beelden van de stad hadden gezien. Bij die laatste groep werd juist een verdere afname van de vitaliteit gemeten. Maar tussen de mensen die beelden van verschillende parken hadden gezien werden geen significante verschillen in stressherstel gemeten.”

Van den Berg vindt het opvallend dat de vormgeving van een park geen invloed heeft op de mate van stressherstel. „Intuïtief gezien zou je denken dat ’natuurlijk groen’ effectiever is tegen stress dan een verzorgd aangelegd park. Als je mensen vraagt welke soort natuur het gezondst is, hebben ze daar ook duidelijke ideeën over. Mensen vinden bos en heide ’zeer gezond’, terwijl ze stadsnatuur maar ’een beetje’ gezond vinden. Dat kwam naar voren in een onderzoek dat ik deed voor zorgverzekeraar De Friesland.”

Niet verbaasd Toch kan het tot nu toe niet wetenschappelijk worden aangetoond dat natuurlijk groen beter werkt dan verzorgd groen. Van den Berg: „Ik had al een paar keer eerder geprobeerd om verschillende soorten natuur met elkaar te vergelijken, en ik wist dat andere onderzoekers dit hadden geprobeerd, maar zonder resultaat. Ik ben dan ook niet verbaasd over de resultaten. Maar het blijft een vraag waarom dit zo is.” Uit het Sheffield-onderzoek bleek wél dat mensen de verschillende soorten groen – verzorgd of wild – anders ervaren. De mate waarin een park stressherstellend werkt, blijkt af te hangen van de mate waarin het groen ’natuurlijk’ wordt gevonden. „Kijken naar een park leidt alleen tot stressherstel als het als natuurlijk wordt beleefd”, legt Van den Berg uit. „Als mensen een park niet als natuurlijk ervaren, neemt hun vitaliteit juist verder af, net als bij het kijken naar beelden van de stad. Ik concludeer hieruit dat de subjectieve beleving van een park belangrijker is voor herstel van stress dan de objectieve, fysieke kenmerken ervan.”

TuinenLandschap | 22 | 2014

Soortgroenengezondheid.indd 22

16-10-14 15:25

De vormgeving van een park heeft geen invloed op de mate van stressherstel, zo blijkt uit onderzoek.

Door het gebrek aan gegronde onderzoeksresultaten kan Van den Berg op dit moment nog geen aanbevelingen doen voor de manier waarop openbare ruimte het best kan worden ingericht. Uit eerdere onderzoeken blijken alleen kleine verschillen in stressherstellende effecten tussen verschillende landschapstypen. Open bos blijkt bijvoorbeeld beter te werken dan dicht bos. Maar als de dichte bosschage ervoor zorgt dat stedelijke elementen worden verborgen, heeft het dichte bos juist een positiever effect op onze gemoedstoestand. Uit een ander onderzoek kwam naar voren dat een verzorgd landschap effectiever werkt dan wilde natuur. Van den Berg: „Ik denk zelf dat de rustgevende effecten van natuur in werking worden gezet door een primitief perceptueel mechanisme dat vooral reageert op de fractale patronen in de natuur. Deze patronen zijn in alle soorten natuur aanwezig, dat kan verklaren waarom ze allemaal even gezond zijn.” Zolang het groen is, is het goed, lijkt het credo. Toch kan Van den Berg wel een kanttekening maken. „Wij hebben in ons onderzoek gekeken naar veel voorkomende, niet al te extreme parkvarianten. Ontwerpers hebben nogal eens de neiging om extremen op te zoeken, bijvoor-

beeld door een heel abstract, kunstzinnig park met rechte lijnen en onnatuurlijke vormen te ontwerpen, of een mysterieus, geheimzinnig park. Bij dat soort extreme varianten is de kans groot dat mensen zich er minder op hun gemak voelen en daardoor minder tot rust komen. Te wild of te verzorgd lijkt me niet goed, maar wat ontwerpers wél moeten doen om de gezonde effecten van groen te

versterken, weten we nog niet.” De komende jaren gaat Van den Berg samen met Jolanda Maas van de Vrije Universiteit en IVN onderzoek doen naar groen in en rond ziekenhuizen. Ze hoopt dan ook meer te weten te komen over e effecten van verschillende typen landschap. <

www.tuinenlandschap.nl

Lees het hele onderzoek naar effecten van groen op www.tuinenlandschap.nl

Filmfragment versus ’echte’ natuur Voor het onderzoek met de universiteit Sheffield is gewerkt met filmbeelden en foto’s van verschillende soorten groen. Agnes van den Berg: „We hadden gekozen voor een virtuele wandeling om tijd en kosten te besparen, maar ook om storende en onverwachte invloeden uit te sluiten. In de buitenruimte heb je kans dat stress wordt opgewekt door langsrijdende ambulance, het geluid van een kettingzaag of bladblazer. Die elementen waren in de films uitgeselecteerd.” Toch denkt Van den Berg niet dat de resultaten anders waren geweest als de deelnemers daadwerkelijk een wandeling in de buitenlucht hadden gemaakt. „In eer-

der onderzoek zijn de effecten van echte wandelingen vergeleken met gesimuleerde wandelingen door dezelfde omgeving. De resultaten waren zeer vergelijkbaar.” Bij het zien van een film worden mogelijke onveiligheidsgevoelens, die de natuur kan opwekken, zoals angst voor teken of honden, uitgesloten. Maar ook dit is volgens Van den Berg geen reden om aan te nemen dat een wandeling in de buitenlucht andere resultaten zou hebben opgeleverd. „Over het algemeen zorgt de natuur niet snel voor een onveilig of angstig gevoel”, verklaart ze. „Angst voor de natuur komt pas aan de oppervlakte als er echt gevaar dreigt.” TuinenLandschap | 22 | 2014

Soortgroenengezondheid.indd 23

23 16-10-14 15:25

G. VAN DE KOLK B.V.

ALWAYS NO 1 FOR THE NURSERY

G.VAN DE KOLK SPOORSTRAAT 65 4041 CL KESTEREN TEL: 0031 (0) 488 442182 www.gvandekolk.nl IMPORTEUR BENELUX

Venray

Sector Vakbeurs

9, 10 en 11 december 2014 14.00-22.00 uur

DĂŠ vakbeurs voor de groene branche

met Gelijk ekerij w Boomkbeurs k Va Venray

Evenementen

HAL

Evenementenhal Venray De Voorde 30, 5807 EZ Venray

HARDENBERG T 0478 - 51 97 90 GORINCHEM I www.evenementenhal.nl VENRAY E venray@evenementenhal.nl

602700.indd 24

Ons evenement. UW W MOMENT.

20-10-2014 13:53:12

Zo-zit-dat

Vakantiedagen blijven ook na de dood geld waard Een oudere werknemer van hoveniersbedrijf Van Geelen* is na een ziekte overleden. De man had nog veel niet opgenomen vakantiedagen staan. Moet het bedrijf deze vakantiedagen uitbetalen aan de nabestaanden? Tekst Ralph Mens | Beeld Peter Moorman

abestaanden hebben recht op een financiële vergoeding voor niet opgenomen vakantiedagen van hun overleden partner. Dat heeft het Europees Hof van Justitie in Luxemburg onlangs bepaald. Een weduwe in Duitsland krijgt de 140,5 vakantiedagen van haar overleden echtgenoot uitbetaald door zijn werkgever. De man overleed in 2010. De weduwe vroeg de werkgever van haar man vervolgens om een financiële vergoeding voor zijn niet opgenomen vakantiedagen. Het bedrijf weigerde dat, omdat ze betwijfelden of er sprake was van erfelijk recht. De Duitse rechter gaf het bedrijf in eerste instantie gelijk. Ook na de dood blijven vakantiedagen staan

Europees Hof Een hogere Duitse rechtbank verwees de zaak naar het Europees Hof. Dat oordeelde onlangs dat een ’toevallige’ omstandigheid - het overlijden van de man - niet kan leiden tot het verlies van vakantiedagen die de werknemer had

opgebouwd. Volgens de rechters is de zaak te vergelijken met iemand die een bedrijf verlaat en nog dagen tegoed heeft. Die kan ook aanspraak maken op een financiële vergoeding. Dat iemand een bedrijf verlaat wegens overlijden, maakt geen verschil.

Automatisch geregeld In het document van het Europees Hof wordt opgemerkt dat de nabestaande in het vervolg ook niet zelf hoeft te vragen om deze vergoeding, het zou automatisch geregeld moeten zijn. Aangezien de wet voor het ontstaan van het recht op een financiële vergoeding geen andere voorwaarde stelt dan dat de arbeidsverhouding is beëindigd, mag het recht op die vergoeding niet afhangen van een voorafgaande aanvraag. Tot deze uitspraak door het Europees Hof was het al gebruikelijk dat nabestaanden het loon en een eventuele eindejaarsuitkering krijgen uitbetaald. De vakantiedagen vervielen echter. In 2009 is daar al eens een rechtszaak over geweest.

De uitkomst daarvan was dat het recht op vakantie een ’persoonlijk recht’ is.

Stuwmeer FNV Bondgenoten stelde destijds dat gespaarde vakantiedagen van overleden werknemers geld waard zijn en dat dit is bestemd voor de nabestaanden. Ondernemersorganisatie MKB-Nederland was het daar niet mee eens. Zij waren bang dat werkgevers bij overlijden grote bedragen moeten uitbetalen, wanneer werknemers een stuwmeer aan vakantiedagen hebben opgebouwd. FNV merkte op dat de werkgever moet zorgen dat werknemers vrije dagen opnemen. De uitspraak van het Europees Hof geeft eindelijk duidelijkheid over deze kwestie, ook voor Nederlandse werkgevers. In Nederland is de uitbetaling van vakantiedagen na overlijden in het verleden al vaker onderwerp van een rechtszaak geweest, maar de uitkomsten waren steeds verschillend. <

Ralph Mens is vakredacteur bij Tuin en Landschap, E rmens@hortipoint.nl

Hoe-zit-dat?

