Erfan01

‫ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان‬ ‫) ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت (‬ ‫)‪(1‬‬

‫ﮔﺮد آوري و ﺗﺪوﯾﻦ‬

‫دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ‬

‫آزﻣﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،1329 ،‬ﮔﺮدآورﻧﺪه‬ ‫ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت )‪ /(1‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﺼﻄﻔﯽ آز ﻣﺎ ﯾﺶ‪.‬ـ ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ‪1378.،‬‬ ‫‪222‬ص‪ :.‬ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻮدار‪.‬‬ ‫‪ISBN 964-90907-8-9‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻮﯾﺴﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﻓﯿﭙﺎ‪.‬‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺟﻠﺪ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪.Erfane Iran = la gnose Iranienne :‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﯾﺮ ﻧﻮﯾﺲ‪.‬‬ ‫‪1‬ـ ﻋﺮﻓﺎن ـ اﯾﺮان ـ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎ و ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎ‪2.‬ـ آداب ﻃﺮﯾﻘﺖ ـ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎ وﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎ‪.‬اﻟﻒ‪.‬ﻋﻨﻮان‪.‬‬ ‫‪4‬ع ‪46‬آ‪83/297286/‬‬

‫‪BP‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ اﯾﺮان‬

‫‪1378‬‬

‫‪ 78-16874‬م‬

‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻘﯿﻘﺖ‬ ‫ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت )‪(1‬‬ ‫ﮔﺮدآوري و ﺗﺪوﯾﻦ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ‬ ‫ﻧﺎﺷﺮ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ :‬ﺻﻨﺪوق ﭘﺴﺘﯽ ‪3357‬ـ ‪11365‬‬ ‫ﺗﻠﻔﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﭘﺨﺶ ‪5633151‬‬ ‫ﭼﺎپ ا و‪‬ل‪ :‬ﭘﺎﺋﯿﺰ‪1378‬‬ ‫ﺗﻌﺪاد ‪2000 :‬ﻧﺴﺨﻪ‬ ‫ﭼﺎپ و ﺻﺤﺎﻓﯽ‪ :‬ﺷﺮﮐﺖ ﭼﺎپ ﺧﻮاﺟﻪ‬ ‫ﻗﯿﻤﺖ ‪ 1000 :‬ﺗﻮﻣﺎن‬ ‫ﺷﺎﺑﮏ‪9 :‬ـ ‪ 8‬ـ ‪90907‬ـ‪964‬‬ ‫‪ISBN: 964- 90907- 8 - 9‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ در ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯿﻌﺖ ‪ ..............................................‬ﺣﺎج دﮐﺘﺮ ﻧﻮرﻋﻠﯽ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه‬

‫‪7‬‬

‫ﺑﺎ درد ﮐﺸﺎن ﻫﺮ ﮐﻪ … ‪.....................................................‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺎرﯾﺰي‬

‫‪12‬‬

‫ﭘﺮواز در ﺑﻌﺪ ﻋﻤﻮدي ‪ .........................................................‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ‬

‫‪27‬‬

‫)‪ (Orientation‬ﺟﻬﺖ ﯾﺎﺑﯽ ‪ ................................................‬ﺑﺎزﮔﺮدان از ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ ‪43‬‬ ‫ﺷﺎﻟﻮدهﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ‪ ..........................‬دﮐﺘﺮ ح ‪ -‬اﻟﻒ – ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬

‫‪54‬‬

‫رﺳﺎﻟﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ‪....................................................................‬ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ‬

‫‪73‬‬

‫ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ‪.............................................................................‬ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ‬

‫‪78‬‬

‫رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻮﺟﻪ اَﺗَﻢ ‪ ..................................................................‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﻮر ﻻري‬

‫‪91‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ‪107 ...............................................................................................................................................‬‬ ‫ﻣﺮاﺳﻼت ﺑﯿﻦ ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي وﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ‪107 ......................................................‬‬ ‫رﺳﺎﺋﻞ ﻣﺠﺬوﺑﯿﻪ ‪115 .........................................................................................................................‬‬ ‫ﻫﻔﺖ رﺳﺎﻟﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪115 .................................................................................‬‬ ‫ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ وﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎ ‪ ...............................‬دﮐﺘﺮﺳﯿﺪﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ‬

‫‪122‬‬

‫ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت رﺿﻮي ‪ .............................................................‬ﻣﻌﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺪوﺑﺮرﺳﯽ ازﮐﻮرش ﻣﻨﺼﻮري‬

‫‪135‬‬

‫ﮔﺬري ﮐﻮﺗﺎه درﺗﺮاژدﯾﻬﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮ ‪..................‬دﮐﺘﺮﻣﻨﻮﭼﻬﺮﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬

‫‪143‬‬

‫از ﮐﺸﮑﻮل ﻋﺎرﻓﺎن ‪................................................................‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﻧﻌﻤﺘﯽ )ﻧﻌﻤﺖﻋﻠﯽ(‬

‫‪149‬‬

‫زﺑﺪهاي از ﮔﻮﻫﺮ ﻋﻘﻞ ‪ ...........................................................‬ﻣﺤﻤﺪﺟﻮادآﻣﻮزﮔﺎرﮐﺮﻣﺎﻧﯽ )ﻇﻔﺮﻋﻠﯽ(‬

‫‪151‬‬

‫ﻣﮋده ﮐﻪ ﺟﺎن آﻣﺪ ‪ ..................................................................‬دﮐﺘﺮ ﻧﻌﻤﺖ اﷲ ﺗﺎﺑﻨﺪه‬

‫‪152‬‬

‫‪3‬‬

‫ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان‬ ‫ﺳﺮﻣﻘﺎﻟﻪ‬ ‫ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ ﻋﺮﻓﺎن‬ ‫ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ وﻫﺰاره ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﻫﺮدو ﯾﮑﺠﺎ در راﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺸﺮدر ﺗﺪارك ﻋﺒﻮر ﺑﻪ ﺳﺪه ﺟﺪﯾﺪ وﮔﺬار ﺑﻪ ﻫﺰارهاي ﻧﻮﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪﮐﻪ ﻧﻮع ﺑﺸﺮﮐﻨﻮﻧﯽ – ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰﺟﺰءآﻧﯿﻢ – ازﻗﺮﯾﺐ ﺻﺪﻫﺰارﺳﺎل ﭘﯿﺶ درﺟﻬﺎن ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﻫﺰاره ﺳﻮم ﻣﯿﻼدي ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮑﺼﺪﻣﯿﻦ ﻫﺰاره ﺗﻮﻟﺪ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺸﺮﻗﺮن‪ 21‬ﻣﯿﻼدي‬ ‫ﺻﺪﻫﺰار ﺳﺎل ﺗﺤﻮل ﭘﺸﺖ ﺳﺮدارد‪ .‬اﮐﻨﻮن ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﺤﻮل ﺻﺪﻫﺰار ﺳﺎﻟـﻪ ﭼﻪ ارﻣﻐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫـﺰاره ﺳﻮم ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻣﯽﺑﺮد؟‬ ‫ﺻﻠﺢ‪ ،‬ﯾﺎﺟﻨﮓ؟ ﺻﻔﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﯿﻨﻪ ﺗﻮزي؟ ﻣﺤﺒﺖ ﯾﺎﻧﻔﺮت ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺑﺸﺮﯾﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﻋﻠﯿﻪ ﺑﺸﺮﯾﺖ؟ ﻧﻮﻋﺪوﺳﺘﯽ‬ ‫ﯾﺎﺧﻮد ﭘﺮﺳﺘﯽ؟ ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ ‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ؟ ﻣﺪارا‪ ،‬ﯾﺎ اﺳﺘﺒﺪاد راي ؟‪...‬‬ ‫ﺑﺸﺮ ﯾﮑﺼﺪﻫﺰارﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻏﺮاﯾﺰﺗﺨﺮﯾﺒﯽ ﺧﻮﯾﺶ را اﺑﺮاز ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬در‬ ‫ﻣﺤﺪودهايﺑﺴﯿﺎرﺑﺴﺘﻪوﮐﻮﭼﮏ‪ .‬زﯾﺮا اوﻧﻪ دﻧﺪاﻧﻬﺎي درﻧﺪه وﻧﻪ ﭼﻨﮕﺎﻟﻬﺎي ﺑﺮﻧﺪه داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫ﺷﯿﺮو ﭘﻠﻨﮓ ازﻋﻬﺪه رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺮآﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﻘﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺎزﻋﻪ ﺑﻮد واﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﻣﻌﺎﺿﺪت ﻫﻤﻨﻮﻋﺎن ﺧﻮد‬ ‫داﺷﺖ ﺗﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪو ﺑﺎ ﺳﻨﮓ وﭼﻮب ﮔﻮزن وﮔﺮازي ﺑﺮاي ﺳﺪﺟﻮع ﺑﺮﺧﺎك ﻫﻼك اﻓﮑﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫درﻋﺮض ﺻﺪﻫﺰارﺳﺎل ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﯿﺎت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺸﺮﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺗﺮﯾﻦ وﺳﺎﯾﻞ ﺗﺨﺮﯾﺐ واﻧﻬﺪام ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ‬ ‫وزﯾﻨﺪﮔﺎن را دراﺧﺘﯿﺎرﻏﺮﯾﺰه ﻏﺎرﺗﮕﺮو ﻣﻬﯿﺐ »دﻓﻊ ﺿﺮر وﺟﻠﺐ ﻣﻨﻔﻌﺖ« ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎ و ﮐﺸﺘﺎرﻫﺎ و‬ ‫ﺗﺨﺮﯾﺐﻫﺎ وﻏﺎرﺗﻬﺎ وﻓﺴﺎدﻫﺎ ﺑﻪﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي دورﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد ‪ ،‬ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه وﺳﺎﯾﻞ ﮐﺸﺘﺎر ﺟﻤﻌﯿﺸﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﮕﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺪرن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫درﻫﺮﺣﺎل ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻣﻨﮑﺮوﺟﻮدﺗﺤﻮﻻﺗﯽ درﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮي ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺴﺎﻟﻪ در ﺳﻤﺖ و ﺳﻮي اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺗﺤﻮل درﺳﻤﺖ وﺳﻮي ﻗﻬﻘﺮاﯾﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ‪.‬اﯾﻦ ﺗﺤﻮﻻت اﮔﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ‬ ‫»ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ« راه ﺑﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﻧﯿﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺤﺘﺎج اﻋﺘﻼء وارﺗﻘﺎء آدﻣﯽ از دوران ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺑﻪ‬ ‫دوران اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺎﺣﯿﻮاﻧﺎت وﺣﺸﯽ ودرﻧﺪﮔﺎن ﺧﻮﻧﺮﯾﺰﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﻨﺎي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺎﯾﻞ آﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻋﺘﻼء زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا‬ ‫ﻣﯽرﺳﺪﮐﻪ ارزﺷﻬﺎي ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺟﺎي ﺟﻨﮓ وﺳﺘﯿﺰه را ﺑﮕﯿﺮد وﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻣﻬﺎرﻃﺒﯿﻌﺖ وﺣﺸﯽ‬ ‫وﺳﺘﻤﮕﺮﻏﺮاﯾﺰ ﺑﺸﺮي ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﯾﻦ اﻣﺮﻣﯿﺴﺮﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺳﺎﺳﯽ اﺧﻼق ﯾﮑﺎﯾﮏ اﻓﺮادآدﻣﯽ‪ .‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ درﮔﺮو ﺗﺤﻮل»ﻧﻈﺎم آﻣﻮزش و‬ ‫ﭘﺮورش ﺟﻬﺎﻧﯽ« و»ﺗﻌﻠﯿﻢ وﺗﺮﺑﯿﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ« اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ»دﯾﮕﺮدوﺳﺘﯽ« ﺟﺎي»ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﯽ« راﻧﮕﯿﺮد»ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ« و »ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫ﺟﻨﮕﻞ» ﺑﺮﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺸﺮاوﻟﯿﻪ درﺟﻨﮕﻞ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎنﮔﺸﻮد ودرﻣﮑﺘﺒﯽ آﻣﻮزش ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﺮگ وﮔﺮاز وﺳﻮﺳﻤﺎروﮐﻔﺘﺎر‬ ‫‪4‬‬

‫ﻣﻌﻠﻤﺎن آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ »ﺗﻔﻮق ﻃﻠﺒﯽ ﻗﻮي ﺑﺮﺿﻌﯿﻒ« ‪ » ،‬ﺑﻘﺎي اﺻﻠﺢ« و» ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ« ﺑﺸﻤﺎرﻣﯽ‪-‬‬ ‫آﻣﺪ‪ .‬دراﯾﻦ » ﻧﻈﺎم زﯾﺴﺘﯽ ﺑﺪوي« » ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ « ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺖ وﺗﻌﻠﯿﻢ داده ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﻟﻬﺎ و ﺳﺪهﻫﺎ و ﻫﺰارهﻫﺎ از ﭘﯽ ﻫﻢ ﺳﭙﺮي ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺴﻞﻫﺎ از ﭘﺲ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﮐﻮدﮐﺎن از ﻣﺮﺑﯿﺎن‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻤﯿﻦ اﺻﻞ را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻨﺪﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﺑﺮوﻗﻮي ﺷﻮاﮔﺮراﺣﺖﺟﻬﺎنﻃﻠﺒﯽ‬

‫ﮐﻪ درﻧﻈﺎمﻃﺒﯿﻌﺖ ﺿﻌﯿﻒﭘﺎﻣﺎل اﺳﺖ‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﻓﺘﺨﺎرﺑﺸﺮآن ﺷﺪﮐﻪ ﺧﻮدراﺑﺎﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ وﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ درﻣﺴﺎﺑﻘﻪ درﻧﺪﮔﯽ‬ ‫ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ ازآﻧﺎن ﺑﺮﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﺒﺎﻟﺪﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﺷﯿﺮ ﺳـﺮﺧﯿــﻢ واﻓـﻌﯽ ﺳﯿـﻬﯿﻢ‬

‫رﻧـﮓ ﺗـﺰوﯾـﺮ ﻧـﺰد ﻣـﺎ ﻧﺒﻮد‬

‫اﻓﺘﺨﺎرآﻓﺮﯾﻨﺎﻧﺶ اﻓﺮادي ﮔﺸﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﺠﺎ ﻣﺘﺼﻒ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﻓﯿﻞ وﺷﯿﺮﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫ﻧﻬﻨـﮕﺎن ﺑـﺮآرد ز درﯾـﺎي ﻧﯿـﻞ‬

‫ﺗـﻦ ﭘﯿـﻞ دارد دل ﻧـﺮه ﺷﯿﺮ‬ ‫و درآوردﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ رﺟﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪﮐﻪ‪:‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﭼـﻮن ﺑـﻮد ﮐﺎر ﻣﺮد دﻟﯿﺮ‬

‫زدمﺑﺮﺳﺮش ﺑﺎﻧﮓﺑﺮﺳﺎنﺷﯿﺮ‬

‫اﯾﻦ ﻓﺎرغ اﻟﺘﺤﺼﯿﻼن ﻣﮑﺘﺐ ﻧﺒﺮد دروﻗﺖ ﮐﺸﺘﺎراﻋﺠﺎب ﻣﯽآﻓﺮﯾﺪﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺑـﻪ روز ﻧﺒﺮد آن ﯾﻞ ارﺟﻤﻨﺪ‬

‫ﺑﻪ ﺗﯿﻎ وﺑﻪ ﺧﻨﺠﺮﺑﻪ ﮔﺮزو ﮐﻤﻨﺪ‬

‫ﺑﺮﯾﺪودرﯾﺪوﺷﮑﺴﺖوﺑﺒﺴﺖ‬

‫ﯾـﻼن را ﺳﺮوﺳﯿﻨﻪ وﭘﺎ ودﺳﺖ‬

‫اﻟﺒﺘﻪ آن روزﻫﺎﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎي دورﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه ﺿﻌﯿﻒﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرﺗﺮﯾﻦ وﻧﺎﺗﻮانﺗﺮﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮ ﻧﯿﺰ–‬ ‫ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ » ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ « ارﻣﻐﺎﻧﺶ ﮐﺮده– ﻗﺎدراﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻓﺸﺎردادن ﺑﺮروي ﯾﮏ دﮐﻤﻪ ﺻﺪﻫﺎﻫﺰار ﻧﻔﺮرا‬ ‫درﻋﺮض ﮐﻤﺘﺮ ازﯾﮏ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﺎم ﻫﻼك ﻓﺮوﻏﻠﻄﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ درﻧﻈﺎم ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ»ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ « ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽ و ﺟﻮاﻧﻤﺮدي درﺗﻬﻤﺘﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻮﻣﻨﺪي‪ ،‬وﻧﯿﺮوﻣﻨﺪي درﺗﺨﺮﯾﺐ و‬ ‫ﮐﺸﺘﺎرﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻓﺘﻮت وﻣﺮداﻧﮕﯽ دﺳﺘﮕﯿﺮي ازﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن وﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻫﻤﻨﻮﻋﺎن و اﻣﺪاد ﺑﻪ ﺑﯽ ﺗﻮﺷﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮑﺘﺐ‬ ‫ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ درﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺎﻧﻮن ﺟﻨﮕﻞ ﻗﺮاردارد‪ .‬ﺑﺎ اﺻﻮل ﻣﮑﺘﺐ ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرن را ﺑﻪ »ﻣﺪﯾﻨﻪ« و»‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺟﻨﮕﻠﯽ« را ﺑﻪ » ﻧﻈﺎم ﻣﺪﻧﯽ « ﺗﺤﻮل ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎﯾﺖ ازآﻣﺎده ﺳﺎزي ﻧﻮﺑﺎوﮔﺎن ﺑﺮاي اﺷﺘﻐﺎل ﻣﻨﺎﺻﺐ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﮐﺎﻓﯽ ازﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻓﻄﺮي آدﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن داراي ﺟﻮﻫﺮي اﻧﺒﺴﺎطﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬اوﻣﻮﺟﻮدي‬ ‫دو ﺑﻌﺪي اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮدو ﺑﻌﺪ وﺟﻮد او ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻐﺬﯾﻪ ورﺷﺪ و ﻧﻤﻮ دارد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اوﺗﻤﺎم زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ راﺻﺮف ﺑﺮآورده‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻏﺮﯾﺰي ﯾﺎ»اﻧﺘﻠﮑﺘﻮﺋﻠﯽ« ﮐﺮده وﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪-‬ﭼﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ از او‬ ‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ– اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪﮐﻪ وي ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ازﻏﺮﯾﺰه وﻫﻮش )ﻣﻐﺰ ﻗﺪﯾﻢ »ﭘﺎﻟﺌﻮﮐﻮرﺗﮑﺲ« و ﻣﻐﺰ ﺟﺪﯾﺪ‬ ‫»ﻧﺌﻮﮐﻮرﺗﮑﺲ«( ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ داراي وﺟﻬﻪاي روﺣﺎﻧﯽ و ﻣﻌﻨﻮي ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫روح اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪﺑﻬﺮوري ازﻓﻀﺎﯾﻞ وﮐﻤﺎﻻت ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ‪ ،‬واﯾﻦ اﻣﺮﺟﺰازﻃﺮﯾﻖ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻦ از اﺳﻠﻮﺑﻬﺎي‬ ‫‪5‬‬

‫آﻣﻮزﺷﯽ ﺻﺤﯿﺢ– ﮐﻪ ﻣﮑﻤﻞ آﻣﻮزﺷﻬﺎي ﮐﻨﻮﻧﯽ اﻧﺪ– دﺳﺖ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎي ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ و ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﺟﻮاﺑﮕﻮي ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻓﺮاد ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻤﺒﻮد آن‬ ‫ازدورانﻧﺮونﻫﺎوآﺗﯿﻼﻫﺎ‪...،‬ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻧﺸﺪه وﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻫﻨﻮزﻧﯿﺰاﻣﺜﺎل ﻫﯿﺘﻠﺮﻫﺎواﺳﺘﺎﻟﯿﻨﻬﺎ‪...‬ازاﯾﻦ ﻣﺮاﮐﺰآﻣﻮزﺷﯽ ﻓﺎرغ‬ ‫اﻟﺘﺤﺼﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺎﻧﻮران ﺳﻨﮕﺪل و وﺣﺸﯽ–ﮐﻪ وﺣﺸﯽﺗﺮﯾﻦ درﻧﺪﮔﺎن روي زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﺷﻨﻪ ﭘﺎي آﻧﺎن ﻧﻤﯽ‪-‬‬ ‫رﺳﻨﺪ‪ -‬ازﮐﺮات آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﻬﺎ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻌﻠﯿﻢ وﺗﺮﺑﯿﺖ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎم آﻣﻮزﺷﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ»ﻗﺎﻧﻮن‬ ‫ﺟﻨﮕﻞ« واﺻﻞ »ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ« و»ﺑﻘﺎي اﺻﻠﺢ«ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮوزه– درآﺳﺘﺎﻧﻪ ورود ﺑﻪ ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ وﯾﮑﻢ‪ -‬ﻧﯿﺰﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﻣﺜﺎل اﯾﻦ ﺟﺎﻧﻮران درﭼﻬﺎرﮔﻮﺷﻪ ﮐﺮه ارض ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻔﺎوت آﺗﯿﻼ و ﻫﯿﺘﻠﺮدرﻣﯿﺰان وﺗﻮﺣﺶ و‬ ‫ﺗﻤﺪن آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮدو آﻧﻬﺎ وﺣﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎﯾﮑﯽ وﺣﺸﯽ ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه وآن دﯾﮕﺮي وﺣﺸﯽ»ﻣﺪرن«‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﯽ ازﺧﻠﻂ‬ ‫ﻣﯿﺎن »ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ« و»ﻣﺪﻧﯿﺖ«ﺑﺎﯾﺪﭘﺮﻫﯿﺨﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻠﻂﻣﯿﺎن اﯾﻦ دوﺧﺒﻄﯽ ﻋﻈﯿﻢ و ﻧﺎﺑﺨﺸﻮدﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪرﻧﯿﺘﻪ ﺑﺪون ﻣﺪﻧﯿﺖ‬ ‫ﻣﻬﯿﺐ وﺧﻄﺮﻧﺎك اﺳﺖ وﻣﺪﻧﯿﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﺪون ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ ﻣﻔﻬﻮم و ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﺎدآوري ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻐﺰﻫﺮاﻧﺴﺎن ﺻﺎﺣﺐ وﺟﺪاﻧﯽ را ﺑﯽ ﻧﯿﺎز از ﺗﻄﻮﯾﻞ ﻣﻘﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻤﻠﻪاي ﻧﻐﺰ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺪره ﻣﺎﻟﺮو اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ ﻧﺎﻣﺪار ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻋﻨﻮان ﺷﺪ‪:‬‬ ‫» ﻗﺮن ﺑﯿﺴﺖ وﯾﮑﻢ ﯾﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد «‪.‬‬ ‫آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ»ﻋﺮﻓﺎن«‪ ،‬ارزﺷﻬﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ واﺳﻠﻮﺑﻬﺎي آﻣﻮزﺷﯽ آن درﺟﻬﺖ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮداروﭘﻨﺪار وﮔﻔﺘﺎر ﻧﻮع‬ ‫ﺑﺸﺮﻧﯿﺎزﻣﺒﺮم‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﺮمﺗﺮﯾﻦ ﺿﺮورت زﻣﺎﻧﻪ ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﯿﺪﺑﺮآن ﮐﻪ اﯾﻦ »ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ« ﺑﺘﻮاﻧﺪﮔﺎﻣﯽ ﮐﻮﭼﮏ دراﯾﻦ راه ﺑﺪارد‪.‬‬ ‫ﭼﺎره ﺗﯿﺮه ﺷﺐ وادي اﯾﻤﻦ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟‬

‫ﻣﺪدي ﮔﺮﺑﻪ ﭼﺮاﻏﯽ ﻧﮑﻨﺪآﺗﺶ ﻃﻮر‬

‫‪6‬‬

‫ﻣﻘﺎﻻت‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﺎﺗﯽ در ﻣﻌﻨﺎي ﺑﯿﻌﺖ‬ ‫ﺣﺎج دﮐﺘﺮ ﻧﻮرﻋﻠﯽ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه‬ ‫ﺑﯿﻌﺖ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻟﻐﺖ ﺑﯿﻊ ﻣﯽآﯾﺪ ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﯾﮏ ﻧﺤﻮه ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‬ ‫ﺧﺎص‪ .‬در ﻗﺮآن آﯾﻪ ‪ 111‬از ﺳﻮره ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ اﺧﺘﺼﺎص دارد و ﺧﺪاوﻧﺪ درآن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﹺﺇﻥﱠ ﺍﻟ ﱠﻠﻪ‪ ‬ﺍﺷ‪‬ﺘ‪‬ﺮﻯ‬ ‫ﺠ‪‬ﻨ ﹶﺔ«‪ /‬ﺧﺪاوﻧﺪﺟﺎن و ﻣﺎل ﻣﻮﻣﻨﯿﻦ را ﻣﯽﺧﺮد‪ ،‬و درﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﻬﺎي آن ﺑﻬﺸﺖ‬ ‫ﺴﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﻭ ﹶﺃﻣ‪‬ﻮﺍﹶﻟﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﹺﺑﹶﺄ ﱠﻥ ﹶﻟﻬ‪‬ﻢ‪ ‬ﺍﻟﹾ ‪‬‬ ‫ﲔ ﹶﺃﻧ‪‬ﻔﹸ ‪‬‬ ‫‪‬ﻣ ‪‬ﻦ ﺍﻟﹾﻤ‪‬ﺆ‪ ‬ﻣﹺﻨ ‪‬‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮدش ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي اﺳﺖ؛ و درآﯾﺎت دﯾﮕﺮﻗﺮآن از اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﺗﻌﻬﺪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرت ﺗﻌﺒﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ‬ ‫درآﯾﺎت ‪10‬و‪ 11‬ﺳﻮره ﺻﻒ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﯾﻬﺎ اﻟﺬﯾﻦ آﻣﻨﻮا ﻫﻞ ادﻟﮑﻢ ﻋﻠﯽ ﺗﺠﺎره ﺗﻨﺠﯿﮑﻢ ﻣﻦ ﻋﺬاب اﻟﯿﻢ؟‬ ‫ﺗﻮﻣﻨﻮن ﺑﺎﷲ و رﺳﻮﻟﻪ و ﺗﺠﺎﻫﺪون ﻓﯽ ﺳﺒﯿﻞ اﷲ «‪ /‬اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردﯾﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﮑﻨﻢ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻋﺬاب اﻟﯿﻢ ﻧﺠﺎت ﺑﺪﻫﺪ؟ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺪا و رﺳﻮﻟﺶ ﺑﯿﺎورﯾﺪ و در راه ﺧﺪا ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬و ﻧﯿﺰ درآﯾﻪ ‪29‬‬ ‫ﺳﻮره ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﻓﺎﻃﺮﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪« :‬ان اﻟﺬﯾﻦ ﯾﺘﻠﻮن ﮐﺘﺎب اﷲ و اﻗﺎﻣﻮااﻟﺼﻠﻮه و اﻧﻔﻘﻮا ﻣﻤﺎرزﻗﻨﺎﻫﻢ ﺳﺮا و ﻋﻼﻧﯿﻪ ﯾﺮﺟﻮن‬ ‫ﺗﺠﺎره ﻟﻦ ﺗﺒﻮر «‪ …/‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص اﻣﯿﺪوارﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زﯾﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع ﺑﯿﻌﺖ‬ ‫اﯾﻦ روش ﺗﻤﺜﯿﻞ درﻗﺮآن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ دارد وﻟﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺜﻠﯽ زده‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎﭼﯿﺰي را ﺑﻪ ﭼﯿﺰدﯾﮕﺮﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪآن دوﭼﯿﺰ)ﻣﺸﺒﻪ وﻣﺸﺒﻪ ﺑﻪ( ﻧﺒﺎﯾﺪدرﺗﻤﺎم اﻣﻮرﺑﺎ ﻫﻢ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫ﮐﻠﯿﺎت اﻣﺮﻣﻮرد ﻧﻈﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ درﻗﺮآن »ﺗﻘﻮي« را ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﺗﻌﺒﯿﺮﮐﺮده اﺳﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ)اﻋﺮاف‪ » :( 26،‬وﻟﺒﺎس‬ ‫اﻟﺘﻘﻮي ذﻟﮏ ﺧﯿﺮ«‪ /‬و ﻟﺒﺎس ﺗﻘﻮي ﻧﯿﮑﻮﺗﺮاﺳﺖ؛ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ زن را ﺑﺮاي ﺷﻮﻫﺮ و ﺷﻮﻫﺮ را ﺑﺮاي زن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻟﺒﺎس‬ ‫ذﮐﺮﮐﺮده و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ)ﺑﻘﺮه‪ » :(187 ،‬ﻫﻦ ﻟﺒﺎس ﻟﮑﻢ واﻧﺘﻢ ﻟﺒﺎس ﻟﻬﻦ«‪/‬ﺷﻤﺎ ﻟﺒﺎس ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن وآﻧﺎن ﻟﺒﺎس ﺷﻤﺎﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺐ ﹶﺃ ‪‬ﺣﺪ‪‬ﻛﹸﻢ‪ ‬ﹶﺃﻥﹾ ‪‬ﻳﺄﹾﻛﹸﻞﹶ‬ ‫ﺤ ‪‬‬ ‫ﯾﺎ درﺟﺎي دﯾﮕﺮﻏﯿﺒﺖ ﮐﺮدن راﺑﻪ ﺧﻮردن ﮔﻮﺷﺖ ﻣﺮدارﺗﺸﺒﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪).‬ﺣﺠﺮات‪ » (12،‬ﹶﺃ ﻳ‪ ‬‬ ‫ﹶﻟﺤ‪ ‬ﻢ ﹶﺃﺧ‪‬ﻴ ‪‬ﻪ ‪‬ﻣﻴ‪‬ﺘﹰﺎ «‪ ..‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ روش در ﻗﺮآن ﻣﺘﺪاول اﺳﺖ وﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﯽ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﯿﻌﺖ را ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ آن را ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ‪،‬ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮان آن را‪-‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً ذﮐﺮﺧﻮاﻫﺪﺷﺪ‪-‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬ ‫اداي ﺳﻮﮔﻨﺪوﻓﺎداري ﺗﻌﺒﯿﺮوﺗﻌﺮﯾﻒ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫درﺻﺪراﺳﻼم ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﻣﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرﺣﻀﺮت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ)ص(ﺷﺮﻓﯿﺎب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ واﯾﻤﺎن ﻣﯽآوردﻧﺪ‪،‬‬ ‫ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻫﻨﻮزﺗﺎﺳﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻓﻘﻂ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻣﻌﻨﻮي اﺳﻼم اﺑﻼغ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺒﻮت‬ ‫ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﻪ درﻣﮑﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه از اﯾﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺴﻠﻢ ﻫﺮ دو‬ ‫ذﮐﺮﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺗﺸﺮﯾﻒ ﺑﺮدﻧﺪ‪-‬ﭼﻮن درآﻧﺠﺎﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺸﮑﯿﻞ دادﻧﺪ‪-‬ﺑﺴﯿﺎري از‬ ‫ﻣﺮدم)ﻣﺜﻞ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن(ﻇﺎﻫﺮا ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در دل ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫درواﻗﻊ ﺑﯿﻌﺘﯽ ﮐﻪ دراﯾﻨﺠﺎ درﻣﺪﯾﻨﻪ ازﺟﺎﻧﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﺧﺬﻣﯽﺷﺪﻏﯿﺮازﺑﯿﻌﺖ ﻣﮑﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دراﯾﻨﺠﺎ دو ﻧﻮع ﺑﯿﻌﺖ وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺖ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬ﺑﯿﻌﺖ ﻧﺒﻮﯾﻪ‪-‬ﯾﮏ ﺑﯿﻌﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺷﺨﺺ ﺗﺴﻠﯿﻢ اواﻣﺮﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻮاﻋﺘﻘﺎدي ﻗﻮي ﺑﻪ اﺳﻼم‬ ‫‪7‬‬

‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ و روزه ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻣﺮوز در واﻗﻊ‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻗﺒﻮل ﺑﯿﻌﺖ ﻫﻢ ازﺟﺎﻧﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ اﻋﻄﺎي ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺘﻘﺎﺿﯽ ﺗﺎزه‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد‪ .‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﯿﻌﺖ ﻧﺒﻮﯾﻪ ﺑﻮد‪ ،‬وﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن وﻗﺒﻮل اﺳﻼم ازدواج ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن دﯾﮕﺮوارث ﺑﺮدن ﺑﺮاي‬ ‫اوﺟﺎﺋﺰﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺑﺪون ﺑﯿﻌﺖ‪ ،‬اﺳﻼم ﻫﯿﭻ ﮐﺲ راﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﺣﺘﯽ‬ ‫ﻫﻨﺪﺟﮕﺮﺧﻮاره ﻧﯿﺰﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ب‪ :‬ﺑﯿﻌﺖ وﻟﻮﯾﻪ – ﺑﯿﻌﺖ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺘﻔﺎوت از ﺑﯿﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺸﻤﺎرﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ودرﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﯿﻌﺖ‬ ‫ﺑﺎﺟﻨﺒﻪ وﻻﯾﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺑﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‪-‬ﭼﻪ در ﻣﮑﻪ وﭼﻪ ﺑﻌﺪ ازآن–ﺑﻪ ﻧﺒﻮت ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ )وﻻزﻣﻪ آن‬ ‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﻫﻢ ﺑﻮد( ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﯿﻌﺖ وﻟﻮﯾﻪ داﺧﻞ دراﻫﻞ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺮوﻫﯽ درﻫﻤﺎن‬ ‫زﻣﺎن ﻧﺒﻮت ﭘﯿﻐﻤﺒﺮرا ﻣﻼك ﻗﺮارﻣﯽدادﻧﺪوﺧﯿﺎل ﮐﺮدﻧﺪﻫﻤﺎن ﺑﯿﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﯾﻤﺎن آوردن اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ روي آﯾﻪ‬ ‫‪14‬ﺳﻮره ﺣﺠﺮات ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ »ﻗﺎﻟﺖ اﻻﻋﺮاب آﻣﻨﺎ‪ .‬ﻗﻞ ﻟﻢ ﺗﺆﻣﻨﻮا‪ .‬وﻟﮑﻦ ﻗﻮﻟﻮا اﺳﻠﻤﻨﺎ‪ .‬وﻟﻤﺎ ﯾﺪﺧﻞ اﻻﯾﻤﺎن ﻓﯽ‬ ‫ﻗﻠﻮﺑﮑﻢ«‪ /‬اﻋﺮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ‪ .‬ﺑﮕﻮاﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎوردﯾﺪ )ﻟﻢ ﺗﺆﻣﻨﻮا(‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﻣﺎ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬اﺳﻼم‬ ‫آوردﯾﻢ‪ ،‬وﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﯾﻤﺎن درﻗﻠﺐ ﺷﻤﺎوارد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ازاﯾﻨﺠﺎ ﻣﺠﺰا ﺑﻮدن اﺳﻼم واﯾﻤﺎن ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺴﻠﯿﻢ درﺑﺮاﺑﺮﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﮔﻔﺘﻦ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد وﻟﯽ اﯾﻤﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ درآﯾﻪ ‪17‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ»ﯾﻤﻨﻮن ﻋﻠﯿﮏ ان اﺳﻠﻤﻮا ﻗﻞ ﻻ ﺗﻤ‪‬ﻨﻮاﻋﻠﯽ اﺳﻼﻣﮑﻢ‬ ‫ﺑﻞ اﷲ ﯾﻤﻦ ﻋﻠﯿﮑﻢ ان ﻫﺪاﮐﻢ ﻟﻼﯾﻤﺎن ان ﮐﻨﺘﻢ ﺻﺎدﻗﯿﻦ«‪ /‬ﯾﻌﻨﯽ اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﻮ ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم آوردﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺗﻮﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﮕﻮ اﺳﻼم ﺧﻮدﺗﺎن راﺑﺮﻣﻦ ﻣﻨﺖ ﻣﮕﺬارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮﺷﻤﺎ ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬاردﮐﻪ‪-‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺳﻼم‬ ‫آوردن‪-‬ﺷﻤﺎرا ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ازاﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد اﺳﻼم ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻤﺎن ﺑﺪون‬ ‫اﺳﻼم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ اﺳﻼم ﺑﺪون اﯾﻤﺎن ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬در دﻧﺒﺎﻟﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ» ان ﮐﻨﺘﻢ ﺻﺎدﻗﯿﻦ« ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫اﮔﺮدر اﺳﻼم آوردﻧﺘﺎن ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬ﻧﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ از ﺗﺮس ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼم آورده ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ در زﻣﺎن ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺟﺪاي از ﺑﯿﻌﺖ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪ از‬ ‫رﺣﻠﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ وﻻﯾﺖ ﻋﻠﯽ)ع( ﺑﻮد‪ ،‬وﻫﯿﭻ ﯾﮏ ازﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ ﻣﺪﻋﯽ اﺧﺬﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻌﺘﯽ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬وﻟﯽ در دوران ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮﯾﺎن وﻋﺒﺎﺳﯿﺎن‪-‬ﭼﻮن آﻧﻬﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎً ازﻋﻤﻖ ﺿﻤﯿﺮ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورده ﺑﻮدﻧﺪﺗﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﻔﺎوت دوﺑﯿﻌﺖ ﺑﮑﻨﻨﺪ‪-‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺼﻮرﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ 1‬و ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬

‫‪ 1‬در ﻗﺪﯾﻢ – و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﻌﻼ – ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن اﺻﻄﻼح » ﺑﯿﻌﺖ « ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻣﻮرد ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﻠﻔﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫـﯿﭻ‬

‫ﻧﻮع ﺑﯿﻌﺖ دﯾﮕﺮي را ﺟﺰ ﺑﯿﻌﺖ ﺧﻮدﺷﺎن ﻗﺒﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﯿﻌﺖ در واﻗﻊ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﻨﺪه ﺗﻌﻬﺪ ﻣـﯽ ﮐـﺮد ﮐـﻪ اﻃﺎﻋـﺖ ورﻋﺎﯾـﺖ ﻧﻈـﻢ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﻢ ﺗﻀﻤﯿﻦ ﺟﺎن وﻣﺎل وي را ﻣﯽ ﻧﻤﻮد و ﻣﺘﻌﻬﺪ آن ﻣﯽ ﺷﺪ‪ .‬ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑـﻪ در ﯾﮑـﯽ از ﺟﻨﮕﻬـﺎ ﺑﻌـﺪ از‬

‫آﻧﮑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻌﻀﯽ از وﻻﯾﺎت ﺷﺎم راﮔﺮﻓﺘﻨﺪ در آﻧﺠﺎ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدﻧﺪ وﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص ﺧﻤﺲ و زﮐﺎت ﻣﯽ دادﻧﺪ‪،‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه و ﺗﺮك ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ و ﯾﻬﻮدﯾﺖ ﻧﮕﻔﺘﻨﺪوﺟﺰﯾﻪ ﻣﯽ دادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﺎ ﺑﻪ ازا ﻫـﺮ دو‪-‬ﺟﺰﯾـﻪ و‬

‫دﯾﻦ ﺷﺮﻋﯽ‪ -‬ﺣﻔﻆ ﺟﺎن وﻣﺎل ﺑﻮد‪،‬ﮐﻤﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻌﺪا ﮐﻪ ﻗﺸﻮن روم ﻣﺠﺪدا آﻣﺪ و آن ﻧﻘﺎط را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮدﻧـﺪ‪ ،‬و ﺳـﭙﺎه‬

‫‪8‬‬

‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﺋﻤﻪ ﻣﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎن آن ﺑﺰرﮔﻮاران درﺧﻄﺮﻣﯽاﻓﺘﺎد‪.‬‬ ‫ﺗﺪاوم اﻣﺮ ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ در زﻣﺎن اﺋﻤﻪ اﻃﻬﺎر)ع(‬ ‫اﺋﻤﻪ)ع( ﮐﺴﺎﻧﯽ را ازﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮدﻣﺄذون ﺑﻪ اﺧﺬ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد )ع( ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪﺣﻨﯿﻔﻪ‬ ‫ﻋﻤﻮي ﺧﻮداﺧﺘﯿﺎرداده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ازﺟﺎﻧﺐ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮدرﺗﻤﺎم دوران اﺋﻤﻪ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮدوآن‬ ‫ﺣﻀﺮات ﮐﻪ ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﺎن واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً درﺧﻔﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﯾـﻦ ﺗـﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑﯿﻌﺖ اﻣﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ در اﺳﻼم ﺗﺸﺮﯾـﻊ ﺷﺪه‪ ،‬وﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﮐﻪ ازآﯾﻪ ﺑﯿﻌﺖ زﻧﺎن‬ ‫)ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ‪» :(12،‬اذا ﺟﺎﺋﮏ اﻟﻤﺆﻣﻨﺎت ﯾﺒﺎﯾﻌﻨﮏ… « وازآﯾﻪ ﺳﺎﺑﻖ اﻟﺬﮐﺮ»ان اﷲ اﺷﺘﺮي …« ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ دراﯾﻦ‬ ‫ﺑﯿﻌﺖﻫﺎ ﺗﻌﻬﺪﺑﻪ اﻣﻮر دﯾﻨﯽ وﺧﺮﯾﺪن ﺟﺎن وﻣﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﺗﺼﻮرﮐﺮدهاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد و ﺟﻨﮓ‪.‬‬ ‫زﯾﺮاﺟﻬﺎدﺑﺮاي زﻧﺎن ﺗﺤﺮﯾﻢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﺑﯿﻌﺖ اداﻣﻪ داﺷﺖ )درﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم ﺣﺘﯽآﻧﻬﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ( وﻟﯽ ﻧﺴﺦ آن ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺣﮑﻢ ﺑﯿﻌﺖ ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن اﺋﻤﻪ)ع(‪ ،‬ﺧﻮد آن ﺑﺰرﮔﻮاران ﯾﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در زﻣﺎن اﻣﺎم‬ ‫دوازدﻫﻢ ﺧﺼﻮﺻﯿﺖ وﮐﻼي ارﺑﻌﻪ)ﻧﻮاب ارﺑﻌﻪ( ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ واﺳﻄﻪ ارﺗﺒﺎط ﻇﺎﻫﺮي ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ‬ ‫ﭼﻮن ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺣﻀﺮت ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد وآن را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺮﯾﻀﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﻣﯽﻧﻮﺷﺘﻨﺪ را ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪو ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ وﺟﻮاب اﺧﺬﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ رد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎرﻧﻔﺮﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﻧﻪ ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫ﻣﺪﻋﯽ اﺧﺬ ﺑﯿﻌﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻪ درﮐﺘﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺮاﺧﺬ ﺑﯿﻌﺖ دراﯾﻦ زﻣﺎن ازﻃﺮف اﻣﺎم‬ ‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﺷﯿﺦ ﺟﻨﯿﺪ ﺑﻐﺪادي ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺧﺬ ﺑﯿﻌﺖ در دوران ﻏﯿﺒﺖ‬ ‫ﺷﺮح ﻣﻄﻠﺐ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ اززﻣﺎن ﺣﻀﺮت رﺿﺎ )ع( ﺧﻔﻘﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺗﺸﺪﯾﺪﺷﺪ‪ 2‬ﺧﻮد ﺣﻀﺮت‬ ‫رﺿﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف ﮐﺮﺧﯽ ﮐﻪ درﺑﺎﻧﺸﺎن ﺑﻮد اﺟﺎزه دادﻧﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮف اﯾﺸﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ‬ ‫ﻻﯾﻖ دﯾﺪ ﺑﺎ اﺟﺎزه و اﻃﻼع آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﮐﺮﺧﯽ‪ ،‬ﺳﺮي ﺳﻘﻄﯽ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺐ اﻣﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮي ﺳﻘﻄﯽ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎر را داﺷﺖ‬ ‫و اوﺟﻨﯿﺪ ﺑﻐﺪادي راﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ درزﻣﺎن اﻣﺎم دوازدﻫﻢ اﯾﻦ اﺧﺘﯿﺎررا داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﻏﯿﺒﺖ ﻫﻢ ﺣﻀﺮت ﺑﻪ او اﺟﺎزه‬ ‫دادﻧﺪﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬و او ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻧﺴﺦ ﻧﺸﺪ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺟﻨﯿﺪ‬ ‫درواﻗﻊ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻣﺎم ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ اﺧﺬ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﻠﺴﻠﻪ و رﺷﺘﻪ اﺟﺎزات را اﺻﻄﻼﺣﺎ‬ ‫اﺳﻼم ﻟﺸﮑﺮ ﮐﺸﯽ ﮐﺮده‪،‬دوﺑﺎره آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻫﺎ را از روﻣﯿﺎن ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬و ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺧﻤـﺲ و زﮐﺎت‪،‬ﻣﺎﻟﯿـﺎت‬ ‫ﺷﺮﻋﯽ و ﯾﺎ ﺟﺰﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬ﭘﺲ داد‪ .‬ﺑﺮاي اﯾﻨﮑﻪ در ﺣﻔﻆ ﺟﺎن وﻣﺎﻟﺸﺎن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺑﯿﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪- 2‬ﺑﺮاي درك ﺷﺪت اﯾﻦ اﺧﺘﻨﺎق در ﮐﺘﺎب ﻣﻔﺎﺗﯿﺢ اﻟﺠﻨﺎن آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﺎم ﻫﻔﺘﻪ را ﺑﻪ ﻧﺎم اﺋﻤﻪ ﻫﺪي ﻣﯽ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬داﺳـﺘﺎن ﻣﻔﺼـﻠﯽ را در‬

‫ﻣﻼﻗﺎت ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ اﻟﻨﻘﯽ ﻧﻘـﻞ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪.‬ﺑـﻪ اﻧﺠـﺎ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﮐﻨﯿـﺪ‪ / .‬ﻣﻔـﺎﺗﯿﺢ اﻟﺠﻨـﺎن ‪ /‬ﻣﻬـﺪي اﻟﻬـﯽ ﻗﻤﺸـﻪ اي ‪/‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ ‪ /‬ﺗﻬﺮان ‪/ 1342/‬ﺻﺺ ‪96-95‬‬

‫‪9‬‬

‫ﺳﻠﺴﻠﺔ اﻻوﻟﯿﺎء‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺼﻮف‪ ،‬ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪو ﺳﻼﺳﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺧﻮد راﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬ ‫ﺻﺤﺖ اﯾﻦ اﻧﺘﺴﺎب – از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺷﯿﻌﯿﺎن‪ -‬ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻮرد ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻼﺳﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﺎم‬ ‫ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ در رﺷﺘﻪ اﺟﺎزهﺷﺎن ﺧﻠﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﻫﻤﻪ ﺳﻼﺳﻠﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ در‬ ‫رﺷﺘﻪ اﺟﺎزه ﺷﺎن ﺧﻠﻠﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎت وﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺰﺑﻮرراﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﻣﻮﻇﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺳﻼﺳﻞ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد را دراﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﺑﺮرﺳﯽ وﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﺪﺗﺎ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺟﺎزهاش‬ ‫ﺑﺪون ﺧﺪﺷﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬و آن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﯾﺎﺳﻼﺳﻠﯽ را ﮐﻪ اﺣﯿﺎﻧﺎ اﺗﺼﺎل ﺑﻪ اﻣﺎم دارﻧﺪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﻗﺮار ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺧﺬ ﺑﯿﻌﺖ‬ ‫رﺳﻢ ﺑﯿﻌﺖ دراﺳﻼم ﭼﻨﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﺎﯾﺪﺗﻤﺎس ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻃﻮري ﮐﻪ ﻫﻢ اﮐﻨﻮن ﻧﯿﺰ‬ ‫رﺳﻢ اﺳﺖ ودرﻫﺮﺑﯿﻌﺘﯽ وﻫﺮﻣﻌﺎﻣﻠﻪاي ﻃﺮﻓﯿﻦ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮدﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬درﻣﻮردزﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮ روي دﺳﺖ‬ ‫ﯾﺎ ازﻃﺮﯾﻖ ﻇﺮف آﺑﯽ ﯾﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده ازﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻄﻮرﻏﯿﺮﻣﺴﻘﯿﻢ ﻣﻼﻣﺴﻪ دﺳﺘﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬ ‫درﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺗﻤﺎس دودﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ دﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﻻي دﺳﺖ‬ ‫آﻧﻬﺎﺳﺖ)ﻓﺘﺢ‪» (11/‬ﻳﺪﺍﷲ ﻓﻮﻕ ﺍﻳﺪﻳﻬﻢ« ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮاﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ درواﻗﻊ ﺑﺎﺧﺪا ﺑﯿﻌﺖ‬ ‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ » :‬ﺍﻥ ﺍﻟﺬﻳﻦ ﻳﺒﺎﻳﻌﻮﻧﻚ ﺍﳕﺎ ﻳﺒﺎﺑﻌﻮﻥ ﺍﷲ« )ﻓﺘﺢ‪ .(11/‬ﻣﻨﺘﻬﯽ ﺧﺪاﭼﻮنﺟﺴﻢ وﻣﺎدي ﻧﯿﺴﺖ‪-‬ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺎ او ﺑﯿﻌﺖ‬ ‫ﺷﻮد‪ -‬ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮو اوﺻﯿﺎء او ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد ودر واﻗﻊ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ دردو‬ ‫دﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﺪ دﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﻢ ﺟﺰء آن دﺳﺘﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از »دﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﺎﻻي دﺳﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ« ﻫﻤﯿﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن‬ ‫ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ درﻫﻤﻪ ادﯾﺎن اﻟﻬﯽ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﯽ درﻫﺮ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺜﻼﻋﯿﺴﯽ )ع( ﻧﺰد ﯾﺤﯿﯽ )ع( رﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﻤﯿﺪ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﯾﺤﯿﯽ‪ -‬ﭼﻮن از ﻣﻘﺎﻣﺎت آﺗﯿﻪ ﻋﯿﺴﯽ)ع( آﮔﺎه ﺑﻮد –ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮﺗﻌﻤﯿﺪﯾﺎﺑﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﻋﯿﺴﯽ)ع( در ﺟﻮاب ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﻧﻪ ﻓﻌﻼً ﺗﻮ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮا ﺗﻌﻤﯿﺪ ﺑﺪﻫﯽ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﻘﺘﻀﯽ‬ ‫زﻣﺎن ﻓﻌﻠﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺗﻌﻤﯿﺪﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮﺣﺴﺐ دﺳﺘﻮر ﯾﺤﯿﯽ)ع(ﺑﻪ رﯾﺎﺿﺖ ﭘﺮداﺧﺖ وﺑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮي رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺑﯿﻌﺖ اﯾﻤﺎﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ راﻓﻘﻂ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪﮐﻪ‬ ‫ﭼﻮن ﻓﻌﻼً ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي آن اﻋﺘﺒﺎري ﻗﺎﯾﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻓﻬﻢ ﻟﻐﺖ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻪ در اﺻﻞ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺮﯾﺪوﻓﺮوش اﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻪ ﺗﻌﻬﺪي اﯾﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺟﺎن وﻣﺎل ﺧﻮد رادر ازاي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪا ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻮش ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ واﺳﻼم ﺷﻨﺎﺳﺎن ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ازاﯾﻦ رو ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺘﺮﺟﻤﯿﻦ ﻗﺮآن اﺑﺎ دارﻧﺪ ازاﯾﻦ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﯿﻌﺖ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺬﮐﻮرﺑﮕﯿﺮﻧﺪو آن را ﺑﻪ ﮐﻠﻤﺎت دﯾﮕﺮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻮﮔﻨﺪ‬ ‫وﻓﺎداري ﯾﺎﺗﻌﻬﺪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺑﻼﺷﺮ »‪ « Blachere Regis‬ﯾﺎ ادوارد ﻣﻮﻧﺘﻪ »‪ « Montet Edward‬در‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ آن را ﺑﻪ »‪ «Serment d’allegeance, jurer allegeance‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪهاﻧﺪ و ﺣﺎل آن ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻣﺮي ﯾﮏ ﻃﺮﻓﻪ اﺳﺖ وﻟﯽ ﺑﯿﻌﺖ دوﻃﺮﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﮐﻪ در آﯾﻪ‪12‬‬ ‫‪10‬‬

‫ﺳﻮره ﻣﻤﺘﺤﻨﻪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ »ﯾﺎ اﯾﻬﺎ اﻟﻨﺒﯽ اذاﺟﺎﺋﮏ اﻟﻤﺆﻣﻨﺎت ﯾﺒﺎﯾﻌﻨﮏ«‪ /‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻨﻪ آﻣﺪﻧﺪ ﺑﺎ‬ ‫ﺗﻮﺑﯿﻌﺖ ﮐﻨﻨﺪ… ‪ ،‬درآﺧﺮ آن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ » :‬ﻓﺒﺎﯾﻌﻬﻦ واﺳﺘﻐﻔﺮﻟﻬﻦ اﷲ « ‪ /‬ﭘﺲ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺑﯿﻌﺖ ﮐﻦ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬ ‫اﺳﺘﻐﻔﺎرﮐﻦ‪ .‬ازاﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ » ﺑﯿﻌﺖ « ﻃﺮف ﻗﺒﻮل ﻫﻢ دارد‪ ،‬وﻣﺜﻞ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻃﺮﻓﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻏﻔﻠﺖ از ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﻣﺴﺎﺋﻞ اﺳﻼﻣﯽ واردﻧﺪ وﻟﯽ اﺣﯿﺎﻧﺎً آﮔﺎه ﺑﻪ ﻟﻄﺎﯾﻒ‬ ‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪﻣﺜﻞ » ﭘﺮﻓﺴﻮر ﺣﻤﯿﺪ اﷲ « ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده‪ ،‬ﻧﯿﺰدﭼﺎرﻫﻤﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺸﻮﻧﺪ‪،‬‬ ‫وﮐﻠﻤﻪ ﺑﯿﻌﺖ را ﺑﻪ ‪ jurer lidelite‬ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺮﺟﻤﯿﻦ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻫﻤﯿﻦ‬ ‫اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪهاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ آرﺑﺮي )‪ (arberry‬ازﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‪ To swear fealty‬درﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﯿﮏ ﺗﺎل ‪ pikthall‬از‬ ‫‪ To swear allegiance‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه درﺗﺮﺟﻤﻪ ﯾﻮﺳﻒ ﻋﻠﯽ ‪ yusuf ali‬از ﺗﻌﺒﯿﺮ ‪ plight one ‘s fealty‬اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﺷﺪه وﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮﮐﻤﺎ ﺑﯿﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﻮﮔﻨﺪ وﻓﺎداري اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺧﯿﺮاً درﺑﻌﻀﯽ از ﮐﺘﺐ دﯾﺪم ﮐﻪ ﻟﻐﺖ ‪ initiation‬را ﻣﻌﺎدل ﺑﯿﻌﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .3‬اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت‬

‫وآداﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در » ﺑﯿﻌﺖ « ﻧﯿﺰ رﻋﺎﯾﺖ ﺷﻮد)ﻣﺜﻞ ﻃﺎﻫﺮﺑﻮدن ﺑﺪن‪ ،‬ﯾﺎ ﻟﺒﺎس ﻃﺎﻫﺮ داﺷﺘﻦ و…( اﻣﺎ ﺑﺎ‬ ‫اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ» ﺑﯿﻌﺖ « ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬و ﻏﯿﺮ ازآن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮرﮐﻠﯽ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻟﻐﺖ ﺑﯿﻌﺖ – ﻣﺎﻧﻨﺪ واژه‬ ‫وﻻﯾﺖ – ﻣﻌﺎدل ﻻﺗﯿﻦ ﻧﺪارد‪ ،‬و ﺑﺎﯾﺪ ﻋﯿﻦ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪- 3‬دو ﺗﻌﺮﯾﻒ از اﯾﻦ واژه در ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ ﻻروس ﺑﻪ دﺳﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫‪Inititation: ceremonies par lesquelles on etait admis a la connais sance de certains mysteres dans les religions‬‬ ‫‪anciennes et qui accompagnent encore l’ admission dans differentes societes secretes: L’action de donner‬‬ ‫‪a’ quelqu’un la connaissance de choses qu’il ignorait. / 528 , Nouveau petit Larousse illustre’/ -‬‬

‫در ادﯾﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﺒﺎرت ازﻣﺮاﺳﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺠﺎم آن ﻓﺮدﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﭘﺎره اي از اﺳﺮارﻣﺨﻔﯽ ﻗﺒﻮﻟﯽ ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺖ؛ و اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺮاﺳﻤﯽ اﻃﻼق ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﺒﻮﻟﯽ ﻋﻀﻮﯾﺖ در » ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﺨﻔﯽ « اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪ -‬ﻋﻤﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﮐﺴﯽ – ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺑﯽ اﻃﻼع اﺳﺖ – ﻋﻄﺎ ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻓﻮق ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎدل ﺑﺮاي واژه » ‪ « initiation‬ﻟﻐﺖ ﺗﺸﺮف ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﯿﻌﺖ‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ﺑﺎ درد ﮐﺸﺎن ﻫﺮ ﮐﻪ …‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﭘﺎرﯾﺰي‬ ‫درﺟﺰء ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪدي ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻋﻠﻞ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل ﺑﻪ اﯾﺮان ﺑﺮﺷﻤﺮده ﻣﯽﺷﻮد– ﻋﻼوه ﺑﺮﻣﺴﺎﻟﻪ اﻗﺘﺼﺎد‬ ‫وارﺗﺒﺎط ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﺗﺠﺎرﻣﻐﻮل ﺑﺎدرﺑﺎرﺧﻮارزﻣﺸﺎه و ﻗﻄﻊ راه ارﺗﺒﺎﻃﯽ آﻧﺎن‪ ،‬وﻏﯿﺮازﻓﺴﺎد اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺧﻮارزﻣﺸﺎه و‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﺎًﺣﺮﮐﺎت ﺗﺮﮐﺎن ﺧﺎﺗﻮن ﻣﺎدرش)ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﺴﺘﺸﻮي ﻟﮑﻪ ﻫﺎي ﻧﻨﮓ ﺧﻮد‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪء ﺟﯿﺤﻮن را اﻧﺘﺨﺎب‬ ‫ﮐﺮده ﺑﻮد!( وﺳﺎﯾﺮﻋﻮاﻣﻞ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮاﻧﺪ–ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي را ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻗﻪاي از اﻫﻞ ﻣﻌﻨﯽ در اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ذي‬ ‫دﺧﻞ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﺎ ﻇﺎﻫﺮﺑﯿﻨﺎن وﻓﻠﺴﻔﻪﺳﺎزان ﺗﺎرﯾﺦ درﻗﺒﻮل آن ﺗﻤﺠﻤﺞ ﮐﻨﯿﻢ و ﺟﺮأت ﺗﺄﯾﯿﺪ آن را‬ ‫ﻧﯿﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﮔﻔﺘﮕﻮﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دراﻓﻮاه ﻫﺴﺖ‪ .‬ازآﻧﺠﻤﻠﻪ‪ :‬ﻋﻠﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﺧﺎﻧﻤﺎﻧﺴﻮز زردﭘﻮﺳﺘﺎن ﮔﺮﺑﻪ ﭼﺸﻢ را‬ ‫درﺳﺎل ‪ 617‬ه ‪ 1220/‬م‪ 4.‬ﺟﻤﻌﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎزﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫» ﺑﻬﺎء اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ)ﭘﺪرﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻠﺨﯽ–ﻣﻮﻟﻮي(‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﮐﺘﺴﺎب ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﮐﺒﺮي رﺳﯿﺪه واز وي درﺟﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ و درﺑﻠﺦ ﺑﻪ ارﺷﺎد ﻃﺎﻟﺒﺎن اﺷﺘﻐﺎل ﻣﯽﻧﻤﻮده… و ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‬ ‫–ﺑﺎ آﻧﮑﻪ ﺟﺪ ﻣﺎدري ﺑﻬﺎء اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻮد ‪5‬ﺑﻪ ﺳﻌﺎﯾﺖ ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ رازي واﻫﻞ ﻧﻔﺎق‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻨﺎك از آن ﻗﺪوه آﻓﺎق‬

‫ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﻟﻬﺬا ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ آزرده ﺧﺎﻃﺮ ازآن ﮐﺸﻮر ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﭘﺎدﺷﺎه‬

‫ﺧﺮاﺳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻧﯿﺎﯾﺪ… ﮔﻮﯾﻨﺪ اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ ازاﺳﺒﺎب اﻧﻘﺮاض دوﻟﺖ ﺧﻮارزﻣﯿﺎن ﺑﻮد…«‪ 6‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ‬

‫وﯾﮑﺘﻮرﻫﻮﮔﻮﮐﻪ درﺗﺒﻌﯿﺪ ﮔﻔﺖ» وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺮﮐﺎن ﺧﺎﺗﻮن ﻗﺪرت ﺑﺴﯿﺎرداﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺟﻮﯾﻨﯽ» ﺗﺮﮐﺎن ﺧﺎﺗﻮن رادرﮔﺎه وﺣﻀﺮت و ارﮐﺎن دوﻟﺖ‬ ‫و ﻣﻮاﺟﺐ و اﻗﻄﺎﻋﺎت ﺟﺪا ﺑﻮدي‪ ،‬و ﻣﻌﻬﺬا ﺣﮑﻢ او ﺑﺮﺳﻠﻄﺎن واﻣﺮا واﻋﯿﺎن وارﮐﺎن اوﻧﺎﻓﺬ‪ .‬و ﺑﺴﯿﺎرﺧﺎﻧﺪان ﻗﺪﯾﻢ را‬ ‫واﺳﻄﻪ او ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻘﻠﻊ ﮔﺸﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﻠﮑﯽ ﯾﺎ ﻧﺎﺣﯿﺘﯽ ﻣﺴﻠﻢ ﺷﺪي‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ آن ﻣﻠﮏ را ﺑﺮﺳﺒﯿﻞ ارﺗﻬﺎن ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮارزم آوردﻧﺪي‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﺖ را در ﺷﺐ ﺑﻪ ﺟﯿﺤﻮن اﻧﺪاﺧﺘﯽ وﻏﺮض آن داﺷﺘﯽ ﺗﺎ ﻣﻠﮏ ﭘﺴﺮش ﺑﯽ زﺣﻤﺖ اﻏﯿﺎر‪،‬‬

‫وﭼﺸﻤﻪ ﺣﮑﻢ ﺑﯽ ﻏﺒﺎر ﺑﺎﺷﺪ «‪ 7‬وﮔﻔﺘﮕﻮ دراﻃﺮاف ﮐﺎر اوﺑﺪاﻧﺠﺎ ﮐﺸﯿﺪ ﮐﻪ » ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻣﺮي ﮐﻪ ﺑﻪ دروغ اﺳﻨﺎد ﺑﻪ‬ ‫‪ -4‬در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﺠﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﯾﻨﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ » اﯾﻦ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﺗﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣﺎدر ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺗﮑﺶ ﺧﻮارزﻣﺸﺎه‪ ،‬ﻓﺴـﻖ‬

‫و ﻓﺠﻮر داﺷﺖ و ﺧﻮن ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﯽﮔﻨﺎه ﺑﺮﯾﺨﺖ )ص‪ ،(200‬و ﺧﻮد ﺟﻮﯾﻨﯽ ﻫﻢ ﮔﻮﯾـﺪ ﮐـﻪ »ﺗﺮﮐـﺎن را ﻣﺠﻠـﺲ اﻧـﺲ و ﻃـﺮب در ﺧﻔﯿـﻪ‬

‫ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻮد« )ص ‪ 198‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎ‪.‬ج ‪ (2‬و ﻣﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﺪاﻧﻢ ﮐﺠﺎ دﯾﺪه ام در ﮐﺘـﺎب‪ ،‬ﮐـﻪ ﺑﻌﻀـﯽ ﺳـﺮداران ﭘـﺲ از آﻧﮑـﻪ ﺑـﻪ ﮐـﺎم دل ﻣـﯽ‬ ‫رﺳﯿﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﯿﺤﻮن اﻓﮑﻨﺪه ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ ﺗﻮﻗﯿﻊ اﯾﻦ ﺧـﺎﻧﻢ )ﻋﺼﻤﺔ اﻟـﺪﻧﯿﺎ و اﻟـﺪﯾﻦ اوﻻ )اوﻟـﻎ( ﺗﺮﮐـﺎن ﻣﻠـﮏ ﻧﺴـﺎء‬

‫اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ« ﺑﻮده اﺳﺖ !) اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ‪ /‬ﺗﺎرﯾﺦ ‪ /‬ج ‪ / 5‬ص ‪(111‬‬

‫‪ - 5‬ﻇﺎﻫﺮا ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاب دﯾﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ دﺧﺘﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﺎء اﷲ ﺑﺪﻫﺪو اوﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﺧﻄﯿﺐ ﭘﺪر ﺑﻬـﺎء اﻟـﺪﯾﻦ‬

‫را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ )از ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﺧﺎﻧﻢ ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﺬر ﺳﺎدات ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ (‪.‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻫﻤﯿﻦ ازدواج ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن‪،‬ﻣﻮﺟﺐ آوارﮔﯽ ﻓﺮزﻧـﺪش ﺷـﺪ‪.‬‬

‫)رك‪ .‬ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺴﯿﺮ‪ / .‬ج ‪ /3‬ص‪(115‬‬

‫‪ - 6‬ﻃﺮاﯾﻖ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ‪.‬ﮔﻔﺘﺎر دوم‪.‬ص ‪198‬‬ ‫‪- 7‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﯾﻨﯽ‪ .‬ج ‪ .2‬ص ‪198‬‬

‫‪12‬‬

‫ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻐﺪادي ﮐﺮدﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﺗﺮﮐﺎن ﺧﺎﺗﻮن واﻟﺪه ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺘﻬﻢ داﺷﺘﻨﺪ! ﺷﺒﯽ در ﻏﻠﻮﺳﮑﺮ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ آن‬

‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﺎن داد« ‪ 8‬ﻇﺎﻫﺮا اﯾﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽﻫﺎي اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺮاﺛﺮﺗﻌﺼﺐ ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ رازي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺨﺮرازي‬ ‫دراول ﺷﻮال‪ 606‬ﻫﺠﺮي )ﻣﺎرس‪1211‬م‪ (.‬درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﯿﻮه اﻧﺪﯾﺸﻪ او درﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺻﻮﻓﯿﻪ و ﺗﺄﺛﯿﺮ او در‬ ‫ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﻣﻮﺟﺐ ﻣﺸﮑﻼت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺰرﮔﯽ در ﺧﻮارزم ﺷﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﻼً ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻐﺪادي‪) 9‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮارزﻣﯽ( ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ازﻣﺮﯾﺪان ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ‪ 10‬ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ ﺑﺎ او‬

‫اﺧﺘﻼف ﯾﺎﻓﺖ‪ 11‬در ﺑﺤﺒﻮﺣﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﻋﺠﯿﺐ– ﯾﻌﻨﯽ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺎدر ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ‪ -‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫»ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ درﺧﻮارزم وﻋﻆ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬وﻣﺎدرﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻮرﺗﯽ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﺟﻤﯿﻠﻪ‪ .‬ﺑﻪ وﻋﻆ ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻣﯽآﻣﺪ وﮔﺎﻫﮕﺎه ﺑﻪ زﯾﺎرت او ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﻣﺪﻋﯿﺎن ﻓﺮﺻﺖ ﺟﺴﺘﻨﺪﺗﺎ ﺷﺒﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﻣﺴﺖ‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ داﺷﺘﻨﺪﮐﻪ ﻣﺎدرﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ اﻣﺎم اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮑﺎح ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن رﻧﺠﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﺷﯿﺦ را دردﺟﻠﻪ )اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺼﻮد ﺟﯿﺤﻮن اﺳﺖ( اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ… ﺧﺒﺮﺑﻪ ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻣﺘﻐﯿﺮﮔﺸﺖ … ﭘﺲ‬ ‫ﺳﺮ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻧﻬﺎد‪ ،‬وزﻣﺎﻧﯽ ﻧﯿﮏ درﺳﺠﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺮاز ﺳﺠﺪه آورد وﮔﻔﺖ ازﺣﻀﺮت ﻋﺰت در ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮﻧﺒﻬﺎي ﻓﺮزﻧﺪم‪ ،‬ﻣﻠﮏ از ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎزﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬اﺟﺎﺑﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن را از آن ﺧﺒﺮدادﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻏﺎﯾﺖ ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺷﯿﺦ آﻣﺪ‪ ،‬و ﻃﺸﺘﯽ ﭘﺮ زر ﺑﯿﺎورد و ﺷﻤﺸﯿﺮ و ﮐﻔﻦ ﺑﺮﺳﺮ آن ﻧﻬﺎده‪ ،‬و ﺳﺮﺑﺮﻫﻨﻪ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﺴﺘﺎد‬ ‫و ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫‪- 8‬روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎ ‪ /‬ج‪ / 5‬ص ‪ .80‬در ﺑﺎب اﯾﻦ رواﺑﻂ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺤﺘﺮم آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ رﯾـﺎﺣﯽ‪ .‬ﯾﻐﻤـﺎ ‪ /‬ﺳـﺎل‬

‫‪ / 12‬ص ‪ 31 -27‬ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻋﺸﻖ ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻐﺪادي و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺎﻋﺮ ﺳﺨﻦ ﺳﻨﺞ ﭘﮋﻣﺎن ﺑﺨﺘﯿﺎري در ﻣﺠﻠﻪ ﯾﻐﻤﺎ ‪ /‬ﺳـﺎل ‪17‬‬

‫‪ /‬ص ‪455‬‬

‫‪» - ٩‬اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺷﺮف ﺑﻦ ﻣﻮﯾـﺪﺑﻦ اﻟﻔﺘﺢ ﺑﻐﺪادي ﺧﻮارزﻣﯽ « ﻣﺘـﻮﻟﺪ ﺳﻨﻪ ‪ 544‬ﻫﺠﺮي در ﺑﻐﺪادك ﺧﻮارزم و ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 607‬ﯾﺎ ‪616‬‬ ‫ﻫﺠﺮي در رودﺧﺎﻧﻪ ﺟﯿﺤﻮن ﺻـﺎﺣﺐ »رﺳﺎﻟﻪ ﺳﻔﺮ«‪ .‬وي ارادﺗﻤﻨﺪ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮي‪ ،‬و ﻣﺮﺷﺪ و ﻣﺮﺑﯽ ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ‬

‫اﻟﺪﯾﻦ رازي ﻣﺸﺘﻬﺮﺑﻪ » ﻧﺠﻢ داﯾﻪ « ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر »ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد« و رﺳﺎﻟﻪ »ﻋﻘﻞ و ﻋﺸﻖ« اﺳﺖ‪) .‬ﻫﯿﺎت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ(‬

‫‪ - ١٠‬ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﺠﻨﺎب اﺣﻤﺪﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺧﯿﻮﻗﯽ ﺧﻮارزﻣﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ » ﻃﺎﻣﻪ اﻟﮑﺒﺮي « و ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ »ﻧﺠﻢ ﮐﺒﺮي« و ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﺷﯿﺦ‬

‫وﻟﯽ ﺗﺮاش« ﮐﻪ در اﺛﻨﺎي ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل در ﺳﺎل ‪ 618‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪده ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ :‬اﻻﺻﻮل اﻟﻌﺸﺮه‪،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻓﯽ‬

‫اﻟﺴﻠﻮك‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻄﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻃﻮاﻟﻊ اﻟﺘﻨﻮﯾﺮ‪ ،‬ﻓﻮاﺗﺢ اﻟﺠﻤﺎل‪ ،‬ﻟﻮﻣﻪ اﻟﻼﻧﻢ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﻪ اﻟﻄﺎﻟﺒﯿﻦ‪ ،‬آداب اﻟﻤﺮﯾﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺳﮑﯿﻨﻪ اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‪ .‬وي ﻣﺮﺷﺪ‬ ‫ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻐﺪادي و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از اﮐﺎﺑﺮ اﺳﺖ‪) .‬ﻫﯿﺎت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ (‬

‫‪» - ١١‬روزي ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺎﺟﻤﻌﯽ از دروﯾﺸﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﮑﺮي ﺑﻪ وي ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪ ﮔﻔﺖ ﻣﺎ ﺑﯿﻀﻪ ﺑﻂ ﺑﻮدﯾﻢ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر درﯾﺎ‪ ،‬وﺷﯿﺦ‬

‫ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺮﻏﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎل ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺎ ﻓﺮود آورد ﺗﺎ از ﺑﯿﻀﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﯾﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﭽﻪ ﺑﻂ ﺑﻮدﯾﻢ در درﯾﺎ رﻓﺘﯿﻢ و ﺷﯿﺦ ﺑﺮ ﮐﻨﺎر‬

‫ﺑﻤﺎﻧﺪ‪.‬ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻧﻮرﮐﺮاﻣﺖ آن را داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ زﺑﺎن اﯾﺸﺎن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ»در درﯾﺎ ﻣﯿﺮ «‪ .‬ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﻨﯿﺪ و ﺗﺮﺳﯿﺪ… ﭘﺎي‬ ‫ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺑﯿﺎﻣﺪ و ﻃﺸﺘﯽ ﭘﺮ آﺗﺶ ﮐﺮد وﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻬﺎد و در ﮐﻔﺸﮕﺎه ﺑﺎﯾﺴﺘﺎد‪ .‬ﺷﯿﺦ ﺑﻪ وي ﻧﻈﺮ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد ﭼﻮن ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ دروﯾﺸﺎن ﻋﺬر‬

‫ﺳﺨﻦ ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﯽ اﯾﻤﺎن ودﯾﻦ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺮدي اﻣﺎ ﺳﺮت ﺑﺮود و در درﯾﺎ ﻣﯿﺮي … ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ در ﻗﺪم ﺷﯿﺦ اﻓﺘﺎد … «‬

‫ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ ‪ /‬ﻧﻮر اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺟﺎﻣﯽ ‪ /‬ﮐﺘﺎب ﻓﺮوﺷﯽ ﻣﺤﻤﻮدي ‪ /‬ص ‪ /426– 425‬ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ ﻃﻮﻓﺎن ﻓﺘﻨﻪ ﻫﺎي اﻫﻞ ﻓﺴﺎد‬ ‫ﺷﺪت ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺮ اﻧﺠﺎم ﺑﻪ ﻏﺮق ﺷﺪن ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ در ﺟﯿﺤﻮن اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ).‬ﻫﯿﺎت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ(‬

‫‪13‬‬

‫ اﮔﺮدﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪاﯾﻨﮏ زر‪ .‬و اﮔﺮﻗﺼﺎص ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ اﯾﻨﮏ ﺷﻤﺸﯿﺮ وﺳﺮ‪ .‬ﺷﯿﺦ درﺟﻮاب ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬‫‪ -‬ﮐﺎن ذﻟﮏ ﻓﯽ اﻟﮑﺘﺎب ﻣﺴﻄﻮرا‪ .‬دﯾﺖ او ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﻠﮏ ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬وﺳﺮﺗﻮ ﺑﺮود وﺳﺮﺧﻠﻖ‪ ،‬و ﻣﺎ ﻧﯿﺰ در ﺳﺮﺷﻤﺎ‬

‫ﺷﻮﯾﻢ‪ 12.‬ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ را درﺳﻠﺦ ﺟﻤﺎدي اﻻﺧﺮي ‪ 607‬ﻫـ ‪18/‬دﺳﺎﻣﺒﺮ‪ 1210‬م‪ .‬درﺟﯿﺤﻮن اﻧﺪاﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ‬ ‫ﺟﺎي دﯾﮕﺮﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮي درﻓﺘﻨﻪ ﻣﻐﻮل در دﻫﻢ ﺟﻤﺎدي اﻻوﻟﯽ ‪ 618‬ﻫـ‪3 /‬ژوﺋﯿﻪ‪1221‬م‪ .‬در ﺟﻨﮓ‬ ‫ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ ﺑﺎ ﻣﻐﻮل ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ رازي ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد– ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻧﺠﻢ داﯾﻪ‪ -‬ﻧﯿﺰﮐﻪ درﻣﮑﺘﺐ ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮي ﺑﻮد و ﺑﺎ‬

‫ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻐﺪادي ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ داﺷﺖ‪ 14‬در اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎ در ﮔﯿﺮاﮔﯿﺮﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل ﻧﺎﭼﺎرﺷﺪ از ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫و ﺑﺎزﮔﻮﯾﺎ ﻓﺨﺮرازي دراﯾﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ او اﺛﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﻪ اروﻣﯿﻪ رﻓﺖ ودر ارﺑﯿﻞ و ﻗﯿﺼﺮﯾﻪ و ارزﻧﺠﺎن وﺑﻐﺪاد‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ درﺳﺎل‪ 654‬ﻫـ‪ 1256 /‬م‪ .‬در ﺑﻐﺪاد درﮔﺬﺷﺖ‪ 15،‬و در واﻗﻊ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﯽ او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻘﻮط ﺑﻐﺪاد وﻫﺠﻮم‬ ‫ﺛﺎﻧﻮﯾﻪ ﻣﻐﻮل را ﻧﺪﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺳﻘﻮط ﺑﻐﺪاد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻼﮐﻮ‪ ،‬ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ وﻓﺎت ﮐﺮد‪ .‬و »ﻣﺮدم ﺧﻮارزم‬ ‫دﯾﺪه ﺑﻮدﻧﺪ روزي را ﮐﻪ ﺳﯿﺼﺪ ﻫﺰار ﺳﻮار ﺟﺮار ﻣﻼزم رﮐﺎب ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و وﻗﺘﯽ ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﺳﻬﺮوردي‪ 16‬ازﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻟﻨﺎﺻﺮﻟﺪﯾﻦ اﷲ ﻋﻨﻮان ﺳﻔﺎرت درﮔﺎه ﺧﻮارزﻣﺸﺎه ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﺧﺮﮔﺎه ﻓﻠﮏ اﺷﺘﺒﺎه‬

