ook praktisch haalbaar. Als degene die de inventarisatie doet tien minuten bij een boom staat, wordt het onbetaalbaar en praktisch ondoenlijk om grote aantallen bomen te controleren. Om dezelfde reden is er ook voor gekozen om de bomen vanaf de grond te inspecteren en niet vanuit een hoogwerker. De inspecteur gaat nu met een tablet met een op maat gemaakte module op pad. Op de computer is al een bestand ingelezen met alle essen van Amsterdam. De inspecteur vult nu per boom de volgende gegevens in: is er sprake van taksterfte, gaat dat om essentaksterfte (of zijn er andere oorzaken waarschijnlijk), en welk percentage van de kroon is aangetast, in welke fase van aantasting bevindt de boom zich, het jaar van eerste aantasting (te herkennen aan het aantal aangetaste scheutlengtes), het percentage aantasting in de boven-, midden- en onderkroon en de aanwezigheid van waterlot, de grootste diameter dood hout en nog eventuele opmerkingen. Tot slot maakt de inspecteur een foto van de boom.
in Amsterdam. Binnen deze steekproef wordt nog een controle met behulp van een hoogwerker gedaan om de betrouwbaarheid van de gegevens te bepalen. Aan de hand van deze uitgebreide controle moet de gemeente in staat zijn om een duidelijk beeld te krijgen van de te nemen maatregelen en hoe bomen reageren op de ziekte onder verschillende omstandigheden. Kaljee: „Waar we bijvoorbeeld benieuwd naar zijn is hoe essen op verschillende standplaatsen zich gedragen, hoe de verspreiding is over de stad en hoe verschillende cultivars reageren op de ziekte.” Nadat de methode verder is geperfectioneerd en uitgetest en er een goed protocol voor opname is, zal vanaf volgend jaar de methode ook voor andere opdrachtgevers en voor andere boomadviesbureaus beschikbaar zijn. <
Lessen uit quick scans Pilot
Niet alle taksterfte in essen is te wijten aan essentaksterfte. Hier is de stam aangevreten door konijnen met insterven van de kroon tot gevolg.
Vorig jaar is voor het eerst met deze methode gewerkt en zijn de kinderziektes er zoveel mogelijk uitgehaald. Dit jaar is de pilot verder uitgebreid en doen de controleurs van BTL Bomendienst een nulmeting van een representatieve steekproef van de 18.000 essen, in totaal circa 4.500 essen,
De afgelopen jaren heeft BTL Bomendienst op verschillende plaatsen in Nederland quick scans uitgevoerd. Die hebben geleid tot de volgende waarnemingen: ▸ Essentaksterfte is overal aanwezig. ▸ Er zijn meerdere (a)biotische factoren die verward kunnen worden met een aantasting door essentaksterfte, zoals vorstschade maar ook essenbastwoekerziekte. Ook zijn er meer bastschimmels op Fraxinus aanwezig die voor twijgsterfte kunnen zorgen. Maar dan gaat het vaak om bomen die al enigszins verzwakt zijn en is de omvang van de sterfte relatief gering vergeleken bij die van de essentaksterfte. ▸ Twijgsterfte in Fraxinus excelsior ’Westhof’s Glorie’ trekt niet verder dan tot in het tweejarige hout in plaats van 3/4 jarig hout zoals bij andere variëteiten. ▸ Het aantastingsbeeld, ook in verloop van tijd, kan sterk variëren tussen zowel individuen van dezelfde soort tussen verschillende cultivars. Verwachtingen op basis van quick scans en ander onderzoek: ▸ Over 5-10 jaar is een groot deel van de Fraxinus excelsior in Nederland aangetast door essentaksterfte. ▸ Binnen 15–20 jaar zal een groot deel van het Fraxinus excelsior bestand afsterven door een aantasting van essentaksterfte in combinatie met een secundaire aantaster (zoals de honingzwam). Deze verwachtingen zijn gebaseerd op in het buitenland opgedane ervaringen in essenbossen. In hoeverre het in Nederland opgaat voor essen in het landschap (die vaak zijn aangeplant als cultivar waarvan we nu weten dat die alle wel een zekere mate van tolerantie hebben), blijft nog de vraag. ▸ Over 10-15 jaar zullen de eerste ongevoelige (resistente) Fraxinus excelsior (door middel van gerichte veredeling door kunstmatige kruisingen) via kwekerijen te verkrijgen zijn.