* Deze naam is fictief

Heeft u vragen of problemen die geschikt zijn voor bespreking in de rubriek Zo-zit-dat, laat het de redactie weten. Met behulp van een deskundige trachten wij het juiste antwoord of de juiste aanpak van uw probleem te vinden. TuinenLandschap | 22 | 2014

Zo-zit-dat.indd 25

25 16-10-14 15:25

advertentie

LangbLoeiende boLLenmengseLs:

eén keer pLanten, jarenLang pLezier! Door gemeentelijke bezuinigingen in het openbaar groen wordt steeds meer gekozen voor zogenaamde arbeid extensieve planten én voor gras. Over het algemeen verdwijnt hierdoor veel kleur uit het groen in de openbare ruimte. Het in Lisse gevestigde G. Lubbe & Zoon BV heeft hiervoor dé oplossing in huis: Een groot assortiment langbloeiende bollenmengsels. Door: Philip Fokker (www.philipfokker.com)

Jarenlange internationale ervaring Het in 1900 opgerichte G. Lubbe & Zoon BV uit Lisse is inmiddels toe aan de vierde generatie die het familie bedrijf runt. Het bloembollen bedrijf werkt zeker niet alleen voor Nederlandse klanten, ook in België, Luxemburg, Duitsland en Engeland kan men genieten van hun mooie bloemenselecties die de openbare ruimte opvrolijken. Door deze jarenlange en internationale ervaring loopt Lubbe vaak genoeg tegen nieuwe uitdagingen aan. Een daarvan is de recentelijke bezuiniging op het onderhoud van het openbaar groen in Nederland. De heester en de rozenvakken hebben op veel plekken plaatsgemaakt voor groen dat minder arbeidsintensief is. Deze oplossingen zijn echter in veel gevallen ook een stuk minder kleurrijk. Om dit probleem te ondervangen kan het beste gekozen worden voor mengsels van verschillende bollen die in het najaar worden geplant. Van februari tot en met mei kunnen de bewoners, na de lange wintermaanden, hierdoor namelijk genieten van een veelzijdig kleurenpallet. Intensief en extensief Natuurlijk zijn er ook locaties, die nog steeds intensief worden onderhouden. Intensief betekent dat het gras op deze plekken wekelijks wordt gemaaid. Aangezien bloembollen meestal (machinaal) onder het gras worden geplant houdt Lubbe hier ook rekening mee. Zo kunnen er mengsels worden samengesteld voor plaatsen die in- en extensief (twee tot drie keer per jaar) worden onderhouden. Voor provinciale “N” wegen zou bijvoorbeeld de extensieve variant een zeer goede oplossing zijn voor de saaie stukken groen langs deze wegen. Lubbe houdt zich echter niet alleen bezig met het leveren, eventueel machinaal planten en het in samenspraak samenstellen van de meng-

602708.indd 26

20-10-2014 13:51:20

sels. Ook de bemesting op maat verzorgen zij voor hun klanten. Het belang van biologisch kleurrijk openbaar groen Het is al vaak geschreven: bijen (en vlinders) zijn uitermate belangrijk voor de biodiversiteit. Voor bijen die in het voorjaar uitvliegen is het van levensbelang dat er direct voldoende voedsel te verkrijgen is. Het meeste van hun nectar halen zij in die periode dan ook uit de vroegste bloemen die in het voorjaar tevoorschijn komen. Net als het verbod op chemicaliĂŤn om onkruid te bestrijden in de openbare ruimte (vanaf november 2015) krijgt de teelt van biologisch geteelde bollen ook steeds meer aandacht. Lubbe heeft daarom sinds kort ook een biologisch dynamische (bd) bollen lijn opgezet die SKAL (Europees orgaan voor biologische producten) gecertificeerd is. Lubbe vertolkt met deze speciale Bee S Kal mix in samenwerking met BD Imkers, Bijenlint en food4bees een voortrekkersrol in deze belangrijke ontwikkeling.

En dan heeft u niet alleen de keuze uit biologisch en niet biologische bollenmengsels: Naast de Bijenmix is er ook de Vlindermix die beide soorten gevleugelde vrienden van hun nodige nectar voorziet. De Natural mix bevat onder andere Narcis, Chionodoxa en Fritillaria. De plukmengsel mix is in haar grote diversiteit uitermate geschikt voor parken en ruimtes waar bewoners een eigen boeket kunnen samenstellen. Of zoekt u een mooi verloop van kleuren door de maanden heen? Kies dan voor de Mix 4 Pleasure. En dit is nog maar een kleine greep uit het assortiment! Maar het meest belangrijke voordeel van bloembollen is toch dit: Lubbe plant de mengsels eenmaal en door de verwildering van de bollen hebben de plaatselijke bewoners er jaren en jaren lang plezier van!

Zoveel wensen, zoveel mengsels Bij de door gemeenten gewenste omvormingsprojecten van in- naar extensieve onderhoudsvormen, zijn bloembollen een zeer goede optie om de biodiversiteit te stimuleren en het groen in de openbare ruimte kleurrijk te houden. Afhankelijk van het beheer zullen zij adviseren wat de meest geschikte bollenmengsels hiervoor zijn.

602708.indd 27

G. Lubbe & Zn. BV Akervoorderlaan 7 2161 DP Lisse T: +31 252 224 777 info@lubbelisse.nl www.lubbelisse.nl

20-10-2014 13:51:23

Ontwerp en Inrichting

De zitelementen zijn van graniet, net als de randen langs de waterpartijen. Dit materiaal blijft langer goed dan bijvoorbeeld marmer. De lichte kleur sluit aan bij de gebouwen, net zoals de ronde vorm dat doet. Bezoekers gaan er makkelijk op zitten omdat ze door de vorm en de afwerking zacht aanvoelen.

Over het algemeen staan er planten met kleine en fijne bloemen zoals Gaura, Persicaria, Perovskia, Penstemon en siergrassen. Planten als bijvoorbeeld Phlox paniculata ontbreken. „Er is geschilderd met een klein perceel. Door te kiezen voor grote groepen en herhaling vormen alle planten samen één geheel.’’

TuinenLandschap | 22 | 2014

KantoortuinDUO.indd 28

16-10-14 15:25

Lodewijk Baljon www.baljon.nl

Windbrekers in openbare bloementuin Tijdens het ontwerpen van de openbare tuin bij het nieuwe Rijkskantoorgebouw aan de Kempkensberg in Groningen, stond het opvangen van wind centraal. Klimopschermen in een golvend patroon leiden de wind zo dat de bezoekers van de tuin er in luwte kunnen genieten en de uitbundige prairiebeplanting jaarrond fier overeind blijft. Tekst en Beeld Emiel van den Berg

tadstuin Kempkensberg ligt ingesloten tussen het nieuwe Rijkskantoorgebouw en het eeuwenoude Sterrebos. Het door UNStudio ontworpen gebouw herbergt de Belastingdienst en de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). De opdrachtgever voor de tuin had, zonder het ontwerp te beschrijven, aangegeven wat voor voorzieningen gewenst waren; een bloementuin met een positieve uitstraling op de in het gebouw werkende ambtenaren én de bewoners van de stad. Voor de verdere invulling was de Amsterdamse tuinen landschapsarchitect Lodewijk Baljon, die uiteindelijk de aanbesteding won, vrij. Wat eveneens duidelijk bleek uit de opdracht was dat het een zogenaamde DBMFO-opdracht betrof. Deze afkorting staat voor design-build-financemaintain-operate en betekent dat het

consortium DUO2 (bestaande uit onder andere aannemer Strukton en de ontwerpers Baljon en UNStudio) behalve de opdracht voor ontwerp en uitvoering ook de verantwoordelijkheid kreeg voor het onderhouden en faciliteren van gebouw en tuin gedurende de komende twintig jaar. „Goed nieuws want meestal komt er na aanleg van een project een andere partij die het onderhoud moet verzorgen. Dat kan soms tot miscommunicatie leiden. Goedkoop in aanleg en duur in onderhoud is dan het risico’’, zegt Baljon.

Vleermuisroutes De stadstuin heeft een openbare functie, zowel de ambtenaren die er werken als de Groningse bevolking mag de tuin gebruiken. Baljon creëerde daarom een open tuin met goed overzicht voor de

veiligheid. De entrees maakte hij duidelijk zichtbaar vanaf de openbare weg. Het ontwerp kreeg een natuurlijke opbouw en bestaat grotendeels uit beplanting waarin twee hoofdpaden elkaar kruisen. Bij het ontwerp speelde het Sterrebos een belangrijke rol. De bijzondere ecologie van het aangrenzende parkbos, dat veel oude eiken en zes vleermuissoorten huisvest, moest kunnen profiteren van de kantoortuin. Aan de randen van de kantoortuin kwam daarom een mantel van heesters en bomen met het accent op inheems. Die mantel dient als winterdekking. Ook de daar gezaaide kruidachtige plantensoorten zijn veelal inheems. De groene mantel legt ruimtelijk en ecologisch een verbinding met het bos. „Als ik hier nu met natuurkenners rondloop, zien die altijd wel bijzondere bijen en vlinders.’’

TuinenLandschap | 22 | 2014

KantoortuinDUO.indd 29

29 16-10-14 15:25

Naast de ’inheemse’ mantel is er het hart van de tuin dat een veel intensiever karakter kent. Dit 11.000 m2 grote deel bevindt zich op het dak van de ondergrondse parkeergarage die bij het rijksgebouw hoort. Onderdeel van de opdrachtomschrijving was het realiseren van een bloemrijke tuin en daarom viel de keuze op een prairieachtige aanplant bestaande uit een mix van vaste planten waartussen 45.000 bloembollen in 40 soorten werden geplant die zorgen voor extra kleur in voorjaar en begin zomer. Tussen de planten kwam een afdeklaag van lavasplit. „Die houdt vocht vast en voorkomt onkruidgroei. Het kost wat meer in aanleg maar dat verdien je terug.’’ Een vereiste was ook dat de bloementuin binnen een paar jaar zijn eindbeeld zou benaderen. De vaste planten werden daarom, afhankelijk van de soort, relatief dicht geplant. „Niet té dicht want voldoende ruimte is nodig om de planten lang gezond te houden.’’ De beplanting is groepsgewijs aangeplant in verschillende langgerekte stroken, sommige met het accent op de

zomer, andere op de winter. In de ’winterstroken’ groeien hier en daar kleine heesters die het wintersilhouet van de verdroogde vaste planten versterken. Het prairiebeeld bestaat uit een mix van vaste planten waarin bewust hoog en laag door elkaar groeit. „In de hoge laag zit vooral de bloemkleur geel. Deze danst als het ware boven de onderlaag waar veel rode bloemen bloeien. In de nog jonge tuin is dat overigens nog niet optimaal waar te nemen. Dat wordt volgend jaar al sterker.’’ Tussen de vaste planten groeien grassen. „Die geven een fijne verbinding in de beplanting en versterken het herfst- en winterbeeld.’’ Boven de prairiebeplanting groeit een aantal meerstammige bomen. Deze werden meteen in forse maten aangeplant en hebben jaarrond sierwaarde met bloei, bladverkleuring, bes en wintersilhouet.