‫درآﻣﺪ‪ ،‬ﺧﻮارزﻣﺸﺎه را دﯾﺪ ﺑﺮﻧﻬﺎﻟﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﯽ ﺗﮑﻠﻒ ﭘﻮﺷﯿﺪه‪ .‬ﺷﯿﺦ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺳﻨﺖ ﺳﻼم ﮐﺮد‪ .‬وﭘﺎدﺷﺎه‬ ‫‪ - 12‬اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺟﺎﻣﯽ در ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ آورده و آﻗﺎي دﮐﺘﺮ رﯾﺎﺣﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺮﺻـﺎد اﻟﻌﺒـﺎد ﻧﻘـﻞ ﮐـﺮده اﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟـﻪ در‬

‫اوﺿﺎع ﺻﻮﻓﯿﻪ درآن روزﮔﺎر ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪﻣﻪ اي اﺳﺖ ﮐﻪ دﮐﺘﺮ رﯾﺎﺣﯽ ﺑـﺮ ﻣﺮﺻـﺎد اﻟﻌﺒـﺎد ﻧﻮﺷـﺘﻪ )ﭼـﺎپ ﺑﻨﮕـﺎه ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﻧﺸـﺮ ﮐﺘـﺎب‪.‬‬ ‫‪(1352‬‬

‫‪» - 13‬ﺷﯿﺦ )ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮي( اﺻﺤﺎب ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﮐﺮد‪ -‬و زﯾﺎدت ﺑﺮ ‪ 60‬ﺑﻮدﻧﺪ ‪ …-‬و ﮔﻔﺖ زود ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ و ﺑﻪ ﺑﻼد ﺧﻮد روﯾﺪ ﮐﻪ‬

‫آﺗﺸﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﺸﺮق ﺑﺮ اﻓﺮوﺧﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻣﻐﺮب ﺧﻮا ﻫﺪ ﺳﻮﺧﺖ … ﺑﻌﻀﯽ از اﺻﺤﺎب ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﻪ ﺷﻮد ﮐـﻪ ﺣﻀـﺮت ﺷـﯿﺦ‬

‫دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ ﺷﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ از ﺑﻼد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﺪﻓﻊ ﺷﻮد ؟ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﻣﺒﺮم‪ .‬دﻋﺎ دﻓﻊ آن ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮐـﺮد‪ .‬اﺻـﺤﺎب اﻟﺘﻤـﺎس‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ … ﺣﻀﺮت ﺷﯿﺦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﺻﺤﺎب ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ در ﻣﻼزﻣﺖ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﻮﯾﻢ… ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﻣـﻦ اﯾﻨﺠـﺎ ﺷـﻬﯿﺪ ﺧـﻮاﻫﻢ‬ ‫ﺷﺪ‪ «.‬ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ ‪ /‬ص ‪) 423‬ﻫﯿﺎت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ(‬

‫‪- 14‬ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ رازي ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ » ﻧﺠﻢ داﯾﻪ « ﻣﺮﯾﺪ ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻐﺪادي واو ﻣﺮﯾﺪ ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮي ﺑﻮد‪.‬ر‪ .‬ك ﻧﻔﺤﺎت‬

‫اﻻﻧﺲ ‪ /‬ص ‪ ،424‬ﺑﺴﺘﺎن اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ ‪ /‬ﭼﺎپ ﺳـﻨﮕﯽ ‪ /‬ﺣـﺎج ﻣﯿـﺮزا زﯾـﻦ اﻟﻌﺎﺑـﺪﯾﻦ ﺷـﯿﺮواﻧﯽ‪ .‬ص ‪ / 66‬ﺑـﻪ ﻧﻘـﻞ از روﺿـﮥ اﻟﺼـﻔﺎ )ﻫﯿـﺎت‬

‫ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ(‬

‫‪ - ١٥‬ﻣﻘﺪﻣﻪ دﮐﺘﺮرﯾﺎﺣﯽ ﺑﺮ ﻣﺮﺻﺎد اﻟﻌﺒﺎدص ‪.31‬‬ ‫‪ - ١٦‬ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ ﺣﻔﺺ ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﮑﺮي ﺳﻬﺮوردي )‪ 632 – 539‬ﻫﺠﺮي( ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺳﻬﺮوردﯾﻪ و ﻣﺮﺷﺪ‬ ‫و ﻣﺮﺑﯽ ﺳﻌﺪي ﺷﯿﺮازي و ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎي ﻋﻮارف اﻟﻤﻌﺎرف‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻓﯽ اﻟﺴﻠﻮك‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻄﯿﺮ‪ ،‬رﺷﻒ اﻟﻨﺼﺎﯾﺢ اﻻﯾﻤﺎﻧﯿﻪ و ﮐﺸﻒ‬

‫اﻟﻔﻀﺎﯾﺢ اﻟﯿﻮﻧﺎﻧﯿﻪ … وي ﻏﯿﺮ از ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮ اﻟﻔﺘﻮح ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺣﺒﺶ ﺑﻦ اﻣﯿﺮك ﺳﻬﺮوردي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ » ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق « )‪-549‬‬ ‫‪ (587‬اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﻪ اﻣﺮ ﺻﻼح اﻟﺪﯾﻦ اﯾﻮﺑﯽ )ﮐﺮد اﯾﺮاﻧﯽ واﺷﻌﺮي ﻣﺬﻫﺐ( ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آﻫﮏ و زرﻧﯿﺦ در ﮐﯿﺴﻪ ﮐﺮده‬

‫ﺟﻠﻮي دﻫﺎن او ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﻔﻪ ﺷﺪ‪ .‬از او آﺛﺎر ﻣﻬﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬رﺳﺎﻟﻪ ﻋﻘﻞ ﺳﺮخ‪ ،‬ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ ﻣﻮران‪ ،‬آواز ﭘﺮ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬ﺻﻔﯿﺮ ﺳﯿﻤﺮغ‪ ،‬ﯾﺰدان‬

‫ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻮ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻟﻮاﻣﻊ اﻻﻧﻮار‪ ،‬اﻟﻬﯿﺎﮐﻞ اﻟﻨﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻗﺼﺔ ﺍﻟﻐﺮﺑﺔ ﺍﻟﻐﺮﺑﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻄﯿﺮ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬اﻟﻤﺸﺎرع و اﻟﻤﻄﺎرﺣﺎت‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫اﻟﺘﻠﻮﯾﺤﺎت … ﺑﺠﺎﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت او ﮐﺘﺎب » ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق اﺳﺖ‪) .‬ﻫﯿﺎت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ (‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫ازﻏﺎﯾﺖ ﻧﺨﻮت ﺟﻮاب داد‪ ،‬و ﻧﮕﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺸﯿﻦ‪ .‬و ﺷﯿﺦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺮﭘﺎي اﯾﺴﺘﺎد وﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻄﺒﻪ ﺧﻮاﻧﺪ« اﻣﺎ ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‬ ‫روزي ﻫﻢ اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺎه درﺟﺰﯾﺮه آﺑﺴﮑﻮن‪ ،‬در زﻣﺎن ﻣﺮگ او» ﻣﻼزﻣﺎن ﻣﻮﮐﺐ ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯽ ﻫﺮﭼﻪ‬

‫ﺟﻬﺪ ﮐﺮدﻧﺪﮐﻔﻦ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ«‪ 17‬ﻻﺟﺮم ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﺎﻣﻪ ﮐﻪ درﺑﺮ داﺷﺖ دﻓﻨﺶ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫ﺑﻨﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﺗﺎﭼﻪ ﺣﺪ ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ وﻧﺠﻢ اﻟﺪﯾﻦﻫﺎ دراﯾﻦ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﻋﻈﻤﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻮﺛﺮﺑﻮدﮐﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪﻗﻮﻣﯽ » آﻣﺪﻧﺪو ﮐﺸﺘﻨﺪ وﺳﻮﺧﺘﻨﺪ ورﻓﺘﻨﺪ…‪ ،«.‬اﻣﺎ در ﺿﻤﻦ ﻣﺮورﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻪ دو واﻗﻌﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﺑﺮﺧﻮردهام ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﻗﺒﻞ ازﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل وﯾﮑﯽ ﺑﻌﺪ از آن ﺑﻮده اﺳﺖ و درﻫﺮ دو واﻗﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺳﺎده دل‬ ‫ﮐﺮﻣﺎن– ﮐﻪ ﻫﺮﭘﯿﺶ آﻣﺪي را ﺑﺎ ﯾﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻌﻨﻮي واﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻫﺮﻣﺴﺎﻟﻪاي را ﺑﺎﯾﮏ ﻋﻠﺖ ﻣﻌﻨﻮي ﺗﻮﺟﯿﻪ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ– در اﯾﻦ دو واﻗﻌﻪ ﻫﻢ آزردﮔﯽ ﺧﺎﻃﺮﯾﮑﯽ ازﻣﺮدان ﺣﻖ را دﺧﯿﻞ داﻧﺴﺘﻪ واﺛﺮ ﻧﻔﺲ و آه دل ﺷﮑﺴﺘﻪاي را‬ ‫درﻣﻄﻮاي آن دﯾﺪهاﻧﺪ واﮐﻨﻮن آن را ﺑﺎزﮔﻮﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬ ‫دراواﺧﺮﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﮐﺮﻣﺎن ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﭘﺪﯾﺪآﻣﺪﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ آﻧﺎن و ﻧﻔﺮت ﻣﺮدم از دﺳﺘﮕﺎه‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﻣﯿﺮان و ﺳﺮداران ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ از ﻫﺮ راه ﺑﻪ ﻇﻠﻢ وﺗﻌﺪي دﺳﺖ ﺑﺮآوردﻧﺪ و ﭼﻨﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬

‫ﻗﻮل اﻓﻀﻞ‪ »19:‬در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻪ رﺳﻢ ﺗﺎدﯾﺐ ﺑﻪ ﭼﻮب وﺣﺒﺲ وﻗﻼع‪ ،‬درﺑﺎﻗﯽ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ 20‬و زﻟﺖ ﻗﺪم را ﺑﻪ‬ ‫اراﻗﺖ دم ﻣﻘﺎﺑﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮐﻤﺘﺮﺟﺮﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ راﻫﻼك ﮐﺮدﻧﺪ…‪ .‬زﻣﺎم اﻣﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﺎ اﻫﻼن ﻣﯽدادﻧﺪ‪...‬‬

‫ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺒﺎب ﺟﻬﺎﻧﺪاري از دﺳﺖ ﻣﻠﻮك ﺑﯿﺮون ﺷﺪ؛ ﻫﺮ ﺗﺮﮐﯽ ﻗﺒﺎﯾﯽ ﻧﻮ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﺗﻤﻨﺎي اﺗﺎﺑﮑﯽ و ﺧﯿﺎل‬

‫دادﺑﮕﯽ‪21‬ﻣﯽﮐﺮد… و ازآن‪ ،‬وﻫﻦ ﻣﻠﮏ وﺿﻌﻒ ﮐﺎرزﯾﺎدت ﻣﯽﺷﺪ… و ﻋﺮﺻﻪ وﻻﯾﺖ ﺗﻨﮓﺗﺮﻣﯽﮔﺸﺖ واﯾﺸﺎن‬ ‫را ﺑﻪ ﻗﺴﻢ‪ 22‬وﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﻣﻌﺬب ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪ راﺑﺮاي ﯾﮏ ﻫﺠﻮم ﺧﻄﺮﻧﺎك از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﺮﻋﻪ‬ ‫ﻓﺎل ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺷﻤﺎﻟﯽ زده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و آن ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺳﺮﮔﺮدان »ﻏﺰ« ﺑﻮدﻧﺪ وﺗﻔﺼﯿﻞ آن اﯾﻦ اﺳﺖ‪:‬‬

‫دراﯾﺎم ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻨﺠﺮ‪ ،‬ﻃﻮاﯾﻒ ﻏﺰدرﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮﺑﺮآﺷﻔﺘﻨﺪ‪ 23.‬ﭘﺲ درﺷﻬﻮر ﺳﻨﻪ ﺳﺒﻊ و ارﺑﻌﯿﻦ و ﺧﻤﺴﻤﺎﯾﻪ‬

‫)‪ 547‬ه‪1152/‬م( ﺧﺮوج ﮐﺮدﻧﺪ وﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺮاﺳﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ وﺑﻌﺪ ازآن ﺑﻪ ﺣﺪود ﮐﺮﻣﺎن اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪» .‬أ ﻓﻨﯽ اﷲ ﺑﺎﻗﯿﻬﻢ!«‬

‫‪24‬‬

‫‪ - ١٧‬ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺴﯿﺮ‪ .‬ج ‪ .2‬ص ‪.653‬‬ ‫‪ - ١٨‬رو ﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎ‪ .‬ص‪.41 .‬‬ ‫‪ - 19‬ﻋﻔﺪ اﻟﻌﻠﯽ – ص ‪.19‬‬

‫‪ - 20‬در ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻬﺎدﻧﺪ = ﻣﻮﻗﻮف ﮐﺮدن و دﺳﺖ ﺑﺎزداﺷﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪- 21‬دادﺑﮓ = رﺋﯿﺲ ﻋﺪاﻟﺘﺨﺎﻧﻪ‬ ‫‪- 22‬ﻗﺴﻢ = ﻣﺎﻟﯿﺎت‬

‫‪- 23‬ﻏﺰﻫﺎ از ﻃﻮاﯾﻒ ﺗﺮك ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺑﻦ اﺛﯿﺮ ﺑﺮ دو دﺳﺖ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ ‪ » :‬دﺳﺘﻪ اي ﮐﻪ ﺑـﻪ آﻧـﺎ ن » اﺟـﻖ « ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﯽ ﺷـﺪ و‬

‫ﺳﺮدار آﻧﺎن ﻃﻮﻃﯽ ﺑﻦ دادﺑﮏ ﺑﻮد و دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ » ﺑﺮق « ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﯿﺮ آﻧﺎن ﻗﺮﻏﻮت ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﻟﺤﻤﯿﺪ ﺑﻮد ﻣﺴﮑﻦ ﻏـﺰان در‬

‫اﺻﻞ ﺗﺎراب و ﺑﺤﯿﺮه‪ ،‬ﺟﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﺮ دو ﺟﺎﻧﺐ از ﺟﯿﺤﻮن ﭼﺎچ … « اﻟﮑﺎﻣﻞ ‪ /‬اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ‪ /‬ج ‪ / 11‬ص ‪38‬‬ ‫‪- 24‬ﺟﻬﺎن ﻧﺎﻣﻪ ‪ /‬ﻣﺼﺤﺢ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ اﻣﯿﻦ رﯾﺎﺣﯽ ‪ /‬ص ‪72‬‬

‫‪15‬‬

‫ﻋﻠﺖ ﻃﻐﯿﺎن آﻧﺎن ﻧﯿﺰﻓﺸﺎري ﺑﻮد ازﻃﺮف ﮔﻤﺎﺷﺘﮕﺎن ﺳﻨﺠﺮ ﺑﺮآﻧﺎن وارد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺳﻌﺪي‪:‬‬ ‫ﺑﺮآرد ﺑﻪ ﭼﻨﮕﺎل ﭼﺸﻢ ﭘﻠﻨﮓ‬

‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮔﺮﺑﻪ ﻋﺎﺟﺰ ﺷﻮد‬

‫راوﻧﺪيﮔﻮﯾﺪ‪»:‬ﻏﺰان…زﻧﺎن واﻃﻔﺎل ﺧﻮدرا درﭘﯿﺶ داﺷﺘﻨﺪوﺗﻀﺮع ﮐﻨﺎن ﭘﯿﺶ آﻣﺪﻧﺪو زﻧﻬﺎرﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬و‬ ‫ازﻫﺮﺧﺎﻧﻪ ﻫﻔﺖ ﻣﻦ ﻧﻘﺮه ﻗﺒﻮل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن)ﺳﻨﺠﺮ( را ﺑﺮاﯾﺸﺎن رﺣﻤﺖ آﻣﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎن ﺑﺎز ﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮﻣﺆﯾﺪ ﺑﺰرگ )اي اﺑﻪ( و ﯾﺮﻧﻘﺶ و ﻋﻤﺮﻋﺠﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻨﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺑﮕﺮﻓﺘﻨﺪ وﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ ﻫﯿﭻ ﻣﺼﻠﺤﺖ‬

‫ﻧﯿﺴﺖ« )ﺑﻨﺎزم ﻋﯿﻦ اﻟﺪوﻟﻪ واﻣﯿﺮﺑﻬﺎدرزﻣﺎن را(‪25‬ﻣﻮﯾﺪ ﻧﮕﺬاﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎزﮔﺮدد‪ ،‬وﺑﯿﺸﺘﺮ ﻟﺸﮑﺮرا ﺑﺎ ﻣﻮﯾﺪﺑﺪ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫در ﻣﺼﺎف ﺗﻬﺎون ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﭼﻮن ﻏﺰان از رﺣﻤﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻮﻣﯿﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎن را وﺣﻔﻆ ﺧﺎن وﻣﺎن را‬ ‫ﺑﮑﻮﺷﯿﺪﻧﺪوﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ روزﮔﺎرﻧﺸﺪﺗﺎﻟﺸﮑﺮﺳﻠﻄﺎن ﺷﮑﺴﺘﻪ ﺷﺪ وﻫﺰﯾﻤﺖ ﺑﺮآن اﻓﺘﺎد‪ ،‬وﻏﺰان ﺑﺮاﺛﺮ ﺑﺮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫رادرﻣﯿﺎنﮔﺮﻓﺘﻨﺪوﺣﺸﻤﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻨﺪو اورا ﺑﻪ داراﻟﻤﻠﮏ ﻣﺮوآوردﻧﺪ وﺣﺎﺷﯿﻪ وﺧﺪﻣﺘﮑﺎران ازﺧﻮدﺗﺮﺗﯿﺐ‬

‫ﮐﺮدﻧﺪوﻫﺮﻫﻔﺘﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮوﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﺑﺪان ﻓﺴﺎدﻣﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ ﺗﺒﺎه ﺷﺪ‪.26‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ درﺧﺮاﺳﺎن ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﺷﺎه ﺑﺮادر ﺗﮑﺶﺧﺎن در ﺧﺮاﺳﺎن‬ ‫ﻧﯿﺰآﻧﺎن را ﺗﺎروﻣﺎر ﮐﺮد)‪ 575‬ه‪ 1179/‬م‪ (.‬وﻫﺮﯾﮏ ازﮔﻮﺷﻪاي ﻓﺮارﻓﺘﻨﺪوﭼﻮن اﻃﻼع ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫آﺷﻔﺘﻪ و درﻫﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ از آﻧﺎن – ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﻮچ – از ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻃﺒﺲ ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻃﻼﯾﻪ اﯾﻦ ﻗﻮم »ﺳﻮاري‬ ‫ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻨﻪ وزن وﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺤﺮوب وﻣﺴﮑﻮب وﺑﺮﻫﻨﻪ وﻏﺎرﺗﯿﺪه‪ .‬ﺳﻪ روز درﮐﻮﺑﻨﺎن ﺧﺮاﺑﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‬

‫وﭼﻮن ﺑﺮﺣﺼﺎردﺳﺖ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ زرﻧﺪ آﻣﺪﻧﺪ«‪ 27‬ﺑﻘﯿﻪ آﻧﺎن ﻧﯿﺰﮐﻢ ﮐﻢ ﻓﺮا رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا درواﻗﻊ ﺣﺪود ده ﻫﺰارﻏﺰ ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺮف ﮐﺮﻣﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬درﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ‪ 575‬ﺑﯿﻦ ﻏﺰ ودﯾﻮاﻧﯿﺎن ﮐﺮﻣﺎن در ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺼﯿﺐ ﺳﭙﺎه‬ ‫ﮐﺮﻣﺎن ﺷﺪو ﺑﺎﻟﻨﺘﯿﺠﻪ» آﺗﺶ ﻣﺤﻨﺖ و دود وﺣﺸﺖ درﺑﺮد ﺳﯿﺮاﻓﺘﺎد‪ ،‬از ﻫﺮ ﻣﺤﻠﻪاي ﻧﻮﺣﻪاي و ازﻫﺮﺧﺎﻧﻪاي ﻧﺎﻟﻪاي و‬ ‫ازﻫﺮﮔﻮﺷﻪاي ﻓﺮﯾﺎد ﺑﯽ ﺗﻮﺷﻪاي ﺑﺮآﻣﺪ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﮐﺮﻣﺎن ﮐﻪ از ﺿﻌﻒ و ﺑﯽﻃﺎﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ رﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻟﺐ‬ ‫رﺳﯿﺪ‪ ،‬و ﻣﺴﺎﻟﮏ ﻗﻮاﻓﻞ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺿﻄﺮاب ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬واﻣﺪاد ﮐﻪ ازاﻗﻄﺎرﻣﺘﻮاﺻﻞ ﺑﻮدﻣﻨﻘﻄﻊ ﮔﺮدﯾﺪوﻣﺨﺎﯾﻞ ﻗﺤﻂ‬ ‫‪- 25‬ﮔﻮﯾﺎ وﻗﺘﯽ ﻣﻈﻔﺮاﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎه ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﺑﻬﺎدر ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد اﯾﻦ ﺣﺮﻓﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﺑﺎب ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ آن ﻗﺪر ﻫﺎ ﻫﻢ ﺑـﯽ ادﺑﺎﻧـﻪ ﻧﯿﺴـﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﯿﺮ ﺑﻬﺎدر ﺟﻮاب داده ﺑﻮد‪:‬‬

‫اﮔﺮ ﻗﺒﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﯾﮑﺒﺎر دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ را ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﻨﺪ در ﺣﻀﻮر ﻗﺒﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺷﮑﻤﻢ را ﭘﺎره ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد !} ﻧﻈﯿـﺮ ﻫﻤـﯿﻦ ﺣﮑﺎﯾـﺖ در دﻓﺘـﺮ‬ ‫ﭼﻬﺎرم ﻣﺜﻨﻮي )ص ‪– 392‬ﭼﺎپ ﻣﯿﺮﺧﺎﻧﯽ( وارد ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﻓﺮﻋﻮن وﻋﺪه دادﮐﻪ درﺻﻮرت ﻗﺒـﻮل‬

‫ﮐﺮدن او ﭼﻬﺎر ﮐﺮاﻣﺖ در ﺣﻖ او ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻋﻮن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﻧﻈـﺮ ﺧـﻮد راﺑـﺎ وزﯾﺮﺧـﻮﯾﺶ ﻫﺎﻣـﺎن در ﻣﯿـﺎن‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ او ﮐﻼﻫﺶ را ﺑﻪ زﻣﯿﻦ زد و ﮔﻔﺖ اول ﻣﺮا ﺑﮑﺶ ﺑﻌﺪ ﻗﺒﻮل وﻋﺪه ﻣﻮﺳﯽ ﻧﻤﺎ !‬ ‫ﺧﺴـﺮوا ! اول ﻣﺮا ﮔﺮدن ﺑﺰن‬

‫ﺗـﺎ ﻧﺒﯿﻨﺪ اﯾﻦ ﻣﺬﻟﺖ ﭼﺸﻢ ﻣﻦ‬

‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻤﺎن ﺧﻮاﺟﻪ ﺗﺎش ﻣﺎ ﺷﻮﻧﺪ‬

‫ﺑـﯽ دﻻﻧﻤﺎن دﻟﺨﺮاش ﻣﺎ ﺷﻮﻧﺪ‬

‫ﺧﺮﻣـﻦ ﻓﺮﻋﻮن را داد اوﺑﻪ ﺑﺎد‬

‫ﻫﯿﭻﺷﻪ را اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦﺻﺎﺣﺐ ﻣﺒﺎد‬

‫‪ - 26‬راﺣﺔ اﻟﺼﺪور ‪ /‬راوﻧﺪي ‪ /‬ص ‪180‬‬

‫‪ - 27‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و ﻏﺰ در ﮐﺮﻣﺎن ‪ /‬ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ‪ /‬ص ‪ 127‬و ‪129‬‬

‫‪16‬‬

‫)ﻫﯿﺎت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ ({‬

‫روي ﻧﻤﻮد«‬

‫‪28‬‬

‫٭٭٭‬

‫ﻏﺰﻫﺎ روي ﺑﻪ ﺟﯿﺮﻓﺖ ﻧﻬﺎدﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻗﺮﯾﺐ ﺻﺪﻫﺰارﺗﻦ را ﺑﻪ اﻧﻮاع ﺷﮑﻨﺠﻪ و ﻋﺬاب ﻫﻼك ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮراﻧﺸﺎه ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﻫﺮﭼﻪ از ﻓﺎرس و ﯾﺰد ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺛﺮاﯾﻦ ﺣﻮادث‪ ،‬و اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﺨﻞ آﺳﻤﺎن‬ ‫و ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ‪ .‬ﯾﮑﯽ ازﻋﺠﯿﺐﺗﺮﯾﻦ ﻗﺤﻄﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺤﻄﯽ‪ 576‬ﻫﻼﻟﯽ در ﮐﺮﻣﺎن ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪﺗﻮﺿﯿﺢ داده‬ ‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺮﻣﺎن اﺻﻮﻻﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮐﻤﺒﻮد ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ در ﺳﺎل )ﮐﻪ ﻣﯿﺰان ﻣﺘﻮﺳﻂ آن از‪ 12‬ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮﺗﺠﺎوز ﻧﻤﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﺪ( ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ وﮐﻢ ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ وﺟﺰ در ﺣﺪود ﺟﯿﺮﻓﺖ و ﻫﻠﯿﻞ رود‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺪﻫﺪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و در واﻗﻊ ﺟﯿﺮﻓﺖ اﻧﺒﺎرﮔﻨﺪم ﮐﺮﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آﺷﻔﺘﮕﯽ اوﺿﺎع و‬ ‫ﻫﺠﻮم ﻏﺰ و ﻗﺘﻞ ﺻﺪ ﻫﺰار ﺗﻦ ﻣﺮدم ﮔﺮﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ از وﻻﯾﺖ ﺑﻪ آﺗﺶ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬راﻫﻬﺎ ﻧﯿﺰﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‬ ‫وﮔﻨﺪﻣﯽ ازﻓﺎرس وﺧﺮاﺳﺎن)ﻃﺒﺲ( و ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﺎﻟﻨﺘﯿﺠﻪ ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر ﺳﺎل ‪ 569‬ﺧﺮاﺟﯽ)‪ (576‬ﻓﺼﻞ ﻗﺤﻂ وﻏﻼ‬ ‫وﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ ﮐﺮﻣﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻪ اﺻﻮﻻ ﻓﺼﻞ ﺑﻬﺎر درﮐﺮﻣﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ اﻧﺒﺎرﻫﺎ ﺧﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮد وﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﺤﻠﯽ‬ ‫»ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ زﯾﺮﺑﺎﻓﻪ« و »ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ زﯾﺮﺧﺮﻣﻦ« ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻼﺟﻘﻪ‪» :‬ﭼﻮن ﺑﻬﺎر‬ ‫ﺳﻨﻪ ‪ 569‬ﺧﺮاﺟﯽ درآﻣﺪ‪ ،‬در ﮐﺮﻣﺎن ﻗﺤﻄﯽ ﻣﻔﺮط ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺳﻔﺮه وﺟﻮد از ﻣﻄﻌﻮﻣﺎت ﭼﻨﺎن ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻪ داﻧﻪاي‬ ‫در ﻫﯿﭻ ﺧﺎﻧﻪاي ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮت ﻫﺴﺘﯽ وﻃﻌﺎم ﺧﻮش درﮔﻮاﺷﯿﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺪﮔﺎﻫﯽ اﺳﺘﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ آن را آرد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬

‫ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﻣﯽﻣﺮدﻧﺪ! ﭼﻮن ﻫﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آﺧﺮ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن‪ ،‬ﻧﻄﻌﻬﺎي‪ 29‬ﮐﻬﻨﻪ ودﻟﻮﻫﺎي ﭘﻮﺳﯿﺪه و دﺑﻪﻫﺎي‬

‫درﯾﺪه ﻣﯽﺳﻮﺧﺘﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ و ﻫﺮ روز ﭼﻨﺪ ﮐﻮدك در ﺷﻬﺮﮔﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻣﺬﺑﺢ‬ ‫ﻫﻼك ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ وﭼﻨﺪ ﮐﺲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻃﻌﻤﻪ ﺳﺎﺧﺖ وﺑﺨﻮرد! و درﺷﻬﺮ وﺣﻮﻣﻪ ﯾﮏ ﮔﺮﺑﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ! ودرﺷﻮارع‬ ‫– روز و ﺷﺐ –ﺳﮕﺎن و ﮔﺮﺳﻨﮕﺎن در ﮐﺸﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﺳﮓ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﯽآﻣﺪ آدﻣﯽ را ﻣﯽﺧﻮرد واﮔﺮآدﻣﯽ ﻏﺎﻟﺐ‬ ‫ﻣﯽآﻣﺪ ﺳﮓ را‪ .‬واﮔﺮ از ﺟﺎﻧﺒﯽ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﯽ ﻏﻠﻪ در ﺷﻬﺮﻣﯽآوردﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان زرﯾﻨﻪ و ﺳﯿﻤﯿﻨﻪ را ﺛﻮاب ﻓﺎﺧﺮه در ﺑﻬﺎي‬ ‫آن ﻋﺮض ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ آن را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻓﺮوﺧﺖ‪ .‬ﯾﮏ ﻣﻦ ﻏﻠﻪ ﺑﻪ دﯾﻨﺎري ﻧﻘﺮه ﻗﺮض ﻣﯿﺴﺮﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ درﺷﻬﺮ‪،‬‬ ‫ﮐﺴﯽ را ﭘﺲ ازﺗﺎراج ﻣﺘﻮاﺗﺮو ﻏﺎرات ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﻬﺎي ﻏﻠﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﺴﻖ ﺻﺮف ﻣﯽﮐﺮد و روز ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬واز ﺗﺮاﮐﻢ ﻣﺮدﮔﺎن در ﻣﺤﻼت‪ ،‬زﻧﺪﮔﺎن را ﻣﺠﺎل ﮔﺬرﻧﻤﺎﻧﺪو ﮐﺲ را ﭘﺮواي ﻣﺮده وﺗﺠﻬﯿﺰ وﺗﮑﻔﯿﻦ‬ ‫ﻧﺒﻮد«‬

‫‪30‬‬

‫درﺟﻬﺎن آرا ﻫﻢ ﺻﺤﺒﺖ ازاﯾﻦ ﻗﺤﻂ ﺳﺎﻟﯽﻫﺎي ﻣﺘﻮاﻟﯽ ﮐﺮﻣﺎن ﻫﺴﺖ وﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﭼﻨﺎن ﻗﺤﻄﯽ‬ ‫ﺷﺪﮐﻪ آدﻣﯽ ﭼﻮن ﺑﺮﺳﮓ ﻇﻔﺮﯾﺎﻓﺘﯽ او را ﺑﺨﻮردي واﮔﺮﺳﮓ ﻏﺎﻟﺐ ﻣﯽآﻣﺪ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ « ...‬واﻓﻀﻞ درﻋﻘﺪاﻟﻌﻠﯽ‬ ‫ﻧﯿﺰﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮﻣﺎن وﻻﯾﺘﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ »ﺳﮓ آدﻣﯽ ﻣﯽﺧﻮرد وآدﻣﯽ ﺳﮓ!«‪ .‬درﭼﻨﯿﻦ ﻗﺤﻂ ﺳﺎل و ﺗﻨﮕﯽ و‬ ‫ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ ﺣﺸﻢ ﻏﺰدراﻃﺮاف ﺑﺮدﺳﯿﺮ» اﮔﺮ ﻣﺰروﻋﯽ دﯾﺪ ﺑﺮﻗﺎﻋﺪه‪ ،‬ﺑﺨﻮرد و روي ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺑﻢ ﻧﻬﺎد… و ﺑﺮوﻻﯾﺖ ﻧﺴﺎ‬ ‫‪1181- 28‬‬

‫‪ - 29‬ﻧﻄﻊ – ﺳﻔﺮه ﭼﺮﻣﯿﻦ‬

‫‪ - 30‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و ﻏﺰ در ﮐﺮﻣﺎن ‪ /‬ص ‪131‬‬

‫‪17‬‬

‫و ﻧﺮﻣﺎﺷﯿﺮﻫﺠﻮم آوردﻧﺪ وﺻﺪﻫﺰارآدﻣﯽ درﭘﻨﺠﻪ ﺷﮑﻨﺠﻪ وﻧﮑﺎل اﯾﺸﺎن اﻓﺘﺎد ودر زﯾﺮ ﻃﺸﺖ آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪﻧﺪ‬

‫وﺧﺎﮐﺴﺘﺮ درﮔﻠﻮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وآن را» ﻗﺎوودﻏﺰي«‪ 31‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎده ﺑﻮدﻧﺪ… ودر زﻣﺴﺘﺎن ﺳﻨﻪء ‪ 569‬ﺧﺮاﺟﯽ)=‪1180‬م( ﺑﻪ‬ ‫ﺟﯿﺮﻓﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ« ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﻨﮕﯽ وﻧﻨﮕﯽ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه رﻫﺒﺮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﯿﺪه‬ ‫ﺑﻮدو ﻣﻮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ رﯾﺤﺎن درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﺗﺎﺑﮏ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮﮐﻪ از ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻤﮑﯽ‬ ‫ﺑﮕﯿﺮدﻧﺎﭼﺎرﺑﺎزﮔﺸﺖ وﺑﺎ ﻏﺰ ﺑﺴﺎﺧﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ درﻣﯿﺎن آﻧﺎن رﻓﺖ وﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻤﺎﺷﺎت ﮐﺮد‪ .‬ﻏﻼﻣﺎن درﺑﺎري ﺗﻮراﻧﺸﺎه‬ ‫دﺳﺖ ﺗﺠﺎوز وﺗﻌﺪي وﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺶﻫﺎي ﺑﯽﺣﺴﺎب زدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻮراﻧﺸﺎه ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن را‬ ‫ﺑﺮآورد‪ ،‬ﺑﻪ رﻫﺒﺮي رﻓﯿﻊاﻟﺪﯾﻦ ﻇﺎﻓﺮﻣﺤﻤﺪاﻣﯿﺮك دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش زدﻧﺪ و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل‪ 579‬ه‪1183/‬م‪ .‬ﻋﻠﯽ‬ ‫اﻟﺼﺒﺎح‪ ،‬ﻇﺎﻓﺮﻣﺤﻤﺪ» ﺑﺎﭼﻨﺪﺳﺮﻫﻨﮓ وﺑﻄﺎل درﺣﺠﺮه ﻣﻠﮏ ﺷﺪوﺑﯽرﺧﺼﺖ و اﺳﺘﺠﺎزه درﺳﺮاي ﺣﺮم آﻣﺪ‪-‬و‬ ‫ﺗﻮراﻧﺸﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﻘﺮس ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻮد – ﻇﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺣﺠﺎب ﺣﺮﻣﺖ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺮﻗﻊ ﺣﯿﺎ از رو ﺑﺮﮔﺮﻓﺖ و آن ﻣﺴﮑﯿﻦ‬ ‫رﻧﺠﻮر را ﭘﺎره ﭘﺎره ﮐﺮد وﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه ﺑﻦ ﺑﻬﺮاﻣﺸﺎه را از ﻗﻠﻌﻪ ﺑﻪ زﯾﺮ آورد وﺑﺮﺟﺎي او ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪«.‬‬ ‫رﻋﺐ ووﺣﺸﺖ اﯾﻦ اﻣﯿﺮ» اﻣﯿﺮﻧﺸﺎن « در دﻟﻬﺎي ﻣﺮدم اﻓﺘﺎد‪ .‬و او ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﻘﯽ ﺑﺰرگ درﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ‬ ‫ﻣﯽدﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎرﻣﻐﺮور ﺷﺪه وﻋﻠﻨﺎ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ »:‬ﻧﯿﻢ ﻣﺮدهء ﻇﺎﻟﻢ ﻣﮑﺎرﻏﺪاررا ﺑﺮداﺷﺘﻢ«‪ .‬ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻇﺎﻓﺮﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬ ‫ﻣﺨﺘﺼﺮﺧﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬اوﻧﻘﺸﻪ ﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﻄﻨﺖ واﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن ﻧﯿﺎﺑﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ و ﺷﺎﯾﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﻞ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﻣﻠﮑﻪ – ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎدر ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ– را ﺑﻪ ازدواج درآورد و ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻮل ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎرﻗﺰوﯾﻨﯽ »ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه را از ﻗﻠﻌﻪ آورده ﺑﺮﺗﺨﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬واﻟﺪهاش را ﺑﺨﻮاﺳﺖ‪ .‬وي )ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه(‬

‫ازآن ﻏﯿﺮت ﮐﺮده‪ ،‬رﻓﯿﻊ اﻟﺪﯾﻦ راﭘﺎره ﭘﺎره ﮐﺮد«‪32‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻼﺟﻘﻪ‪ » :‬ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﺮدروازه‬

‫ﻣﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻧﯿﺰهاي ﺑﺮ ﭘﺸﺖ ﻇﺎﻓﺮ زد ﮐﻪ ﺳﻨﺎن ﺟﺎن ﺳﺘﺎﻧﺶ از زﯾﺮ ﭘﺴﺘﺎن ﻇﺎﻓﺮ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ‪ ،‬ودﯾﮕﺮﯾﺎران ﻣﺪد ﮐﺮده ‪ ،‬او را‬ ‫ﭘﺎره ﭘﺎره ﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫ﺧﻠﻊ ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه و ﺑﺮﻧﺸﺎﻧﺪن ﻣﺒﺎرﮐﺸﺎه ﮔﻤﻨﺎم ﻫﻢ ﻫﯿﭽﮑﺪام دردي را دوا ﻧﮑﺮدﺗﺎ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻫﺮ دو‬ ‫ﮐﺸﯿـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﮐـﺮﻣـﺎن وﻻﯾـﺘﯽ ﺷﺪﮐﻪ» درﻣﺴـﺎﻟﮏ ﻃـﺮق آن ﺑـﺎد ﺑﯽ ﺑـﺪرﻏـﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬﺷﺖ وﻏـﻮل ﺑﯽﺳـﻼح‬ ‫ﻧﻤﯿﺮﻓﺖ‪«.‬‬

‫‪34‬‬

‫اﻏﻠﺐ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﺠﺎورﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل اﻧﻮري ﻫﺮﮐﻪ ﭘﺎﯾﯽ وﺧﺮي داﺷﺖ ﺑﻪ ﺣﯿﻠﺖ‬ ‫ﺑﮕﺮﯾﺨﺖ‪.‬‬ ‫» ﻣﺸﺘﯽ رﻋﯿﺖ ﺑﯿﭽﺎره ﮐﻪ ازﺑﯽ درﻣﺎﻧﯽ وﻧﺎ اﻣﻨﯽ راه وﻋﺪم ﮐﺮاﯾﻪ در ﻣﻀﺎﯾﻖ اﺿﻄﺮار ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ روز‬ ‫‪- 31‬ﻗﺎوت و ﻗﺎووت ‪:‬ﮐﻮﻓﺘﻪ اي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﻬﻞ ﺗﺨﻢ وداﻧﻪ ﻣﺜﻞ ﺗﺨﻢ ﮐﺎﻫﻮ و ﻗﻬﻮه و ﻧﺨـﻮد وﺟـﻮو ﻣﻮرداﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﺎﺷـﺘﺎ ﺧﻮرﻧـﺪ‬

‫وﮐﺮﻣﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎ ذوق‪ ،‬ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داﻏﯽ را ﮐﻪ ﻏﺰﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽ رﯾﺨﺘﻨﺪ ﻗﺎووت ﻏﺰي ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ !در ﮐﺮﻣﺎن اﯾﻨﮕﻮﻧـﻪ ﮐﻮﻓﺘـﻪ را ﻗﻮﺗـﻮ‬ ‫ﮔﻮﯾﻨﺪو ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ذوق ﻣﺮدم ﻣﯿﺎن ﻗﻮﺗﻮ و ﻗﺎووت ﻏﺰي ﮐﻪ ﺧﺎﮐﺴﺘﺮ داغ ﺑﺎﺷﺪ وﺟﻪ ﻣﺸﺎﺑﻬﺘﯽ ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ - 32‬ﺟﻬﺎن آرا‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ‬

‫‪ - 33‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و ﻏﺰ در ﮐﺮﻣﺎن‪ / .‬ص ‪143‬‬ ‫‪ - 34‬ﻋﻘﺪ اﻟﻌﻠﯽ‪ / .‬ص ‪25‬‬

‫‪18‬‬

‫درﺷﮑﻨﺠﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وﻫﻤﻪ ﺷﺐ ﺑﺮ درﯾﭽﻪ ﭘﺎﺳﺒﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻠﮑﯽ ﺑﯽ ﺟﻤﺎل و دﯾﻮاﻧﯽ ﺑﯽ ﻣﻨﺎل و رﻋﯿﺘﯽ ﺑﯽ ﻣﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‬ ‫درﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻓﺘﻨﻪ ﻣﺸﺖ ﻣﯽزدﻧﺪ وﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ و اﺣﺘﯿﺎل ﺑﺮاﻧﺘﻈﺎرﻓﺮج روزي ﺑﻪ ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ«…‪»35‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‬

‫ﻧﺰع ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﺮدﺳﻠﻄﺎن وﻣﻮﮐﻞ دﯾﻮان ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦ او ﺑﻮد ﺗﺎ ﺟﺎن از ﻃﺮﻓﯽ ﺑﺮﻧﺪ وﻣﺎل از ﻃﺮﻓﯽ! وورﺛﻪ را ﺑﺎ ﻣﺮده‬

‫وﮔﺮﯾﻪ ﺑﺎزﮔﺬارﻧﺪ«‪ 36‬درﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮدي ازاﻫﺎﻟﯽ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺠﺎﻫﺪاﻟﺪﯾﻦ ﮐﻮﻫﺒﻨﺎﻧﯽ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻢ‬ ‫– ﺳﺎﺑﻖ ﻋﻠﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ازﻋﯿﺎران ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد– دﻓﻊ ﻣﻀﺮت ﻏﺰ را ﭼﺎرهاي ﻧﺪﯾﺪﻧﺪﺟﺰ اﯾﻦ ﮐﻪ ازاﻣﯿﺮآﻧﺎن ﮐﻪ درآن‬ ‫وﻗﺖ ﺳﺮﮔﺮدان وﻻﯾﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎرﻏﺰ‪ ،‬دﻋﻮت ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ او ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ وﺣﺸﻢ ﻧﺎ ﻓﺮﻣﺎن وﻋﺎﺻﯽ ﻏﺰ‬

‫ودزد را زﯾﺮﻓﺮﻣﺎن ﮔﯿﺮد و از ﺧﺮاﺑﯽ ﺑﺎز دارد و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﻌﺮوف ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ » ﺳﻨﮓ را ﺑﺎﺳﻨﮓ ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ« واﻣﯿﺮﻣﺠﺎﻫﺪ »‬ ‫درﻣﻘﺎم ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎرﺑﻪ ﮔﺮﮔﺎن‪ ،‬ﻗﺎﺻﺪ دوﮐﺮت ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ اوﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﺑﯿﺴﺖ ودوم رﻣﻀﺎن ﺳﻨﻪ ‪ 581‬ه‪ 22/‬دﺳﺘﺎﻣﺒﺮ‪1185‬م‪ .‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎر ازﻃﺮﯾﻖ دﯾﻪ ارﯾﺰ‪ 37‬ﺑﻪ‬

‫ﮐﻮﺑﻨﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪاي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎر‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﺑﺘﺪاي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن وﻋﻬﺪ ﻗﺎورد – و اﺻﻮﻻ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺪت‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻫﺮﺳﻠﺴﻠﻪ اﯾﺮاﻧﯽ– ﺑﺎ آراﻣﺶ وﻋﺪاﻟﺘﯽ ﻧﺴﺒﯽ ﺗﻮام ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺮاي ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﺤﻤﺪﺷﺎه و ﻣﺒﺎرﮐﺸﺎه ﻫﻤﻪ‬ ‫ازﮐﺮﻣﺎ ن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮده وﺑﻪ درﺑﺎر ﻓﺎرس و ﻏﻮر ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺮ ﻋﺮض و ﻃﻮل ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ازﺧﺎﻧﺪان ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﻗﺎوردﺑﮏ ﻫﻢ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﺮدﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﻫﻢ زن ﺑﻮد ! ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﺗﻮن ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‬ ‫دﺧﺘﺮﻣﻠﮏ ﻃﻐﺮل و ﻋﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﺎه )ﭼﻨﺎن ﮐﻪ رﺿﺎ ﺷﺎه ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد درﺑﺎره ﺧﺎﻧﺪان ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﺮد در اﯾﻦ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺴﺖ و آن ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻢ ﻓﺨﺮاﻟﺪوﻟﻪ اﺳﺖ!(‬ ‫ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎرﻫﻢ ﮐﻪ ازﮔﺮد ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺳﻮزان ﮐﻮﺑﻨﺎن ﺗﺸﻨﻪ وﺧﺴﺘﻪ درآﻣﺪه وﻣﺎدرﺑﭽﻪﻫﺎ را درﻧﯿﺸﺎﺑﻮر ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﻋﺮب دوغ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻪ ﻣﺠﺮد ورود ﺑﻪ ﮐﺎخ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ » او راﺧﻄﺒﻪ ﻓﺮﻣﻮدو درﺣﮑﻢ ﺧﻮد درآورد«‬

‫‪38‬‬

‫ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎرﭘﺲ ازﭼﻨﺪﺳﺎل ﮐﻪ ﺟﺎي ﭘﺎي ﺧﻮد را ﻣﺴﺘﺤﮑﻢ ﮐﺮد‪ -‬ﻣﺜﻞ ﻫﻤﻪ ﻣﺴﺘﺒﺪان و دﯾﮑﺘﺎﺗﻮرﻫﺎي و‬ ‫ﻫﻤﭽﻮن ﺑﻨﺎﯾﺎن ﮐﻪ ﭘﺲ ازاﺗﻤﺎم ﺑﻨﺎ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎرﺷﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ»ﭼﻮب ﺑﺴﺖ« را ﺑﺮدارﻧﺪ– اول ﮐﺎرش اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫اوﻻد ﻣﺠﺎﻫﺪ ﮐﻮﻫﺒﻨﺎﻧﯽ را – ﻫﺮﭼﻨﺪﺧﻮدﺷﺎن او را دﻋﻮت ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ– ازﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬آن ﮔﺎه ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ‬ ‫ﮔﺮﻣﺴﯿﺮﭘﺮداﺧﺖ‪» .‬ﭼﻮن ﻧﺎم زرﺧﺮاﺟﯽ واﺳﺐ ﺗﺎزي ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬درﻣﺎه آذر)ظ‪ 586-‬ه‪ /‬ﺷﻮال ‪1190‬م( ﺑﻪ ﺟﯿﺮﻓﺖ رﺳﯿﺪ«‬ ‫و» ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎردر ﺑﺎب زر‪ ،‬ﺑﺮﻣﺎدر وﻓﺮزﻧﺪﺧﻮﯾﺶ رﺣﻤﺖ ﻧﮑﺮدي! و از ﻗﻮل اوﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮﻣﻦ درﺳﺘﯽ‬

‫زردرﭘﯿﺸﺎﻧﯽ ﭘﺴﺮﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻨﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ اوﺑﺸﮑﺎﻓﻢ و زرﺑﯿﺮون آرم«‪ 39‬وﺳﭙﺲ ﻗﺼﺪﻗﻠﻌﻪ ﻣﻨﻮﺟﺎن ﮐﺮده‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪ آن ﺑﻪ‬

‫رﺳﻮاﯾﯽ ﺗﻤﺎم ﺑﮕﺸﺎد‪ ،‬و ﻓﺘﺤﯽ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮﻗﺘﻞ واﺣﺮاق و ﺷﮑﻨﺠﻪ وارﻫﺎق دم اﻋﺎدي روي ﻧﻤﻮد… وآﻧﭽﻪ ﺑﺴﻮﺧﺖ‬

‫‪- 35‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و ﻏﺰ در ﮐﺮﻣﺎن‪ /.‬ص ‪143 ،134‬‬ ‫‪ - 36‬ﻋﻘﺪاﻟﻌﻠﯽ‪ / .‬ص ‪26‬‬

‫‪- 37‬ارﯾﺰ‪،‬دﻫﯽ اﺳﺖ در ﺷﻤﺎل ﻣﺮزﯾﮕﺎن از ﺗﻮاﺑﻊ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﺎﻓﻖ ﯾﺰد ﮐﻪ در ﻣﻐﺮب ﭘﻮر وار واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪- 38‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و ﻏﺰ در ﮐﺮﻣﺎن‪ / .‬ص ‪158‬‬ ‫‪- 39‬اﻟﻤﻀﺎف اﻟﯽ ﺑﺪاﯾﻊ اﻻزﻣﺎن‪ / .‬ص ‪5‬‬

‫‪19‬‬

‫ازﻧﯿﻞ و ﺑﻘﻢ‪ 40‬واﻧﻮاع ﻋﻘﺎﻗﯿﺮ‪ ،‬ﺧﻮد ﻗﯿﺎس ﻧﺪارد«‬

‫‪41‬‬

‫از اﯾﻦ روز دﯾﮕﺮ ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎر ﮐﻪ » ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺑﻮدﺣﯿﻮل « ﺑﻄﻮن‬

‫ﺧﻮد را آﺷﮑﺎرﮐﺮد وﺿﺒﻂ وﻣﺼﺎدره اﻣﻮال ﻣﺮدم ﭘﺮداﺧﺖ‪ :‬ﻧﺎﺻﺢ اﻟﺪﯾﻦ وزﯾﺮ را ﻣﻐﻀﻮب ﺳﺎﺧﺖ ﻣﻮﺟﺒﺎﺗﯽ ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫آورد ﺗﺎ ﺳﺎﺑﻘﻌﻠﯽ ﺷﺤﻨﻪ ﺑﻢ ﮐﻪ آﻧﺠﺎ را ﻣﺪﺗﻬﺎ آﺑﺎد وآﺳﻮده داﺷﺖ از اﻗﺎﻣﺖ درﺑﻢ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪو» ﺣﯿﺎت در ﻫﺰﯾﻤﺖ‬ ‫را ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﺮگ ﺑﺮﺳﺮﻏﻨﯿﻤﺖ داﻧﺴﺖ‪ ،‬و رﺧﺖ و ﻗﻮم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮداﺷﺖ و روي ﺑﻪ ﺳﯿﺴﺘﺎن ﻧﻬﺎد«‪ .‬اوﻻد ﻣﺠﺎﻫﺪ‬ ‫ﮐﻮﺑﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﺗﺎج اﻟﺪﯾﻦ را ﮐﻪ » ﺟﻮاﻧﯽ ﻣﯿﻮه دﻟﻬﺎ ﺑﻮد و روﺷﻨﯽ دﯾﺪﻫﺎ« ﺑﮑﺸﺖ‪ ،‬و ﺑﺮادرش ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺮك‬ ‫دﯾﺎر ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺖ‪ ،‬وﺑﺎﻻﺧﺮه اﻣﯿﺮ ﻫﺮﻣﻮز را ﻫﻢ ﻣﺼﺎدره ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺮگ ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎر در)‪ 592‬ه‪1196/‬م( اوﺿﺎع را آﺷﻔﺘﻪﺗﺮﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺧﺸﺎه ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ او»ﮐﺎر ﺷﺮب ﻣﺪام ﭘﯿﺶ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﭘﻨﺠﻪ ﺗﺒﺬﯾﺮﺑﮕﺸﺎد‪ ،‬و آن ﻣﺎﻟﻬﺎ ﮐﻪ ﻣﻠﮏ دﯾﻨﺎر‪ ،‬دﯾﻨﺎر دﯾﻨﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار ﺧﻮن ﺟﮕﺮﺟﻤﻊ ﮐﺮده )ﺑﻮد(‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫اﻫﻞ وﻧﺎاﻫﻞ ﻣﯽداد« ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮارزم ﭘﻨﺎه ﺑﺮد و ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﺧﻮارزﻣﺸﺎه راﺗﺎ زﻧﻮﻗﺎن ﮐﻪ ﻫﻔﺖ ﻓﺮﺳﺨﯽ‬ ‫دﻫﻮك و‪ 14‬ﻓﺮﺳﺨﯽ ﻧﺎﯾﺒﻨﺪاﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫اﻣﺎﻟﺸﮑﺮﻏﺰ ﮐﻪ ﺑﯽ ﺳﺮ وﺳﺮدارﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد دﯾﮕﺮ» ﺑﺮﻫﯿﭻ ﺟﺎﻧﺐ اﺑﻘﺎء ﻧﻨﻤﻮد‪ .‬ﻫﯿﭻ زﻧﺪهاي را ﻧﯿﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺣﻠﻪ‬ ‫ﺣﯿﺎت اوﺧﻠﻊ ﻧﮑﺮد‪ «.‬درﺑﺎرﺧﻮارزم ﮐﻪ از آﺷﻔﺘﮕﯽ ﮐﺮﻣﺎن آﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬دﻧﺪان ﻃﻤﻊ ﺗﯿﺰﮐﺮد‪ ،‬ﺣﮑﺎم ﻓﺎرس و‬ ‫ﻣﻠﻮك اﯾﮓ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ را ﻣﻨﺎﺳﺐ دﯾﺪﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺪام ﺑﻪ ﻓﮑﺮﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮاﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﯿﻦ ﺟﻼل اﻟﻮزراء‬ ‫ازﻃﺮف ﺧﺮاﺳﺎن روي ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن آورد)‪ 595‬ه‪1199/‬م(و ﺷﻬﺮ را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮد‪ » :‬ودرآن وﻗﺖ ﮐﺎرﺑﺮاﻫﻞ ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫ﺗﻨﮓ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﮐﺜﺮﺧﻼﯾﻖ ﺑﻪ ﺣﺸﯿﺶ ﺻﺤﺮا زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﺸﮑﺮي ﺑﺪان اﻧﺒﻮﻫﯽ‪ ،‬وﻫﯿﭻ وﺟﻪ ﺗﻌﯿﺶ وﻋﻠﻮﻓﻪ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻪ‪ .‬ﭼﻪ ﻏﺰ وﻻﯾﺖ را ﺗﺎراج ﮐﺮده ﺑﻮد«‪ ...‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ » اﻣﯿﺮ ﻗﻄﺐ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺒﺎرز واﻣﯿﺮﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد)ﻣﻠﻮك ﺷﺒﺎﻧﮑﺎره( ﺑﺎده ﻫﺰارﺳﻮار وﭘﯿﺎده ازاﯾﮓ ﺑﺮآﻣﺪه و ﺑﻪ راه ﺟﯿﺮﻓﺖ ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ… در ﺳﻨﻪ‪600‬‬ ‫ﻫﻼﻟﯽ‪:‬‬ ‫» در ﺧﺰاﻧﻪ دﯾﻮان ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﺻﺤﺎب دﯾﻮان )ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ(ﻫﯿﭻ ﺗﺪﺑﯿﺮﺻﺎﯾﺒﺘﺮازﻗﺴﻤﺖ وﻻﯾﺖ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ… ﻗﻠﻢ‬ ‫ﺳﺘﻢ روان ﮐﺮدﻧﺪ وآﺳﯿﺎي ﺑﻼءو دور ﺟﻮرﮔﺮدان‪ .‬ورﻋﯿﺖ ﺳﻮﺧﺘﻪ ﺑﯿﭽﺎره را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺒﺎﻧﮑﺎره ﺑﺎز دادﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺮﯾﮏ دﯾﻨﺎرﮐﻪ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﮐﺮد ﺻﺪﭼﻮب ﺑﺮرﻋﺎﯾﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﯽﮔﻨﺎه ﻣﯽزدﻧﺪ… و ﺑﺮﻣﻮاﺷﯽ وﻻﯾﺖ ﺧﺮاﺟﯽ‬ ‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ ،‬و ازﺟﻬﻮدان وﮔﺒﺮان ﺟﺰﯾﺘﯽ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ ...‬ﺧﻮاص وﻋﻮام و ﻣﺤﺘﺮﻓﻪ وﻏﯿﺮﻫﻢ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﺤﻨﺖ درﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ...‬و دراﯾﻦ‬

‫ﻣﯿﺎن ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ زورﺑﺎزوﯾﯽ داﺷﺖ ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ‪ ،‬و زن وﻓﺮزﻧﺪ را ﺑﻪ ﭼﻮب ﺑﺎز ﻣﯽداد«‪ 42‬اﯾﻦ ﺳﺨﺖ ﮔﯿﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬ ‫اﻧﻘﻼﺑﯽ ﺗﺎزه ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪ» وﻋﻮام ﻏﻠﺒﻪ ﮐﺮدﻧﺪ وﮔﺮدﺳﺮاي ﻓﺮوﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و دروازهﻫﺎ را ﺑﺸﮑﺴﺘﻨﺪ وزﻋﻤﺎ و ﺑﺎزارﯾﺎن واﻫﻞ‬ ‫رﺑﺾ ﺑﻪ ﺷﻬﺮآﻣﺪﻧﺪ وﺷﺐ را درﻃﻌﻦ وﺿﺮب ﺑﻪ روز آوردﻧﺪ… و ﭼﻮن روزآﻣﺪ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﮑﺎره را‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪوﯾﺎ‬ ‫در ﻗﺒﺾ درآورده… و ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺮاي وﺧﺰﯾﻨﻪ او) ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ( ﺑﺮ ﺑﺎد ﺗﺎراج ﻓﻨﺎ ﺷﺪ وﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻮام اﻓﺘﺎد‪ ،‬و ﻧﻈﺎم‬ ‫‪ - 40‬ﺑﻘﻢ = ﺑﺮگ ﮔﯿﺎﻫﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪ وﻓﺮوش ﻣﯽ ﺷﺪ و ﺑﺮاي رﻧﮓ ﺑﮑﺎر ﻣﯽ رﻓﺖ از ﻧﻮع ﻧﯿﻞ‬ ‫‪ - 41‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن و ﻏﺰ در ﮐﺮﻣﺎن‪/ .‬ص ‪177‬‬ ‫‪- 42‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﻦ وﻏﺰ در ﮐﺮﻣﺎن‪/ .‬ص ‪207‬‬

‫‪20‬‬

‫اﻟﺪﯾﻦ و ﭘﺴﺮان را ﻣﻘﯿﺪ ﮐﺮدﻧﺪ‪«.‬‬

‫‪43‬‬

‫ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ را درﭼﺎه ﻗﻠﻌﻪ زﻧﺪاﻧﯽ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﻟﺒﺘﻪ از ﺗﺮس اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺮادرش» ﻣﺪت ﺷﺶ ﻣﺎه و ﻫﺸﺖ روز‪،‬‬

‫ﻫﯿﭻ آﻓﺮﯾﺪهاي ﺳﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﻟﺶ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻧﻨﻬﺎد‪ 44«.‬درﻫﻤﯿﻦ اﺣﻮال ازﻃﺮف اﺗﺎﺑﮏ ﺳﻌﺪ زﻧﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪهاي ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن‬ ‫آﻣﺪو اوﻋﻤﺎداﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ زﯾﺪان ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮش ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ آﻣﺪ)‪ 604‬ه‪1207/‬م( وﻫﻢ‬ ‫اوﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺜﻞ زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﻪ رﻋﯿﺖ را آزاردﻫﺪ‪ ،‬از ﺑﺎزدﯾﺪ ﻣﺤﺼﻮل و ﺑﺮآورد ﻣﺎﻟﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‬ ‫اﻣﻼك ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد وﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻫﻢ ﺟﺮأت ﺑﺮداﺷﺖ ﺣﺎﺻﻞ راﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اوﺿﺎع ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﺗﺎ ازﻃﺮف ﺧﻮارزم‪ ،‬ﻗﺼﺪﺗﺴﺨﯿﺮﮐﺮﻣﺎن ﻣﺴﺠﻞ ﺷﺪوازآن ﺳﺎﻣﺎن ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻗﻮاماﻟﺪﯾﻦ‬

‫زوزﻧﯽ را ﻧﺎﻣﺰدﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬واو درﺣﺪود ﺳﺎل )‪ 611‬ه‪1214/‬م( ﻋﺎزم ﮐﺮﻣﺎن ﮔﺸﺖ‪ 45‬و ﻫﻤﯿﻦ‬ ‫ﻗﻮاماﻟﺪﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ دﺳﺘﻮرداده ﺑﻮدﻋﻠﻤﺎء وروﺣﺎﻧﯿﻮن ﺑﻪ ﺷﻬﺮوارد ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ او وﺗﺒﻌﯿﺪ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﺮاي‬ ‫اﯾﻦ ﺑﻮدهاﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد »ﺗﻤﺎم وﻗﻔﻨﺎﻣﻪﻫﺎ را ﭘﯿﺶ اوﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮع را درآب ﺷﺴﺖ ورﻗﺒﺎت را درﺣﻮزه دﯾﻮان‬

‫ﮔﺮﻓﺖ«‪.46‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ رﻓﺘﺎراﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﺷﻮر‪ ،‬واﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮﺑﮕﻮﯾﻢ ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ ﺧﻮر‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﻋﻠﻤﺎء ﺑﻮده اﺳﺖ و‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاً اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اوﻣﺠﺒﻮرﺷﺪه اﺳﺖ دﺳﺘﻮردﻫﺪ ﺑﯿﺸﺘﺮﻋﻠﻤﺎء ازﺷﻬﺮﺧﺎرج وﺗﺒﻌﯿﺪ وﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪ زﯾﺮ‬ ‫ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫دراﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﯾﮑﯽ ازﻋﻠﻤﺎء‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎج اﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرﺷﺪ وﭘﺴﺮش ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﭘﺪر ﺑﻪ‬ ‫ﺷﻬﺮآﻣﺪ» ﻗﻮاماﻟﺪﯾﻦ او را دﺳﺘﮕﯿﺮﮐﺮده وﻓﺮﻣﺎن داد ﻟﺒﺎﻧﺶ را ﺑﺪوزﻧﺪ‪ ،‬واﯾﻦ واﻗﻌﻪ روزﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﺑﻮد‪ ،‬روز ﻓﺮوردﯾﻦ‬ ‫ﻣﺎه آﺑﺎن ﺳﻨﻪ ﺧﻤﺲ و ﺳﺘﻤﺎﯾﻪ)‪ 605-‬ﺧﺮاﺟﯽ ﺑﺮاﺑﺮ‪ 611‬ﻫﻼﻟﯽ؟‪ /‬اﮐﺘﺒﺮ‪1215‬م(‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮداوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺳﯿﺎﺳﯽ واﻗﺘﺼﺎدي ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﺮﻣﺎن )ﻧﺎﺣﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﺪود ﻧﺼﻒ ﮐﺸﻮر ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬ ‫وﺳﻌﺖ دارد( درﻣﺪت ﯾﮑﺼﺪ وﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل )‪ 440‬ه‪1048 /‬م= ﻗﺎورد ﺗﺎ ‪ 629‬ه‪1222/‬م= ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮاق ﺣﺎﺟﺐ(…‬ ‫و ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺎ –ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺼﺮﻫﺎ وﮐﺎخﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل اﻓﻀﻞ » ﻣﻨﺎزل رﺑﺾ ﺑﺮدﺳﯿﺮو ﺳﺮاﯾﻬﺎي دﺷﺖ‪ -‬ﮐﻪ‬ ‫ﯾﮏ ﺷﺒﺮ از آن ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺜﻘﺎل ﺗﺒﺮﺧﺮﯾﺪﻧﺪي «‪ -‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻫﻤﻪ آﻓﺎت و اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻗﺤﻂ و ﻏﻼ وﺟﻨﮓ وﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ‪،‬‬

‫‪ - 43‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪ .‬ص‪.209‬ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻨﺪه در ﮔﻨﺠﻌﻠﯿﺨﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ دوم ﺑﻪ ﺗﻔﻀـﯿﻞ ﺷﻨﺎﺳـﺎﯾﯽ و ﻣﻌﺮﻓـﯽ‬

‫ﮐﺮدهام‪.‬‬

‫‪- 44‬از ﻋﺠﺎﯾﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺮﻣﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺸﺘﻨﺪ ﺗﺎ وا ﻧﻤﻮد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬وﺑﻌـﺪﻫﺎ او را آزاد‬

‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﻪ » اﻗﻠﯿﻢ ﭘﺎرس « ﺑﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪- 45‬اﻟﮑﺎﻣﻞ‪/ .‬اﺑﻦ اﻻﺛﯿﺮ ‪ /‬ج ‪/ 12‬ص ‪120‬‬

‫‪- 46‬ﺟﻐﺮاﻓﯽ‪ / .‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ / .‬ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻠﮏ‪ /.‬ورق ‪134‬‬

‫‪ -3‬اﻟﻤﻀﺎف اﻟﯽ ﺑﺪاﯾﻊ اﻻزﻣﺎن ‪/‬ص ‪ .51‬وﻟﯽ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺣﺎﮐﻢ ازدوﺧﺘﻦ ﻣﻨﺼﺮف ﺷﺪ وﺗﻨﻬﺎ رﯾﺸﺶ را ﺗﺮاﺷﯿﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻟﺐ‬ ‫دوزي ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ ازﻟﺐ دوﺧﺘﻦ ﻓﺮﺧﯽ ﯾﺰدي‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ» ﺑﻮم از ﺑﯿﻢ وﺣﺪت از آن ﺧﺮابﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺖ وﺟﻐﺪ از وﺣﺸﺖ آن اﻃﻼل ﭘﺮﻫﯿﺰﻣﯽﮐﺮد«‬

‫‪48‬‬

‫ﻣﺮدم ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻌﺪ ازاﯾﻦ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽﻫﺎ ﻋﻘﯿﺪه ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ» اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﺧﺮاﺑﯽ ﮐﺮﻣﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪ آزارﺧﺎﻃﺮ و‬ ‫رﻧﺠﯿﺪه رﻓﺘﻦ ﻗﺪوةاﻻوﻟﯿﺎء ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪ–رﺣﻤﮥ اﷲ– ازﮐﺮﻣﺎن ﺑﻮد درﻋﻬﺪﻣﻠﮏ ارﺳﻼن« وﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻼﺟﻘﻪ‬ ‫رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ » :‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺮام ﺷﺎه و ﻣﻮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ رﯾﺤﺎن ﻣﺮﯾﺪﺷﯿﺦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﺮدو ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﺷﺪﻧﺪ و‬ ‫ارﺳﻼن ﺷﺎه از ﺑﻢ ﺑﺎز ﮐﺮﻣﺎن آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺪﮔﻮﯾﺎن ﺗﻘﺮﯾﺮ ارﺳﻼن ﺷﺎه ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد )ﻣﻘﺼﻮد ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪاﺳﺖ(‬ ‫دوﺳﺖ ﺑﻬﺮام ﺷﺎه و ﻣﻮﯾﺪ اﻟﺪﯾﻦ رﯾﺤﺎن اﺳﺖ وﭼﻨﺪﯾﻦ ﻫﺰارﻣﺮﯾﺪ دارد‪ ،‬ﺑﻮدن او درﮐﺮﻣﺎن ﺧﻄﺮاﺳﺖ!‬ ‫ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ ﺷﯿﺦ آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻠﮏ از ﺗﻮ رﻧﺠﯿﺪه اﺳﺖ‪...‬‬ ‫ﺷﯿﺦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ازﺗﺮﮐﺎن ﻧﺘﺮﺳﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎ ازﮐﺴﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ درﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮﮐﻔﺶ ﻣﺮدي راﺳﺖ ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﺪ! و از روي‬ ‫ﺧﺸﻢ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ازﮐﺮﻣﺎن ﺑﺮﻓﺖ وﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﺎ ﮐﺮﻣﺎن راﭘﺸﺖ ﭘﺎي زدﯾﻢ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ درﭘﺎي ﻣﻨﺎره ﺷﺎﻫﯿﮕﺎن‪ ،‬ﮔﺮگ ﺑﭽﻪ‬ ‫ﮐﻨﺪ…« وﭼﻨﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺑﯿﺮون ﮔﻮاﺷﯿﺮﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺧﺮاب ﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﺮگ درﭘﺎي ﻣﻨﺎره ﺷﺎﻫﯿﮕﺎن ﺑﭽﻪ ﮐﺮد! ﺷﯿﺦ ﻣﺒﺎرك‬ ‫ﮔﺎزرﮐﻪ ﻣﺮدي ﺻﺎﻟﺢ وﻣﺸﻬﻮرﺑﻮد‪ ...‬ﮔﻮﯾﺪﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ زﻫﺮه ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﯿﮕﺎن ﺑﮕﺬﺷﺘﯽ‪ ،‬ازﺗﺮس‬ ‫ﮔﺮگ ﻣﺮدﻣﺨﻮار‪.‬‬ ‫» ﺗﺎ دل ﻣﺮد ﺧﺪا ﻧﺎﻣﺪ درد‬

‫ﻫﯿﭻ ﻗﻮﻣﯽ را ﺧﺪا رﺳﻮا ﻧﮑﺮد «‬

‫‪49‬‬

‫اﯾﻦ ﺑﻮدﺗﺼﻮرﻣﺮدم ﮐﺮﻣﺎن درﺑﺎره ﻫﺠﻮم ﻏﺰ وﺷﺒﺎﻧﮑﺎره وﻣﻠﮏ زوزن درﻫﺸﺖ ﻗﺮن ﭘﯿﺶ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﯾﮏ ﻗﺮن وﻧﯿﻢ ﭘﯿﺶ ازروزﮔﺎرﻣﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎزﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎدي ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﮐﺮﻣﺎن ﭘﯿﺶ آﻣﺪ ﮐﻪ از آن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ‬ ‫ﮐﺮدوآن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوره ﻗﺎﺟﺎرﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﯿﺶ ازآن ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﻃﺮداﻟﻠﺒﺎب اﺷﺎره ﺑﻪ واﻗﻌﻪاي‬ ‫دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد و آن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺠﻮم اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن اﺳﺖ‪ » .‬ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺻﻔﻮي « ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻣﺘﻌﺼﺐ‬ ‫وﻣﺬﻫﺒﯽ وﻃﺮﻓﺪارروﺣﺎﻧﯿﻮن ﺑﻮد– ﺑﻪ اﺷﺎره روﺣﺎﻧﯿﺎن– ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯽ ﻋﺎﻟﯿﻘﺪري ﺗﻮﻫﯿﻦ روا داﺷﺖ ودﺳﺘﻮر دادﺗﺎ‬ ‫» ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق اردﺳﺘﺎﻧﯽ «را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺮاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﻨﺪرﺳﮑﯽ ﺧﻠﻮﺻﯽ داﺷﺖ و ﻣﺮدي ﺣﮑﯿﻢ و ﻣﺠﺮدﺑﻮد –‬ ‫درﻋﯿﻦ ﺳﺮﻣﺎي زﻣﺴﺘﺎن‪-‬ﺑﺎﻋﯿﺎل از اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﺑﯽﺟﺮﻣﯽ‪ ،‬اﺧﺮاج ﺑﻠﺪﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻃﻔﺎل او از ﺳﺮدي ﻫﻮا وﻓﻘﺪان ﻟﺒﺎس‬ ‫‪- 48‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ‪.‬درﻫﻤﯿﻦ اوﻗﺎت ﯾﮏ ﺗﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﻗﺸﻮن ﺧﻮارزم و اﻣﺮاي ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن آﻣﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ درﺳﺖ ﺗﻮﺿﯿﺢ‬

‫ﻣﯽدﻫﺪﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دوﯾﺴﺖ ﻫﺰار وﺻﺪ ﻫﺰارو ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺗﻦ ﺳﮑﻨﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺧﺎﻟﯽ از ﺳﮑﻨﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬‬

‫درﺷﻬﻮر ﺳﻨﻪ )‪1200/596‬م( ﮐﻪ درﺧﺪﻣﺖ رﮐﺎب ﻣﺨﺪوم اﻣﯿﺮاﻟﻌﺮب واﻟﻌﺠﻢ‪ ،‬وﻟﯽ اﻟﺴﯿﻒ واﻟﻘﻠﻢ ﻣﻮﯾﺪ اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﺻﺪراﻻﻣﺮا‪،‬‬ ‫اﻓﺘﺨﺎرﺧﻮارزم‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎرﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺪاﷲ ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺮﻣﺎن رﺳﯿﺪم‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ دﯾﺪم ﭼﻮن ﺟﯿﺮﻓﺖ و زرﻧﺪ وراﯾﻦ‬

‫وﺳﯿﺮﺟﺎن ﮐﻪ درﻫﺮ ﺷﻬﺮي از آن دوﯾﺴﺖ ﻫﺰاروﺻﺪﻫﺰارو ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار آدﻣﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬او اﮐﻨﻮن( در ﺑﻌﻀﯽ دﯾﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬و ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻢ‬ ‫از ﺻﺪﺗﻦ وﮐﻢ از ﭘﻨﺠﺎه ﺗﻦ ﺑﻮد ! « )ﺟﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺣﺴﻨﯽ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﻠﯽ(‪.‬‬

‫‪ - 49‬ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن وﻏﺰ ‪ /‬ص ‪ .138‬ﺑﻨﺪه اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽ دﻫﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﺮات ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮده و ﻫﻤﺎن ﺷﯿﺦ ﻋﻼء اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻮ ﺷﺠﺎع ﻣﺤﻤﺪ‬

‫ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﺪﻓﻮن در درب ﺧﻮش ﻫﺮات )‪ 590‬ه ‪ 1194 /‬م( ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺰارات ﻫﺮات )ﻣﻘﺼﺪ اﻻﻗﺒـﺎل( از آن ﻧـﺎﻣﺒﺮده‬

‫ﺷﺪ )رك‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ آﻗﺎي اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ .‬ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﮑﺪه ادﺑﯿﺎت‪ .‬ﺷﻤﺎره ‪ .1‬ﺳﺎل ‪ .12‬ص ‪ (54‬اﺣﺘﻤﺎل ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻫﻤﺎن ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﺑﺮدﺳﯿﺮي‬

‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ » ﻣﺼﺒﺎح اﻻرواح « را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ در آورده اﺳﺖ ﯾﮏ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﺲ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻧﻤﻮده ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫وﻏﺬا درﺻﺤﺮا ﺑﻤﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﻣﺪت زﯾﺎدي ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار اﻓﻐﺎن از راه ﮐﺮﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺸﺖ دروازه‪-‬‬ ‫ﻫﺎي اﺻﻔﻬﺎن رﺳﺎﻧﺪﻧﺪو ﭼﻨﺎن ﺷﺪﮐﻪ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺮﻣﺮد ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﻪ وﺷﺎه ﺑﺰرگ ﺻﻔﻮي ‪ ،‬از ﮐﺎخ ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺎرﺟﺎل و ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺰﻟﺒﺎش‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮﻣﺤﻤﺪاﻓﻐﺎن‪ -‬ﺟﻮان‪19‬ﺳﺎﻟﻪ – ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد ودرﻫﻤﺎن ﮐﺎخ »ﭘﺲ ازﮔﺮﯾﻪ ﻓﺮاوان‬ ‫درﺣﻀﻮرﻟﺸﮑﺮﯾﺎن وﻣﺮدم‪ ،‬دﺧﺘﺮﺧﻮد راﺗﺠﻬﯿﺰﮐﺮده وﺑﻪ ﻣﺤﻤﻮد داد و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﺤﻤﻮد رو ﺑﻪ راه ﺷﺪ… و‬ ‫ﻣﺤﻤﻮد را درﺑﻐﻞ ﮔﺮﻓﺖ و دوﭼﺸﻢ او را ﺑﻮﺳﻪ داد و از ﺑﻐﻠﺶ دﺳﺘﻤﺎل ﺟﯿﻘﻪ ﺧﻮد را در آورده ﺑﺮﺳﺮﻣﺤﻤﻮد زد‬ ‫وﺑﻌﺪ از ﭼﻨﺪ ﮐﻼم ﮔﻔﺘﮕﻮ‪ ،‬ﺷﺎه او را ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻘﺪﯾﺮ ازل ﺗﺎج وﺗﺨﺖ اﯾﺮان را از ﻣﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻻﯾﻖ دﯾﺪ… ﺳﭙﺲ‬ ‫ﻣﺒﺎرك ﺑﺎد ﮔﻔﺖ…«‬

‫‪51‬‬

‫آن ﻃﻮرﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﻣﺤﻤﻮد اﻓﻐﺎن »ﻧﻌﻮذﺑﺎﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﺒﺎرآن ﻏﻼﻣﺎن ﺧﻮﻧﺨﻮارﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎ ازﻏﻼف‬ ‫ﺑﯿﺮون ﮐﺸﯿﺪه ودوﯾﺪﻧﺪ وﺑﺮﺷﮑﻢﻫﺎي ﺑﺰرگ اﻣﺮاء و وزراء وﻋﻤﻠﺠﺎت ﻣﺬﮐﻮره ﺑﻪ ﻧﺎز وﻧﻌﻤﺖ ﭘﺮورده ﻓﺮود آورده‪،‬‬ ‫ﺧﺮوارﺧﺮوار ﭘﯿﻪ از ﺷﮑﻢﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺮون آﻣﺪه‪ ،‬ودر ودﯾﻮار ازﺧﻮن اﯾﺸﺎن ﻣﻨﻘﺶ ﮔﺮدﯾﺪ…«‬

‫‪52‬‬

‫رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺧﺸﻮﻧﺖ آﻣﯿﺰ‪ ،‬اﺻﻮﻻً ﻋﮑﺲاﻟﻌﻤﻞﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻨﺪدارد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮآن وﺳﯿﻠﻪ ﺳﻮء اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﻓﺮﺻﺖﻃﻠﺐ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺸﻮد‪ .‬وﭼﻮن ﺻﻮﻓﯿﻪ وﻋﺮﻓﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً درﻣﻌﺮض اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎرﻫﺎي ﺗﻨﺪ ﻗﺮار ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﻋﻮاﻗﺐ ﺗﻨﺪ وﻏﯿﺮﻋﺎدي ازﻃﺮف آﻧﻬﺎ درواﻗﻊ ﯾﮏ اﻣﺮﻋﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ودﻟﯿﻞ ﮐﺮاﻣﺎت ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪ‬ ‫ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ– ازﺟﻤﻠﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ– اﺑﺮازﺣﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽﮐﺮد وﯾﺎﻋﻘﯿﺪهاي ﺑﯿﺎن ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫اﺗﻬﺎمﻫﺎي ﻧﺎروا ﻧﺎﺑﻮدﻣﯽﺷﺪوﯾﺎ ﺟﺰء ﮔﺮوه ﻧﺎراﺿﯽﻫﺎﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ را‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ‬ ‫ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺧﻮداﺻﻼً ﺻﻮﻓﯽ ﺑﻮدﻧﺪ وﻧﺎن ﺗﺼﻮف را ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬دراﯾﻦ اواﺧﺮﭼﻨﺎن ﻣﻐﻠﻮب ﻗﺸﺮﯾﻮن وﻣﺘﻌﺼﺒﺎن ﺷﺪﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻫﻢ اﺑﻘﺎ ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ دراﯾﻦ روزﮔﺎر‪ ،‬روﺣﺎﻧﯿﻮن » ارﺑﺎب رﯾﺎﺿﺖ را ﺧﺸﮏ ﻣﻐﺰﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‬