46
TuinenLandschap l 16-17 l 2015
Aanleg en Onderhoud
De meest voorkomende gebreksverschijnselen Het blad kleurt een beetje geel aan de randjes of juist in het midden en de plant ziet er niet gezond uit. Dat zou wel eens een gebrek kunnen zijn denken veel hoveniers, maar een gebrek waaraan? En wat doe je ertegen? Dit artikel bespreekt de zes meest voorkomende gebreksverschijnselen en wat je eraan kunt doen. Tekst Peter Bennink, met dank aan Innogreen en Mertens groep Beeld Ecostyle
G
ebreksverschijnselen zijn algemeen en kunnen op allerlei grondsoorten voorkomen. Ze kunnen ook verschillende oorzaken hebben volgens bodem en bemestingsconsultant Geerten van der Lugt: „Het kan zo zijn dat de mineralen daadwerkelijk afwezig zijn, maar het kan ook zijn dat de opnamecapaciteit van de plant onvoldoende is, of dat de zuurgraad van de bodem zodanig is dat bepaalde elementen niet oplossen en daardoor niet beschikbaar komen.” De opnamecapaciteit van planten verandert in de loop van het seizoen. Als de bodem lang koud blijft in het voorjaar, kan het zo zijn dat de plant wel hard is gaan groeien, maar dat de wortels daarbij achterblijven en niet in staat zijn om voldoende mineralen op te nemen. Het kan dat een plant gebreksverschijnselen krijgt juist omdat hij zo hard groeit.
50
TuinenLandschap
l 16-17 l 2015
Van der Lugt: „Als je dan een stikstofgebrek constateert heeft het niet zoveel zin om te bemesten want de plant kan het toch niet opnemen. Als de plant de stikstof wel kan opnemen gaat hij bovendien alleen nog maar harder groeien waardoor de kans op gebrek aan andere mineralen toeneemt.” Een bladmeststof kan in zulke gevallen uitkomst bieden, maar veel hoveniers zullen daaraan niet beginnen. Bovendien herstelt de balans in de plant zich vanzelf gedurende het seizoen. Ook een gebrek als gevolg van een te hoge of lage pH waarde is niet op te lossen door bemesting. Zo is ijzer op zure gronden goed oplosbaar, maar op gronden met een hogere pH niet en kan gemakkelijk een Fe gebrek ontstaan, ook al is het element wel voldoende aanwezig. Op zuurdere gronden worden mineralen als fosfaat en calcium weer slecht
oplosbaar. Zijn gebreksverschijnselen toe te schrijven aan de zuurgraad van de bodem dan heeft het dus geen zin om te gaan bemesten, maar eerder om de zuurgraad te beinvloeden met tuinturf of kalk, of de beplanting aan te passen. Of het lukt de zuurgraad van de bodem te beïnvloeden hangt onder meer af van de buffercapaciteit van de bodem, die sterk afhankelijk is van de hoeveelheid humus. Bij het loskoppelen van voedingsstoffen uit gebonden mineralen speelt het bodemleven, waaronder mycorrhiza’s en bacteriën een belangrijke rol. Veel elementen zijn gericht aan te vullen met specialistische meststoffen, die vooral in de landbouw gebruikt worden. De hier besproken elementen zitten in het algemeen ook in (organische) mengmeststoffen.
Fosfor (P) Dwerggroei en donkerverkleuring Algemeen Dieren en planten kunnen niet zonder fosfor. Fosfor komt voor in het celmateriaal van alle levende wezens en is nodig voor de energieoverdracht tussen levende cellen, groei, ontwikkeling en reproductie. Fosfaat is in planten vooral belangrijk voor de wortelvorming, bloei en de afrijping van zaden. Ook speelt fosfor een rol bij de assimilatie en dissimilatie, het transport van koolhydraten en de vorming van vetten en DNA. Het element fosfor komt vooral voor in verbindingen met zuurstof (fosfaten). Herkenning gebrek Een tekort aan fosfor geeft dwerggroei met weinig vertakkingen, necrose en donkerverkleuring (vaak paars-rood) van het blad. Bij fosforgebrek is het gewas sterk gedrongen. De gewassen stoppen met hun groei in een te vroeg stadium. Probleemoplossing Fosfor is vaak wel aanwezig in de bodem maar niet altijd opneembaar. Dat geldt zowel voor zure als basische bodems. Op zure bodems is fosfor veelal gebonden aan ijzer, aluminium of mangaan, op kalkrijke kleigronden aan calcium en koolzure kalk. Bij een pH van tussen 5,5 en 6,5 is fosfor het best opneembaar. Mycorrhiza’s kunnen fosfaten vrijmaken uit de bodem. Het verbeteren van het bodemleven kan dan ook een effectief middel zijn tegen fosfaatgebrek. Fosfaat zit volop in organische meststoffen, zoals compost, en allerhande mengmeststoffen. Gerichte fosfaatbemestingen zijn eventueel mogelijk met natuurfosfaat of (tripel)superfosfaat.