Windschermen met Hedera Het 90 m hoge Rijkskantoorgebouw is zo gesitueerd dat het, zowel vanaf het spoor als vanaf de A7, de entree naar de

stad markeert. Keerzijde daarvan was dat de breedte van het gebouw zo vol op de wind staat. „Windkracht 3 tot 4 heeft dan als resultaat dat het in de stadstuin stormt.’’ Om een gunstig windklimaat in die tuin te realiseren, was denkwerk nodig. Er werd getest in een windtunnel. „We wilden geen kunstmatige oplossingen met bouwkundige constructies maar oplossingen met groen.’’ De windtunnel deed de ontwerper realiseren dat er schermen geplaatst moesten worden, maar dat wilde hij niet met breed uitgroeiende struiken. „Dan vult de tuin zich tot een volle verzameling struiken en ontstaat niet het beoogde ruimtelijke, gevarieerde en toegankelijke beeld.’’ Er werd gekozen voor klimopwanden met daartussen meerstammige bomen. De golvende lijnen van de bloemrijke beplanting lopen parallel met deze schermen. „Zo ontstond uiteindelijk een veel spannender resultaat dat de windkracht voldoende tempert.’’ De hevige wind die Groningen vorig najaar teisterde, vormde de vuurproef. „Alles werkte zoals vooraf berekend.’’ <

Stadstuin Kempkensberg

Opgeleverd in maart 2014 Opdrachtgever Rijksgebouwendienst Ontwerp LODEWIJK BALJON landschapsarchitecten in Amsterdam Ecologisch adviseur Robbert Snep van Alterra Wageningen Cultuurtechnisch adviseur SmitsRinsma in Zutphen Beplantingsadviseur Annemieke Langendoen Grootte 4 ha waarvan 11.000 m2 daktuin Aanleg Reef Infra Aantal nieuwe bomen in de ’inheemse mantel’ 75 (Castanea sativa, Betula pendula, Quercus cerris, Quercus petraea, Prunus avium en Ulmus ’Dodoens’) aangevuld met heesters als Cornus mas en Corylus avellana Aantal bomen prairietuin 61 meerstammige (Malus ’Evereste’, Carpinus betulus, Crataegus x persimilis ’Splendens’ en - in drie verschillende maatvoeringen - Amelanchier lamarckii) Aantal vaste planten 55.000 in 202 soorten en cultivars

TuinenLandschap | 22 | 2014

KantoortuinDUO.indd 30

20-10-14 13:04

Hier en daar steken de daken van de uitgangen van de parkeerkelder boven de beplanting uit. Als kieuwen brengen ze licht en lucht in de garage. De planten die op deze daken groeien zijn taaier, meer droogteresistent en groeien trager: Koeleria glauca, Pennisetum alopecuroides ’Little Bunny’, Origanum laevigatum ’Herrenhausen’ en Sedum ’Matrona’. Het duurt hier langer voordat de bodem is bedekt.

Door twee kleuren lavagranulaat te gebruiken, zijn vanzelf paden ontstaan. „Je wilt de bezoekers op het pad houden, zeker als de beplanting nog klein is.’’ De gebogen lijnen waarin de paden lopen, refereren naar de rondingen van het gebouw. Tevens veranderen ze steeds de kijkrichting in de tuin.

Foto: LODEWIJK BALJON landschapsarchitecten

De 4,5 m brede paden zorgen voor ruimte maar ogen veel minder breed. „Dat is de kracht van de beplanting die vaak aan weerszijde doorloopt. Ook het bescheiden hoogteverschil maakt het lopen over de paden aangenaam.’’ Hier en daar dienen stenen randen als zitplaats.

Centraal, op het kruispunt van de paden en dicht bij het water, staan twee lichtgevende kunststof objecten. Deze verbeelden twee baltsende vogels. Ze zijn gemaakt van polyester aangezien te veel extra gewicht op het dak van de parkeergarage niet gewenst was. De andere verlichting kreeg net als de prullenbakken een neutrale kleur.

Water was ook een eis. Omdat er ruimte was voor een paviljoen kwam dit dicht tegen een waterpartij. De oever gaat langzaam over in het water waardoor ook hier ruimte ontstond voor een rijke beplanting. Er groeit onder meer Carex muskingumensis, Lysichiton americanus, Lythrum salicaria en Iris pseudacorus.

TuinenLandschap | 22 | 2014

KantoortuinDUO.indd 31

31 16-10-14 15:26

Ontwerp en Inrichting

Monumentale trap voor terpwoning Een grote grasvlakte, twee karakteristieke oude notenbomen en een woning op een terp. Dit trof tuinontwerper Elle Miggiels–van Amstel aan bij haar opdrachtgevers in Oeffelt. Ze bedacht hiervoor een ingenieus ontwerp met een verhoogd terras en monumentale trap met onderkeldering. De notenbomen werden op een bijzondere manier geïntegreerd in het geheel. Tekst en Beeld Hans Clauzing

TuinenLandschap | 22 |2014

TuinVanElleMichiels.indd 32

16-10-14 15:25

Symmetrie in de tuin geeft rust en een ontspannen gevoel. Door de hoogteverschillen krijgt de tuin een ruimtelijke werking. Het laantje met de kiwiplanten zorgt ervoor dat je niet de gehele tuin kunt overzien en draagt bij aan het idee dat je privacy hebt. Door het gebruik van planten in grotere groepen is de tuin overzichtelijk in het onderhoud.

egen jaar geleden bestond de tuin van het echtpaar Janssen in Oeffelt (gemeente Boxmeer) alleen uit een groot gazon, met achterin een ruime berging. Hun woonhuis ligt op een terp. De tuin heeft een flinke omvang: ongeveer 2.400 m2. Het stel vroeg ontwerper Elle Miggielsvan Amstel om hun tuin her in te richten. Samen met haar man runt de tuinontwerper hoveniersbedrijf Miggiels-van Amstel in Beugen. De bewoners wilden een symmetrische tuin met weinig onderhoud. De uitstraling moet krachtig, strak en robuust worden met een romantisch karakter. Veel gras en zomerbloeiende planten, het liefst in grote groepen, stonden ook op hun wensenlijstje evenals bij het huis een hoofdterras en eventueel nog ergens in de tuin een tweede zitje. Verder wilden de bewoners graag dat de twee 70 jaar oude notenbomen, die beeldbepalend zijn voor de tuin, werden gehandhaafd. Miggiels-van Amstel: „Na het opmeten van het perceel heb ik de wensen, mogelijkheden en maten vertaald in een tuinontwerp, waarbij het terras verhoogd zou worden aangelegd én onderkelderd.’’

Hardstenen trap Elle Miggiels-van Amstel www.tuin-aanleg.nl

Bij de aanleg van de symmetrische tuin werd begonnen met het belangrijkste project: het verhoogde terras met onderkeldering. Om de twee oude notenbomen te kunnen blijven handhaven en ook voor de veiligheid, is er door een aannemer een stevige technische constructie bedacht. Het hoogteverschil van 1,20 m is opgevangen door een opvallende, brede, monumentaal aandoende trap van hardsteen. De kelder onder de trap is toegankelijk via een luik. Door middel van een hefboom is het luik eenvoudig te openen. „In de kelder heb je zicht op het onderste gedeelte van de boomstammen, wat heel bijzonder is.’’ Met het storten van de fundering is

door middel van uitsparingen rekening gehouden met de wortels van de notenbomen. De bomen kunnen goed overleven omdat de grondwaterstand op het juiste niveau is en er van bovenaf (rond de stam van de bomen) ook regenwater bij de wortels kan komen. De bewoners hebben zelf het hout en zink geplaatst op en rondom het terras. Om vanaf het terras de symmetrie van de tuin te versterken zijn er aan weerszijden van het gazon flinke beplantingsvakken gemaakt, omrand door Buxus-hagen. Deze beplantingsvakken zijn ingevuld met verschillende Hydrangea en met de verplante aanwezige bomen. In het midden van het ruime gazon staat een verhoogde bak met struikroosjes (Rosa ’Kent’) en een zonnewijzer als blikvanger.

Haaks op de kijkrichting Een laantje dat achter in de tuin haaks op de kijkrichting is aangelegd, geeft de tuin een spannender aanblik. „Vanaf het terras heb je zicht op de wilgentenenafscheiding. Aan de achterzijde is de afscheiding van betongaas gemaakt en begroeid met kiwiplanten.’’ In het midden van het laantje is er een doorgang, zodat het ook mogelijk is om via het gazon naar achteren te lopen. Naast het laantje ligt de moestuin. Deze is omrand door een Engels hekwerk. Dahlia’s geven het geheel een landelijk accent. Via een lange oprit van grind langs de erfgrens kan de tuin achterin worden bereikt, waar men kan parkeren en draaien bij de grote berging. Naast de grote berging is een rij van grootbladige dakmoerbeien (Morus alba ’Macrophylla’) aangeplant en een speelveldje voor de kleinkinderen gerealiseerd. Nu, bijna een decennium later, heeft de tuin een volgroeide en robuuste uitstraling. De beeldbepalende notenbomen spelen nog steeds de hoofdrol in de tuin.

TuinenLandschap | 22 |2014

TuinVanElleMichiels.indd 33

33 16-10-14 15:25

De haagbeuken (Carpinus betulus) waren al aanwezig en hebben een nieuwe plek gekregen bij de aanleg van deze tuin. Ze zorgen voor symmetrie, ruimtelijke werking en voor een laangevoel vanuit de oprit. Door hun hoogte geven ze meteen body aan de tuin.

De grote groepen blauwe Hydrangea geven de tuin gedurende lange tijd veel kleur. Daarnaast geven ze de tuin een krachtige en symmetrische uitstraling. De hortensia’s zijn typerend voor veel Brabantse tuinen en doen het erg goed op de kleigrond. De vele wilde konijnen blijven er goed vanaf. Verschillende bloemvormen zijn toegepast, zodat er voldoende variatie is.

Het gebruik van materialen zoals hout, wilgentenen en beplanting in boerderijsfeer versterkt een landelijk gevoel. Vanuit het extra zitje halverwege de tuin aan de rechterzijde, heb je zicht op het laantje begroeid met kiwiplanten. In mei bloeien de knalrode pioenrozen voor de wilgenschermen, daarna nemen de hortensia’s het over. De witte Japanse anemonen bloeien in het najaar.

Voor het terras zijn gebakken dikformaat klinkers gebruikt. Mochten de notenbomen te weinig ruimte hebben, dan kan eenvoudig de bestrating en het onderliggende hout worden aangepast. De bewoners hebben van hun vakantie in Nepal Tibetaanse gebedsvlaggetjes meegenomen en die tussen de bomen opgehangen. De vijf verschillende kleuren staan voor de elementen hemel, wind, vuur, water en aarde. Ze staan voor een lang en voorspoedig leven voor diegene die ze ophangt. Ze moeten blijven hangen tot ze helemaal op zijn.