‫وﺣﮑﻤﺎء را ﻣﺒﺘﺪع ﻧﺎم ﮐﺮدﻧﺪ وﻋﺮﻓﺎ را ﻣﺨﺘﺮع ﻟﻘﺐ ﻧﻬﺎدﻧﺪ واﻫﻞ ﻓﮑﺮرا از ذﮐﺮ ﻣﻨﻊ ﮐﺮدﻧﺪ « ‪ 53‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ از‬ ‫ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ اﺳﺘﺒﺮي ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از‪1129‬ه‪1716/‬م دﭼﺎر ﻧﮑﺎل ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫»ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎءاﻟﺪﯾﻦ« ﭘﯿﺮي ازﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻤﺎء وﻣﺸﺎﯾﺦ ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻮد وﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت دوﻟﺘﯽ »ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬ ‫رﻓﺘﻪ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺗﻈﻠﻢ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﺶ اﻣﺮا ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و از ﻧﻬﺎﯾﺖ دل ﺳﻮﺧﺘﯽ–ﭼﻮن ﻣﺮدي ﺣﺮاف و زﺑﺎنآور و واﻋﻆ ﭘﯿﺸﻪ‬ ‫ﺑﻮد–ﺑﻌﻀﯽ ازﺳﺨﻨﺎن وﺣﺸﺖ اﻧﮕﯿﺰﻋﺒﺮت اﻓﺰا ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه واﻣﺮا وﺟﻤﯿﻊ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺑﺮزﺑﺎن آورده ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ازﺗﺮﺣﻢ و اﺷﻔﺎق وﻏﯿﺮت و ﺣﻤﯿﺖ دﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﭘﺎدﺷﺎه واﻣﺮاء ﻫﻤﻪ دراﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻦ ﭘﺮوري و‬ ‫راﺣﺖ ﻃﻠﺒﯽ دﺳﺖ از ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻪ ﻓﺴﻖ و ﻓﺠﻮر وﺷﻨﺎﯾﻊ وﻗﺒﺎﯾﺢاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﯽﺧﺒﺮي‬ ‫از اﺣﻮال رﻋﺎﯾﺎ و زﯾﺮدﺳﺘﺎن را ﺷﯿﻮه وﺷﻌﺎرﺧﻮد ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻬﺮﺳﮑﻮت ﺑﺮﻟﺐ ﮔﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ درﻣﺠﻠﺲ‬ ‫‪- 50‬روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎ‪ / .‬ج ‪ 8‬ص ‪493‬‬ ‫‪- 51‬ﻣﻨﻈﻢ ﻧﺎﺻﺮي‪ / .‬ص ‪262‬‬

‫‪- 52‬رﺳﺘﻢ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ / .‬ص پ‪162‬‬ ‫‪ - 53‬روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎ‪ / .‬ج ‪493 / 8‬‬

‫‪23‬‬

‫ﭘﺎدﺷﺎه واﻣﺮا ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻨﺒﻪ و آﮐﺎﻫﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮزﺑﺎن ﻧﯿﺎورﻧﺪ… ازاﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺣﻖ‪ ،‬اﮐﺜﺮي‬ ‫ازﻋﻠﻤﺎء ﻣﮑﺪر ﺷﺪه‪ ،‬آن ﻋﺰﯾﺰ را ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف واﻟﺤﺎد ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ اﺧﺮاج اوﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ او را ازاﺻﻔﻬﺎن‬ ‫ﺑﻪ اﻫﺎﻧﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﯿﺮون ﮐﺮدﻧﺪ… «‬

‫‪54‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺮد ﭘﺲ از آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن رﻓﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﺷﺪﯾﺪ ﻋﻠﯿﻪ روﺣﺎﻧﯿﻮن ﻧﻤﻮد و اﺻﻔﻬﺎن را ﺑﻪ ﻓﺴﻖ‬ ‫و ﻓﺠﻮرﻧﺴﺒﺖ داد وﭼﻨﺎن ﺳﺮ وﺻﺪاﯾﯽ راه اﻧﺪاﺧﺖ ﮐﻪ ﺷﺎه ﻧﺎﭼﺎر ﺷﺪ ﯾﮑﯽ از ﺳﺮداران ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻓﻊ او ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﺳﺮدار ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯽ ﺧﺎن ﻧﺎم داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯽﺧﺎن دﯾﻮاﻧﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﺮدي ﺳﻔﺎك ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬

‫ﺳﺒﺐ ﻇﺎﻫﺮاً اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ 55.‬ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯽﺧﺎن ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن آﻣﺪ و اﯾﻦ ﭘﯿﺮﻣﺮد روﺣﺎﻧﯽ را دﺳﺘﮕﯿﺮﮐﺮد وﺑﺪون‬

‫اﯾﻦ ﮐﻪ او را ﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﮐﻨﺪﯾﺎ ﺳﺆال وﺟﻮاﺑﯽ ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ » آن ﺳﻔﺎك ﺑﯽ ﺑﺎك ‪ ،‬از ﻓﺮط ﻃﯿﺶ و ﻏﻀﺐ–ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬

‫دﯾﺪن‪-‬ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ﻓﺮاﺷﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ او را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪو ﺑﻪ ﺿﺮب ﻣﯿﺦ ﮐﻮب‪ ،‬ﺳﺮآن ﻋﺰﯾﺰ را ﺧﺮد ﻧﻤﻮدﻧﺪ! «‪.56‬‬ ‫٭٭٭‬

‫ﻋﺠﯿﺐ آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ درﮐﺸﻮرﻫﺎي دﯾﮕﺮﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬درﺳﺒﺐ زوال دوﻟﺖ» ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻼل‬

‫اﻟﺪﯾﻦ ﺧﻠﺞ« درﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ » ﺳﺒﺐ زوال دوﻟﺖ ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬درﭘﺎي ﭘﯿﻞ اﻧﺪاﺧﺘﻦ »ﺳﯿﺪﻣﻮﻟﻪ« ‪ 57‬ﺷﺪوﮐﺸﺘﻦ‬ ‫او‪ ،‬اﯾﻦ ﻏﻔﻠﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﻮد… اﯾﻦ ﺳﯿﺪﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﻮاﻟﻌﺠﺐ اﻧﻔﺎق واﻃﻌﺎم ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﮔﺰاردن ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺴﺠﺪﺣﺎﺿﺮﻧﺸﺪي وﺷﺮاﯾﻂ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﭼﻮن ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻦ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﯿﺎوردي‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪه ورﯾﺎﺿﺖ ﺑﺴﯿﺎرﮐﺮدي‬ ‫وﭼﺎدري ﭘﻮﺷﯿﺪي… و)ﺷﺎﯾﻊ ﺷﺪ( ﮐﻪ ﺷﺒﻬﺎ ﭘﯿﺶ»ﺳﯿﺪ« ﮐﻨﮑﺎج وﻓﺘﻨﻪاﻧﮕﯿﺰي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪو ﮐﻮﺗﻮال وﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪرا‬ ‫ﻣﻘﺮرﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ وﻗﺖ ﺳﻮاري‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ را ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬وﺑﻌﺪ ازآن » ﻣﻮﻟﻪ« راﺧﻠﯿﻔﻪ ﺳﺎزﻧﺪ‪،‬‬ ‫ودﺧﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ را در ﻧﮑﺎح اوآورﻧﺪ!‪ ...‬ﮐﯿﻔﯿﺖ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را ﺑﻪ ﺳﻠﻄﺎن رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺳﻠﻄﺎن ﻫﻤﻪ راﮔﺮﻓﺘﺎرﺳﺎﺧﺖ‪ ...‬ﭼﻮن ﻋﺎدت ﺳﻠﻄﺎن ﻧﺒﻮدﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺮدن و ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ اﻗﺮار ﮐﺸﯿﺪن‪ ،‬و ﺑﻪ‬ ‫رده ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻔﺮه اﺳﺖ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ رﺟﻮع ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺰم آﺧﺮ ﻓﮑﺮ ﺳﻮﺧﺘﻦ ﮐﺮد! ﻋﻠﻤﺎ ﻣﻨﻌﺶ ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﻋﺬاب اﻟﻬﯽ اﺳﺖ‪ .‬آﺧﺮ‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ را ﺳﯿﺎﺳﺖ ﮐﺮده و دﯾﮕﺮ اﻣﺮاء را ﻧﯿﺰﻋﻼج ﮐﺮده‪»،‬ﺳﯿﺪ ﻣﻮﻟﻪ« را ﻧﯿﺰﭘﯿﺶ ﺗﺨﺖ‬ ‫آوردﻧﺪ‪ .‬درﻣﺠﻠﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺑﮑﺮﻃﻮﺳﯽ ﺣﯿﺪري ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ ازﺣﯿﺪرﯾﺎن ﺣﺎﺿﺮﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺎ » ﺳﯿﺪ« ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ ﻧﻤﻮد‬ ‫وروي ﺑﻪ ﺷﯿﺦ آورده ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﮐﻪ دروﯾﺸﺎن اﻧﺼﺎف ﻣﻦ از اﯾﻦ» ﻣﻮﻟﻪ« ﺑﺴﺘﺎﻧﯿﺪ«‪.‬‬ ‫‪- 54‬ﻣﺠﻤﻊ اﺗﻮارﯾﺦ ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ / .‬ص ‪446‬‬

‫‪- 55‬در ﻣﻮرد ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺟﻨﻮن آﻣﯿﺰ او ﮔﻔﺘﻪ ا ﻧﺪ در ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﮕﻬﺎ ﺑﺎ ازﺑﮑﺎن دﺳﺘﻮر داد » ﻣﺠﻤﻮع اﺳﯿﺮان را ﮔـﺮدن زده و‬

‫ﺳﺮﻫﺎي آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻮﻻن دﯾﮕﺮ ﮐﻠﻪ ﻣﻨﺎر ﺳﺎﺧﺖ و ﺳﺮداران را ﮐﻪ زﻧﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺎر زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﭻ ﮔﺮﻓـﺖ « ﻫﻤـﺎن ﻣﻨﺒـﻊ‪.‬‬

‫ص ‪24‬‬

‫‪- 56‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ ص ‪.26‬ﺟﺎﻟﺐ آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﯽ ﻗﻠﯿﺨﺎن و ﭘﺴﺮش در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺷﺮﮐﺖ داﺷﺖ و در ﺑﺤﺒﻮﺣﻪ ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﭼﻮن دﯾﺪ ﮐﻪ‬

‫ﻓﻮج ﺷﮑﺴﺖ ﺧﻮرده و ﭘﺴﺮش ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬از ﮐﻤﺎل ﻃﯿﺶ‪ ،‬ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﻋـﺮاده ﺑـﺎروط اﻧﺪاﺧﺘـﻪ آﺗـﺶ زد و در آﺗـﺶ ﺑـﺎروط ﺳـﻮﺧﺘﻪ‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬اﯾﻀﺎ ص ‪.28‬‬

‫‪ -57‬ﻣﻮ‪‬ﻟّﻪ = دﯾﻮاﻧﻪ‪ .‬ﻣﺠﻨﻮن و واﻟﻪ‪ } .‬ﻟﻘﺐ ﯾﮑﯽ از ﻣﺮدان ﺧﺪا ﺑﻮده ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ و‪ ‬ﻟَﻪ ﺑـﺮ او ﻏﻠﺒـﻪ داﺷـﺘﻪ و از ﺷـﺪت ﺟﺬﺑـﻪ در زﻣـﺮه‬

‫ﻋﻘﻼي ﻣﺠﺎﻧﯿﻦ « ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ آﻣﺪه وﺑﻪ » ﺟﻨﻮن اﻟﻌﺎﺷﻘﯿﻦ « ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ﻫﯿﺎت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ( {‬

‫‪24‬‬

‫»‬

‫اول دروﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻼﻣﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺪﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﮐﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬وﻓﯿﺾ او ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدم‬ ‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬اوﻟﯽ آن ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ازﻗﺘﻞ او ﺑﮕﺬرد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﻢ ﭼﺸﻢ زﺧﻤﯽ ازاﯾﻦ ﻣﻤﺮ ﺑﺪﯾﻦ دوﻟﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻗﺒﻮل ﻧﻨﻤﻮد‪ » .‬ﺑﺤﺮي « ﻧﺎﻣﯽ ازﺣﯿﺪرﯾﺎن ﺑﯽ ﺑﺎﮐﺎﻧﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺳﯿﺪ زد وﭼﻨﺪ اﺳﺘﺮه )ﮐﺎرد( ﺑﺮﺗﻨﺶ‬ ‫رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬و ﺑﻪ ﺟﻮاﻟﺪوزش ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺮوح ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و» ارﮐﻠﯽﺧﺎن« ﻧﯿﺰاز ﺑﺎﻻي ﮐﻮﺷﮏ ﺑﻪ ﭘﯿﻠﺒﺎن اﺷﺎره ﮐﺮدو ﭘﯿﻠﺒﺎن‬ ‫»ﺳﯿﺪ« را ﺑﻪ ﭘﯿﻞ ﻣﺎل ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﮐﺎرش ﺗﻤﺎم ﺳﺎﺧﺖ‪ »...‬ﺿﯿﺎءﺑﺮﻧﯽ« ﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎدم ﻫﺴﺖ ﮐﺸﺘﻦ آن ﺳﯿﺪﻣﻈﻠﻮم ﺑﯽ‪-‬‬ ‫ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﮐﻪ آن روز ﮐﻪ او را ﮐﺸﺘﻨﺪ ﺑﺎد ﺳﯿﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﯿﺮه وﺗﺎرﯾﮏ ﺷﺪ …»دروﯾﺶ ﮐﺸﺘﻦ ﻫﺮﮔﺰ‬ ‫ﺑﺮﻫﯿﭻ ﻣﻠﮑﯽ ﻣﺒﺎرك ﻧﺒﻮده«‬

‫‪58‬‬

‫ﻃﻮﻟﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺮزاده او ﯾﻌﻨﯽ»ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦﺧﻠﺞ« ﺑﺮداﯾﯽ ﺧﻮد »ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ« ﻃﻐﯿﺎن ﮐﺮد‬ ‫و ﺑﻪ ﺣﯿﻠﻪ او را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ رﻓﺖ » ﺑﻮﺳﻪ ﺑﺮ ﭼﺸﻢ و رﺧﺴﺎره او ﻣﯽداد و رﯾﺶ او‬ ‫را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻃﭙﺎﻧﭽﻪ )ﺳﯿﻠﯽ( ﻣﺸﻔﻘﺎﻧﻪ ﺑﻪ روﯾﺶ زده‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﻼء اﻟﺪﯾﻦ ﮐﻤﯿﺰي ﮐﻪ در ﻃﻔﻠﯽ درﮐﻨﺎرﻣﻦ ﮐﺮدهاي‬ ‫ﻫﻨﻮز ازﺟﺎﻣﻪ ﻣﻦ ﺑﻮي آن ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺗﻮﭼﺮا ازﻣﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﯽ؟ ﻣﻦ ﺗﻮ را از ﭘﺴﺮان ﺧﻮد ﻋﺰﯾﺰﺗﺮ داﻧﻢ‪ ...‬در اﯾﻦ ﻣﺤﻞ‪،‬‬ ‫اﺷﺎره ﻏﺪاران در ﮐﺎرﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﺳﺎﻟﻢ « ﮐﻪ ﺑﻨﺪه زاده ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ ﺑﻮدﺗﯿﻎ ﺑﯽدرﯾﻎ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺳﻠﻄﺎن ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﺣﻮاﻟﻪ‬ ‫ﮐﺮدﭼﻮن زﺧﻢﮐﺎري ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﮐﺸﺘﯽ دوﯾﺪوﮔﻔﺖ اي ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ ﺑﺪﺑﺨﺖ ﭼﻪ ﮐﺮدي؟… ازﺟﺎﻧﺐ‬ ‫دﯾﮕﺮ اﺧﺘﯿﺎراﻟﺪﯾﻦ ﻫﻮر رﺳﯿﺪه‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن را ﺑﺮزﻣﯿﻦ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺳﺮش را ﺑﺮﯾﺪه ﭘﯿﺶ ﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ آورد‪.‬‬

‫ﻓﯽ اﻟﺤﺎل ﭼﺘﺮﺳﻠﻄﺎن ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ را ﺑﺮ ﺳﺮﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ اﻓﺮاﺷﺘﻨﺪ«‪ 59‬وﻋﻼءاﻟﺪﯾﻦ ﻫﻢ دﯾﺮي ﻧﭙﺎﺋﯿﺪ و دوﻟﺘﺶ ﺑﻪ‬

‫ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫دراﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎﯾﺪﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺳﻖ دﻫﺎن ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺳﯿﺎه ﺑﺎﺷﺪ وﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اوﺿﺎع‬ ‫زﯾﺮورو ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻗﻠﯿﺘﯽ ﻧﺎراﺿﯽ ﻣﯽﺷﻮد وﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ .‬درﺑﺎب‬ ‫ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎوراء اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ وﺟﺒﺮاﻟﻬﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻢ ﺑﻨﺪه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ در اﯾﻨﺠﺎ زﯾﺎد ﺑﺤﺚ ﮐﻨﻢ و ﺗﻨﻬﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮﻧﺎرد‬ ‫ﺷﺎو ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ » :‬ﻣﺎ ﭼﻮن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺎ را ازﺑﯿﻦ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪﺑﺮد«‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪودي ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ و ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺻﻮﻻً اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮﻫﺴﺖ و از‬ ‫ﺑﻌﺾ ﻣﻌﺎﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻋﻠﻞ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ را ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺎراﺿﯽﻫﺎ در دوره آراﻣﺶ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‬ ‫اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ورق ﺑﺮﮔﺸﺖ وﭼﺮخ وارون زد‪ ،‬آن وﻗﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻓﺮد ﻧﺎراﺿﯽ‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﯾﮏ ﺳﭙﺎه ﺑﺮاي دﺷﻤﻦ ﻣﻔﯿﺪواﻗﻊ ﺷﻮد و اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺮ ﺑﺮاي ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﻘﺘﺪراﺳﺖ‪.‬‬ ‫ازﻫﻤﺎن روزﮔﺎرﺷﮑﻔﺘﮕﯽ اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ درﻓﮑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي‬ ‫‪- 58‬ﺑﺤﯿﺮه‪ / .‬ﻓﺰوﻧﯽ اﺳﺘﺮ آﺑﺎدي ‪ /‬ص ‪57‬‬ ‫‪ - 59‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ ‪ /‬ص ‪61‬‬

‫‪ - 60‬در اﯾﻦ ﻣﻮرد رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ ﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه »ﻓﺮﻣﺎﻧﻔﺮﻣﺎي ﻋﺎﻟﻢ «‬

‫‪25‬‬

‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ در روز واﻗﻌﻪ ﮐﺎري ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻋﻼج واﻗﻌﻪ ﭘﯿﺶ از وﻗﻮع ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد‬

‫ﺑﻼ ﻧﺪﯾﺪه دﻋﺎ را ﺷﺮوع ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد‬

‫‪61‬‬

‫٭٭٭‬

‫اداﻣﻪ دارد‬ ‫ﯾﺎد آوري‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ » ﺑﺎ درد ﮐﺸﺎن … « اﺛﺮﺧﺎﻣﻪ اﺳﺘﺎد ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﺗﺎرﯾﺦ وادب اﯾﺮان ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﮐﺘﺮ » ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬ ‫ﭘﺎرﯾﺰي « اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺴﻤﺘﻬﺎﯾﯽ از آن در ﮐﺘﺎب » آﺳﯿﺎي ﻫﻔﺖ ﺳﻨﮓ « اﻧﺘﺸﺎرﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﻣﺤﺒﺖ ﻟﻄﻒ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده و ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ » ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان « ﻟﺒﯿﮏ ﮔﻔﺘﻨﺪ واﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ را ﺑﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ وﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎزﻧﮕﺮيﻫﺎي‬ ‫ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎردر ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﻬﺎي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر در ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ﺑﻌﺪي » ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان « ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻋﺰﯾﺰﺧﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫‪ - 61‬ﺻﻮرت دﯾﮕﺮش در ﻃﻔﺮ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﻣﯽ ‪ /‬ص ‪34‬‬ ‫ﻋﻼج واﻗﻌﻪ ﻗﺒﻞ از وﻗﻮع ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد‬

‫درﯾﻎ ﺳﻮد ﻧﺪارد ﭼﻮ ﮐﺎر رﻓﺖ ز دﺳﺖ‬

‫‪26‬‬

‫ﭘﺮواز در ﺑﻌﺪ ﻋﻤﻮدي‬ ‫دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻮاي ﺳﺮ ﮐﻮﯾﺶ ﭘﺮ وﺑﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﻢ‬

‫ﺧﺮم آن روزﮐﻪﭘﺮوازﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺮدوﺳﺖ‬ ‫‪ – 1‬ﺑﻘﺎي ﺟﺎن‬

‫اﺻﻞ ﺑﻘﺎي » ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ «‪ 62‬ﭘﺲ ازﻣﻔﺎرﻗﺖ از ﺑﺪن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺮگ‪ ،‬از زﻣﺮهء اﻋﺘﻘﺎدات ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻬﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎي »ﻧﺌﺎﻧﺪرﺗﺎل« ﻧﯿﺰ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ رﺷﺪ ﺟﻤﺠﻤﻪ و ﻏﺪد زﯾﺮﺟﻤﺠﻤﻪاي ﻣﻐﺰ و ﺗﮑﺎﻣﻞ‬ ‫ﻧﺌﻮﮐﻮرﺗﮑﺲ ازﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮاﻣﺮوزي ﮐﻪ ﺑﻪ »ﻫﻤﻮﺳﺎﭘﯿﻦ ﺳﺎﭘﯿﻦ« وﻧﯿﺰ» ﮐﺮوﻣﺎﻧﯿﻮن« اﺷﺘﻬﺎر دارد ﺑﺴﯿﺎر ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺮدﮔﺎﻧﺸﺎن را ﺗﺸﯿﯿﻊ وﺗﺪﻓﯿﻦ ﮐﺮده‪ ،‬و ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ آﻧﺎن ﻣﺮاﺳﻤﯽ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽداﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬ ‫ازﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ آﻣﺪه‪ ،‬از درﯾﭽﻪ روﯾﺎﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻤﯽ ﻣﻮازي ﺑﺎ دﻧﯿﺎي ﻣﺎدي ﮔﺸﻮده و اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ را ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮش ﺟﺎن ﺷﻨﯿﺪه ﮐﻪ دوام ﻫﺴﺘﯽ او در ﮔﺮو ﭘﺎﯾﺪاري ﭘﯿﮑﺮﺧﺎﮐﯽ او ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﺛﺎرﺑﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪه ازﺑﺸﺮﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﻮاه اﯾﻦ‬ ‫اﻣﯿﺪواري اﺳﺖ‪.‬‬ ‫درﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺶﻫﺎﯾﯿﮑﻪ ﺣﺪود‪25‬ﻫﺰارﺳﺎل ﭘﯿﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﺑﺮدﯾﻮارهء ﻏﺎر»ﻻﺳﮑﻮ«‬ ‫)درﻓﺮاﻧﺴﻪ( ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه ﺻﺤﻨﻪاي ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ درآن ﯾﮏ ﺷﮑﺎرﭼﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﮔﺎوي ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻫﻼك‬ ‫اﻓﺘﺎده و روح وي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﻏﯽ از ﺗﻨﺶ ﺑﯿﺮون آﻣﺪه و از او ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫آﺛﺎرﺑﺎﻗﯿﻪ ازﻣﺼﺮﯾﺎن ﻋﺼﺮﻓﺮاﻋﻨﻪ درﺑﺎره ﻣﺮگ ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺰدآﻧﺎن ﺟﺎن آدﻣﯽ ﭘﺲ ازﻣﻔﺎرﻗﺖ از ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ‬ ‫دوﺑﺎل ﺳﺘﺒﺮ ازدل ﺧﺎك ﭘﺮﮐﺸﯿﺪه و ﺑﻪ دوردﺳﺘﻬﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬درآن دﯾﺎر‪ ،‬درﻣﺤﻀﺮ دادﮔﺎﻫﯽ دﻗﯿﻖ وﺧﺮده‬ ‫ﺳﻨﺞ ﺣﺎﺿﺮﺷﺪه وﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻗﺎﺿﯽ ﻋﺎدل ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶ‬ ‫وﭘﺎﺳﺨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪﮐﻪ ﺣﮑﻤﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﻄﻖ وﺷﻌﻮررا ازﺧﺼﺎﯾﺺ » ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ« داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﺮاي روان ﭘﺲ‬ ‫ازﺟﺪاﯾﯽ ازﭘﯿﮑﺮﺧﺎﮐﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮﻏﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮاﻋﺘﺒﺎرﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ‬

‫‪63‬‬

‫در اﯾﺎم ﭘﯿﺸﯿﻦ در ﻫﻨﺪ و ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻫﻤﺠﻮار آن ﻣﺮﺳﻮم ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﯿﺎدان ﺧﺒﺮه ﺑﻪ ﺟﻨﮕﻞﻫﺎي اﻧﺒﻮه اﺳﺘﻮاﯾﯽ‬ ‫ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و در اﻃﺮاف درﺧﺘﺎن ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ و ﭘﺮ ﺷﺎخ و ﺑﺮگ آن ﻧﻮاﺣﯽ داﻣﻬﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﮔﺴﺘﺮدﻧﺪ و ﻃﻮﻃﯿﺎن‬ ‫‪ » - 62‬ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ « در ﻋﺮف روز ﻣﺮه » روح « ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮐـﺎر ﺑـﺮدن ﺑـﺮدن واژه » روح « ﺑـﺮاي اﺷـﺎره ﺑـﻪ »ﻧﻔـﺲ ﻧﺎﻃﻘـﻪ « و‬

‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت » اﺣﻀﺎر روح « ‪ » ،‬ﻋﻮد ارواح « و ﻏﯿﺮه ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺨﻠﯿﻂ و درﻫﻢ آﻣﯿﺨﺘﮕﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣـﯽ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬و» ﻧﻔـﺲ ﻧﺎﻃﻘـﻪ «‬

‫ﻋﺒﺎرت از وﺟﻬﻪ ﺑﺎﻗﯿﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺟﺪا ﺷﺪن از ﭘﯿﮑﺮ ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -٦٣‬در ادب ﺳﻨﺴﮑﺮﯾﺖ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻃﻮﻃﯽ ﻧﺎﻣﻪ « ﺟﻤﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ راز آﻣﯿﺰ و ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﯾﻠﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺮﻏﺎﻧﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮ‪ ،‬اﺳﯿﺮ دام ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺑﺴﺘﻪ دﺳﺖ آدﻣﯿﺎن ! ﺑﻮا ﺳﻄﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر ﮔﯿﺘﯽ رﻓﺖ وآﻣﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وآﺳﻤﺎن ﻫﻔﺖ اﻗﻠﯿﻢ‬ ‫را ﻣﯽ ﭘﻮﯾﻨﺪ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭼﺸﻢ ﺟﺎﻧﺸﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ زادﮔﺎﻫﺸﺎن ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺎت در ﻣﺜﻨﻮي ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻟﻮي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن را ﻧﺸﺎﻧﻪ وﻃﻦ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﯽ داﻧﺪ و ازآن دﯾﺎر ﺑﻪ » ﻫﻨﺪ ﺟﺎن« ﺗﻌﺒﯿﺮﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫رﻧﮕﺎرﻧﮕﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي اﯾﻦ درﺧﺘﺎن آﺷﯿﺎن داﺷﺘﻨﺪﺑﻪ ﻫﻮاي داﻧﻪ ﺻﯿﺪﮐﺮده وﺑﻪ ﻗﻔﺲ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﺑﺎﻣﻬﺎرتوﺧﺒﺮﮔﯽ ﺗﻤﺎم آﺋﯿﻨﻪاي ﭘﯿﺶ روﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻬﺎدﻧﺪوﺧﻮددرﭘﺸﺖ آن ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه وﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮﻃﯽ‬ ‫ﺻﻮرت ﺧﻮد را درآﺋﯿﻨﻪ ﻣﯽدﯾﺪوﺻﺪاي ﺣﺮف و ﮐﻼم ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮد او ﻧﯿﺰ‬

‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﯽآﻣﺪ‪ 64‬و از ﯾﮏ ﺟﺎﻧﻮر ﺟﻨﮕﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺮﻏﯽ ﺳﺨﻨﮕﻮ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ 65.‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺻﯿﺎد او را ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮده و ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮوش ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺮﯾﺪاران ﻧﯿﺰ– ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ‪ -‬درﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮﻃﯿﺎن ﮐﻠﻤﺎت‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻤﻼﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽآﻣﻮﺧﺘﻨﺪ وﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ‬ ‫راﻫﯽ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻨﻬﺎي دور دﺳﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﺗﻌﺪادي ﭼﻨﺪاز اﯾﻦ ﻃﻮﻃﯿﺎن را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪﺗﺎ دراﺛﻨﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮت‪،‬‬ ‫ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﺮﻏﺎن را ﭘﺮواز داده وراﻫﯽ وﻃﻦ ﻣﺄﻟﻮف ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻓﻮاﺻﻞ ﻣﮑﺎﻧﯽ زﯾﺎدﺑﻪ ﻧﯿﺮوي ﺑﺎل وﭘﺮﻃﻮﻃﯿﺎن در ﻧﻮردﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﻮ‪‬ت ﻧﻄﻖ آﻧﺎن اﻣﮑﺎن‬ ‫ﺑﺮﻗﺮاري ارﺗﺒﺎط ﺧﺒﺮي ﺑﺎ اﻗﺼﺎ ﻧﻘﺎط ﺟﻬﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬

‫‪66‬‬

‫»ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ« ازﭼﺸﻢ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺮ ﻧﻤﺎدي ﻏﺮﯾﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺮﻧﺪه اي ﮐﻪ در آﺳﻤﺎﻧﻬﺎ ﭘﺮواز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺳﺮ ﻣﯽﮐﺸﺪ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﺑﺎ ﺧﻮد اﺧﺒﺎر دﯾﺎري را ﺑﻪ دﯾﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﯽ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ» روان « ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺮوج از‬ ‫ﺑﺪن ﺧﺎﮐﯽ ‪ -‬ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﺮگ ‪ -‬ﻗﺪرت ﭘﺮواز و ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ در اﺑﻌﺎد ﻻﯾﺘﻨﺎﻫﯽ وﺟﻮد و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺗﺒﺎدل اﺧﺒﺎر ﻣﯿﺎن‬ ‫ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ و ﺷﻬﺎدت را ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ‬ ‫ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ رازآﻣﯿﺰ ازﻧﻤﺎدﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮﺗﻨﻬﺎ رﯾﺸﻪ دراﺳﺎﻃﯿﺮﻗﻮﻣﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻧﯿﺰ داراي اﺷﺎرات‬ ‫ﭼﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ رﻣﺰ ﭘﺮﺗﺄوﯾﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺳﻮره اﻟﻨﻤﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬ ‫»ﻭ ﻭﺭﺙ ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﺩﺍﻭﺩ ﻭ ﻗﺎﻝ ﻳﺎ ﺍﻳﻬﺎ ﺍﻟﻨﺎﺱ ﻋﻠﻤﻨﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﺍﻟﻄﲑ« اﻟﻨﻤﻞ– ‪16‬‬ ‫»ﻭﺗﻔﻘﺪ ﺍﻟﻄﲑ ﻓﻘﺎﻝ ﻣﺎﱄ ﻻ ﺍﺭﻱ ﺍﳍﺪﻫﺪ« اﻟﻨﻤﻞ – ‪20‬‬ ‫ﻣﺠﻤﻞ داﺳﺘﺎن آن ﮐﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻧﺒﯽ)ع( وارث وداﯾﻊ اﻧﺒﯿﺎء ﺑﻮد ﮐﻪ از ﭘﺪرش داود ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﺑﻪ او ﻣﻨﺘﻘﻞ‬ ‫ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﺮدم زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺪا درداد ﮐﻪ ﻣﺎرا »ﻣﻨﻄﻖ اﻟﻄﯿﺮ« آﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ...‬ﻫﺮروزﺳﻠﯿﻤﺎن ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم ﺑﻪ ﺗﺨﺖ‬ ‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ وﻟﺸﮑﺮﯾﺎن ﺑﺮ وي ﻋﺮض ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺑﺎر ﮐﻪ در ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺣﻮال ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺷﺪ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺪون ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه ازﻣﺤﻀﺮش»ﻫﺪﻫﺪ« درﻣﯿﺎﻧﻪ ﺣﻀﻮرﻧﯿﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...‬ﭘﺲ ازآﻧﮑﻪ »ﻫﺪﻫﺪ« ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻧﻤﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻋﺮض ﮐﺮد‪ » :‬اﻧﯽ آﺗﯿﺘﮏ ﻣﻦ ﺳﺒﺎء ﺑﻨﺒﺎء ﻋﻈﯿﻢ‪ «.‬ﻣﻦ ﺗﻮ را ازﺟﺎﻧﺐ ﺳﺒﺎ ﺧﺒﺮي ﺷﮕﺮف آوردهام‪.‬‬ ‫دراﯾﻦ داﺳﺘﺎن »ﻫﺪﻫﺪ« ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﯿﺎن ﻓﻠﺴﻄﯿﻦ و ﯾﻤﻦ ﭘﺮواز‪ ،‬و ﭘﯿﺎﻣﻬﺎي ﺳﻠﯿﻤﺎن و ﻣﻠﮑﻪ ﺳﺒﺎ را ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫‪ - 64‬در ﭘﺲ آﯾﯿﻨﻪ ﻃﻮﻃﯽ ﺻﻔﺘﻢ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‬

‫آﻧﭽﻪ اﺳﺘﺎد ازل ﮔﻔﺖ ﺑﮕﻮ ﻣﯿﮕﻮﯾﻢ )ﺣﺎﻓﻆ (‬

‫‪ - 65‬ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﻗﺎﺻﺪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﮐﻤﺎ ﺑﯿﺶ ﺑﻌﻨـﻮان ﻋﻮاﻣـﻞ ﺧﺒـﺮ رﺳـﺎن ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻘﺎده ارﺗـﺶﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن ﻗـﺮار دارﻧـﺪ‪ .‬ﻗﺴـﻤﺘﯽ از ﺑﺮﻧﺎﻣـﻪ‬

‫ﺗﻠﻮﯾﺰﯾﻮﻧﯽ ﺷﻨﺒﻪ ﺷﺐ ﺳﻮم آورﯾﻞ ‪ 1999‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ‪ 15‬ﻓﺮوردﯾﻦ ‪ 1378‬از ﮐﺎﻧﺎل اول ﺷـﺒﮑﻪ ﺳﺮاﺳـﺮي ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺑـﻪ ﮐﺒـﻮﺗﺮان ﺧﺒـﺮ رﺳـﺎﻧﯽ‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص داﺷﺖ ﮐﻪ وﻇﯿﻔﻪ ﺷﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﻐﺮوﻗﺎن در درﯾﺎﻫﺎ و اﻃﻼع رﺳﺎﻧﺪن از ﻣﺤﻞ ﺣﻀﻮر آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﺮوﻫﻬﺎي اﻣﺪاد اﺳﺖ …‬ ‫‪ - 66‬ﻣﺮﺣﺒﺎ ﻃﺎﯾﺮ ﻓﺮخ ﭘﯽ ﻓﺮﺧﻨﺪه ﻣﻘﺎم‬

‫ﺧﯿﺮ ﻣﻘﺪم ! ﭼﻪ ﺧﺒﺮ؟ دوﺳﺖ ﮐﺠﺎ ؟ ﯾﺎر ﮐﺪام ؟ )ﺣﺎﻓﻆ (‬

‫‪28‬‬

‫داﺳﺘﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪه ﺧﺒﺮﮔﺰار‪ ،‬ﻣﺮﻏﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه از ﺧﺎﻧﻮاده ﻃﻮﻃﯿﺎن ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﺮاو ﻧﺎم ﻫﺪﻫﺪ اﻃﻼق‬ ‫ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اي ﻫﺪﻫﺪ ﺻﺒـﺎ ﺑﻪ ﺳﺒـﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻤﺖ‬

‫ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ از ﮐﺠﺎ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﻤﺖ‬

‫ﺣﯿﻒ اﺳﺖﻃﺎﯾﺮيﭼﻮﺗﻮدرﺧﺎﮐﺪانﻏﻢ‬

‫زاﯾﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ آﺷﯿﺎن وﻓﺎ ﻣﯽ ﻓﺮﺳﺘﻤﺖ‬

‫‪ -4‬ﻧﻤﺎد ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ در ادب ﺣﻤﺎﺳﯽ – ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﯾﺮان‬ ‫ﺻﯿﺖ ﺷﻬﭙﺮﻫﺎي »ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ« درﺗﻤﺎﻣﯽ ادب اﯾﺮاﻧﯽ– از»رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻄﯿﺮ« اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﺗﺎ »ﺻﻔﯿﺮ ﺳﯿﻤﺮغ«‬ ‫ﺳﻬﺮوردي‪ -‬ﻃﻨﯿﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪاي دارد‪ .‬ﭼﮑﺎد اﻟﺒﺮز در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺣﮑﯿﻢ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻓﺮدوﺳﯽ ﺗﺎ ﻗﻠﻪ ﻗﺎف درﻣﻨﻄﻖاﻟﻄﯿﺮﺷﯿﺦ‬ ‫ﻓﺮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻄﺎرﮔﺴﺘﺮه ﭘﺮوازﮔﺎه او اﺳﺖ‪ .‬از ﺣﮑﺎﯾﺎت ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ » ﺳﻤﮏ ﻋﯿﺎر « ﺗﺎ داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮔﻨﺠﻮي ﻫﻤﻪﺟﺎ‬ ‫ﺣﻀﻮرش ﻣﻠﻤﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ ﺷﺮواﻧﯽ ﺳﺮاﯾﻨﺪه ﻣﻨﻄﻖاﻟﻄﯿﺮﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ .‬وي در ﻗﺴﻤﺘﯽ ازﻣﻘﺎل–درﻣﺜﻨﻮي »ﲢﻔﺔ‬ ‫ﺍﻟﻌﺮﺍﻗﲔ« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﻃــﻮﻃـﯽ ﻣﻌـﺎﻧــﯽ آﻓـﺮﯾﻨـﻢ‬

‫ﺷـﺮوان ﻗﻔـﺴﯽ اﺳﺖ آﻫﻨﯿﻨـﻢ‬

‫ﻣﻦ ﻣﺮده –ﺑﻈﺎﻫﺮ‪ -‬ازﭘﯽﺟﺴﺖ‬

‫ﮐﺎن ﻃـﻮﻃـﯽ ﮐـﻮﺑﻤﺮد وارﺳﺖ‬

‫ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﺮاﯾﻨﺪه ﺑﻪ رﻣﺰﻣﺮگ ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ روان ازﻗﻔﺲ ﭘﯿﮑﺮﺧﺎﮐﯽ اﺷﺎره ﮔﺬرا و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﻮده‪ ،‬و از‬ ‫آوردن ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺗﻤﺜﯿﻞ ﺑﻠﯿﻎ ﺧﻮﯾﺶ ﺧﻮدداري ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﻮرد اﺷﺎره وي درآن زﻣﺎن زﺑﺎﻧﺰد ﺧﺎص وﻋﺎم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﻗﺮﯾﺐ ﯾﮏ ﺳﺪه ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ‬ ‫ﺧﺎﻗﺎﻧﯽ زﯾﺮ ﻋﻨﻮان داﺳﺘﺎن » ﻃﻮﻃﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎن« درﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻮد ﺑﺎزرﮔﺎن و او را ﻃﻮﻃﺌﯽ‬

‫درﻗﻔﺲ ﻣﺤﺒﻮس ‪ ،‬زﯾﺒـﺎ ﻃﻮﻃﺌـﯽ‬

‫ﭼﻮن ﮐﻪ ﺑﺎزرﮔﺎن ﺳﻔﺮرا ﺳﺎزﮐﺮد‬

‫ﺳﻮي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺷﺪن آﻏـﺎزﮐـﺮد‬

‫ﮔﻔﺖ ﻃﻮﻃﯽراﭼﻪﺧﻮاﻫﯽ ارﻣﻐﺎن‬

‫ﮐﺂرﻣﺖ از ﺧﻄـﻪ ﻫﻨـﺪوﺳﺘــﺎن‬

‫ﮔﻔﺘﺶآنﻃﻮﻃﯽﮐﻪ آﻧﺠﺎ ﻃﻮﻃﯿﺎن‬

‫ﭼﻮن ﺑﺒﯿـﻨﯽ ﮐﻦ زﺣـﺎل ﻣﻦ ﺑﯿـﺎن‬

‫ﮐﻪ ﻓﻼنﻃﻮﻃﯽﮐﻪ ﻣﺸﺘﺎقﺷﻤﺎﺳﺖ‬

‫ازﻗﻀﺎي آﺳﻤﺎن درﺣﺒﺲ ﻣـﺎ اﺳﺖ‬

‫ﺑـﺮﺷﻤﺎ ﮐﺮد اوﺳﻼم ودادﺧﻮاﺳﺖ‬

‫وز ﺷﻤﺎﭼـﺎرهء ره وارﺷـﺎدﺧﻮاﺳﺖ‬

‫ﯾـﺎد آرﯾﺪاي ﻣﻬﺎن زﯾﻦ ﻣﺮغ زار‬

‫ﯾﮏ ﺻﺒـﻮﺣﯽ در ﻣﯿـﺎن ﻣـﺮﻏـﺰار‬

‫ﯾﺎد ﯾـﺎران ﯾـﺎر را ﻣﯿﻤﻮن ﺑـﻮد‬

‫ﺧﺎﺻﻪ ﮐﺎن ﻟﯿﻠﯽ و اﯾﻦ ﻣﺠﻨﻮن ﺑـﻮد‬

‫ﻣـﺮد ﺑـﺎزرﮔﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ آن ﭘﯿـﺎم‬

‫ﮐﻮرﺳﺎﻧﺪﺳﻮيﺟﻨﺲاز وي ﺳـﻼم‬

‫ﭼﻮنﮐﻪ ﺗﺎ اﻗﺼﺎي ﻫﻨﺪﺳﺘﺎن رﺳﯿﺪ‬

‫درﺑﯿـﺎﺑـﺎن ﻃﻮﻃﯽ ﭼﻨـﺪي ﺑـﺪﯾـﺪ‬

‫ﻣـﺮﮐﺐ اﺳﺘﺎﻧﯿــﺪ و ﭘﺲ آواز داد‬

‫آن ﺳـﻼم و آن اﻣـﺎﻧﺖ ﺑـﺎز داد‬

‫ﻃﻮﻃﺌﯽ زان ﻃﻮﻃﯿـﺎن ﻟﺮزﯾﺪوﭘﺲ‬

‫اوﻓﺘـﺎد و ﻣـﺮد و ﺑﮕﺴﺴﺘﺶ ﻧﻔﺲ‬ ‫‪29‬‬

‫ﮐـﺮد ﺑـﺎزرﮔﺎن ﺗﺠـﺎرت را ﺗﻤﺎم‬

‫ﺑـﺎز آﻣـﺪ ﺳﻮي ﻣﻨﺰل ﺷـﺎد ﮐـﺎم‬

‫ﮔﻔﺖ ﻃﻮﻃـﯽ ارﻣﻐـﺎن ﺑﻨـﺪه ﮐـﻮ؟‬

‫آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯽ‪ ،‬وآﻧﭽﻪ دﯾـﺪي ﺑـﺎزﮔـﻮ‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻔﺘـﻢ آن ﺷﮑﺎﯾﺖﻫﺎي ﺗـﻮ‬

‫ﺑـﺎ ﮔـﺮوه ﻃﻮﻃﯿـﺎن ﻫﻤﺘــﺎي ﺗـﻮ‬

‫آن ﯾﮑﯽﻃﻮﻃﯽ ز دردت ﺑﻮي ﺑﺮد‬

‫زﻫـﺮهاش ﺑﺪرﯾـﺪ و ﻟﺮزﯾﺪ و ﺑﻤ‪‬ﺮد‬

‫ﭼﻮنﺷﻨﯿﺪآنﻣﺮغﮐﺎنﻃﻮﻃﯽﭼﮑﺮد‬

‫ﻫﻢ ﺑﻠﺮزﯾـﺪ و ﻓﺘـﺎد وﮔﺸﺖ ﺳـﺮد‬

‫ﭼﻮنﺑﺪﯾﻦرﻧﮓ وﺑﺪﯾﻦﺣﺎﻟﺶﺑﺪﯾﺪ‬

‫ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺮﺟﺴﺖ وﮔﺮﯾﺒـﺎن رادرﯾﺪ‬

‫ﺑﻌﺪ از آﻧﺶ از ﻗﻔﺲ ﺑﯿﺮون ﻓﮑﻨﺪ‬

‫ﻃﻮﻃﯿـﮏ ﭘـﺮﯾــﺪ ﺗـﺎ ﺷـﺎخ ﺑﻠﻨﺪ‬

‫ﻃﻮﻃﯽ ﻣـﺮده ﭼﻨﺎن ﭘـﺮواز ﮐـﺮد‬

‫ﮐﺂﻓﺘــﺎب ازﭼﺮخ ﺗـﺮﮐﯿﺘـﺎزﮐـﺮد‬

‫ﺧﻮاﺟﻪﺣﯿﺮان ﮔﺸﺖ اﻧﺪر ﮐﺎرﻣﺮغ‬

‫ﺑﯽ ﺧﺒﺮ ﻧـﺎﮔﻪ ﺑـﺪﯾـﺪ اﺳـﺮارﻣـﺮغ‬

‫روي ﺑﺎﻻ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ اي ﻋﻨﺪﻟﯿﺐ‬

‫از ﺑﯿـﺎن ﺣﺎل ﺧﻮدﻣـﺎن ده ﻧﺼﯿﺐ‬

‫او ﭼﻪ ﮐﺮد آﻧﺠﺎ ؟ ﮐﻪ ﺗﻮ آﻣﻮﺧﺘﯽ‬

‫ﭼﺸﻢ ﻣﺎ از ﻣﮑﺮﺧﻮد ﺑـﺮ دوﺧﺘﯽ‬

‫ﮔﻔﺖ ﻃﻮﻃﯽ ﮐﻮ ﺑﻪ ﻓﻌﻠﻢ ﭘﻨﺪ داد‬

‫ﮐﻪ رﻫﺎ ﮐﻦ ﻧﻄﻖ و آواز وﮔﺸﺎد‬

‫ﯾﮏ دو ﭘﻨﺪش داد ﻃﻮﻃﯽ ﺑﯽ ﻧﻔﺎق‬

‫ﺑﻌﺪ ازآن ﮔﻔﺘﺶ ﺳـﻼم و اﻟﻔــﺮاق‬

‫اﻟﻮداع اي ﺧﻮاﺟﻪ ﮐﺮدي ﻣﺮﺣﻤﺖ‬

‫ﮐﺮدي آزادم ز ﻗﯿﺪ ﻣﻈﻠﻤﺖ‬

‫اﻟﻮداع اي ﺧﻮاﺟﻪ رﻓﺘﻢ ﺗـﺎ وﻃﻦ‬

‫ﻫﻢ ﺷﻮي آزاد روزي ﻫﻤﭽﻮ ﻣﻦ‬

‫ﺳﻮي ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﺻﻠﯽ رو ﻧـﻬﺎد‬

‫ﺑﻌﺪﺷﺪت‪ -‬از ﻓﺮج– دلﮔﺸﺘﻪ ﺷﺎد‬

‫ﺧﻮاﺟﻪﺑﺎﺧﻮدﮔﻔﺖﮐﺎﯾﻦﭘﻨﺪﻣﻦاﺳﺖ‬

‫راه اوﮔﯿﺮم ﮐﻪ اﯾـﻦ ره روﺷﻦ اﺳﺖ‬

‫ﺗﻦﻗﻔﺲﺷﮑﻞاﺳﺖزآنﺷﺪﺧﺎرﺟﺎن‬

‫در ﻓﺮﯾﺐ داﺧــﻼن و ﺧﺎرﺟـﺎن‬

‫ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺮدن ز ﻃﻮﻃﯽ ﺑـﺪ ﻧﯿـﺎز‬

‫در ﻧﯿـﺎزو ﻓﻘﺮﺧﻮدرا ﻣــﺮده ﺳـﺎز‬

‫ﺗﺎ دم ﻋﯿﺴﯽ ﺗﻮ را زﻧـﺪه ﮐﻨﺪ‬

‫ﻫﻤﭽﻮﺧﻮﯾﺸﺖﺧﻮب وﻓﺮﺧﻨﺪهﮐﻨﺪ‬

‫در ﺑﻬﺎران ﮐﯽ ﺷﻮد ﺳﺮﺳﺒﺰﺳﻨﮓ؟‬

‫ﺧﺎك ﺷﻮﺗﺎ ﮔﻞ ﺑﺮوﯾﺪ رﻧﮓ رﻧﮓ‬

‫‪ -5‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻣﺮﻏﺎن ﺳﺨﻨﮕﻮ – ﺳﯿﻤﺮغ‬ ‫ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺣﻀﻮر» ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ« را–ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ– درﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺳﺮاغ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬ ‫» ﺳﯿﻤﺮغ «‪ -‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻣﺮﻏﺎن ﺳﺨﻨﮕﻮ‪ -‬ﻧﻘﺶ آﻓﺮﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺻﺤﻨﻪ ﭘﺮدازيﻫﺎي ﻓﺮدوﺳﯽ ازدﯾﺪارﻫﺎي ﺳﯿﻤﺮغ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻤﻨﺪان زﯾﺒﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫روزي ﮐﻪ ﺳﺎم ﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي زال زر ﺑﻪ داﻣﻨﻪ اﻟﺒﺮزﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪو ﺑﺮﺳﺘﯿﻎ ﮐﻮه ﻧﺸﯿﻢ دﺳﺖ ﻧﺎﯾﺎﻓﺘﻨﯽ ﺳﯿﻤﺮغ را‬ ‫ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﯿﺮت ﻣﯽاﻓﺘﺪﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﺎره ﮐﻨﺪﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑﺘﻮاﻧﺪﭘﺴﺮﺧﻮدرا درﮐﻨﺎرﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﺠﺰ و‬ ‫زاري ﺳﺮ ﺑﺮآﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎري ﻣﯽﻧﻬﺪ واز او ﻃﻠﺐ ﻣﻐﻔﺮت و رﺣﻤﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد وﺑﺮﻗﻠﻪ اﻟﺒﺮز‬ ‫‪30‬‬

‫ﺳﯿﻤﺮغ ﺑﻪ زال زر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن دﯾﮕﺮ ﻟﺤﻈﻪ ﻓﺮاق وﺟﺪاﯾﯽ ﻓﺮار رﺳﯿﺪه و اﯾﺎم ﻋﺰﻟﺘﺖ ﭘﺎﯾﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ وﺗﺮﺑﯿﺘﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﻤﺎل اﻧﺠﺎﻣﯿﺪه و ﺗﻮﺑﺎﯾﺪ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﻄﺢ ﺧﺎك ودرﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎزﮔﺮدي‪ .‬ﺑﺮ او ﻧﺎم دﺳﺘﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ واو را ﻣﮋده و‬ ‫ﻧﻮﯾﺪﻣﯽدﻫﺪﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﺳﺎﯾﻪ ﺳﯿﻤﺮغ ﺑﺮﺳﺮش ﮔﺴﺘﺮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و درﻫﯿﭻ ﻣﺸﮑﻠﯽﺧﻮدراﺗﻨﻬﺎﻧﺨﻮاﻫﺪﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎزال‬ ‫دﻟﺶ ﺑﻪ ﺟﺪاﯾﯽ رﺿﺎ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪﭼﺎرهاي ﺟﺰﻗﺒﻮل ﻓﺮﻣﺎن ﺳﯿﻤﺮغ ﻧﺪارد‪ .‬آﻣﺎده رﻓﺘﻦ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺮﺑﯽ‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫دو ﭘﺮ ﺗﻮ ﻓﺮ ﮐﻼه ﻣﻦ اﺳﺖ‬

‫ﻧﺸﯿﻢ ﺗﻮ ﻓﺮﺧﻨﺪه ﮔﺎه ﻣﻦ اﺳﺖ‬

‫آﻧﮕﺎه ﺷﻬﭙﺮﻫﺎي ﺳﯿﻤﺮغ را ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎرﻣﯽﮔﯿﺮدﺗﺎﻫﺮﺟﺎ ﺑﺎﻣﺸﮑﻠﯽ ﺻﻌﺐ ودﺷﻮار ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺟﻮﯾﺪ و از‬ ‫ﺳﯿﻤﺮغ ﻣﺪد ﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي ﺣﻀﻮرﺳﯿﻤﺮغ درﻣﯿﺪانﺣﻤﺎﺳﻪ ﺑﻪ ﺷﺐ ﭘﯿﺶ از ﻧﺒﺮد ﻓﺮﺟﺎﻣﯿﻦ رﺳﺘﻢ ﺑﺎ اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر‬ ‫روﺋﯿﻦ ﺗﻦ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬رﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر درﯾﺎ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ راز ﭘﯿﺮوزي ﺧﻮﯾﺶ را از زﺑﺎن ﺳﯿﻤﺮغ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ .‬آﻧﺠﺎ درﺧﺖ‬ ‫ﮔﺰﻫﻤﯿﺸﻪ ﺳﺮﺳﺒﺰي در ﮐﺮاﻧﻪ ﮐﻮﯾﺮ و ﺑﺮﮐﻨﺎره درﯾﺎ از زﻣﯿﻦ ﺳﺮ در ﻫﻮا ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮودﮔﺎه ﺳﯿﻤﺮغ ﻓﻠﮑﭙﻮ‪ .‬و‬ ‫ﭼﺎره ﮐﺎر در ﺷﺎﺧﻪاي ازﻫﻤﯿﻦ درﺧﺖ ﮔﺰ‪:‬‬ ‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺮ او ﻣﺮغ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‬

‫ﮔﺰي دﯾﺪ ﺳﺮ در ﻣﯿﺎن ﻫﻮا‬

‫اﻣﺎ ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺣﺒﺶ ﺑﻦ اﻣﯿﺮك ﺳﻬﺮوردي ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺳﺮار ﻏﻠﺒﻪ رﺳﺘﻢ ﺑﺮ‬ ‫اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر روﺋﯿﻦ ﺗﻦ در ﻧﺒﺮد آﺧﺮﯾﻨﺸﺎن را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻧﻘﺶ ﺳﯿﻤﺮغ را ﺑﺮﻣﻼﺗﺮ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬رﺳﺘﻢ در زور آزﻣﺎﯾﯽ‬ ‫ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻫﻤﺂورد اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺒﻮل ﺷﮑﺴﺖ ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ او ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻣﻮﻫﺒﺖ زال زر‪ ،‬دﺳﺘﺎن‬ ‫داﺳﺘﺎﻧﻪﻫﺎي ﺣﻤﺎﺳﯽ– ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺒﯽ ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﺳﯿﻤﺮغ ﺑﻪ دﻋﻮت زال– آن زﻣﺎن ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﺮﻣﯽﻓﺮوزد و ﻋﻮد‬ ‫ﻣﯽﺳﻮزد– از ژرﻓﻨﺎي ﻣﯿﻨﻮ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﻣﯽآﯾﺪ وﭼﺎره ﮐﺎر را ﺑﻪ رﺳﺘﻢ ﻣﯽآﻣﻮزد‪ .‬روز ﺑﻌﺪ درﻋﺮﺻﻪ ﻣﺼﺎف‬ ‫اﺳﻔﻨﺪﯾﺎرﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ رﺳﺘﻢ ﻣﯽدوزد ﺗﺎ ﻗﻠﺐ او را ﻫﺪف ﺗﯿﺮي ﺟﺎﻧﺸﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎﮔﺎه درﺳﯿﻨﻪ ﺳﭙﺮرﺳﺘﻢ– ﮐﻪ‬ ‫ﭼﻮن آﺋﯿﻨﻪ ﺻﯿﻘﻠﯽ ﺧﻮرده وﺷﻔﺎف اﺳﺖ‪ -‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺟﻼل ﺳﯿﻤﺮغ ﺑﺎ ﺷﻌﺎﻋﯽ ﺷﻬﺸﻬﺎﻧﯽ ﺗﺠﻠﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ وﻟﻤﺤﻪاي‬ ‫ازﺷﻌﺸﻌﻪ ﻧﻮراﻻﻧﻮار و ﻓﺮوﻏﺎن ﻓﺮوغ را ﻣﯽﺗﺎﺑﺎﻧﺪ‪ .‬از اﻧﻌﮑﺎس ﺷﻌﺎﻋﻬﺎي ﺳﻮزان و ﻓﺮوزان اﯾﻦ اﻧﻮارﺑﯽﭘﺎﯾﺎن ﭼﺸﻤﺎن‬ ‫اﺳﻔﻨﺪﯾﺎر روﺋﯿﻦ ﺗﻦ ﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد وﻋﻘﻞ از ﺳﺮش ﺑﻪ درﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﯿﺦ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪﺣﺎﻓﻆ ﺷﯿﺮازي‪:‬‬ ‫ﮐﻪﻋﻘﻞﺑﯽﺧﺒﺮاﻓﺘﺎدوﻫﻮشﺑﯽﺣﺲﺷﺪ‬

‫ﮐﺮﺷﻤﻪ ﺗﻮﺷﺮاﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﺎﺷﻘﺎن ﭘﯿﻤﻮد‬

‫ﺳﯿﻤﺮغ ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻫﻤﺎن ﻋﻨﻘﺎي ﻣ‪‬ﻐﺮب ﮐﻪ ارﯾﮑﻪ ﺑﺮﻗﻠﻪ ﻗﺎف زده وﺑﺎﻇﻬﻮرﺧﻮد ذرات اﻧﻮار را در ﺟﻮاﻫﺮ ﻏﺎﺳﻘﻪ‬ ‫اﻓﺎﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎﻣﻮش را ﺑﻪ ﺟﻨﺐ وﺟﻮش وﺟﻮش وﺧﺮوش ﻣﯽﻓﮑﻨﺪ‪ .‬اﺟﺰاءﻣﺎده ﮐﻪ زﻫﺪاﻧﺸﺎن زﻧﺪان‬ ‫ذرات ﻧﻮر اﺳﺖ از اﯾﻦ ﻓﯿﺾ ﺑﻪ رﻗﺺ آﻣﺪه و ﭼﺮخ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﻧﯿﺮوي ﻣﺤﺮﮐﻪ و ﺳﺎﺋﻘﻪء آﻧﺎن ذرهﻫﺎي ﻣﻨﻔﺼﻠﻪ از‬ ‫ﺷﻌﺎﻋﻬﺎي ﻧﻮرﻣﺪﺑﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﺮﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﺷﺪه ﺧﻮﯾﺶ را از ﻃﻠﺴﻢ ﻇﻠﻤﺎت ﻣﺎده ﺑﺮﻫﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫رﻗﺺ وﺗﺤﺮك ﺟﻮﻫﺮي‪ ،‬اﻧﮑﺴﺎر و ﺗﮑﺎﺛﻔﯽ درﻣﯿﺎن ﻣﻮاد ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺳﺎزدو در اﺛﺮ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻣﺪاوم آﻧﻬﺎ ﻃﺒﺎﯾﻊ‬ ‫ﻣﺘﻀﺎده ﺗﺪرﯾﺠﺎ ﺗﺨﻤﯿﺮ ﺷﺪه و ﻣﻮاﻟﯿﺪ ﺛﻼﺛﻪ ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﮑﻪ دور ﮔﺮدون ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻧﺴﺎن ﻣﯽزﻧﺪ‬ ‫‪31‬‬

‫وآدﻣﯽ در وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬درﻃﻮر اﻧﺴﺎن‪ ،‬ذرات زﻧﺪاﻧﯽ ﻧﻮر ﻓﺮﺻﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ در ﻫﯿﮑﻞ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ ﺑﺮاي اﺑﺪ از‬ ‫دام ﻫﯿﻮﻻﺋﯽ ﺑﮕﺮﯾﺰﻧﺪ وﻫﻤﭽﻮن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺗﯿﺰﺑﺎل و ﺧﻮدآﮔﺎه از »ﻏﺮﺑﺖ ﻏﺮﺑﯿﻪ« ﭘﺮ ﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬رﻫﺴﭙﺎر ﻣﯿﻨﻮي اﻧﻮار ﺑﯽ‬ ‫اﻓﻮل ﮐﻮه ﻗﺎف در ﻣﺸﺮق ﮔﯿﺘﯽ وﺟﻮدﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ در ﻋﺮض دﻧﯿﺎي ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﺑﻠﮑﻪ درﻃﻮل آن واﻗﻊ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ و رﺟﻮع ﺑﻪ آن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻋﺮوج ﺑﺎ ﺑﺎل و ﭘﺮي از ﻧﻮراﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻏﯿﺮ از ﻫﻮاي ﻣﻨﺰل ﺳﯿﻤﺮغ در ﺳﺮم‬

‫ﺑﺎل و ﭘﺮي ﻧﺪارم و اﯾﻦ ﻃﺮﻓﻪﺗﺮﮐﻪﻧﯿﺴﺖ‬

‫ﺣﻀﻮرﺳﯿﻤﺮغ– ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﻣﺮﻏﺎن ﺳﺨﻨﮕﻮ‪-‬ﭼﻨﺎن درﻋﺮﺻﻪ ادب اﯾﺮان ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﺼﺎء ﻣﻨﺎﺑﻊ و‬ ‫ﻣﺂﺧﺬي ﮐﻪ درآﻧﻬﺎ ازاﯾﻦ ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ وﻣﺂﺧﺬ ﮐﺜﯿﺮﯾﮏ وﺟﻪ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ واﺣﺪﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻔﺎن‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮان‪،‬‬ ‫راوﯾﺎن‪ ،‬ﻗﺼﻪ ﭘﺮدازان‪ ،‬ﻧﻘﺎﻻن‪ ،‬ﻣﺘﻔﮑﺮان‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن‪ ،‬ﺣﮑﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﺧﻼﺻﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﻤﺮغ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ازآﺑﺸﺨﻮر ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺷﺮاﻗﯽ ﺧﺴﺮواﻧﯽ ﺳﯿﺮاب ﮔﺸﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ دﯾﮕﺮﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﺎن و ﭘﯿﺮوان ﻓﻠﺴﻔﻪ‬ ‫ﻣﺸﺎء وﺷﺎﮔﺮدان ﻣﮑﺘﺐ ارﺳﻄﻮ را ﺑﺎ ﻧﻤﺎد ﺳﯿﻤﺮغ و ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮﻋﻨﺎﯾﺘﯽ ﭼﻨﺪان ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ‬ ‫واﺳﺘﺪﻻﻻت ﻋﻘﻠﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﮑﺎد ﺳﯿﻤﺮغ در ﻗﺎف اﻗﻠﯿﻢ ﻫﺸﺘﻢ وﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﭘﺮواز ﮐﺮد‪ .‬اﯾﻦ راه را ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫ﺑﺎﭘﺎي ذوق و ﺷﻮق–و ﻧﻪ ﻋﻘﻞ و اﺳﺘﺪﻻل–ﭘﯿﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﭘﯿﺮوان ﻓﻠﺴﻔﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ راﺑﺎ ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ ﮐﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﻋﺎرﻓﺎن و ﻣﺸﺮﻗﯿﻮن را ﮐﺎري ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺪﺣﻀﻮرﺳﯿﻤﺮغ ﻣﻨﺎﻃﯽ ﺑﺮاي ﺳﻨﺠﺶ ﻣﺸﺮب ﻓﮑﺮي ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮردﭘﺎي ﺳﯿﻤﺮغ را در آﺛﺎر آﻧﺎن‬ ‫ﺑﺎزﯾﺎﺑﯿﻢ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ ﻗﺪري ﺗﺴﺎﻣﺢ آﻧﺎن را از زﻣﺮه ﻣﺸﺮﻗﯿﻮن ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ‪ .‬درﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﮔﺮدرآﺛﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ اﺷﺘﻬﺎرﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﻧﯿﺰﺳﺎﯾﻪاي از ﺳﯿﻤﺮغ اﻓﺘﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﺮ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﺸﺮب آﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب‬ ‫آورﯾﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﺳﯿﻤﺮغ درﻋﺮﺻﻪ آﺛﺎرﺳﻬﺮوردي ﺷﮕﻔﺖ آور ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ او از اﮐﺎﺑﺮ ﺣﮑﻤﺖ‬ ‫وﻣﻌﺮﻓﺖ ذوﻗﯽ ﻣﺸﺮﻗﯿﻮن اﺳﺖ ودرﻧﻔﯽ و رد ﻣﺸﺮب ﻣﺸﺎء ﮐﺘﺎب ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق ﺧﻮد را ﺗﺤﺮﯾﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﺳﯿﻤﺮغ درآﺛﺎراﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ– ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺷﻬﺮه ﺧﺎص وﻋﺎم اﺳﺖ‪ -‬اﻋﺠﺎب آور ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‬ ‫وﺣﮑﺎﯾﺖ از ﺗﺤﻮﻟﯽ ﻋﻈﯿﻢ درزﻧﺪﮔﺎﻧﯽ روﺣﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ اوﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺤﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻘﺪ و رد ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻘﻠﯽ‬ ‫ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ دراﻣﺘﺪاد و درﺟﻤﻊ ﺑﺎ آن واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫٭٭٭‬

‫ﭼﻮن داﻣﻨﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺳﯿﻤﺮغ را ﺑﺮارﯾﮑﻪ ﻋﺰت درﺳﺘﯿﻎ‬ ‫ﻗﺎف واﻫﻠﯿﻢ‪ ،‬وﺑﺎ ﮔﺬار درآﺛﺎر ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺳﺮارآﺷﻨﺎﯾﯽ او را ﺑﺎ ﺳﯿﻤﺮغ و ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق ﮐﻨﮑﺎش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪.‬‬ ‫٭٭٭‬

‫اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ و رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻄﯿﺮ‬ ‫ﯾﮑﯽ از آﺛﺎرﻣﮑﺘﻮب ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق ﮐﻪ ازﺗﺼﺮف ﺣﻮادث ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪه وﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎرﺳﯿﺪه» ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫‪ - 67‬ﭘﺲ از رواج اﺳﻼم در اﯾﺮان‪ ،‬رواﯾﺎت ﺷﯿﻌﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻋﺮﺻﻪ ﺣﻀـﻮر ﺳـﯿﻤﺮغ ﮔﺮدﯾﺪﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ در ﻣﻘـﺎﻻت ﺑﻌـﺪي‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫اﻟﻄﯿﺮ« ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ»ﺣﺠﺔ اﻟﺤﻖ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ ﺷﺮف اﻟﻤﻠﮏ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ « )ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﺎه‬ ‫ﺻﻔﺮﺳﻨﻪ‪ 370‬ﻗﻤﺮي درﻗﺮﯾﻪ »ﺧﻮورﻣﯽ ان«‪((Xovar mal anne‬از ﻗﺮاء ﺑﺨﺎرا و ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 428‬ﻗﻤﺮي‬ ‫درﻫﻤﺪان( دراﯾﺮان ودرﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﯿﻠﺴﻮﻓﯽ ﺧﺮدﮔﺮا‪-‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﺮدﮔﺮاﺗﺮﯾﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﺟﻬﺎن – ﺷﻬﺮﺗﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺰا دارد‪.‬‬ ‫داﺳﺘﺎن ﭘﺮﻓﺮازو ﻧﺸﯿﺐ زﻧﺪﮔﯽ او را ﺷﺎﮔﺮدو ﻫﻤﺮاه ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ او»ﻋﺒﯿﺪاﷲ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ« ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﻤﺎم ﺑﻪ رﺷﺘﻪ‬ ‫ﺗﺤﺮﯾﺮ درآورده‪ ،‬و ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﺪان ﺧﺎرج ازﺣﻮﺻﻠﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻄﻠﺐ آن ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻼﻣﻪ‬ ‫ﺷﺮق در ﺳﺎل ‪ 403‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﺑﻮﺳﻬﻞ ﻣﺴﯿﺤﯽ از راه ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺧﻮارزم از ﮔﺮﮔﺎﻧﺞ ﺑﯿﺮون رﻓﺘﻪ‪ ،‬واز راه ﻧﺴﺎء واﺑﯿﻮرد‬ ‫وﻃﻮس وﺳﻤﻨﮕﺎن وﺷﻘﺎن وﺟﺎﺟﺮم ﻋﺎزم ﮔﺮﮔﺎن ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬آنﮔﺎه از آﻧﺠﺎ ﻋﺎزم دﻫﺴﺘﺎن ﺷﺪه و ﭘﺲ ازاﻧﺪﮐﯽ ﺗﻮﻗﻒ‬ ‫دوﺑﺎره ﺑﻪ ﮔﺮﮔﺎن ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻓﺮﻣﻮد ودرﺳﺎل ‪ 405‬وارد ري ﺷﺪه و در اواﺧﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎل راه ﻗﺰوﯾﻦ وﻫﻤﺪان را‬ ‫درﭘﯿﺶﮔﺮﻓﺘﻪ ودرآن دﯾﺎرﻧﻪ ﺳﺎل اﻗﺎﻣﺖ اﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬وﻋﻬﺪهدار وزارت ﺷﻤﺲاﻟﺪوﻟﻪ دﯾﻠﻤﯽ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﻣﺪت‬ ‫ﻧﺴﺒﺘﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﻧﻘﻼﺑﺎت زﻣﺎﻧﻪ دﺳﺘﮕﯿﺮو درﻗﻠﻌﻪ »ﻓﺮداﺟﺎن« در ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻓﺮاﻫﺎن ﺑﻪ ﻣﺪت ﭼﻬﺎرﻣﺎه ﻣﻘﯿﺪﺷﺪه‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ اﯾﺎم وي ﮐﺘﺎب ﻫﺪاﯾﺖ ورﺳﺎﻟﻪ »ﺣﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن« وﻧﯿﺰرﺳﺎﻟﻪ ﻗﻮﻟﻨﺞ را ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮده )درﺳﺎل‪(412‬آن ﮔﺎه ﭘﺲ‬ ‫ازاﺳﺘﺨﻼص از ﺑﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﮔﺮد ﺧﻮد ﻋﺒﯿﺪاﷲ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ‬ ‫وﺑﺮادرودوﻏﻼم ﺧﻮﯾﺶ درزي‪ ‬ﺻﻮﻓﯿﺎن ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬و ﻗﺒﻮل وزارت ﻋﻼءاﻟﺪوﻟﻪ ﮐﺎﮐﻮﯾﻪ ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪68.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﻏﻮرﻣﺠﻤﻞ دراﯾﺎم ﺣﯿﺎت اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ درﺣﯿﺎت اﯾﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺧﺮدﮔﺮا اﺳﺖ‪،‬‬ ‫وآن ﻋﺒﺎرت ازردﯾﺎﺑﯽ ﻋﻮاﻣﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ روي ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪن او از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪه و او را ﻋﻼﻗﻤﻨﺪﺑﻪ‬ ‫ﺗﺼﻮف وﻋﺮﻓﺎن وﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺗﺼﻔﯿﻪ ﺑﺎﻃﻦ وﺗﺰﮐﯿﻪ روح ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫درﺗﻐﯿﯿﺮﻣﺸﺮب اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎﺟﺎي ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ آن را ﺑﺎﯾﺪﺑﺎزﺟﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺬار ازﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف وﻋﺮﻓﺎن واﺷﺮاق–آن ﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺧﺮدﮔﺮاي‬ ‫ﻗﺮون واﻋﺼﺎر‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ »ﻣﺪﻋﯿﺎن« ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻫﻀﻢ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺳﻌﯽ درﻋﺒﻮرﺷﺘﺎﺑﻨﺎك ازﮐﻨﺎرآن ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫وﺑﺪان ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ را ﺗﺎﺟﺎﯾﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاﻧﺪﮐﻪ اوﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ در ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﺸﺮب ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺎس ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ را ﺑﻪ زﯾﺮ ﺳﺆال ﻧﺒﺮده‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺪود آن را ﺗﺒﯿﯿﻦ و‬ ‫داﯾﺮه اﻗﺘﺪار آن را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺗﺎ ﺑﺎ ﻟﻮازم و اﺳﺒﺎب ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺎﺛﺒﺎت ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻣﺎوراي‬ ‫ادراك ﻋﻘﻞ ﭘﺮدازد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي وراي ﺧﺮد‪ ،‬اﻣﺎ داﺧﻞ درﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎن‪ .‬ﻧﻘﻄﻪ ﻗﻮت آﺛﺎر اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ازﻫﻤﯿﻦ‬ ‫ﺟﺎﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اوﺧﺮد وﻣﺎوراي ﺧﺮدرا ﺟﺰء ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﻋﺎدي و ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﺎ دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽ‪-‬‬ ‫‪ - 68‬ﮐﺘﺎب ﺟﺸﻦ ﻧﺎﻣﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ‪ /‬ج اول‪ /‬ﻣﻘﺎﻟﻪء » ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ و ﺗﺎﻟﯿﻔﺎت و اﺷﻌﺎر و آراء اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ«‪ /‬ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻـﻔﺎ‪ /‬ﺗﻬـﺮان‪ – 133.‬ﺗـﺎرﯾﺦ‬

‫ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ‪ /‬ج ‪/ 1‬ﭼﺎپ اول ‪ /‬ص ‪ 206‬ﺗﺎ ‪281‬؛ ﺻﻔﺎ – ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان ‪/‬ج ‪ /1‬ص‪ /315 -303‬ﺗﻬﺮان ‪/‬ﭼﺎپ ‪:6‬‬ ‫» اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎو داﺳﺘﺎن ﯾﮏ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ«‪ /‬ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ‪/ 1979 /‬چ‪ 2‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ /‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺰﯾﺮه ﺧﻀﺮاء‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎ ورزش دادن ﻧﯿﺮوي ﺧﺮد ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاوان ﻋﻘﻠﯽ ﻧﺎﯾﻞ ﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ‬ ‫ورزش دادن »روان« )ﯾﻌﻨﯽ روﺣﺎﻧﯿﺖ و وﺟﻬﻪ ﺑﺎﻃﻨﯽ( ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﺣﯿﻄﻪ ادراك ﺧﺮداﺳﺖ‪،‬‬ ‫وﻧﯿﺮوي ﺧﺮد ﻋﺎﻗﻼن از درك آن ﻋﺎﺟﺰ وﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ ،‬ودراﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﯽﺗﻮان دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻓﺎﺗﯽ در ﻃﺒﯿﻌﺖ زد ﮐﻪ‬ ‫ﻧﺰدﺧﺮد ﺟﺰء ﻧﺎﻣﻤﮑﻨﺎت و اﻣﻮر ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آن ﮔﺎه ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ورزش دادن ﺑﺎﻃﻦ ﻋﺒﺎرت‬ ‫از ﻫﻤﺎن ﻃﺮﯾﻘﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﺮوان ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺗﺼﻮف و ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﻌﻤﻮل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻠﺒﺲ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪ اﻫﻞ ﺗﺼﻮف ﺑﺮاي ﻓﺮار از زﻧﺪان »ﻓﺮدا ﺟﺎن« ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻓﺮار از ﻣﻀﯿﻘﻪ ﺗﻨﮕﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ– ﻫﻤﭽﻮن ﺣﺼﺎري ﺳﺨﺖ و ﻗﻔﺴﯽ ﺗﻨﮓ – ﮔﺮداﮔﺮد ﻣﺮغ روح ﺑﻠﻨﺪ ﭘﺮواز او ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﺛﺎراﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ درﺑﺎب ﮐﺮاﻣﺎت اﻫﻞ ﺗﺼﻮف و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اوﻟﯿﺎ ﺑﺮﺗﺼﺮف درﻃﺒﯿﻌﺖ و اﻗﺘﺪارآﻧﺎن ﺑﺮاﻣﻮري ﮐﻪ ﻧﺰد‬ ‫ﻋﻘﻞ ﺧﺎرق ﻋﺎدت ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﯽرود ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ و از آن ﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ‪:‬‬ ‫رﺳﺎﻟﻪ ﻓﯽ ﮐﻠﻤﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺎن واﺑﺴﺎل‪ ،‬ﺣﯽ ﺑﻦ ﯾﻘﻈﺎن‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻄﯿﺮ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻓﯽ اﻟﻌﺸﻖ‪ ،‬اﻟﻌﻠﻢاﻟﻠﺪﻧﯽ‪،‬‬ ‫ﺣﺚ اﻟﺬﮐﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻫﯿﻪ اﻟﺤﺰن‪ ،‬اﻟﺨﻠﻮه‪ ،‬اﻟﺪﻋﺎ‪ ،‬اﻟﺰﻫﺪ‪ ،‬اﻟﺼﻼة و ﻣﺎﻫﯿﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻓﯽ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎت اﻻرواح ﺑﻌﺪ‬

‫ﻣﻔﺎرﻗﮥاﻻﺷﺒﺎح‪ ،‬ﺑﯿﺎن اﻟﻤﻌﺠﺰات و اﻟﮑﺮاﻣﺎت‪ ،‬ﻣﻮاﻗﻊ اﻻﻟﻬﺎم‪ 69...‬اﮐﻨﻮن ﺑﺎﯾﺪ دﯾﺪ ﭼﻪ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ و‬

‫‪ -69‬ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺤﻮه اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﺎت ﺧﺮدﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء‪ ،‬وﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬واﻫﻞ ﺗﺼﻮف ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﺷـﺪه ﯾﮑـﯽ‬

‫از رﺳﺎﯾﻞ او ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ‪:‬‬

‫» ﺑﺪان ﮐﻪ ﮐﻠﯿﻪ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل وﺗﺄﺛﯿﺮو ﺗﺄﺛﺮي ﮐﻪ درﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﺮﺣﺴﺐ اﻣﻮرﻋﻘﻠﯿﻪ ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﻪ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﺒﺎﯾﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‬