Kalium (K) Afsterven bladrand Algemeen Kalium is geen belangrijke bouwsteen van de plant, maar speelt wel een cruciale rol in de waterhuishouding, in de cellen zorgt kalium voor de celstrekking, doorlaatbaarheid van de celwand, stevigheid en het openen en sluiten van de huidmondjes. Ook werkt kalium preventief tegen schimmels en maakt de plant beter bestand tegen vorst. Herkenning gebrek Meest herkenbaar zijn geel worden (chlorose) en afsterven (necrose) van de bladrand. Daarnaast groeiremming, gevoeligheid voor (schimmel)ziekten, eerder slap hangen bij gebrek aan vocht. Probleemoplossing Kalium reageert makkelijk en is daardoor vooral aanwezig in de vorm van zouten. Doordat deze in het algemeen goed oplosbaar zijn, spoelt kalium net als stikstof gemakkelijk uit. Gerichte bemesting is mogelijk met onder meer vinassekali, patentkali of monokaliumfosfaat. Hoveniers gebruiken echter meestal samengestelde meststoffen waarin vrijwel altijd kalium zit of organische meststoffen zoals koemest en in compost zit ook kalium. In verband met uitspoeling is het beter om regelmatig kleinere hoeveelheden te geven, dan in één keer een grote hoeveelheid. Geef ook niet te veel omdat een te veel aan opneembare kalium de opname van magnesium negatief beïnvloedt.
>
TuinenLandschap l 16-17 l 2015
51
Agenda
Cursussen
Beelden in Leiden -BotanicaTentoonstelling, t/m 2 augustus, Leiden
GroenTechniek Holland Vakbeurs, 8 t/m 10 september, Biddinghuizen ▸ www.groentechniekholland.nl
▸ www.beeldeninleiden.nl
Vlinder-, passiflora- en kuipplantenshow t/m 8 augustus, Harskamp
HEX Open tuinendagen, 12 en 13 september, Heers, België ▸ www.hex.be
▸ www.passiflorahoeve.nl
Bacterievuur Workshop, 11 augustus Haaren, 19 augustus Boxmeer, 27 augustus Opheusden
Ontwerpkunde voor tuin en park Verdieping en ontwerpmethodiek, 10-daags, 10 september, Apeldoorn
▸ www.naktuinbouw.nl
▸ www.ontwerpinstituut.nl
Zomeratelier ’en de wereld werd landschap’ 16 augustus, Asperen
Wat zullen we eten? Themadag Future Food, 13 september, Utrecht
▸ www.ontwerpinstituut.nl
▸ www.uu.nl
Bloemenpaleis Het Loo ’de tuin aangelegd en omgespit’ Expositie, t/m 30 augustus, Apeldoorn
Eetbaar hout Rondleiding kwekerij boomstammen geënt met eetbare paddenstoelen, half septembereind oktober, Voorst
Open lesdagen Kennismaking met opleidingen, 18 t/m 20 augustus, Apeldoorn
Bomenbeheer van A tot Z Zesdaagse opleiding, 15 september, Doorn
▸ www.paleishetloo.nl/bloemenpaleis
▸ www.groenetakken.nl
▸ www.ontwerpinstituut.nl
▸ www.ocbor.nl
Tropisch Vlinderfestival t/m 20 september, Utrecht
Nationale gazon demodag 23 september, Biezenmortel
▸ www.uu.nl/botanischetuinen
▸ www.nationalegazondemodag.nl
Transformeren in het sociale domein Summer school, 19 t/m 21 augustus, Rotterdam
Siergrassen met hun toepassingsmogelijkheden Cursus, 16 en 23 september, De Wilp
▸ www.congresenstudiecentrum.nl
▸ www.siergras.nl
De groene schatkamer Tentoonstelling 425 jaar Hortus, t/m 20 september, Leiden
Nationale groendag 23 september, Bergen op Zoom
Chemievrije onkruidbestrijding Studiedag, 1 september, Wageningen
Ontwerpen kleine natuur Tiendaagse cursus, 16 september, Apeldoorn
Tuinen van de toekomst Evenement, 26 september, Wageningen
▸ www.tuinenparktechniek.nl
▸ www.ontwerpinstituut.nl
▸ www.tuinenstichting.nl
Bomen en recht Cursus, 3 september, Cuijk
Presentatie herfst en meer 13 t/m 15 oktober, Boskoop
▸ www.cobra-adviseurs.nl
Compositieleer Vijfdaagse artistieke leergang, 18 september, Apeldoorn
▸ www.floralisboskoop.nl
Opzichter / uitvoerder in de buitenruimte Cursus, 3 september, Arnhem
▸ www.nationalegroendag.nl
▸ www.bibliotheek.leidenuniv.nl
Planten uit de oertijd Tentoonstelling, t/m 4 oktober, Hilversum. ▸ www.pinetum.nl