Het laantje geeft toegang tot de moestuin. De kiwiplanten, slingerend tussen het betongaas, hebben het hier uitstekend naar hun zin. Ieder jaar kunnen Wil en Trudy verse kiwi’s eten uit eigen tuin. Onder andere hosta’s en vrouwenmantel kleden de bodem aan langs het pad van grind.

TuinenLandschap | 22 |2014

TuinVanElleMichiels.indd 34

16-10-14 15:26

Uitgelicht

Verhoogd terras

Voor de aanleg van het verhoogde terras is men begonnen met het uitgraven van de fundering en de kelder. Vervolgens is de fundering gesteld in verband met de bekisting. Aansluitend zijn de fundering en de vloer gestort met beton, waarbij voldoende ruimte werd vrijgelaten rondom de wortels van de notenbomen. De kelder is opgemetseld met betonblokken. De balklaag is gelegd met balken afkomstig van de schuur die er vroeger heeft gestaan. Hierop is het houten dek bevestigd. Het geheel is dicht gebrand met dakleer. Op de dakdragers zijn

uiteindelijk de houten vlonders en de gebakken klinkers geplaatst. Het hoofdterras heeft een geheel eigen robuuste uitstraling gekregen door het gebruik van zink en houten planken in de eindafwerking. De ’monumentale’ trap bestaat uit hardsteen trapblokken. Iedere traptrede is 15 cm hoog, waardoor de tuin 1,20 m lager ligt dan het terras. De diepte naar de kelder is 2,05 m. Het totale verschil tussen de vloer van de kelder en het terras meet dus 3,25 m. Het uitgraven tot en met het afwerken van de bloembakken heeft in totaal ongeveer vier weken geduurd.

TuinenLandschap | 22 |2014

TuinVanElleMichiels.indd 35

35 16-10-14 15:26

Aanleg en Onderhoud

Nationale Gazon Demodag Een recordaantal van 465 hoveniers, groenbeheerders en groenleerlingen bezocht dit jaar de vijfde Nationale Gazon Demodag. Onder het thema ’Een goede bodem is het halve werk’ lieten zij zich door tien bedrijven uit de sector op het 8.000 m2 demoterrein van Limagrain bijpraten over de aanleg en het onderhoud van gazons. Of alle getoonde meststoffen, coatings, zaadmengsels en machines echt zo goed werken als de producenten beweren, konden de bezoekers tijdens de Demodag zelf ervaren.

Tekst en beeld Miranda Vrolijk

Lava als structuurverbeteraar Meststoffenleverancier DCM toonde op een demoveld de werking van Lava Oxygen. Dit is een gesteenteproduct (afkomstig uit de Duitse Eiffel) waarmee de structuur van met name vettige bodems als klei en leem kan worden verbeterd. Op de foto is in het achterste gazon lava verwerkt en in het voorste niet; het verschil is duidelijk zichtbaar. Volgens DCM is Lava Oxygen een beter alternatief voor scherpzand waarmee veel hoveniers en groenvoorzieners de bodems doorgaans bewerken. Zand spoelt namelijk uit en ben je na een jaar kwijt en lava niet volgens DCM. Volgens de leverancier zorgt het gesteenteproduct voor meer lucht in de grond waardoor die veel ruller aanvoelt. Als je bijvoorbeeld de bovenste 10 cm van een zware leemgrond lava infreest (3 tot 4 ton per 100m2), levert dit 50% meer lucht op in de grond. Hierdoor wortelt het gras beter. Wel is het belangrijk dat de lava goed gemengd wordt met de grond, daarom moet het product met een hoog toerental worden ingefreesd; anders creëer je slechts een laag onderin. Daarnaast heeft lava volgens DCM de positieve eigenschap dat het veel sporenelementen bevat die langzaam vrijkomen. Borium bijvoorbeeld, dat goed is voor de celstevigheid van de plant.

TuinenLandschap | 22 | 2014

GazonDemoDag.indd 36

16-10-14 15:26

Een jasje van zeewier Advanta, onderdeel van Limagrain, liet in een demo-opstelling zien wat de resultaten zijn van Headstart-gold. Deze graszaadcoating bestaat uit zeewier, enzymen en biostimulatoren. Daarnaast is er aan de coating een extra laag met voedingselementen toegevoegd. Die bestaat uit molybdeen, koper, zwavel en fosfor. Links een stukje dat is ingezaaid met gras zonder coating en rechts met zaad met Headstart-gold. Volgens Advanta zorgt de coating dat er bij in- en doorzaaien 10 tot 20% extra graszaad ontkiemt ten opzichte van zaad zonder coating. Behalve een vlottere kieming zorgen de voedingselementen voor een goede beworteling in de beginfase van de groei omdat de mineralen direct dicht bij het plantje beschikbaar zijn. Alle graszaadmengsels van Advanta zijn standaard voorzien van Headstart-gold.

Gras zaaien op moeilijke terreinen Het ziet er vlak na aanleg wel wat chemisch uit: het mengsel waarmee groenbedrijf Bras Fijnaart uit Heijningen moeilijke terreinen door middel van hydroseeding bekleedt. Die kleur is afkomstig van de houtmulch, een van de vijf bestanddelen in het mengsel. De andere vier zijn voorgekiemde graszaden, meststoffen, een kiemversneller en Brasfix, een kleefstof die ervoor zorgt dat het mengsel aan de ondergrond vast blijft zitten. Hierdoor

wordt het ingezaaide terrein beschermt tegen winderosie. Door middel van de Hydroseeder wordt het mengsel op het terrein gespoten. Met name voor steile oppervlakten zoals taluds en heuvels, die snel dicht moeten groeien, is deze techniek volgens Bras Fijnaart geschikt. Binnen twee tot drie weken is het terrein groen. Om deze bewering kracht bij te zetten had het bedrijf op de Demodag een 6m hoge pop door middel van Hydroseeding

ingezaaid met gras (links bovenin op de foto). Zelfs de verticale oppervlakten waren volledig groen. De mintgroene kleur van het mengsel op de grond lokte echter wel wat reacties uit onder de bezoekers die het er onnatuurlijk uit vonden zien. De houtmulch is een product van Conwed Fibers en volgens Bras Fijnaart evenals de kleefstof Bras Fix biologisch afbreekbaar. <

TuinenLandschap |â&#x20AC;&#x2030;22â&#x20AC;&#x2030;| 2014

GazonDemoDag.indd 37

37 16-10-14 15:26

Aanleg en Onderhoud

Rotstuin op een dakterras Een rotstuin met waterpartij op een dakterras is een niet alledaagse en uitdagende opdracht. Maar met bijzonder materiaalgebruik en creatieve constructies blijkt een bevredigend resultaat goed mogelijk.

Tekst Peter Bennink Beeld Eric Lorsheijd

en dame die in een Haags penthouse aan de kust woont, kwam bij Lorsheijd Groen met de vraag of zij een rotstuin met waterpartij op haar dakterras konden maken. Ze was al bij meerdere hoveniersbedrijven geweest met haar wens, maar kreeg steeds te horen dat het niet mogelijk was vanwege beperkingen van de draagkracht van het dak. Het verzoek stemde bij de hoveniers van Lorsheijd in eerste instantie ook tot nadenken. Normaal gesproken maakt het bedrijf groene tuinen, waarin de planten een hoofdrol vertolken en zoveel mogelijk met natuurlijke materialen gewerkt wordt. In dit geval was dat onmogelijk en zou het een kunstmatig en nogal smaakgevoelig project worden. Tegelijkertijd was het technisch uitdagend en een mooie kans om iets bijzonders te maken. Matthijs Lorsheijd besloot de handschoen op te pakken en te onderzoeken of en hoe het technisch mogelijk was om de tuin aan te leggen.

Via de architect van het pand kwam hij bij een constructeur die aangaf dat de belastbaarheid van het dak 200 kg/ m2 was. Een conventionele rotstuin met echte rotsen zou dus te zwaar zijn. Via een handelaar in achterwanden van aquaria kwam hij bij een Poolse fabriek terecht die rotsen maakt van polyester die nauwelijks van echt te onderscheiden zijn. De polyester rotsen worden op mallen gemaakt en vervolgens met de hand beschilderd. De mensen van Lorsheijd bedachten vervolgens een constructie om de tuin te maken. De basis is een piepschuimen lichaam waarop de rotsen zijn gelijmd. Dit geheel ligt op kunststof rijplaten die de druk nog verder verdelen en die goed te verankeren zijn aan het dak. De tuin is in de werkplaats gemaakt en door een telekraan in een aantal delen het dak opgehesen. Daar is de tuin in elkaar gezet en verder afgewerkt.

TuinenLandschap |â&#x20AC;&#x2030;22â&#x20AC;&#x2030;| 2014

Rotstuin op dakterras.indd 38

16-10-14 15:26

Polyester op piepschuim

Klaar voor transport

De basis van de rotstuin is een perspex lichaam. Hierop zijn de kunstrotsen van polyester geplakt. Er zijn drie varianten (drie mallen) gebruikt van de polyester rotsen. Doordat ze steeds verschillend gepositioneerd zijn, zie je niet dat ze dezelfde vorm hebben. Bovendien zijn ze met de hand geschilderd waardoor ze allemaal anders zijn.

Een deel van de rotstuin staat klaar voor transport naar de klant. Lorsheijd koos er voor de rotspartij zoveel mogelijk in de werkplaats te maken. Dat heeft als voordeel dat je al je gereedschap bij de hand hebt. Daarbij is het dakterras slecht toegankelijk met materiaal en gereedschap. Bovendien geeft het bewerken van piepschuim zoveel rotzooi dat het ondoenlijk is dat ter plekke bij een klant te doen.

Hijskraan

Purlijm

Met een telescoopkraan worden de delen een voor een naar boven gehesen. Naast de basis rotstuin in delen zijn big bags met echte stenen voor de afwerking naar boven gehesen, en daktuinsubstraat, beplanting en overige materialen.

De rotstuin wordt met purlijm op drukverdelende kunststof rijplaten geplakt. Van tevoren is met rode verf gemarkeerd waar welke delen van de ’puzzel’ terecht moeten komen. De rijplaten worden met schroeven tussen de vlonderplanken door aan de gordingen eronder bevestigd.

TuinenLandschap | 22 | 2014

Rotstuin op dakterras.indd 39

39 16-10-14 15:27

Waterloop

Plantvakken

Over de rotstuin loopt een waterloop. Deze is met echte rotsen afgewerkt omdat het water op de polyester rotsen teveel en onnatuurlijk geluid maakt. In het laagste bassin is een overloopje gemaakt waardoor het water terugstroomt naar de pomp. Doordat het water via een hoger gelegen overloopje wegstroomt in plaats van onder in het bassin, wordt voorkomen dat de afvoer verstopt raakt. De piepschuimen behuizing isoleert automatisch het pomphuis en de slangen en buizen onder de rotspartij.