‫ﺑﻪ واﺳﻄﻪ آن ﮐﻪ ﻫﺮﻣﻘﺪار ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺎﻋﻞ ﺑﺎ ﻗﻮتﺗﺮو در ﻓﺎﻋﻠﯿﺖ ﮐﺎﻣﻞﺗـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻓﻌـﻞ او درﻏﯿـﺮ ﺑﯿﺸـﺘﺮ و آﺛـﺎرش زﯾـﺎدﺗﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬

‫ﻫﺮﻣﻘﺪارﻣﻮﺟﻮد ﻗﺎﺑﻞ در اﺳﺘﻌﺪاد ﻗﺒﻮل اﺗﻢ و اﮐﻤﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎﺛﯿﺮ ﻓﻌﻞ ﻏﯿﺮدر او ﻇﺎﻫﺮ واﺿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ودرﻋﻠﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻫﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬

‫ﮐﻪ ﻓﻌﻞ و اﻧﻔﻌﺎل از ﻣﻘﻮﻟﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازﺗﺄﺛﯿﺮﭼﯿﺰي در ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮ‪ ،‬و ﺗﺄﺛﺮ ﻣﻮﺟﻮدي از ﻣﻮﺟﻮد آﺧﺮ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺟﻮد ﻫﻢ ﺑﺮ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ ‪ :‬ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ‪ .‬از ﺿـﺮب ﻧﻤـﻮدن ﻓﻌـﻞ و اﻧﻔﻌـﺎل در ﻣﻮﺟـﻮد ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ و ﺟﺴـﻤﺎﻧﯽ ﭼﻬـﺎر ﻗﺴـﻢ ﭘﺪﯾـﺪ‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬

‫اول آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻫﺮ دو ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫دوم آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮدو ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻮم ﻓﺎﻋﻞ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﮑﻦ ﻣﻨﻔﻌﻞ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‬ ‫ﭼﻬﺎرم ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺳﻮم‪.‬‬

‫اﻣﺎ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ و ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻫﺮ دو ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﺮدن ﻋﻘﻮل ﻣﻔﺎرﻗـﻪ ﺑﻌﻀـﯽ در ﺑﻌـﺾ دﯾﮕـﺮ و ﻣﺘﺄﺛﺮﺷـﺪن ﺑﻌﻀـﯽ از ﺑﻌـﺾ‬ ‫دﯾﮕﺮ؛ و ﯾﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻘﻮل ﻣﻔﺎرﻗﮥ در ﻧﻔﻮس ﺑﺸﺮﯾﻪ اﻋﻢ از آن ﮐﻪ درﺧﻮاب ﺑﺎﺷـﺪ وﯾـﺎ درﺑﯿـﺪاري‪ .‬اﯾـﻦ ﻣﺴـﺄﻟﻪ درﻋﻠـﻢ ﻣﺎﺑﻌـﺪ‬

‫اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ ﺛﺎﺑﺖ و ﻣﺒﺮﻫﻦ ﮔﺮدﯾﺪه و اﻣﺎ آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺜﺎل ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐـﺮدن ﺑﻌﻀـﯽ ازﻋﻨﺎﺻـﺮﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ درﺑﻌـﺾ دﯾﮕـﺮ و‬

‫اﻟﺤﺎق و اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺜﻞ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻮا ﻣﺒﺪل ﺷﻮد و ﯾﺎ ﻫﻮا ﻣﺒﺪل ﺑﻪ آﺗﺶ ﮔﺮدد… واﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻫﻢ در ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌـﯽ ﺛﺎﺑـﺖ‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪه‪ .‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻤﻮدن ادوﯾﻪ ﻧﺎﻓﻌﻪ ﯾﺎ ﺳﻤﻮﻣﺎت ﻣﻮذﯾﻪ در اﺑﺪان اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻫﻢ ازاﯾﻦ ﻗﺴﻢ ﺑﺎﯾﺪﺷﻤﺮده ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫و اﻣﺎ آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﮑﻦ ﻣﻨﻔﻌﻞ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺜﺎل ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﺮدن ﻗﻮاي ﻧﻔﺴﺎﻧﯿﻪ درﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻌﻪ ﮐﻪ ﺛﻤﺮه اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮو ﺗﺄﺛﺮﭘﺪﯾﺪ‬

‫آﻣﺪن ﻣﺰاج و ﻣﻮاﻟﯿﺪ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺎدن و ﻧﺒﺎﺗﺎت وﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻐﺬﯾﻪ و ﺗﻨﻤﯿﻪ و ﺗﻮﻟﯿﺪ ﻣﺜـﻞ و ﻧﻤﻮآﻧﻬـﺎ‪ .‬اﯾـﻦ ﻣﺴـﺄﻟﻪ‬ ‫ﻫﻢ ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﻠﻢ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ رﺟﻮع ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭼﻬﺎرم ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮﻓﺎﻋﻞ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ درﻣﻨﻔﻌﻞ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﺎل ﺗﺄﺛﯿﺮﻧﻤﻮدن وﺟﻮه ﺣﺴﻨﻪ وﺻﻮرﻣﺴﺘﺤﺴﻨﻪ درﻧﻔﻮس ﺑﺸﺮﯾﻪ ﮐـﻪ ﮔـﺎﻫﯽ‬

‫ﻣﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪوﮔﺎﻫﯽ ﻣﺘﻨﻔﺮ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﻪ ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮ اﺟﻤـﺎل داﻧﺴـﺘﻪ ﺷـﺪ اﮐﻨـﻮن ﻣـﯽﮔـﻮﯾﯿﻢ ﮐﻠﯿـﻪ اﻗﺴـﺎم وﺣـﯽ و ﮐﺮاﻣـﺎت‬

‫واﺻﻨﺎف آﯾﺎت و ﻣﻌﺠﺰات وﻓﻨﻮن اﻟﻬﺎﻣﺎت و ﻣﻨﺎﻣﺎت‪ ،‬و اﻧﻮاع ﺳﺤﺮ و ﻋﯿﻮن ﻣﺆﺛﺮه و ﺷﻌﺐ ﻧﯿﺮﻧﺠﺎت و ﻃﻠﺴﻤﺎت ﻧﺎﭼـﺎر درﺗﺤـﺖ ﯾﮑـﯽ‬ ‫ازاﯾﻦ اﻗﺴﺎم ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ داﺧﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ وﺣﯽ و ﮐﺮاﻣﺎت داﺧﻠﻨﺪ در ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮﻧﻔﺴﺎﻧﯽ درﻧﻔﺴﺎﻧﯽ زﯾﺮا ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ وﺣﯽ اﻟﻘﺎء اﻣﺮ ﻋﻘﻠﯽ اﺳـﺖ ﺑﻄﻮرﺧﻔـﺎ ﺑـﻪ اذن‬

‫ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﻮس ﻣﺴﺘﻌﺪه ﺑﺸﺮي‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ اﻟﻘﺎء درﺣﺎل ﺑﯿﺪاري ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺴﻤﯽ ﺑﻪ » وﺣﯽ « اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ درﺣﺎل ﺧﻮاب ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻮﺳـﻮم‬ ‫ﺑﻪ » ﻧﻔﺚ در روع « اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﻧﺒﯽ اﮐﺮم ﻓﺮﻣﻮد » ان روح اﻟﻘﺪس ﻧﻔﺚ ﻓـﯽ روﻋـﯽ …« )ﯾﻌﻨـﯽ ﺟﺒﺮﺋﯿـﻞ وﺣـﯽ آورد و اﻟﻘـﺎ در‬ ‫ﻗﻠﺐ ﻣﻦ ﻧﻤﻮد( و ﻧﯿﺰﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ روﯾﺎي ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ از ﺷﺨﺺ ﺻﺎﻟﺢ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر ﯾﮏ ﺟﺰء از ﭼﻬﻞ و ﺷﺶ ﺟﺰء ﻧﺒﻮت اﺳﺖ و آن اﻟﻘﺎﯾﯽ اﺳﺖ‬

‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮرﺧﻔﺎ درﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﺪاري ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺮدوﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪-‬‬

‫ﯾﺎ اﻟﻘﺎ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯿﻪ اﺳﺖ )وﻋﻠﻤﻨﺎه ﻣﻦ ﻟﺪﻧﺎ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﺰل ﺑﻪ اﻟﺮوح اﻻﻣﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﻗﻠﺒﮏ(‬

‫‪-‬‬

‫و ﯾﺎ اﻃﻼع و اﻇﻬﺎر ﺑﺮ اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ اﺳﺖ )ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻐﯿﺐ ﻓﻼ ﯾﻈﻬﺮ ﻋﻠﯽ ﻏﯿﺒﯿﻪ اﺣﺪا اﻻ ﻣﻦ ارﺗﻀﯽ ﻣﻦ رﺳﻮل (‬

‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﮐﺮاﻣﺎت ﻫﻢ ﻧﻈﯿﺮ وﺣﯽ اﺳﺖ اﻻ آن ﮐﻪ وﺣﯽ ﻣﺨﺘﺺ اﺳﺖ ﺑﻪ آن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﻧﺒﻮت و رﺳﺎﻟﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ‬ ‫ﺣﻖ ﻣﺎﻣﻮر ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺑﺸﺎرت و اﻧﺬار ﺧﻠﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﮑﻦ اﺑﺮاز ﮐﺮاﻣﺎت از اﺷﺨﺎص ﺻﺎﻟﺢ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ داﻋﯿﻪ ﻧﺒﻮت ورﺳﺎﻟﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫واﻣﺎ آﯾﺎت و ﻣﻌﺠﺰات ﺑﻪ ﺳﻪ ﻗﺴﻢ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دو ﻗﺴﻢ از آﻧﻬﺎ داﺧﻞ اﺳﺖ در ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ در ﻧﻔﺴـﺎﻧﯽ و ﯾﮑـﯽ در ﺗﺤـﺖ‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ در ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ‪.‬‬

‫ﺻﻨﻒ اول ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ اﻓﺎﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ازﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﻔﻮس ﻣﺴﺘﻌﺪه ﺑﺪون ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﺑﺸﺮي‪ .‬اﯾـﻦ ﻧﺤـﻮ از ﻋﻠـﻢ ﮐـﻪ‬

‫آن را ﻋﻠﻢ ﻟﺪﻧﯽ و ﻣﻮﻫﺒﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻮﺟﻮدات ارﺿﯽ و ﺳﻤﺎوي …‬

‫اﻣﺎ ﺻﻨﻒ دوم از ﻣﻌﺠﺰات ﻣﺘﻌﻠﻖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻗﻮه ﺧﯿﺎل‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺤﻮ ﮐﻪ اﻓﺎﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﻔﻮس ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺑﺸﺮي آﻧﺠﻪ را ﮐـﻪ ﻣﻮﺟـﺐ‬

‫ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺗﺨﯿﻼت اﻣﻮر ﺣﺎﺿﺮ وﮔﺬﺷﺘﻪ واﻃﻼع دادن از وﻗﺎﯾﻊ آﯾﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻬﺬا اﻟﻘﺎء ﻣﯽﺷﻮد ﺑـﻪ ﻧﻔـﺲ ﻧﺒـﯽ ﮐﻠﯿـﻪ وﻗـﺎﯾﻊ وﺣـﻮادﺛﯽ ﮐـﻪ‬

‫درزﻣﺎن ﻗﺪﯾﻢ واﻗﻊ ﺷﺪه وآﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﺛﻤﺮه اﯾﻦ ﺻﻨﻒ اﻧﺬار وﺑﺸﺎرت ﺑﻪ ﮐﺎﺋﻨﺎت و ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدن از ﻣﻐﯿﺒﺎت اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﺻﻨﻒ از ﻋﻠﻢ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻏﯿﺮ ﻧﺒﯽ ﻫﻢ درﺧﻮاب ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ درﺑﯿـﺪاري‪ .‬اﻣـﺎ ﻧﺒـﯽ ﭼـﻮن ﺻـﺎﺣﺐ ﻧﻔـﺲ ﻗـﻮي اﺳـﺖ‬ ‫ﺧﻮاب وﺑﯿﺪاري ﻧﺰد او ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺣﻖ اﺳﺖ وآﻧﭽﻪ را ﮐﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﺻﺪق وﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪...‬‬

‫دﻧﺒﺎﻟﻪ ﭘﺎروﻗﯽ از ﺻﻔﺤﻪ ﻗﺒﻞ‪:‬‬

‫واﻣﺎ ﻗﺴﻢ ﺳﻮم از ﻣﻌﺠﺰات ﮐﻪ داﺧﻞ اﺳﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮﻧﻔﺴﺎﻧﯽ درﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ‪ - :‬وﻏﺎﻟﺐ ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿﺎء ﻋﻠﯿﻬﻢ اﻟﺴـﻼم داﺧـﻞ دراﯾـﻦ ﻗﺴـﻢ‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ – آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻮه ﻧﻔﺲ ﻣﺤﺮﮐﻪ ﻧﺒﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺮﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﻗﺎدر وﺗﻮاﻧﺎ اﺳﺖ از ﺑﻪ ﺟﺎ آوردن اﻓﻌﺎﻟﯽ ﮐﻪ از ﻃﺎﻗـﺖ ﺑﺸـﺮي‬

‫ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ … .‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﮐﻠﯿﻪ اﻓﻌﺎل واﻋﻤﺎل وﺧﻮارق ﻋﺎدات ﮐﻪ از ﻣﺠﺮاي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ وﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﻪ‬

‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﺨﻠﺺ وﻋﺒﺎد ﺻﺎﻟﺢ ﺧﻮد ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫واﻣﺎ اﻟﻬﺎﻣﺎت وﻣﻨﺎﻣﺎت داﺧﻠﻨﺪ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ درﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‪ .‬ﮐﺜﺮت وﻗﻠﺖ دراﻟﻬﺎم وﯾﺎ ﺻﺪق وﮐﺬب درﻣﻨﺎم ﻣﻨﻮط وﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺷـﺪت‬ ‫ﻗﻮه اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﻔﻮس وﺿﻌﻒ آﻧﻬﺎﺳـﺖ‪ .‬ﻫﺮﻗﺪرﻧﻔﺲ ﺻﺎﻓﯽﺗﺮ واز آﻻﯾﺶ وﮐﺪورات ﭘﺎﮐﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ اﻟﻬﺎﻣﺎت او ﺑﯿﺸﺘﺮ وﺻـﺪق‬

‫ﻣﻨﺎﻣﺎﺗﺶ زﯾﺎدﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﭼﻮن ﺑﻨﺎي اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر اﺳﺖ ﺑﻪﻫﻤﯿﻦ ﻗﺪراﮐﺘﻔﺎ و از ﺷﺮح و ﺑﺴﻂ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮدداري ﺷﺪ‪) .‬ﻧﻘـﻞ ﯾـﺎ‬

‫‪35‬‬

‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ در ﺷﺨﺼﯿﺖ و اﺣﻮال واﻓﮑﺎرﻓﯿﻠﺴﻮف ﺷﺮق ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﭘﺲ از ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ژرف دراﺣﻮال ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آﻧﺎن ﺑﺮﺧﺮق ﻣﺠﺎري ﻋﺎدي و» ﻋﻘﻠﯽ « ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،.‬و اﯾﻦ‬ ‫اﻣﺮﺧﺎص اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ» ﺑﺤﺚ وﺗﺤﻘﯿﻖ در اﺻﻮل و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺻﻮﻓﯿﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻞ ﮐﺮاﻣﺎت آﻧﺎن ﻫﻢ در ﻗﺮن‬ ‫ﭼﻬﺎرم ﺷﯿﻮع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ )ﺗﻐﯿﯿﺮﮔﺮاﯾﺶ وﻣﺸﺮب( » اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ« ﻣﻨﺠﺮﺷﺪ‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﯿﻮه اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮﺗﺤﻘﯿﻖ و درﯾﺎﻓﺖ ﻋﯿﻨﯽ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﯽ و ﺳﭙﺲ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻣﻪايﭼﻮن اوﻫﺮﮔﺰﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮي وﮐﻼﻣﯽ اﮐﺘﻔﺎﻧﻤﯽورزﯾﺪ‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﻤﯽﺗﻮان داﺷﺖﮐﻪ وي رﺳﺎﻻﺗﯽ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ»ﺑﯿﺎن اﻟﻤﻌﺠﺰات واﻟﮑﺮاﻣﺎت« و»ﻓﯽ ﮐﻠﻤﺎت اﻟﺼﻮﻓﯿﻪ« و… ‪،‬را ﭘﺲ ازدﯾﺪن ﮐﺮاﻣﺎت ﺻﻮﻓﯿﻪ – ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ‪ -‬و ﺷﻨﯿﺪن ﮐﻠﻤﺎت آﻧﺎن‪-‬ﺑﺎﮔﻮش ﺧﻮﯾﺶ – ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮدرآورده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﻤﯽﺗﻮان داﺷﺖ ﮐﻪ‬ ‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ دراﺛﻨﺎي اﺳﻔﺎردرازﻣﺪت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﻃﺮﯾﻘﺖ وﻋﺮﻓﺎن وﺗﺼﻮف اﯾﺮان ﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده ﺗﻠﻘﯿﻦ ذﮐﺮﯾﺎﻓﺘﻪ‬ ‫وﺑﻪ ﺧﻠﻮت ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺲ آﻧﮕﺎه رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي » اﻟﺨﻠﻮه« و »ﺣﺚاﻟﺬﮐﺮ« را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ اﻫﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ اﺳﺖ ﻧﻪ‬ ‫ﺗﻘﻠﯿﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ او ﺑﺎ اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﺮﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺮﺷﯿﻮه اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﻗﻄﺮ ﮐﺮه‬ ‫زﻣﯿﻦ دورﻣﯽزﻧﺪ وﻧﻬﺎﯾﺘﺎً ﺑﻪ ﻫﺘﺎﮐﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از اﯾﻦ دو داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺷﯿﻮه دﯾﮕﺮي را‬ ‫دﻗﯿﻖ و رﺳﺎ ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرد‪ .‬ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﺒﻌﯿﺖ ﮐﻮرﮐﻮراﻧﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮدﭘﺎ ﺑﻪ راه ﺗﺤﻘﯿﻖ و‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﯽﻧﻬﺪ وﺗﺎ اﻣﺮي را ﻧﺒﯿﻨﺪ وﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روي ﻧﯿﺰﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن‬ ‫ﺗﺼﻮف وﻋﺮﻓﺎن زﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﻼﻗﺎت وﻣﮑﺎﺗﺒﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪن اﺣﻮال ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺧﺮدﮔﺮاي ﺳﺘﺮﮔﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﮐﺎري‬ ‫ﺳﺎده وﺧﺮد ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎرﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﻻزم اﺳﺖ‪ .‬ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮاز اﺳﺘﺪﻻﻻت ﺧﺮدﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ‪ .‬ﺧﺎﺻﻪ آن ﮐﻪ‬ ‫اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺣﻮال دراﺑﺘﺪاي ﺟﻮاﻧﯽ ﺑﺮاي اوﺣﺎﺻﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬دراﯾﺎﻣﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮏ‬ ‫ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻣﺸﺎء ﺧﺮدﮔﺮا در اﻗﻄﺎر اﻣﺼﺎرﺟﻬﺎن ﺷﻬﺮت واﺷﺘﻬﺎر ﻓﺮاوان داﺷﺖ و ﻣﺮﺟﻊ ﺧﺎص وﻋﺎم ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﭼﻪ ﻋﺎﻣﻠﯽ آﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺑﻨﯿﺎدي دروﺟﻮد اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؟‬ ‫آن ﻋﺎﻣﻞ ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺧﺎرﺟﯽ ﮐﻪ از ﺑﯿﺮون دﺳﺖ ﺗﺼﺮف در درون وﺟﻮد او دراز ﮐﺮده وﮐﻠﯿﻪ ارزﺷﻬﺎي‬ ‫اﻋﺘﺒﺎري او را ﺑﻪ ﻫﻢ رﯾﺨﺘﻪ وﻧﻘﻄﻪ ﺻﻔﺮ ﺑﺮﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ زده ﭼﻪ ﮐﺴﯽ وﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻮده اﺳﺖ ؟‬ ‫ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪﺗﺮﯾﻦ روﺷﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ روي ﻣﺎﺳﺖ ﻗﺒﻮل اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯿﺎن اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ واﺻﺤﺎب رﯾﺎﺿﺖ وﺗﺼﻔﯿﻪ‬ ‫ﺑﺎﻃﻦ ازﻃﺎﯾﻔﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ وﻋﺎرﻓﺎن ﺑﺎﷲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ درﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﺮآﻣﺪ‪ ،‬وﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻼﻗﺎت اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﻃﺮﯾﻘﺖ وﻋﺮﻓﺎن ﻋﺼﺮاو را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻠﺨﯿﺺ – از»رﺳﺎﻟﻪ ﻓﯿﺾ اﻟﻬﯽ«‪ .‬اﺛﺮ ﻓﯿﻠﺴﻮف دوران واﻓﺘﺨﺎر اﻫﻞ اﯾﺮان » ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑـﻦ ﺳـﯿﻨﺎ « رﺣﻤـﻪ اﷲ‬ ‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ‪ /‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ‪ :‬ﺿﯿﺎء اﻟﺪﯾﻦ دري ‪ /‬ﻣﺪرس ﻋﻠﻢ ﻣﻌﻘﻮل ‪ 1358 /‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺮﮐﺰي ‪ /‬ﭼﺎپ دوم ‪( 1360 /‬‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ ﻃﺎﻟﺒﺎن وﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﻣﯿﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺷﺒﯿﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻓﺎدات واﻓﺎﺿﺎت را در دو ﻧﻤـﻂ آﺧـﺮ ﮐﺘـﺎب » اﺷـﺎرات وﺗﻨﺒﯿﻬـﺎت « اﺑـﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺑـﺎ‬

‫ﺗﻔﻀﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮ وﺗﺸﺮﯾﺢ دﻗﯿﻘﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - ٧٠‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ‪/‬ج‪/1‬ص ‪ /257‬ﭼﺎپ ﺷﺸﻢ ‪ /‬ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ از دور دﺳﺖ ﺑﺨﺎرا راﻫﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺮﮐﺰي اﯾﺮان ﺷﺪه‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽرود ﮐﻪ‬ ‫درﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ درﺧﺎﻧﻘﺎهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻮل ﻣﺴﺎﻓﺮان و واردان وﻏﺮﯾﺒﺎن ﻣﯽﮐﺮدهاﻧﺪ ﺗﻮﻗﻒ اﺧﺘﯿﺎر ﻧﻤﻮده وﺑﺎﺷﯿﺦ‬ ‫آن ﺧﺎﻧﻘﺎه ﻧﯿﺰﻣﻼﻗﺎت ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ازﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮﻣﺴﯿﺮاو ازﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدﺧﺮاﺳﺎن ﻋﺒﻮرﻧﻤﻮده و درآن زﻣﺎن ﻣﺸﺎﯾﺦ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎري دراﯾﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺧﺎﻧﻘﺎه داﯾﺮﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ از ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﯾﻦ آﻧﺎن از ﺷﯿﺦ »اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤﺪﺧﺮﻗﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ)ﻣﺘﻮﻓﯽ در دﻫﻢ ﻣﺤﺮم– ﻋﺎﺷﻮرا– ﺳﺎل‪ 426‬ﯾﺎ ‪ 427‬ﻗﻤﺮي درﺳﻦ‪ 73‬ﺳﺎﻟﮕﯽ( و »ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻦ‬ ‫اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﯿﻬﻨﯽ« )ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ 357‬در ﻣﯿﻬﻨﻪ اﺑﯿﻮرد وﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ‪ 440‬درﻫﻤﺎن ﻗﺮﯾﻪ( ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮدﮐﻪ‬ ‫ﻫﺮدو ازﻣﺮﯾﺪان ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻗﺼﺎب آﻣﻠﯽ ﺑﻮده و ﺧﺮﻗﻪ از دﺳﺖ وي ﭘﻮﺷﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺑﯽ ﺑﮑﺮاﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻓﺮﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻄﺎرﻧﯿﺸﺎﺑﻮري درﮐﺘﺎب ﺗﺬﮐﺮةاﻻوﻟﯿﺎء ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ‬

‫ﺻﺤﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ازﻣﻼﻗﺎت اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ وﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ 71.‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ اﺳﺘﺒﻌﺎدي ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫آﻧﮑﻪ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻋﺒﻮر اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﺘﻤﯽ‪ ،‬و اﺳﺘﻘﺮار ﺷﯿﺦ درﺧﺮﻗﺎن ﺑﺴﻄﺎم ﻧﯿﺰﻗﻄﻌﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ دوﻣﻌﺎﺻﺮﯾﮑﺪﯾﮕﺮﺑﻮدهاﻧﺪ وﺑﺴﯿﺎرﮐﺴﺎن از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺳﻼﻃﯿﻦ زﻣﺎن وﮔﺮدﻧﮑﺸﺎن دوران‬

‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﻪ دﯾﺪار اﯾﻦ ﭘﯿﺮ روﺷﻦ ﺿﻤﯿﺮ ﻣﺸﺮف ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ 72.‬ﻣﻊذﻟﮏ ﺳﻨﺪ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه‬ ‫و ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻋﻄﺎر از ﭼﻪ ﻣﺄﺧﺬي ﺑﻪ ذﮐﺮ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻣﺒﺎدرت ورزﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫اﻣﺎ ﻣﺄﺧﺬ ﻣﻌﺘﺒﺮ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ زﻣﺎن ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮔﻮاه دﯾﺪارﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ از ﯾﮑﯽ از‬ ‫ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺻﻮﻓﯿﺎن دوران وﻋﺎرﻓﺎن ﺟﻬﺎن ﯾﻌﻨﯽ ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺑﯽاﻟﺨﯿﺮ ﻣﯿﻬﻨﻪاي اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 71‬ﺗﺬﮐﺮة اﻻوﻟﯿﺎء ‪ /‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﯾﻨﯽ ‪ /‬از روي ﻧﺴﺨﻪ ﻧﯿﮑﻠﺴﻮن ‪ /‬ﭼﺎپ ﭘﻨﺠﻢ ‪ /‬ص ‪175‬‬

‫‪ - 72‬ﻣﯿﺮ ﺧﻮﻧﺪ در» روﺿﮥ اﻟﺼﻔﺎ « ‪ /‬ﭼﺎپ ﺑﻤﺒﺌﯽ ‪ / 1270 /‬ج ‪ / 4‬ص ‪39‬؛ و ﺳﯿﻒ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻘﯿﻠﯽ در»آﺛﺎر اﻟﻮزارا ء«؛ و ﺧﻮﻧـﺪ ﻣﯿـﺮ در »‬

‫ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺴﯿﺮ « ‪ /‬چ ﺑﻤﺒﺌﯽ ‪ / 1273/‬ﺟﺰء ﭼﻬﺎرم ‪ /‬ج ‪ / 2‬ص ‪ ،27‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در » دﺳـﺘﻮراﻟﻮزرا ء « ‪ /‬ﺗﻬـﺮان ‪ / 1317 /‬ﺑـﻪ اﻫﺘﻤـﺎم ﺳـﻌﯿﺪ‬

‫ﻧﻔﯿﺴﯽ ‪ /‬ﺻﻔﺤﺎت‪ 141‬و‪142‬؛ و ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺿﯽ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻏﻔﺎري در »ﻧﮕﺎرﺳﺘﺎن« ‪ /‬چ ﺑﻤﺒﺌﯽ ‪/ 1275/‬ص ‪134-133‬؛ و ﻧﯿﺰ ﻣﻼ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮﺑﻦ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻮﻣﻦ ﺳﺒﺰواري ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﺤﻘﻖ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ وﺷﯿﺦ اﻻﺳﻼم اﺻـﻔﻬﺎﻧﯽ« ‪ -‬ﻣﺘـﻮﻓﯽ ﺑـﻪ ‪ «1090‬در » روﺿـﮥ اﻻﻧـﻮار « ‪ /‬ﺗﻬـﺮان ‪/‬‬ ‫‪ / 1284‬ﺻﻔﺤﺎت ‪113‬و‪114‬؛ و ﻧﯿﺰ ﻓﺰوﻧﯽ اﺳﺘﺮ آﺑﺎدي در » ﺑﺤﯿﺮه « ‪ /‬چ ﺗﻬﺮان ‪ / 1328/‬ص ‪ 375‬ﺷﺮح ﻣﻼﻗﺎت ﻣﺤﻤﺪ ﻏﺰﻧﻮي و ﺷـﯿﺦ‬

‫اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ را ذﮐﺮ ﻧﻤﻮده‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺠﺎي اﺳﻢ ﺑﺮدن از » ﺷﯿﺦ اﺑﻮ اﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ « از » زاﻫﺪ آﻫﻮ ﭘﻮش « ﯾﺎ » ﭘﯿﺮآﻫـﻮ ﭘـﻮش« ﯾـﺎدﮐﺮدهاﻧـﺪ‪» .‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮا رﻓﺘﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﻏﺰﻧﻮي ﺑﺎ ﺣﺴﻨﮏ وزﯾﺮ ﻧﺰد » ﭘﯿﺮآﻫﻮﭘﻮش«… ﺗﺤﺮﯾﻔﯽ از اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ » ﺳﻤﻌﺎﻧﯽ « در ﮐﺘﺎب » اﻻﻧﺴﺎب «‬

‫‪ /‬ﭼﺎپ اوﻗﺎف ‪ /‬ورق ‪ 194‬ب ‪ /‬درﺑﺎره ﻋﺎرف ﻣﺸﻬﻮر زﻣﺎن اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ ﺧﺮﻗـﺎﻧﯽ … آورده اﺳـﺖ‪ .‬اﺣﺘﻤـﺎل ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑـﻪ‬ ‫ﯾﻘﯿﻦ ﻣﯽ رود ﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ … در ﻣﻮﻗﻊ رﻓﺘﻦ ﻣﺤﻤﻮد ﺑـﻪ ري و ﮔﺬﺷـﺘﻦ او از ﺣـﺪود ﺑﺴـﻄﺎم در ﺳـﺎل ‪ 420‬ﻗﻤـﺮي روي داده ﺑﺎﺷـﺪ «‬

‫)اﺳﺘﺎد ﻓﻘﯿﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﯿﺪ ﻧﻔﯿﺴﯽ ‪ /‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﯿﻬﻘﯽ ‪ /‬ج ‪ / 2‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 997‬ﺗﺎ ‪.( 1003‬‬

‫‪ - 73‬ﺷﺮح اﯾﻦ ﻣﻼﻗﺎت ‪ -‬اﺣﺘﻤﺎﻻ ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس از ﺗﺬﮐﺮة اﻻوﻟﯿﺎ ءﻋﻄﺎر – ﺑﺪون ﻗﯿﺪ ﻧﺎم »اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ« در»ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي« ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺤﻤـﺪ‬

‫ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻠﺨﯽ ﻧﯿﺰ وارد ﺷﺪه ا ﺳﺖ‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﺤﻤﺪﻣﻨﻮر‪ 74‬اﺑﺘﺪا اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎب ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ ﺑﺎﺷﯿﺦ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ را ﮔﺸﻮده‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ دﯾﺪارﺷﯿﺦ آﻣﺪه و ﺳﻪ‬ ‫روز ﺑﺎ او ﺑﻪ ﺧﻠﻮت ﻧﺸﺴﺖ وﭘﺲ ازآن ﻧﯿﺰ دردﯾﺪارﻫﺎي ﻣﮑﺮري ﮐﻪ از ﺷﯿﺦ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽآورد ﺷﺎﻫﺪ وﻗﻮع ﮐﺮاﻣﺎت‬ ‫و اﻣﻮري ﺧﺎرق ﻋﺎدت ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﯿﺦ ﺑﻮد‪ ،‬و اﯾﻦ اﻣﺮ در دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﺣﻮال او و اﻧﺸﺎد ﻓﺼﻮل ﮐﺘﺎب اﺷﺎرات و‬ ‫ﺗﻨﺒﯿﻬﺎت ﻣﻮﺛﺮﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺰارشﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﮐﻤﺎ ﺑﯿﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ واﺳﺘﻨﺎدﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ »ﺑﺎﺑﺰرﮔﺎن زﻣﺎن‬ ‫ﻣﮑﺎﺗﺒﻪ داﺷﺖ‪ ...‬ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﺑﺎ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻓﻀﻞاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاﻟﺨﯿﺮ ﺻﻮﻓﯽ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ )‪ (440 – 357‬ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮرازﺧﺮاﺳﺎن ﺑﺎ وي ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ وﺧﻠﻮﺗﯽ داﺷﺖ واﯾﻦ ﻣﻼﻗﺎت او دراﻋﺘﻘﺎد ﺷﯿﺦ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﺼﻮف و ﮐﺮاﻣﺎت‬ ‫ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﺆﺛﺮﺑﻮد‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪﻣﻨﻮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬اﻣﺎ ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﻮﻋﻠﯽ ﭼﻨﺎن ﻣﺮﯾﺪ ﺷﯿﺦ ﻣﺎ ﮔﺸﺖ ﮐﻪ ﮐﻢ روزي ﺑﻮدي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‬ ‫ﺷﯿﺦ ﻣﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪي وﺑﻌﺪ ازآن ﻫﺮﮐﺘﺎب ﮐﻪ درﻋﻠﻢ ﺣﮑﻤﺖ ﺳﺎﺧﺖ– ﭼﻮن اﺷﺎرات وﻏﯿﺮآن– ﻓﺼﻠﯽ ﻣﺸﺒﻊ در اﺛﺒﺎت‬ ‫ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء وﺷﺮف ﺣﺎﻻت ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ اﯾﺮاد ﮐﺮد در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬و ﺑﯿﺎن ﻣﺮاﺗﺐ اﯾﺸﺎن و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺳﻠﻮك ﺟﺎده‬

‫ﻃﺮﯾﻘﺖ وﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﻣﻔﺮد ﺳﺎﺧﺖ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ « 76‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ ﮔﺰارﺷﻬﺎ را‬

‫ﻣﻮردﺗﺮدﯾﺪﻗﺮارداده ودرﺻﺤﺖ آﻧﻬﺎﺷﮏ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺸﺎن دادن ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺧﻮﯾﺶ‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫‪77‬‬

‫دﻟﯿﻞ آﻧﻬﺎ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻼش ﻣﺮﯾﺪان ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﺑﺰرگ‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻃﺮح ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮي ﺑﻌﯿﺪﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎﻣﺮﯾﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪﺗﻌﻈﯿﻢ ﺑﺰرﮔﺎﻧﺸﺎن درﻣﻮردآﻧﺎن ﮔﺰاﻓﻪﻫﺎ‬ ‫ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ روي ﺳﮑﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬روي دﯾﮕﺮﺳﮑﻪ ﻧﯿﺰ آن‬ ‫‪ - 74‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻓﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ‪ /‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﻮر ‪ /‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ‪ /‬ﺗﻬﺮان ‪ /‬ج ‪ / 1‬ﺻﻔﺤﺎت ‪194‬و‪ -195‬ﮐﺮاﻣﺎت‬ ‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺟﺎري ﺷﺪه و اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ را ﻣﺠﺬوب ﮐﺮده و اﺳـﺒﺎب ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﻣﺸـﺮب وي را ﻓـﺮاﻫﻢ آورده ﺑـﻪ‬

‫ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻧﺸﺮﯾﻪ »ﺗﺤﻔﻪ دروﯾﺶ« ‪ /‬ﺑﻬﻤﻦ ﻣﺎه ‪ / 1377‬ﭼﺎپ ﭘﺎرﯾﺲ ‪ /‬ﺷﻤﺎره اول اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪- 75‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ‪ /‬ج اول ‪ /‬ص ‪315 – 303‬‬ ‫‪ - 76‬اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ‪ /‬ص ‪ / 291‬ج اول‪.‬‬

‫‪ » - 77‬اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ اﺳﺖ و ﻣﺮﯾﺪان اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺠﻠﯿﻞ از ﻣﻘﺎم ﺷﯿﺦ ﺧﻮد آﻧﺮا ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧـﺪ « ﻧﺼـﺮاﷲ ﭘـﻮر‬

‫ﺟﻮادي ‪ /‬روﯾﺖ ﻣﺎه در آﺳﻤﺎن ‪ /‬ﻧﺸﺮ داﻧﺶ ‪ /‬آذر ‪ / 68‬ص ‪ .6‬آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ﭘﻮر ﺟﻮادي ﻣﻮرد دﻗﺖ ﻗﺮار ﻧـﺪادهاﻧـﺪ آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﮐﺮاﻣﺎت ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ و اوﻟﯿﺎء و ﻋﺮﻓﺎ ﺧﺎص ﻣﺮﯾﺪان ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ‪ -‬ﺑﻪ ﺷـﺮﺣﯽ ﮐـﻪ در رﺳـﺎﺋﻞ او ﺑـﻪ‬

‫ﺗﻔﺼﯿﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ وﻧﻤﻮﻧﻪ آن را در ﺻﻔﺤﺎت ﭘﯿﺶ ﻧﻘﻞ ﮐﺮدﯾﻢ – ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪه ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء وﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ» ﺑﻬﺎﻧﻪ« ﮐﻪ ﮐﺘﺎب »اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﯿﺪ« از ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻫﺎي ذﻫﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﻮر‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺷﯿﺦ اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ – ﺳـﺎﻟﻬﺎ ﭘـﺲ از‬

‫ﻣﺮگ او – اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﮑﻠﯽ را ﺣﻞ ﻧﻤﯽ ﮐﻨﺪ و ﺗﻮ ﺿﯿﺢ ﻧﻤﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻋـﻮاﻣﻠﯽ ﻣﻮﺟـﺐ ﺷـﺪه ﮐـﻪ ﺧـﻮد اﺑـﻦ ﺳـﯿﻨﺎ ﺷﺨﺼـﺎ ﺑـﺮﺧﻼف‬ ‫ﺧﺮدﮔﺮاﯾﺎن دﯾﺮوز و ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ اﻣﺮوز ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء ﮔﺮدد‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻧﺼﺮاﷲ ﭘﻮر ﺟﻮادي ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﻤﯽ ﭘﺮدازد ﮐﻪ اﺑﻦ‬

‫ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎن ﮐﻨﺠﮑﺎو ﺧﻮﯾﺶ ﺷﺎﻫﺪ ﻋﯿﻨﯽ ﭼﻪ ﺗﺠﺮﺑﯿﺎﺗﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﻧﺎﭼﺎر از ﻗﺒﻮل ﻗﺪرت روﺣﺎﻧﯽ اوﻟﯿﺎء در ﺗﺼﺮف در ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﺎرﺟﯽ‬

‫ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ درﺻﺪد ﺑﻬﺮه ﮔﯿﺮي از اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻠﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻫﻤﺎن ﻣﻨﺒﻊ ‪ /‬ﻫﻤﺎن ﺻﻔﺤﻪ‬

‫‪38‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﮔﺮدان ﻓﻼﺳﻔﻪاي اﻣﺜﺎل اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﻌﻠﻢ ﺧﻮﯾﺶ از ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎري از وﻗﺎﯾﻊ‬ ‫ﺧﻮدداري ورزﯾﺪه و ﺳﮑﻮت را ﺑﺮﺑﯿﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﺮﺟﺢ ﺷﻤﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ در»اﻻﺷﺎرات وﺗﻨﺒﯿﻬﺎت« دوﻧﻤﻂ آﺧﺮرا ﺑﻪ ﺗﺸﺮﯾﺢ اﺣﻮال ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ و ارﺑﺎب‬ ‫ﮐﺮاﻣﺖ اﺧﺘﺼﺎص داده وﺻﺪق وﺻﺤﺖ ﻣﻘﺎﻣﺎﺗﺸﺎن را اﺛﺒﺎت ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬وي »ﺑﺤﺚ دﻗﯿﻘﯽ دراﺻﻮل ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻋﺮﻓﺎ‬ ‫وﺗﻌﺮﯾﻒ زاﻫﺪ وﻋﺎرف و ﮐﯿﻔﯿﺖ اﺗﺼﺎل ﻧﻔﻮس ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻓﻌﺎل و اﻃﻼع ﺑﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ و ﻣﺮاﺣﻞ ﮐﻤﺎل وﺳﯿﺮ‬ ‫روﺣﯽ ﻋﺮﻓﺎ وﻣﻮﺿﻮع ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮد وﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء آورده وﺑﺎ اﺗﮑﺎء ﺑﺮﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺧﻮد اﯾﻦ اﻣﻮر را اﺛﺒﺎت‬ ‫ﮐﺮده اﺳﺖ و ازاﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻗﺴﻤﺘﯽ از رﺳﺎﻻت ﺧﻮد اﺷﺎرات و رﻣﻮز و ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ در ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺼﻮف‬ ‫دارد«‬

‫‪79‬‬

‫درﺗﻠﺒﺲ ﺑﻮﻋﻠﯽ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ و ﺗﻔﮑﺮ او ﺑﻪ ﺳﯿﺎق ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ در وﻗﺖ ﺗﻨﻈﯿﻢ رﺳﺎﻻﺗﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ » ﺣﯽ ﺑﻦ‬ ‫ﯾﻘﻈﺎن«… ﻧﯿﺰﺟﺎي ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻋﺒﯿﺪاﷲ ﺟﻮزﺟﺎﻧﯽ–ﺷﺎﮔﺮد دﯾﺮﯾﻨﻪ ﺧﺮدﮔﺮاي او–ﺑﺮاﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮔﻮاﻫﯽ داده واﯾﻦ اﻣﺮﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﺰارش‬ ‫ﻣﻔﺼﻞ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﺘﺎب اﺳﺮاراﻟﺘﻮﺣﯿﺪ در ﻣﻮرد ﺗﺄﺛﯿﺮ روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺑﺮ اﺣﻮال اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﯿﺠﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪﮐﻪ اﯾﻦ واﻗﻌﻪ را واﻗﻌﻪ ﻧﮕﺎران »ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺖ«‪ -‬ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ دﻓﺎع از ﺣﺮﻣﺖ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ – ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﻤﺎم دور زده و‬

‫از ﮐﻨﺎرش ﻋﺒﻮر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ 80.‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎرهاي از»ﺳﮑﻮﺗﻬﺎي‬

‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ« ﻧﯿﺰﺟﺎي ﺗﺄﻣﻞ دارد‪ .‬ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ آن ﭘﯿﺶ روي ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﺰارﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ‬ ‫ﮐﻨﯿﻢ و در ﺑﺎب ﻋﻠﺖ ﺳﮑﻮت ﻫﻮاداران ﺑﻮﻋﻠﯽ از ﺷﯿﻔﺘﮕﯽ ﻣﻌﻠﻤﺸﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺗﺼﻮف ﮔﻔﺘﮕﻮﻧﻤﺎﯾﯿﻢ ﮐﺎﻓﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﭼﺎپ اﺧﯿﺮﮐﺘﺎب اﺳﺮاراﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ و اﻫﺘﻤﺎم داﻧﺸﻤﻨﺪ وﻣﺤﻘﻖ ارزﻧﺪه ﺟﻨﺎب آﻗﺎي‬ ‫دﮐﺘﺮﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ﺑﯿﻔﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺎدﻓﺮزاﻧﻪ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﮐﺘﺮﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ﻣﺼﺤﺢ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب درﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﮏ اﺛﺮ دﻗﯿﻖ ﻣﻨﻘﺢ و ﺗﻨﻘﯿﺪي‬ ‫رﻧﺞ ﻓﺮاوان ﺑﺮده ودرﺗﻌﻠﯿﻘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻔﺼﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﺟﻠﺪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺗﺮﺗﯿﺐ دادهاﻧﺪ ﻗﺪرت‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻋﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﺗﮑﻤﻠﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت و ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﺑﺮ ﻣﺒﺎﺣﺚ‬ ‫ﻟﻐﻮي‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺷﻌﺎر و اﺣﺎدﯾﺚ وﻋﺒﺎرات ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺎء اﻗﻮال وداﺳﺘﺎنﻫﺎ )ﺗﺎﮐﯿﺪ از ﻣﺎ اﺳﺖ(‪،‬‬ ‫ودﯾﮕﺮ اﺷﺎرات اﺷﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ از ‪ 445‬ﺗﺎ ‪ 827‬ﮐﺘﺎب را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬در ﺑﺨﺶ دوم از ﺟﻠﺪ دوم ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﮕﺎري‬ ‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺒﺴﻮط و دﻗﯿﻖ و ﻣﻔﺼﻠﯽ از آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ و اﻗﻮال اوﻟﯿﺎء و ﻣﺸﺎﯾﺦ واﻣﺜﺎل وﺣﮑﻢ وادﻋﯿﻪ واﺷﻌﺎرﻋﺮﺑﯽ‬ ‫وﻓﺎرﺳﯽ وﻋﺒﺎرات وﻟﻐﺎت وﺗﺮﮐﯿﺒﺎت وﺗﻌﺒﯿﺮات وﻣﺜﻞوارهﻫﺎ وﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻬﺮي و روﺳﺘﺎﯾﯽ و ﻧﻈﺎم‬ ‫‪ - 79‬ذﺑﯿﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ ‪ /‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ‪ /‬ج اول ‪ /‬ﺻﻔﺤﺎت ‪ 603‬و‪604‬‬

‫‪ » - 80‬درﺑﺎره ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ و اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ رواﯾﺎت و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﻮﺟﻮد و ﻧﺴﺨﯽ از ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ در دﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﯽ ﻣﺤﻘﻘـﺎن اﺻـﻮﻻ در‬

‫ﺻﺤﺖ رواﯾﺎت ﻣﺬﮐﻮر ﺗﺮدﯾﺪ ﮐﺮده اﻧﺪ «‪ / .‬ﻣﻨﺒﻊ ﻓﻮق‬

‫‪39‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ واﻟﻘﺎب و ﻣﻌﻤﺎري وآﻻت و اواﻧﯽ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻈﺎم ﺧﺎﻧﻘﺎه و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺗﺼﻮف و اﻃﻤﻌﻪ و‬ ‫اﻟﺒﺴﻪ و آﻧﭽﻪ ﺑﺪاﻧﻬﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺮاﺟﻊ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺑﺨﺶ ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت )ﻗﺴﻤﺖ اول ازﺟﻠﺪ دوم( ﻣﺤﻘﻖ ارﺟﻤﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ اﺻﻞ ﮐﺘﺎب را درﺟﻠﺪ اول‬ ‫ﭘﯿﺶ روي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻬﺎده وﺷﺮح ﻫﺮﻟﻐﺖ و ﻣﻄﻠﺒﯽ را ﮐﻪ درﻫﺮﺻﻔﺤﻪاي ﻻزم دﯾﺪه در ﺗﻌﻠﯿﻘﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺻﻔﺤﻪ‪ ،‬و ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ در ﺟﻠﺪ دوم ﻗﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯿﺎن اﺑﻮﻋﻠﯽ و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﮐﻪ در‬ ‫ﺻﻔﺤﺎت ‪195 -194‬ﺟﻠﺪ اول ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻫﯿﭻ اﺷﺎرهاي ﻧﺪارد! ﮔﻮﯾﯽ اﯾﻦ دوﺻﻔﺤﻪ از ﺟﻠﺪ اول ﻧﺴﺨﻪ اﯾﺸﺎن ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﻣﻔﻘﻮد ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺎدﻋﺎﻣﺪاً از ﺑﺮرﺳﯽ‪ -‬وﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ اﺷﺎره ﺑﻪ– واﻗﻌﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﺧﻮدداري‬ ‫ورزﯾﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫درﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺎم ﯾﮑﺎﯾﮏ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎب ازآﻧﺎن اﺳﻢ رﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺎد ﻫﻤﻪ اﺳﺎﻣﯽ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده و ﺳﻌﯽ ﻓﺮاوان در ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ‬ ‫و ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺻﺎﺣﺒﺎن آن اﺳﺎﻣﯽ ﮐﺮده اﻋﻢ از اﯾﻦ ﮐﻪ ﺷﻄﺮﻧﺞ ﺑﺎز و دﻻك و ﺑﻘﺎل وﺟﺎروﮐﺶ وﻏﯿﺮه ﺑﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﺎﻣﻬﺎ ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﯽ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﮐﻪ از ﮐﺜﺮت ﮔﻤﻨﺎﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﻤﺸﺎن اﮐﺘﻔﺎ‬ ‫ورزﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ‪:‬‬ ‫اﺑﻮﺑﮑﺮﺟﺎﻧﺎرو‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ از اوﻻد ﺣﺴﻦ ﺟﺎﻧﺎرو اﺳﺖ و از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻣﺆﻟﻒ‪ .‬ﺟﺎي دﯾﮕﺮ اﻃﻼﻋﯽ در ﺑﺎب او‬ ‫ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ)ص ‪(645‬؛ اﺑﻮﺑﮑﺮدروﻧﯽ‪ :‬درﺑﺎب اﯾﻦ ﺷﺨﺺ اﻃﻼﻋﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎوردم‪ .‬وي ازﻣﺮدم دروناﺳﺖ)‪(646‬؛‬ ‫اﺑﻮﺑﮑﺮﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺣﻤﺪواﻋﻆ ﺳﺮﺧﺴﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﺮد را ﮐﻪ از ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ درﺟﺎي دﯾﮕﺮﻧﯿﺎﻓﺘﻢ )‪(648‬؛ اﺑﻮ‬ ‫ﺑﮑﺮﻣﮑﺮم‪ :‬اورا ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻢ )ص‪(648‬؛ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﻋﻨﺎزي‪ :‬ﻫﯿﭻ اﻃﻼﻋﯽ در ﺑﺎب اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎوردم‪ .‬و ﺣﺘﯽ‬ ‫درﺛﺒﺖ ﻧﺎم درﺳﺖ اوﺟﺎي ﺗﺮدﯾﺪﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ )‪(675‬؛ اﺣﻤﺪ‪ :‬از زﻧﺪﮔﯽ اﯾﻦ ﻣﺮﯾﺪ‪» .‬ﺑﻠﻔﻀﻞ ﺣﺴﻦ« ﺳﻨﺪي دﯾﮕﺮﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﻧﯿﺎوردم)‪ (684‬اﺣﻤﺪﺑﻮﻟﯿﺚ‪ :‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪ)‪ (684‬ﺣﺒﯽ‪ :‬در ﺑﺎب اﯾﻦ ﺧﯿﺎط و درزي ﺷﯿﺦ ﺳﻨﺪي درﺟﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ‬ ‫)‪( 694‬؛ ﺣﺴﻦ‪ .‬ﺑﺎﺑﺎ‪ :‬ﭘﯿﺶﻧﻤﺎز ﺷﯿﺦ‪ .‬درﺑﺎب اوﻫﯿﭻ اﻃﻼﻋﯽ… وﺟﻮد ﻧﺪارد)‪(694‬؛ ﺣﻤﺰه ﺳﮑﺎك‪ :‬درﺑﺎب اﯾﻦ‬ ‫ﭘﯿﺸﻪور ﺳﺎدهء ازﺟﺎﻫﯽ اﻃﻼﻋﯽ درﺟﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ وﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺶ در ﺟﺎﯾﯽ ﺛﺒﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ )ص‬ ‫‪ -(697‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ازﻣﺎ اﺳﺖ(؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ اژﺟﺎﻫﯽ‪ :‬زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ اورا درﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺎر ﺧﻮد ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ )‪ (708‬و…‬ ‫اﻣﺎ درﺗﻤﺎﻣﯽ ﺳﻄﻮر و ﺻﻔﺤﺎت ﺗﻌﻠﯿﻘﻪء اﻋﻼم‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ ،‬و ﻫﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﻧﺎم ﻧﺎﻣﯽ و اﺳﻢ ﺳﺎﻣﯽ‬ ‫ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮ ﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﯿﺎﻓﺖ!! آﯾﺎ اﯾﻦ اﻣﺮﻋﺠﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ ﺷﺎﯾﺪاﺳﺘﺎد ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ آﺛﺎر اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ وازاﯾﻦ روﺑﻪ اﺳﻢ او ﮐﻪ در» اﺳﺮاراﻟﺘﻮﺣﯿﺪ« ذﮐﺮﺷﺪه وﺻﻔﺤﺎﺗﯽ ﺑﻪ‬ ‫اﺣﻮاﻟﺶ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﻧﻨﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺗﻌﺠﺐ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ اﺳﺘﺎد ارﺟﻤﻨﺪ در ﺑﺨﺶ‬ ‫‪ - 81‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺼﻮر درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا در ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم ﻧﺎم ﻫﺎ ‪ /‬ﺟﻠﺪ دوم ﮐﺘﺎب ‪ /‬ﺑﺮگ ‪ / 404‬ﺑﻪ ﻧﺎم » اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ« در ﺻﻔﺤﺎت‬ ‫‪ 194‬و ‪ 195‬ﺟﻠﺪ اول اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫آﺧﺮﻣﺠﻠﺪ دوم ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان » ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻣﻨﺎﺑﻊ وﻣﺮاﺟﻊ « ﺑﻪ آﺛﺎر اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﺧﻮﯾﺶ رﺟﻮع‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮده‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎر اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﺗﻌﻠﯿﻘﻪ اﺳﺮاراﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده اﺳﺘﺎد ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار‬ ‫زﯾﺮﻧﺪ‪:‬‬ ‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪ .‬اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ :‬اﻻﺷﺎرات و اﻟﺘﻨﺒﯿﻬﺎت‪ /‬ﻣﺤﻤﻮد ﺷﻬﺎﺑﯽ‪ /‬ﺗﻬﺮان‪ /‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪1339/‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ اﺿﺤﻮﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم‪ /‬ﺣﺴﯿﻦ ﺧﺪﯾﻮﺟﻢ‪ /‬ﺗﻬﺮان‪ /‬ﺑﻨﯿﺎدﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪1350/‬‬ ‫رﺳﺎﯾﻞ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻓﯽ اﺳﺮاراﻟﺤﮑﻤﻪ اﻟﻤﺸﺮﻗﯿﻪ‪ /‬ﯾﺤﯿﯽ اﻟﻤﻬﺮﻧﯽ‬ ‫اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ اﻻﺿﺤﻮﯾﻪ‪ /‬ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺳﻠﯿﻤﺎن دﻧﯿﺎ ‪ /‬ﻗﺎﻫﺮه ‪1345‬‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ‪ /‬ﺗﻬﺮان‪ /‬اﻧﺠﻤﻦ دوﺳﺘﺪاران ﮐﺘﺎب‬ ‫اﻟﺸﻔﺎ اﻟﻄﺒﯿﻌﯿﺎت‪ /‬راﺟﻌﻪوﻗﺪم ﻟﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﻣﺪﮐﻮر‪ /‬ﻗﺎﻫﺮه‪/‬داو اﻟﮑﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﯽ اﻟﻄﺒﯿﻌﺎت‪/‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ ‪ /‬ﺗﻬﺮان‬ ‫اﯾﻦ» ﺳﮑﻮت ﭘﺮﻣﻌﻨﺎ « را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺣﺎﺻﻞ ﻓﺮاﻣﻮﺷﮑﺎري اﺳﺘﺎد داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺬﮐﺎر ﻧﺎم اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺗﻘﯿ‪‬ﻪ ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ﺷﺎﯾﺪ ﺟﻮ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ‬ ‫ﻓﻀﺎي روﺷﻨﻔﮑﺮي– ﮐﻪ ﺑﺮﻣﺤﻮر ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ دور ﻣﯽزﻧﺪ‪ -‬ﻣﺎﻧﻊ اﺳﺘﺎد از اراﺋﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ دﻗﯿﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؟! ﭼﻨﯿﻦ‬

‫اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ ﺑﯿﺠﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻮد اﺳﺘﺎد در ﻣﻘﺪﻣﻪاي‪ 82‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﻠﺪ اول ﮐﺘﺎب ﻧﻮﺷﺘﻪ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻋﯿﻨﻪ ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ دﻋﻮي ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺮاي اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ از ﺷﺨﺼﯿﺖ او ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ!! ودرﻋﯿﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ دﻋﺎوي ازﺟﺎﻧﺐ‬ ‫ﻣﺮﯾﺪان ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻧﻪ ﺧﻮد او؛ و در ﻫﺮﺣﺎل اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ داﯾﺮه ﺧﺮاﻓﺎت ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﻣﻊ ذﻟﮏ از‬ ‫ارزش ادﺑﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ‪ .‬ﻏﺎﻓﻞ از آن ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ ﻧﺤﻮه اﺳﺘﺪﻻل را ﭘﺎﯾﻪ ﮐﺎر ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ ﺑﺎﯾﺪﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان–ﺑﻠﮑﻪ ﻧﯿﻤﯽ ازآﺛﺎر اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ را– ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري ازﻧﺎﻗﺪان ﺧﺮدهﮔﯿﺮاﻣﺮوزي‬ ‫وﻣﺪﻋﯿﺎن ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﺷﻨﻪ ﭘﺎي او در اﻣﺮﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ ﻧﯿﺰﻣﻌﺪوم ﺳﺎزﯾﻢ‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ او ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء وﻣﺘﺼﻮﻓﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻘﻠﯽ ﺻﺤﺖ آن را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ روي‪ ،‬اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﻼﺣﻈﺎت ﻣﺎﻧﻊ ﺗﺤﻘﯿﻖ دﻗﯿﻘﻨﺪ و ﻣﺤﻘﻖ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﻧﺴﻮري وا ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮواز ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ ﺑﻪ ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﺤﻘﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﺑﯿﻢ از ﻓﺸﺎر ﻣﺪﻋﯿﺎن ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻠﻤﯽ و آﮐﺎدﻣﯿﮏ‬ ‫آﺛﺎر اﺷﺮاﻗﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺳﺮﮔﺮم ﺷﺪ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺷﻬﯿﺮو ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﻣﺮﺣﻮم »ﻫﺎﻧﺮي ﮐﻮرﺑﻦ« ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‬ ‫ﺷﻬﺎﻣﺖ اوﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺮار ﮔﯿﺮد واز ﻫﺮ ﺳﻮ ﺗﻼﺷﻬﺎي زﯾﺎدي ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﻦ راه ﺑﺮاو ﺻﻮرت‬ ‫‪ » - 82‬ﺷﺎﯾﺪ ﺿﺮورت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﺎدآور ﺷﻮم ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﻣﺮوز روز‪ ،‬ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﺳﻠﯿﻘﻪ ﻫـﺎ ﻧﯿﺴـﺖ‪ ،‬و ﺑـﯽ ﮔﻤـﺎن‬

‫ﺑﻌﻀﯽ ﺳﺨﻨﺎن و ﺑﻌﻀﯽ داﺳﺘﺎن ﻫﺎ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻫﺴﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﺧﺮاﻓﯽ … دارد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻫﺪف از ﻧﺸﺮ اﯾﻦ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﻨﺮي و ادﺑﯽ آﻧﻬﺎﺳﺖ – وﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ ﭘﯿﺎم وﻣﺤﺘﻮاي آﻧﻬﺎ … اﯾﻦ ﻧﮑﺘـﻪ را ﻧﺒﺎﯾـﺪ ﻓﺮاﻣـﻮش ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﺑﯿﺸـﺘﺮ اﯾـﻦ‬

‫ﺿﻌﻔﻬﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮﯾﺪان ﺑﺮﺷﺨﺼﯿﺖ ﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ وي اﻓﺰودهاﻧﺪ… ﺑﯿﮕﻤﺎن ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺴﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑـﻮد‬

‫ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻤﻨﺎﺳﺒﺖ ﺑﻌﻀﯽ ﮐﺎرﮐﻬﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﮑﻨﻢ و ﻧﮑﺮدم و وﻗﺘﻢ را ﺻﺮف اﯾﻦ ﮐﺎر ﮐﺮدم ﻣﻼﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ … « )ﭘﯿﺸـﮕﻔﺘﺎر‬ ‫ﻣﺼﺤﺢ‪ /‬ﺻﻔﺤﻪ ﻫﻔﺖ‪ /‬ﺟﻠﺪ اول اﺳﺮاراﻟﺘﻮﺣﯿﺪ‪ /‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ‪ /‬ﭼﺎپ اول ‪ /‬ﺑﻬﺎر ‪1366‬‬

‫‪41‬‬

‫ﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﻓﺸﺎرﻫﺎ او را از راﻫﯽ ﮐﻪ در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد دور ﻧﺴﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺼﻤﻢﺗﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫وﺗﺸﺮﯾﺢ آﺛﺎراﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ او‪ ،‬وﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮐﻪ آﺑﺸﺨﻮر اﻓﮑﺎر ﺷﺨﺼﯿﺘﻬﺎ وﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺰرگ‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﮑﻤﺖ و ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان – واﻓﺘﺨﺎر داﻧﺶ وﻣﻌﺮﻓﺖ ﺟﻬﺎن‪ -‬ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻫﺎﻧﺮي ﮐﻮرﺑﻦ ﻧﻤﺎد» ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ«‪ -‬ﮐﻪ از ﻣﺤﻮرﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ادب ﺣﻤﺎﺳﯽ‪-‬‬ ‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﯾﺮان اﺳﺖ‪ -‬در ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ و در ﻣﻌﺮض ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻫﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪83‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺛﺮي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺷﺪ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺘﺮوﮐﻪاي از‬ ‫ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺳﺎل ‪ 1933‬در ﭘﺎرﯾﺲ‪ -‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان زﯾﺮ )ﯾﮏ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه( اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪Pour l’ anthropologic philosophique:‬‬ ‫‪Un traite persan inedit de Sohrawadi d’ Alep. Dans Recherches philosophiques Paris.‬‬ ‫‪Boiwin. 1933. T. ll. pp. 53 –101.‬‬

‫اﻧﺘﺸﺎر آﺛﺎر ﮐﺮﺑﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن اداﻣﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ آﻧﮑﻪ وي در ﺳﺎل‪ 1954‬ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ اﺷﺮاﻗﯽ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ روي آورد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ وي اﺛﺮ زﯾﺮ) اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ و رواﯾﺖ ﯾﮏ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ(‪:‬‬ ‫‪A Vicenne et le recit visionnaire – Bibliotheque iranienne. Vol. 4&5 / Teheran - Paris. 1954.‬‬ ‫‪edition Maisonneuve. T I: 344P. T.II : 90 + 116P.‬‬

‫و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ )ﺳﻤﺒﻠﯿﺴﻢ در رواﯾﺘﻬﺎي ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ(‬ ‫‪Le symbolisme dans les recits visionnaires d’ A vicenne. revuz:‬‬ ‫‪“Syntheses”, Bruxelles. 1955. 20P.‬‬

‫را اﻧﺘﺸﺎر داد از ﻫﺮﺳﻮ ﻣﻮرد ﺣﻤﻼت ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﺘﻬﺎي ﻣﺪﻋﯽ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬وي ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻬﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪ‬ ‫در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺛﺮ وي وارد ﺷﺪه ﻧﺎﺷﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ‬ ‫ﺷﺶ ﺑﻌﺪي را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده و ﺟﻬﺎن واﻗﻌﯽ را ﻣﻨﺤﺼﺮ در ﭼﻬﺎر ﺑﻌﺪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﺮاي روﺷﻦ‬ ‫ﮐﺮدن ذﻫﻦ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺛﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻧﺴﺎن ﻧﻮراﻧﯽ در ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ« ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪:‬‬ ‫‪Physiologie de l’homme de lumiere dans le soufisme iranien dans le vol: “Ombre et lumiere”,‬‬ ‫‪Acad. Septentr. l- Paris, Descleede Brower, 1961. 130 p. 2eme edition: “L’homme de lumiere‬‬ ‫‪dans le soufisme iranien. 1971- Paris Edition presence.‬‬ ‫‪Collection: le soleil dans le coeur. diffuse par Medicis. 23l p.‬‬

‫از ﻧﻈﺮ او درك راز ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺳﺎده ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﺑﺮاي اﺷﺨﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﭽﻮن راه ﮔﻢ ﮐﺮدﮔﺎن‬ ‫در ﻣﯿﺎﻧﻪ ﮐﻮﯾﺮﺣﺘﯽ ﻗﻄﺐ ﻧﻤﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﯿﺰ از ﮐﻒ داده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﻣﺮدم در ﻓﻘﺪان اﻣﮑﺎن ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬از‬ ‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺧﻮﯾﺶ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ و ﻫﻮﯾﺘﯽ ﻧﺎﺧﻮﯾﺸﻤﻨﺪ و از ﺧﻮد ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ آﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﻋﻤﻘﯽ‬ ‫ﻓﺮا ﺣﺴﯽ ﻧﺪارد و ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺳﻄﺢ دو ﺑﻌﺪي و ﭼﻬﺎر ﺟﻬﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪء آن را ﻣﯽﺗﻮان در روي‬ ‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﺑﺎز ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺷﺨﺎص از ﮔﺸﻮدن دروازهﻫﺎي اﺑﻌﺎد ﻋﻤﻮدي ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺎﺟﺰﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﺘﺎب »اﻧﺴﺎن ﻧﻮراﻧﯽ در ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ« ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ )‪(Henry Corbin‬‬

‫‪ - 83‬ﺑﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺪﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ آﺛﺎر ﮐﻮرﺑﻦ در اﯾﻦ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ در ﭘﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان ﺑـﺮآﺋﯿﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ از آن‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﺎت آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ او ﺑﺎ ﮔﺬاري در ﺑﺮﺧﯽ از آﺛﺎرش ﺗﺪارك ﻣﯽ ﺟﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫»ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ« )‪ 84(Orientation‬ﻧﺎم دارد‪ .‬ﺑﺨﺸﯽ ازاﯾﻦ ﻓﺼﻞ‪-‬ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب را دارد‪ -‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬ ‫ﻋﺰﯾﺰ ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫ﺍﷲ ﻧﻮﺭ ﺍﻟﺴﻤﻮﺍﺕ ﻭ ﺍﻻﺭﺽ‬

‫ﻣﺜﻞ ﻧﻮﺭﻩ ﻛﻤﺸﻜﻮﺓ ﻓﻴﻬﺎ ﻣﺼﺒﺎﺡ ﺍﳌﺼﺒﺎﺡ ﰲ ﺯﺟﺎﺟﺔ ﺍﻟﺰﺟﺎﺟﻪ ﻛﺄ‪‬ﺎ ﻛﻮﻛﺐ ﺩﺭﻱ ﻳﻮﻗﺪ ﻣﻦ ﺷﺠﺮﻩ ﻣﺒﺎﺭﻛﻪ ﺯﻳﺘﻮﻧﻪ ﻻﺷﺮﻗﻴﻪ‬ ‫ﻭ ﻻﻏﺮﺑﻴﻪ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﺎﺩ ﺯﻳﺘﻬﺎ ﻳﻀﻲ ﺀ ﻭﻟﻮ ﱂ ﲤﺴﺴﻪ ﻧﺎﺭ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﺭ ﻋﻠﻲ ﻧﻮﺭ‪.‬‬ ‫ﻳﻬﺪﻱ ﺍﷲ ﻟﻨﻮﺭﻩ ﻣﻦ ﻳﺸﺎﺀ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ – ‪35 – 24‬‬ ‫)‪(Orientation‬‬

‫ﺟﻬﺖ ﯾﺎﺑﯽ‬

‫ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ – ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﻓﺼﻞ اول ﮐﺘﺎب » اﻧﺴﺎن ﻧﻮراﻧﯽ در ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ «‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮدان از ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ‬ ‫اﻟﻒ – ﻗﻄﺐ ﻫﺪاﯾﺖ‬ ‫ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ ازﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي اوﻟﯿﻪ ﻧﺎﺷﯽ ازﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن درﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲ ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن درﮔﯿﺘﯽ ﻣﺘﻼزم ﺑﺎ‬ ‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن او اﺳﺖ‪ ،‬واﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه راﺑﻄﻪء وﯾﮋهاي را ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎن وﺟﻬﺎن –ﺟﻬﺎن ﺧﺎص اﻧﺴﺎن‪-‬‬ ‫ﻣﻘﺮرﻣﯽدارد‪ .‬راﺑﻄﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻧﺤﻮه ﺣﻀﻮر آدﻣﯽ در ﻋﺎﻟﻢ ﻋﯿﻨﯿﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎت ارﺑﻌﻪ ﺷﻤﺎل و ﺟﻨﻮب و‬

‫ﺷﺮق وﻏﺮب ﻧﻘﺎﻃﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ درﺗﻼﻗﯽ ﺑﺎﺣﻀﻮراﻧﺴﺎن ﻗﺮارﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،86‬اﻣﺎ ﺑﯿﺎﻧﮕﺮﺟﻮﻫﺮوﻣﻌﻨﺎ وﺳﻤﺖ و ﺳﻮي‪ 87‬اﯾﻦ‬ ‫‪- 84‬ﯾﺎدآوري اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ داراي اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ واژه ‪ Orientation‬درﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ واژه ‪ Occidentalisation‬ﻗﺮار‬ ‫دارد‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ واژه از رﯾﺸﻪ »ﺷﺮق« ‪orient‬داراي دو ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎي آن » رو ﺑﻪ ﺷﺮق اﯾﺴﺘﺎدن«‪ ،‬و ﻣﻌﻨﺎي دوم آن‬

‫» ﺷﺮﻗﯽ ﺷﺪن« ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺒﻮل ارزﺷﻬﺎي ﺷﺮق را ﻧﻤﻮدن اﺳﺖ‪ .‬واژه دوم از رﯾﺸﻪ ﻏﺮب ‪ occident‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ ﺧـﻮد را ﻫﻤﺮﻧـﮓ ارزﺷـﻬﺎي‬

‫ﻏﺮﺑﯽ ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﻧﻈﺮ دور داﺷﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ »ارﯾﺎﻧﺘﺎﺳﯿﻮن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي )» ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ«( ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬

‫ﮐﻮرﺑﻦ از ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن اﯾﻦ واژه‪ Orientation‬ﺗﻤﺎم ﺑﺎر ﻣﻌﻨﻮي آن را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪» .‬روﺑﻪ ﺷﺮق اﯾﺴﺘﺎدن« ﯾﻌﻨﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮد را‬

‫درك ﮐﺮدن‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺎزﯾﺎﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺧﻮدرا ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ! » ﺷﺮقﯾﺎﺑﯽ« در ﺣﻘﯿﻘﺖ» ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻫﻮﯾﺖ اﺻﻠﯽ ﺧـﻮﯾﺶ « اﺳـﺖ ﭼـﺮا ﮐـﻪ ﺷـﺮق ﺟﻬـﺖ‬

‫ﺣﻘﯿﻘﯽ اﺳﺖ‪ .‬درﺣﻘﯿﻘﺖ درك ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﯾﺎﻓﺘﻦ ﻣﻘﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺮق و رو ﺑﻪ آن اﯾﺴﺘﺎدن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺒﻠﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧـﺐ‬

‫آن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ روي ﮐﻠﻤﻪ » اﻫﺘﺪا « را ﻧﯿﺰﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﺑﺮاي »ارﯾﺎﻧﺘﺎﺳﯿﻮن « ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ - 85‬در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻋﻨﺎن ﻗﻠﻢ را از ﮐﻒ داده و ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎد ﺗﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﻘﺪان آﺛﺎر ﺧـﻮد ﺳـﺮﮔﺮم ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ازآﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬

‫ﻣﻮارد ﺧﺎرج از ﻣﺘﻦ ﺑﺤﺚ اﺻﻠﯽ )ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮواز در ﺑﻌﺪ ﻋﻤﻮدي و ﻣﺮغ ﺳﺨﻨﮕﻮ( اﺳـﺖ وﺳـﺒﺐ ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه از درك ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬ ‫ﻣﺤﻮري ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﻟﻤﻘﺪور در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر از ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯽ آﻧﻬﺎ اﺣﺘﺮاز ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪- 86‬ﺟﻬﺖﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﭼﻬﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﻣﺘﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آدﻣﯽ در ﺟﻬﺎن دو ﺑﻌﺪي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در ﺳـﻄﺢ‬

‫اﻻرض ﻣﯽﮔﺬرد ﻧﻤﯿﺰﯾﺪ‪ .‬وي در ﺣﯿﺰي ﺷﺶ ﺟﻬﺘﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬دو ﺟﻬﺖ دﯾﮕﺮ ﻓﻮق و ﺗﺤﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬ ‫اﯾﻦ دوﺟﻬﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در دﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﺤﺚ اﺷﺎره ﻣﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎت ﺷﺸﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ‪:‬‬ ‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻏﺮق ﺑﺤﺮ ﮔﻨﺎﻫﻢ ز ﺷﺶ ﺟﻬﺖ‬

‫ﺗﺎ آﺷﻨﺎي ﻋﺸﻖ ﺷﺪم ز اﻫﻞ رﺣﻤﺘﻢ‬

‫‪43‬‬

‫ﺣﻀﻮردرﻫﺴﺘﯽاﻧﺪ‪ ،‬وﻋﻼﻣﺖ اﻧﻄﺒﺎق ﻃﺒﯿﻌﺖ آدﻣﯽ وﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﻪ او ﺑﺎ ﻫﺴﺘﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬داﺷﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺲ‬ ‫وﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﻣﮑﺎن ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ درﺟﻬﺎن راﻣﯿﺴﺮﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺧﻄﻮﻃﯽ ﮐﻪ از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب و از ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺟﻨﻮب اﻣﺘﺪاد‬ ‫ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ از زﻣﺮهء ﺑﺪﯾﻬﯿﺎت اوﻟﯿﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون آﻧﻬﺎ اﻣﮑﺎن ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﻧﺴﺎﻧﯽ دﺳﺖ‬ ‫ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ و ﺧﺼﯿﺼﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﺮﻗﯽ وﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﻤﺎل وﺟﻨﻮﺑﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮد‪.‬‬ ‫ﻃﺮح و ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﺒﮑﻪ ﺧﻄﻮط ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ – ﮐﻪ ﺑﺸﺮﻗﺎدر ﺑﻪ ﯾﺎدآوري زﻣﺎن ﭘﯿﺪاﯾﺶ آن ﻧﯿﺴﺖ – ﺑﻪ ﯾﮏ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ :‬ﻧﻘﻄﻪ ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎل ﻓﻠﮑﯽ‪ ،‬ﺳﺘﺎره ﻗﻄﺒﯽ‪ .‬آﯾﺎ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ارﺑﻌﻪ ﻋﺮﺿﯽ را‬ ‫ﯾﮏ ﺑﻌﺪﻃﻮﻟﯽ ﮐﻪ ازﺗﺤﺖ ﺑﻪ ﻓﻮق اﻣﺘﺪاد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؟ ﯾﺎ آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻃﻮﻟﯽ را ﺑﻪ اﻧﺤﺎء ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﯿﻔﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﺎوت اﯾﻦ درﯾﺎﻓﺖﻫﺎ ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در زﻣﺎن‬ ‫ﻧﯿﺰدﺳﺘﺨﻮش دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ؟‬ ‫ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ درزﻣﺎن‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺣﻀﻮر ﺧﻮﯾﺶ را در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ اﻧﺤﺎء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ اﺑﺘﻼء ﻣﯽﻧﻬﺪ؛ وﺗﺪاوم اﯾﻦ‬ ‫ﺣﻀﻮر در ﭼﯿﺰي ﭼﻮن ﺗﺎرﯾﺦ؛ و ﻃﺮح اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﺎرﯾﺦ داراي ﺟﻬﺘﯽ اﺳﺖ واﮔﺮ ﻫﺴﺖ ﮐﺪاﻣﯿﻦ؟‬ ‫ﻃﺮح اﯾﻦ ﺳﺆاﻻت ﻣﻌﻠﻮل آن اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ادراك ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل از ﯾﮏ ﻗﺎﻧﻮن ﺛﺎﺑﺖ وﻋﺎم وﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺗﺒﻌﯿﺖ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﻣﺮي ﺷﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرﺷﯿﻮه ﺣﻀﻮرﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘﻼًﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ‬ ‫ﺷﻤﺎل ﭘﺮدازد؟ از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮاي ﺷﻤﺎل و ﻣﻔﻬﻮم ﺷﻤﺎل ﻇﺎﻫﺮﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺮﺿﯽ ﻣﻌﻨﺎ و ﺟﻬﺖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺮﺣﺴﺐ درﯾﺎﻓﺖ دروﻧﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﺑﻌﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﺤﻮرﻫﺎي » ادب ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ اﯾﺮاﻧﯽ « ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻣﺸﺮق زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮي‬ ‫»ﻣﺸﺮﻗﯽ« ﮐﻪ درروي ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﻪ ﺟﺎﯾﯽ داردوﻧﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻣﺸﺮﻗﯽ ﮐﻪ درﺷﻤﺎرﻫﻔﺖ ﮐﺸﻮر واﻗﺎﻟﯿﻢ‬

‫ﺳﺒﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم» اﻗﻠﯿﻢ ﻫﺸﺘﻢ« ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .90‬اﯾﻦ اﻗﻠﯿﻢ ﺑﺎﻃﻨﯽ را ﻧﻪ درﺟﻬﺎن‬ ‫ﻣﺤﺴﻮس و ﻧﻪ درﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺮﺿﯽ ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درﻋﺎﻟﻤﯽ وراي ﺣﺲ و درﺑﻌﺪﻋﻤﻮدي ﻋﺎﻟﻢ‪ -‬آن ﻻﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺪاء‬ ‫وﻣﻨﺘﻬﺎ و ﻏﺎﺋﯿﺖ ﺳﻠﻮك اﺑﺪي اﺳﺖ– ﺑﺎﯾﺪﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬درﻗﻄﺐ ﺳﻤﺎوي‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺸﺮق ﻣﻌﻨﻮي ﻫﻤﺎن ﻗﻄﺐ ﺳﻤﺎوي‬ ‫‪ Sens - 87‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ رود‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺲ‪ ،‬ﺟﻮﻫﺮ‪ ،‬ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ … ﮐﺮﺑﻦ اﯾﻦ واژه را ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑـﺎر ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺧـﻮد در‬ ‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 88‬ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺪارﻫﺎ و ﻧﺼﻒ اﻟﻨﻬﺎرﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪- 89‬در اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﮐﺮﺑﻦ اﻧﺴﺎن ﺳﺎﻟﮏ وﺻﻮﻓﯽ را اﻧﺴﺎن ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐـﺮﺑﻦ ﺳـﺎﻟﯿﺎن دراز ﭘـﯿﺶ از ﺳـﻘﻮط دﯾـﻮار‬