Hortulanuswandeling 16 augustus, 13 september, Rotterdam ▸ www.trompenburg.nl
Najaarsbeurs 26 t/m 28 augustus, Boskoop
Chrysantenshow 10 oktober t/m 1 november, Kasteeltuinen, Arcen
▸ www.ipcgroen.nl
De ontwerptafel Intervisie met collega’s en toehoorders, 21 september, Apeldoorn ▸ www.ontwerpinstituut.nl
▸ www.kasteeltuinen.nl
Water in de openbare ruimte Vakbeurs, 15 oktober, Houten
Coördinator gladheidsbestrijding Opleiding, 9 september, Bunnik, 4 november Zwolle
Boomtaxatie Cursus, 22 en 23 september, locatie nog niet bekend
▸ www.waterindeopenbareruimte.nl
▸ www.crow.nl
▸ www.ocbor.nl
Enchanted gardens 17 oktober t/m 1 november, Kasteeltuinen, Arcen
Snoeien conform handboek bomen Cursus, 10, 17 september Barneveld
Creatief ontwerpen Tiendaagse opleiding, 22 september, Apeldoorn
▸ www.ocbor.nl
▸ www.ontwerpinstituut.nl
▸ www.floralisboskoop.nl
Inspiratiebezoek Londen 26 t/m 28 augustus
▸ www.ontwerpinstituut.nl
▸ www.meusefoundation.eu
Open dagen Bylandt 29 augustus, Tolkamer
▸ www.kasteeltuinen.nl
▸ www.bylandt.com/erfgoedfestival
Colofon Tuin en Landschap is een tweewekelijkse uitgave van de Stichting Vakinformatie Siergewassen en BDUmedia, Vak- en Publieksmedia, Issnnummer 016 533 50 Schipholweg 1 Postbus 9324, 2300 PH Leiden www.tuinenlandschap.nl Secretariaat: Linda Laman en Alice Hoogenboom (071) 565 96 78 tuinenlandschap@hortipoint.nl
62
Redactie Bakker hoofdredacteur (06-35115617 / wbakker@hortipoint.nl ▸ Peter Bennink vakredacteur (071) 565 96 53 / pbennink@hortipoint.nl ▸ Ralph Mens vakredacteur (071) 565 96 52 / rmens@hortipoint.nl ▸ Miranda Vrolijk vakredacteur (071) 565 96 56 / mvrolijk@hortipoint.nl ▸ Alice Hoogenboom redactie-assistent (071) 565 96 79 / ahoogenboom@ hortipoint.nl ▸ Gerdien de Nooy fotograaf ▸ Jenny Mostert, Carolyne de Vries Lentsch, Jolanda de Wekker bureauredacteuren ▸ Diseno vormgeving ▸ Wendy
TuinenLandschap l 16-17 l 2015
Abonnementenservice Aanvraag en wijziging abonnement naar BDUmedia, afdeling Vak- en Publieksmedia Postbus 67, 3770 AB Barneveld T (0342) 49 48 44 F (0342) 41 31 41 abonnementen@bdu.nl Abonnementsprijs per jaar: €240 (excl. 6% btw). Studenten en scholieren €180 (25% korting, excl. btw). Buitenlandse abonnees betalen een toeslag voor portokosten. Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan, lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 2 maanden voor de vervaldatum is opgezegd bij de abonnementenservice. Dit kan schriftelijk, telefonisch of per e-mail. Ook voor informatie over een lopend abonnement kan contact worden opgenomen met de abonnementenservice. Voor inhoudelijke vragen en opmerkingen en voor vragen aan externe auteurs kunt u contact opnemen met de redactie.
Exploitatie BDUmedia, afdeling Vak- en Publieksmedia ▸ Wiljo Klein Wolterink mba uitgever (0342) 49 42 63 Advertentie-exploitatie BDUmedia, afdeling Vak- en Publieksmedia ▸ Gert-Jan Bloemendal media adviseur (0342) 49 48 07 / g.bloemendal@bdu.nl ▸ Ron van de Hoef verkoopleider (0342) 49 42 63 / r.v.d.hoef@bdu.nl Druk BDUprint
©BDUmedia, 2015 Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Algemene voorwaarden op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van BDUmedia zijn van toepassing de voorwaarden, welke zijn gedeponeerd ter Griffie van de Arrondissementsrechtbanken en de KvK. Uitgever en auteurs verklaren dat dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld; evenwel kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op bedoelde informatie. Lezers worden met nadruk aangeraden deze informatie niet geïsoleerd te gebruiken, maar af te gaan op hun professionele kennis en ervaring en de te gebruiken informatie te controleren.