In uitsparingen in de rotspartij worden plantvakken gemaakt met worteldoek dat ervoor zorgt dat het substraat er niet uit loopt. Via gootjes in het piepschuimen lichaam kan overtollig water afstromen. De plantvakken worden gevuld met daktuinsubstraat. De beplanting bestaat uit een mix van planten die Lorsheijd geleverd heeft en planten die door de eigenares zijn aangeschaft. Het is een mengeling van verschillende maten planten: plugjes, P9 potten en C2 containers. Dit zorgt meteen voor een divers beeld.

Beplanting

Eindresultaat

Het gebruikte sortiment bestaat uit verschillende soorten en cultivars van Sedum zoals S. ’Herbstfreude’ en S. ’Robustum’, varens waaronder Blechnum spicant en grassen als Carex morrowii, Stipa tenuissima ’Ponytails’ en Pennisetum alopecuroides ’Little Bunny’.

Veel mensen zullen de dakrotstuin kitscherig vinden. Maar dit project heeft het hoveniersbedrijf wel geprikkeld om te denken in mogelijkheden, nieuwe technieken en materialen toe te passen en te improviseren. Bovenal is de opdrachtgeefster erg blij dat zij nu eindelijk van haar dakrotstuin kan genieten.

TuinenLandschap | 22 | 2014

Rotstuin op dakterras.indd 40

16-10-14 15:27

Werk in uitvoering

Wat Wie

Tekst Ronald Bakker Beeld Ronald Bakker

Zelf een bijzondere aanlegof onderhoudsklus voor deze rubriek? Mail naar

pbennink@hortipoint.nl

Plaatsen van Treebox Heijmans, Assendelft Medewerkers van aannemer Heijmans plaatsen een Treebox op het Haarlemmerplein in het Amsterdamse stadsdeel Centrum. Tijdens de storm in oktober vorig jaar, zijn op het Haarlemmerplein zes bomen omgewaaid. Eén omvallende boom raakte op een haar na een fietser. Vermoedelijk hebben de bomen bij de reconstructie van het Haarlemmerplein, wortelschade opgelopen en daardoor aan stabiliteit verloren. De Treebox moet

dit in de toekomst voorkomen. De boombunker moet voldoende ruimte bieden om de boom ongestoord te laten groeien. De zes omgewaaide bomen worden vervangen en daarnaast worden nog negen nieuwe bomen, alle iepen, geplant op het Haarlemmerplein. Eén daarvan is een herdenkingsboom voor Wubbo Ockels, de zogenaamde Wubboom. <

TuinenLandschap | 22 | 2014

WIU Haarlemmerplein.indd 41

41 16-10-14 15:26

BRANCHEWIJZER Afhaalcentrum

Automatisering

              

Automatisering

Beregening

CALCULEREN EN MEER!

Dé leverancier van sooware voor

Een volledig calculatieprogramma dat aansluit bij het ideale beeld van u als hovenier en ondernemer; practisch en doeltreffend.

Probeer vrijblijvend een gratis proefperiode met support wanneer het bij u uitkomt.

Groene Professionals

ESPALIER www.espalier.nl info@espalier.nl 0413 - 26 09 37

- Projectadministratie - Ontwerp - Beheer

   

Bewezen sooware, waarmee uw bedrijf nog succesvoller kan worden!

www.tsd.nl Eenvoudig meer controle

dé software voor uw bedrijf

Professioneel en zeer gebruikersvriendelijk

www.itgsoftware.nl

Daktuinsystemen

info@itgsoftware.nl

Beton

ALLES VOOR UW TUIN

INFOGROEN Software BV T +31 (0)172 23 54 44 www.groenvision.com/hovenier Powered by

    

Ruim 30 jaar ervaring in: - Siertegels

Complete software oplossingen voor de hovenier en groenvoorziener

- Gebakken stenen - Sierbestrating - Natuursteen - Muur-/Stapelelementen - Voor ieder budget

Buiter Beton, verrassend… veelzijdig... flexibel !!

www.buiterbeton.nl

Bel of mail voor meer informatie over advertentiemogelijkheden: tel: 0342-494889, fax: 0342-494299, e-mail: svstraffic@bdu.nl

602702.indd 42

17-10-2014 14:13:06

BRANCHEWIJZER Daktuinsystemen

Groeiplaatsverbetering

Meststoffen

Personeelsdiensten

www.ekogras.com Speciale pRiJZeN VOOR pROFeSSiONalS

de specialist

voor hoveniers en groenvoorzieners

www.tfi4000.nl info@tfi4000.nl

t 035-5770970 f 035-5770971 m 06-10961851

Almelo Giesbeek

0546 - 745 333 0313 - 745 010

green-personeelsdiensten.nl

OOk VOOR SeDUMROll MatteN/plUGS telefoon: 06 1029 2513 email: info@ekogras.com

Onafhankelijk Keurmerk

Steenkorven

EAZY-GARDEN Rechtstreeks af fabriek

EasySedum tegel

MOOI EN GEMAKKELIJK! Daktuincentrum de Mient - Verkoop drainagematerialen - Daktuinsubstraat Terra Top 40 ltr. - Kwekerij sedumpluggen XL 1e Mientlaan 11, 2223 LG Katwijk T: 071 3646111 E: info@ugbv.nl

Silva Cell Groeiplaatsconstructie Wortelschermen Boombakken Boomverankering Boomstambescherming Beluchting en Bewatering en diverse aanverwante producten

Duurzaam groen begint met een goede basisinrichting van het plantvak

www.greenmax.eu

Groene rentmeester

Advies | Onderzoek | Beleid | Beheer Detachering | Vergunningsaanvraag

STEENKORVEN TUINHAARDEN TUINMEUBELEN MAATWERK

Machines

OOK IN cORTENSTAAL

KWALITEIT, VAKMANSCHAP EN GARANTIE

in roducten Nu alle p ALFAN gaas rdig G hoogwaa

Het onafhankelijke keurmerk voor groene kwaliteit ■ Geaccrediteerd door de Raad voor Accreditatie ■ Aangesloten bij de Geschillencommissie Groen ■ Vermeld op Consuwijzer

Stichting Groenkeur T 030 - 659 5663 F 030 - 659 5655

E info@groenkeur.nl I www.groenkeur.nl

Hans van Rossen 06 24 68 96 95 www.eazygardenshop.nl

12.0648 Opmaak advertentie 43x100.indd 27-08-12 1 17:27

Overig

Taxaties

www.foreestgroenconsult.nl

MET HOVENIERSUPPORT EEN HOGER RENDEMENT WWW.HOVENIERSUPPORT.NL

Bel of mail voor meer informatie over advertentiemogelijkheden: tel: 0342-494889, fax: 0342-494299, e-mail: svstraffic@bdu.nl

602703.indd 43

17-10-2014 14:14:05

BRANCHEWIJZER Vijvers

Zaden en bollen

Bel of mail voor meer informatie over advertentiemogelijkheden: tel: 0342-494889, fax: 0342-494299, e-mail: svstraffic@bdu.nl

602704.indd 44

20-10-2014 14:11:02

GROEN-Direkt Boskoop BV, Nederland Noorwegenlaan 37, Hazerswoude

Kerstbomen XL Grote maten Tot 20 meter en hoger Tevens kleinere bomen

www.kerstbomenXL.nl

602705.indd 45

17-10-2014 14:14:31

Machines en Gereedschap

Keuze uit elektro- of viertaktmot Het Dolmar Combi-systeem omvat meerdere werktuigen die zowel met een brandstofmotor als elektrisch met een 36V accu kunnen worden aangedreven. Met het snelkliksysteem wissel je in een handomdraai van gereedschap: bosmaaier, trimmer, kettingzaag, cultivator of heggenschaar.

Tekst Marein Kolkmeijer Beeld Marjan van Hoorn

Handgreep

Zonder gereedschap

Accu

De handgreep van de bosmaaier wordt in combinatie met de zwaardere benzinemotor niet door iedereen als prettig ervaren. Om het werk lang vol te kunnen houden zou een flinke stuurboom zoals die wel bij de bosmaaier op de elektromotor wordt geleverd de voorkeur hebben. Bij de heggenschaar en kettingzaag werkt de kleinere beugel juist weer wel goed.

Met een gereedschapsloos snelkoppelsysteem zijn vijf verschillende gereedschappen aankoppelbaar op zowel de Dolmar viertakt-benzinemotor als de elektromotor. Op de elektromotor hebben de gereedschappen minder capaciteit dan wanneer ze aangekoppeld op de benzinemotor werken. Het hangt van het werk af of je genoeg hebt aan de stille elektromotor.

Afhan geeft nuten daadw de ac kun je de be

TuinenLandschap |â&#x20AC;&#x2030;22â&#x20AC;&#x2030;| 2014

Dolmar combi.indd 46

16-10-14 15:28

Ervaringen

Jan van de Lustgraaf, hoveniersbedrijf Jan van de Lustgraaf, Veenendaal: „Wij hebben de Dolmar zowel met elektromotor als met de viertaktmotor met een hagensnoeier en twee trimmers. Op zich bevalt de machine goed alleen op de accu heeft hij te weinig capaciteit voor het werk dat wij ermee willen doen. Met de hagensnoeier op de accu gaat Buxus nog goed maar bij een beukenhaag slaat hij op 6 tot 7 mm takken vast. Op de viertaktmotor pakt hij die wel, dan heeft hij voldoende capaciteit. Maar met de accu is hij lichter in gewicht en dat is prettiger. De trimmer op de accu gaat redelijk bij graskanten. Het combisysteem is fijn omdat het multifunctioneel is. Als de accu leeg is en je hebt geen stopcontact is het een voordeel dat je kunt overstappen op de benzinemotor.’’

Stefan Zevenbergen, hoveniersbedrijf Steefs Tuinen in Barendrecht: „Ik heb er nu een dag mee gewerkt. Het werkt heel prettig, het is milieuvriendelijk en maakt minder lawaai. We zitten veel in vakantieparken en bij scholen en bejaardentehuizen en dan is het prettig dat je geen geluid maakt. Dat is ideaal, ook voor je eigen gehoor. De machine heeft genoeg vermogen. We doen normaal met de benzineheggenschaar ook geen dikke takken. Dat doen we met de hand. De kettingzaag werkt prettig en de bosmaaier ook. Het is allemaal prettig en licht. Maar ik heb er nog niet lang mee gewerkt. De aanschaf is wel iets duurder, maar anders betaal je ook nog voor Aspen of mengsmering en dat heb je nu niet meer. De accu is in twintig minuten opgeladen. Dat kan bij de klanten en dat komt professioneel over als je milieuvriendelijk werkt.”