‫ﺑﺮﻟﻦ واز ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﻣﺮز ﻣﯿﺎن ﺷﺮق وﻏﺮب و اﻧﻘﺴﺎم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮي ﺑﻪ » ﺷﻤﺎل« و » ﺟﻨﻮب « ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ وﺑﺪﯾﻦ روي ﻓﺎﻗﺪ ﻫـﺮ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ Climat- 90‬در ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻣﺤﺎوره اي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آب و ﻫﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ واژه اﻗﻠﯿﻢ از ﯾﮏ رﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺮﺑﻦ ﮐﻠﯿﻤﺎ را ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ‬

‫اﻗﻠﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد وﻫﻔﺖ اﻗﻠﯿﻢ را ‪ ،Sept climats‬و اﻗﻠﯿﻢ ﻫﺸﺘﻢ را ‪ Huitieme climat‬ﻋﻨﻮان ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ .‬اﻗﻠﯿﻢ ﻫﺸﺘﻢ و ﻋﺎﻟﻢ ﻫﻮرﻗﻠﯿﺎ در‬ ‫آﺛﺎر وي ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ را اﺷﻐﺎل ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻄﺐ ﺳﻤﺎوي دراﻧﺘﻬﺎﯾﯽﺗﺮﯾﻦ ﮐﺮاﻧﻪ ﺷﻤﺎﻟﯽ آﺳﻤﺎن واﻗﻊ اﺳﺖ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻣﺮز » ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻ« وآﺳﺘﺎﻧﻪ » ﻣﻼء اﻋﻠﯽ‬ ‫«اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﻠﯿﻤﯽ ﺗﻨﻬﺎ در ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﺑﯿﻨﺶ وﯾﮋهاي از ﺟﻬﺎن ﻣﯿﺴﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺺ ﺗﺼﻮف‬ ‫وﺷﯿﻮه زﯾﺴﺖ ﺻﻮﻓﯿﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻮه زﯾﺴﺖ روﺣﺎﻧﯿﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮف‪ ،‬و ﺑﻪ وﯾﮋه ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺪان ﺗﻌﻠﻖ دارد‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻋﺎرﻓﺎن درﭘﯽآﻧﻨﺪ در روي ﻧﻘﺸﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻞ درﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﺑﺮﻓﺮاز ﺷﻤﺎل‬ ‫ﻗﺮاردارد‪ .‬ﻧﻘﻄﻪء ﻣﺮﮐﺰي ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ درﺳﻠﻮك ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻧﻘﻄﻪاي ﺷﻤﺎﻟﯽ درآﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻠﺬا ﺑﺎﺳﻠﻮﮐﯽ ﺻﻌﻮدي و‬ ‫ﻣﻌﺮاجﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺪان دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ اﻣﺮزاﯾﻞ ﺷﺪن اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﯿﻒ ﺑﻨﺪﯾﻬﺎي‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻇﺎﻫﺮي را ﺗﺤﺖ ﺷﻤﻮل ﺧﻮد دارد‪ .‬ﺷﺮﻗﯿﺎن وﻏﺮﺑﯿﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎﻟﯿﺎن وﺟﻨﻮﺑﯿﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﮐﻪ ﺑﺪان اﻧﺘﺴﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ دﯾﮕﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﻤﯿﯿﺰﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﺸﺨﺼﺎت‬ ‫ﻋﺎدﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺟﺎ دارد ﮐﻪ از ﺧﻮدﺑﭙﺮﺳﯿﻢ ﻏﺮﺑﯿﺎن درﭼﻪ ﻣﻘﻄﻌﯽ‬ ‫اززﻣﺎن ﺑﻌﺪ ﻓﺮدي ﻣﻨﻘﺼﺖ ﻧﺎﭘﺬﯾﺮﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪﯾﻬﺎي ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮﺟﻬﺎت ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻇﺎﻫﺮي از دﺳﺖ‬ ‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺎ ﻏﺮﺑﯿﺎن ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎ را ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺒﯿﺮﻧﻤﻮد ﺟﺰ ﻓﺼﻠﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺎ ﻣﺎ‬ ‫ﻗﺒﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ» زﻣﯿﻦ ﻣﺮﮐﺰي« )ژﺋﻮ ﺳﺎﻧﺘﺮﯾﮏ( را ﻧﯿﺰ‪-‬ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ ﺟﻮﻫﺮواﻗﻌﯽ ﺧﻮد را ﺑﺮﻣﺎ ﻋﯿﺎن‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ– ﺑﺸﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬ﺟﻮﻫﺮي ﮐﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎﺑﺘﻮان »ژﺋﻮﺳﺎﻧﺘﺮﯾﺴﻢ« را ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎردرﯾﺎﻓﺘﺶ ازﺟﻬﺎن واﺣﺴﺎﺳﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﮏ‬ ‫»ﻣﺎﻧﺪاﻻ« ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ »ﻣﺎﻧﺪاﻻ«‪ 91‬اﻣﮑﺎن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺑﻌﺪﺷﻤﺎﻟﯽ را ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﯿﺖ ﺳﻄﻮت ﻧﻤﺎدﯾﻦ آن ﻣﯿﺴﺮﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺳﻄﻮﺗﯽ ﮐﻪ‬

‫راﻫﮕﺸﺎي آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻاﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺷﻤﺎل ﻣﻔﻘﻮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دراﺛﻨﺎي ﯾﮏ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ اﻧﻘﻼﺑﯽ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ‬ ‫ﺣﻀﻮراﻧﺴﺎن درﮐﯿﻬﺎن‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰدر آﺳﻤﺎن ﻣﻔﻘﻮد ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﮔﻢ ﮐﺮدن ﺷﻤﺎل‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺎﻧﺪن درﺗﺸﺨﯿﺺ آﺳﻤﺎن‬ ‫از دوزخ‪ ،‬و درﺗﻔﮑﯿﮏ ﻓﺮﺷﺘﻪ از دﯾﻮ‪ ،‬و در ﺗﻤﯿﯿﺰ ﻧﻮر ازﺳﺎﯾﻪ‪ ،‬و درﺗﻤﺎﯾﺰ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه)‪ (inconscience‬از‬ ‫ﻓﺮاﺧﻮدآﮔﺎه )‪...(Transconscience‬‬ ‫ﻧﻤﺎدﻫﺎي ﺷﻤﺎل‬ ‫ﺧﻄﺎي ﻣﺤﺾ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از»ﻧﻮر ﺷﺮﻗﯽ« »ﻣﺸﺮق ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ« رادرﺧﺎﻃﺮﻣﺎ ﺗﺪاﻋﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ از‬ ‫ﺷﺮق ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد وﻇﻠﻤﺖ ﺷﺐ را ﻧﻮر روز درﻣﯽﻧﻮردد‪ .‬روز و ﺷﺐ ازﭘﯽ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻓﺮا ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﯾﮑﺠﺎ ﺑﺎ‬ ‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﮔﺮد ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ اﺿﺪاد ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮر از ﻣﺸﺮق ﺳﺮ ﺑﺮ ﻣﯽﮐﺸﺪ و در ﻣﻐﺮب ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎن‬ ‫روز و ﻗﻮاﻋﺪ آن‪ ،‬دﻧﯿﺎي ﺷﺐ و ﺗﻮاﺑﻊ آن‪ ،‬دو روي ﺳﮑﻪء ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻼﻗﯽ اﯾﻦ دو‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﮕﺎه و‬ ‫‪ Mandala- 91‬ﻋﺒﺎرت از ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻮداﺋﯿﺎن ﺑﺎ ﺳﻨﮓ رﯾﺰهﻫﺎي رﻧﮓ ﺷﺪه و ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺮد درﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺎﻋﺘﻬﺎي ﻣﺘﻤﺎدي‬

‫ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ آن ﺻﺮف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺎﺑﻠﻮ آن رادر آب ﻣﯽﺷﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﯽ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺪف آﻧﺎن از‬

‫اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ و ﺑﺮ ﻫﻢ زدن اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﺪم دوام و ﻧﺎﭘﺎﯾﺪاري ﺣﯿﺎت در دﻧﯿﺎي ﺧﺎﮐﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي ﺗﺎﺑﻠﻮﻫﺎي »ﻣﺎﻧﺪاﻻ« ﺻﺤﻨﻪﻫﺎي‬ ‫ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﺪاﻻﻫﺎ ﺷﮑﻠﯽ ﻣﺪور دارد ﮐﻪ در ﻣﺮﮐﺰ آن اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻮدا( ﺟﻠﻮس ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫دروﻗﺖ ﻏﺮوب ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﻣﯿﺎﻧﻪ و ﺑﺮزﺧﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺷﺐ ﻣﻬﺮﺧﻮد را ﺑﺮآن زده و ﻧﻪ روز درآن ﺑﻪ‬ ‫ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ‪» .‬ﺑﺮزﺧﯽ دوﮔﺎﻧﻪ« ‪ Crepusculum vespertinum‬ﮐﻪ ﻧﻤﺎدي از ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن‬ ‫ﮐﻪ ﻟﻮﺗﺮ ﺑﺪان اﺷﺎره دارد‪.‬‬ ‫اﻧﺪﮐﯽ درﻧﮓ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ در ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻧﻮري ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺷﺮﻗﯽ و ﻧﻪ ﻏﺮﺑﯽ ‪ ،‬ﺑﻞ ﺷﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ .‬آﻓﺘﺎب ﻧﯿﻤﻪ‬ ‫ﺷﺐ‪ ،‬درﺧﺸﺶ ﭘﮕﺎه وﺳﻄﻮت ﺻﺒﺢ ﺻﺎدق‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮرازﺟﻨﺲ روزيﮐﻪ درﭘﯽ ﺷﺐ وﺷﺒﯽ درﭘﺲ روز ﻣﯽرﺳﺪ و‬ ‫ﻣﯽﮔﺬرد ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ روزي اﺳﺖ ﮐﻪ در ژرﻓﻨﺎي ﻇﻠﻤﺎت ﺷﺎم ﺗﺠﻠﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ رﻧﮓ دﻟﻔﺮوز‬ ‫روز زده و ﺷﺒﯽ ﻣﻨﯿﺮ را ﻣﺘﻸﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ Nox illuminatio mea in deliciis meis‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﮑﺎن اﻣﮑﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻧﻮﯾﻦ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ازﺗﻌﯿﯿﻦ وﺗﻮﺿﯿﺢ ﺗﻀﺎد ﻣﯿﺎن ﺷﺮق وﻏﺮب‪ ،‬ﻧﻮر وﻇﻠﻤﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ‬ ‫ﮐﺎﻣﻼًﺟﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﻪ از ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻮرﺷﻤﺎﻟﯽ و اﻧﺴﺎن ﺷﻤﺎل زاﺋﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ازدﯾﺎرﺷﻤﺎل اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ازﺷﻤﺎل آﻣﺪه وﺑﻪ ﺷﻤﺎل رﻫﺴﭙﺎرﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺎ ﺷﻤﺎل ﻧﯿﺰ داراي وﺟﻬﯽ ﻣﺜﺎﻟﯽ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪي را در ﻣﺎوراء ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﺻﻮرت ﺧﯿﺎﻟﯽ‪ 92‬ﮐﻪ در‬

‫ﺗﻘﺪم ﺟﻮﻫﺮي ﺑﺮﻫﺮﻧﻮع درﯾﺎﻓﺖ ﺣﺴﯽ ﺑﻮده‪ ،‬وﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﯿﺎس ﺑﺎ ﺻﻮرت ﺗﺮاﺷﯽﻫﺎي ذﻫﻦ در ﭘﯽ درﯾﺎﻓﺘﻬﺎي ﺣﺴﯽ‬ ‫ازﻋﺎﻟﻢ ﺧﺎرج اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ درﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺿﯽ ازاﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺣﺲ وﺟﻮﻫﺮ و ﺟﻬﺖ از ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﺧﯿﺎﻟﯽ‬ ‫ﺑﺪوي ﻧﺸﺌﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪» .‬ﺻﻮرﺗﯽ ﺧﯿﺎﻟﯽ« ﮐﻪ ذﻫﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﻄﺐ ﻓﻠﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﻌﺪ ﻋﻤﻮدي ﻫﺴﺘﯽ‬ ‫اﻧﺴﺎن درﺷﻤﺎل ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ»ﺧﯿﺎﻟﯽﻣﺜﺎﻟﯽ« وﺟﻮددارد‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ درﺑﯿﺎن ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻓﺮض ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪهاي‬ ‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺷﺒﺎﻧﻪ و آﻓﺘﺎب در ﻇﻠﻤﺖ در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ رازآﻣﯿﺰ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬ ‫درآﺛﺎرﺳﻬﺮوردي درﺑﻄﻦ ﺧﻠﺴﻪاي– ﮐﻪ درآن ﻫﺮﻣﺲ ﻗﻬﺮﻣﺎن داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود – ﻫﻤﯿﻦ اﺷﺎره را ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﺎﺋﯿﻢ‪ .‬ﺳﺎﯾﺮﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﺷﺐ ﻧﻮراﻧﯽ‪ ،‬ﻇﻬﺮ ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮر ﺳﯿﺎه‪ .93‬اﯾﻦ ﻫﻤﻪ اﺷﺎره‬

‫ﺑﻪ ﺗﺸﻌﺸﻌﺎت ﺻﺒﺢ ﺻﺎدق دارد ﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﺎﻧﻮي آن را ﻣﺪﻧﻈﺮﻗﺮارداده اﺳﺖ و ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي آن ﺗﻤﺎﻣﯽ ذرات ﻧﻮر ﮐﻪ‬ ‫‪ - 92‬اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺧﯿﺎﻟﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﻧﯿﺮوي ﻣﺘﺨﯿﻠﻪ و ﻗﻮه ﺧﯿﺎل ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﺧﺒﺎل ﻧﻘﺶ آﻓﺮﯾﻦ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﯿﺎل ﺑﺪان اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻪ‬

‫ﻣﺠﺮد از ﺗﻌﯿﯿﻦ اﺳﺖ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه ﺑﺪان ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻋﯿﺎن اﮐﻮان ﺗﻘﺪم زﻣﺎﻧﯽ و ﺗﻘﺪم ﻣﻨﻄﻘﯽ دارد‪ .‬ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ »ﺻﻮرت ﺧﯿﺎﻟﯿﻪ« ﺷﯿﺦ‬

‫اﺑﻮ ﺳﻌﯿﺪ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ‪:‬‬

‫ﺗﺎدر ﻧﮕﺮد ﮐﻪ ﺑﯽ ﺗﻮ ﭼﻮن ﺧﻮاﻫﻢ ﺧﻔﺖ‬

‫ﺑﺎور ﻧﮑﻨﯽ ﺧﯿﺎل ﺧﻮد را ﺑﻔﺮﺳﺖ‬

‫و ﺑﺎﺑﺎ ﻃﺎﻫﺮ ﻋﺮﯾﺎن ﻣﯽﺳﺮآﯾﺪ ‪:‬‬

‫ﺳﺤﺮ از ﺑﺴﺘﺮم ﺑﻮي ﮔﻞ آﯾﻮ‬

‫ﭼﻮ ﺷﻮ ﮔﯿﺮوم ﺧﯿﺎﻟﺖ را در آﻏﻮش‬

‫‪ - 93‬ﻣﺤﻮر ﮔﻔﺘﺎر ﮐﺮﺑﻦ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮرﺳﯽ اﻟﻮان اﻧﻮار در ﻧﺰد ﺻﻮﻓﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺗﻮﺟﻪ وي ﺑﻪ آﻓﺘﺎب ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ‪،‬‬ ‫وﻧﻮر ﺳﯿﺎه ﻣﻌﻄﻮف اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﻓﻆ درﺑﺎره آﻓﺘﺎب ﺷﺒﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬

‫ز روي دﺧﺘﺮ ﮔﻠﭽﻬﺮ رز ﻧﻘﺎب اﻧﺪاز‬

‫ﺑﻪ ﻧﯿﻤﻪ ﺷﺐ اﮔﺮت آﻓﺘﺎب ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ‬

‫ﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﻮد ﺷﺒﺴﺘﺮي در ﻣﻮرد » ﻧﻮرﺳﯿﺎه « ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ درون آب ﺣﯿﺎت اﺳﺖ‬

‫ﺳﯿﺎﻫﯽ ﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯽ ﻧﻮر ذات اﺳﺖ‬

‫‪46‬‬

‫درﺣﻀﯿﺾ ﻣﺎده زﻧﺪاﻧﯽ اﻧﺪاز ﻇﻠﻤﺖ ﺑﺎزداﺷﺘﮕﺎه ﺧﻮﯾﺶ رﻫﺎﯾﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ» ارض ﻣﻨﯿﺮ« ‪ ،Terra lucida‬ﯾﺎ‬ ‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ روﺷﻦ ﻋﺮوج ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﯾﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻬﺸﺖ»ﯾﯽ ﻣﺎ« ‪ Yima‬در ﺷﻤﺎل ﻓﻠﮑﯽ واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻠﻘﻪ« در ﺗﻘﺪم ﺑﺮﺗﻤﺎﻣﯽ دادهﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ اﺑﺰار ﻣﺮاﻗﺒﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﺨﯿﻞ ﻓﻌﺎل‬ ‫)‪ .(imagination active‬اﯾﻦ اﺑـﺰار‪ ،‬دادهﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﯽ را آﺑﺴﺘﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺧﺎص ﺧـﻮد ﮐﺮده و در اﺛﻨﺎي آن‪،‬‬ ‫ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺣﻀﻮر ﻣﻘﺪر آدﻣﯽ را در ﻋﺎﻟﻢ وﺟﻮد و ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ ﻓﻄﺮي او را ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺑﻪ‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻓﻀﺎي ﻣﺎدي‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬و ﻧﺠﻮﻣﯽ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫آدﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ».‬ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ« ‪Voie droite‬ﻋﺒﺎرت ازﻋﺪم اﻧﺤﺮاف ﺑﻪ ﻣﺸﺮق وﻣﻐﺮب‪ ،‬و ﺻﻌﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي‬ ‫ﻗﻠﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺮﮐﺰﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺮوﺟﯽ ﺑﻪ ﻣﺎوراي اﺑﻌﺎد ﻗﺮاردادي در روي ﻧﻘﺸﻪ ﻋﺎﻟﻢ‪ .‬ﻋﺮوﺟﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻃﻨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد زاﯾﻨﺪه ﻧﻮر و روﺷﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ اﻧﻮار ﻧﺎم دارد‪ .‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺎﻃﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻧﻮار را‬ ‫در ﺗﻘﺎﺑﻞ وﺗﻀﺎد ﺑﺎ ﻓﻀﺎي ﺟﻬﺎن ﻇﺎﻫﺮي و ﺧﺎرﺟﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه از ﺑﻄﻦ آن ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي‬ ‫ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﺟﺰ ﻓﻀﺎي ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ ﺗﻮدرﺗﻮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬زﺑﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﻏﺮب و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﻮﯾﻦ آن‬ ‫ﻣﺜﻞ »ﻧﻮﻣﯿﻨﺎﻟﯿﺴﻢ« و »ﺳﻮﺑﮋﮐﺘﯿﻮﯾﺴﻢ« ‪ Subjectivisme et nominalisme‬از اراﺋﻪ ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﺑﺮاي واژه »ﺑﺎﻃﻦ« در‬ ‫ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﻟﻐﺖ »ﺳﻤﺒﻞ«‪ -‬ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ در اﺻﻄﻼﺣﺎت راﯾﺞ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻏﺮب‬ ‫ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻏﯿﺮﻋﯿﻨﯽ و ذﻫﻨﯽ اﺳﺖ – ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن »ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل« )‪ (Le monde des symboles‬ﮐﺎﻣﻼً ﻧﺎرﺳﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﺎه واﻗﻌﯿﺎت ﻣﺤﺴﻮس را ﺑﻪ ﻃﻮرﻏﻠﻮآﻣﯿﺰي ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ از ادراك ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ واﻗﻌﯽ– اﻣﺎ ﻓﺮاﺣﺴﯽ‪-‬‬ ‫ﺑﺎزﺧﻮاﻫﯿﻢ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬درﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺮﺷﯽ از ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﯿﻨﯿﺎت‪ ،‬واﻗﻌﯽاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺰآن ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﺴﺖ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ذﻫﻨﯽ وﺧﯿﺎﻟﯽ‬ ‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻋﻮض درﺣﮑﻤﺖ اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺳﻬﺮوردي ﮐﻪ ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎﮔﺮاﯾﯽ ﻣﺘﺎًﺧﺮﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﯽرود‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‬ ‫‪Mundus imaginalis‬ﯾﮏ دﻧﯿﺎي روﺣﺎﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻟﻄﯿﻒ وآﺳﻤﺎﻧﯽ ﻫﻮرﻗﻠﯿﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ از‬ ‫ﺗﺠﺮﯾﺪات وﺗﻌﻤﯿﻤﺎت و ﺳﺮ ﻓﺼﻞﻫﺎ‪ Paradigmes‬درآن ﻧﺸﺎﻧﯽ ﻧﯿﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﮑﻤﺎي اﺷﺮاﻗﯽ ﻣﮑﺮراً ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ» ﺻﻮرت ﻣﺜﺎﻟﯿﻪ« ﯾﮏ ﻧﻮع‪ ،‬رب اﻟﻨﻮع و اﻟﻬﻪ و ﺻﻨﻢ ﻣﺘﮑﺎﻓﺌﻪ آن ﻧﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻋﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺪرﺳﯽ‬ ‫وﺣﻮزوي آن را ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﺠﺮﯾﺪ ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه ﯾﮏ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﺎﻟﻢ ﺻﻮر‬ ‫ﻣﺜﺎﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺻﻮر و اﺷﮑﺎل ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻘﻮﻟﻪ» ﻣﻠﮑﻮت ﺷﻨﺎﺳﯽ « ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻮﺟﻮدات واﺷﯿﺎء در ﭘﺮﺗﻮ اﻧﻮار ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬روﯾﺖ آﻧﺎن در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻫﻮرﻗﻠﯿﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫دﯾﮕﺮروﯾﺖ آﻧﺎن درﭘﺮﺗﻮﺷﻌﺎﻋﻬﺎي ﻣﻠﮑﻮت‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان از اﯾﻦ روﯾﺖ ﺑﻪ ﺻﻌﻮد ﺑﺮﺻﺨﺮهاي زﻣﺮدﯾﻦ در ﻗﻄﺐ ﺳﻤﺎوي‬ ‫وﺷﻬﻮد ﻣﻠﮑﻮت ﺗﻌﺒﯿﺮﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﻠﻮﮐﯽ ﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻬﺞ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﻓﺮض اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻓﺮداﻧﯿﺖ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ و ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻋﻠﻘﻪﻫﺎ و ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﺎ ﺟﻤﻊ و ﮔﺮوه ﺑﺎﻟﻘﻮه ﺑﺎﯾﺪ داراي ﯾﮏ ﺑﻌﺪﻣﻠﮑﻮﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺷﺪ اﯾﻦ‬ ‫ﺑﻌﺪ ﺿﺎﻣﻦ ﻓﺘﺢ دﯾﺪهء دل وﭼﺸﻢ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ از راه آن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻌﺎرف و درﯾﺎﻓﺖﻫﺎي ﻓﺮاﺣﺴﯽ دﺳﺘﺨﻮش‬

‫‪47‬‬

‫ﺗﺤﻮل ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺖ آنرا ﻣﯽﺗﻮان ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان»ﻫﯿﺮوﮔﻨﻮز«‪ (hierognose) 94‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻔﻬﯿﻢ و ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻧﻤﺎدﻫﺎي دﻧﯿﺎي ﻋﺮﻓﺎن ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي از اﺑﺰار و وﺳﺎﯾﻞ ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﺗﺸﺮﯾﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﯾﻦ روي دﺳﺖاﻓﺰارﻫﺎي دو ﺑﻌﺪي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهء ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻏﺮب ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ از درك و‬ ‫درﯾﺎﻓﺖ رﻣﻮز اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﯽﺑﻬﺮه ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮي رﺳﺎﺗﺮاﯾﻨﺠﺎ ﺳﺨﻦ از دو ﮔﻮﻧﻪ ﻇﻠﻤﺖ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ ﻇﻠﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ وﺣﺠﺎب و ﭘﺮده و ﻓﺮوﺑﻠﻌﻨﺪه ذرات ﻧﻮرﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﺻﻮل »ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق«‬‫ﺳﻬﺮوردي وﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻣﺎﻧﻮي وﻗﺘﯽ ﻧﻮرازاﯾﻦ زﻧﺪان ﻇﻠﻤﺎﻧﯽ وزﻫﺪان اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﯿﺮون ﺟﻬﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻇﻠﻤﺖ ﻣﺠﻮف‬ ‫ﺑﺮروي ﺧﻮدﺗﺎ ﻣﯽﺧﻮردوﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮﯾﺶ واﻫﺸﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﻇﻠﻤﺖ در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻧﻮرﻗﺮار دارد و ﻃﺒﯿﻌﺘﺶ ﻗﺒﻮل‬ ‫ﻧﻮراﻧﯿﺖ ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫ ﻇﻠﻤﺎت دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺎ ازآن ﺑﺎ ﻧﺎم »ﺷﺎم روﺷﻦ«‪» ،‬ﻇﻠﻤﺖ ﻧﻮراﻧﯽ«‪ » ،‬ﺷﺐ رﺧﺸﻨﺪه«‪،‬‬‫»ﺳﯿﺎﻫﯽ روﺷﻨﺎﯾﯽ آﻓﺮﯾﻦ« و» ﻧﻮرﺳﯿﺎه « ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ -‬درﺣﮑﺎﯾﺘﯽ ﮐﻪ اﺛﺮﺧﺎﻣﻪ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎﺳﺖ‪ -‬ﺗﻤﺎﯾﺰ روﺷﻦ اﯾﻦ دو ﻇﻠﻤﺎت را ﺑﻪ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎرﺟﻬﺖ ﻃﻮﻟﯽ ﺳﯿﺮﺳﻼك ﺑﺎزﺧﻮاﻧﺪهاﯾﻢ‪ .‬ﻇﻠﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﮔﺮداﮔﺮدﻗﻄﺐ را اﺣﺎﻃﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ واﺻﻞ اﻻﺻﻮل‪ ،‬ﺷﺎم‬ ‫ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﻋﻼء ﻣﻘﺎم ﻋﻤﯽ وﺧﺎرج ازﺗﯿﺮرس وﻫﻢ وادراك وﺷﻌﻮر وﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﻇﻠﻤﺎﺗﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ درﻏﺮﺑﯽﺗﺮﯾﻦ ﮐﺮاﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻊ وﻣﺎده ودر ﺗﻼﻗﯽ ﺑﺎ »ﻋﺪم« واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪﺻﻮر ﻣﺠﺮده‬ ‫‪ Formes pures‬اﻓﻮل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﺮق ﺻﻮرﻣﺠﺮده‪ ،‬آن ﻣﺸﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻘﻄﻪ واوﻟﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪ آﻓﺮﯾﻨﺶ اﮐﻮان‬ ‫ﮐﺎﺋﻨﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎل ﻓﻠﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺣﮑﺎﯾﺖ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ دو ﺟﺎﯾﮕﺎه و دو ﻣﻔﻬﻮم از آﻓﺘﺎب ﺷﺒﺎﻧﻪ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آن »ﻋﻘﻞ اول«‬ ‫ﯾﺎ ﮐﺮوﺑﯽ ﻟﻮﮔﻮس ‪ Logos‬ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺗﺸﻌﺸﻌﯽ در ﺑﻄﻦ ﻇﻠﻤﺎت )‪ (Deus absconditus‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﺮﺗﻮ »ﺧﻮد آﮔﺎهﺑﺮﺗﺮ« )‪ (Surconscience‬از اﻓﻖ »وﺟﺪان آﮔﺎه« )‪ (Conscience‬ﺳﺮ ﺑﺮآرد‪ .‬از دﯾﮕﺮ ﺳﻮ روح‬ ‫آدﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮوغ »ﺧﻮدآﮔﺎه« )‪ (Conscience‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ژرﻓﻨﺎي ﺗﺎرﯾﮑﯽ»ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه«‪((Subconscient‬ﻃﻠﻮع‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺰد ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢاﻟﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮي اﻟﻮان اﻧﻮار )ﺑﺨﺼﻮص»ﺳﻮاد ﻣﻨﻮر« و »ﻧﻮر اﺧﻀﺮ«( ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ »روﺣﺎﻧﯽ –‬ ‫ﮐﯿﻬﺎﻧﯽ« ‪ Psycho-cosmique‬ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺑﻨﺎ »ﺟﻬﺖﯾﺎﺑﯽ« ﻣﺘﻼزم ﺑﺎ اﻟﺼﺎق ﺳﻪ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮروي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ »ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه« ‪ Inconscience‬ازﯾﮑﺴﻮ‪ ،‬و ﺷﺎم روﺷﻦ »ﺧﻮدآﮔﺎه ﺑﺮﺗﺮ« ‪ Surconscience‬از‬ ‫ﺳﻮي دﯾﮕﺮ روز »ﺧﻮدآﮔﺎه«‪ Conscience،‬را در ﻣﯿﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻇﻠﻤﺖ ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ اﺑﺮﻫﺎي ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه‪،‬‬ ‫‪ Gnose - 94‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﺎﻃﻦﮔﺮاﯾﯽ و ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬و ‪ Gnostique‬ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺷـﺎﯾﺪ ﺗﺮﮐﯿـﺐ ﻓـﻮق ﺗﻮﺳـﻂ‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺑﺪاع ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻣﮑﺘﺒﯽ واژه »ﻏﻨﻮص« ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﻪاي ﻧﯿﺰ »ﻏﻨﻮﺻﯿﻪ« ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪48‬‬

‫ﻇﻠﻤﺎت ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺮﻗﻄﺐ‪ ،‬ﻟﯿﻠﮥ اﻟﻤﺜﻞ– ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﺟﻮف آن روح ﺳﻠﻮك ﻣﯽﮐﻨﺪ– از ﻇﻠﻤﺎﺗﯽ ﮐﻪ زﻧﺪان ذرات ﻧﻮر‬ ‫اﺳﺖ ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻇﻠﻤﺖ‪ ،‬در ﻣﻨﺘﻬﺎاﻟﯿﻪ ﻣﻐﺮب ﻗﺮاردارد‪ ،‬ودوزخ ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ اﺑﺎﻟﺴﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﻬﺖﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﻗﻄﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ درآﺳﻤﺎن در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﯾﮏ ﻓﻮق و ﯾﮏ ﺗﺤﺖ را ﻣﻌﯿﻦ ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ ﻣﯿﺎن آن‬ ‫دو ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻠﻂ ﮐﺮد‪… «.‬‬ ‫» داﻧﺶ ﻓﻀﺎﻧﻮردي‪-‬ﺑﯽآﻧﮑﻪ ﺧﻮدﺑﺪاﻧﺪ– ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﭘﻬﻨﺎي آﺳﻤﺎﻧﻬﺎي ﻧﻮراﻧﯽ ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ راﻫﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺑﺮد‪.‬‬ ‫در اﻧﺠﯿﻞ ﺗﻮﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ »ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﻣﻠﮑﻮت اﻟﻬﯽ‬ ‫درآﺳﻤﺎنﻫﺎ ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪﮐﻪ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن آﺳﻤﺎن درﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﺑﺮﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎﺣﻘﯿﻘﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﮑﻮت در ژرﻓﻨﺎي وﺟﻮد ﺷﻤﺎ ﻗﺮار دارد‪ .‬آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎرج از وﺟﻮد ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪« .‬‬ ‫)اﻧﺠﯿﻞ ﺗﻮﻣﺎ‪ .‬دﺳﺘﻨﻮﯾﺲ ﻗﺒﻄﯽ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﯿﻮﻣﻮن‪ -‬ﭘﺎرﯾﺲ ‪« (26 -19 -1959‬‬ ‫ﺗﮑﻤﻠﻪ‬ ‫ آﺛﺎر ﮐﺮﺑﻦ‬‫آﺛﺎر ﮐﺮﺑﻦ ﺑﺨﺸﯽ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﺮﺧﯽ در دﺳﺖ اﻧﺘﺸﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﯿﺰ از وي‬ ‫ﻧﺰد ﻫﻤﺴﺮ ارﺟﻤﻨﺪش ﺧﺎﻧﻢ ﮐﺮﺑﻦ ﺑﺎﻗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺸﺎءاﷲ در ﻓﺮﺻﺘﻬﺎي ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻧﺘﺸﺎر ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬آﺛﺎر ﮐﺮﺑﻦ‬ ‫ﭼﻨﺪان ﺟﺎﯾﯽ ﻧﺰدﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ ﺑﺎزﻧﮑﺮد وﭘﺲ از وي ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﺮﯾﺎن ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﮕﺸﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬ ‫آﻧﮑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ وي ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪه وﺧﺎرج از ﻗﺪرت درﯾﺎﻓﺖ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﺎن ﻣﻐﺮبزﻣﯿﻦ ﺑﻮدو ازﺗﯿﺮرس‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪ آﻧﺎن ﻓﺮاﺗﺮﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎرﻣﻼﺻﺪرا ﻣﺎﻧﻨﺪﻋﺮﺷﯿﻪ و ﻣﺸﺎﻋﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ رﻏﺒﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ درﻓﻼﺳﻔﻪ و‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان وﻣﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ و اﯾﺮاﻧﺸﻨﺎﺳﺎن ﺑﺮ ﻧﯿﺎﻧﮕﯿﺨﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﻓﻨﯽ و ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل از »ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻋﻘﻠﯽ« ﻣﺘﻮﺟﻪ »ﺑﺮاﻫﯿﻦ ﻋﺮﺷﯽ« ﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ در‪ 1978‬ﮐﺮﺳﯽ وي ﺑﻪ ﮐﺸﯿﺸﯽ داﻧﺶ ﭘﮋوه و اﺳﻼمﺷﻨﺎش ﺑﻪ ﻧﺎم» ﭘﻞ ﻧﻮﯾﺎ«رﺳﯿﺪ‪،‬‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺪرس »ﺗﺄوﯾﻼت ﻗﺮآﻧﯽ«)‪ (Exegeses coraniques‬درﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ ‪5eme Section-Lecole pratique 5-‬‬

‫‪» des hautes Etudes-Sorbone‬ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ ﺳﻮرﺑﻦ« ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻮﯾﺎ دﻧﺒﺎﻟﻪرو ﮐﺮﺑﻦ ﻧﺒﻮد و ﺑﻪ دﻧﺒﺎﻟﻪروي‬ ‫از وي ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر ﮐﻪ اﻓﺘﺨﺎر ﺷﺎﮔﺮدي ﻫﺮ دو اﺳﺘﺎد ﻓﻮق را در ﻫﻤﺎن ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫داﺷﺖ اﻇﻬﺎرﮐﺮد ﮐﻪ آﺛﺎرﮐﺮﺑﻦ ﺑﺮاي اروﭘﺎﺋﯿﺎن‪-‬ﻫﺮ اﻧﺪازه ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪو ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‪ -‬ﻗﺎﺑﻞ درك و‬ ‫دﺳﺘﺮﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﻮت ﻧﺎﺑﻬﻨﮕﺎم » ﭘﻞ ﻧﻮﯾﺎ« ﮐﺸﯿﺶ ﻣﺤﻘﻖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم » ﻣﻮﻧﻮ« ﻋﻬﺪهدار دروس ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻋﻠﯽ رﻏﻢ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ داﺷﺖ‪ ،‬از درك دﻧﯿﺎي ﮐﺮﺑﻦ ﻧﺎﺗﻮان و ﻣﻬﺠﻮر ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﺖ دﯾﮕﺮﻋﺪم اﻗﺒﺎل آﺛﺎرﮐﺮﺑﻦ درﺑﯿﻦ ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻏﺮب آن ﺑﻮد ﮐﻪ وي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان و ﺣﮑﻤﺖ‬ ‫اﺷﺮاق را – ﮐﻪ ﺧﻮد در آن ﻣﻨﻐﻤﺮ ﺑﻮد – ﺑﺎ ﻣﻌﻀﻠﺘﺮﯾﻦ ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ ﺑﯿﺎن ﻣﯽداﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮآﺛﺎر ﮐﺮﺑﻦ را ﺑﻪ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﻤﺎ و‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﺮ از اﺳﺮار و راز آﻣﯿﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از ﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ ﮐﺮﺑﻦ در ﻧﻮﺷﺘﺎرﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬ ‫‪49‬‬

‫دﻗﺎﯾﻖ و ﻟﻄﺎﯾﻒ ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺻﻮﻓﯿﺎن اﯾﺮاﻧﯽ را ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻗﺮاردادﻫﺎي »ﭘﺴﯿﮑﺎﻧﺎﻟﯿﺘﯿﮏ« ﺑﯿﺎن دارد‪ ،‬وآﻧﺠﺎ ﮐﻪ‬ ‫واژهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد درﻓﻦ روانﭘﮋوﻫﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻨﻈﻮر او ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬وي از ﺧﻠﻖ و اﺑﺪاع واژهﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ‬ ‫ﺑﺎك ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻄﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﻣﺸﮑﻞ و ﻣﻌﻀﻞ ﺑﻮد‪ ،‬واژهﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ اﺑﺪاع ﻣﯽﻧﻤﻮد ﻏﺮاﺑﺖ‬ ‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﮐﺮﺑﻦ ﻣﺘﻬﻮراﻧﻪ در آﺛﺎرش ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﻣﻨﻄﻖ دﮐﺎرﺗﯽ و ﺟﻬﺎﻧﺒﯿﻨﯽ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ اﺷﺎره‬ ‫ﻣﯽورزﯾﺪ و ﻧﻮاﻗﺺ و ﻧﻘﺎﯾﺺ اﯾﻦ دﺳﺘﮕﺎه ﺗﺸﺮﯾﺤﯽ دوﺑﻌﺪي را ﺑﻪ ﻧﻘﺪ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎي ﺻﺮﯾﺢ ﻣﻮﺟﺐ‬ ‫ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻣﻼﻗﺎﺗﯽ ﺑﺎ »ﮐﺎرل ﮔﻮﺳﺘﺎو ﯾﻮﻧﮓ« روانﭘﮋوه ﺷﻬﯿﺮﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬او را ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ آﺛﺎرﺳﻬﺮوردي و ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان‬ ‫ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮ ارﺟﻤﻨﺪ ﮐﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﻫﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻼﻗﺎت اﯾﻦ دو ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻃﯽ‬ ‫اﻓﮑﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و آن ﺷﺐ ﺗﺎ ﺻﺒﺢ را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن »ﺗﺨﯿﻞﺧﻼق« )‪ (imagination creatrice‬در‬ ‫ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﯿﻬﻮده ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﯾﻮﻧﮓ از ﻣﺸﺮب اﺳﺘﺎد وي ﻓﺮوﯾﺪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎي ﻧﺠﻮﻣﯽ‬ ‫ﺟﺪا و ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در‪1964‬ﻣﺆﺧﺮهاي ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺘﺎب »ﮐﺎرل ﮔﻮﺳﺘﺎوﯾﻮﻧﮓ« ﺑﻪ ﻗﻠﻢ »ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ« ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ اﻧﺘﺸﺎرات »ﺑﻮﺷﻪ ﮐﺎﺳﺘﻞ« ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪ‪:‬‬ ‫‪Postface a c.g. jung. Reponse a job (trad. francaise de Roland Cahen). Paris. Buchet-Castel.‬‬ ‫‪1964. 12p‬‬

‫)ﻣﻮﺧﺮه ﺑﺮ ﮐﺎرل ﮔﻮﺳﺘﺎر ﯾﻮﻧﮓ ‪/‬ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ » ژوب«(‬ ‫ﺗﺎ ﺳﺎل‪ 1976‬ﺑﯿﺶ از‪ 200‬اﺛﺮ )اﻋﻢ از ﮐﺘﺎب‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ( از ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪،‬‬ ‫آﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ژاﭘﻨﯽ‪ ،‬ﻋﺮﺑﯽ وﻓﺎرﺳﯽ اﻧﺘﺸﺎرﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از آن ﻣﯿﺎن ﺗﻌﺪادي ﺑﻪ اﺑﻮﻋﻠﯽﺳﯿﻨﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت‬ ‫ازآﺛﺎرذﯾﻠﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪Avicenne et le recit visionnaire.Maisonneuve 1954‬‬ ‫‪Avicennisme et imamisme. 1955. Teheran‬‬ ‫‪Le symbolisme dans les recite visionnaires d’Avicenne. Syntheses.1955‬‬ ‫‪Avicenne, philosophe de l’lslam iranien. Monde nouveau 1955‬‬ ‫‪Avicennisme et iranisme dans notre univers spirituel. France-Asie. 1955‬‬ ‫‪Avicenne et Averroes.Maznod.1956‬‬

‫‪1‬‬‫‪2‬‬‫‪3‬‬‫‪4‬‬‫‪5‬‬‫‪6-‬‬

‫)‪ -1‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ و ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﯽ؛ ‪ -2‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ واﻣﺎﻣﺖ ﮔﺮاﯾﯽ؛ ‪ -3‬ﺳﻤﺒﻠﯿﺴﻢ در رواﯾﺎت ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﯽ اﺑﻦ‬ ‫ﺳﯿﻨﺎ؛ ‪ -4‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ ﺟﻬﺎن » اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮاﻧﯽ «؛ ‪ -5‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و اﯾﺮانﮔﺮاﯾﯽ در دﻧﯿﺎي روﺣﺎﻧﯽ ﻣﺎ؛ ‪ -6‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ و‬ ‫اﺑﻦ رﺷﺪ ﻗﺮﻃﺒﯽ(‬ ‫ﺑﺎﺿﺎﻓﻪ دو ﭘﮋوﻫﺶ ﮐﻪ در» ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ « و درﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »اﻧﺴﯿﮑﻠﻮﭘﺪي ﯾﻮﻧﯿﻮرﺳﺎﻟﯿﺲ « درﺑﺎره‬ ‫ﺷﯿﺦاﻟﺮﺋﯿﺲ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮدرآﻣﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎب »اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ وﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪاي« درﺳﺎل‪ 1960‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه و‬ ‫در ﻧﯿﻮﯾﻮرك اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ذﮐﺮﺷﺪﮐﺮﺑﻦ ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ آﺛﺎر اﺷﺮاﻗﯽ ﺷﯿﺦ اﻟﺮﺋﯿﺲ اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ آﻣﺎج ﺣﻤﻼت ﻓﻼﺳﻔﻪ‬ ‫ﺧﺮدﮔﺮاي ﻣﻐﺮب زﻣﯿﻦ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آﻧﺎن ردﺧﻮﯾﺶ و ردﻣﺸﺮب ﺧﻮﯾﺶ را در ﭘﮋوﻫﺶ وي ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت‬ ‫ﮐﺮﺑﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽداد ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺣﮑﯿﻤﯽ ﺑﻪ ﻋﻈﻤﺖ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﭘﺲ از اﻧﻐﻤﺎر در ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ و وﻗﻮف ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻧﻘﺎﯾﺺ و‬ ‫ﻧﻮاﻗﺺ آن ﺑﻪ ﻧﻔﺎﯾﺲ ﻓﻨﻮن ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن و ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق روي آورده و راه ﮐﺸﻒ و ﺷﻬﻮد ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺣﮑﻤﺎي‬ ‫‪50‬‬

‫ﻣﺸﺮﻗﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫» ﻣﻦ درﺑﺎره اﺛﺮﺧﻮﯾﺶ در ﻣﻮرد داﺳﺘﺎن ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﺑﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮ‬ ‫در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺷﮕﻔﺘﯽ آﻓﺮﯾﺪﭼﺮا ﮐﻪ درﭼﻬﺎرﭼﻮب » اﯾﺮاﻧﯿﺴﻢ « و ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي اﯾﻦ ﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮدرآﻣﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎدﯾﮕﺮاﻧﯽ ﻧﯿﺰﺑﻮدﻧﺪﮐﻪ اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ راﺟﺰدر ﻟﺒﺎس ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن اﺳﮑﻮﻻﺳﺘﯿﮑﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ازﺟﺎﻧﺐ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻊ از ﯾﮏ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮﮔﺮﻓﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ وي ﺑﻪ ﭼﻪ ﺷﯿﻮه در ﻣﺤﯿﻂ روﺣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫وي درآن ﺑﻪ رﺳﻤﯿﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه زﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ادﻋﺎي اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ )ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ‬ ‫آﻧﻬﺎ را ﻧﺸﻨﺎﺧﺘﻪ( ﻣﻮرد اﺗﮑﺎء ﻗﺮارﮔﯿﺮﻧﺪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺗﻘﻠﺒﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﺑﺪﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‬

‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺎﯾﻞ اﺳﺖ از ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ دﻓﺎع ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ 95،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺟﻮاز ﺧﻼف واﻗﻊ ﮔﻮﯾﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮ دادن ﻣﻌﺎﻧﯽ‬ ‫ﻟﻐﺎت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻦ از واژه » ﺑﺎﻃﻨﯽ « ) )‪ta Eow, batin. Par opposition a ta Eew, zahir‬‬

‫‪““Esoterique‬ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪) .‬ﺑﺎﻃﻦ درﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻇﺎﻫﺮ( داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﺜﻠﯿﺜﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺪا ﮐﺮدن اﺟﺰاي اﯾﻦ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﻄﻤﺌﻦﺗﺮﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮاي ﻋﺪم درك ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﻣﺎ )ﺣﮑﯿﻤﺎن اﺷﺮاﻗﯽ( درﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪﻣﺸﺎﺑﻬﺎت را ﺑﺎ ﻣﺸﺎﺑﻬﺎت ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫ﺑﺎزﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ روي ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ادراﮐﯽ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﻮدن ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺗﻔﻬﯿﻢ ﻧﻤﺎدﻫﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از دﯾﺪن آﻧﻬﺎ ﻣﺤﺮوﻣﻨﺪ ﯾﻘﯿﻦ دارم‪ .‬رواﯾﺖ اﻧﺠﯿﻠﯽ ازداﺳﺘﺎن ﺿﯿﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﻋﺮﺻﻪ ﻋﻠﻮم ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻨﯽ ﺧﻮد را‬ ‫ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺿﯿﺎﻓﺖ رو ﺑﺮﻣﯽﺗﺎﺑﻨﺪ ﺑﯿﻬﻮده اﺳﺖ‪ .‬روﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻦ آﻧﺎن اﺳﺒﺎب ﺣﺰن و‬ ‫ﻏﻤﺨﻮارﮔﯽ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد «‪.‬‬ ‫)اﻧﺴﺎن ﻧﻮراﻧﯽ در ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ‪ /‬ﭘﺎورﻗﯽ ﺻﻔﺤﺎت ‪( 21- 20‬‬ ‫ روش ﻣﺎ در ﺗﺮﺟﻤﻪ‬‫اﻣﺎ روﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ در ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺛﺮ ﮐﺮﺑﻦ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﯾﻢ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺮﺑﻦ ﭘﯿﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﺼﻮف اﯾﺮاﻧﯽ در اﻋﻤﺎق ﻓﻠﺴﻔﻪ آﻟﻤﺎن ﻏﻮر و اﺳﺘﻐﺮاﻗﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﮐﺮد‪ .‬او رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫دﮐﺘﺮاي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﭘﮋوﻫﺶ در اﻧﺪﯾﺸﻪ »ﻫﺎﯾﺪﮔﺮ« ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺳﺘﺮگ ﻣﻌﺎﺻﺮآﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﺮد و درﺟﺴﺘﺠﻮي رﯾﺸﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﺎت اﺳﺘﺎد از ﺑﻄﻦ اﻓﮑﺎرﻫﮕﻞ و » اﺳﺘﺎد اﮐﻬﺎرت « و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﮑﻤﺎي ﻣﺘﺄﻟﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ وﻗﻮف ﺗﺎم ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ ازآن ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﮐﺎرﺗﺪرﯾﺲ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ » ﻟﻮﯾﯽ ﻣﺎﺳﯿﻨﯿﻮن « از ﻓﻀﺎي » اﮔﺰﯾﺴﺘﺎﻧﺴﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ وﯾﮋه ﻫﺎﯾﺪﮔﺮ« رو در »‬ ‫آﺳﻤﺎن ﺷﮕﺮف ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﯿﻦ « آورد‪ .‬ﻣﻼﺻﺪرا او را ﺑﻪ آﺛﺎر ﺳﻬﺮوردي و ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق راه ﺑﺮد‪ ،‬و درﺗﺪاوم اﯾﻦ‬ ‫ﮔﺬارﺑﻪ دﯾﺎر ﭘﻬﻠﻮﯾﻮن و ﻣﺰدﯾﺴﻨﺎﺋﯿﺎن ﭘﺎي ﻧﻬﺎد و درآﻧﺠﺎ ﺣﮑﻤﺎي زرﺗﺸﺘﯽ را درﺣﺎل ﺗﻌﻠﯿﻢ ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺟﻮان‬ ‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد‪ .‬او را ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻣﺘﻮن ﻣﺸﮑﻞ ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺮﺟﻤﻪ وﺗﺸﺮﯾﺢ وﺗﻔﺴﯿﺮﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻇﺮف‬ ‫‪ - 95‬ﮐﻠﯿﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﺘﯿﺰه ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬و در ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻔﯽ اﻃﻮاري وراي ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﺮد‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺎت ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ اﻣﺜﺎل ﺷﯿﺦ اﺑﻮﺳـﻌﯿﺪ اﺑـﯽ اﻟﺨﯿـﺮ‬

‫وﺷﯿﺦ اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﺧﺮﻗﺎﻧﯽ و … را در زﻣﺮه اﻓﺴﺎﻧﻪﭘﺮدارﯾﻬﺎي ﻣﺮﯾﺪان ﺑﺮاي ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﺮﺷﺪان ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻮل ﻣﺮﺣﻮم ﻫﺎﻧﺮي ﮐﻮرﺑﻦ – در دﻓﺎع از ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ ﺑﻪ » ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺗﻘﻠﺒﯽ از روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ « دﭼﺎر ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻻﺗﯿﻦ ﺑﺮاي ﮐﺎر او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه و او را آزار ﻓﺮاوان ﻣﯽداد‪ .‬ﺑﮕﺬرﯾﻢ از اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﻇﺮف ﻋﻈﯿﻢ زﺑﺎن‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ و ﻇﺮﻓﯿﺖ ﻓﺮاوان زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﻨﺠﺎﯾﯽ وﯾﺎراﯾﯽ ﻗﺒﻮل ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ وﻋﺎرﻓﺎن از اﯾﻦ‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻧﺎﻟﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﻣﻦﻋﺎﺟﺰازﺑﯿﺎنﻧﻤﻮدنوﺧﻠﻖازﺷﻨﯿﺪﻧﺶ‬

‫ﻣﻦ ﮔﻨﮓ ﺧﻮاب دﯾـﺪه وﻋﺎﻟﻢ ﺗﻤﺎم ﮐﺮ‬

‫ﮐﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻮﻧﯽ آﮐﻨﺪه از اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻓﻨﯽ ﺧﺎص ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﺼﻮف ﻣﺘﻀﻤﻦ‬ ‫واژهﻫﺎي ﻋﺎدي و روزﻣﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﻔﻬﻮم وﮐﺎرﺑﺮدي ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت دارﻧﺪ و ﻣﻔﯿﺪ ﻣﻌﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮي ﺑﻮده و ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ از ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺑﺎزﮔﺮدان ﻣﺘﻮن ﺗﺼﻮف ﺑﻪ‬ ‫زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻏﺮﺑﯽ‪-‬ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺼﻮف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد ﺳﻨﺘﯽ و ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪاي ﻧﺪارد‪-‬ﺑﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ اﺳﺎﺳﯽ و ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻞ‬ ‫ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬آﻧﺠﺎ دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺮاي ﻟﻐﺎت ﻣﺘﺮادﻓﯽ ﺟﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن واژهﻫﺎ ﻣﻌﻨﺎي روزﻣﺮه ﺧﻮد را در ﻓﺮﻫﻨﮓ‬ ‫ﻟﻐﺎت از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻨﺎي وﯾﮋه ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت را ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻦ ﭼﻮ ﻟﺐ ﮔﻮﯾﻢ ﻟﺐ درﯾﺎ ﺑﻮد‬

‫ﻣﻦ ﭼﻮ ﻻ ﮔﻮﯾﻢ ﻣﺮاد اﻻ ﺑﻮد‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻧﻈﺮي ﺑﻪ واژه ﻓﮑﺮ ﺑﯿﻔﮑﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﮑﺮﻋﺒﺎرت از ﺣﺮﮐﺖ از ﻣﻌﻠﻮم ﺑﻪ ﻣﺠﻬﻮل اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﻓﮑﺮ‬ ‫ﻣﺼﻄﻠﺢ ﻧﺰد ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ ﻋﺒﺎرت از ﻧﻘﺶ ﺑﻨﺪي ﺧﯿﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﮑﺮ ﻧﻬﺎﯾﺖ ذﮐﺮاﺳﺖ وﻓﮑﺮ وذﮐﺮ دوﺑﺎل ﺑﺮاي ﻃﯿﺮان‬ ‫ﻣﺮغ روح ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ اﺻﻄﻼحﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬ ‫و ﭘﮋوﻫﺶ در ﻣﺘﻮن ﻋﺎرﻓﺎن و ﺻﻮﻓﯿﺎن ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ ﺗﻔﺴﯿﺮﺷﺎن ﺟﺰ ﺑﺎزﺗﺎب اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﻓﮑﺎر ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻨﺎن‬ ‫ﺑﯿﺮوﻧﯿﻨﺪ ودرون ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬درون ﺧﻮدرا درﮔﻔﺘﺎرﺷﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد ﺑﺤﺜﺸﺎن ﺑﻬﺎﻧﻪاي ﺑﯿﺶ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ درآﺛﺎري ﮐﻪ ﮐﺮﺑﻦ ازﺻﻮﻓﯿﺎن و ﻋﺎرﻓﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ ﺳﺨﻦ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﮐﻢ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﺻﻄﻼﺣﺎت را در اﺻﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺼﻮف ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎزﺟﺴﺖ و درﺟﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ .‬درﺗﺮﺟﻤﻪ‬ ‫آﺛﺎرﮐﺮﺑﻦ از ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ اﺻﻞ را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﻢ ﻣﺘﻦ ﻧﻬﺎﯾﯽ ﻣﺎ ازﻣﻔﻬﻮم ﻧﺨﺴﺘﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺮﺑﻦ‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮدن ﭘﯿﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻬﺎده ﺑﻮدﺑﺴﯿﺎر ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﻓﺼﻮل اﺻﻠﯽ در ﺣﮑﻤﺖ اﺷﺮاق « ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﻞ ﻣﻌﻠﻘﻪ وﺻﻮرﻣﺠﺮده « ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺼﻞ ﺑﺤﺚ از‬ ‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﯽء داراي دو ﮔﻮﻧﻪ اﻋﺘﺒﺎر وﺟﻮدي اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ وﺟﻮد »ﻋﻠﻤﯽ« و دﯾﮕﺮي وﺟﻮد ﻋﯿﻨﯽ » ﻋﻠﻢ« در‬ ‫اﯾﻦ ﻣﺒﺤﺚ را ﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﻣﺼﻄﻠﺢ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺒﺎرت از ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﺠﺮد اﺳﺖ‬

‫)ﺿﻤﻦ آﻧﮑﻪ‬

‫ﺗﺠﺮﯾﺪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻧﯿﺰﻧﺎﺷﯽ از ﻋﻤﻞ ذﻫﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎ ﺗﺠﺮﯾﺪ در ﻣﻔﻬﻮم رواﻧﺸﻨﺎﺳﯽ آن ﺗﻔﺎوت دارد‪ (.‬ﻣﺠﺮد از‬ ‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﯿﻨﯽ‪ .‬در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﻤﻪ اﺷﯿﺎء و ﻣﻮﺟﻮدات در ﻇﻠﻤﺎت ﻋﺪم ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺪﻣﯿﺖ ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ‬ ‫ﺟﻬﺎن »ﻋﺪﻣﯿﺖ آﺳﻤﺎﻧﯽ« اﺳﺖ ﻧﻪ »ﻋﺪﻣﯿﺖ ذاﺗﯽ«‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺷﯿﺎء در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﺗﻌﯿﻨﯽ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن داراي »وﺟﻮدﻋﻠﻤﯽ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ وﺟﻮد آﻧﺎن ﻧﺰد ذات اﺣﺪﯾﺖ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻇﻬﻮري ﻧﺪارﻧﺪ‬ ‫و در ﮐﺘﻢ ﭘﺮده ﻏﯿﺐ ﻣﺘﻤﮑﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آﻓﺘﺎب اﺷﺮاق ﺑﺮآﻧﺎن ﺑﺘﺎﺑﺪ آﻧﺎن ﻗﺒﻮل وﺟﻮد ﻋﯿﻨﯽ ﮐﺮده و از ﮐﺘﻢ ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﺻﺤﺮاي ﻇﻬﻮر وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎم اﺧﯿﺮ» وﺟﻮدﻋﯿﻨﯽ« آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻇﻬﻮراﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺎ آﻓﺘﺎب‬ ‫‪52‬‬

‫آﻓﺮﯾﻨﺶ در ﺟﻠﻮه ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺗﺠﻠﯽ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮدات داراي »وﺟﻮدﻋﻠﻤﯽ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﭘﺲ از درﯾﺎﻓﺖ ﺗﺸﻌﺸﻌﺎت‬ ‫اﯾﻦ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬داراي »وﺟﻮدﻋﯿﻨﯽ« ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺻﻨﺎف اﺟﻨﺎس و اﻧﻮاع اﺷﯿﺎء و ﻣﻮﺟﻮدات ﻓﯿﺾ وﺟﻮدي ﺧﻮد را از»‬ ‫رب اﻟﻨﻮع« ﺧﻮﯾﺶ– ﮐﻪ » ﺻﻨﻢ ﻣﺘﮑﺎﻓﺌﻪ « آﻧﺎن اﺳﺖ– درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻓﯿﺾ واﻫﺐ اﻟﻮﺟﻮد ازﻣﺠﺎري » ارﺑﺎب‬ ‫اﻧﻮاع « ﺑﻪ» اﮐﻮان ﮐﺎﺋﻨﺎت « ﺳﺮﯾﺎن و ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺎﻧﺮي ﮐﺮﺑﻦ » ﺻﻮر ﻣﺠﺮده « را ﮐﻪ اﺻﻄﻼح ﻓﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎروﯾﮋه اﺳﺖ ﺑﻪ »‪ « Formes Pures‬ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮐﻨﻮن ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﯽ ﮐﺘﺎب ﮐﺮﺑﻦ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ اﮔﺮ ازاﺻﻄﻼﺣﺎت ﺗﺼﻮف ﺑﯽ اﻃﻼع ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫درﯾﺎﺑﺪﮐﻪ‪ -‬درﻣﻀﯿﻘﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت در زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ – ﮐﺮﺑﻦ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ را ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﭼﻪ اﺻﻄﻼح ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪاي ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺬا اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮐﺮﺑﻦ را ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﯽ ﺳﺮه ﺗﺮﺟﻤﻪ ادﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺎرﺳﯽ»ﺷﮑﻞﻫﺎي ﺧﺎﻟﺺ وﻧﺎب« ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻫﯿﭻ ﻣﻔﻬﻮم وﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ رو ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻼش‬ ‫ﮐﻨﺪﮐﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻮرداﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮﺑﻦ راﻋﻤﯿﻘﺎًﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ودرﯾﺎﺑﺪﮐﻪ ﮐﺮﺑﻦ درﺗﻨﻈﯿﻢآﺛﺎرﺧﻮدﺑﻪ ﮐﺪام اﺻﻄﻼﺣﺎت از ﮐﺪام‬ ‫ﻣﺘﻮن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ را ﺑﺎ دﻗﺖ وﺻﺮف وﻗﺖ و وﺳﻮاس ﺑﺴﯿﺎر در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮ‪:‬‬ ‫واژه‪ Trone‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺨﺖ و ارﯾﮑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﮐﻼﻣﯽ و ﻣﺘﻮن‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﯽ اﯾﻦ ﻟﻐﺖ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ واژه »ﻋﺮش« ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﯽرود‪ .‬ﮐﺮﺑﻦ در ﺳﺎل ‪ 1973‬در ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺪرﺳﻪ‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻋﺎﻟﯿﻪ ﺳﻮرﺑﻦ – ﺑﺨﺶ ﭘﻨﺠﻢ اﻧﺘﺸﺎر داد ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺣﻮل آﯾﻪ » َوﮐﺎنَ ﻋﺮﺷﮥ ﻋﻠﯽ اﻟﻤﺎء « )‪ (9/11‬از ﻗﺮآن‬ ‫ﻣﺠﯿﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»‪«Et son Trone reposait sur l’Eau‬‬ ‫ﮐﻪ دﻗﯿﻘﺎً ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ آﯾﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از آن در ﺳﺎل ‪ 1965‬در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻻت ﻫﻤﺎن ﻣﺪرﺳﻪ از ﮐﺮﺑﻦ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪:‬‬ ‫‪Le verset du Trone et ses commentaires‬‬

‫ﻣﻌﻨﯽ دﻗﯿﻖ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ :‬آﯾﻪ ﻋﺮﺷﯿﻪ و ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ آن‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﭘﺲ ازﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻨﺪرﺟﺎت ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دراﯾﻨﺠﺎ ﮐﺮﺑﻦ واژه ‪ Trone‬را ﻣﻌﺎدل» ﮐﺮﺳﯽ« ﻗﺮار‬ ‫داده و ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪ » ﺑﺤﺚ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﯾﻪ اﻟﮑﺮﺳﯽ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎي آن« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﺎﺷﯽ از ﺑﯽدﻗﺘﯽ ﮐﺮﺑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺮﺳﯽ و ﻋﺮش ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ واژهﺷﻨﺎﺳﯽ‪ -‬وﻧﻪ اﺻﻄﻼح ﺷﻨﺎﺳﯽ‪-‬‬ ‫ﻣﺘﺮادف وﻣﻌﺎدل ﻟﻐﺖ ‪ Trone‬درزﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬واژه ﻣﻌﺎدل دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮده ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ روي‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ از اﺻﻞ ﮐﺪام ﻣﺘﻦ ﻗﺮآﻧﯽ– ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ در ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻣﺘﻦ‬ ‫ﮐﺮﺑﻦ واژهﻫﺎي ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﮐﺎرﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬واﯾﻦ اﻣﺮﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ دﻗﺖ و اﻣﺎﻧﺖ داري او در ﮐﺎرﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮ ﺗﺮﮐﯿﺐ ‪ Le Livre des penetrations metaphysiques‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ »ﮐﺘﺎب‬ ‫ﻧﻔﻮذﻫﺎي ﻣﺎوراء ﻃﺒﯿﻌﯽ« ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﺣﺎذﻗﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎي زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﯽ ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎع ﮐﻨﻨﺪ‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ درﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ را ﮐﺮﺑﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎدﻟﯽ ﺑﺮاي »ﮐﺘﺎب اﻟﻤﺸﺎﻋﺮ« ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ!‬ ‫‪53‬‬

‫ﺷﺎﻟﻮدهﻫﺎي‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬ ‫در ﻣﮑﺘﺐ ﺷﯿﻌﯽ ‪ -‬ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯿﻪ ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎﻫﯿﻪ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺣﺎج ﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦ ﺗﺎﺑﻨﺪه رﺿﺎﻋﻠﯿﺸﺎه‬ ‫دﮐﺘﺮ ح ‪ -‬اﻟﻒ ‪ -‬ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‬ ‫ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي )‪ (Function‬ادﯾﺎن ﺣﻘﻪ اﺻﻼح اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ) ‪ (Social Reform‬وﺗﺤﻮل‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ) ‪ (Societal T ransformation‬از ﻣﺮاﺣﻞ ﻧﺎﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ 96‬ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﻧﺒﯿﺎء‪ ،‬اﺋﻤﻪ ﻫﺪي و اوﻟﯿﺎي‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﯽ از ﺗﺨﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ )‪ (Sociological Imagination‬در ﻣﯿﺎن آراء و اﻗﻮال ﺧﻮد ﺑﻪ‬

‫ارادﺗﻤﻨﺪان و اﻫﻞ ﺳﻠﻮك اراﺋﻪ ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺼﺪاق ﮐﺎﻣﻞ ﻫﺪاﯾﺖ رﺣﻤﺎﻧﯽ‪ 97‬ﺣﻀﺮت ﺣﻖ در ﺟﻮاﻣﻊ‬

‫وﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه درﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ‪ 98‬ﮐﻮﺷﯿﺪه ﺗﺎﺑﺎ اراﺋﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﺨﺘﺼﺮي ازﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬

‫ﺟﻠﯿﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﺎت ﻋﻤﻮﻣﯽ آﻧﺎن وﺑﻪ وﯾﮋه ﻧﻈﺮﯾﻪ وآراءﺟﻨﺎب ﺣﺎج آﻗﺎﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦﺗﺎﺑﻨﺪه رﺿﺎﻋﻠﯿﺸﺎه را‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻨﺪﻓﻬﺮﺳﺖوار وﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬درﺑﺎب ﺷﺎﻟﻮدهﻫﺎي ﺗﺨﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﯾﺎﺗﺸﯿﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻫﻤﯿﻦ روال ﺷﺮح ﺗﺨﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺑﺎﻃﺮح ﭼﻬﺎرﺟﺴﺘﺎر‪ 99‬ﻣﻌﻤﻮل در » ادﺑﯿﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ«)‬ ‫‪ (Sociological Literature‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي رﻋﺎﯾﺖ ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺟﺤﯿﻢ ﺷﺪن ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮاﺷﺎرات ﻓﻬﺮﺳﺖوار در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﮑﺎت و ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ و ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﻣﺘﺪاول در ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ‬ ‫ذﮐﺮ ﻧﺎم ﯾﺎ اﺻﻄﻼح در ادﺑﯿﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻏﺮب ﺑﺴﻨﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﮑﺎت روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬ ‫در اﺻﻄﻼحﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ »ﻋﻠﻢ« ‪ -‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت اﺣﺪي و‬ ‫آﯾﺎت اﻟﻬﯽ اﺳﺖ – ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ و ﺷﻬﻮد دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬وﻟﯽ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢ ﯾﺎ ﻣﻌﺮﻓﺖ دﯾﻨﯽ ﻧﻘﻄﻪ ﮐﻤﺎل و‬ ‫آﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ رﺷﺪ ﺷﻌﻮرو ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺑﺸﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ - 96‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻟﺘﺨﺮج اﻟﻨﺎس ﻣﻦ اﻟﻈﻠﻤﺎت اﻟﯽ اﻟﻨﻮر‬ ‫‪ - 97‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻟ‪‬ﮑﻞ اﻣﮥ رﺳﻮل؛ و ﻧﯿﺰ ﻟ‪‬ﮑﻞ ﻗﻮم ﻫﺎد‪‬‬

‫‪ - 98‬اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺼﻞ از ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﻼم ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ ﺳﻄﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ - 99‬ﭼﻬﺎر ﺟﺴﺘﺎر ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه ﺗﺨﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺴـﺘﺎرﻫﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ﺟﺴـﺘﺎر ﻫﺴـﺘﯽﺷﻨﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺟﺴـﺘﺎر روشﺷﻨﺎﺳـﯽ‪،‬‬

‫ﺟﺴﺘﺎر اﯾﺴﺘﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺟﺴﺘﺎر ﭘﻮﯾﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ – ﺟﻬﺖ اﺧﺘﺼﺎر – از ﻃﺮح ﺟﺴﺘﺎر ﻫﺴﺘﯽ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺷﺮح ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺷـﺮح‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﺗﮏ ﻧﮕﺎراﻧﻪ اﯾﺸﺎن ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬

‫‪54‬‬

‫اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢ را اﺻﻄﻼﺣﺎً » ﻋﻠﻢ ﺣﻘﯿﻘﯽ « ﯾﺎ »ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري« و ﯾﺎ »ﻋﻠﻢ ﻟﺪﻧﯽ« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬و در ﺣﻘﯿﻘﺖ‬ ‫ﻫﻤﺎن » ﻋﺮﻓﺎن« و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺟﻤﺎل و آﯾﺎت ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺄﻧﻪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬ ‫» ﻋﻠﻢ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺜﻞ آﺑﺸﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺎﻻ رﯾﺰش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻋﺎﻟﻢ درﯾﺎي ﻏﯿﺐ ﺑﺮ دل اﻧﺴﺎن رﯾﺰش‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آن ﻋﻠﻢ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻫﺒﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دراﺛﺮﺗﻔﻀﻞ اﻟﻬﯽ در دل رﯾﺰش ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻏﻤﺰه ﻣﺴﺄﻟﻪ آﻣﻮزﺻﺪﻣﺪرسﺷﺪ‬

‫ﻧﮕﺎرﻣﻦﮐﻪﺑﻪﻣﮑﺘﺐﻧﺮﻓﺖوﺧﻂﻧﻨﻮﺷﺖ‬

‫ﻋﻠﻢ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻣﻮر ﻧﯿﺰ از آن ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮ ﺷﺨﺺ ﻣﮑﺸﻮف ﻣﯽﮔﺮدد و آن ﺑﺴﺘﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻏﯿﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﺐ ﻣﺆﻣﻦ اﻟﻘﺎء ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ وﻇﯿﻔﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﺰﺟﻬﺪ وﮐﻮﺷﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‪:‬‬ ‫در ﻃﻠﺒﺶ ﻫـﺮﭼﻪ ﺗﻮاﻧﯽ ﺑﮑﻮش‬

‫ﮔﺮﭼﻪ وﺻﺎﻟﺶ ﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ دﻫﻨﺪ‬

‫ﻋﻠﻢ واﻗﻌﯽ در دل ﺟﺎي دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻦ‪ .‬ﻣﻨﺘﻬﯽ دﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺟﺎن اﺳﺖ و راﺑﻂ ﺑﯿﻦ ﺧﺪا و ﺑﻨﺪه‪ ،‬آن دل ﻣﺮﮐﺰ‬ ‫ﻋﻠﻢ اﺳﺖ «‬

‫‪100‬‬

‫ﺗﺠﺮﺑﻪ وﺗﻼش ﺟﻬﺖ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ دﯾﻨﯽ– ﮐﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎً » ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﻮﻗﯽ« ﯾﺎ » ﺷﻬﻮدي« ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ‪ -‬از‬ ‫ﻟﻮازم ﺿﺮور اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺄن و ﻗﺎﺑﻠﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺟﻬﺖ ﺗﮑﺮارﭘﺬﯾﺮي ﭼﻨﯿﻦ دادهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮاي ﺳﺎﻟﮏ و ﯾﺎ ﻃﻠﺒﻪ‬ ‫وداﻧﺸﺠﻮي ﻋﺮﻓﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯿﺴﺮﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دل را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺣﻀﺮت ﯾﺎر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﺎن را ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ دل ﻧﻤﻮده‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺼﺪاق » دﯾﻮﭼﻮﺑﯿﺮون رود ﻓﺮﺷﺘﻪ درآﯾﺪ« ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎل دادهﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫وﯾﺎﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ ﺑﺮﺷﺨﺺ ﻣﮑﺸﻮف ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و‬ ‫ﻧﻮردرﻃﻮر درﺧﺸﯿﺪن ﮔﺮﻓﺖ…‬ ‫ﭘﺲ ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ آﻧﭽﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻓﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﻬﻮدي ﻣﻮﺟﻮد‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪﮐﻪ ﺷﺮاﯾﻂ رواﯾﯽ ‪ Reliability‬و اﻋﺘﺒﺎر ‪Validity‬واز ﺟﻤﻠﻪ ﺗﮑﺮار ﭘﺬﯾﺮي ‪ Repeatidous‬آزﻣﻮدهﻫﺎ را ﻧﯿﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻗﺖ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬و در ﭘﺮﺗﻮ اﯾﻦ ﻋﺮﻓﺎن وﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ » ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻣﻮرﻧﯿﺰ« ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﺒﺐﻫﺎ وﻗﻮاﻧﯿﻦ‬ ‫دﻧﯿﺎي ﮐﺜﯿﺮ اﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺎﻟﮏ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻣﺮاﺣﻠﯽ ﭘﺎﯾﯿﻦ از اﯾﻦ ﻧﻮع ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻠﻮم ﯾﺎ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﻋﻠﻤﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ‬ ‫ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ وآزﻣﺎﯾﺸﯽ ﻣﻤﮑﻦ وﺷﺮح آن در ﻣﻌﺮﻓﺘﻬﺎي ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ذﮐﺮﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﻋﻠﻮم ازﻧﻮع ﻋﻠﻮم »ﺣﺼﻮﻟﯽ«‬ ‫ﯾﺎ ﮐﺴﺒﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ازﻣﺸﺎﻫﺪه ودﯾﮕﺮ ﻓﻨﻮن ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﻬﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺳﺘﺎدﻧﺎ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﺲ ازﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻮارﯾﺦ و اﻃﻼع ﺑﻪ اﻧﻘﺮاﺿﺎت ﻗﻄﻌﯽ اﺳﺖ«‬

‫‪101‬‬

‫اﮔﺮﻋﻠﻮم ﺣﺼﻮﻟﯽ– و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ ﺑﻬﺎﯾﯽ»ﻋﻠﻮم رﺳﻤﯽ« ﮐﻪ »ﺳﺮﺑﻪ ﺳﺮ ﻗﯿﻞ اﺳﺖ و ﻗﺎل«‪ -‬رو ﺑﻪ‬ ‫ﺳﻮي ﺑﻨﺪﮔﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﺎم »ﻋﻠﻢ« را ﺑﺮﺧﻮد ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﯿﺰ در اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ‪/‬‬ ‫ﺑﺎب ﻋﻘﻞ وﺟﻬﻞ‪ ،‬آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮﺳﻮي رﺷﺪ وﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮاﯾﻨﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا ﻧﺒﻮد‪،‬‬ ‫‪» - ١٠٠‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ادﯾﺎن « ‪ /‬ﻓﺼﻞ اول؛ » در آﻣﺪي ﺑﺮ ﻣﮑﺎﺗﺐ … « ﻓﺼﻞ اول ‪ /‬ﺟﻠﺪ دوم‬ ‫‪ - 101‬ﺗﺠﻠﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ در اﺳﺮار ﮐﺮﺑﻼ ‪ /‬ﺣﺎج ﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦ ﺗﺎﺑﻨﺪه رﺿﺎ ﻋﻠﯿﺸﺎه ‪ /‬ص ‪5‬‬

‫‪55‬‬

‫دﯾﮕﺮﻧﺎم »ﻋﻠﻢ«‪ ،‬وﯾﺎ داﻧﺶ ﯾﺎﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮآن ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻃﻼق ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﺎﻓﯽ اﯾﻦ ﺟﻬﻞ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺑﻬﺎﯾﯽ ﺣﺘﯽ درﺻﻮرت ﺳﻮي ﺑﻨﺪﮔﯽ داﺷﺘﻦ ﻧﯿﺰﺣﺎﻟﯽ ازآن ﻣﺴﺘﻔﺎدﻧﻤﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻧـﻪ ازآن ﮐﯿﻔﯿـﺘﯽ ﺣﺎﺻـﻞ ﻧﻪ ﺣﺎل‬

‫ﻋﻠﻢ رﺳﻤﯽ ﺳﺮﺑﻪ ﺳﺮﻗﯿﻞ اﺳﺖ و ﻗﺎل‬

‫و ﺑﻪ ﻗﻮل ﺣﻀﺮت رﺳﻮل )ص( »اﻟﻌﻠﻢ اﻟﺜﻼﺛﻪ« و آن ﻋﺒﺎرت ازﻋﻠﻢ ﺑﻪ »آﯾﺎت ﻣﺤﮑﻤﻪ«‪ -‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﺮﻓﺖ‬ ‫وﻋﺮﻓﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪-‬؛ وﻧﯿﺰﺳﻨﺖ ﻗﺎﺋﻤﻪ ﮐﻪ راه رﺳﯿﺪن و اﻧﺠﺎم اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﺣﻖ اﺳﺖ‪ .‬و ﻋﻠﻮم‬ ‫ﺣﺼﻮﻟﯽ و ﮐﺴﺒﯽ ﻧﯿﺰ درﻋﺪادو اﻧﻮاع ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻮع ﻋﻠﻢ ﻗﺮارﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬وﺳﻮم» ﻓﺮﯾﻀﻪ ﻋﺎدﻟﻪ« ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺳﻠﻮك اﻟﯽ‬ ‫اﷲ«‪ ،‬ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻠﻖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ اﻟﻬﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻬﺎﯾﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻃﺮﯾﻘﺖ اﻟﯽ اﷲ اﺳﺖ و ﻣﺎﺑﻘﯽ‬ ‫ﻫﺮﭼﻪ ﻫﺴﺖ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﻓﻀﻞ اﺳﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪:‬‬ ‫»ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻃﺮف ﮐﺜﺮت ﺑﺒﺮدو ازﺧﺪا دور ﺑﮑﻨﺪ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻪ وﺣﺪت ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ :‬اﻟﻌﻠﻢ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ ﮐﺜﺮﻫﺎ اﻟﺠﺎﻫﻠﻮن‪ .‬آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮدﻧﺒﺎل ﻋﻠﻢ ﺑﺮود‪ ،‬اﻣﺎ درﺑﺎﻃﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺘﺶ ﺑﻪ ﻫﺎدي راه ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪،‬‬ ‫و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ درﭘﯽ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺮاهﺗﺮﻣﯽﺷﻮد…‪.‬ﻋﻠﻢ ازدرون ﺑﯿﺮون را آراﺳﺘﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ… «‬

‫‪102‬‬

‫ﻧﻘﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫ازوﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ دﯾﻦ وﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ دﯾﻨﯽ–ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮرﯾﺸﻪاي‪ Radical‬ﻧﯿﺰﺧﻮاﻫﻨﺪﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻘﺪ‬ ‫ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ زﻣﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس و ﻧﺸﺎن دادن راهﻫﺎي اﺻﻼح و درﻣﺎن دردﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‬ ‫ﺑﺎرﻫﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺻﺎﺣﺒﺎن اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ را درﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎداﻧﯽ‪ ،‬ﺳﺘﻤﮕﺮي وﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت در ﺟﺎﻣﻌﻪ و در ﻣﯿﺎن‬ ‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ذﮐﺮ ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ ازوﯾﮋﮔﯿﻬﺎي روش اﺳﺘﺎد ﻣﺎ ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎي ﺣﺎج ﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦ ﺗﺎﺑﻨﺪه رﺿﺎﻋﻠﺸﺎه ﮔﻨﺎﺑﺎدي ﻧﯿﺰ ﮐﺎر ﺑﺴﺖ‬ ‫ﻫﻤﯿﻦ ﺧﺼﻠﺖ ﻧﻘﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮑﺮات درآﺛﺎر اﯾﺸﺎن دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ زﯾﺮﯾﮑﯽ از ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﻧﻘﺪﺳﯿﺎﺳﯽ‪-‬‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ﻣﻤﻠﮑﺖ زﻣﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬درﻧﻔﯽ و رد اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﻘﻠﯿﺪﮔﻮﻧﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ از ﺳﯿﺎﺳﺘﻬﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﻣﯽ‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪ‪:‬‬ ‫»…ﭼﻨﺎن ﮐﻪ درﺗﺎرﯾﺦ‪ 31/09/20‬از ﻃﺮف وزارت ﺧﺎرﺟﻪ ﻻﯾﺤﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻻﯾﺤﻪ اﻟﺤﺎق دوﻟﺖ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﭘﺮوﺗﮑﻠﻬﺎي اﺻﻼﺣﯽ ﻗﺮاردادﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﻊ ﻓﺤﺸﺎء ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﺠﻠﺲ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻦ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ ﺧﺒﺮراﺷﻨﯿﺪم ﻫﻢ‬ ‫ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدم‪ ،‬ﻫﻢ اﻓﺴﻮس ﺧﻮردم ﮐﻪ ﭼﺮااوﻟﯿﺎء اﻣﻮرﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﺎ اﯾﻦ ﻗﺪرازﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯽاﻃﻼﻋﻨﺪو ﯾﺎ ﺑﺪان ﺑﯽ‬ ‫اﻋﺘﻨﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ واز ﻃﺮﻓﯽ ﺳﻨﮓ اﺻﻼح ﻣﻤﻠﮑﺖ وﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻓﺴﺎد اﺧﻼق ﺑﻪ ﺳﯿﻨﻪ ﻣﯽﮔﻮﺑﻨﺪ«‬ ‫ﻓﻦ ﻣﯿﺪاﻧﯽ‬

‫‪103‬‬

‫‪104‬‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ روش ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺷﻬﻮدي‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻼواﺳﻄﻪ و اﺳﺘﻘﺮاءﮔﻮﻧﻪ واﻗﻌﯿﺖ‬ ‫‪ - 102‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﻨﺪه ‪ /‬ﭼﺎپ اول‪ /‬ﺣﺎج ﻋﻠﯽ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﻣﺤﺒﻮﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ‪ /‬ص ‪438‬‬ ‫‪ - 103‬ﺗﺠﻠﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ در اﺳﺮار ﮐﺮﺑﻼ ‪ /‬ص ‪86‬‬ ‫‪104‬‬

‫‪Field Study -‬‬

‫‪56‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ دﯾﺪن وﻧﻈﺮاﻓﮑﻨﺪن ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ وﺑﻼواﺳﻄﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺼﯿﺮت وﻓﻬﻢ درﺳﺖ ازواﻗﻌﯿﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮﮐﺎرﺑﺴﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ واﻗﻊﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ‪ ،‬ﯾﺎﺗﻌﺒﯿﺮﺑﻠﻮﻣﺮﻃﺒﯿﻌﺖﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ‪Naturalistic‬اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻓﻦ ﻣﯿﺪاﻧﯽ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻓﻨﻮن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و روش ﺷﻨﺎﺧﺖ در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﻦ ﻣﯿﺪاﻧﯽ در ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﺎدي ﻫﻤﺮاه ﻣﺸﺎﻫﺪه‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ )ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي ﻏﯿﺮرﺳﻤﯽ( و ﺑﻪ وﯾﮋه ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت‬ ‫ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ )اﻋﻢ ازﻣﺸﺎﻫﺪه وﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻣﺸﺎرﮐﺘﯽ( ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ودرﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎدي ﻧﯿﺰﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ از ﻫﻤﺎن‬ ‫ﻓﻨﻮن وﻟﯽ ﺑﺎ ﺗﺄﮐﯿﺪ ازروش ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺮونﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ‪ Etics‬ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺎرﺑﺴﺖ اﯾﻦ روش را ﺑﻪ وﯾﮋه در‬ ‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺳﺎزي– ﯾﺎ ﺗﻘﺎﺑﻞ وﻣﺜﺎلﺳﺎزي‪ ،‬و ﯾﺎ ﺗﻤﺜﯿﻞ از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي واﻗﻌﯽ در ﻣﺸﺎﻫﺪات ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن ﭘﯿﺎم‬ ‫ازﺟﻤﻠﻪ ﻓﻨﻮن وﺗﺎﮐﺘﯿﮏﻫﺎي ﻋﻤﻠﯽ ﮔﺰارش دادهﻫﺎي ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در آﺛﺎر اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫وﻓﻮر دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﮑﺎت اﯾﺴﺘﺎﯾﯽ ﺷﻨﺎﺳﯽ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ورواﺑﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬

‫‪105‬‬

‫اﻟﻒ – اﻧﺴﺎن‬ ‫اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﯿﺮوي ﺣﯿﺎﺗﯽ‪ -‬ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺻﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ -‬داراي‬ ‫ﻧﯿﺮوي رواﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﯿﯿﺰ وﺗﻔﻀﯿﻞ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺟﻮدات ﺷﺪه‪ ،‬و در ﻓﺮآﯾﻨﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺪرﯾﺞ‪ ،‬ﺗﮑﻮﯾﻦ وﺗﮑﺎﻣﻞ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫»اﻣﺘﯿﺎز اﻧﺴﺎن از ﺳﺎﯾﺮﺟﺎﻧﺪاران ﺑﻪ ﻋﻘﻞ و ﻓﮑﺮﭘﺎﯾﺎنﺑﯿﻦ اﺳﺖ وﮐﻮدك اول ﺗﻮﻟﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮﺣﯿﻮاﻧﺎت اﺳﺖ‪،‬‬ ‫وﻟﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﻮ ﺗﻦ‪ ،‬ﻓﮑﺮ او ﻫﻢ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻨﺠﯽ او اﻓﺰون ﻣﯽﮔﺮدد‪«.‬‬

‫‪106‬‬

‫ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻤﺎم وﮐﻤﺎل اﯾﻦ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﻔﺲ و ﻋﺮﻓﺎن ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»… وﻟﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﺑﺴﺎزدو ﻓﮑﺮ را ﺻﺮف ﺧﺎرج وﺟﻮد ﺧﻮد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﺖ ﺧﻮد را درﺑﺪن و‬ ‫ﻟﻮازم آن ﮐﻪ ﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﺻﺮف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد آﻣﺪه‪ ،‬ﺗﺄﻣﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﺑﮑﺠﺎ ﻣﯿﺮوم آﺧﺮ ﻧﻨﻤﺎﯾﯽ وﻃﻨﻢ«‬

‫از ﮐﺠﺎ آﻣﺪهام‪ ،‬آﻣﺪﻧﻢ ﺑﻬﺮﭼﻪ ﺑﻮد‬

‫‪107‬‬

‫ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮﺗﻦ– ﮐﻪ ﻣﺤﻤﻞ ﺟﺎن اﺳﺖ– داراي ﺟﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﮐﻪ » ﻣﻬﯿﻤﻦ ﺑﺮ دل« اﺳﺖ‪ -‬ﭘﺲ»‬ ‫ﻓﮑﺮ« اﻧﺴﺎن واﺳﻄﻪاي ﺣﻘﯿﻘﯽ وﻇﺮﯾﻒ ﻣﯿﺎن ﺗﻦ ودل ﺑﺮﻗﺮارﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ واﺳﻄﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮد‪ ،‬ودرﻏﯿﺮآن ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﺐ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻓﺮدﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ »ﺗﻔﮑﺮ« در اﻧﺴﺎن ﮐﻪ رﺷﺪي ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ داردﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﻼش ﻓﺮد وﻫﻤﺖ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ راﻫﺪان و اﺳﺘﺎدي‬ ‫‪ - 105‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﭘﺎﯾﻪاي در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺴﺘﺎﯾﯽﺷﻨﺎس اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ - 106‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺻﺎﻟﺤﻌﻠﯿﺸﺎه ﮔﻨﺎﺑﺎدي‪ /‬ﭘﻨﺪ ﺻﺎﻟﺢ‪ /‬ص ‪16‬‬ ‫‪ - 107‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪182‬‬

‫‪57‬‬

‫رﺑﺎﻧﯽ در ﻣﺴﯿﺮ و »ﺳﯿﺮ اﻟﯽ اﷲ« ﯾﺎ ﺳﻠﻮك ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﻗﺮارﮔﯿﺮد ﺗﺎ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺟﺎن درآﯾﺪ‪ ،‬و دل ﺑﺮﺑﺪن ﻣﺴﻠﻂ ﺷﻮد و‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪ و آﯾﺘﯽ از ﻧﻮر ﺧﺪا ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﻧﺴﺎن ﻣﺴﺌﻮل ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮداﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺤﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ اوﻟﯿﺎ ﻗﺮارﮔﯿﺮدﺗﺎﺧﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮد‬ ‫را‪ ،‬ﺑﺪانﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در ﻓﻄﺮت ﻫﺴﺘﯽ ﻧﻬﺎده و ﻣﺸﯿﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎن دﻫﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺪل وﻇﻠﻢ درﺟﻮاﻣﻊ درﻇﻞ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻗﺮارﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪا واﻃﺎﻋﺖ از اوﻟﯿﺎء‬ ‫اﻟﻬﯽ‪ ،‬وﯾﺎ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺷﯿﻄﺎن ﯾﺎ اﻃﺎﻋﺖ ازﻏﯿﺮ اوﻟﯿﺎء اﻟﻬﯽ ﯾﮑﯽ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫» ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪﺟﺴﺘﺠﻮي راه و راﻫﺒﺮﺑﺮاي اﯾﻦ راه ﻧﻤﻮد‪ ،‬واﻧﺒﯿﺎء واوﻟﯿﺎء ﮐﻪ اﯾﻦ راه را ﭘﯿﻤﻮده وﺧﻮب و ﺑﺪ آن را‬ ‫دﯾﺪه وﺗﻮﺷﻪ راه را داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﯿﺪارﮐﺮدن‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﺑﻮده و راه و ﭼﺎه را ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺻﺪد رﻓﺘﺎر ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺘﻮر آﻧﻬﺎ ﺑﺮآﻣﺪ‪ .‬و آﻏﺎز ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ دورﺑﯿﻦ آﻏﺎز ﺳﻠﻮك ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺪاﺳﺖ‪« .‬‬

‫‪108‬‬

‫وﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮﺳﺨﻦ‬ ‫» اﻧﺴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﺻﻔﺎت ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﺑﻪ ﻧﺤﻮﮐﻤﺎل در اوآﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮاي‬ ‫ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ وﺳﻮد وزﯾﺎن ﺗﻦ ﺧﻮد ﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﻠﺐ آﺳﺎﯾﺶ ﮐﻨﺪ وآﺳﯿﺐ ورﻧﺞ را دﻓﻊ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻼوه ﻗﻮه ﻓﮑﺮ و‬ ‫ﻋﻘﻞ داردﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪﺻﻔﺎت را درﺣﺪ اﻋﺘﺪال ﻧﮕﻬﺪارد وﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ ﻧﻔﺲ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪو ﺑﺮاي ﺗﺮﻗﯽ روح آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎر‬ ‫وا دارد … «‬

‫‪109‬‬

‫و اﯾﻦ ﻣﯿﺴﺮﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮزﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮد‪ ،‬رﻫﺒﺮي و وﻻﯾﺖ اﺳﺘﺎدي راﻫﻨﻤﺎ و ﻣﻨﺼﻮص ﺑﻪ اذن ﺧﺪاﯾﯽ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ‪ » :‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﻤﺎل وﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در وﺟﻮد آن ﺑﺰرﮔﻮاراﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﮐﺰ داﯾﺮهايﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫دواﯾﺮﮐﻮﭼﮏ دراﻃﺮاف آﻧﻬﺎدرﮔﺮدﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽآن ﻧﻘﻄﻪ ﺳﺎﮐﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﻫﻤﻪ ﺑﻪ اوﻣﺘﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪110«.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﺌﻮل و در وادي ﻣﯿﺎن ﺟﺒﺮ واﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬ﺳﺎزﻧﺪه ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺧﻮد‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﺟﻨﮓ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻧﻮر‬ ‫وﻇﻠﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪد اوﻟﯿﺎء ﺧﺪا ﮐﻪ ﻣﺒﻌﻮث ﺑﻪ » ﻟ‪‬ﺘﺨﺮج اﻟﻨﺎس ﻣ‪‬ﻦ اﻟﯽ اﻟﻨﻮر« ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ وادي اﯾﻤﻦ ﮔﺎم ﮔﺬارد‬ ‫…‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﺒﺮ واﺧﺘﯿﺎر درﺳﺎدهﺗﺮﯾﻦ وﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ آن ﺑﻪ ﺷﺮح ذﯾﻞ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫»‪ -1‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺧﺘﯿﺎرداده‪ -‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد» و‪‬ﻫﺪﯾﻨﺎه اﻟﻨﺠﺪﯾﻦ«‪ -‬وﻟﯽ اﺧﺘﯿﺎرﻣﺎ ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎرﻧﯿﺴﺖ‪ »:‬و ﻣﺎر‪‬ﻣﯿﺖ اذ‬ ‫رﻣﯿﺖ وﻟﮑﻦ اﷲ رﻣﯽ«‬ ‫‪ -2‬ﺧﺪاوﻧﺪﺑﻪ ﻣﺎ اﺧﺘﯿﺎرداده وﻟﯽ اﺧﺘﯿﺎرﻣﺎ ﺗﺤﺖ اراده ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت اﺧﺮي اﮔﺮﺗﻨﻬﺎ ﻧﻈﺮﺑﻪ‬ ‫ﻋﻠﺖ ﺗﺎﻣﻪ وﻋﻠﺖ اﻟﻌﻠﻞ‪-‬ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﻌﯿﺪه اﺳﺖ‪-‬ﺑﮑﻨﯿﻢ ﺟﺒﺮ؛ واﮔﺮﺑﻪ ﻋﻠﻞ ﻣﻌﺪه وﻗﺮﯾﺒﻪ ﻧﻈﺮﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻔﻮﯾﺾ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ اﻣﺮ ﺑﯿﻦ اﻻَﻣﺮﯾﻦ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻞ را در ﻣﺮاﺗﺐ ﺧﻮد در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﻋﻠﺖ اﻟﻌﻠﻞ را ﮐﻪ ذات ﺣﻖ اﺳﺖ‬ ‫‪ - 108‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ 1 /‬و ‪20‬‬ ‫‪ - 109‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪38‬‬

‫‪ - 110‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﻨﺪه ‪ :‬ص ‪439‬‬

‫‪58‬‬

‫ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺷﺄﻧﻪ درﻧﻈﺮداﺷﺘﻪ و ازوﺳﺎﯾﻂ وﻣﻌﺪات وﻋﻠﻞ ﻗﺮﯾﺒﻪ ﻧﯿﺰﻏﻔﻠﺖ ﻧﺸﻮد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﺜﺎل ﺟﺒﺮ واﺧﺘﯿﺎر‪ ،‬ﺟﺎن واﻋﻀﺎي ﺑﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﭼﺸﻢ ﮐﻪ دارﯾﻢ ﺑﯿﻨﻨﺪه در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺟﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻀﻮ ﭼﺸﻢ‪،‬‬ ‫واﺳﻄﻪ وآﻟﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﻣﻦ ﻣﯽ ﺑﯿﻨﻢ و ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﯿﻨﻨﺪهء اﺻﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺎن‬ ‫اﺳﺖ – ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﺸﻢ‪ -.‬و اﺧﺘﯿﺎري ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داده ﺷﺪه ﻫﻤﯿﻦﻃﻮرﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ ،‬وﻧﻘﺺ و ﻗﺼﻮر از ﻣﺎ اﺳﺖ ﻧﻪ‬ ‫ازﺧﺪا‪ .‬ﻣﺜﻼًﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ »ﭼﺸﻤﻢ« درد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ»ﻣﻦ« درد ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬زﯾﺮا درد از ﻧﻘﺺ ﻋﻀﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ازﺟﺎن‪ .‬ﻇﻠﻢ ﻫﻢ ﮐﻪ دز اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻧﻘﺺ ﺧﻮد ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬واز ﻃﺮف ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﯿﺴﺖ«‬

‫‪111‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ اﻧﺴﺎن در ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮد– ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﺪل وﯾﺎﻇﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ ـ راه‬ ‫ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﻮﯾﻦ و ﺗﮑﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن را ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻨﺎي آن‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻢ در اﯾﻦ ﺟﻬﺎن و ﻫﻢ در‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ–ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﻨﺪه ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ اﺑﺪي ﻓﺮداﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﺮ روي‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از ﺳﻠﻮك در ﻓﺮآﯾﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ اﻧﺴﺎن درﻓﻄﺮت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﯾﺎ ﮔﺮاﯾﺶ ‪ Drive‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارد‪.‬‬ ‫» اﻧﺴﺎن ﻣﺪﻧﯽ اﻟﻄﺒﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻃﺒﯿﻌﺖ او ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ و اﺟﺘﻤﺎع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ودر ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺎس‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮﺑﺮاﺟﺘﻤﺎع ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬وﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺗﻨﺎرع ﺑﻘﺎ« ‪ – Struggle for Existence‬ﮐﻪ‬

‫درﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺸﻮ و ارﺗﻘﺎء ‪ Evolutionism112‬از اﺻﻮل اوﻟﯿﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮي ذﮐﺮ ﺷﺪه‪» -‬ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ«‬ ‫‪ Cooporation‬راﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﻢ…«‬

‫‪Survival‬‬

‫‪113‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﺿﻤﻦ ﻧﻘﺪﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ ﻃﺒﯿﻌﺖﮔﺮاي»اﺳﭙﻨﺴﺮي« اﺻﻞ » ﺗﻌﺎون«‪ -‬ﮐﻪ ﺷﺄن اﺳﻼﻣﯽ دارد‪ ،‬وﻟﯽ‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎﻏﺮﯾﺒﺎن آن را ﻣﺒﻨﺎي ﻣﮑﺎﺗﺐ اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﯽ وآزاديﮔﺮاﯾﯽ ﻗﺮاردادﻧﺪ‪ -‬اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬آن را ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮي‬ ‫اﻧﺴﺠﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ Social integration‬ذﮐﺮﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﺸﺎن ﭼﻮن دﯾﮕﺮ ﻓﻼﺳﻔﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده را ﯾﮏ ﻧﻬﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻨﯿﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮآن اﺳﺘﻮار اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ازﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »اﺟﺘﻤﺎع ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ« ﻧﺎم‬ ‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ آن را ﻧﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﮐﻮرﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎﺷﯽ ازﺗﻮاﻓﻖ ﻗﻠﺒﯽ ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪-‬‬ ‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬

‫‪114‬‬

‫ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﺸﺨﯿﺺ اﯾﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﯿﻞ زوﺟﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ و ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﻈﺎم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺎر‬

‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ب – ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ :‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺘﺸﮑﻞ وﻣﻨﻈﻤﯽ ازﮐﻨﺶ وواﮐﻨﺸﯽ ﻣﺪون ﯾﺎ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﻓﺮاد‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ »ﺗﻌﺎون«‬ ‫‪ cooperation‬و ﻧﻪ »ﺗﻨﺎزع« ﺑﻘﺎ – ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ در ﺷﮑﻞ ﺳﻨﺦ آرﻣﺎﻧﯽ ‪ ideal type‬آن‬ ‫ﻓﺮاﯾﻨﺪﻧﻬﺎدي ﺷﺪه درﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ از ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﻤﺴﻮ ﯾﺎ ﺗﻌﺎوﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ درﺟﻪ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ آن‬ ‫‪ - 111‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص‪447‬‬ ‫‪ - 112‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪74‬‬

‫‪ - ١١٣‬ﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ‪ /‬ﺣﺎج ﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦ ﺗﺎﺑﻨﺪه‪ ،‬رﺿﺎ ﻋﻠﯿﺸﺎه ‪ /‬ص‪19‬‬ ‫‪ - 114‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪74‬‬

‫‪59‬‬

‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻗﻮه ﺑﺸﺮي ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن‪ ،‬و ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﯾﻦ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ‬ ‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻏﺮﺑﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫»…ﻃﺒﯿﻌﺖ او)اﻧﺴﺎن( ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ واﺟﺘﻤﺎع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ودرﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺎس زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮ ﺑﺮ اﺟﺘﻤﺎع‬ ‫ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي »ﺗﻨﺎزع ﺑﻘﺎ«‪ -‬ﮐﻪ در»ﻓﻠﺴﻔﻪء ﻧﺸﻮ وارﺗﻘﺎ« ازاﺻﻮل اوﻟﯿﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺸﺮي‬ ‫ذﮐﺮ ﺷﺪه‪»-‬ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ« را ﻧﺎم ﺑﺒﺮﯾﻢ«‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪﮐﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد‪:‬‬ ‫»ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺸﺮ درﺣﯿﺎت ﺧﻮد ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻫﻤﻨﻮﻋﺎن ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺑﺪون وﺟﻮد آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬ ‫ﺳﺮوﺳﺎﻣﺎن ﺑﺪﻫﺪ… «‬

‫‪115‬‬

‫و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ وﺟﻪ ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ اﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ درﺟﻪء ﺗﻔﮑﯿﮏﭘﺬﯾﺮي ﻫﺮ دوﺑﻌﺪﻣﺎدي وﻏﯿﺮ‬ ‫ﻣﺎدي و راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﯾﺎﺟﺪل ﺗﮑﻤﯿﻠﯽ اﯾﻦ ﻫﺮ دوﺑﻌﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ازاﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺸﺮﻫﺮﭼﻪ رﺷﺪ ﻓﮑﺮي او زﯾﺎدﺗﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﺣﺘﯿﺎج او ﺑﻪ اﺟﺘﻤﺎع ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺎزﻫﺮﭼﻪ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺎﻣﻠﺘﺮ ﺷﻮد ﺣﺮﮐﺖ ﻓﮑﺮي او ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺗﮑﺎﻣﻞ او زﯾﺎدﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻻزم و ﻣﻠﺰوم‬ ‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ«‬

‫‪116‬‬

‫از دﯾﮕﺮ ﻟﻮازم اﺻﻞ »ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ« ﯾﺎ »ﻫﻤﺴﻮﯾﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري« ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ‬

‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻤﻮاره ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺻﻠﺢ وآراﻣﺶ وازﺟﻨﮓ ﮔﺮﯾﺰان ﺑﻮده ‪ 117‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﺻﻠﺢﻃﻠﺒﯽ وﺑﺴﻂ‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ ﯾﺎ ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاﻫﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻻﯾﻞ »اﻏﺮاض ﺷﺨﺼﯽ و ﺟﺎهﻃﻠﺒﯽ و‬ ‫ارﺿﺎء اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ« ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮓﻃﻠﺒﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي ﻫﻤﯿﺸﻪ درﮔﯿﺮ ﺗﻀﺎدي ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻀﺎدي ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ‪ »:‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﯽ– ﻣﺎﻧﻨﺪﺑﺴﻂ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻇﻠﻢ وﺗﻌﺪي ﯾﺎ دﻓﺎع ازﺧﻮد‬ ‫وﻣﻈﻠﻮﻣﯿﻦ‪ -‬ﺑﺎ ﻧﺸﺮﻋﻘﺎﯾﺪ ورﻓﺘﺎرﻫﺎي درﺳﺖ واز ﺑﯿﻦ ﺑﺮدن رﺳﻢ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ …‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ» ﺑﺮاي‬ ‫ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان و ارﺿﺎء اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﮔﺮدن ﻣﺮدم ﺳﻮارﺷﺪه و از ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪي و ﻗﺘﻞ و ﺟﺮح ﻣﻀﺎﯾﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و‬

‫ﻧﺪارﻧﺪ«‪ 118‬ﺗﺪوﯾﻦ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫و درﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺗﻤﺎم ادوارﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﻮاﻣﻊ‪-‬دراﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﺗﻮﺣﯿﺪي وﯾﺎﻏﯿﺮﺗﻮﺣﯿﺪي‪-‬‬ ‫آرزوي اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮاي ﭘﯿﺮوزي ﻋﺪل ﺑﺮﻇﻠﻢ درﮐﻠﯿﻪ ﺟﻮاﻣﻊ وﻧﮕﺮﺷﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺗﻮده ﻣﺮدم ﻫﻤﻮاره ﻣﻨﺘﻈﺮﻇﻬﻮر ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺢ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮده و ﻋﺪل و داد را در ﺟﻬﺎن‬ ‫رواج داده‪ ،‬ﻇﻠﻢ وﻓﺴﺎد را از ﺑﯿﻦ ﺑﺒﺮد و رﯾﺸﻪﮐﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﻓﺮدي اﻣﯿﺪ اﯾﻦ را دارد ﮐﻪ آﯾﻨﺪه او ﺑﻬﺘﺮ از ﮔـﺬﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑـﺎﺷﺪ‪ ،‬و رو ﺑﻪ آﺳﺎﯾﺶ ﺑﺮود‪ .‬و اﯾﻦ آرزو ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺻﻮرت ﯾـﮏ آرﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪Social (Ideal) Type‬‬

‫‪ - 115‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص‪19‬‬ ‫‪ - 116‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬ ‫‪ - 117‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪ - 118‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪20‬‬

‫‪60‬‬

‫ﭘﯿﺪا ﮐﺮده‪ ،‬و اﻓﺮاد را ﺑﺎ اﻣﯿﺪ ﺑﻬﺒﻮد آﯾﻨﺪه اﺟﺘﻤﺎع ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻇﻬﻮر ﻣﺼﻠﺤﯽ ﻗﺮارداده اﺳﺖ«‬

‫‪119‬‬

‫ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﻨﯿﺎدي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دوﻧﺴﺦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺎدل و ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬ادﯾﺎن وﻓﻼﺳﻔﻪ وﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﻣﯽاﻧﺪﺧﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮﺣﯽ ﮐﺎﻣﻞ درﺑﺎره ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻮع ﺟﺎﻣﻌﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮدم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﯾﺎ ﺳﻨﺦ آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ از ﻟﻮازم ﺗﺨﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن دﯾﻨﯽ و داﻧﺸﻤﻨﺪان‬ ‫ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ درﺑﺎره آن ﺷﺮحﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ راﻫﯽ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻇﻠﻢ و ﺑﻨﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ و ﻋﺎدل ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫»داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪاران ﺟﻬﺎن ﻫﻢ ﻫﺮﮐﺪام از راﻫﯽ در ﺻﺪد ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن ﻃﺮﯾﻖ ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬ ‫ﺑﻮده و ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪﺣﮑﻤﺎي ﻗﺮون اوﻟﯿﻪ اﺳﻼم‪ -‬ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺎراﺑﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﮐﻤﺎل ﺑﺸﺮرا از راه ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺧﻼق ﻓﺎﺿﻠﻪ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ وروﺷﻬﺎي اﺧﻼﻗﯽ را ﺷﺮح داده و آرزوي ﻇﻬﻮرﺟﺎﻣﻌﻪ اﺧﻼﻗﯽ– ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد آن ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﺣﺴﻨﻪ ﻣﺘﺼﻒ‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪه وﺑﺎ ﻫﻤﺪﮔﺮ درﺻﻠﺢ وﺻﻔﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺮﻧﺪ‪ -‬داﺷﺘﻨﺪ و آن را ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻧﺎﻣﯿﺪه و ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم آراء اﻫﻞ‬ ‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‬

‫‪120‬‬

‫ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻓﻮق ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﺗﻘﺎﺑﻞ واﻗﻌﯽﺗﺮ دو ﻃﺒﻘﻪ آرﻣﺎﻧﯽ درﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﻃﺮاﺣﯽ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻗﺸﺮﺑﻨﺪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺗﻀﺎدي ﻣﯿﺎن دو ﮔﺮوه ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ دوﻃﺒﻘﻪ آرﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﯾﮏ ﮔﺮوه ﮐﻪ‪ » :‬ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮدﯾﮕﺮان و ارﺿﺎء اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮﮔﺮدن ﻣﺮدم ﺳﻮار ﺷﺪه و ازﻇﻠﻢ وﺗﻌﺪي وﻗﺘﻞ‬ ‫وﺟﺮح ﻣﻀﺎﯾﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ وﻧﺪارﻧﺪ« ﯾﺎ ﻃﺒﻘﻪ ﻇﺎﻟﻢ؛‬ ‫‪ -2‬وﮔﺮوﻫﯽ دﯾﮕﺮﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ‪ » :‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮرﻫﺎي ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺴﻂ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪي ﯾﺎ دﻓﺎع‬

‫ازﺧﻮد وﻣﻈﻠﻮﻣﯿﻦ ﺑﺎ ﻧﺸﺮﻋﻘﺎﯾﺪ ورﻓﺘﺎرﻫﺎي درﺳﺖ وازﺑﯿﻦ ﺑﺮدن رﺳﻮم ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ«‪ 121‬ﻣﺠﺘﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﯾﺎ ﻃﺒﻘﻪ‬ ‫ﻇﻠﻢ ﺳﺘﯿﺰ‪.‬‬

‫ﺗﻀﺎد اﯾﻦ دو ﮔﺮوه‪ ،‬ﺗﻀﺎد اﺻﻠﯽ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ را در ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻃﺮح »ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ« در‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﻼﺷﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاي ﺣﻞ ﻋﻘﻼﻧﯽ و ﺧﺪاﭘﺴﻨﺪاﻧﻪ اﯾﻦ ﺗﻀﺎد ﮐﻪ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺘﻌﻬﺪ دﯾﻨﯽ را‬ ‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮح ﻗﺸﺮﺑﻨﺪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﻮق ﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻔﺎوت اﻗﺘﺼﺎدي ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎع‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪-‬‬ ‫ﺑﺮﺗﻔﺎوت ﺳﻮﮔﯿﺮﯾﻬﺎي ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ وﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﺎﺟﻬﺎنﺑﯿﻨﯽ اﺳﺘﻮاراﺳﺖ ﻧﻤﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﻧﮕﺮشرا درﻣﯿﺎن اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان‬ ‫ﻣﻮﺣﺪوﻏﯿﺮﻣﻮﺣﺪ‪ :‬ﭼﻮن ﻓﺎراﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺰدك‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬ﻣﺘﻔﮑﺮﯾﻦ ﺣﻮزه ﻓﺮاﻧﮑﻔﻮرت‪ ،‬وﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎن رادﯾﮑﺎل ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫دﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﺪول ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬

‫‪122‬‬

‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت ﻇﺮﯾﻒ در ﻧﻈﺮﯾﻪﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺪل ﭼﻨﺪ اﺳﻠﻮﺑﯽ و رﺑﻂ ﻣﻨﻄﻘﯽ‪-‬‬ ‫‪ - 119‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪ - 120‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪21‬‬ ‫‪ - 121‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪20‬‬

‫‪1- Dialectic of Ecology‬‬

‫‪61‬‬

‫دﯾﻨﯽ آن ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪ » اﻣﺮ ﺑﯿﻦ اﻻﻣﺮﯾﻦ« ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﺻﻞ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن در ﮔﯿﺮ و در ﺷﺮط ﻗﯿﺪو ﺑﻨﺪﻫﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬رواﻧﯽ وﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و از ﺳﻮﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻤﺎم اﯾﻦ ﻗﯿﻮد ﯾﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻼزم ارﺗﺒﺎﻃﯽ و‬ ‫ﺟﺪل ﻣﻨﺎﺳﺒﺎﺗﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺧﺼﻠﺖ ﺟﺪل ﺧﻼق‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻠﻴﻔﺔﺍﻟﻠﻬﻲ ﻓﻄﺮي) = ﺑﺎﻟﻘﻮه( در ﻋﻤﻮم ﺑﺸﺮ‬ ‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﺮاﯾﺎن ازﻗﯿﻮد و ﺷﺮوط ﻣﺤﯿﻄﯽ ﭘﺎﻓﺮاﺗﺮﮔﺬارده‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦ وﺳﯿﻠﻪ ﺗﻨﮕﯽ‬ ‫ﺷﺮاﯾﻂ را ﺑﺎ ﺗﻼش ﺧﻮدﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎﻧﻈﺮﯾﻪ ﻓﺮم‪ ،‬ﺑﻠﻮﻣﺮو دﯾﮕﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﺮاﯾﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ در‬ ‫اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮي ﺟﻼ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫» اﻧﺴﺎن اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺸﺮوط درﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎﺷﺮﻃﯽِ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﯿﺴﺖ«‬

‫‪123‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ذﯾﻞ ﻣﺼﺪاﻗﯽ ازﺟﺴﺘﺎرﻫﺎي ﯾﺎدﺷﺪه را ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬ ‫» ﻣﺜﻼًﻫﺮﺟﺎ ﻫﻮاي آن ﺧﺸﮏ وآب آن ﮐﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم آن ﻏﺎﻟﺒﺎً در ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎﻫﻮشﺗﺮوﺟﺪيﺗﺮ‪ ،‬وﭼﻮن ﺗﻬﯿﻪ‬ ‫ﻟﻮازم زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ واﺳﺘﻔﺎده ازﻣﺤﺼﻮل در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﮐﻢآﺑﯽ و ﺧﺸﮑﯽ ﻫﻮا و ﻣﻬﯿﺎ ﻧﺒﻮدن زﻣﯿﻦ ﻣﺸﮑﻞﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺰﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﻣﺠﺒﻮرﻧﺪزﺣﻤﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮﺑﮑﺸﻨﺪ وﻓﻌﺎﻟﯿﺖ زﯾﺎدﺗﺮي ﺑﻨﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻫﺮﺟﺎ ﻫﻮاي آن ﻣﺮﻃﻮب و آب آن‬ ‫ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﺳﺘﻪ اول ﮐﻢﻫﻮﺷﺘﺮ و ﮐﻢ ﺣﺎﻓﻈﻪﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬وﭼﻮن ﺗﻬﯿﻪ وﺳﺎﯾﻞ اوﻟﯿﻪ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ آﺳﺎن اﺳﺖ و ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻪ زﺣﻤﺖ زﯾﺎد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺘﺎً آﺳﺎﯾﺶﻃﻠﺐ و ﮐﻢﮐﺎرﻧﺪ«‬

‫‪124‬‬

‫دﻗﺖ در اﺳﺘﺪﻻﻻت اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺟﺒﺮاﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬و ﯾﺎ‬ ‫ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ در ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﺸﺎن ﺗﻌﯿﻦ ﯾﮏ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺒﺮﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﺸﺮ ﻣﻮﺿﻌﮕﯿﺮي‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻧﻤﻮده وﺟﺒﺮﻫﺎي ﻓﻮق را ﺑﻪ ﺿﺮورتﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﺑﻨﺎﺑﺮﻧﯿﺎز ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎي ﻣﺤﯿﻂ را ﺑﻪ ﺗﻼش‬ ‫ﺧﻮد ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺮح ﺳﻨﺦ آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ‬ ‫ﺳﻨﺦ آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ -‬ﺑﺮﭘﺎﯾﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪء »وﺣﺪت وﺟﻮد« ﺷﯿﻌﯽ‪ -‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ازﺟﺎﻣﻌﻪاي دارد ﮐﻪ اﻋﻀﺎي آن ﻫﻤﻪ‬ ‫آﺛﺎر وآﯾﺖ ﺣﻀﺮت ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روي ﻫﻤﻪ ﻋﺰﯾﺰ‪ ،‬ﻣﺤﺘﺮم وﯾﮕﺎﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه‬ ‫ﮐﻨﯿﺪ‪ » :‬ﺗﻤﺎم ﺧﻠﻖ دﺳﺖﺳﺎﺧﺖ و آﺛﺎرﺣﻘﻨﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻋﻬﺪﺧﺪاﯾﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺷﻔﻘﺖ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ‬ ‫و ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ دﯾﺪه دل ﺑﺎز ﺷﻮد وﻫﻤﻪ را آﺋﯿﻨﻪ دﯾﺪار ﯾﺎر ﺑﯿﻨﯿﻢ ودرﻫﺮﺣﺎل ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪ‪ ‬اﺣﺪي را ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ و ﺑﺎ ﻧﻮع‬ ‫ﺑﺸﺮﺧﯿﺮﺧﻮاه و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﯿﻢ«‬

‫‪125‬‬

‫اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﺎ ﻧﺎم »اﺻﻞ ﺗﻌﺎون ﺑﻘﺎ« و»ﻫﻤﺴﻮﯾﯽ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎري« از آن ﯾﺎد ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪.‬‬ ‫درﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺟﻬﺎن ازﭼﺸﻢاﻧﺪاز وﺣﺪت ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﺷﺪه وﻫﻤﻪ ﻣﺮدم آﯾﺎت وآﺛﺎرﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﺗﻨﻬﺎ در ﮔﺮوه ﻇﺎﻟﻢ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ– ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﺧﺘﯿﺎرﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ– آﻧﻬﺎ را ﺑﺎﻟﻌﺮض وﺗﺎﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ اداﻣﻪ راه ﻇﻠﻤﻨﺪ‪،‬‬ ‫‪3- Fromm Anatomy Of Human … / 1975‬‬

‫و ﻧﯿﺰ ر‪.‬ك‪ .‬ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ‪ /‬درآﻣﺪي ﺑﺮ ﻣﮑﺎﺗﺐ … ﺑﺨﺶ ‪ / 3‬ﻣﺮﻧﺪﯾﺰ ‪1374/‬‬

‫‪ - 124‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯽ ﮔﻨﺎﺑﺎدي ‪ /‬ﺗﻬﺮان ‪ /‬ﺳﺎزﻣﺎن ﭼﺎپ داﻧﺸﮕﺎه ‪ / 1348/‬ص‪3‬‬ ‫‪- 125‬ﭘﻨﺪ ﺻﺎﻟﺢ ‪ /‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺻﺎﻟﺤﻌﯿﺸﺎه ﮔﻨﺎﺑﺎدي ‪ /‬ص ‪ 6‬و ص ‪95‬‬

‫‪62‬‬

‫درﺑﺮاﺑﺮﮔﺮوه ﻋﺎدل ﻗﺮارﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬درﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺎرزه ﻋﻠﯿﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ » و ﻗﺎﺗﻠﻮا ﻫﻢ ﺣﺘﯽ ﻻﺗﮑﻮن ﻓﺘﻨﻪ« ﺗﺎ‬ ‫ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ در ﻟﺸﮕﺮ ﻇﻠﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﻟﻮازم اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺒﺎرزه و ﻧﻪ ﮐﺸﺘﺎر ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد ‪ » :‬ﻗﺎﺗﻠﻮﻫﻢ«‬ ‫وﻧﻔﺮﻣﻮد»واﻗﺘﻠﻮﻫﻢ«‪ .‬درﺗﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦ دوﻧﺴﺦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﺮﻋﻀﻮي وﻇﯿﻔﻪاي دارد‪.‬‬ ‫ﮐﺎرﮐﺮدي ‪ Function‬ﮐﻪ اﻧﺠﺎم آن واﺟﺐ و ﻏﻔﻠﺖ از آن ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ‬ ‫ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺎرﮐﺮدي ﮐﻪ ﺑﻪ اﻓﺮاد اراﺋﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪﺣﻘﯽ ﺑﺮﮔﺮدن ﻣﺮدم دارد‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﻖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﮐﺎرﮐﺮدن و ﺧﺪﻣﺖ‬ ‫ﻧﻤﻮدن ﺑﻪﺟﺎﻣﻌﻪ ودﯾﮕﺮاﺟﺰاءﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬واﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺑﻞ درﻗﺸﺮﯾﺎ دوﻃﺒﻘﻪ ﻋﺎدل وﻇﺎﻟﻢ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻘﯿﺪﺑﻪ ﮐﺎرازاﻣﺘﯿﺎزات ﻟﺸﮕﺮﻋﺪل وﺑﯿﮑﺎري وﺗﻨﺒﻠﯽ ازﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻟﺸﮑﺮﻇﻠﻢ اﺳﺖ‪ » .‬وﺗﻨﺒﻠﯽ ﻫﻢ ﺑﺪو ﺗﺒﺎه‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺣﻖ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ وﺗﻘﯿﺪﺑﻪ ﮐﺴﺐ وﮐﺎرﻫﻢ از اﻣﺘﯿﺎزات ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠّﯿﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ )= ﻟﺸﮑﺮ ﻋﺪل( ﺑﻮده‬ ‫وﻫﺴﺖ…« وﻧﯿﺰ‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ ازآﻧﭽﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﺑﯿﮑﺎري ﻋﺎدت دﻫﺪ و ﺑﺎرﮔﺮدن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎزد‪ ،‬ﺗﺎﭼﻪ رﺳﺪﺧﺎﻧﻤﺎن‬ ‫ﺑﺮاﻧﺪازﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪﻋﺎدت ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ وﺷﺮب وﻗﻤﺎر وﻣﺸﺎﻗﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻤﯿﺎﺑﺎزي وﺗﺮﯾﺎك‪،‬‬ ‫وﺣﺸﯿﺶ وﻣﺎﻧﻨﺪآﻧﻬﺎ ﮐﻪ دﺳﺘﻮرات اﺳﻼم ﺑﺮﭘﺎﯾﻪ ﮐﺎر وﻣﺮداﻧﮕﯽ وﺑﻨﺪﮔﯽ ﺧﺪاﮔﺬارده ﺷﺪه «‬

‫‪126‬‬

‫ﭘﺲ ﻫﺮ ﻓﺮد ﯾﺎ ﻫﺮﻋﻀﻮ ﺟﺎﻣﻌﻪ وﻇﯿﻔﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮐﺎرﮐﺮد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮﯾﺶ را در ﺟﻬﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﻼﯾﻖ‬ ‫ﺧﺪا ﺻﺮف ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪا–ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻠﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺰﻧﻮﻋﯽ ﺧﺪﻣﺖ اﺳﺖ در ﺟﻬﺖ ﺗﺼﺤﯿﺢ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﻟﺸﮕﺮﻇﻠﻢ‪» : -‬وﺑﺎﯾﺪاﻧﺴﺎن– ﮐﻪ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﻣﺪﻧﯽ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه وﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻣﺤﺘﺎﺟﻨﺪ– ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬وﻫﺮﮐﺴﯽ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪-‬ﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮﺑﯿﻬﻮده وﺑﺎرﺑﺮﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ -‬وﺗﮑﯿﻪ ﺑﻪ ﺧﺪا واﺳﺘﻐﻨﺎءداﺷﺘﻪ ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖ‬ ‫و ﻃﻤﻊ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ… وﺗﺎﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻫﻨﺮ اﺳﺘﺎد ﺧﻮد ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻧﻨﻤﻮده‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﮐﻨﺠﮑﺎوي ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ‬ ‫ﺑﺮﻣﺠﻬﻮﻻت ﮐﺮده‪ ،‬وﻫﻨﺮﺧﻮد را ﺗﺮﻗﯽ داد‪ ،‬وﻟﻮ ﺑﺮﺳﯿﺪﮔﯽ و آﺑﺎداﻧﯽ داراﯾﯽ ﺧﻮد ﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم آن آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺮدم‬ ‫اﺳﺖ وازﮔﺪاﯾﯽ و دزدي ﮐﻪ دو ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﺴﺐ اﺳﺖ و در اﺳﻼم ﺳﺨﺖ ﻧﻬﯽ ﺷﺪه دوري ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد …« ‪127‬‬ ‫ﭘﺲ ﻫﺪف اﺻﻠﯽ ﮐﺎرﮐﺮد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﻤﺎم ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ »آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺮدم« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﻫﻤﻪ‬ ‫ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪاوﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬واﻟﺒﺘﻪ در ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﻣﻮر ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ از» دﺳﺘﻮراﺗﯽ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺮاي ﻣﻌﺎﻣﻼت )= ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ(‬ ‫رﺳﯿﺪه ﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ«‪ 128‬در ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آﻧﻬﺎ ﮐﻪ در دﻧﺒﺎﻟﻪ ﻫﺪف ﻧﻬﺎﯾﯽ »آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺮدم«‬

‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﺎرﮐﺮد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ذﯾﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫» وﯾﮕﺎﻧﮕﯽ‪ ،‬و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ازﺧﻮد ودﯾﮕﺮان درﺳﺘﻤﮕﺮي‪ .‬وﻟﺒﺎس وﻇﺮف ﻧﺴﺎﺧﺘﻦ ازﻃﻼ وﻧﻘﺮه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎدﻟﻪ‬ ‫ﻣﻮرد اﺣﺘﯿﺎج ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ … و ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺑﺮاي ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮐﻪ اﻫﺪﻧﺎ ﺑﻪ ﻟﻔﻆ ﻣﻔﯿﺪﺟﻤﻊ‬ ‫اﺳﺖ… «‬

‫‪129‬‬

‫»… ﺟﺎﻣﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪﻣﺮدم ﭘﻮﺷﺪ‪ .‬درﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ… زﯾﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺮﺳﺪ … اﻧﺼﺎف‬

‫ﻧﺨﻮاﻫﺪواﻧﺼﺎف دﻫﺪ‪ .‬دﺷﻤﻦ ﺳﺘﻤﮕﺮي وﯾﺎرﺳﺘﻤﮑﺸﯿﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﺪ… ﺗﺠﺴﺲ ﻋﯿﻮب ﻧﮑﻨﺪ… ﺑﺎﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﯾﮑﺪل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ - 126‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪94‬‬

‫‪ - 127‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص‪ 3‬و ‪92‬‬ ‫‪ - 128‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪93‬‬

‫‪ - 129‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪ 1‬و ‪70‬‬

‫‪63‬‬

‫درﺷﺎدي آﻧﻬﺎ ﺷﺎد و ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎري آﻧﻬﺎ اﻧﺪوﻫﻨﺎك ﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﭼﺎره اﻧﺪﯾﺸﺪ و دل آﻧﻬﺎ را ﺧﻮش‬ ‫ﺳﺎزد«‪130‬؛ » ﺳﺘﻢ روا ﻧﺪارد… ﯾﺎور ﺳﺘﻤﺰدﮔﺎن و ﯾﺎرآوارﮔﺎن و ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ… ‪«131‬‬

‫درآﺧﺮﯾﻦ ﺗﺬﮐﺮ‪ ،‬ﻓﺮازﻫﺎﯾﯽ ازﻧﻈﺮﯾﻪ اﺳﺘﺎد ﻣﺎ درﺗﻌﺒﯿﺮي ﮐﻪ ازﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ و ﺳﻨﺦ آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮﺗﻌﺎﺑﯿﺮي ﮐﻪ از ﻗﺮآن ارﺋﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ را درذﯾﻞ ﮔﺰﯾﺪهوار ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬ ‫» آﻧﭽﻪ ﺑﺸﺮ درﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آرزوي رﺳﯿﺪن ﺑﺪان را دارد در دﯾﺎﻧﺖ ﻣﻘﺪﺳﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اَﺗﻢ‬ ‫واﮐﻤﻞ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﺧﻮﺑﺎن ﻫﻤﻪ دارﻧﺪ او ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ازﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ دارد‪ ،‬ﻧﻬﺎﯾﺖ آﻧﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪ اﺣﮑﺎم‬ ‫را ﻃﺎﺑﻖ اﻟﻨﻌﻞ ﺑﺎﻟﻨﻌﻞ اﺟﺮا ﮐﺮد وآﻧﻬﺎرا ﺑﮑﺎرﺑﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﻣﺰد دو ﺟﻬﺎن ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ وﻋﻤﻠﯽ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﻣﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﻠﺢ ﺣﻘﯿﻘﯽ و ﻣﻬﺪي ﻣﻮﻋﻮد ﺣﻀﺮت ﺣﺠﺖ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻦ ﻇﻬﻮرﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آﻣﺎل و‬ ‫آرﻣﺎﻧﻬﺎي ﻣﻘﺪﺳﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺸﺮﯾﺖ ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪ را ﮐﻪ اﯾﺪهآل ﻓﻼﺳﻔﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ وﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯿﻦ‬ ‫اﻟﻤﻠﻠﯽ را ﮐﻪ آرزوي دول ﺻﻠﺢ دوﺳﺖ اﺳﺖ وﻋﺪل و داد را ﮐﻪ ﻣﻮردﻋﻼﻗﻪ واﺣﺘﺮام ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﺑﺸﺮاﺳﺖ اﯾﺠﺎد‬ ‫وﻋﻤﻠﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‬

‫‪132‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﻧﺨﺴﺖ از آرزوي ادﯾﺎن و ﻓﻼﺳﻔﻪ و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﺑﺮاي اﯾﺠﺎد ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺳﺎﻟﻢ وآرﻣﺎﻧﯽ – ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬ ‫ﺑﺮﻋﺪل و داد وﺻﻠﺢ ودوﺳﺘﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻣﯽﺷﻮﻧﺪﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﻮت در اﺳﻼم ﻋﻤﯿﻖﺗﺮو ﻇﺮﯾﻔﺖﺗﺮ ﺑﯿﺎن‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬و ﻧﻬﺎﯾﺖ آن ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑـﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ و ﮐﻤﮏ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن اﻟﻬﯽ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﺎ ﻓﻀﻞ‬ ‫» ﺑﻘﻴﺔ ﺍﻟﻠﻬﻲ« اﻧﺠﺎمﭘﺬﯾﺮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﮕﺎه دراداﻣﻪ ﺳﺨﻦ وﺑﺎ ﺑﺤﺜﯽ ﺗﻔﻀﯿﻠﯽ از ﻣﻮارد ﮐﺎرﺑﺴﺖ ﻓﻘﻪ اﺳﻼم در ﺑﻬﺒﻮدي ﺟﻮاﻣﻊ ﻧﻈﺮﯾﺎت اﺳﻼم را‬ ‫ﭘﯿﺮاﻣﻮن وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫» )ازآﯾﻪ ﻗﻞ ﯾﺎ اﻫﻞ اﻟﮑﺘﺎب ﺗﻌﺎﻟﻮا‪ ...‬اﻟﺦ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد(‪:‬آزادي وﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي اﻓﺮاد در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن وﻋﺪم ﺟﻮازﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان– ﻣﮕﺮﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻧﻮن وﺷﺮع – ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻗﺎﺋﺪﯾﻦ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻠﻞ از آن دم‬ ‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ… ﻣﺎﻧﻨﺪرﻓﺘﺎرﻋﻠﯽ ﺑﺎﺑﺮادرش ﻋﻘﯿﻞ…‬ ‫)وﯾﺎ ازآﯾﻪ ان اﷲ ﯾﺄﻣﺮﺑﺎﻟﻌﺪل و…اﻟﺦ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد( اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺑﺴﻂﻋﺪل وداد درﻫﻤﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺧﻮاه‬

‫درﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ آﺑﺎدي وﻗﺮﯾﻪ وﺧﺎﻧﻮاده‪133‬ﺑﺎﺷﺪوﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ زﯾﺮدﺳﺘﺎن‪ ...‬ﮐﻪ آن ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﻣﻮارد ﻓﺮدي و‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ازﻗﺒﯿﻞ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺑﯽﻧﻮاﯾﺎن‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎران‪ ،‬اﻣﻮر ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ و ﻣﻮﺳﺴﺎت ﺧﯿﺮﯾﻪ و …‬ ‫‪- 130‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪119‬‬

‫‪ – 5‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص‪120‬‬

‫‪ - 132‬ﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ اﻋﻼﻣﯿﻪ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ ‪ /‬ص ‪ 8‬و ‪27‬‬

‫‪ - 133‬اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﻇﺮاﻓﺖ ﺗﻔﮑﯿﮏ و ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﺣﺪود ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻗﻮاﻟﺐ ﻧﻬﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻧﻈﺮﯾﺎت اﯾﺸﺎن اﺳـﺖ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎن ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻣﯿﺎن ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﮑﺎﻧﯿﻢ و ارﮔﺎﻧﯿﮏ و … ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﯿﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ و اﺟﺘﻤـﺎع‬ ‫و ﯾﺎ ﺧﺮد وﮐﻼن وﺟﻬﺎﻧﯽ اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻪ درﺟﻪ از رﺷﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺷﺎره دارﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻬﺮي؛ روﺳﺘﺎﯾﯽ؛ ﺧﺎﻧﻮاده‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫)وﯾﺎ آﯾﻪ ﯾﺎ اﯾﻬﺎ اﻟﻨﺎس اﻧّﺎﺧﻠﻘﻨﺎﮐﻢ‪ ...‬اﻟﺦ( اﺷﺎره ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي ﻧﮋادﻫﺎ در ﺑﺮاﺑﺮﺧﺪاوﻧﺪ دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮق ﺑﯿﻦ ﻧﮋاد‬ ‫ﺳﯿﺎه و ﺳﻔﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ…‪-‬ﻣﺜﻞ رﻓﺘﺎرﺧﻠﯿﻔﻪ دوم ﺑﺎ ﻏﻼﻣﺶ وﻋﻠﯽ)ع( ﮐﻪ ﻫﻔﺪه وﺻﻠﻪ ﺑﺮﭘﯿﺮاﻫﻦ ﺧﻮد داﺷﺖ …‪ ،‬و ﻫﺮ‬ ‫وﻗﺖ ﻟﺒﺎس ﻣﯽﺧﺮﯾﺪﺑﺮاي ﺧﻮد وﻏﻼﻣﺶ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﺮﯾﺪ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻬﺘﺮ را ﺑﻪ ﻏﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬و ﺳﻠﻤﺎن ﮐﻪ واﻟﯽ‬ ‫ﻣﺪاﯾﻦ ﺷﺪ ﺑﺎ ﯾﮏ ﮐﻮﻟﻪﭘﺸﺘﯽ و ﭘﯿﺎده ﺣﺮﮐﺖ ﮐﺮد )وﻣﻮﺿﻮع ﺑﻼل(‪،-‬‬ ‫)وﯾﺎ از آﯾﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺳﻮل اﷲ واﻟﺬﯾﻦ… ﻣﯽﺗﻮان ﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ( ﺑﯿﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﺮﺑﺎن‬ ‫و…در دﻓﺎع ازﺣﺮﯾﻢ ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎرﺟﺪي و ﻓﺪاﮐﺎر… )و از ﻇﻠﻢ ﺑﻪ دور ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻣﺜﻞ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ( ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن‬ ‫ﭘﺎرﺗﯿﺰاﻧﯽ ﻣﻌﺎوﯾﻪ ﮔﻮﺷﻮاره از زن ﯾﻬﻮد ﮐﻪ درذﻣﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ او )ﻋﻠﯽ( ﺑﻮد ﮐﺸﯿﺪه و ﮔﻮش او را ﭘﺎره ﮐﺮدﻧﺪ از ﻏﺼﻪ‬ ‫ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﻣﺮﯾﺾ ﺷﺪو ﺗﺐ ﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ) ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن( ﻋﻠﯽ ﺑﺎﯾﺪ زﻧﺪه ﺑﻪ ﮔﻮر ﺷﻮد ﮐﻪ‬ ‫درﻣﻤﻠﮑﺖ او دﺷﻤﻨﺎن ﮔﻮﺷﻮاره ازﮔﻮش زن ﯾﻬﻮدي ﺑﮑﺸﻨﺪو‪)...‬ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ( ﻧﻪ ﻇﻠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺗﻘﻠﺐ و‬ ‫ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﻧﻪ… رﺳﻮاﯾﯽ… وﻧﻪ ﻏﯿﺒﺖ‪« ...‬‬

‫‪134‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻼت را ﻧﺎﺷﯽ از ﺳﺎزﻣﺎن وﺳﺎﺧﺖ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﻧﻪ‬ ‫ﻧﺎﺷﯽ از اﻋﻤﺎل ﻓﺮدي ﻣﺤﺾ‪ .‬ﭘﺲ ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺑﻪ دوﻟﺘﻤﺮدان ﻣﯽﺗﺎزد ﮐﻪ ‪:‬‬ ‫»ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻗﺎﺋﺪﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻣﺮوز ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﯾﺎ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ از اﺣﮑﺎم اﺳﻼﻣﯽ ﺑﯽاﻃﻼع ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺮاي دردﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﻼم و ﻗﺮآن ﻣﺘﻤﺴﮏ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ…‪ .‬و ﻧﻪ آﻧﮑﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﻦ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن –‬ ‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﺑﺴﯿﺎر ﻓﻘﯿﺮﻫﺴﺘﻨﺪ – ﺑﺰﻧﻨﺪ«‬

‫‪135‬‬

‫و ﯾﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮي از ﺗﺒﯿﯿﻨﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﯾﺸﺎن درﻣﻘﺎﻟﻪ » ﻫﻤﻪ ﻣﻘﺼﺮﯾﻢ « ﺑﺮوز ﮐﺮده ﮐﻪ‬ ‫درﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﺟﺮم آﻓﺮﯾﻨﯽ ﺳﺎﺧﺘﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻞ » ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻔﺎﺳﺪ ﻣﺎﻟﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﮐﺸﻮر‬ ‫اﯾﺮان«…‪ .‬در اﯾﻦ ﻗﻀﺎﯾﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ » ﺷﻬﺮﯾﻮر‪1320‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دو ﻋﺎﻣﻞ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﯾﮑﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﺟﺮم آﻓﺮﯾﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺑﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﻦ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨﯽ؛‪ -‬و دﯾﮕﺮي ﻓﻘﺪان اﺧﻼق‬‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﯾﮑﺎﯾﮏ اﻓﺮاد‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻧﮕﺮش ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳﺖ‬

‫‪136‬‬

‫راﺑﻄﻪ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻧﺴﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ وﻗﻮاي روﺣﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻠﺰوﻣﺎت ﻣﺎدي‪ ،‬ﯾﺎ ﺗﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺎدي و‬ ‫ﻏﯿﺮﻣﺎدي ﺟﺪﻟﯽ دو ﺳﻮﯾﻪ ﺑﻮده‪ ،‬و » در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻻزم و ﻣﻠﺰوم ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﻧﺪ«‬

‫‪137‬‬

‫ﭘﺲ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﺌﻮل‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دو ﻟﺸﮕﺮ ﻧﻮر و ﻇﻠﻤﺖ را ﺗﻤﯿﯿﺰ داده‪ ،‬وﺑﺎ اﺧﺘﯿﺎر ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي اﺳﺘﺎدي اﻟﻬﯽ – در‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺎدل‪ -‬ﺑﻪ ﺳﻠﻮك اﻟﻬﯽ واﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﮐﺎرﮐﺮدي ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻫﺪف را ﻣﺒﺎرزه ﺟﻬﺖ ﺑﺮاﻧﺪازي‬ ‫‪ - 134‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪37 - 30‬‬ ‫‪ - 135‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ 8 /‬و ‪37‬‬

‫‪ - 136‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﻨﺪه ‪ /‬ﺣﺎج ﻋﻠﯽ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﻣﺤﺒﻮﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ‪ /‬ص ‪223‬‬ ‫‪ - 137‬ﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ … ‪ /‬ص ‪19‬‬

‫‪65‬‬

‫ﻇﻠﻢ و ﺑﺮﻗﺮاري آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺮدم–ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ رﺿﺎي ﭘﺮوردﮔﺎراﺳﺖ– ﻗﺮارﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬ ‫در اﺟﺮاي اﯾﻦ اﺣﮑﺎم و اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻣﻬﻢ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺣﻖ ﺑﺸﺮ وﺟﺎﻣﻌﻪ واﺳﺘﻘﻼل ﻫﺮﮐﺪام‪ ،‬ودرﻋﯿﻦ ﺣﺎل‬ ‫ﻻزم وﻣﻠﺰوم ﺑﻮدن ﻫﺮدو‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮاﺻﺎﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ -‬وﻧﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﻓﺮد ﯾﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ–ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ آزادي و‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ازﻟﻮازم اﺻﻠﯽ ﺳﻨﺦ آرﻣﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ -‬آزادي‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ دراﯾﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﻠﯽ)ع( دﺷﻤﻨﺎن ﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ درﺑﯿﺎن آراء ﺧﻮﯾﺶ– ﺣﺘﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﮑﻞ ﻏﯿﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ آزاد ﺑﻮدﻧﺪ– دﺳﺘﻮرات واﺣﮑﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻮﻣﺎً »ﺷﺎﻣﻞ ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫وﻗﻀﺎوت وﺣﮑﻤﯿﺖ وﻏﯿﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﻓﺮدي ﺑﺎﯾﺪﺣﻘﻮق دﯾﮕﺮان را رﻋﺎ ﯾﺖ ﻧﻤﻮده‪ ،‬و‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺨﻄﯽ وﺗﺠﺎوز ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬و ﻗﺎﺿﯽ ﻫﻢ درﻗﻀﺎوت ﺧﻮد ﺑﺎﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ ﻋﺪاﻟﺖ را ﮐﺮده وﻧﻈﺮﺑﻪ ﻓﺮد و‬ ‫اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﻗﺮاﺑﺖ وﻏﯿﺮآﻧﻬﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ… «‪ 138‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪:‬‬

‫»دﯾﺎﻧﺖ ﻣﻘﺪﺳﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻫﯿﭻ وﺟﻪ دراﻣﻮرداﺧﻠﯽ وﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ اﺷﺨﺎص دﺧﺎﻟﺖ ﯾﺎ اﺟﺎزه ﻧﺪاده و ﺗﺠﺴﺲ را‬ ‫روا ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ درﻣﻮاﻗﻊ ﺟﻨﮓ و آن ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﺑﺮاي دﺷﻤﻦ ﻣﻮرد ﺳﻮء ﻇﻦ واﻗﻊ‬ ‫ﺷﻮﻧﺪ‪...‬‬ ‫اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ)ع( درﮐﻮﻓﻪ درﻣﺴﺠﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻌﻀﯽ ﺧﻮارج درﺑﯿﻦ ﺧﻄﺒﻪ او ﺷﺮوع ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺘﺎﮐﯽ وﺟﺴﺎرت ﺑﺎ اوﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ اﺻﺤﺎب ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ آﻧﻬﺎ را ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﺑﮕﺬارﯾﺪآزاد ﺑﺎﺷﻨﺪ وﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻫﺘﺎﮐﯽ و ﺟﺴﺎرت آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻃﻐﯿﺎن ﻋﻤﻠﯽ ﻧﮑﺸﯿﺪ و ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻄﺮﻧﯿﻨﺪاﺧﺖ درﮔﻔﺘﺎرﺧﻮد آزاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺧﺒﺮرﺳﯿﺪﮐﻪ درﺧﺎرج ﮐﻮﻓﻪ ﺗﺠﻤﻊ ﻧﻤﻮده و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬ ‫و ﮐﺸﺘﺎر دوﺳﺘﺎن ﻋﻠﯽ)ع( ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬دﻓﻊ آﻧﻬﺎ را ﻻزم دﯾﺪ‪ .‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺑﯿﻌﺖ ﺑﺎ اوﺗﺨﻠﻒ ﮐﺮدﻧﺪ–‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻌﺪﺑﻦ اﺑﯽ وﻗﺎص و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ -‬ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺑﯿﻌﺖ ﻧﻨﻤﻮده‪ ،‬و ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎق آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻠﻮم وﯾﻘﯿﻨﯽ‬ ‫ﺑﻮد‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺷﻌﺚ ﻗﯿﺲ – ﺑﺎز ﻫﻢ آزاد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺼﺎﻟﺢ ﻋﻤﻮﻣﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ«‬

‫‪139‬‬

‫اﯾﺸﺎن درﺟﺎي دﯾﮕﺮدرﺑﺎره ﺿﺮر و زﺷﺘﯽ اﺳﺘﺒﺪاد و اﻫﻤﯿﺖ آزادي و ﻟﺰوم ﻣﺸﻮرت در ﭘﯿﺸﺒﺮد اﻫﺪاف‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺎﻟﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫»ﺗﺮﻗﯽ وﺗﮑﺎﻣﻞ ﻣﺎدي ﻣﺤﺘﺎج اﺳﺖ ﺑﻪ اﺗﺤﺎد و اﻧﻔﺎق ﺑﯿﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬و ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻋﻠﻢ و ﺻﻨﻌﺖ و داﺷﺘﻦ ﻫﻤﺖ و اراده‬ ‫وآزاد ﺑﻮدن ﻋﻘﯿﺪه در اﻣﻮر دﻧﯿﻮي– ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ آن اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ » و ﺷﺎور ﻫﻢ ﻓﯽ اﻻﻣﺮ « در ﺳﻮره آل ﻋﻤﺮان‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ آزاد ﺑﻮدن ﻋﻘﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﻋﻘﺎﯾﺪ آزاد ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻫﯿﭽﮑﺲ ﺣﻖ رأي ﻧﺪارد‪ ،‬واﯾﻦ ﺧﻠﻒ اﻣﺮﺑﻪ ﻣﺸﻮرت‬ ‫اﺳﺖ‪-‬ﭘﺲ ﺑﻨﺎي اﺳﻼم دراﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﻣﻮر ﺑﺮﻣﺸﺎورت اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮدﺧﻮاﻫﯽ و اﺳﺘﺒﺪادرأي … )زﯾﺮا( ﻣﺸﺎورت در‬ ‫اﻣﻮرﻣﮑﻤﻞ وﺣﺪت ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﻨﺸﺄ ﺗﺮﻗﯽ دﻧﯿﻮي اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﺑﺘﺪاي ﮐﻤﺎل و ﺗﺮﻗﯽ دول ﻣﻌﻈﻤﻪ دﻧﯿﺎ از ﻣﻮﻗﻌﯽ ﺑﻮد‬

‫‪ - 138‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص‪52‬‬

‫‪- 139‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪ 7‬و ‪56‬‬

‫‪66‬‬

‫ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﺮﻗﺮارﮔﺮدﯾﺪ«‬

‫‪140‬‬

‫ب‪ -‬ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ :‬در ﺑﺎب ﻗﺸﺮﺑﻨﺪي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ‪-‬‬ ‫ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮاﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪ ﺷﯿﻮهاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻼك ﺗﻔﮑﯿﮏ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ Social Differentiation‬ﭘﺎﯾﮕﺎه‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪي و اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ؛‬

‫‪141‬‬

‫»اﺳﻼم اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ وﻧﮋادي وزﺑﺎن وﺛﺮوت وﺟﻤﺎل واﻣﺜﺎل آﻧﻬﺎ راﻣﻠﻐﯽ ﻧﻤﻮده وﻓﺮﻗﯽ ﺑﯿﻦ ﻋﺮب و ﻏﯿﺮ‬ ‫اوﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ‪ ،‬وﺳﯿﺎه وﺳﻔﯿﺪ وﻏﯿﺮآن را درﯾﮏ ردﯾﻒ ﻗﺮار داده؛ و درازدواج ﻫﻢ ﻟﻔﻆ ﮐﻔﻮ ﺑﻮدن از ﺣﯿﺚ دﯾﺎﻧﺖ‬ ‫وﻋﻔﺖ وﻧﺠﺎﺑﺖ را ﻻزم داﻧﺴﺘﻪ وازدواج ﻣﺴﻠﻢ را ﺑﺎﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻢ اﺟﺎزه ﻧﺪاده اﺳﺖ… «‬

‫‪142‬‬

‫»)در آﯾﻪ ‪ 64‬آل ﻋﻤﺮان( ﺟﻨﺒﻪ روﺣﯽ وﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﺼﺪ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه و) ﺳﭙﺲ(‪ ...‬وﺟﻬﻪ ﻣﺎدي‬ ‫ورﻓﻊ اﺧﺘﻼف ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﺗﺴﺎوي اﻓﺮاد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و اﺳﺎس اﺻﻼح ﻣﻌﻨﻮي وﻣﺎدي‬ ‫ﻫﻤﯿﻦ دوﭼﯿﺰ اﺳﺖ) = و‪ ‬ﻻﯾﺘﺨﺬﺑﻌﻀﻨﺎ ارﺑﺎﺑﺎ ﻣﻦ دون اﷲ(«‬ ‫اﯾﺸﺎن ﺣﺘﯽ ﺑﻪ دﻗﯿﻘﺘﺮﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﮐﺎر در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ و ﻧﻘﺪ اﻗﺘﺼﺎد و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داري‬ ‫را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ داروي درﻣﺎﻧﯽ ﻧﻈﺮ اﺳﻼم ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮردﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬ ‫»اﮔﺮﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ درﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺰدﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﻤﻮده ﯾﺎ ﮐﻤﺘﺮازﻣﺰدي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪«...‬‬

‫‪143‬‬

‫وﻟﯽ ﮐﺎرﮔﺮ را ﻫﻢ ﻣﺴﺌﻮل ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻫﻤﺎن »ﺣﻖ ﺟﺎﻣﻌﻪ« ﺧﺪﻣﺖ ﻻزم را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﺰدي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﺎرﻧﮑﻨﺪ‪ …» :‬ﻣﺰدي ﮐﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮدﺣﺮام اﺳﺖ‪ ...‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ»ﺑﯿﺪار ﺷﺪن اﺳﺤﺎر‬ ‫وﺗﻬﺠﺪ… « ﻣﺎﻧﻊ از ﮐﺎر ﺷﻮد و »ﺿﺮر« ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﻣﯽرﺳﺪ و اﺟﺮﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺎر ﯾﮏ روز ﻣﯽﮔﯿﺮد ﺑﺮ او روا‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺸﻤﻮل اﮐﻞ ﻣﺎل ﺑﻪ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‬

‫‪144‬‬

‫ج – ﺣﺮﻣﺖ ارزش اﺿﺎﻓﯽ ‪ :‬و ﻧﯿﺰ ﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻃﺎﻟﺐ ارزش اﺿﺎﻓﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ» ﮐﺴﺐ ارزش اﺿﺎﻓﯽ« ‪Surplus Value‬از ﮐﺎر ﮐﺎرﮔﺮ وام اﺳﺖ؛ و درﻗﻄﻌﻪ ذﯾﻞ اﯾﺸﺎن ﭼﻨﯿﻦ‬ ‫اﺳﺘﺜﻤﺎري را ﺣﺮام در ﺷﺮع وﻇﻠﻢ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬ ‫»… وﮐﺎرﻓﺮﻣﺎ ﻧﯿﺰاﮔﺮزﯾﺎدت از اﻧﺪازه ﻣﻌﻤﻮل او را ﺑﻪ ﮐﺎر وا دارد‪ ،‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ‪ 8‬ﺳﺎﻋﺖ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮرا‪9‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﮐﺎروا دارد وﻣﺰد‪ 8‬ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻼف ﺷﺮع وﻇﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪145‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺮط ﻋﺪاﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﺎﺑﻮدي ﺳﺘﻢ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ را– ﮐﻪ ازﻣﺤﻮرﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﻣﮑﺎﺗﺐ رادﯾﮑﺎل و‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪﮔﺮاي ‪ Socialist‬اﺳﺖ– ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ واﺳﺘﻨﺒﺎط ﻓﻘﻬﯽ ازآﻧﺎن‪ ،‬وﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﯿﺎن‬ ‫‪ - 140‬ﺗﺠﻠﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ … ‪ /‬ص ‪31‬‬

‫‪ - 141‬ر‪ .‬ك‪ .‬ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ؛ » ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ در ادﯾﺎن « ‪ /‬ص ‪71 -67‬؛‬ ‫‪ - 142‬ﻧﻈﺮ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻪ … ‪ /‬ص ‪68‬‬ ‫‪- 143‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪102‬‬ ‫‪- 144‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪ - 145‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪67‬‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪو درﺗﻮﺿﯿﺢ وﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺪل اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﺘﻢ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻣﻠﯽ ﯾﺎ ﺟﻬﺎﻧﯽ – ﮐﻪ ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﺻﻬﯿﻮﻧﯿﺰم ﻫﻢ‬ ‫رﺷﺪ ﻧﻤﻮده – ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ درﯾﻎ وﻣﻀﺎﯾﻘﻪاي ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻣﺜﺒﺖ درﻣﮑﺎﺗﺐ ﻏﯿﺮﺗﻮﺣﯿﺪي ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي‬ ‫ﻇﺮﯾﻒ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻧﮑﺎت در ﭘﻮﯾﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬ ‫ازآﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺨﻠﻮق‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﺜﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﯿﺸﻪ در‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺘﺤﺮﮐﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ‪ -‬ﺑﻨﺎﺑﺮدﻻﯾﻞ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﺳﻨﻦ‬ ‫ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد‪ -‬دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮﺳﺨﻦ »دﻧﯿﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻊ ﺑﺮﺗﺒﺪﯾﻞ وﺗﻐﯿﯿﺮ‪ ،‬و ﺑﺮ اﺳﺎس اﻧﻘﻼب‬ ‫اﺳﺘﻮار اﺳﺖ« و ﻧﯿﺰ ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻊ وﻋﺎﻟﻢ ﮐﺒﯿﺮ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺑﻨﺎﺑﺮﻧﻈﺮﻋﺎرﻓﯿﻦ وﺷﺎﻣﺨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻊ‬ ‫ﺻﻐﯿﺮﻧﺸﺎﻧﻪاي ازﻋﺎﻟﻢ ﮐﺒﯿﺮاﻧﺴﺎن‪ ،‬وﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻬﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﻧﯿﺰﻣﯽﺗﻮان ﺑﻨﺎﺑﺮﺣﺮﮐﺖ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ‬ ‫دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮي ازدورهﻫﺎي ﻃﻔﻮﻟﯿﺖ ﺗﺎﺟﻮاﻧﯽ وﮐﻤﺎل درﻧﻬﺎﯾﺖ ﺗﺎ دوران ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﯽ وﻣﺮگ‬ ‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺮح‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﮑﺮ اﻧﺪام وارﮔﯽ در ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺗﺸﯿﻊ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺿﻤﻦ‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺶ ﻧﺒﻮغ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ را ﺳﺎﺗﯿﺪ و اﺳﻼف اﯾﺸﺎن ﺑﻪ وﯾﮋه ﺟﻨﺎب ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه را ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺣﺮﮐﺎت ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫از ﻧﻈﺮﺟﻨﺎب اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺳﻪ دوره رﺷﺪوﺟﻮد دارد‪ :‬ﮐﻮدﮐﯽ وﺟﻮاﻧﯽ وﭘﯿﺮي‪ -‬ﮐﻪ در ﺟﺰر‬ ‫وﻣﺪﺣﺮﮐﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺟﻮاﻣﻊ– ﻫﺮﯾﮏ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ‪:‬‬ ‫»وﻫﻤﺎﻧﻄﻮرﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮﺷﺨﺺ ﮐﻮدﮐﯽ وﺟﻮاﻧﯽ وﭘﯿﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮدوﻟﺘﯽ ﻧﯿﺰزﻣﺎﻧﯽ اﺑﺘﺪاي ﺗﺮﻗﯽ وﮐﻤﺎل‬ ‫اﺳﺖ وﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ رو ﺑﻪ ﻃﺮاوت ﻣﯽرود‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻀﺮت و ﻧﻀﺎرت ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺑﻪ اوج ﺗﺮﻗﯽ‬ ‫وﻋﻈﻤﺘﯽ ﮐﻪ درﺧﻮر اوﺳﺖ ﻣﯽرﺳﺪ وﭼﻨﺪي ﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ وﻗﻮف دارد‪ ،‬ﺳﭙﺲ روي ﺑﻪ ﺿﻌﻒ و ذﺑﻮل ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻓﻨﺎ ﺑﺮاي او ﭘﯿﺪا ﺷﺪه ﻣﻨﻘﺮض ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﭘﺲ از ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺗﻮارﯾﺦ و اﻃﻼع ﺑﺮاﻧﻘﺮاﺿﺎت ﻗﻄﻌﯽ اﺳﺖ«‬

‫‪146‬‬

‫اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ وﻓﺮاﯾﻨﺪ دوراﻧﯽ‪ Cyclical Process‬ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪاي ازﺟﺰر و ﻣﺪﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ‬ ‫وﻓﻄﺮي ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺮﺟﺎﻣﻌﻪ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ » :‬ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از دول ‪ ((Governments‬و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎ )‪(states‬‬ ‫وﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ )‪ (organizations‬ﺟﺰروﻣﺪ) ‪ ،(social change/ oscillation‬و ﺗﺮﻗﯽ وﺗﻨﺰﻟﯽ‬

‫‪social‬‬

‫‪ (flucuation/oscillation‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺰر و ﻣﺪ دو ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻓﻄﺮي )‪ .(Natural‬دﯾﮕﺮي ﻋﺎرﺿﯽ‬ ‫)‪«(accidental‬‬

‫‪147‬‬

‫اﻟﻒ – ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻓﻄﺮي‬ ‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ازﺗﻐﯿﯿﺮات‪ ،‬درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﺎن ﻣﺪارج ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ وﺗﮑﺎﻣﻠﯽ دوراﻧﯽ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻮدﮐﯽ‬ ‫ﺷﺮوع‪ ،‬درﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ اوج درﺧﻮرﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪه ودرﭘﯿﺮي روﺑﻪ اﻓﻮل ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬در ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ ﻗﺴﻢ از ﺗﻐﯿﯿﺮات و‬ ‫‪ - 146‬ﺗﺠﻠﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ ‪ /‬ص ‪ 4‬و ‪5‬‬ ‫‪ - 147‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪68‬‬

‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ دو ﻧﮑﺘﻪ ﺿﺮوري ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﮑﻪ ﻫﺮﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬دوﻟﺖ و ﯾﺎ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ و ﯾﮋﮔﯽﻫﺎي دروﻧﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﻣﯿﺰان و درﺟﻪ رﺷﺪ‬ ‫وﺗﻐﯿﯿﺮات آن ﺑﻪ ﻗﺪرﺧﺎص و ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻًﻧﯿﺰ ازآن ﺣﺪ ﻓﺮاﺗﺮ ﻧﻤﯽرود‪ .‬اﯾﻦ ﻣﯿﺰان رﺷﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮات‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﺑﺎ ﻟﻔﻆ و اﺻﻄﻼح» درﺧﻮر« ﻧﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ و رﺷﺪ درﺧﻮر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐﻫﺎي دروﻧﯽ‬ ‫و ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻫﻤﺖ ﻣﺮدم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬دﯾﮕﺮآﻧﮑﻪ–ﺑﻮﯾﮋه درآﺧﺮﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻘﺶ رﻫﺒﺮي وﻧﺨﺒﮕﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ‪-‬درﺟﺎﻣﻌﺘﺮﯾﻦ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪﺗﺎرﯾﺦﺳﺎزﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮﺳﺨﻦ وﺟﻮدﻫﺮﮐﺪام ازﻋﻨﺎﺻﺮﻓﻮق–ﺑﻪ وﯾﮋه رﻫﺒﺮي‪-‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﺮﻃﺒﯿﻌﯽ‬ ‫وﻓﻄﺮي دوﻟﺖ وﯾﺎﺟﺎﻣﻌﻪ وﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را ﮐﻮﺗﺎﻫﺘﺮ وﯾﺎ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ …‬ ‫»‪ ...‬ﺑﻨﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺒﻊ ﺑﺮﺗﺒﺪﯾﻞ و ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﻘﻼب اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎي اﻣﺮ درﻇﺎﻫﺮ ﻧﯿﺰاﺳﺒﺎب و‬ ‫ﻋﻠﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺧﺘﻼف )= ﺗﮑﻮﯾﻦ ﻣﺪارج( ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻤﺪه و ﺳﺒﺐ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﺧﺪا وﺗﻘﺪﯾﺮ او اﺳﺖ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺪﺑﯿﺮاﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﻟﯿﺎﻗﺖ زﻣﺎﻣﺪاران ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻗﻮي ﺑﺮاي اﯾﻦ‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺎﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ ﺳﻠﻄﻨﺖ وﺳﯿﺎﺳﺖ اﻟﻤﺪن وﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ رو ﺑﻪ ازدﯾﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﯿﺰ روي‬ ‫درﺗﺮﻗﯽ اﺳﺖ وﭼﻮن اﯾﻦ ﺟﻬﺎت روﺑﻪ ﻧﻘﺼﺎن ﮔﺬاﺷﺖ آن ﺳﻠﻄﻨﺖ ازﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ و ﻣﻨﻘﺮض ﻣﯽﺷﻮد«‬

‫‪148‬‬

‫درﺗﻔﺴﯿﺮﮐﻼم اﺳﺘﺎد ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻫﺮ دوﻟﺘﯽ ﻣﻨﻮط و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮو‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻋﻤﻠﮑﺮددوﻟﺖ اﺳﺖ– ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪﯾﺎﺧﯿﺮ‪ .-‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺖ اﺟﺘﻤﺎع و ﺑﻬﺒﻮدي اوﺿﺎع اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ واﻗﺘﺼﺎدي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺷﺮط ﻧﻈﺮﻣﺴﺎﻋﺪ وﺗﻔﺴﯿﺮﻣﻮاﻓﻖ ﻣﺮدم ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫ﺑﻘﺎي دوﻟﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت روﺷﻦ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در دﯾﺪﮔﺎه اﺳﻼم‬ ‫ﻋﻠﯽ )ع( اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﺮﺿﯽ و رﺧﺪادي‬ ‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ ازﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻋﺮﺿﯽ و اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺑﯿﻤﺎرﯾﻬﺎي ﺑﺪﻧﯽ ﻣﻮﺟﺐ اﺧﺘﻼل و ﯾﺎ در‬ ‫ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯿﻬﺎي ﺟﻬﺸﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﮑﺎﻣﻞ وﺷﮑﻮﻓﻨﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻮاﻣﻊ و دوﻟﺖﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ داﻣﻨﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺗﺎرﯾﺦﺳﺎزي‬ ‫ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻋﻠﻠﯽ ﭼﻮن »ﺻﺤﺖ وﻣﺮض وﻓﺮﺑﻬﯽ وﻻﻏﺮي« ﮐﻪ در ﺳﻨﯿﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﺪﻧﯽ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد وﮔﺎه ﺿﻌﻒ و ﭘﺲ از آن ﻗﻮ‪‬ت و ﺻﺤﺖ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ وﯾﺎ ﻋﮑﺲ آن‪:‬‬ ‫»… ﻫﮑﺬا درﻫﺮﯾﮏ از اوان ﻋﻤﺮﻫﺮدوﻟﺘﯽ آن ﺣﺎﻻت ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﺑﺴﯿﺎر واﻗﻊ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻋﻈﻤﺖ و ﮐﻤﺎل‬ ‫دوﻟﺘﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎن دﭼﺎرﺿﻌﻒ وﻓﺘﻮرﺷﺪه واﻧﻘﻼﺑﯽ رخ داده‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺣﺴﻦ ﺗﺪﺑﯿﺮ وﮐﯿﺎﺳﺖ ﺻﺎﺣﺐ آن ﺑﻪ زودي‬ ‫ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻗﺒﺎد وﺳﻠﻄﺎن ﺳﻨﺠﺮواﻗﻊ ﺷﺪ؛ وﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دراﯾﺎم ﺿﻌﻒ و ﻓﺘﻮر واوان ﭘﯿﺮي ﯾﮏ‬ ‫دوﻟﺖ دﻓﻌﺘﺎً ﺑﺮاي او ﺗﺮﻗﯽ دﺳﺖ دﻫﺪ‪ ،‬و ﻋﻈﻤﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ و ﺑﺎز ﺑﻪ زودي ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﺑﺮاي ﺷﺎه ﻃﻬﻤﺎﺳﺖ‬

‫‪ - 148‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪5‬‬

‫‪69‬‬

‫آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ«‬

‫‪149‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﺮﺟﺎﻣﻌﻪ وﻓﺮاﯾﻨﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﻫﻤﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺳﻨﻦ ﻣﺸﺨﺺ‬ ‫و ﻣﻌﯿﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﮕﺮش ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ دﯾﻨﯽ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ و وﺿﻮح ﺗﺼﯿﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮدﻻﯾﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﯾﮏ ﻗﻮم و ﯾﺎ رﻫﺒﺮي‪ ،‬اﺷﮑﺎل ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﺧﻮد را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﻔﺴﯿﺮﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻓﻮق ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ درﻣﻮردﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درﺑﺎره ادﯾﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬ ‫» اﯾﻦ ﺟﺰروﻣﺪﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ وﺳﻠﻄﻨﺖﻫﺎي ﺻﻮري اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ درﺗﺸﮑﯿﻼت دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﯿﺰ‬ ‫وﺟﻮد دارد وﺗﺪﺑﯿﺮ وﻋﺪم ﺗﺪﺑﯿﺮﻗﺎﺋﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﺮ دﯾﻨﯽ ﺳﺒﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮ وﺟﺰر وﻣﺪ ﻣﯽﺷﻮد واﻗﺒﺎل وﻋﺪم اﻗﺒﺎل ﭘﯿﺮوان و‬ ‫اوﺿﺎع زﻣﺎﻧﻪ و اﻧﻘﻼب ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺪﺧﻠﯿﺖ ﺗﺎﻣﻪ دارﻧﺪ«‬

‫‪150‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﺮﺿﯽ درادﯾﺎن ﻧﯿﺰﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﺲ از » رﺣﻠﺖ ﺷﺎرع آن و ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬار« رخ ﻣﯽدﻫﺪ »وﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ﭘﯿﺮوان ﺑﻪ واﺳﻄﻪ دﺧﻮل اﺷﺨﺎص ﻏﯿﺮﻻﯾﻖ وﻧﺎاﻫﻞ« ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪه وﻣﻮﺟﺐ ازﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ اﺗﺤﺎد و اﺗﻔﺎق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎﮔﺰﯾﺮﻓﺘﻮروﺳﺴﺘﯽ را در ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮدﻣﯽآورد‪.‬‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺐ و رواﺑﻂ ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬

‫‪151‬‬

‫ﺟﺰر وﻣﺪ ﻫﺮﺟﺎﻣﻌﻪ و ﯾﺎ ﻫﺮﮐﺪام از ادﯾﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐﻫﺎي ﯾﺎدﺷﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي ﺧﺎص ﺑﻮم‪ ،‬و ﻣﺤﯿﻂﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬ﺻﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬و… ارﺗﺒﺎط و ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ‬ ‫ﮐﺎرﮐﺮدي ﻗﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬اﺣﮑﺎم و ارزﺷﻬﺎي ﻫﺮﺟﺎﻣﻌﻪ وﯾﺎ دﯾﻨﯽ درﺻﻮرت ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ در ﺗﻤﺎم اﻧﻮاع آن ﻣﺆﯾﺪ ﺑﻘﺎ‬ ‫ﯾﺎ ﻓﻨﺎي ﻫﺮ دوﻟﺖ و دﯾﻨﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫»ﺑﻘﺎ ودوام اﺣﮑﺎم دﯾﻨﯽ وﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻫﺮدﯾﺎﻧﺘﯽ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﺧﺘﻼف اوﺿﺎع ﻣﺤﯿﻂ و زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن و اﺷﺨﺎص‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ آن دﯾﻦ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ و ﻧﺴﺦ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﻧﺴﺦ ﻣﻮﻗﻌﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺣﮑﻢ و ﻣﺤﯿﻂ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪو ﺑﺎ وﺟﻮدﺗﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻧﺴﺦ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ«‬

‫‪152‬‬

‫در ﺑﺎب اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮمﺷﻨﺎﺳﯽ و اﺛﺮ آن در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬درﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪» :‬ﭼﻮن‬ ‫ﻣﺤﯿﻂ وﻃﺒﯿﻌﺖ و اوﺿﺎع ﻃﺒﯿﻌﯽ دراﻓﺮاد ﺗﺄﺛﯿﺮ دارد‪ ،‬از اﯾﻦ رو ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ وﺿﻊ زﻣﯿﻦ و اﻣﮑﻨﻪ ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ و ﻣﺤﯿﻂ ﻃﺒﯿﻌﯽ‬ ‫ﻧﯿﺰﺧﻮب وﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ «‬

‫‪153‬‬

‫ﭘﺲ آﻧﮕﺎه ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺳﯽ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ را از ﻟﻮازم ﮐﺎر ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﯽ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽ ﺷﻨﺎﺳﯽ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ » :‬ﭘﺲ داﻧﺴﺘﻦ اوﺿﺎع اﻣﮑﻨﻪ و ﻣﺤﯿﻂ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ و ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺣﺎﻻت و روﺣﯿﺎت‬ ‫ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﮐﻪ درآﻧﻬﺎ زﻧﺪﮔﯽ ﻧﻤﻮده وﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ رو داﻧﺴﺘﻦ ﺟﻐﺮاﻓﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﺮ‬ ‫‪ - 149‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪- 150‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪ /‬ص ‪6‬‬ ‫‪151‬‬

‫‪ -‬ﻣﺤﯿﻂ ﺷﻨﺎﺳﯽ = ‪Ecological Relatcdness‬‬

‫‪ - ١٥٢‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ‪/‬ص ‪7-6‬‬

‫‪ - ١٥٣‬ﺗﺎرﯾﺦ وﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﮔﻨﺎﺑﺎد‪ /‬ﺣﺎج ﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦ ﺗﺎﺑﻨﺪه ‪/‬ص‪3-2‬‬

‫‪70‬‬

‫روﺣﯿﺎت ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻣﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻻزم اﺳﺖ«‬

‫‪154‬‬

‫ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻨﺎﺳﺐ وﺗﻼزم‪ -‬ﮐﻪ ﺟﺪﻟﯽ اﺳﺖ–ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﺸﺎن درﻗﻮاﻧﯿﻦ ﭘﻮﯾﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺎرﯾﺦ وﺟﻐﺮاﻓﯽ در ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮم ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ آن ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬ ‫» ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﻬﻤﻪ ﮐﻪ از ازﻣﻨﻪ ﻗﺪﯾﻢ داراي اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻮده‪ ،‬و اﻣﺮوز اﻫﻤﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﺮده و ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫زﯾﺎدي ﺑﺪان ﻣﺒﺬول ﻣﯽﮔﺮدد ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﯾﺦ وﺟﻐﺮاﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ او‪‬ﻟﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ودو‪‬ﻣﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‬ ‫وﻫﺮدو در ادﺑﯿﺎت ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺨﯽ دارﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺣﺎﻻت ﯾﮏ ﻣﻠﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺣﺎﻻت ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮﮐﻠﯽ‬ ‫ﺑﺮاي ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ روﺣﯿﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪ زﻧﺪهﯾﺎ ﻓﺮدﻣﻮﺟﻮددارد‪ .‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ رﻓﺘﺎرﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﺎن ﻣﯽ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ...‬ﺗﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﺒﺮت ﮔﺮدد«‬

‫‪155‬‬

‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫دراﺷﮑﺎل ﺟﺰر و ﻣﺪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎ ﻓﻄﺮي ﺟﻮاﻣﻊ و ﯾﺎ ادﯾﺎن وﺟﻮد رﻫﺒﺮي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ وﻧﺨﺒﮕﺎﻧﯽ ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ‪ -‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ‬

‫ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﻣﻮردﻣﻌﺮﻓﺖ وﭘﺬﯾﺮش ﺗﻮده ﻣﺮدم ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪-156‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺠﺎت‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬درﻏﯿﺮاﯾﻦ ﺻﻮرت دﯾﻦ ﺟﺪﯾﺪوﯾﺎﺟﺎﻣﻌﻪ وﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻧﻮﭘﺎ– ازداﺧﻞ وﯾﺎﺧﺎرج –ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻧﻈﺎم ﻗﺪﯾﻢ ﺷﺪه‬ ‫وآﺛﺎرﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪه آن را درﺧﻮدﺟﺬب وﺗﺤﺖ ﺳﯿﻄﺮه وﺗﺴﻠﻂ ﺧﻮد درﺧﻮاﻫﺪ آورد‪.‬‬ ‫دراﺷﮑﺎل ﺳﺴﺘﯿﻬﺎ وﺟﺰر وﻣﺪﻫﺎي ﻋﺮﺿﯽ ﻧﯿﺰدﯾﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً اﺣﺘﻤﺎل اﺻﻼح اوﺿﺎع ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺨﺒﮕﺎن و‬ ‫ﻗﺎﺋﺪان ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻫﻤﯿﺸﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺠﺪد ﺑﻪ ﺳﯿﺮﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮد درآﯾﺪ وﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮن رﺷﺪ دوراﻧﯽ‬ ‫ﺷﻮدﮐﻪ درﻫﻨﮕﺎم ﺳﻦ ﭘﯿﺮي ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻣﻨﺴﻮخ وﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺟﺪﯾﺪي از ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﯾﺎ دﯾﻨﯽ‬ ‫ﺑﺴﭙﺎرد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ روي ﭘﺲ از ﺟﺰر وﻣﺪﻋﺮﺿﯽ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﺎ وﺟﻮد رﻫﺒﺮان ﻧﺎﻻﯾﻖ رخ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬ ‫» ﻓﺘﻮر درﺗﺮﻗﯽ ﻇﺎﻫﺮي دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﭘﺲ ازﻣﺪﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻗﺎﺋﺪ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﺎ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‬ ‫وﻗﯿﺎم ﮐﻨﺪ آن ﻣﺬﻫﺐ ﺟﺪﯾﺪ ﻧﻀﺞ وﻗﻮام ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ .‬ﻓﺘﻮر اوﻟﯿﻪ اوﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻮﻗﻌﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﯿﺮي آن‬ ‫دﯾﺎﻧﺖ رﺳﯿﺪه ﻓﺘﻮرﻃﺒﯿﻌﯽ درآن ﻇﺎﻫﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اوﺿﺎع زﻣﺎﻧﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ آن اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ‬

‫دﯾﺎﻧﺖ دﯾﮕﺮي ﺗﻮﺳﻂ ﯾﮏ ﻧﻔﺮﻧﻤﺎﯾﻨﺪه اﻟﻬﯽ )وﯾﺎرﻫﺒﺮي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺳﯿﺎﺳﯽ(‪ 157‬ﮐﻪ ازﻫﺮﺣﯿﺚ ﺑﺮازﻧﺪه اﺻﻼح روح‬ ‫وﺟﺴﻢ وﻻﯾﻖ دﻋﻮت وﺗﻘﻨﯿﻦ ﺑﻮده ﻇﻬﻮرﻧﻤﻮده‪ ،‬دﯾﺎﻧﺖ ﺳﺎﺑﻖ را ﻧﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ ودوﻟﺖ آن ﻣﻨﻘﺮض ﻣﯽﮔﺮدد ودﯾﺎﻧﺖ‬ ‫ﺟﺪﯾﺪي ﺟﺎي آن را ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺟﺰدﯾﺎﻧﺖ ﻣﻘﺪﺳﻪ اﺳﻼم ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻧﺴﺦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺣﻼل ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬ ‫ﺣﻼل‪ ،‬وﺣﺮام او ﺗﺎ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺣﺮام اﺳﺖ«‬ ‫درﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﻄﻌﻪ ﻓﻮق ﺑﺎﯾﺪﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ازﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ درﺗﺤﻠﯿﻠﻬﺎي ﻣﮑﺘﺒﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺪا ﮐﺮدن‬ ‫‪ -5‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‪ /‬ص‪3‬‬ ‫‪ -1‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪ -2‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه رﯾﺸﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽ ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ ‪ Interpretive Sociology‬در اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ - 157‬داﺧﻞ ﭘﺮاﻧﺘﺰ از ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﻮق ﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ و ﺳﺎزﻣﺎﻧﻬﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺳﯿﺎﺳﯽ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ در دﯾﮕﺮ ﺳﻄﻮر‪ ،‬اﺳـﺘﺎد‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻌﻤﯿﻤﯽ را ﺧﻮد ﺗﻮﺻﯿﻪ و ﻋﻤﻞ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫راﺑﻄﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﯿﺎن اﺣﮑﺎم و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ cultural laws and rules‬و ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻣﺤﯿﻄﯽ )اﻧﻮاع ﻣﺤﯿﻄﻬﺎي‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و…( ‪ environmental circumstances‬ﺑﺎ وﺟﻮد راﺑﻄﻪاي درﺧﻮر‪ adjust‬اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺎ اﺻﻄﻼح ﺗﻨﺎﺳﺐ ﮐﺎرﮐﺮدي ‪functional relatedness-functional fittness‬ﻧﯿﺰﻣﯽﺗﻮان ازآن ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫راﺑﻄﻪ ازﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﻈﻢ وﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ‪ ،social order and equilibrium‬و ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻘﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫‪ social/societal survival‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﻏﯿﺮاﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻓﻘﺪان ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻓﻮق ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬در ﻫﺮ دو‬ ‫ﺷﮑﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻋﺮﺿﯽ آن‪ ،‬و اﯾﺠﺎد ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺤﻮل ‪ transformation‬ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﺷﮑﻞ اﺻﻼح ‪ reform‬وﯾﺎ اﻧﻘﻼب‬ ‫‪ revolution‬ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫رﺳﺎﻟﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ‬ ‫ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ‪ :‬دﮐﺘﺮ ﺷﻬﺮام ﭘﺎزوﮐﯽ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺣﺎج ﻣﻼﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﮔﻨﺎﺑﺎدي ﻣﻠّﻘﺐ ﺑﻪ »ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه« از اﮐﺎﺑﺮﻋﻠﻤﺎ وﻋﺮﻓﺎي ﻗﺮون اﺧﯿﺮ اﯾﺮان‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ در دوره اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ روﻧﻖ و ﺷﻬﺮﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ ﺳﻠﻄﺎن‬ ‫ﻋﻠﯿﺸﺎﻫﯽ«‪ ،‬و ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻮﻃﻦ اﯾﺸﺎن ﺑﻪ » ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ ﮔﻨﺎﺑﺎدي« ﻣﺸﻬﻮر وﻣﻤﺘﺎز ﺷﺪ‪.‬‬ ‫آن ﺟﻨﺎب در ‪ 28‬ﺟﻤﺎدي اﻻوﻟﯽ ‪ 1251‬ﻗﻤﺮي در ﺑﯿﺪﺧﺖ ﮔﻨﺎﺑﺎد واﻗﻊ درﺧﺮاﺳﺎن ﻗﺪم ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ وﺟﻮد ﻧﻬﺎد‬ ‫وﭘﺲ از ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﻇﺎﻫﺮي درﻣﺤﻞ وﺳﭙﺲ درﻣﺸﻬﺪ ﺑﻪ ﻋﺘﺒﺎت ﻋﺎﻟﯿﺎت ﻣﺸﺮف ﺷﺪه وﻋﻠﻮم ﻓﻘﻬﯽ را ﻧﺰدﻋﻠﻤﺎﯾﯽ‬ ‫ﻫﻢ ﭼﻮن ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻣﺮﺗﻀﯽ اﻧﺼﺎري ﮐﺴﺐ ﮐﺮد واﺟﺎزه اﺟﺘﻬﺎدﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺒﺰوار ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﺣﮑﻤﺖ ﻧﺰد‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻼﻫﺎدي ﺳﺒﺰواري اﺷﺘﻐﺎل ورزﯾﺪﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ وي ﺑﺎ ﺟﻨﺎب ﺳﻌﺎدت ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻗﻄﺐ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﺮﺣﻮم ﺟﻨﺎب رﺣﻤﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﺷﯿﺮازي آﺷﻨﺎ ﮔﺮدﯾﺪ وﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺟﻨﺎب ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸﺎه از ﻧﻈﺮﻋﻠﻮم‬ ‫ﻇﺎﻫﺮي درﻣﺪارج ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻧﺒﻮدﻧﺪوﻟﯽ اﯾﻦﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮيوار‪ ،‬ﻣﺠﺬوب ﺷﻤﺲ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﺣﺪي ﮐﻪ ﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪ ازﮔﻨﺎﺑﺎد ﭘﯿﺎده ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺮاي دﯾﺪارﺣﻀﺮﺗﺶ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ ،‬ودﺳﺖ ارادت ﺑﻪ اﯾﺸﺎن‬ ‫داد‪ ،‬و دراﻧﺪك زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﻠﻮك اﻟﯽ اﷲ را ﻃﯽ ﮐﺮد‪ ،‬و ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﻣﺮﺷﺪﺑﺰرﮔﻮار‪-‬ﺑﺎ اذن ﺻﺮﯾﺢ اﯾﺸﺎن‪-‬‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻗﻄﺒﯿﺒﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ‪.‬‬ ‫آن ﺟﻨﺎب دردوره ارﺷﺎد درﻣﻘﺎم ﻋﺎﻟﻢ وﻋﺎرﻓﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺸﻬﻮر وﻗﺒﻠﻪ رﻫﺮوان ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻫﺪي ﺷﺪ‬

‫وﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮي– ازﺟﻤﻠﻪ ﺗﻨﯽ ﭼﻨﺪ ازﻋﻠﻤﺎي ﺑﺰرگ آن زﻣﺎن–دﺳﺖ ارادت ﺑﻪ اﯾﺸﺎن دادﻧﺪ‪158‬وﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ‬ ‫ﺣﺴﺎدت دﺷﻤﻨﺎن ﻓﻘﺮﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺳﺤﺮﮔﺎه‪16‬رﺑﯿﻊ اﻻول‪ 1327‬ﻗﻤﺮي اﯾﺸﺎن را درﺳﻦ‪ 76‬ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﺑﯿﺪﺧﺖ‬ ‫ﮔﻨﺎﺑﺎد ﻣﺨﻨﻮق و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮت آن ﺟﻨﺎب درزﻣﺎن ﺧﻮد ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪﮐﻪ اﮐﺜﺮﺗﻮارﯾﺦ و ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﮑﺘﻮب در آن زﻣﺎن ذﮐﺮي از‬ ‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده وﺷﺮح اﺣﻮال وﻣﮑﺎرم اﺧﻼﻗﺸﺎن راﺑﻪ اﺟﻤﺎل و ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪159‬‬

‫اﻣﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﺷﺮح اﺣﻮال اﯾﺸﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬ ‫رﺟﻮم اﻟﺸﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻋﻠﻢ و ﻋﺮﻓﺎن‪.‬‬ ‫‪- 158‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﻋﻠﻤﺎ و ﻣﻌﺎرﯾﻒ زﻣـﺎن ﻣﺮﺣـﻮم ﺣـﺎج ﺷـﯿﺦ ﻋﺒـﺪاﷲ ﺣـﺎﯾﺮي‪ ،‬ﮐـﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣﺮﺣـﻮم آﻗـﺎ ﺷـﯿﺦ زﯾـﻦ اﻟﻌﺎﺑـﺪﯾﻦ‬

‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ اﺻﻄﻬﺒﺎﻧﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺦ اﺳﺪ اﷲ اﯾﺰد ﮔﺸﺴﺐ‪ ،‬ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﻤﺎد اﻟـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﺰواري‬ ‫– ﻧﻮه ﭘﺴﺮي ﺣﺎج ﻣﻼ ﻫﺎدي ﺳﺒﺰواري – ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺷﺮح اﺣﻮال ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﺸﺎن در ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻋﻠﻢ وﻋﺮﻓﺎن‪ ،‬ﺻـﺺ ‪352 -348‬‬

‫و ‪ 364-356‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪- 159‬ﺷﺮح ﻣﻔﺼﻠﯽ از ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ار آن ﺟﻨﺎب در دوره ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ در ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻋﻠﻢ و ﻋﺮﻓـﺎن )ج ‪ ،2‬ﺻـﺺ ‪– 495‬‬

‫‪ (505‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫رﺟﻮم اﻟﺸﯿﺎﻃﯿﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻓﺮزﻧﺪ وﺟﺎﻧﺸﯿﻦ اﯾﺸﺎن ﺟﻨﺎب ﺣﺎج ﻣﻼﻋﻠﯽ ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺛﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪1315‬‬ ‫ﻗﻤﺮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه وﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻘﺮﯾﻆ ﺑﺮﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ اﺛﺮﺟﻨﺎب ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه‪ -‬ﺗﻔﺴﯿﺮﺑﯿﺎن اﻟﺴﻌﺎده‪ -‬اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬ ‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻬﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ درﺑﯿﺎن ﻧﺴﺐ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ وروﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬درذﮐﺮﻗﺴﻤﺘﯽ ازﺣﺎﻻت‪،‬‬ ‫درذﮐﺮﺳﯿﺮه وﺷﻤﺎﯾﻞ وﮔﻔﺘﺎرآن ﺣﻀﺮت‪ ،‬درﻣﻌﻨﯽ ﮐﺸﻒ وﮐﺮاﻣﺖ‪ ،‬وﺑﺎﻻﺧﺮه ذﮐﺮي ازﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﯿﺎن اﻟﺴﻌﺎده وﻓﻀﻞ‬ ‫آن اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر ودرﻫﻤﺎن اﯾﺎم ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫دوم ﮐﺘﺎب ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﺎ ﺗﻔﻀﯿﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﻪ آن‬ ‫ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم ﮐﺘﺎب ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻋﻠﻢ وﻋﺮﻓﺎن درﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺎل ﺣﻀﺮت آﻗﺎي ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺟﻨﺎب ﺣﺎج‬ ‫ﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﮔﻨﺎﺑﺎدي ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ رﺿﺎﻋﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪160‬‬

‫ﻣﺆﻟﻒ ﻋﺎﻟﻢ وﻋﺎرف‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺑﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ وﻣﺴﻤﻮﻋﺎت ﺧﻮﯾﺶ ازاﺷﺨﺎص‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺗﻬﯿﻪ وﺗﺤﺮﯾﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪161‬‬

‫اﯾﺸﺎن ﺑﺮاي رﻋﺎﯾﺖ اﺻﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﯾﺴﯽ ﺟﺪﯾﺪ از ﻧﻘﻞ ﻟﻄﺎﯾﻒ واﺣﻮال ﻣﻌﻨﻮي آن ﺑﺰرﮔﻮارﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﺪه‬ ‫ﻇﺎﻫﺮﺑﯿﻦ ﻋﻠﻤﯽ اﻣﺮوزﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰﻧﻤﻮده وﻓﻘﻂ ﻧﮑﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دارد ذﮐﺮﮐﺮده اﻧﺪ‪162.‬‬ ‫ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻋﻠﻢ وﻋﺮﻓﺎن ﺟﺎﻣﻌﺘﺮﯾﻦ ودﻗﯿﻘﺘﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺮﺟﻊ درﺑﺎره اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬و درآن ﺑﻪ دو ﮐﺘﺎب اول ﻧﯿﺰ‬ ‫اﺳﺘﺸﻬﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﻣﺮاﺗﺐ زﻧﺪﮔﯽ آن ﺑﺰرﮔﻮار از ﺑﺪو ﺗﻮﻟﺪﺗﺎ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪،‬‬ ‫ﺷﺮح ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت وﺑﻌﻀﯽ اﻗﻮال وﺗﻌﺪادي ازﻣﮑﺎﺗﯿﺐ اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰدرآن ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺼﻮل آﺧﺮﮐﺘﺎب درﺑﺎره ﻓﺮزﻧﺪان و‬ ‫ﺑﺴﺘﮕﺎن وﮔﺮوﯾﺪﮔﺎن ﻧﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎء و ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺸﻬﻮرﻣﻌﺎﺻﺮوذﮐﺮﮐﺘﺒﯽ ﮐﻪ درﺑﺎره اﯾﺸﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ذﮐﺮﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮرﺳﯿﺪن ﻗﺎﺗﻼن‪ ،‬ودراﻧﺘﻬﺎﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ ﺑﻨﺎ وﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﺰارآن ﺣﻀﺮت درﺑﯿﺪﺧﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬ ‫ﯾﮏ ﺑﺎر در ﺳﺎل‪1333‬ﺷﻤﺴﯽ وﺑﺎردﯾﮕﺮدرﺳﺎل‪ 1350‬درﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﮐﺘﺎب ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ازﻧﺎﻣﺶ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪﻋﻤﺪﺗﺎًدرﺑﺎره‬ ‫‪ -160‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺐ آﺛﺎراﻟﻌﺠﻢ ﺗﺎﻟﯿﻒ ﻓﺮﺻﺖ ﺷﯿﺮازي )ج‪،2‬ص‪ :(89.‬وﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺂﺛﺮواﻵﺛﺎر )ﺑﺎب دﻫﻢ‪ ،‬ص ‪(204‬‬ ‫ﺗﺎﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺧﺎن اﻋﺘﻤﺎداﻟﺴﻠﻄﻨﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫درﻃﺮاﯾﻖ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا ﻣﻌﺼﻮم ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺼﺪرﺷﯿﺮازي )ج‪ ،3‬ص‪ (403-401‬ﻧﯿﺰ ﺷﺮح ﺣﺎﻟﯽ ازاﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ذﮐﺮ ﮐﺮاﻣﺎﺗﯽ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺳﺎﯾﮑﺲ )‪(sir percy sax‬ﻧﯿﺰﮐﻪ درﺳﺎل ‪ 1896‬ﻣﯿﻼدي )‪ 1313‬ﻗﻤﺮي ﺑﻪ اﯾﺮان آﻣﺪ‪ ،‬درﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻮﺳﻮم‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﺳﺎل دراﯾﺮان )ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻌﺎدت ﻧﻮري‪ /‬ﺗﻬﺮان( ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ذﮐﺮ ﺑﯿﺪﺧﺖ ازاﯾﺸﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - 161‬ﺑﺮاي ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻋﻠﻢ وﻋﺮﻓﺎن ودﯾﮕﺮ آﺛﺎر ﺣﻀﺮت رﺿﺎﻋﻠﯿﺸﺎه ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪﺗﺎﺑﻨﺪه‪ /‬ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺟﻨﺎب ﺣﺎج‬

‫ﻋﻠﯽ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﻣﺤﺒﻮب ﻋﻠﯿﺸﺎه )چ ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان ‪،1377‬ﺻﺺ‪.(241-169‬‬

‫‪ -4‬ازﻣﻨﻈﺮﻋﻠﻢ ﺟﺪﯾﺪﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ ﻣﺜﻞ ﺗﺬﮐﺮه اﻻوﻟﯿﺎء ﻋﻄﺎرﯾﺎ اﺳﺮاراﻟﺘﻮﺣﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻨﻮرﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺖ دﯾﮕﺮي اززﻧﺪﮔﯽ‬

‫ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺻﻮﻓﯿﻪ واوﻟﯿﺎي دﯾﻦ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺒﺎﻧﯽ ﭘﻮزﯾﺘﯿﻮﯾﺴﻢ )‪ ( positivism‬ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪارد ﺑﺤﺚ‬ ‫درﺑﺎره ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿﺎء و ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫وﻗﺎﯾﻌﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه ﺷﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ درﺿﻤﻦ آن ﻣﺨﺘﺼﺮي ازﺷﺮح اﺣﻮال‬ ‫وﮐﺮاﻣﺎت اﯾﺸﺎن ﻧﯿﺰآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮدﻣﺆﻟﻒ درﻣﻘﺪﻣﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن درﮐﺘﺎب رﺟﻮم اﻟﺸﯿﺎﻃﯿﻦ‬ ‫ﻣﺠﻤﻠﯽ ازاواﯾﻞ ﺣﺎﻻت اﯾﺸﺎن درج ﺷﺪ‪ ،‬دراﯾﻨﺠﺎ ازذﮐﺮآﻧﻬﺎ ﻗﻠﻢ درﻣﯽﮐﺸﺪ وﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺷﺮح ﺷﻬﺎدت آن ﺣﻀﺮت‬ ‫اﺧﺘﺼﺎرﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ازاﯾﻦ رو ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ﻣﮑﻤﻞ رﺟﻮم اﻟﺸﯿﺎﻃﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬دراﻧﺘﻬﺎي ﮐﺘﺎب ﺣﻮادﺛﯽ ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً درﮔﻨﺎﺑﺎد رخ‬ ‫داد‪ ،‬وﻧﺤﻮه ﺑﻪ ﮐﯿﻔﺮرﺳﯿﺪن ﻗﺎﺗﻼن ﻧﯿﺰدرج ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ از اﻧﺘﻬﺎي آن‬ ‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪﺳﺎل‪1330‬ﻗﻤﺮي اﺳﺖ‪ .‬ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ از زﻣﺮه ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖ ارادت ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه داد‪.‬‬ ‫وي درزﻣﺎن ﺧﻮد واﻋﻆ ﻣﻌﺮوﻓﯽ ﺑﻮدﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻼﻗﺖ زﺑﺎن ﺷﻬﺮت داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫او در ‪ 24‬ذﯾﺤﺠﻪ ﺳﺎل ‪ 1277‬ﻗﻤﺮي درﻗﺰوﯾﻦ ﻗﺪم ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ﮔﯿﺘﯽ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭘﺪرش ﻣﻼ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ از ﻋﻠﻤﺎي‬ ‫ﻗﺰوﯾﻦ و اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﺟﺪ آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ازﮐﺴﺐ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ در ﻗﺰوﯾﻦ‪ ،‬ﮐﯿﻮان در ﺳﺎل‬ ‫‪ 1300‬ﻗﻤﺮي ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﻣﺪ‪ .‬و در اﯾﻦ ﺷﻬﺮﺿﻤﻦ اداﻣﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻨﺒﺮﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬وﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻣﺠﺎﻟﺲ وﻋﻈﺶ روﻧﻖ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ وﺑﻪ» واﻋﻆ ﻗﺰوﯾﻨﯽ« ﻣﺸﻬﻮرﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮرﺗﮑﻤﯿﻞ ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ درﺳﺎل ‪ 1306‬ﻗﻤﺮي ﺑﻪ ﻋﺮاق رﻓﺖ و‬ ‫ﺟﺰء ﺷﺎﮔﺮدان ﻓﻘﯿﻪ اﺻﻮﻟﯽ ﺣﺎج ﻣﯿﺮزاﺣﺒﯿﺐ اﷲ رﺷﺘﯽ درآﻣﺪوﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ اﺧﺬ اﺟﺎزه اﺟﺘﻬﺎد از وي ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬ ‫ﭼﻨﺪي ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ازﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم ﻇﺎﻫﺮي دررﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﺮﺧﻮرده ﮔﺮدﯾﺪوﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن آﺛﺎرﻋﺮﻓﺎ واﻫﻞ اﷲ‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎﻓﺖ وﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﻣﺸﺎﻫﯿﺮﻋﺮﻓﺎي زﻣﺎن ﺧﻮدرا دﯾﺪه ﺑﻮد وﺣﺘﯽ ﻇﺎﻫﺮاً زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺮﯾﺪ ﺣﺎج ﻣﯿﺮزاﺣﺴﻦ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﺻﻔﯿﻌﻠﯿﺸﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺬﻟﮏ ﺗﻌﻠﻖ ﻗﻠﺒﯽ ﺑﻪ ﺟﻨﺎب ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬ ‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ازﺳﻔﺮﺣﺞ درﮐﺮﺑﻼ دﯾﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا روي دﻟﺶ ﺑﻪ ﺻﻮب ﺧﺮاﺳﺎن وﻗﺮﯾﻪ ﺑﯿﺪﺧﺖ ﮔﻨﺎﺑﺎدﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻋﺰم‬ ‫آن آﺳﺘﺎن ﮐﺮد ودﺳﺖ ارادت ﺑﻪ اﯾﺸﺎن داد وﻣﺪﺗﻬﺎ از ﻣﺤﻀﺮ درﺳﺸﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮد و درﺑﯿﺪﺧﺖ ﻣﻨﺒﺮﻣﯽرﻓﺖ‬ ‫ووﻋﻆ ﻣﯽﻧﻤﻮد وﺑﺎ ﺗﻌﻠﻘﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽاﯾﯽ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻨﺒﺮﻫﺎﯾﺶ ﮔﺮﻣﺘﺮﻧﯿﺰ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ازﺷﻬﺎدت آن ﺟﻨﺎب ﻧﯿﺰ‬ ‫ازﻃﺮف ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ وﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ اﯾﺸﺎن ﺟﻨﺎب ﻧﻮرﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﮔﻨﺎﺑﺎدي ﻣﺄذون دردﺳﺘﮕﯿﺮي ﺷﺪوﺑﻪ»ﻣﻨﺼﻮرﻋﻠﯽ«ﻣﻠﻘﺐ‬

‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ 163‬و ﭘﺲ ازﺟﻨﺎب ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﻧﯿﺰﺧﺪﻣﺖ ﺟﻨﺎب ﺻﺎﻟﺢ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺗﺠﺪﯾﺪﻋﻬﺪ ﮐﺮد وﺗﺎﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﺑﺮﻣﻘﺎم ﻣﺄذوﻧﯿﺖ‬ ‫‪- 1‬ﻣﻔﺼﻠﺘﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪاي ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن درﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺎل ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺗﺎﻟﯿﻒ ﺷﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ » ﮐﯿﻮان ﺳـﻤﯿﻌﯽ « )ﻣﻨـﺪرج دردورﺳـﺎﻟﻪ درﺗـﺎرﯾﺦ‬

‫ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺼﻮف اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﯿﻮان ﺳﻤﯿﻌﯽ وﻣﻨﻮﭼﻬﺮﺻﺪوﻗﯽ‪.‬اﻧﺘﺸﺎرات ﭘﺎژﻧﮓ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪(1370‬اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮﺣﻮم ﮐﯿﻮان ﺳﻤﯿﻌﯽ ازﺟﻤﻠـﻪ ﭘﯿـﺮوان و‬

‫ﺷﺎﮔﺮدان ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺑﻮدوﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻇﻬﺎرﺧﻮدش ﻋﻨﻮان »ﮐﯿﻮان«راﻫﻢ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﺑﻪ وي داده اﺳﺖ‪.‬اﯾـﻦ ﺷـﺮح ﺣـﺎل ﺑﺎﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﯿﺖ واﻧﺼﺎف ﺧﺎﻟﯽ ازاﺷﮑﺎﻻت وﻏﻠﻄﻬﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ درذﮐﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮﺗﻘﺪﯾﺮ درﺗﺤﺮﯾﺮ ﺷﺮح ﺣﺎل ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨـﯽ‬

‫در اﯾﻨﺠﺎ از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ –-1‬ازﻣﻮارد اﺷﺘﺒﺎه وﻋﺪم ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﮐﯿﻮان ﺳﻤﯿﻌﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﻤﻮﻋﺎت واﻫﯽ درﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﺣﺎل‬

‫ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ )دورﺳﺎﻟﻪ‪،‬ص‪ (154‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ‪» :‬ﺳﺎﻟﯽ ﭼﻨﺪ ﺑﯿﺶ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﮐﻪ ازﻣﺮﺷﺪ ﺧﻮد اﺟﺎزه دﺳﺘﮕﯿﺮي ﯾﺎﻓﺖ … ﻟﻘﺐ‬ ‫دروﯾﺸﯽ اوﻣﻨﺼﻮرﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺑﻮد…«‬

‫اوﻻدرﻫﯿﭻ ﻣﻨﺒﻌﯽ – ﻧﻪ دررﺟﻮم اﻟﺸﯿﺎﻃﯿﻦ ﮐﻪ درزﻣﺎن ﺣﯿﺎت ﺟﻨﺎب ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪه وﻧﻪ دررﺳﺎﻟﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ﮐﻪ ﭘﺲ ازﺷﻬﺎدت‬

‫اﯾﺸﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و‪،‬ﻧﻪ درﻫﯿﭽﯿﮏ ازﻓﺮﻣﺎﻧﻬﺎي ﻓﻘﺮي ﺻﺎدره ﻓﻘﺮي ﻣﻮﺟﻮداﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻣﺠﺎزﺷﺪن ﮐﯿﻮان ازﺟﺎﻧﺐ ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه ﻧﺸﺪه‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً‬ ‫درﺗﻨﻔﯿﺬ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﯿﺨﯿﺖ وي ازﻃﺮف ﺣﻀﺮت ﺻﺎﻟﺤﻌﻠﯿﺸﺎه ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وي ازﻃﺮف ﺣﻀﺮت ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﺣﻀﺮت‬

‫‪75‬‬

‫ﺧﻮد ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ درﺳﺎل ‪ 1345‬ﻗﻤﺮي از ﺧﺪﻣﺖ و ﻣﻨﺼﺐ ﻓﻘﺮي ﺧﻮدﻣﻌﺎف ﺷﺪ‪ .‬دﻻﯾﻞ ﻋﻤﺪه ﻋﺰل وي اﯾﻦ‬ ‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺪاﻟﻪ ﺣﺎﺋﺮي رﺣﻤﺖ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺣﺴﺎدت و ﻋﻠﻨﺎً ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮد و»ﭘﺲ ازﭼﻨﺪي‬ ‫دردﻋﻮت ﺧﻮد ﻣﻘﺎﺻﺪ دﻧﯿﻮي اﺑﺮاز ﻣﯽﻧﻤﻮد وﺑﺮﺧﻼف ﻣﯿﻞ ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ رﻓﺘﺎرﻣﯽﮐﺮدوﻫﺮﭼﻪ در ﻣﺮاﺳﻼت‬

‫ﮔﻨﺎﺑﺎد ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺛﺮواﻗﻊ ﻧﮕﺮدﯾﺪ«‪ 164‬ازآن ﭘﺲ وي روش دﺷﻤﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺻﺎﻟﺢ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﮐﺘﻔﺎ ﻧﮑﺮده ودرﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه وﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬

‫ﮐﻤﺎل ارادﺗﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ‪ ،‬وﻫﻤﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ﻧﯿﺰﻣﺆﯾﺪ آن اﺳﺖ–ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮد و» ﻧﺴﺒﺘﻬﺎي دروغ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ داد‪ .‬ﺣﺘﯽ آﻧﭽﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺟﺎآورده وازآن روﻣﻮرد اﻋﺘﺮاض وﻣﻼﻣﺖ واﻗﻊ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺻﻮﻓﯿﻪ‬

‫ﻧﺴﺒﺖ داد‪165‬و درﺧﺼﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻠﯿﺸﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل ﮐﯿﻮان ﺳﻤﯿﻌﯽ »دراواﺧﺮﻋﻤﺮﺷﻐﻞ‬ ‫ﺷﺎﻏﻞ او ﺷﺪه ﺑﻮد‪ 166‬ازﺟﺎده اﻧﺼﺎف ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﺪ واﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ را درآﺛﺎرش دراواﺧﺮﻋﻤﺮﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﻞ ﺗﺼﻮف‬ ‫وﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ ﻧﯿﺰﺳﺮاﯾﺖ ﻣﯽداد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻗﺪرواﻋﺘﺒﺎر رﺳﺎﻟﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ﺧﻠﻠﯽ وارد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬وﺧﺼﻮﺻﺎً ﺑﻪ دوﺟﻬﺖ ﻋﻤﺪه آن‬ ‫راواﺟﺪاﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽﺳﺎزد‪:‬‬ ‫اوﻻ‪ -‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﯾﮑﯽ ازﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮددرﺷﺮح اﺣﻮال ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺷﺨﺺ‬ ‫ﻋﺎﻟﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻاﻗﻞ اواﺧﺮﺣﯿﺎت آن ﺣﻀﺮت را ازﻧﺰدﯾﮏ درك ﮐﺮده وﺷﺨﺼﺎًﺷﺎﻫﺪﺑﺴﯿﺎري ﺣﻮادث ﺑﻮده اﺳﺖ‬ ‫وﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮي درﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮدﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﯿﺎً‪ -‬ازﺟﻬﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ درﺳﯿﺮ اﺣﻮال و آراء ﺧﻮد ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ دراﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫ﺑﺎﭼﻨﺎن ﺷﻮروﻋﺸﻖ وارادت وﺑﺴﺘﮕﯽ ﻗﻠﺒﯽ ازﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه واﺻﻮﻻً ﻣﻌﻨﻮﯾﺖ وﺣﻘﯿﻘﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻓﻘﺮﺳﺨﻦ‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را دراﻇﻬﺎرات ودﻋﺎوي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ وي دراواﺧﺮﻋﻤﺮﻣﺸﮑﻮك ﻣﯽﺳﺎزد ﮐﻪ آﯾﺎ واﻗﻌﺎً درﻋﻤﻖ‬ ‫ﺿﻤﯿﺮ ﺑﺎﻃﻦ ودرﮐﻨﻪ ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻦ دﻋﺎوي ﮐﺬب راﻗﺒﻮل داﺷﺖ؟‬ ‫وي دراﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﻗﻠﺒﯽ ﺧﻮدآﮔﺎه ﺧﻮدرا‪-‬ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً ﺑﻪ دﻻﯾﻞ ﻣﺬﮐﻮرﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم‬ ‫آﻗﺎي ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه ودﯾﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬ ‫ازرﺳﺎﻟﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ ﺳﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ازﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻬﯿﺎ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ اول‬ ‫ﺑﻪ ﺧﻂ ﺣﻀﺮت آﻗﺎي ﺻﺎﻟﺤﻌﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻗﺒﻼً ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻏﻼﻣﺮﺿﺎﺧﺎن ﻣﺼﺪق اﻟﺴﻠﻄﺎن ﺗﻔﻀﻠﯽ‬ ‫ﺑﻮده‪ ،‬وازوارث آن ﻣﺮﺣﻮم ﺧﺮﯾﺪاري ﺷﺪه واﯾﻨﮏ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺣﻀﺮت آﻗﺎي ﻣﺤﺒﻮﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺴﺨﻪ ﻣﺰﺑﻮرﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮش وازﻫﻤﻪ ﮐﺎﻣﻠﺘﺮ ﺑﻮد وﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪ ﻣﺮﺟﻊ واﺻﻠﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ دوم ﺟﺰء‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻣﺄذون ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً ﻟﻘﺐ وي ﮐﻪ ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎي ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﻃﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ اودادﻧﺪ»ﻣﻨﺼﻮرﻋﻠﯽ« ﺑﻮدوﮐﻠﻤﻪ ﺷﺎه راﺧﻮد‬ ‫ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺑﻌﺪ ﺑﺮﻟﻘﺒﺶ اﻓﺰود‪.‬‬ ‫‪ –-2‬ﻧﺎﺑﻐﻪ ﻋﻠﻢ وﻋﺮﻓﺎن ‪/‬ص‪359‬‬ ‫‪ –3‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪ -4‬دورﺳﺎﻟﻪ‪/‬ص‪135‬‬

‫‪76‬‬

‫ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺧﻄﯽ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺣﻀﺮت آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﻧﻮرﻋﻠﯽ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺣﻀﺮت ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﻪ ﻗﻠﻢ آﻗﺎ‬

‫ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎراﺻﻔﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻘﻼً ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان رﺳﺎﻟﻪ ﺳﻌﺎدﺗﯿﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .167‬دوﻣﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻮن ﺑﯽ ﻋﻨﻮان اﺳﺖ درﻣﻘﺪﻣﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﺳﻌﺎدﺗﯿﻪ ﭼﺎﭘﯽ‪168‬ﺣﺪس زده ﺷﺪه‬

‫ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﺛﺮﮐﺎﺗﺐ اﯾﻦ ﺳﻪ ﺟﺰوه ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻫﻤﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ ﺳﻮم‪ ،‬اﺳﺘﻨﺴﺎخ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﺗﻮﺿﯿﺢ‪ ،‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ‪ .‬درآﺧﺮﻫﯿﭽﯿﮏ ازدو ﺟﺰء اول ﻧﺎم ﮐﺎﺗﺐ وﺗﺎرﯾﺦ اﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺖ‬ ‫ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ دراﻧﺘﻬﺎي ﮐﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺴﺦ ﺧﻮدرا » دروﯾﺶ ﺷﯿﺮازي« وﺗﺎرﯾﺦ اﺗﻤﺎم اﺳﺘﻨﺴﺎخ را ‪ 18‬ﻣﺎه‬ ‫ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪ 1330‬ﻗﻤﺮي ذﮐﺮﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﺴﺨﻪ ﺳﻮم ﺗﺎرﯾﺦ اﺗﻤﺎم ﮐﺘﺎﺑﺘﺶ ‪ 16‬ﺷﻮال ‪ 1331‬ﻗﻤﺮي اﺳﺖ‪ ،‬وﮐﺎﺗﺐ ﺧﻮدرا ازﻓﻘﺮاي ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ‬ ‫– ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺴﻨﻌﻠﯽ اﺑﻦ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﯿﻢ ﻋﻄﺎر ﺑﯿﺪﮔﻠﯽ–ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻣﺆﻟﻒ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬

‫ﺷﺮﯾﻔﻪ»ﺣﺎج آﻗﺎ ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ اﻟﻘﺰوﯾﻨﯽ اﻟﻤﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻮرﻋﻠﯽ ادام اﷲ اﯾﺎم اﻓﺎداﺗﻪ اﻟﺸﺮﯾﻔﻪ«‪ 169‬اﺳﺖ واﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﻔﺼﻞ درﺣﺎﻻت ﻣﻘﺪﺳﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ آﯾﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ را ﺑﻪ ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ دراﺑﺘﺪاﯾﺶ آﻣﺪه ﻣﺮﺣﻮم اﺳﺘﺎد ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ ﺑﯿﺪﮔﻠﯽ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ درﺳﺎل ‪ 1342‬وﻗﻒ‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻘﻌﻪ ﻣﺰارﺣﻀﺮت ﺳﻌﺎدت ﻋﻠﯿﺸﺎه وﺣﻀﺮت ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺛﺎﻧﯽ واﻗﻊ درﺻﺤﻦ اﻣﺎﻣﺰاده ﺣﻤﺰه ﻣﺰار ﺷﺎه‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ درﺷﻬﺮري ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﮐﻞ ﺑﻘﻌﻪ درﺳﺎل ‪ 1370‬ﺷﻤﺴﯽ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪ وﮐﺘﺎﺑﻬﺎي آن از ﺟﻤﻠﻪ اﺻﻞ ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺴﺨﻪ ودﯾﮕﺮ‬ ‫ﻧﻔﺎﯾﺴﺶ ﺑﻪ ﺗﺎراج رﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺘﻮﮐﭙﯽ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ درﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﺒﻮﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ دراﯾﻦ ﺟﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ -1‬رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﺳﻌﺎدﻧﯿﻪ‪ .‬آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ .‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ .‬ﺗﻬﺮان ‪1372‬‬ ‫‪ -2‬ﺳﻌﺎدﺗﯿﻪ‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ص‪12‬‬

‫‪ -1‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ در زﻣﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﻫﻨﻮزﻣﺄذون ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻓﻘﺮي وﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻓﻘﺮا ﺑﻮده اﺳﺖ وﮐﺎﺗﺐ ﻧﯿﺰ او‬ ‫را»ﻣﻨﺼﻮر ﻋﻠﯽ« ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ وﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ وي ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻟﻘﺐ ﻣﻨﺼﻮر ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫ﻣـﺪاﻣﺶ ﺑـﺎﻏﺒﺎن ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺟﮕﺮﺑﯽ‬

‫ﻫﺮآن ﺑﺎﻏﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﻠﺶ ﺳﺮﺑﻪ درﺑﯽ‬

‫ﺑﺎﺑﺎﻃﺎﻫﺮ ﻋﺮﯾﺎن‬ ‫ﺷﻬﯿﺪﯾﻪ‬ ‫ﺣﺎج ﺷﯿﺦ ﻋﺒﺎﺳﻌﻠﯽ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ‬ ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ وﺑﻪ ﻧﺴﺘﻌﯿﻦ واﻟﺼﻠﻮة ﻋﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪ وآﻟﻪ اﺟﻤﻌﯿﻦ‬ ‫اﺟﻤﺎل ﮔﺰارش دوره زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﻣﺴﻨﺪﻧﺸﯿﻦ ﺣﻀﺮت اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﮑﻤﻞ ﻧﻔﻮس ﻧﺎﻗﺼﻪ و ﻣﻈﻞ رﺋﻮس ﺷﺎﺧﺼﻪ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻠﻢ اواﺋﻞ و اواﺧﺮ‪ ،‬وداﯾﺮه ﻏﯿﺐ وﺷﻬﻮد را ﺳﺎﺋﺮ‪ ،‬ﺳﺮآﻣﺪ ﻓﻘﻬﺎ وﺳﺮدﻓﺘﺮﺣﮑﻤﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻓﯿﺾ اﻗﺪس درﻣﺮﮐﺰ ﻓﻠﮏ‬ ‫اﻃﻠﺲ‪ ،‬ﻣﺤﻮرﻣﺪاراوﻟﯿﺎء وﻣﻨﻄﻘﻪ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻋﺮﻓﺎ‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮ ﻟﺒﺎب ﻣﻌﺎﻧﯽ وﻗﻄﺐ ﻫﻔﺖ داﯾﺮه ﺳﺒﻊ اﻟﻤﺜﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻤﻮﻟﯽ اﻟﺸﻬﯿﺪ‬ ‫اﻟﺤﺎج ﻣﻼﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﺣﯿﺪرﻣﺤﻤﺪاﻟﺠﻨﺎﺑﺬي اﻟﺨﺮاﺳﺎﻧﯽ‪.‬‬ ‫آن ﺣﻀﺮت ﯾﮕﺎﻧﻪ زﻣﺎن و ﻧﺎدره دوران ودرﺟﺎﻣﻌﯿﺖ ﻋﻠﻮم ﻣﺴﻠﻢ دوﺳﺖ و دﺷﻤﻦ و ذﮐﺮ ﻣﺤﺎﻣﺪش ﻧﻘﻞ ﻫﺮ‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﺎره ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﻤﺎ و ﻋﻘﻼ ﺷﺪ رﺣﺎل ﻧﻤﻮده ودرآﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﺴﺘﻔﯿﻀﺎﻧﻪ ﻣﻌﺘﮑﻒ ﻣﯽﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و ﺗﺤﺮﯾﺮ‬ ‫ﺗﻘﺮﯾﺮش را دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽرﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﯿﺎي ﻣﻔﺮط ووﻗﺎري ﻣﻐﺒﻂ داﺷﺖ و ﻫﻤﺘﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺻﻌﺎب اﻣﻮر‬ ‫ﻣﯽﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬درﺗﺠﻠﯿﻪ ﺑﻮاﻃﻦ ﻗﻠﻮب وﺗﺼﻔﯿﻪ ﻇﻮاﻫﺮﻧﻔﻮس ﯾﺪﺑﯿﻀﺎﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬و درﺟﺬب ﮐﻞ و ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ ﻋﺎﻣﻪ آﯾﺘﯽ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮﺑﯿﻨﻨﺪه را رﺑﺎﯾﻨﺪه وﻫﺮﺟﻮﯾﻨﺪه را ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﺑﻮد‪ .‬درﮔﺎﻫﺶ ﻣﻠﺠﺎء ﻣﻼ ودروﯾﺶ وﺑﯿﮕﺎﻧﻪ وﺧﻮﯾﺶ وﻣﺮﺟﻊ ﺻﻮﻓﯽ‬ ‫وﻓﻘﯿﻪ ورﺣﻤﺖ اوﻋﺎﻣﻪ اوو ﺑﯿﻐﺮﺿﯿﺶ ﻣﻤﺎﻻرﯾﺐ ﻓﯿﻪ )اززﻣﺮه اﻣﻮري ﮐﻪ ﺗﺮدﯾﺪﺑﺮدار ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪.‬م( ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﻫﻤﻪ ﺷﯿﺮﯾﻦ‬ ‫ﻣﺤﻀﺮي وﮔﺸﺎده روﯾﯽ‪ ،‬ازﻣﻬﺎﺑﺘﺶ ﮐﺴﯽ را ﯾﺎراي ﺗﮑﻠﻢ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﻓـﻼ ﯾـﮑﻠـﻢ اﻻﺣﯿﻦ ﯾﺘﺒﺴـﻢ‬

‫ﯾﻐﻀﯽﺣﯿﺎء اوﯾﻐﻀﯽﻣﻦﻣﻬﺎﺑﺘﻪ‬

‫ﺗﻮﻟﺪ آن ﺣﻀﺮت درﺑﯿﺴﺖ وﻫﺸﺘﻢ ﺟﻤﺎدي اﻻوﻟﯽ ازﺳﻨﻪ ﻫﺰارودوﯾﺴﺖ وﭘﻨﺠﺎه وﯾﮏ ﻫﺠﺮي درﻗﺮﯾﻪ ﻧﻮده‬ ‫ﮐﻪ ازﻗﺮاي ﺑﻠﻮك ﮔﻨﺎﺑﺪاﺳﺖ ﺑﻮده )وﮔﻨﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﺿﻢ ﮔﺎف ﭘﺎرﺳﯽ وﻓﺘﺢ ﺑﺎء ﮐﻪ ﻣﻌﺮﺑﺶ ﺟﻨﺎﺑﺪ اﺳﺖ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻗﺮب‬ ‫ﺳﯿﺼﺪﻗﺮﯾﻪ ﺑﺰرگ وﮐﻮﭼﮏ وﻣﺰرﻋﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ازﺟﻤﻠﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﯿﺪﺧﺖ اﺳﺖ‪-‬ﮐﻪ دﺧﺘﺮﯾﮑﯽ ازﺳﻼﻃﯿﻦ ﻋﺠﻢ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده‬ ‫وﺑﻪ اﺳﻢ ﺧﻮدﻧﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ زﻫﺮه ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ودرﻗﺮب آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه ﻗﻠﻌﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ -‬ﻣﻮاﻓﻖ ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺴﯿﺮ‬ ‫وروﺿﻪاﻟﺸﻬﺪاء وﺑﯿﺪﺧﺖ – ﺑﻪ ﺿﻢ دال ﻣﻬﻤﻠﻪ و ﺑﺎ ﺗﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌﺮﺑﺶ ﺑﯽ ﺗﺎ اﺳﺖ‪ -‬اﺳﻢ ﺳﺘﺎره زﻫﺮه اﺳﺖ‪ .‬و در‬ ‫ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار ﺧﺒﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﺑﺮآن ﮐﻪ ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج زﻣﯿﻦ ﻣﺴﻤﺎه ﺑﻪ ﺑﯿﺪخ ﻣﺸﻬﻮد ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪي‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ (.‬وﺑﻌﺪﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺼﺎﻫﺮت ﺑﺎاﺟﻞاﻟﻌﻠﻤﺎءﺣﺎجﻣﻼﻋﻠﯽ‪ -‬ﮐﻪ اﺑﺎﻋﻦ ﺟﺪﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺮوف و ﻣﻘﺘﺪا ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺮﯾﻪ‬ ‫ﺑﯿﺪﺧﺖ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪ‪ .‬واﻟﺤﺎل ﺗﻤﺎم اوﻻد اﻣﺠﺎدش درآﻧﺠﺎ ﺳﺎﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﺑﯿﺪﺧﺖ ﺳﺎﺑﻘﺎً ﻗﺮﯾﻪ ﺑﺲ‬ ‫ﻣﺤﻘﺮوﺧﺎﻟﯽ ازﺑﺎغ وﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ازﻋﺪم ﮔﻤﺎن اﺳﺘﻌﺪاداراﺿﯽ وﻋﺪم ﮐﻔﺎﯾﺖ آب ﻗﻨﺎﺗﺶ )ﮐﻪ اﻟﺤﺎل ﺑﺎ آن ﮐﻪ‬ ‫ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ دوﺳﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﺎﺑﻖ ﺷﺪه ﻣﻌﺬﻟﮏ ﭼﻨﺪان ﺑﯿﺶ ازﯾﮏ ﺳﻨﮓ ﻧﯿﺴﺖ( اﻫﻞ آﻧﺠﺎ ازﺑﺎغ وﺑﺴﺘﺎن ﻣﺄﯾﻮس ﺑﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫واﻟﺤﺎل ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ آن ﺣﻀﺮت اﺣﺪاث ﺑﺎﻏﺎت ﺑﺴﯿﺎرﺷﺪه‪ ،‬وﺑﺮﻣﺰارﻋﺶ ﮐﻤﺎً وﮐﯿﻔﺎً اﻓﺰوده وﺑﺎﻟﻨﺴﺒﻪ ازاﻏﻠﺐ‬ ‫ﻗﺮاءآﺑﺎدﺗﺮوﻣﺮﺗﺐﺗﺮ وﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖﺗﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ آب واراﺿﯽ وﻋﻤﺎراﺗﺶ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﯿﺴﺖ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻮده‬ ‫واﯾﻨﮏ دوﯾﺴﺖ ﻫﺰارﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و از ﺟﻬﺖ ﺗﻤﺪن و آﺳﺎﯾﺶ ﺳﮑﻨﻪ ورواج اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ و زﯾﺎدﺗﯽ ﺛﺮوت‬ ‫‪78‬‬

‫اول ﻗﺮﯾﻪ ﮔﻨﺎﺑﺪاﺳﺖ‪ .‬وﻣﺴﺠﺪي داردﻣﻌﻤﻮر ﺑﺎ دوﻣﺆذن ﻣﻮﻇﻒ‪ ،‬وﻧﻤﺎزﺟﻤﺎﻋﺖ اول وﻗﺖ‪ ،‬وﻣﺪرﺳﻪ داﺋﺮﺑﺎدرﺳﻬﺎي‬ ‫ﻣﺘﻌﺪد ازﻫﺮﻋﻠﻤﯽ ﺣﺘﯽ ﻃﺐ وﺳﺎﯾﺮﻓﻨﻮن ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﻫﺮﺻﺒﺢ وﻋﺼﺮ‪ .‬وﻫﻢ ﻣﺤﻞ ﺳﮑﻨﺎي ﻓﻘﺮاي ﻃﺮﯾﻘﺖ وواﻓﺪﯾﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﺧﺎدم ﻣﻮﻇﻒ وﺣﻤﺎم زﻧﺎﻧﻪ ﺟﺪا وﻣﺮداﻧﻪ ﺟﺪا ﮐﻪ ﺳﺮآﻣﺪ ﺣﻤﺎمﻫﺎي آن ﻗﺮاء و ﺧﯿﻠﯽ ﻧﻈﯿﻒ اﺳﺖ و درﺗﻤﺎم‬ ‫ﺷﺒﻬﺎي ﺳﺎل ازدوﺳﺎﻋﺖ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽ ﺷﻮددرﺑﺎﻻي ﻣﺴﺠﺪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و‬ ‫اول ﺻﺒﺢ ﺻﺎدق اﻏﻠﺐ ﻣﺮدم ﺑﯿﺪارﻧﺪ ودرﻣﺴﺠﺪ ﺳﺤﺮﻫﺎ ﭼﺮاغ روﺷﻦ و ﺑﻌﻀﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪ .‬واﻫﻞ آﻧﺠﺎ‪-‬‬ ‫درزﻣﺎن آن ﻣﺮﺣﻮم ﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ آﺳﻮدﮔﯽ ﺗﻌﯿﺶ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻣﺤﺘﺎج ﺗﺮاﻓﻊ وﺗﺨﺎﺻﻢ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻫﻢ ﺑﻪ وﻓﺎق ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫و ﺑﺎﻟﻨﺴﺒﻪ دزدي وﮔﺪاﯾﯽ آﻧﺠﺎ ﻧﺎدر‪ ،‬وﻓﻘﯿﺮآﻧﺠﺎ ﺑﻬﺘﺮازﻏﻨﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﺟﺎﻫﺎﺗﻌﯿﺶ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬وﭼﻮن درﮐﺘﺎب رﺟﻮم–ﮐﻪ‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺧﻠﯿﻔﻪ روﺣﺎﻧﯽ وﻓﺮزﻧﺪاﮐﺒﺮﺻﻠﺒﯽ آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ‪ -‬درﺗﻤﺠﯿﺪﮐﺘﺎب ﺗﻔﺴﯿﺮي ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺗﺼﻨﯿﻒ‬ ‫ﻧﻤﻮده ﻣﺠﻤﻠﯽ ازاواﯾﻞ ﺣﺎﻻت وﺗﺪرس ﻣﺮﻗﻮم ﺷﺪه‪ ،‬دراﯾﻨﺠﺎ ازذﮐﺮآﻧﻬﺎ ﻗﻠﻢ درﮐﺸﯿﺪم‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻧﻤﯿﻘﻪ‬ ‫)ﻣﮑﺘﻮب‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ورﺳﺎﻟﻪ‪-‬م( ﻓﻘﻂ ﺷﺮح ﺷﻬﺎدت آن ﺣﻀﺮت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﺑﺎﻟﺠﻤﻠﻪ آن ﺣﻀﺮت ﭘﺲ ازﺗﮑﻤﯿﻞ ادﺑﯿﺎت ﺣﮑﻤﺖ وﺷﺮﻋﯿﺎت‪ -‬درﺳﺒﺰوار وﻣﺸﻬﺪ وﻧﺠﻒ – ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻨﺎﺑﺎد ﻧﻤﻮده‪ ،‬وﻣﺤﻞ وﺛﻮق وﺗﻮﺟﻪ اﻫﻞ وﻃﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﮐﻪ اﻫﻞ ﺗﻤﺎم ﮔﻨﺎﺑﺪ‪ -‬ازﻋﺎﻟﻢ وﻋﺎﻣﯽ‪-‬اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫ﻋﻠﻤﯿﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ وﻣﻘﺪﻣﺶ را ﻣﺒﺎرك ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﺧﺪﻣﺘﺶ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺣﺎج ﻣﻼﻋﻠﯽ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﯿﺪﺧﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﻋﺎﻟﻢ وزاﻫﺪﻣﺴﻠﻢ ﺗﻤﺎم ﮔﻨﺎﺑﺪ ﺑﻮد‪ ،‬وازآﺑﺎء واﺟﺪاد ﻋﺎﻟﻢ وﻣﺴﻠﻢ اﻟﻌﺪاﻟﻪ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬درﺧﺮاﺳﺎن – ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮﻋﻠﻤﺎي‬ ‫ﮔﻨﺎﺑﺎد ﺑﯽﺗﺄﻧﻒ وﺗﺄﻣﻞ اﻗﺘﺪا ﺑﻪ اوﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪوﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽداﺷﺘﻪ–ﺑﺎ ﻓﺮط ﺷﻮق و ﻣﺒﺎﻫﺎت‪ ،‬دﺧﺘﺮﻧﯿﮏ‬ ‫ﮔﻮﻫﺮﺧﻮدرا ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت داد‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ آن ﺣﻀﺮت – ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺘﺼﺎﻧﯿﻒ اﻟﮑﺜﯿﺮه و اﻻﯾﺎت اﻟﻮﻓﯿﺮه‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﻌﻠﻮم‬ ‫اﻟﻈﺎﻫﺮه واﻟﻐﺮﯾﺒﻪ وﺣﺎوي اﻟﻤﺮاﺗﺐ اﻟﻌﺠﯿﺒﻪ‪ ،‬اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﻔﻘﯿﻪ اﻟﻌﺎﻣﻞ واﻟﺤﮑﯿﻢ اﻟﻨﺤﺮﯾﺮ اﻟﮑﺎﻣﻞ اﻟﻤﺠﺘﻬﺪاﻟﺨﻠﯿﻖ اﻟﺒﺎذل‬ ‫اﻟﻬﺎدي اﻟﯽ ﺳﺒﯿﻞاﷲ واﻟﻤﻠﻘﺐ ﻓﯽ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﻪ ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه اﻟﺤﺎج ﻣﻼﻋﻠﯽ‪ -‬ﺑﺎﯾﮏ ﺻﺒﯿﻪ‪ ،‬ازآن دﺧﺘﺮاﺳﺖ‪ .‬وﭘﺲ‬ ‫ازﻋﻘﺪوﻗﺒﻞ ازﺷﺐ زﻓﺎف ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﻗﻮه ﻓﮑﺮﯾﻪ وﺧﻼﺻﯽ ﻧﻔﺲ ﻧﺎﻃﻘﻪ ازﭼﻨﮕﺎل ﻃﺒﯿﻌﺖ وﺗﺤﻘﻖ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ روﺣﺎﻧﯿﺖ‬ ‫– ﮐﻪ ﻓﻌﻠﯿﺖ اﺧﯿﺮه‪ ،‬وﻓﺼﻞ اﺧﯿﺮﻧﻮع اﻧﺴﺎن‪ ،‬وﻣﻮﺟﺐ ﺣﺸﺮاو اﻟﯽ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﺳﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬وزﻓﺎف راﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪.‬‬ ‫درﺳﻨﻪ ‪ 1279‬ﻋﺎزم اﺻﻔﻬﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ودرﺧﺪﻣﺖ ﻗﻄﺐ وﻗﺖ‪ -‬ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت‬ ‫ﻋﻠﯿﺸﺎه –ﺑﻪ ﻣﻄﻠﻮب رﺳﯿﺪ‪ .‬و ﭘﺲ از ﺗﺮﺑﯿﺖ و ﺗﮑﻤﯿﻞ در ﭼﻨﺪ ﺳﻔﺮ‪ ،‬آﻗﺎي ﺳﻌﺎدت ﻋﻠﯿﺸﺎه اﻣﺮ ﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد را‬ ‫ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت و دﻻﻟﺖ را ﺑﻪ اﺳﻢ آﻗﺎ ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ رﯾﺎﺑﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬اﯾﺸﺎن را رواﻧﻪ ﮔﻨﺎﺑﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﻓﺘﻪ ﻣﻘﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و در ﺳﻨﻪ ‪ 1291‬ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﯿﺖ اﷲ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در ﺳﻨﻪ ‪ 1293‬رﺣﻠﺖ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬و در ﻗﺮﯾﻪ ﺷﺎه ﻋﺒﺪاﻟﻌﻈﯿﻢ درﺻﺤﻦ اﻣﺎﻣﺰاده ﺣﻤﺰه‪ ،‬درﺣﺠﺮه ﻣﻨﺴﻮﺑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬ﻣﺪﻓﻮن ﺷﺪﻧﺪ‬ ‫واﻟﺤﺎل آﻧﺠﺎ ﻣﺰار ﻣﻌﺮوﻓﯽ اﺳﺖ؛ و اﻣﺮﮐﻠﯽ رﯾﺎﺳﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯿﻪ وارﺷﺎد ﺑﺎﻃﻨﯽ ﻣﻨﺘﻘﻞ وﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و ﺗﻤﺎم ﻓﻘﺮا و ﻃﺎﻟﺒﯿﺎن از اﻃﺮاف ﺑﻼد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﮔﻨﺎﺑﺎد ﺷﺪﻧﺪو ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺎﺧﺖ‬ ‫و ﺗﺎز ﺗﺮﮐﻤﺎن ﺳﺪ راﻫﻬﺎ داﺷﺖ‪-‬ﺣﺘﯽ آن ﮐﻪ ﻋﺒﻮر از ده ﺑﻪ ده ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ -‬ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﻣﺴﺎﻓﺮﯾﻦ اﯾﻤﻦ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اول زاﺋﺮآن ﺣﻀﺮت ﻣﺮﺣﻮم آﻗﺎ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺎدق ﺑﺎﺗﻮپ واردوي دوﻟﺘﯽ آﻣﺪﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن و درﻣﺮاﺟﻌﺖ‬ ‫‪79‬‬

‫آﺳﻮده ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻃﺎﻟﺒﯿﻦ رﺷﺎد ﻣﻄﻤﺌﻨﺎً ﻋﺎزم ﮔﻨﺎﺑﺪ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ وﺗﺎ ﻗﺮﯾﺐ اواﺧﺮﻋﻤﺮﺧﻼﻓﺖ آن ﺣﻀﺮت‪ -‬ﮐﻪ ﺳﯽ‬ ‫وﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻮد‪-‬ﺗﻤﺎم ﻃﺮق و ﺷﻮارع و داﺧﻠﻪ ﺑﻼد اﯾﺮان ﭼﻨﺎن اﻣﻦ و آرام ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﻟﯿﺎن دراز اﯾﺮان ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﻦ‬ ‫آراﻣﯽ ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮد‪ .‬و ﺟﻤﻌﯽ اﯾﻦ اﻣﺮرا از ﺑﺰرﮔﻮاري آن ﺑﺰرﮔﻮارﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬وﻣﺆﯾﺪ آن‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎل‬ ‫آﺧﺮ‪-‬ﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ ﻣﺴﻠﻄﯿﻦ و ﺣﮑﺎم ﻃﺒﺲ و ﮔﻨﺎﺑﺪ وﺗﺮﻏﯿﺐ ﻣﻼ ﻧﻤﺎﻫﺎي ﻣﺸﻬﺪ– اﺷﺮارآﻧﺠﺎ وﻃﻼب ﻣﺸﻬﺪ ﺑﻪ ﻫﯿﺠﺎن‬ ‫آﻣﺪه‪ ،‬و درﭘﯽِ اذﯾﺖ دراوﯾﺶ ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬واول اذﯾﺘﯽ ﮐﻪ درﻣﺸﻬﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ اذﯾﺖ و ﺑﯽ اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﺎج ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ–وﻟﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﯿﺦ زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ رﺣﻤﺘﻌﻠﯽ ﮐﻪ از ﺟﺎﻧﺐ آن ﺣﻀﺮت ﺷﯿﺦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪،‬‬ ‫درﺣﺮم ﺣﻀﺮت رﺿﺎ)ع(‪ .-‬وﺧﺒﺮ ﮐﻪ رﺳﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻨﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي اﯾﺮان ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮاﻫﺪﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ا‪‬ن اﷲ ﻻ ﯾﻐﯿﺮُﻣﺎﺑِﻘﻮم ﺣﺘﯽ ﯾﻐﯿﺮو‪‬ا ﻣﺎ ﺑِﺎَﻧﻔُﺴ‪‬ﻬﻢ آﻏﺎزاﻧﻘﻼب اﯾﺮان ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺘﻮاي ﯾﮑﯽ ازﻋﻠﻤﺎء‪ ،‬و ﻗﺘﻞ‬ ‫ارﻣﻨﯽ درﺳﺒﺰوار‪ ،‬ﻧﺰاع اراﻣﻨﻪ وﻣﺴﻠﻤﯿﻦ درﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬وﺑﻪ ﻣﺸﻬﺪ رﺳﯿﺪ‪ ،‬وازآﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻋﺸﻖ آﺑﺎد‪ .‬وﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺎﯾﻪ اﻏﺘﺸﺎش‬ ‫ﺑﻮد وﮐﻢ ﮐﻢ آﺗﺶ ﻓﺘﻨﻪ در ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ روﺳﯿﻪ رﻓﺖ‪ ،‬و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان آﻣﺪ –ﮐﻪ ﺗﻬﺮان ﻣﻨﻘﻠﺐ ﺷﺪ‪ -‬و ﻫﻤﺎن رﺷﺘﻪ‬ ‫اﻧﻘﻼب ﮐﺸﯿﺪه ﺗﺎ ﺣﺎﻻ وﻫﻤﻪ اﯾﺮان را ﻣﻨﻘﻠﺐ ﮐﺮد‪ .‬و ﻫﺮﭼﻪ ﺳﺆال از اﯾﺸﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﻨﺎء ﺑﺰرگ ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻧﺸﺪه؟ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺳﺮ دراز داردو ﻫﺮ ﻗﺪر ﺷﺮّ اﺷﺮار اﻓﺰون ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰاع اﯾﺮاﻧﯿﺎن اﻓﺰون ﻣﯽﮔﺸﺖ‬ ‫وﺗﺎﺧﺖ وﺗﺎز دزدﻫﺎ در اﻃﺮاف ﻃﺒﺲ ﮐﯿﻠﮑﯽ – ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﺸﯿﻦ ﮔﻨﺎﺑﺪ اﺳﺖ – زﯾﺎد ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ روز روﺷﻦ‬ ‫دﻫﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ را ﻏﺎرت ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﮑﻨﻪ را ﺑﯿﺮون ﮐﺮده ﺧﻮد ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ روزي ﮐﻪ آن ﺟﻨﺎب را ﺷﻬﯿﺪﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﯾﮏﻣﺮﺗﺒﻪ اﻧﻘﻼب اﯾﺮان درﮔﺮﻓﺖ وﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻨﻘﻠﺐ ﺷﺪ‪ ،‬و ﺗﺒﺮﯾﺰﻣﻨﻘﻠﺐ ﺷﺪ‪-‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻨﻮان ﺳﺎﺑﻖ– وﺧﺮاﺳﺎن‬ ‫ﻣﻮردﺗﻮپ ﺷﺪ‪ ،‬واﺻﻔﻬﺎن ﻏﺎرت ﺷﺪ‪ ،‬وﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺑﺨﺘﯿﺎري آﻣﺪ‪ ،‬و ﻗﺰوﯾﻦ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺧﻮرد‪ ،‬و ﺳﺮداراﺳﻌﺪﺑﺎﺳﭙﻬﺪار‬ ‫وﻗﻠﯿﻠﯽ ﺗﻬﺮان راﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺳﻠﻄﺎن اﯾﺮان ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ وﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬و روﺳﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬وﺧﻠﻖﻫﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺸﺘﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺷﻬﺮﻫﺎ ﺧﺮاب ﺷﺪ‪ .‬و ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﻫﺮﺳﺎل– اول ﺳﺎل ﺷﻤﺴﯽ ﺷﻬﺎدت آن ﻣﺮﺣﻮم– اﻧﻘﻼب ﮐﻠﯽ روي‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮص ﺣﺎدﺛﻪ درﺧﻮدﮔﻨﺎﺑﺪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬و ﺳﺎﯾﺮ اوﻗﺎت ﻫﻢ ﯾﮑﺴﺮ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮآﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬و اﻧﻮاع ﻓﺘﻨﻪ از‬ ‫ﻫﻤﺎن روز اﺗﺼﺎﻻً ﺑﻪ ﻇﻬﻮر ﻣﯽرﺳﺪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﮐﻪ ﺳﻨﻪء‪ 1330‬اﺳﺖ‪ .‬وﻣ‪‬ﻦ ﺑﻌﺪ ﻧﯿﺰآﺷﻮب در ازدﯾﺎد اﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﺮروز‬ ‫ﺣﺎدﺛﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽاي ﮐﻪ اﮔﺮ درﺻﺪ ﺳﺎل ﯾﮏ ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎدﺛﻪ واﻗﻊ ﺷﻮد ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎزه ﺑﻪ ﺗﺎزه واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وآن‬ ‫ﮐﻬﻨﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﺰرﮔﺘﺮ ازآن ﻣﯽرﺳﺪﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺗﻌﺠﺐ ازﻫﺮ اﻣﺮﻋﺠﯿﺒﯽ ﺳﻠﺐ ﺷﺪه و ﻣﺮدم اﯾﺮان ﻫﺮآن ﻣﻨﺘﻈﺮ واردات‬ ‫رﯾﺸﻪﮐﻦ ﻣﺎﻟﯽ وﺟﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪-‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪ ذﮐﺮﺷﻮد‪-‬وﺗﮑﻠﯿﻒ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺠﺎ ﻣﻠﺘﺠﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬واﯾﻦ‬ ‫ﺗﯿﺮﻫﺎ ازﮐﺪام ﮐﻤﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﯽرﺳﺪﺗﺎ ﺳﭙﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﮐﻤﺎﻧﺪار را ﺑﻮﺳﯿﺪه‬ ‫ﺑﺮآن اﻧﺠﻤﻦ زار ﺑﺎﯾﺪ ﮔﺮﯾﺴﺖ‬