Eric Hesselink, eigenaar, instructeur Cursus Centrum Groen, Arnhem: „Als je wilt kun je continu doormaaien als je er een tweede accu bij hebt. Het verbaast me hoe snel de accu wordt opgeladen. De accu laadt sneller op dan dat hij leeg is. Maar het is een wat lichtere machine; hij is niet geschikt voor het zware werk. Bij zwaardere machines zit de stuurboom beter om lang mee door te werken. Maar met het draagstel gaat het met de kettingzaagmachine op het 2 m verlengstuk weer goed. Die gaat door 4 à 5 cm dikke takken. De bosmaaier kan makkelijk middellang gras afmaaien of onkruid op verharding. De elektrische machine heeft voldoende vermogen om te doen waarvoor hij gemaakt is en dat is niet het zwaardere werk. Ik heb de bosmaaier ook uitgeprobeerd met de viertaktmotor van het systeem en dan heeft hij genoeg vermogen.”

motor en vijf werktuigen

zijn aar de

Dolmar Combi-systeem

Accu

Viertaktmotor

Afhankelijk van de klus die gedaan moet worden, geeft een accu voldoende kracht gedurende 25 minuten tot een uur. Dit is de tijd dat je de schakelaar daadwerkelijk ingedrukt houdt. De snellader laadt de accu in 22 minuten weer op. Met twee accu’s kun je dus in principe continu doorwerken mits je de beschikking hebt over een 230V stopcontact.

De Makita MM4 viertaktmotor levert hetzelfde vermogen als een vergelijkbare tweetaktmotor maar heeft een lager verbruik en minder uitstoot. De motor is onderhoudsarm; de kleppen hoeven slechts om de 200 draaiuren te worden afgesteld. Het oliesmeersysteem zorgt ervoor dat je net als met de accumachine in alle posities kunt werken.

Accu 36V Makita Li-ion 2,6 Ah Gewicht el.motor+accu met bosmaaier 5,9 kg Gewicht viertaktmotor met bosmaaier 5,6 kg (zonder brandstof) Vermogen 25,4 cc viertaktmotor 0,77 kW/ 1,1 pk Prijzen: - 36V basis €599 inclusief btw - 36V 2,6 Ah accu €242 - Snellader €121 - Losse opbouwstukken vanaf €103 inclusief btw - Viertaktbasis €435 inclusief btw

▸▸Dolmar, Eindhoven www.dolmar.nl

TuinenLandschap | 22 | 2014

Dolmar combi.indd 47

47 16-10-14 15:28

Ideaal voor aanplant kaal wortelgoed

Myco-Haag

Door de lange schimmeldraden van de Mycorrhizae-schimmel wordt het worteloppervlak tot wel 9 keer vergroot. Dit wordt ook wel de mycorrhizosfeer genoemd.

BEP INBO ERKT E UITV T EN A AAN ZIEN L LIJK

Mycorrhizosfeer

• 100% organische speciaal meststof met micro-organismen • Toegevoegde Mycorrhizae-schimmels vergroten het wortelbereik tot wel 9 keer! Ze zorgen voor een optimale voeding- en vochtopname • Geeft een sterke mooie haag en is voor ieder type haag geschikt

www.ecostyle.nl

advertentie_hovenier (3).indd 6 602699.indd 48

10/1/2014 5:13:35 PM 17-10-2014 14:17:29

Gespot

▸Leren ▸ kijken. Het Wageningse onderwijs en onderzoek in de tuinen landschapsarchitectuur ▸Meto ▸ J. Vroom ▸288 ▸ pagina’s ▸Uitgeverij ▸ Blauwdruk ▸ISBN ▸ 97-890-75271-81-2

Op excursie in het hogeschoolbusje Meto J. Vroom kreeg dit jaar de Bijhouwerpijs toegekend voor zijn uitzonderlijke inzet voor het onderwijs in de tuinen landschapsarchitectuur. Van het prijzengeld heeft hij het boek ’Leren Kijken’ uitgegeven dat de veranderingen in het Wageningse onderwijs uit de doeken doet. En zijn persoonlijke betrokkenheid daarin als student en hoogleraar. Tekst Miranda Vrolijk Beeld Uit besproken boek

room heeft zijn boek in vier hoofdstukken verdeeld. Het eerste verhaalt over zijn jaren als student vanaf 1948. Zijn toenmalige professor Bijhouwer gaf les aan een tiental studenten. Vaak gingen ze op excursie in het hogeschoolbusje of op de fiets om exposities, parken en buitenplaatsen te bezoeken. Dikwijls zaten ze dan samen met de hoogleraar te schetsen in het terrein. Vroom beschrijft hoe het onderwijs in ontwerpmethoden in die tijd nog in de kinderschoenen stond en hij soms wanhopig achter een leeg vel papier zat, niet wetend hoe een opdracht aan te pakken. Die opdracht was dan ook summier beschreven, in de trant van: ’Mevrouw in Hilversum woont in villa met achtertuin van die en die maten, ze zit bij voorkeur in fauteuil bij openslaande deuren, er hangt een AVRO-kalender aan de wand. Maak een ontwerp’. In het tweede hoofdstuk staan de veranderingen in het Wageningse onderwijs centraal vanaf 1966. In dat jaar ging Bijhouwer vervroegd met pensioen. Het aantal studenten groeide, maar Bijhouwer weigerde zijn informele manier van lesgeven op te geven. Vroom werd de nieuwe hoogleraar, zijn aanstelling kwam voor hem als een schok, ’maar de volkomen onverwachte benoeming betekende zo’n enorme uitdaging dat ik vond dat ik zo’n kans niet kon laten lopen’.

Moeilijk begin Vroom verhaalt vervolgens van een moeilijk begin omdat hij zich tot dan toe

nauwelijks met de theoretische achtergronden van het vak had beziggehouden en nu een complete studierichting moest reorganiseren. Er moesten colleges en practica worden samengesteld, examens georganiseerd, en Nederlandse collega’s aangesteld. In dit hoofdstuk staat ook hoe vanaf de jaren zeventig studenten werd aangeleerd een ontwerpopgave planmatig aan te pakken. De beschrijving van de ontwikkeling van het Wageningse onderwijs gaat door tot 1994, het jaar waarin Vroom afzwaaide als hoogleraar. In hoofdstuk drie doet Vroom vervolgens uit de doeken hoe het onderzoek zich heeft ontwikkeld. Hij noemt talloze publicaties en beschrijft baanbrekende promotieonderzoeken zoals die van Johan Meeus ’Van mode naar methode. Bouwstenen voor een ontwerptheorie’ en die van Lodewijk Baljon ’Designing Parks’. Hoofdstuk vier wijdt Vroom ten slotte aan een epiloog waarin hij zijn activeiten in de landschapsarchitectuur ná zijn hoogleraarschap beschrijft. ’Leren Kijken’ is een interessant en goed leesbaar boek. Het geeft helder weer hoe de studie landschapsarchitectuur in een kort tijdsbestek is geëvolueerd. Omdat Vroom vertelt over zijn persoonlijke betrokkenheid daarin, over zijn wanhoop en zijn trots, maakt het goed leesbaar. Daarnaast zijn zijn beschrijvingen bij tijden (wellicht onbedoeld) droogkomisch. Neem bijvoorbeeld de volgende zinsnede over de aanstelling van een Amerikaanse docent: „Hij was helaas geen aanwinst. Hij rook ook typisch, maar ik herkende de geur van dope toen nog niet.’’ <

TuinenLandschap | 22 | 2014

Gespot22.indd 49

49 20-10-14 13:24

Leveranciersnieuws De informatie in deze rubriek is verstrekt door de leveranciers

Fotorealistische visualisaties Het CAD-programma Vectorworks heeft een nieuwe editie: Vectorworks 2015. Het nieuwe programma heeft meer dan

honderd innovaties voor meer gebruiksgemak en ontwerpplezier. Met Vectorworks is het mogelijk 2D- en 3Dconcepten te produceren en te analyseren. Gebruikers konden voorheen alleen in Renderworks, de geïntegreerde rendermodule voor fotorealistische visualisaties, genieten van de voordelen van 64-bit, de nieuwe versie maakt het algemeen beschikbaar. Ontwerpers kunnen zo grotere projecten beheren met meer mogelijkheden en stabiliteit.

Orgaplus organische meststoffen is een basisbemesting voor substraatteelten. Het bevatten meer dan 34 mineralen, spoorelementen, aminozuren et cetera en is verrijkt met microorganismen en humuszuren. Het pro-actieve middel stimuleert het natuurlijke bodemleven, bevordert plantengroei

en heeft bodemverbeterende eigenschappen. Omdat er nagenoeg geen uitspoeling van mineralen naar het grondwater is, is Orgaplus milieuvriendelijk en ecologisch verantwoord. Het middel is gewasvriendelijk, geeft geen risico op gewasschade en kan jaarrond toegepast worden.

▸ Vectorworks | www.vectorworks.net

▸ Orgaplus | (0524) 57 20 77 | www.orgaplus.eu

Voor dik, nat gras

Versterkt remsysteem

John Deere introduceert nieuwe frontmaaiers in de 1500-serie: 1550, 1570 en 1580. Deze zijn uitgerust met een driecilinder dieselmotor met hoog koppel, vierwielaandrijving, grote cirkelmaaidekken en een nieuw optioneel grasen bladeropvangsysteem. De maaiers zijn speciaal ont-

wikkeld om te voorzien in de verschillende behoeften van hoveniers, tuinarchitecten, terreinbeheerders en lokale overheid. De modellen worden geleverd met 7-Iron maaidekken, zodat ze dik, nat gras aankunnen en het maaisel gelijkmatig wordt verspreid. Een mulchkit is optioneel verkrijgbaar.

▸ John Deere | (077) 850 82 11 | www.johndeere.nl

Organische meststof

Vanaf november 2014 mogen geen nieuwe schamelwagens gekeurd worden met een oploopremsysteem. Daarom bouwt en keurt Veldhuizen een serie schamel- en diepladers van 3,5 T. De laders zijn uitgevoerd met een versterkt remsysteem, een vooras van 2.000 kg en twee

achterassen van 2.700 kg. De zware assen zijn, gecombineerd met een hardhouten laadvloer en een versterkt chassis, berekend voor beladingen tot 5.000 kg. Door het sterke chassis en de versterkte assen hanteert Veldhuizen een inruilwaarde tot 40% bij aanhangwagens tot tien jaar oud.

▸ Veldhuizen | (0346) 25 96 00 | www.veldhuizen.eu

TuinenLandschap | 22 | 2014

Leveranciers_7kaders+Kort.indd 50

16-10-14 15:28

Kort

Poster van zeildoek De bomenposter ’Werken rond bomen’ was er al langer, maar onlangs is de weersbestendige variant gepresenteerd. Deze is gemaakt van stevig zeildoek en kan een regenbui en een stootje hebben. De poster toont de kwetsbare zone direct rond een boom en laat zien welke belangrijke randvoorwaarden gelden voor de uitvoering van werkzaamheden. Het is 40 cm breed en 80 cm hoog en kan het beste in de buurt van een boom opgehangen worden. Roestvaststalen ringen maken het mogelijk hem met tie rips of touw aan een bouwhek of boombescherming te bevestigen. Bij Normeninstituut Bomen is een set van tien stuks te verkrijgen.

Het eerste certificaat SVS Inspecteur Spelen - Basis is uitgereikt aan Repcon medewerkster Martine van Leeuwen. Speeltoestellen op openbare speelplekken moeten regelmatig op gebreken worden geïnspecteerd en gecontroleerd. Dit certificaat is bedoeld voor eenvoudige visuele controles en kleine reparaties. ▸▸Stichting Veilig Spelen | (033) 750 10 22 | www.stichtingveiligspelen.nl

Onlangs is het Agco Experience Centre geopend in Achterveld. In drie aparte showrooms kunnen alle mogelijkheden van de verschillende tractormerken en oogstmachines gezien en geprobeerd worden. ▸▸Mechan Groep | (0342) 45 95 41 | www.mechangroep.nl

Het boek Lost Landscapes heeft de DAM Architectural Book Award 2014 gewonnen. Hiermee is het boek een van de tien beste architectuurboeken ter wereld. Het boek Landscape and Energy van dezelfde uitgever behaalde de shortlist. ▸▸Nai 010 | www.nai010.com

Dakopbouwsysteem Natureline is samengesteld uit volledig hernieuwbare bioplastics. Het drainage-element in ZinCo’s Natureline-serie is vooral gemaakt van rietsuiker. Al langer bestaan de substraatsystemen uit gemalen baksteen en zijn in de drainagesystemen en beschermmatten gerecyclede materialen verwerkt. ▸▸ZinCo | (020) 667 48 52 | www.zinco.nl

▸▸Norminstituut Bomen | (010) 458 85 31 | www.norminstituutbomen.nl

Kom in beweging Kompan en The Great Outdoor Gym Company hebben hun krachten gebundeld. Met het nieuwe outdoor sport- en fitnessassortiment kan iedereen in beweging komen. Het doel van TGO is de groenste fitnessruimte in de wereld te maken. Samen met Kompan lukt het hen fitness voor ie-

dereen toegankelijk te maken. Het bedrijf heeft meer dan vijfhonderd outdoor fitnesstoestellen geïnstalleerd in Engeland en heeft pilots lopen van sportscholen waar menselijke energie omgezet wordt in elektriciteit. Kompan verzorgt de wereldwijde distributie van sport- en fitnessproducten.

▸▸Kompan | (0418) 68 14 68 | www.kompan.nl | www.tgogc.com

Elektrische minigraver Collé Rental & Sales heeft meerdere minigravers Wacker Neuson 803 Dual Power aan het assortiment toegevoegd. De compacte minigraver kan door middel van een plug-and-playprincipe aangesloten worden op een elektro-hydraulische unit, waarmee de machine elek-

trisch gebruikt kan worden. Omdat de graafmachine hydraulisch aangedreven wordt via het onderstel blijven de achterdraaicirkel en de draaiing tot 360 graden ook bij elektrisch gebruik behouden. Dit maakt dat de machinist volledige bewegingsvrijheid heeft.

▸▸Collé Rental & Sales | (046) 457 41 00 | www.colle.eu

TuinenLandschap | 22 | 2014

Leveranciers_7kaders+Kort.indd 51

51 16-10-14 15:28

Agenda

Cursussen

Bewoners en bewerkers van buitenplaatsen Fototentoonstelling, t/m 14 november, Heemstede.

Flora en fauna BB niveau 3 Hercertificering, 29 oktober, 17 december, Arnhem.

▸▸www.buitenplaatsinbeeld.nl

▸▸www.ipcgroen.nl

Kroonjuwelen van de Hortus Tentoonstelling, t/m 31 december, Amsterdam.

Veranderingen in gedragscode beheer en onderhoud *Voorlichtingsbijeenkomst, 31 oktober, Leiden.

▸▸www.dehortus.nl

▸▸www.stadswerk.nl

Alles im grünen Bereich Beurs, 4 en 5 november, Kalkar, Duitsland. ▸▸www.messekalkar.de/nl

Beheer met meerwaarde Seminar over betaalbaar terreinbeheer, 4 november, Broek in Waterland. ▸▸www.clm.nl

Nationale grasdag 4 november, Eindhoven ▸▸www.nationalegrasdag.nl

Duurzaam onkruidbeheer met heet water Introdagen, 12, 13, 18, 19 november, Veenendaal. ▸▸www.onkruidkoken.nl

Leefbaarheid van onze steden in de toekomst AESOP-conferentie, 5 t/m 7 november, Leeuwarden. ▸▸www.findingspaces.nl/aesop6

Bomen met toekomst Cursus, 6 november, Hilversum.

Werken rond kabels en leidingen Cursus, 11 november, Zwolle. ▸▸www.crow.nl

▸▸www.keurmerk.nl

Juridische aspecten van bomen in de openbare ruimte Cursus, 11 november, Oosterbeek. ▸▸www.cursuscentrumcambium.nl

▸▸www.betondag2014.nl

IPM Vakbeurs, 27 t/m 30 januari, Essen, Duitsland. ▸▸www.ipm-essen.de

Dag van de openbare ruimte Beurs, 4 en 5 februari, Brussel, België. ▸▸www.openbareruimte.be

Green Roof Association Congres, 20 en 21 april, Istanbul, Turkije. ▸▸www.greenroofworld.com

Stone+tec Vakbeurs, 13 t/m 16 mei, Nuremberg, Duitsland. ▸▸www.stone-tec.com

Bos voor een beter klimaat Jaarbijeenkomst PEFC, 6 november, Montfoort.

Aandacht voor groen, communicatietechnieken opkomen voor groen en bomen Tweedaagse cursus, 13 en 20 november, Goudriaan.

Boomanatomie en -fysologie Cursus, 11 november, Oosterbeek.

▸▸www.cursuscentrumcambium.nl

Houtconstructies voor de hovenier Vijfdaagse workshop, 14 november, Piershil.

Budgetbewaking en nacalculatie Workshop, 11 november, Waddinxveen. ▸▸www.hoveniersacademie.nl

BHV voor boomverzorgers Hercertificering, 11 en 12 november, Arnhem. ▸▸www.ipcgroen.nl

▸▸www.cobra-adviseurs.nl

Betondag 20 november, Rotterdam.

Ontwerpen en bouwen van speeltoestellen Cursus, 13 november, 4 december, diverse locaties.

Begroten en offertes 1 - Aanleg Tweedaagse workshop, 12 november, Utrecht. ▸▸www.hoveniersacademie.nl

▸▸www.pefcnederland.nl

▸▸www.hoveniersacademie.nl

De ontdekking van planten Drie bijeenkomsten over botanie, 14, 21 en 28 november, Leiden. ▸▸www.hortusleiden.nl

Veiligheid van speelgelegenheden Praktijkcursus, 17 november, 12 december, diverse locaties. ▸▸www.keurmerk.nl

Veranderen in stijl: Management, van controle naar vertrouwen Congres, 17 november, Soest.

Inspecteur veiligheid van speelgelegenheden Opfriscursus, 7 november, 8 december, diverse locaties.

Coördinator gladheidsbestrijding voor weggebruikers Opleiding, 12 november, 14 januari, 11 maart, 9 september, 4 november (2015), diverse locaties.

▸▸www.keurmerk.nl

▸▸www.crow.nl

▸▸www.trigroeiingroen.nl

Hoogwerker Hercertificering, 7 november, 5 december, Arnhem.

Natuurlijk spelen en het WAS Cursus, 13 november, diverse locaties.

WAS Studieochtend, 20 november, diverse locaties.

▸▸www.ipcgroen.nl

▸▸www.keurmerk.nl

Werkvoorbereiding, organisatie en planning Tweedaagse workshop, 9 november, Waddinxveen.

Zorgplicht en bezuinigingen Cursus, 13 november, Cuijk.

Implementatie flora- en faunawet in gemeentelijk beleid Cursus, 20 november, Oosterbeek.

▸▸www.cobra-adviseurs.nl

▸▸www.hoveniersacademie.nl

▸▸www.stadswerk.nl

TRI landelijke onderwijsdag Relatiedag, 19 november, Apeldoorn.

▸▸www.cursuscentrumcambium.nl

Colofon Tuin en Landschap is een tweewekelijkse uitgave van de Stichting Vakinformatie Siergewassen en BDUmedia, Vak- en Publieksmedia, Issnnummer 016 533 50 Schipholweg 1 Postbus 9324, 2300 PH Leiden www.tuinenlandschap.nl Secretariaat: Linda Laman en Alice Hoogenboom (071) 565 96 78 tuinenlandschap@hortipoint.nl

Redactie Bakker hoofdredacteur (071 565 96 55 / wbakker@hortipoint.nl ▸ Peter Bennink vakredacteur (071) 565 96 53 / pbennink@hortipoint.nl ▸ Ralph Mens vakredacteur (071) 565 96 52 / rmens@hortipoint.nl ▸ Miranda Vrolijk vakredacteur (071) 565 96 56 / mvrolijk@hortipoint.nl ▸ Alice Hoogenboom redactie-assistent (071) 565 96 79 / ahoogenboom@ hortipoint.nl ▸ Gerdien de Nooy fotograaf ▸ Jenny Mostert, Carolyne de Vries Lentsch, Jolanda de Wekker bureauredacteuren ▸ Diseno vormgeving ▸ Wendy

Abonnementenservice Aanvraag en wijziging abonnement naar BDUmedia, afdeling Vak- en Publieksmedia Postbus 67, 3770 AB Barneveld T (0342) 49 48 44 F (0342) 41 31 41 abonnementen@bdu.nl Abonnementsprijs per jaar: €240 (excl. 6% btw). Studenten en scholieren €180 (25% korting, excl. btw). Buitenlandse abonnees betalen een toeslag voor portokosten. Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan, lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 2 maanden voor de vervaldatum is opgezegd bij de abonnementenservice. Dit kan schriftelijk, telefonisch of per e-mail. Ook voor informatie over een lopend abonnement kan contact worden opgenomen met de abonnementenservice. Voor inhoudelijke vragen en opmerkingen en voor vragen aan externe auteurs kunt u contact opnemen met de redactie.

Exploitatie BDUmedia, afdeling Vak- en Publieksmedia ▸ Wiljo Klein Wolterink mba uitgever (0342) 49 42 63 Advertentie-exploitatie BDUmedia, afdeling Vak- en Publieksmedia ▸ Gert-Jan Bloemendal media adviseur (0342) 49 48 07 / g.bloemendal@bdu.nl ▸ Ron van de Hoef verkoopleider (0342) 49 42 63 / r.v.d.hoef@bdu.nl Druk BDUprint

©BDUmedia, 2014 Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Algemene voorwaarden op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van BDUmedia zijn van toepassing de voorwaarden, welke zijn gedeponeerd ter Griffie van de Arrondissementsrechtbanken en de KvK. Uitgever en auteurs verklaren dat dit blad op zorgvul dige wijze en naar beste weten is samengesteld; even wel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de infor matie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslis singen die gebaseerd zijn op bedoelde informatie. Lezers worden met nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd te gebruiken, maar af te gaan op hun professionele kennis en ervaring en de te gebruiken informatie te controleren.

TuinenLandschap | 22 | 2014

Agenda_Cursus3kolomNW.indd 52

16-10-14 15:28

Foto Ronald Bakker

Groene Gast

Erwin Stam Waar zit u? ,,Op de tentoonstelling miNIATURE in het Lloydhotel in Amsterdam. Deze heb ik samen met Andrew Fisher Tomlin naar Nederland gehaald. Tien ontwerpers van wereldformaat hebben tien tuinen op miniatuurformaat gemaakt. Op deze manier geven we aandacht aan de Britse tuincultuur en de bijdrage van Nederlandse kwekers daarin. En zo trots als de Britten zijn op hun tuincultuur; dat kom je in Nederland niet tegen.’’

Waarom dan tuinen in miniatuurvorm?

Erwin Stam, tuinontwerper en eigenaar Erwin Stam Tuinstudio, Rotterdam

,,Dat gaf de mogelijkheid om ’out of the box’ te denken. Je kunt ontwerpen maken die je niet zo gauw voor de klant ontwerpt. We zetten het begrip tuin in een heel ander daglicht, inspelend op actuele the-

ma’s en met een Chelsea Flower Show allure. De tentoonstelling reist door naar Zweden en we willen Azië aandoen. Een ’rondreizend circus’ waarbij we opkomende en gevestigde ontwerpers uitnodigen om hun idee van de actuele tuin te verbeelden.’’

Een maquette van ambachtelijk knip- en plakwerk? ,,De maquette is gemaakt door een 3D-printer. Een techniek waar we als ontwerpers mee geëxperimenteerd hebben. Dan blijkt nog niet alles mogelijk. Het plantmateriaal bijvoorbeeld is nog uit de originele maquettebouw. De conceptuele tuin To die for (Wilson Mcwilliam Studio, Engeland) is wel volledig uit de 3D-printer gekomen. ’’

Wat is het thema van uw tuin?

,,Ik heb een regentuin gemaakt, ’Luxury raingarden inspired bij Jacob’. Het begrip regentuin hoorde ik voor het eerst van Jacob Gjelt Dekker (ondernemer en filantroop). Het bleek daarbij goed aan te sluiten op het Rainproof-programma van de gemeente Amsterdam. Een 70 cm brede wadi met beplanting, paviljoenen en ronde vitrines met groene daken maken de tuin ’rainproof’.’’

Miniatuur of levensgroot? ,,Oei, dat is een gewetensvraag. Uiteindelijk levensgroot. Als groenontwerper vind ik de beleving die je in een echte tuin ervaart toch het meest belangrijk. Maar als we met de miniatuurtuinen de bewustwording bij het publiek hebben geprikkeld, ben ik een zeer tevreden mens.’’ <

TuinenLandschap | 22 | 2014

GroeneGast_1pag.indd 53

53 20-10-14 12:06

SNOWEX Zoutstrooiers

Watermanagement in uw eigen tuin!

SP-6000 platformuitvoering

• Kunststofcontainer • Alles elektrisch aangedreven • Traploos instelbaar, met trillingsmechanisme • Volume vanaf 118 kg tot 2000 kg Vraag een vrijblijvende demonstratie aan...

De Korten Bruggert 5 - 4266 ER Eethen Telefoon (0416) 35 57 70 - Fax (0416) 35 57 79 info@lankhaartechniek.nl - www.lankhaartechniek.nl

Iedereen wil water in de tuin: in de vijver, op bloemen, planten en het gazon. Maar wateroverlast? Daar is niemand blij mee! Steeds meer tuinen hebben een ruim terras om heerlijk van te genieten. Intensieve of langdurige regenbuien kunnen in de tuin wateroverlast veroorzaken. Dit vraagt om oplossingen. ACO EasyGarden helpt met functionele, duurzame en esthetische oplossingen voor het watermanagement in de particuliere tuin! www.aco-easygarden.nl

ACO EasyGarden Regenwater verdient beter!

602706.indd 54

Lozeman Tuinmachines BV is een bedrijf dat zich bezighoudt met de import en verkoop van een compleet programma kwalitatief hoogstaande tuinen parkmachines. Ten behoeve van onze jongste vestiging in Aalsmeerderbrug zoeken wij een

Vertegenwoordiger ( fulltime )

Wij zoeken een persoon • Met een sterke persoonlijkheid en overtuigingskracht. • Met een verkoop en service gerichte werkhouding • Die in het bezit is van een rijbewijs BE. • Met een opleiding op minimaal MBO - niveau. • Die kennis van en ervaring in de verkoop van Tuin en Park machines heeft. • Die over goede computervaardigheden beschikt en planmatig werkt. Wat wordt er van u verwacht? • Het bezoeken van en verkopen aan onze bestaande klantenkring. • Het onderhouden en uitbouwen van de bestaande klantenkring, door zelf actief op zoek te gaan naar nieuwe klanten. • Het verrichten van de dagelijkse werkzaamheden op onze vestiging te Aalsmeerderbrug. Wij bieden • Een afwisselende en uitdagende baan. • Een gedegen inwerkperiode. • Een goede salariëring en prima secundaire arbeidsvoorwaarden. • Een enthousiast team van collega’s. Spreekt deze vacature u aan en vindt u het een uitdaging om met een professioneel team te werken, stuur dan uw schriftelijke sollicitatie voor 14 november aan: Lozeman Tuinmachines Elst BV, t.a.v. F. Lozeman, Bemmelseweg 64, 6662 PC Elst of per mail aan f.lozeman@lozeman.nl Voor meer informatie; zie onze website www.lozeman.nl of u kunt bellen met Dhr. F. Lozeman op: 0481-371423 ( sollicitaties worden vertrouwelijk behandeld ) Acquisitie naar aanleiding van deze advertentie wordt niet op prijs gesteld.

17-10-2014 14:18:47

2014

UITNODIGING SCHRIJF NU IN OP WWW.BOOMINFODAG.NL

20 NOVEMBER RESIDENCE RHENEN, ELST/RHENEN De Nederlandse Boominfodag is hét onafhankelijke podium voor boomprofessionals in Nederland, een congres waar wetenschappelijke en praktische kennis over bomen wordt samengebracht. Gedurende de dag verzorgen nationale en internationale sprekers informatieve presentaties en is er een uitgebreide beursvloer met stands. Een lunch en diner biedt de bezoekers volop ruimte voor ontmoeting en discussie. De VHG en Stadswerk zijn de congrespartners van de Nederlandse Boominfodag 2014.

Naast de workshops zijn ook de volgende sprekers aanwezig: Ken James - ENSPEC Melbourne Australie | Ceciel van Iperen - CROW Hans Kaljee - DRO Gemeente Amsterdam

WORKSHOPS 20 NOVEMBER PROGRAMMA Tijdens het middagprogramma kunt u twee van de drie onderstaande workshops bezoeken.

Workshop A - ‘De nieuwe aanbestedingswet’ Adrienne Geelhoed - Straatman Koster Advocaten B.V.

Workshop B - ‘Rapporteren kun je leren’ Marjan van Elsland - Oud-directeur Bomenstichting

Workshop C - ‘Innovatieve kwaliteitsmeting bomen binnen toezicht vanzelfsprekend?’ Henri Rogaar - Norminstituut Bomen

21 NOVEMBER WORKSHOP KEN JAMES - DYNAMIC WIND LOAD ON TREES (ENGELS) Op vrijdag 21 november verzorgt dr. Ken James (ENSPEC Australië) een workshop over de dynamische windbelasting bij bomen. Een unieke kans om Ken James te horen spreken over zijn baanbrekende onderzoek. In deze workshop wordt geanalyseerd hoe bomen in een stedelijke omgeving reageren op windbelasting. Met behulp van een structurele benadering worden de fysische eigenschappen van bomen en hun wortelverankering bestudeerd in relatie tot de windbelasting. Tijdens de presentatie worden bewegingssensoren gedemonstreerd, die de kanteling (kiep) van de wortelplaat als gevolg van windbelasting nauwkeurig registreren. De gemeten kiepwaarden worden gebruikt om boombeheerders te adviseren inzake de stabiliteit van (meestal) grotere bomen. Er zullen voorbeelden worden gepresenteerd van het meest recente onderzoek op dit gebied in Australië en hoe de onderzoeksresultaten van nut kunnen zijn in het risicomanagement. Het aantal deelnemers voor deze workshop is beperkt tot 40 personen! Kijk voor meer informatie op www.boominfodag.nl

602701.indd 55

17-10-2014 14:18:11

Sterk snoeiwerk. De nieuwe STIHL ASA 85 accutakkenschaar is dĂŠ krachtige en betrouwbare partner voor elke professional. De sterke snoeikracht zorgt ervoor dat u takken tot 45 mm moeiteloos doorsnijdt. Dankzij het ergonomische accudraagsysteem en de aanpasbare schaaropening werkt u comfortabel, flexibel en snel. Of het nu gaat om snoeiwerken of het verzorgen van tuinen, parken, boomgaarden of boomkwekerijen: de STIHL ASA 85 snoeit met veel kracht, maar zonder veel moeite. Informeer u bij uw vakhandelaar of kijk op stihl.nl

ADV_stihl_ASA85_Tuin & Landschap_NL_210x297_IC.indd 1 602709.indd 56

14/10/14 15:49 20-10-2014 13:41:43