‫ﮐﻪ ﻓﺮﯾﺎدرس را ﻧﺪاﻧﻨﺪ ﮐﯿﺴﺖ‬

‫وﻣﺎﮐﺎن ﻗﯿﺲﻫﻠﮑﻪ ﻫﻠﮏ واﺣﺪ‬

‫وﻟﮑﻨﻪ ﺑﻨﯿــﺎن ﻗـﻮم ﺗـﻬﺪﻣـﺎ‬

‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺧﻮد آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻣﺮﯾﻀﯽ ﺷﺎﮐﯽ از ﻣﺮگ ﻓﺮﻣﻮد‪ -‬درﻗﺮب ﺷﻬﺎدت ﺧﻮد‪ :‬ﻣﺮگ اﻣﺮ ﺧﺪاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﺮگ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺮﮔﺶ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺰادار ﺷﻮد‪.‬‬ ‫وﺧﻮد راﻗﻢ از اوﺿﺎع آﯾﻨﺪه اﯾﺮان ﺧﺒﺮﻫﺎ از آن ﺣﻀﺮت ﺷﻨﯿﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻮﺷﺘﻨﺶ ﺻﻼح ﻧﻪ‪ .‬وﺧﻮاﻫﺪ واﻗﻊ ﺷﺪ ﺑﺎ‬ ‫‪80‬‬

‫آن ﮐﻪ اﻟﺤﺎل اﺑﺪا اﺣﺘﻤﺎل آﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽرود‪.‬‬ ‫ذﮐﺮ ﮐﺮاﻣﺎت آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺑﺪان ﮐﻪ ﮐﺮاﻣﺖ درﻣﺮﺗﺒﻪ ذات ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﯽ آدم را اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‪ :‬وﻟﻘﺪﮐﺮﻣﻨﺎ ﺑﻨﯽ آدم‪ .‬ودر ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺻﻔﺎت ﯾﺎ‬ ‫ﻓﻄﺮي اﺳﺖ‪-‬وآن ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ درﮐﺎﻓﺮﻫﻢ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺳﺨﺎوت ﺣﺎﺗﻢ‪-‬؛ وﯾﺎ ﮐﺴﺒﯽ اﺳﺖ– وآن‬ ‫ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪ .-‬و درﻣﺮﺗﺒﻪ اﻓﻌﺎل ﯾﺎ ﻋﺪﻣﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﺗﺮك ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،-‬و آن ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻤﻠﻪءﻣﺆﻣﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‪ :‬ان اﮐﺮﻣﮑﻢ ﻋﻨﺪ اﷲ اﺗﻘﯿﮑﻢ‪-‬؛ وﯾﺎ وﺟﻮدي اﺳﺖ‪ -‬وآن ﻧﺰد ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫از ﻣﺒﺪأ اﻟﻬﯽ و وﺟﻬﻪ رﺑﺎﻧﯽ ﺻﺎدر ﺷﻮد‪-‬ﺧﻮاه ﺧﺎرق ﻋﺎدت ﺑﺎﺷﺪوﺧﻮاه ﺑﺮ وﻓﻖ ﻋﺎدت ﺑﺸﺮ‪-‬وﺧﻮاه داﺋﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬و آن‬ ‫درﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰوﺟﻬﻪء اﻟﻬﯽ دروﺟﻮدش ﺣﺎﮐﻤﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‪ :‬و ﻣﺎﺗﺸﺎؤن اﻻ ان ﯾﺸﺎء اﷲ واﯾﻦ در‬ ‫اوﻟﯿﺎي ﺑﺰرگ و اﻗﻄﺎب ﻗﺪرﻣﺘﯿﻘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺟﻤﻠﻪ اﻓﻌﺎل ﺑﺰرﮔﺎن‪ -‬وﻟﻮ ﻋﺎدﯾﺎت و اﻣﻀﺎي ﺷﻬﻮات واﺟﺮاي‬ ‫ﻏﻀﺒﺎت ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻤﺎ– ﮐﺮاﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬و درﻣﺆﻣﻨﯿﻦ دﯾﮕﺮﻧﯿﺰﺷﺎﯾﺪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﮐﺲ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﭘﯿﺪا ﺷﻮد وﻟﯽ ﻧﺘﻮان اﺷﺎره‬ ‫ﯾﻘﯿﻨﯽ ﺑﻪ وي ﻧﻤﻮد‪ .‬و ﻧﺰد ﻋﻤﻮم ﻣﺮدم ﮐﺮاﻣﺖ آن ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎرق ﻋﺎدت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻣﺘﯿﺎزش از ﺳﺤﺮ وﺷﻌﺒﺪه –‬ ‫ﮐﻪ درﻣﺎﺑﻪ اﻻﺷﺘﺮاك ﺧﺎرق ﻋﺎدت ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ – ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺤﺮو ﺷﻌﺒﺪه ﺻﻨﺎﻋﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﺴﺒﯽ و ﮐﺮاﻣﺖ‬ ‫ﻣﻮﻫﺒﺘﯽ اﺳﺖ اﻟﻬﯽ‪ .‬ﮔﺮ ﭼﻪ آن ﻫﻢ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯿﺎت و رﯾﺎﺿﺎت اﺳﺖ وﻟﯽ آن اﻋﻤﺎل ﻣﺒﺬول ﻟﮑﻞ واﺣﺪ وﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺶ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه اﯾﻦ ﺧﺎرق ﻋﺎدت –ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺒﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺷﺪ– اﮔﺮﻣﻘﺮون ﺑﻪ ادﻋﺎي وﺗﺤﺪي ﺑﺎﺷﺪ–‬ ‫ﺧﻮاه ادﻋﺎي ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻧﺎﺳﺨﻪ‪ ،‬وﺧﻮاه ادﻋﺎي رﯾﺎﺳﺖ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺳﺎﺑﻘﻪ–آن را ﻣﻌﺠﺰه ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ دراﻧﺒﯿﺎء اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ودراوﻟﯿﺎء ﻧﯿﺰدرزﻣﺎن ﻇﻬﻮر‪ .‬واﮔﺮ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ادﻋﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪآن را ﮐﺮاﻣﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در اوﻟﯿﺎء و ﺳﺎﯾﺮﻣﺆﻣﻨﯿﻦ‪ .‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﮐﺮاﻣﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻨﻒ‪ :‬ﯾﺎ اﺧﺒﺎر ﺑﻪ ﻏﯿﺐ اﺳﺖ ازﻣﺎﺿﯽ وآﺗﯽ وﻣﺨﻔﯽ؛ ﯾﺎ ﺗﺼﺮف در ﻣﻮاد‬ ‫ﮐﺎﺋﻨﺎت اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻼف رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ .‬وﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻨﻬﺎ ﻓﻨﻮن وﺷﻌﺐ ووادﯾﻬﺎ اﺳﺖ وﺟﻤﻠﻪ راﺟﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻠﻢ وﻋﻤﻞ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺮاﻣﺖ در اﻓﻌﺎل وﺟﻮدﯾﻪ ﻧﺰد ﻋﻤﻮم ﻧﺎس ﯾﺎ ﻧﺎﺷﯽ از ﻗﻮ‪‬ه ﻋﻼﻣﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﯾﺎ از ﻗﻮ‪‬ه ﻋﻤ‪‬ﺎﻟﻪ‪ ،‬و‬ ‫ﻣﺒﺪأ اﻓﻌﺎل در اﻧﺴﺎن‪ ،‬از اﯾﻦ دو ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﻓﻌﺎل ﺣﻖ اول ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺷﯽ ازﻋﻠﻢ وﻗﺪرت اوﺳﺖ‪.‬‬ ‫و آن ﺣﻀﺮت را‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮآﻧﮑﻪ ﺟﻤﻠﻪ اﻓﻌﺎل واﺣﻮال درﻧﻈﺮدﻗﯿﻖ ﭘﺎﮐﺎن ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﻮد–ﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ وﻗﺎﯾﻊ‬ ‫ﺷﻬﺎدت واﻣﻨﯿﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮﺷﺪ‪-‬ﺧﻮارق ﻋﺎدت دﯾﮕﺮﻧﯿﺰ ﻓﻮق اﺣﺼﺎء ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺜﻞ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪن ﻫﺮ ﮐﺲ )ﮐﻪ( ﻃﺮف ﺑﻪ‬ ‫اوﻣﯽﺷﺪ‪ :‬وﮔﺮﻓﺘﺎرﺷﺪن ﺣﺎج ﻣﯿﺮزاﻣﻬﺪي–ﻫﺮوﻗﺖ اراده ﺑﺪﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﺟﻨﺎب ﻣﯽﮐﺮد‪-‬ﺗﺎ درﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪن آﺧﺮ‪،‬‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﺎري آﺧﺮ او ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﺜﻞ ﻻل ﺷﺪن ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎﺟﯽ ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ ﺑﮏ ﮐﻪ ﻗﺎﻓﻠﻪ را ﺗﺤﺮﯾﮏ ﺷﻬﺎدت دادن ﺑﺪ در‬ ‫ﻧﺠﻒ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد؛ و وﯾﺮان ﺷﺪن ﺧﺎﻧﻪ و اوﻻد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درآن ﻗﺮﯾﻪ ﻣﻮذي او ﺑﻮدﻧﺪ؛ و ﺻﺪﻣﻪ ﺧﻮردن ﺣﺎﺟﯽ‬ ‫اﺳﮑﻨﺪرﺧﺎن‪ ،‬وﺧﺒﺮدادن اﯾﺸﺎن او را ﺑﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ درﺗﺼﺪق‪ ،‬و ﺧﻮف ﻋﺪم اﻣﮑﺎن ﺑﻌﺪ؛ وﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯿﺮزا ﺟﻌﻔﺮاﻣﯿﻦ‬ ‫اﻟﺘﺠﺎر– ﮐﻪ ﯾﺎ ﺗﺮك اﻋﻤﺎل زﺷﺖ ﺧﻮد ﻧﻤﺎ ﯾﺎﺗﺮك ﻣﺎ ﮐﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻣﺎﻟﺖ ﺑﺮود ﺑﻌﺪ ﺟﺎﻧﺖ‪ .‬و ﺗﻤﺎم ﺷﺪن آن دوﻟﺖ او‬ ‫و رﻓﺘﻦ ﺧﻮد او ﭘﺲ از ﭘﻨﺞ ﺳﺎل وﭼﻬﺎر ﻣﺎه ﺑﺎ ﮐﻤﺎل اﻓﺘﻀﺎح؛ وﺧﺒﺮدادن اﯾﺸﺎن ﭼﻨﺪﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﻋﻤﺮﺧﻮد‪ ،‬و ﺑﻘﺎءﭼﻨﺪ‬ ‫ﻣﺪت ﺑﻪ آﺳﺎﯾﺶ و ﻧﻮﺷﺘﻦ اﯾﻦ اﻣﺮﺑﻪ اﻃﺮاف ﺑﻌﺪ ازﺷﻬﺮت ﮐﺎذﺑﻪ ﻗﺘﻞ؛ و اﻣﺮﻧﻤﻮدن ﺑﻪ ﮐﺪﺧﺪا ﺑﻪ ﺗﺄﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬ ‫‪81‬‬

‫ﻧﺎﯾﺐ وﺣﮑﺎم و واﻟﯽ و ﺻﺪراﻋﻈﻢ وﺷﺎه ﭘﺲ از ﺳﺆال او از ﻣﺎﻟﯿﺎت؛ وﺧﺒﺮ از ﺣﯿﺎت ﻓﺮزﻧﺪﺧﻮد ﭘﺲ از ﻏﯿﺒﺖ ﻣﺪﺗﯽ‬ ‫ﺑﺎ ﺷﻬﺎدت دادن ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن او؛ وﺧﺒﺮ دادن ﺛﺎﻧﻮي ﺑﻪ آﻣﺪن ﺧﺒﺮﭘﺲ ازﺳﻪ ﺳﺎل‪ ،‬وآﻣﺪن ﺧﺒﺮدرﻗﺮب آن؛‬ ‫و ﺧﺒﺮدادن ﺑﺴﯿﺎري را از ﻧﯿﺎت آﻧﻬﺎ وﺣﯿﻞ آﻧﻬﺎ و ﺑﻪ راه آﻣﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ آن ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ذﮐﺮآﻧﻬﺎ ﻣﺤﻞ اﻧﮑﺎر ﺷﻮد؛ و‬ ‫اﺧﺒﺎر ﻣﻐﯿﺒﺎت دﯾﮕﺮﻣﺜﻞ اﺧﺒﺎر ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺧﻮد‪ ،‬وﻧﺤﻮ آن‪ .‬و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺮﺣﯿﻢ ﺑﯿﺴﺖ روز ﻗﺒﻞ در ﺑﺎب ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز‬ ‫ﻗﺒﻞ از رﺳﯿﺪن ﮐﺎﻏﺬ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﺪه‪ ،‬و ﺧﻮب ﺷﺪن ﭼﺸﻢ زوﺟﻪ ﺣﺴﻦ ﺑﯿﺪﺧﺘﯽ ﺑﻌﺪ از ﯾﺄس و ﺑﻪ ﺧﻮاب دﯾﺪن آن‬ ‫ﺟﻨﺎب ﮐﻪ آﻣﺪﯾﻢ ﭼﺸﻢ ﺗﻮرا ﺧﻮب ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﺷﻔﺎ دادن ﺟﻤﻌﯽ از اﻣﺮاض ﻋﯿﺎء )ﺑﯿﻤﺎري ﮐﻪ ﺑﻬﺒﻮدي درآن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬م(‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻇﺎﻫﺮي و ﯾﺎ ﻧﻔﺲ وﯾﺎ ﺧﻮاب دﯾﺪن آﻧﻬﺎ آن ﺣﻀﺮت را ﯾﺎ ﺳﻮر او را ﺧﻮردن ﮐﻪ ﺗﻌﺪاد آﻧﻬﺎ ﻧﺸﻮد‪ ،‬و ﻧﺠﺎت‬ ‫ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ در ﻣﻬﺎﻟﮏ و ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﯿﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﺳﻢ آن ﺣﻀﺮت ﻣ‪‬ﻨﺠﻤﻠﻪ اﺳﺘﺎد ﺑﺎﻗﺮﺷﯿﺮازي‪ .‬وﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻤﻮدن‬ ‫ﺑﻌﻀﯽ ﮐﻪ ﻫﺮوﻗﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺗﻬﯿﻪ آذوﻗﻪ ﻣﯽدﯾﺪ ﮔﺮاﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪ وآن ﺳﺎل ﻓﻘﺮا را او ﺧﻼﺻﯽ ﻣﯽداد‪ .‬و اوﻻددار‬ ‫ﺷﺪن ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻪ وﻋﺪهاي ﮐﻪ او ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد ﺑﺎ ﯾﺄس آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ‪ ،‬و ﮔﺮﻓﺘﺎري ﻗﺎﺳﻢﺧﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آزار آن ﺟﻨﺎب‪ .‬و‬ ‫ﺧﺒﺮ دادن ﺷﺐ ﻓﻮت ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﮑﺎن وﻋﺰم اﺳﺒﺎب‪ .‬وﮐﺮاﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان آﻧﺠﻨﺎب از او ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﻮد ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺷﻮدو ﭼﻮن ﻣﺤﻞ اﻧﮑﺎرﻣﻨﮑﺮاﺳﺖ ﺑﻪ ذﮐﺮآﻧﻬﺎ ﻧﭙﺮداﺧﺘﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮐﻪ‬ ‫ﻫﺰاراﻧﻨﺪ– اﺑﻦ راﻗﻢ در ﺻﻒ ﻧﻌﺎﻟﺶ–آن ﻗﺪرﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ دردﻓﺎﺗﺮﻧﮕﻨﺠﺪ ﺑﻌﻀﯽ را زﺑﺎن ﻗﻠﻢ ﻣﺤﺮم ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﯾﺎ اﻇﻬﺎرش ﺻﻼح ﻧﻪ وﺑﺮﺧﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﻮت ﻟﻔﻆ و ﺣﺮف درﻧﯿﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫وﻋﺸﺮﯾﻦ ﺣﺮﻓﺎﻣﻦ ﻣﻌﺎﻟﯿﮏ ﻗﺎﺻﺮ‬

‫و‪ ‬ا‪‬ن ﻗﻤﯿﺺ ﺧﯿﻂﻣﻦ ﻧﺴﺞﺗﺴﻌﻪ‬

‫)ﺑﺎﻓﺘﻪاي از ﺑﯿﺴﺖ و ﻧﻪ ﺣﺮف ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﯿﺎن ﮐﻤﺎﻻت ﺗﺮا ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ– م‪(.‬‬ ‫اﺧﺒﺎرآن ﺣﻀﺮت از ﺷﻬﺎدت ﺧﻮد واﺷﺎرات ﺑﻪ آن‬ ‫اول– آن ﮐﻪ راﻗﻢ ازﺳﻨﻪ‪ 1312‬ﺗﺎ ﺳﻨﻪ‪ ،1327‬اﻏﻠﺐ ﺑﻪ اﺳﻔﺎرﻋﺪﯾﺪه‪ ،‬در آﺳﺘﺎﻧﺶ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﻗﺒﻞ‬ ‫ازﺷﻬﺎدت‪ -‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ راﻗﻢ ﮐﺴﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺒﻮد‪ -‬اﺑﺘﺪاﺋﺎً ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪ :‬ﻣﺮگ ﻫﻤﻪ ﻗﺴﻤﺶ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ آن ﮐﻪ‬ ‫درﺟﻨﮓ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎﮔﯿﺮ آﻣﺪه ﻓﻮراً ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و اﯾﻦ ﺑﻨﺪه ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺒﺮ از ﻣﺮگ ﻣﻦ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ دو ﻗﺴﻢ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻣﮑﺮر در ﻣﺠﺎﻣﻊ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ روي رﺧﺘﺨﻮاب اﻓﺘﺎدن و زﺣﻤﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎر‬ ‫ﺑﻮدن ﺣﺴﻨﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﮏ دﻓﻌﻪ ﺧﻼص ﺷﺪن راﺣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دوم– آن ﺣﻀﺮت ﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬و ﯾﮏ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از ﺷﻬﺎدت ﻣﮑﺮر‪ ،‬ﻗﺼﻪ ﻧﺎدر و ﭼﻨﮕﯿﺰﺧﺎن و ﻗﺘﻞ ﻧﺠﻢاﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﮐﺒﺮي را‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﯿﺦ ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻐﺪادي ﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﺧﻮارزﻣﺸﺎه او را درﺣﺎل ﺑﯿﺨﻮدي درآب‬ ‫ﻏﺮق ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﺘﻨﺒﻪ ﺷﺪه ﺧﺪﻣﺖ ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢاﻟﺪﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺮﺷﺪ او ﺑﻮد آﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﺿﺮم ﮐﻪ ﻗﺼﺎص ﺷﻮم‪ .‬ﺷﯿﺦ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻮﻧﺒﻬﺎي ﻓﺮزﻧﺪم ﻧﻪ ﺳﺮﺗﻮ وﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﺮﻣﻦ وﺳﺮﺗﻮوﺳﺮﺟﻤﯿﻊ اﻫﻞ ﺧﻮارزم اﺳﺖ‪ -‬ﻧﻘﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺪرﻫﺎ راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﻮم – ﺳﻪﺷﻨﺒﻪ ﺑﯿﺴﺖ و دوم رﺑﯿﻊ اﻻول ﺳﻨﻪ‪ ،1327‬در ﻣﺤﻀﺮ درس ﺑﺎز ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺼﻪ ﭼﻨﮕﯿﺰ را ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬آﻗﺎي‬ ‫ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎﻫﺎ ﮐﻪ راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﺧﺪاﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻣﻘﺪر ﺷﺪه ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫‪82‬‬

‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم–ﻣﮑﺮر آن روزﻫﺎ ﻗﺼﻪ زﻣﺎن ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎﻧﺤﺴﯿﻦ را و ﻗﺘﻞ ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﺮﻓﺎ و ﺑﺮاﻓﺘﺎدن ﺳﻠﻄﻨﺖ آﻧﻬﺎ را ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﺣﺎﻻ ﻫﻢ ﭼﻨﺎن ﺷﺪه‪.‬‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ–آن ﺣﻀﺮت از ده روز ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬در ﺻﺤﻦ دوﻟﺖ ﻣﻨﺰل‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ ﻫﺮوﻟﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮده و اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را‬ ‫ﻣﮑﺮر ﻣﯽﮐﺮده‪:‬‬ ‫ﺧﻮدﮐﺸﺘﻪﻫﺮآن ﮐﻪﺧﻮﯾﺶ راﺑﺮﻣﺎزد‬

‫ﻣـﺎﺗﯿـﻎ ﺑﺮﻫﻨـﻪاﯾﻢ در دﺳﺖ ﻗﻀـﺎ‬

‫ﺑﯽ ﺑﯽ– ﻋﯿﺎل آن ﺣﻀﺮت ﮐﻪ دﺧﺘﺮﻣﺮﺣﻮم ﻣﯿﺮزا ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ رﯾﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺟﻠﻪ ﺳﺎدات و دﻟﯿﻞ‬ ‫ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻌﺪ ازﻓﻮت ﻣﺎدرآﻗﺎي ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه اﯾﺸﺎن را ﺑﻪ ﺣﺒﺎﻟﻪ زوﺟﯿﺖ درآوردﻧﺪواز اﯾﺸﺎن ﭘﻨﺞ دﺧﺘﺮ وﯾﮏ‬ ‫ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﺎﻧﺪﮔﺎراﺳﺖ–ﻋﺮض ﻣﯽﮐﺮده‪ :‬اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؟ ﻣﺜﻠﯽ آورده ﺑﻮدن‪ .‬ﻋﺮض‬ ‫ﮐﺮده ﺑﻮد‪ :‬ﺧﺎﮐﻢ ﺑﻪ ﺳﺮ‪ .‬ﺧﺒﺮﻣﺮگ ﻣﯽدﻫﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮب آن ﻃﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آن ﮔﺎه ﻗﺼﻪ ﭼﻨﮕﯿﺰ را ﻓﺮﻣﻮده‪.‬‬ ‫ﺑﯽ ﺑﯽ ﺷﺎد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد‪ :‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﻗﺪرﻫﺎ راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ .‬و ﻟﺬا ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﮐﺸﺘﻦﻫﺎ وﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪاز ﻗﺘﻞ آن ﺑﺰرﮔﻮار در اﯾﺮان ﺷﺪه و ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽرﺳﺪ و ﺑﺎزﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ‬ ‫اﯾﻦ وﺿﻊ ﺑﻠﯿﻪ ﮐﻤﺘﺮاز ﻗﺼﻪ ﭼﻨﮕﯿﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺸﻢ–ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ از ﺷﻬﺎدت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭼﻨﺪي ﻗﺒﻞ ﺻﺪراﻟﻌﻠﻤﺎي ﺗﺮﺑﺘﯽ را در ﺑﺎزار ﺗﺮﺑﺖ ﻋﻠﻨﺎ ﮐﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻘﺪر‬ ‫راﺣﺖ ﻣﺮد‪ .‬ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ زود ﺧﻼص ﺷﻮد‪ ،‬و در رﺧﺘﺨﻮاب ﻣﺮدن ﺣﺴﻨﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺘﻢ– ﺻﺒﺢ آﺧﺮﺟﻤﻌﻪ آﺧﺮﻋﻤﺮش‪ -‬ﺑﯿﺴﺖ وﭘﻨﺠﻢ رﺑﯿﻊاﻻول–ﻋﻠﯽ اﻟﺮﺳﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﺟﻤﻌﻪ ﺷﺐﻫﺎ اﻃﻌﺎم‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻓﻘﺮا وﺻﺒﺢ ﺟﻠﻮس ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬و ﻣﺮدم ﺑﻪ زﯾﺎرﺗﺶ ﺷﺮﻓﯿﺎب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ودرآن ﺟﻠﻮس ﻓﺮﻣﺎﯾﺶﻫﺎي ﺑﺰرگ‬ ‫ﻣﻐﺘﻢ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬آن روز ﻓﺮﻣﻮد ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮگ از ﻋﻼﯾﻖ دﻧﯿﺎ ﻧﺠﺎت ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ آن ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ از دﻧﯿﺎ دل ﻧﮑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻋﻼﻗﻪاش ﻣﺤﮑﻤﺘﺮ و از ﻣﻔﺎرﻗﺖ دﻧﯿﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ و ﻣﻌﺬب ﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﺖ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻧﺪهاﯾﺪ ﺧﻮد را از دﻧﯿﺎ ﻧﺠﺎت دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪاﺷﺎره ﺑﻪ اﻗﺴﺎم ﻣﺮگ ﻧﻤﻮده‪ ،‬و ﯾﺎد ازﺻﺪراﻟﻌﻠﻤﺎي‬ ‫ﺗﺮﺑﺘﯽ ﮐﺮده وﻣﺮگ او را ﺳﺘﻮده ﮐﻪ ﻣﺮگ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮش اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪﺻﺮﯾﺤﺎً ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮوﯾﻢ‪ .‬ﺣﻀﺎر اﯾﻦ ﺳﺨﻦ را ﻧﯿﺰﺣﻤﻞ ﺑﺮ وﻋﻆ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ–ﻋﺼﺮﻫﻤﺎن ﺟﻤﻌﻪ ﻣﻼ اﺳﺪاﷲ ﺧﺎدم ﻣﺪرﺳﻪ–ﮐﻪ ﻧﺎن و روﻏﻦ ﭼﺮاغ ازﺟﺎﻧﺐ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻋﻤﻮم‬ ‫ﻏﺮﺑﺎ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪-‬واﻟﺤﺎل ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ–ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﻪ وارد ﺷﻮد ﺑﻪ ﻗﺪرﺧﻮراﮐﺶ ﻧﺎن و روﺷﻨﺎﯾﯽ ﺷﺐﻫﺎ و ﻫﻔﺘﻪاي‬ ‫ﯾﮏ ﺷﺐ ﻣﻄﺒﻮخ ﻣﻬﻤﺎن ﺳﻔﺮه آﻗﺎي ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ–ﺑﺎﺣﻀﻮرﮐﺮﺑﻼﯾﯽ ﮐﺎﻇﻢ وﺣﺎج اﷲداد و ﺷﯿﺦ ﺣﺴﯿﻦ دﺷﺘﯽ‪،‬‬ ‫آﻣﺪه ﻗﺒﺾ ﻧﺎن و روﻏﻦ ﭼﺮاغ ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻗﺒﺾ دادن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد او و ﺣﻀﺎرﺣﻤﻞ ﺑﺮﻣﻐﻀﻮﺑﯿﺖ او‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺒﺾ ﻣﻘﺪاري ﮐﻢ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬داد‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﮐﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻣﺎﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪداد‪.‬‬ ‫ﻧﻬﻢ–ﻋﺼﺮﻫﻤﺎن ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺎﯾﺐ اﻟﺤﮑﻮﻣﻪ ﮔﻨﺎﺑﺪ‪ ،‬آﻗﺎي ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺧﺎن ﺑﻪ ﺣﻀﻮر آن ﺣﻀﺮت آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺘﻞ‬ ‫ﺻﺪرﺗﺮﺑﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪ‪ .‬ﺻﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺮﺷﺪهاﯾﻢ ﺑﺎﯾﺪﺑﺮوﯾﻢ‪ .‬ﺷﺨﺺ زودﺧﻼص ﺷﻮد ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪83‬‬

‫دﻫﻢ–ﻣﺮﺳﻮم آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﮐﻪ ﻫﻤﻪ روزه درﻣﺪرﺳﻪ ازﻫﺮﻣﻘﻮﻟﻪ درس ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪-‬ﻣﺨﺼﻮص ازﺗﻔﺴﯿﺮي ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻮدآن ﺟﻨﺎب ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬و ازاﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ–ﻣﮕﺮدﻫﻪ ﻣﺤﺮم و ﺳﯿﺰده ﻧﻮروز‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﺮﺳﻮم را اﮐﻨﻮن ﻫﻢ آﻗﺎي‬ ‫ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه دارد و درﺳﻨﻪ ‪ 1327‬ﮐﻪ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻋﺼﺮ ﺑﯿﺴﺖ وﻫﺸﺘﻢ ﺻﻔﺮوﻧﻮروز ﺑﯿﺴﺖ وﻧﻬﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺸﺮﯾﻒ‬ ‫ﻣﯽآوردﻧﺪ ﺑﺪون درس‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﺘﺎب اﯾﻀﺎح‪ -‬وآن ﺷﺮﺣﯽ اﺳﺖ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺮﮐﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎرﺑﺎﺑﺎ ﻃﺎﻫﺮازﺧﻮد آن‬ ‫ﺣﻀﺮت وﺷﺮﺣﯽ ﻧﯿﺰﻓﺎرﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ .-‬ﺑﻌﻀﯽ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻟﺰوم و ﻓﻮرﯾﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﻼف‬ ‫ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻪ ﺟﺎ آﯾﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ از ﺳﯿﺰده ﻧﯿﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻌﺪ ﻧﺘﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﯾﺎزدﻫﻢ–ﺣﺎج ﻣﻼﻗﺸﻢ ﻧﺎم–ﺗﺎﺟﺮﺳﺒﺰواري ﮐﻪ ﻣﻘﯿﻢ ﺑﯿﺪﺧﺖ ﺑﻮد‪ -‬ﻃﻠﺒﮑﺎرﺑﻮد ازﺷﯿﺦ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ﻧﺎم– و‬ ‫اوﻣﻔﻠﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد–وآن ﺣﻀﺮت ﻧﯿﺰاز ﻫﻤﺎن ﺷﯿﺦ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺗﻮﻣﺎن ﻃﻠﺒﯽ داﺷﺖ وﻟﯽ اﺑﺪا ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫اﻋﺎﻧﺖ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﻣﯽﻧﻤﻮد – و ﻫﺮدو از ﻣﺮﯾﺪان ﺑﻮدﻧﺪ–واﯾﻦ ﺣﺎج ﻣﻼﻗﺸﻢ ﻏﺎﻟﺒﺎً درﺣﻀﻮرﻣﺒﺎرك ذﮐﺮ آن ﻃﻠﺐ را ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﺎ آن روز ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم رﺑﯿﻊ اﻻول درﻣﺤﻀﺮدرس‪ -‬ﮐﻪ آﺧﺮدرس آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪ -‬ذﮐﺮآن‬ ‫ﻃﻠﺐ را ﺑﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺳﺨﺖ وﺳﺘﯿﺰه ﻧﻤﻮد– ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ازﺧﻮدآن ﺣﻀﺮت ﺗﻘﺎﺿﺎﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ–و ﺑﺎ ﺷﯿﺦ ﺑﻪ ﺟﻮاب وﺳﺆال‬ ‫ﺳﺨﺖ ﮐﺸﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ آن ﻣﻌﺪن ﺣﻠﻢ ﻣﻐﻀﺒﺎًﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﻼﻗﺸﻢ ﻫﻢ ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪ ﻓﺮﯾﺎدﮐﻨﺎن از دﻧﺒﺎﻟﺶ رﻓﺖ‪،‬‬ ‫ﺗﺎدر دوﻟﺖ ﻣﻨﺰل‪ .‬وداﻣﻨﺶ راﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ وﺟﻪ را ازﺷﻤﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را از اوﻣﻄﺎﻟﺒﻪ‬ ‫ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﺋﯿﺪ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﻣﻦ ﻫﻢ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎ ﭼﻬﺮه ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻪ رو ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺧﺪاﯾﺎ زودﺗﺮ‬ ‫ﺷﻘﺎوت اﺷﻘﯿﺎ را زﯾﺎد ﮐﻦ و داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺷﺪ ﻣﻐﻀﺒﺎً‪.‬‬ ‫دوازدﻫﻢ– ازﻗﺮار دﺳﺘﮏ ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت آن ﺣﻀﺮت ﺑﺎﻣﺮدم ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ ازﻫﺠﺪﻫﻢ رﺑﯿﻊاﻻول ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ و‬ ‫ﺷﺸﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﻔﺮﯾﻖ ﺗﻤﺎم ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺧﻮد ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﮐﻪ اﻣﻼك ﻣﻮﻗﻮﻓﻪ و اﻣﺎﻧﺘﯽ ﺑﺴﯿﺎر در ﺗﺼﺮف آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آن ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﺗﺎرﯾﺦ دﺳﺘﮏ ﯾﮏ وﻗﺖ ﮐﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬آن وﻗﺖ‪ ،‬وﻗﺖ ﺣﺴﺎب ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ– ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺘﻢ رﺑﯿﻊاﻻول–ﺑﺪون ﺳﺎﺑﻘﻪ– ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮدرا ﺑﺎﺟﻤﻌﯽ ﻃﻠﺒﯿﺪه‪ ،‬درﺣﻀﻮرآﻧﻬﺎ دﺧﺘﺮ ﭘﺎك‬ ‫ﮔﻮﻫﺮﺧﻮد را ﻋﻘﺪﺑﺴﺖ ﺑﺎ ﺑﺮادرزاده ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻼﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪ وﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺎﯾﺪﺑﺸﻮد ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﻬﺘﺮ‪ .‬وﺟﺰاﯾﻦ‬ ‫دﺧﺘﺮﺳﻪ دﺧﺘﺮدﯾﮕﺮﻋﺮوس ﮐﺮده ﺑﻮد وﯾﮏ دﺧﺘﺮﮐﻮﭼﮑﺘﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﮑﺮرﺧﻮاﺳﺘﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد ﻣﻦ اﺧﺘﯿﺎر اﯾﻦ‬ ‫ﯾﮏ را داﺷﺘﻢ و آن دﯾﮕﺮ اﺧﺘﯿﺎرش ﺑﺎ ﺑﺮادرش ﺣﺎﺟﯽ ﻣﻼ ﻧﻮرﻋﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺮدم ﺣﻤﻞ ﺑﺮﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﻮده – ﻓﻮراً‬ ‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ ازآﻗﺎي ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و اﯾﺸﺎن ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ -‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺳﺮش ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ در ﺳﻨﻪ‬ ‫‪ 1329‬ﻫﻤﺎن دﺧﺘﺮرا آﻗﺎي ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﻋﻘﺪ ﺑﺴﺖ ﺑﻪ آﻗﺎ ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﯿﻦ آﻗﺎي رﯾﺎﺑﯽ‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ‪ -‬ﺷﺐ ﺷﻬﺎدت در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﺎز را ﺧﯿﻠﯽ ﻃﻮل داد‪ .‬ﺑﺎ آن ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت را در ﺟﻤﺎﻋﺖ رﺳﻢ‬ ‫اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‪ :‬ﮐﺎن رﺳﻮل اﷲ اﺣﺼﺮاﻟﻨﺎس ﺧﻄﺒﻪ وﺻﻠﻮة‪ .‬و درﺧﻠﻮت ﻣﻔﺼﻞ ودرﺟﻠﻮت ﻧﯿﺰﻧﺎﻓﻠﻪ را‪ .‬ودﻋﺎي‬ ‫ﻗﻨﻮت آن ﺣﻀﺮت در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻓﻘﺮا اﻏﻠﺐ اﯾﻦ دو ﻓﻘﺮه ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮑﯽ؛ رﺑﻨﺎ ﻻ ﺗﺆاﺧﺬﻧﺎ ا‪‬ن ﻧﺴﯿﻨﺎ … ﺗﺎ آﺧﺮ ﺳﻮره‬ ‫ﺑﻘﺮه‪ ،‬ودﯾﮕﺮ‪ :‬اﻟﻠﻬﻢ ﻋﺒﺪك ﺑﺒﺎﺑﮏ ﻓﻘﯿﺮﺑﺒﺎﺑﮏ ﻣﻌﺘﺎداﻟﻤﺴﺌﻠﻪ ﺑﺒﺎﺑﮏ اﻟﻬﯽ ﺑﺎﺑﮏ ﺑﺎب اﻟﺮﺣﻤﮥ ﺑﺎب اﻟﺮﺟﺎﻻ ﺑﺎب اﻟﺨﯿﺒﮥ‬ ‫ﻓﻼ ﺗﻄﺮدﻧﯽ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ اوﺗﯿﺘﻨﯽ وﻻﺗﻮﺣﺸﻨﯽ ﺑﻌﺪﻣﺎآﻧﺴﺘﻨﯽ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻀﺎﻓﺎت ﻣﻨﺎﺳﺐ در ﺑﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﻪ اﺧﺘﻼف‬ ‫‪84‬‬

‫اﺣﻮال در اوﻗﺎت ﮐﻪ ﮔﺎﻫﯽ ﭼﻨﺎن ﺑﺎ ﺟﺬﺑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد روح ازﺑﺪﻧﺶ ﻣﻔﺎرﻗﺖ ﮐﻨﺪ و از ﻣﺎ ﻣﺆﻣﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰ‬ ‫ﻓﺮﯾﺎد ﺷﯿﻮن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬و در آن ﺷﺐ در ﻗﻨﻮت‪ ،‬ﻣﻨﺎﺟﺎتﻫﺎي ﻏﯿﺮ ﻣﺮﺳﻮم ﮐﺮده – ﮐﻪ اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت داﺷﺘﻪ–‬ ‫ﺣﺎﺿﺮﯾﻦ ﺑﺎ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪﺟﻬﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ– ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﺑﺮﺻﻔﺤﻪاي ﻫﻔﺖ ﺳﻄﺮدرﻫﺮﺳﻄﺮي دوﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎﷲ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺑﻪ ﻗﺒﻠﻪ–ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻞ‬ ‫ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺧﻮد– ﺑﻪ دﯾﻮار ﮐﻮﺑﯿﺪه‪ ،‬وﻫﺮﮔﺰﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻧﻨﻤﻮده ﺑﻮد؛ ودﻋﺎي ﭼﻬﺎرﻗﻞ را ﺑﺎ ﺑﻌﻀﯽ ادﻋﯿﻪ دﯾﮕﺮ درورﻗﻪ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬دروﺳﻂ ﻗﺮآن ﮔﺬارد؛ وﻗﺪري ﻣﻮي ﻣﺮﺣﻮم ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸﺎه را‪-‬ﮐﻪ ﺳﺮاج اﻟﻤﻠﮏ ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮﺳﺘﺎده‬ ‫ﺑﻮد‪ -‬درﭘﺎﮐﺘﯽ ﺳﺮﺑﺴﺘﻪ ﮐﺮد‪ ،‬و روﯾﺶ ﻧﻮﺷﺖ‪ :‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻮر ﭼﺸﻢ ﻣﮑﺮم ﺣﺎج ﻣﻼﻋﻠﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ– دراواﺧﺮﻋﻤﺮﻣﮑﺮردرﻣﺤﺎﻓﻞ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺣﺴﺎد و ﻣﻌﺎﻧﺪﯾﻦ از‬ ‫اﻃﺮاف و ﺟﻮاﻧﺐ ﻫﻤﺎره ﻣﺘﺮﺻﺪ وﻣﻨﺘﻈﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺪا ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ از ﻗﺒﯿﻞ اﯾﻬﺎ اﻟﮑﻔﺮه اﻗﺘﻠﻮاﻟﻔﺠﺮه ﺑﻪ ﻫﻢ رﺳﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ ﻗﻠﺒﺎً راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻢ وﻫﻤﺎره ﻣﻘﻬﻮرﯾﺖ وﻣﻨﮑﻮﺑﯿﺖ اﻋﺪاء را ازﺣﻖ ﺧﻮاﻫﺎﻧﻢ ﻟﮑﻦ ﺗﺎ او ﭼﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺧﻮد آن‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زﻣﺎﻧﻪ ﺣﺎﻻﭼﻨﺎن ﺷﺪه و وﺿﻊ اﺷﺮار ﭼﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫راﻗﻢ ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻣﺎ ﻣﺼﺪاق ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﭘﺲ ﺟﻨﮓ اﯾﺮان ﺑﺎ روس ﺑﻪ ﺳﺮداري ﻋﺒﺎس ﻣﯿﺮزا و آﻗﺎ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ – ﮐﻪ ﺟﻬﺎد ﻣﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ دوﻟﺘﯽ – و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﮑﺴﺖ ﻓﺎﺣﺶ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬دﺳﺖ ازﻫﻔﺪه‬ ‫ﺷﻬﺮﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ روس واﮔﺬاﺷﺖ وﻗﺒﻮل ﺑﻌﻀﯽ ﻋﻬﻮد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﻨﺪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺷﮑﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻤﺎء و اﻣﺮاء اﻧﺠﻤﻨﯽ‬ ‫ﺑﺰرگ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻇﻬﺎرﺗﻌﺠﺐ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺧﺪا راﺿﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ذﻟﯿﻞ ﮐﺎﻓﺮﻣﺴﻠﻢ ﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﻧﺎﮔﺎه‬ ‫دروﯾﺸﯽ از ﭘﻬﻨﺎي دﺷﺖ رﺳﯿﺪه ﺑﻌﺪ از ﺳﻼم ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ اﺳﺖ؟ ﺷﻤﺎ ﺧﺪا را رب اﻟﻌﺎﻟﻤﯿﻦ ﮔﻮﺋﯿﺪﻧﻪ رب‬ ‫اﻟﻤﺴﻠﻤﯿﻦ وﻧﯿﺰﺟﻨﮓ روس وﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از‪1300‬ﻫﺠﺮي روي داد‪ .‬ﮐﻪ ﺳﺮﮐﺮده ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ رﺷﻮه ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ از روس‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮﺧﻮد را ﺷﮑﺴﺖ داد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺼﺪاق ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ آن ﺣﻀﺮت – ﻫﻨﻮز ﮐﻪ ﻗﺮب ﺳﻪ ﺳﺎل اﺳﺖ ازﺷﻬﺎدت‬ ‫ﻣﯽﮔﺬرد‪ -‬وﻗﻮع ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬وﻟﯽ ورود اﻓﻮاج روس ﻣﻘﺘﺤﻤﺎً ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎ از اول ﺳﻪ ﺳﺎل و ﻣﻌﺎرﺿﻪ‬ ‫ﻋﻠﻨﯽ و ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻌﺾ ﺷﻬﺮﻫﺎ وآوردن ﺗﻮپ درﻣﺤﺮم ﺳﻨﻪ ‪ 1330‬واﻗﻊ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﻌﺪ ﭼﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻔﺪﻫﻢ–ﺟﺰﺣﺎج اﺑﻮﺗﺮاب ﭼﻨﺪﻣﻮذي ﻣﻔﺴﺪدﯾﮕﺮﺑﻮد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺮورﻣﺮدﻧﺪ و ﺣﺎج اﺑﻮﺗﺮاب ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﮔﺮاﯾﻦ ﻫﻢ از اﯾﻦ ﺳﻔﺮ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺸﺖ ﺧﻮب ﺑﻮد‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺆﻣﻦ ﺑﯽ ﻣﻮذي‬ ‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اوﺑﺎﯾﺪﺑﺮﮔﺮدد ﮐﻪ وﺟﻮدش ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ–ﮔﺎﻫﯽ ﺣﺎج اﺑﻮﺗﺮاب ﻣﯽﮔﻔﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﻦ اﯾﻦ ﻣﺮد را ﻣﯽﮐﺸﻢ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت ﻧﻘﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻐﯿﺮ‬ ‫اﻟﻠﻮن وﻣﺘﺄﺛﺮاﻟﺤﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻣﺮﻣﺎ ﮐﻪ ازﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽرود‪.‬‬ ‫ﻧﻮزدﻫﻢ–راﻗﻢ ﮐﻪ ازﺳﻨﻪ ‪ 1312‬ﺷﺮف ﻣﻼزﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت را ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬وﻣﻮرد ﻃﻌﻦ و آزارﻋﻮام ﮔﺮدﯾﺪ دو‬ ‫ﺑﺎرﺑﺮﺳﺒﯿﻞ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻧﺰدآن ﺣﻀﺮت ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮدم ﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﮑﻨﻨﺪ؟ ﺟﺰآن ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ .‬و‬ ‫راﻗﻢ را ﮔﻤﺎن درﺑﺎره ﺧﻮد ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺘﻢ– ازﭼﻨﺪﺳﺎل ﻗﺒﻞ ازﺷﻬﺎدت– ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺪﯾﻦ درﺻﺪدﺑﻮدﻧﺪ–ﺧﺎك ﻃﺒﺲ ﻣﻮردﺗﺎﺧﺖ وﺗﺎز دزدﻫﺎي‬ ‫‪85‬‬

‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺷﺪه– ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﻌﺪاً ذﮐﺮﺷﻮد‪ -‬واﻫﻞ ﮔﻨﺎﺑﺪﻧﯿﺰﻣﻀﻄﺮب ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺒﺎﯾﺎي آن ﺣﻀﺮت ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻇﻬﺮﺟﻤﻌﻪاي ﺑﻌﺪازﻧﻤﺎزﺟﻤﺎﻋﺖ ﭼﻨﺪزن ﻣﻀﻄﺮب آﻣﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮدزدﻫﺎ ﺑﻪ اﯾﻨﺠﺎ ﻧﯿﺰﺧﻮاﻫﻨﺪ آﻣﺪﻣﺎ ﻧﻔﺎﯾﺲ اﻣﻮال‬ ‫ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ واﮔﺮﻫﻢ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻣﺘﻤﻮﻟﯿﻦ ﻧﺎﻣﯽ ﺧﻄﺮﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ‬ ‫ﮐﺲ‪ .‬ﭘﺲ از رﻓﺘﻦ آن زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﮔﻔﺘﯿﻢ اﮔﺮﺧﻄﺮي ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻣﺎ در ﻓﮑﺮﺧﻮد ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮔﺮ ﭼﻪ در زﯾﺮ‬ ‫ﺳﺎﯾﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺎ اﯾﻤﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺧﻮن ﻣﺎ از ﺧﻮن ﻣﺮدم رﻧﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻣﮕﺮ ﺻﺪراﻟﻌﻠﻤﺎي ﺗﺮﺑﺘﯽ را ﻧﮑﺸﺘﻨﺪ؟‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ وﯾﮑﻢ– ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﺎم ﻗﺎﺗﻞ – ﮐﻪ ﻧﻮادهء ﺧﻮاﻫﺮ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬و ﭘﺮورﯾﺪه ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬و ﭘﺪرش ﻣﺮد ﻧﯿﮏ اﻣﺎ‬ ‫در ﻣﯿﻼدش ﺑﻌﻀﯽ ﺳﺨﻨﻬﺎ ﺑﻮد‪ ،‬واﻟﺤﺎل ﻣﻔﻘﻮداﻻﺛﺮاﺳﺖ‪ -‬وﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه‪ -‬دو روز ﻗﺒﻞ از ﺷﻬﺎدت‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ زﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺰد آن ﺣﻀﺮت ﭘﯿﺎم داد ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ذﮐﺮﮐﺸﺘﻦ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ در ﻣﺪ‪‬ت ﻋﻤﺮ آزار‬ ‫ﻣﻮرﭼﻪاي را ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺼﺪ ﮐﺸﺘﻦ ﻣﺎ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺑﻮدن ﻣﺎ ﮐﻪ ﺿﺮر ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻔﻊ دارد‪ .‬وﻧﯿﺰﻣﻬﺪي‬ ‫ﻗﺎﺗﻞ ﮐﺎﻏﺬﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺧﯿﺎل ﻗﺘﻞ ﺷﻤﺎ دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﺧﺪا ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻓﺮﻣﻮده‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺧﻮدش آﻣﺪ‬ ‫ﭼﻬﺎرﺗﻮﻣﺎن و ﻗﺪري ﮔﻨﺪم ﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﻧﺪاد‪ .‬ﻣﺘﻐﯿﺮ ﺑﺮﮔﺸﺖ و زﯾﺮ ﻟﺐ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎﻻ ﻧﺪﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﻢ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﺷﺐ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﺣﻠﯿﻠﻪ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﭼﻬﺎرﺗﻮﻣﻦ ﺑﯿﺎور‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺷﺐ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ﭘﻮل ﭼﻪ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﭘﻮل درﺟﯿﺒﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻧﯿﺰ رﺳﻢ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎره ﯾﮏ اﻧﮕﺸﺘﺮ داﺷﺖ‪،‬‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻬﺮ اﺳﻤﺶ ﺑﻮد‪ ،‬وﺟﺰ آن در اﻧﮕﺸﺖ ﺣﻀﺮت ﻧﻤﯽﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ از ﺷﻬﺎدت ﺳﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮﻗﯿﻤﺘﯽ ﻓﯿﺮوزه‬ ‫وﯾﺎﻗﻮت واﻟﻤﺎس دراﻧﮕﺸﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﮕﺸﺘﺮﻫﺎرا ﺑﺎﭼﻬﺎرﺗﻮﻣﺎن ﭘﻮل – ﻗﺎﺗﻞﻫﺎ ﺑﻌﺪ از ﺷﻬﯿﺪ ﻧﻤﻮدن‪ -‬ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫راﻗﻢ ﻣﮑﺮر آن ﻫﺮ دو را دﯾﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫درﻗﯿﺎﻓﻪ آﻧﻬﺎ ﺷﺮارت وﺣﻤﺎﻗﺖ وﻏﻠﻈﺖ ﻗﻠﺐ ﻣﯽدﯾﺪ وﺧﺒﺚ ﻣﻮﻟﺪ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎج اﺑﻮﺗﺮاب آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ وﻋﺪه ﻣﺎل ﻓﺮﯾﻔﺖ‪ ،‬و ﮔﻮﯾﺎ ﻏﺮﺿﺸﺎن از اﯾﻦ ﭘﯿﺎم دو ﭼﯿﺰ ﺑﻮده‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺗﺤﻘﯿﻖ‬ ‫ﺑﯽاﻃﻼﻋﯽ آن ﺣﻀﺮت ﺗﺎ درﻋﺰم ﺧﻮد راﺳﺦ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﺑﻌﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﭘﯿﺎم ﺧﻮد را ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮاﺋﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬و ﺟﻮاب ﻣﺠﻤﻞ‬ ‫آن ﺣﻀﺮت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻫﻤﯿﻦ ﻏﺮض اﺳﺖ‪،‬ﮐﻪ ﺧﻮب ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت درﻣﻘﺎم اﺣﺘﻤﺎل اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ و‬ ‫دوم آن ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ آن ﺣﻀﺮت از اﯾﻦ ﭘﯿﺎم ﺑﻪ وﻫﻢ اﻓﺘﺎده‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮاي ﺗﺤﻘﯿﻖ وآﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ‬ ‫ﮐﺎرﺧﻮدرا ﺑﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺎل واﻓﺮي دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ رﺳﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻫﻞ دﻧﯿﺎ ﺑﻌﺪ از ﺷﻨﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺒﺮآﺳﻮده‬ ‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﻨﺪوﺑﻪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ درﺻﺪد ﺑﺮﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﯿﺮ درﺣﺎﻻت زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ آن ﺣﻀﺮت ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺗﻔﺮس اﯾﻦ‬ ‫ﻣﺼﺮع را » ﻋﺎﺷﻖ زارم ﺑﻪ ﺧﻮن ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ« ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬و آن ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت را ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺗﻮﻗﻊ ﺑﻪ او‬ ‫را‪ ،‬از اوﻧﺒﺎﯾﺪداﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪﻧﻔﺮازﺣﺎﺿﺮﯾﻦ ﺻﺒﺢ ﺟﻤﻌﻪ آﺧﺮﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ آن روز ﻋﻈﻤﺘﯽ از آن ﺣﻀﺮت و ﺗﺠﺮدي ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮ آﻣﺪ ﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ آن ﺣﻀﺮت در اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ و ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺨﻦ را ﮔﻔﺘﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ ودوم‪ -‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ آن ﺣﻀﺮت در آن ﺟﻤﻌﻪ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮگ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺰار ﺑﺮاﺑﺮ از‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮب ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ‪ ،‬وﮐﺸﺘﻦ ﻫﺮﭼﻪ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻫﺰارﺑﺮاﺑﺮازﻣﺮگ دررﺧﺘﺨﻮاب ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ‪ .‬وﺑﻌﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻋﯿﺴﯽ‬ ‫ﯾﮏ روز ﺧﺮي داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﻪ دﯾﺪ دل ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻋﻼﻗﻪ ﺑﺮآن ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا رﻫﺎ ﮐﺮد و رﻓﺖ‪ ،‬واﺗﺒﺎﻋﺶ‬ ‫‪86‬‬

‫ﻫﻨﻮز ﺳﻢ آن ﺧﺮ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ! ﮐﺮﺑﻼﯾﯽ ﺣﻤﺰه ﺧﯿﺒﺮﮔﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻌﺪازﺗﻔﺮق ﻣﺤﻀﺮدر دﻫﻠﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮﺑﺮو‬ ‫وازﻣﺎﺧﺎﻃﺮﺟﻤﻊ ﺑﺎش‪ .‬وﻫﻤﺎن آﺧﺮ زﯾﺎرت ﻇﺎﻫﺮي ﻣﻦ ﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻤﻌﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ در ﺑﯿﺪﺧﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪم‪ .‬آن روزﺣﺴﺐ‬ ‫اﻻﻣﺮ رﻓﺘﻢ و ﺻﺒﺢ ﺷﻨﺒﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﻨﯿﺪم‪ .‬ﮔﻤﺎن ﻧﺰاﻋﯽ ﮐﺮدم‪ .‬اﺳﻠﺤﻪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﯽ ﻣﺮﯾﺪان آﻣﺪﯾﻢ‪ .‬دﯾﺪم‬ ‫ﮐﺎرﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ وﺳﻮم– آن ﺣﻀﺮت را ﺳﻪ ﺑﺎر زﻫﺮ دادﻧﺪ وﮐﺎرﮔﺮﻧﺸﺪ‪ :‬ﯾﮏﺑﺎر‪ ،‬ﯾﮑﯽ ازاﻫﻞ ﺷﻬﺮ–و آن ﺷﺨﺺ‪،‬‬ ‫آﺧﺮدرﻏﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽ ﻣﺮد‪ ،‬و اوﻻدش ﺑﻪ ﻧﺰاع و ﻧﻔﺎق ﻣﺒﺘﻼ ﺷﺪﻧﺪ‪ -‬؛ و دﯾﮕﺮ از رؤﺳﺎي دﻟﻮﯾﯽ‪ .‬آﻧﻬﻢ ﻫﻤﺎن روزﻫﺎ‬

‫ﺑﻪ زﺟﺮﺗﻤﺎم ﻋﻠﻨ ًﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ؛ و ﺳﯿﻢ » ﺧﻄﯿﺐ ﺑﺎﺷﯽ« از ﻣﺮﯾﺪان ﺣﺎج آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﯿﺮازي‪ 170‬درﻣﺸﻬﺪ – درﻣﺪرﺳﻪ دو‬ ‫در– ﻧﺎن ﺧﺸﮏ زﻫﺮ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آب ﮔﺮم ﻣﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮدو ﺑﻌﺪ از ﺷﺶ ﺳﺎﻋﺖ آن ﺣﻀﺮت را ﺳﺨﺖ ﻣﻨﻘﻠﺐ‬ ‫ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺄﯾﻮس ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت ﻫﻤﻪ را دﻟﺪاري داده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺎﻻ وﻗﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫وﺑﻌﺪﺧﻮدرا ﺑﻪ ادوﯾﻪ ﺗﺮﯾﺎﻗﯿﻪ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﭘﺲ ازﭘﻨﺞ روزﮐﻪ ﺑﺴﺘﺮي ﺑﻮدو اﻣﯿﺪ ﺑﻬﺒﻮدي ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﺐ و‬ ‫ﺿﻌﻒ ﻣﻔﺮط ﺗﺎ دو ﺳﻪ ﻣﺎه ﺑﻮد وﺧﻮدﺧﻄﯿﺐ ﺑﺎﺷﯽ در آن ﭘﻨﺞ روز‪ ،‬ﻫﻤﻪ روزه ﺑﻪ اﺣﻮاﻟﭙﺮﺳﯽ ﻣﯽآﻣﺪه‪ ،‬وﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ‬ ‫‪ - 170‬ﺟﻨﺎب ﺣﺎج آﻗﺎﻣﺤﻤﺪ ﻣﻨﻮر ﺷﯿﺮازي ﻋﻤﻮي ﻗﻄﺐ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯿﻪ )ﺟﻨﺎب رﺣﻤﺖ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺷﯿﺮازي( ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ ازآن ﮐﻪ ﺟﻨـﺎب‬

‫رﺣﻤﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﺎ دﺳﺘﺨﻂ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﻣﺎن ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ وﺧﻼﻓﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم آﻗﺎي ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸﺎه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﺻـﺎدر و ﻣﻨﺘﺸـﺮﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑـﺎﻧﺶ‬

‫دﭼﺎر ﺗﺸﻮﯾﺶ ﻓﺮاوان ﺷﺪه و در ﺻﺪد ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤـﻮ ﻣﻤﮑـﻦ از اﻧﺘﻘـﺎل اﻣـﺮ ﻣﻤﺎﻧﻌـﺖ ﺑـﻪ ﻋﻤـﻞ آورﻧـﺪ‪ .‬ﻓﻠـﺬا ﭘﺴـﺮ ﺑـﺰرگ اﯾﺸـﺎن‬ ‫ﻣﻨﺼﻮرﻋﻠﯽ ﺑﺎ ﺧﻂ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ )ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺻﻮﻓﯽ – ﺷﻤﺎره ‪ -40‬ص ‪ (29‬و ﺑﻪ ﻣﻬﺮﭘﺪرآن را ﻣﻤﻬﻮر ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﺣﺎج آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ‬

‫ﺷﯿﺮازي ﻋﻤﻮي آﻗﺎي رﺣﻤﺘﻌﻠﯿﺸﺎه را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ اﯾﺸﺎن ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻌﺪاً اﮔﺮﭼﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ اﯾﻦ ﺟﻌﻞ ﺳﻨﺪﺑﺮﻣﻼ ﮔﺮدﯾـﺪ ﺑـﻪ ﺧﺼـﻮص ﻣﯿـﺮزا‬

‫ﺣﺴﻦ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ -‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺻﻔﯽﻋﻠﯿﺸﺎه – ﺑﻪ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﭘﺸﺖ ﭘﺮده را در ﻧﺎﻣﻪاي ﺧﻄﺎب ﺑـﻪ آﻗـﺎ ﻣـﻼ ﻣﺤﻤـﺪ ﺗﻘـﯽ ﻣﺤﻼﺗـﯽ ﺑـﺮﻣﻼ‬

‫ﻧﻤﻮد‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﯿﺮزا ﻣﻨﺼﻮرﻋﻠﯽ ﻧﯿﺰ از ﻋﻤﻞ ﺧﻮد ﭘﺸﯿﻤﺎن ﺷﺪه ﻧـﺰد ﻣﺮﺣـﻮم ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸـﺎه ﺗﻮﺑـﻪ و اﻇﻬـﺎر ﻧـﺪاﻣﺖ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﻪ‬

‫اﻓﺸﺎي ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﺒﺎدرت ورزﯾﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﮐﻼً در رﺳﺎﻟﻪ ﺳﻌﺎدﺗﯿﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ آﻗﺎ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ – ﻣﻊذﻟﮏ ﺣﺎج ﻣﯿﺮزا آﻗﺎ ﻣﺤﻤـﺪ‬

‫ﺷﯿﺮازي از دﻋﻮي ﺧﻮد دﺳﺖ ﻧﮑﺸﯿﺪ و ﺑﺎ ﻋﻨﻮان » ﻣﻨﻮر ﻋﻠﯿﺸﺎه« ‪ -‬ﮐـﻪ ﺧـﻮدش ﺑﺮﺧـﻮدش ﻧﻬـﺎده ﺑـﻮد – ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﻧﻌﻤـﺖاﻟﻠﻬﯿـﻪ را دﭼـﺎر‬

‫اﻧﺸﻌﺎب و اﻓﺘﺮاق ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺲ ازآن ﮐﻪ ﺟﻨﺎب ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸﺎه رﺣﻠﺖ ﮐﺮد‪ .‬واﻣﺮ زﻋﺎﻣﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ را ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ ﺧﻮﯾﺶ‬ ‫ﺟﻨﺎب ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه ﮔﻨﺎﺑﺎدي واﮔﺬار ﻧﻤﻮد‪ -‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻣﺘﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﯿﻮان ﻗﺰوﯾﻨﯽ درﺳﻄﻮر ﻓﻮق ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ – ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻮاداران ﺣـﺎج آﻗـﺎ‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪاز ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﻗﻄﺐ ﯾﮕﺎﻧﻪ وﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد ﺳﻠﺴـﻠﻪ – ﺟﻨـﺎب ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸـﺎه وﺗﺜﺒﯿـﺖ اﻣـﺮ ﺑـﺮ ﺣـﺎج آﻗـﺎ ﻣﺤﻤـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻗﺼـﺪﻗﺘﻞ‬

‫ﺳﻠﻄﺎﻧﻌﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬اﯾﺸﺎن را ﻣﺴﻤﻮم ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﺸﺎن از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺖ ﺑﻪ در ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻔﺼﯿﻞ ﺣﻮادث ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ وﻗﻮع اﻧﺸـﻌﺎب در‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﺠﻌﻮل‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻘﺎﻻت ورﺳﺎﻻت ﺗﺤﻘﯿﻘﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺎﺑﻐـﻪ ﻋﻠـﻢ و ﻋﺮﻓـﺎن؛ ﺳـﻌﺎدﺗﯿﻪ؛ ﻧﺎﻣـﻪﻫـﺎي‬

‫ﺻﻔﯿﻌﻠﯿﺸﺎه درﻣﻘﺪﻣﻪ دﯾﻮان اﺷﻌﺎر وي؛ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺘﺎب ﺣـﺪاﯾﻖاﻟﺴـﯿﺎﺣﻪ ‪ /‬ﭼـﺎپ دوم‪ /‬اﻧﺘﺸـﺎرات ﻧـﻮر‪1370 /‬؛ و ﻧﯿـﺰ ﺗﺎرﯾﺨﭽـﻪ ﺗﺤـﻮﻻت‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ – اﻧﺘﺸﺎرات ﻧﻮر‪ /‬ﭘﺎرﯾﺲ ‪ /‬ديﻣﺎه ‪ /1377‬درج اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺟﻌﻠﯽ ﺑﻮدن ﻓﺮﻣﺎن ﺣـﺎج آﻗـﺎ ﻣﺤﻤـﺪ ﺷـﯿﺮازي از اﺑﺘـﺪا‬

‫ﻣﻮرد اﻧﮑﺎر ﻃﺮﻓﺪاران اﯾﺸﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬و آﻧﺎن دﺳﺘﺨﻂ و ﻣﺘﻦ ﻓﺮﻣﺎن را اﺛﺮ ﺷﺨﺺ رﺣﻤﺖﻋﻠﯿﺸﺎه ﻣﯽﺷﻤﺮدﻧﺪ )ﮔﻠﺴﺘﺎن ﺟﺎوﯾﺪ‪ ،‬ج ‪/9‬‬ ‫دﮐﺘﺮﺟﻮاد ﻧﻮرﺑﺨﺶ‪ /‬ص ‪14‬؛ ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺻﻮﻓﯽ ‪ /‬ش‪ /5‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ /‬ﻣﻘﺎﻟﻪاي ﺑـﺎ اﻣﻀـﺎي ﮔـﺮوه ﺗﺤﻘﯿـﻖ ﻧﺸـﺮﯾﻪ ﺻـﻮﻓﯽ(‪ .‬اﻣـﺎ اﺧﯿـﺮاً در ﻧﺸـﺮﯾﻪ‬ ‫ﺻﻮﻓﯽ‪/‬ش ‪ /40‬ص ‪ /29‬آﻗﺎي ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ ﻣﻈﻬﺮي ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ – ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎي ﻫﯿﺄت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ و ﺗﺤﻘﯿﻘﯿﻪ اﯾـﻦ ﻧﺸـﺮﯾﻪ و از ﻧﺰدﯾﮑـﺎن‬

‫ﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﮐﺘﺮﺟﻮاد ﻧﻮرﺑﺨﺶ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ – ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪ /395‬ج ‪ /3‬ﻃﺮاﯾﻖ اﻟﺤﻘﺎﯾﻖ‪ /‬رﺳﻤﺎً اﻋﻼم داﺷﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ ﺳﻨﺪ ﻣﺰﺑﻮر‬

‫ﺑﻪ ﺧﻂ » ﻣﻨﺼﻮرﻋﻠﯽ« ﭘﺴﺮﻣﺮﺣﻮم رﺣﻤﺘﻌﻠﯿﺸﺎه – وﻧﻪ ﺧﻮد اﯾﺸﺎن – اﺳﺖ‪) .‬ﻫﯿﺄت ﺗﺤﺮﯾﺮﯾﻪ ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان(‪.‬‬

‫‪87‬‬

‫ﮐﻪ ﮐﺎر او ﺑﻮده‪ .‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻣﺘﻌﺮض وي ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد آن ﺣﻀﺮت ﻣﺎﻧﻊ ﺷﺪ و ﺑﻪ اواﻇﻬﺎر ﻟﻄﻒ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬و در‬ ‫ﻣﺮاﺟﻌﺖ از ﻫﻤﯿﻦ ﺳﻔﺮ ﺑﻮده ﮐﻪ روز ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬و آن ﺣﻀﺮت درﻣﻨﺰل ﺷﺮﯾﻒآﺑﺎد‪ ،‬اول ﻣﻐﺮب‪ ،‬اﻣﺮ‬ ‫ﺑﻪ رﺣﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮد– درﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮف ﺷﺪﯾﺪي ﻣﯽﺑﺎرﯾﺪ– ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺣﯿﺮت اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﯾﺎراي دم زدن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن‬ ‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮف ﻣﻨﻘﻄﻊ ﺷﺪ و ﻫﻮا ﮔﺮم ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ وﭼﻬﺎرم‪ -‬درﺳﻨﻪ‪ 1312‬ﺑﺪون ﺟﻬﺖ ﺷﻬﺮت ﯾﺎﻓﺖ ﺷﻬﺎدت آن ﺣﻀﺮت ﭼﻨﺎن ﮐﻪ درﻫﻤﻪ ﺑﻼد دﺷﻤﻨﺎن‬ ‫ﺷﺎد‪ ،‬ودوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﯾﺎدﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬واز اﻃﺮاف ﻋﺮﯾﻀﻪﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آن ﺣﻀﺮت درﺟﻮاب‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ‬ ‫ﻋﺮﯾﻀﻪ ﺷﯿﺮاز ﮐﻪ ﻣﯿﺮزا ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯽ ﺧﺎن– ﮐﻪ اﻟﺤﺎل اﻣﯿﻦ ﻣﺎﻟﯿﻪ ﺳﺒﺰوار واز دوﻟﺖ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﻮﺛﻖ اﻟﺴﻠﻄﺎن اﺳﺖ–‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد– از زﺑﺎن ﻫﻤﻪ ﻓﻘﺮا – رﺳﯿﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺎم ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ وﺟﻮاب را ﻣﺮﻗﻮم داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﺷﻬﺎدت اﻣﺮﺑﺰرﮔﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻣﺎ را آن ﺳﻌﺎدت ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻫﺮﮐﺲ ﻣﻨﺘﻈﺮﻣﺮگ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺎ اﺳﺖ آﺳﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻣﺪﺗﯽ‬ ‫دﯾﮕﺮﻫﺴﺘﺒﻢ و ﺑﻪ آﺳﺎﯾﺶ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد‪ -‬ﺗﺎ ﻗﺮب ﻫﺸﺘﺎد‪ .‬ودر آن وﻗﺖ ﻋﻤﺮﻣﺒﺎرﮐﺶ ‪ 61‬ﺳﺎل ﺑﻮد و از آن‬ ‫دﺳﺘﺨﻂ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺮاي اﻣﺘﺤﺎن وﺗﺤﻘﯿﻖ ﺿﺒﻂ ﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ‬ ‫ﻣﯿﺮزارﮐﻦ اﻟﺪوﻟﻪ‪-‬ﮐﻪ درآن وﻗﺖ واﻟﯽ ﻓﺎرس ﺑﻮد– ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬وﻧﯿﺰدر ﻫﻤﺎن اوﻗﺎت ﮐﻪ درﮔﻨﺎﺑﺪﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺳﺨﻦ واﻫﯽ‬ ‫ﻣﺘﺮاﺟﻌﺎً ازﺑﻼد ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺑﻮد‪ ،‬روزي دﯾﮕﺮ درﺣﻀﻮر ﺟﻤﻌﯽ– ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻌﺾ ﻣﻌﺎﻧﺪﯾﻦ ﺑﻮدﻧﺪ– ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ‬ ‫ﻣﻨﺘﻈﺮﻣﺮگ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ آﺳﺎﯾﺶ ﺗﺎ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل دﯾﮕﺮ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﻗﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﮕﺬرد )ﻗﺮان‬ ‫ﮔﺬراﻧﺪن؛ ﺧﻼص ﯾﺎﻓﺘﻦ از ﻣﺤﻨﺖ‪ .‬م( ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻬﺎ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ وﭘﻨﺠﻢ‪ -‬ﻣﮑﺮر ﻧﻘﻞ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎﻧﯽ در اﺻﻔﻬﺎن ﺧﺪﻣﺖ آﻗﺎي ﺳﻌﺎدﺗﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﻮدم‪ .‬اول ﻣﺎه‬ ‫ﯾﮑﺸﻨﺒﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﻓﺮﻣﻮدﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻨﺒﻪ روزه داﺷﺖ – ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﻘﺒﺎل – وﻟﯽ اﺑﺘﺪاي روزه از ﺷﻨﺒﻪ ﺧﻮب‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﺟﻤﻌﻪ ﺑﯽ ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ ﻧﯿﺰﺧﻮب ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻓﺮدا ﮐﻪ ﭘﻨﺠﺸﻨﺒﻪ اﺳﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ روزه ﺑﺎﯾﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻦ در دل‬ ‫ﻋﺮض ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺧﻮب اﺳﺖ ﻣﺎ را روزه از وﺟﻮد ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺷﺐ ﺣﺎﻟﯽ ﭼﻮن ﺧﻮاب دﺳﺖ داد ﮐﻪ آﻗﺎي‬ ‫ﺳﻌﺎدت ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺣﺎﺿﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دﻋﻮي ﺑﺰرﮔﯽ ﮐﺮدي‪ .‬ﺳﺮﺑﺮدار و ﺑﻨﮕﺮ‪ .‬ﭼﻮن دﯾﺪم درﯾﺎي ﺑﯽ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻣﻈﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﻣﻮداﯾﻦ ﺑﺤﺮﻋﺪوان اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ازاﯾﻨﺠﺎﮔﺬﺷﺘﯽ وﻗﺖ روزه وﺟﻮدي اﺳﺖ‪ .‬ودرﻫﺮﻣﺮﺗﺒﻪ ﮐﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻨﻮزﮐﻪ ﻧﮕﺬﺷﺘﻪاﯾﻢ ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﭼﻨﺪ روز ﻗﺒﻞ از ﺷﻬﺎدت ﺑﺎز اﯾﻦ ﺣﮑﺎﯾﺖ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻧﺰدﯾﮏ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ وﺷﺸﻢ‪-‬ﭼﻨﺪﺳﺎل ﻗﺒﻞ ازﺷﻬﺎدت‪ ،‬روزي ﺑﻪ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﺨﻨﯽ دردل دارم وﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﺑﮕﻮﯾﻢ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﺑﯿﺘﺎﺑﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﻫﻞ ﺑﯿﺖ ﺟﺪواﻟﺘﻤﺎس ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎرا ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪ ،‬وﻣﺤﻤﺪﻧﺎﻣﯽ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﺻﺒﺎﯾﺎ ﻓﺮﯾﺎد زده ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫ﮐﻪ زﻧﺪه ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ و ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن آن ﮐﻪ زﻧﺪه ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬و‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮدر ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ واﻗﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎ آن ﮐﻪ ﺣﺎﻻ ﺟﻤﻌﯽ ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ دوﻣﺎه‬ ‫ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻧﺎم ﻗﺎﺗﻞ–درﻣﻨﺰل ﻣﻼﺣﺴﯿﻦ وﮐﺮﺑﻼﯾﯽ ﺣﺴﯿﻦ – ذﮐﺮﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ آﺧﺮ ﻣﻦ اﯾﺸﺎن را ﻣﯽﮐﺸﻢ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﺳﻢ ﻗﺎﺗﻞ ﻣﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﭘﺲ اﺳﻢ ﻣﻦ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻧﯿﺰ‬ ‫‪88‬‬

‫آن ﮐﻪ اﺻﻞ در ﻗﺘﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎم او ﻣﺤﻤﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ درﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﻧﺒﻮده‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ وﻫﻔﺘﻢ–روزي ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺮدم زﯾﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻏﺒﺎن ازﻟﯽ اراده ﺗﺮاش دادن دارد‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪ وﺑﺎي‬ ‫ﻋﺎم ﯾﺎ ﻓﺘﻨﻪ ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮدو‪ .‬وﺑﻌﺪ ازاﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎﯾﺶ ﺟﻨﮓ روس و ژاﭘﻦ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺐ ﯾﮏ ﮐﺮور ﻧﻔﺲ‬ ‫ازﻃﺮﻓﯿﻦ ﺗﻠﻒ ﺷﺪه وﺑﻌﺪﺗﺎ دو ﺳﻪ دﻓﻌﻪ وﺑﺎي ﺳﺨﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ درﺑﻼداﯾﺮان وﺧﺎرﺟﻪ واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﺮض ﺷﺪ‪ :‬ﻫﻨﻮز ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻧﺸﺪه؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﻨﻮز ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪه‪ .‬وﺑﻌﺪ ﻧﺰاع ﻣﺸﺮوﻃﻪ واﺳﺘﺒﺪاد ﮐﻪ ﺗﺎ ﮐﻨﻮن ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰارﻧﻔﺮﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫وﻫﻨﻮز دﻧﺒﺎﻟﻪ دارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺳﺨﺖﺗﺮﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و درﻫﻤﺎن ﺑﯿﻦ ﻗﺘﻞ آن ﺟﻨﺎب واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺴﺖ وﻫﺸﺘﻢ–ﻫﻢ درآن ﺟﻤﻌﻪ آﺧﺮ‪ ،‬دراﺛﻨﺎي ﻓﺮﻣﺎﯾﺸﺎت ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﺪا رﺣﻤﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺑﺎﻃﺎﻫﺮرا ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ‪:‬‬ ‫ﻣﺪاﻣﺶ ﺑﺎﻏﺒﺎن ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺟﮕﺮ ﺑﯽ‬

‫ﻫﺮآن ﺑﺎﻏﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﻠﺶ ﺳﺮﺑﻪ درﺑﯽ‬

‫ﺑﺎ آن ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺷﻌﺮﮐﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺣﻀﺎرﺑﻪ ﺣﯿﺮت ﺑﻮدﻧﺪﮐﻪ ﻏﺮض ازﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﺷﻌﺮﭼﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎ آن‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻞﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺷﺎﺧﻪ درﺧﺖ ﺗﻮت ﺑﺎﻻ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ذﮐﺮ ﺧﻮارق ﻋﺎدات ﺻﺎدره در ﺳﺮ ﻣﺰار ﻣﺒﺎرك آن ﺣﻀﺮت‬ ‫ﺗﺎﺣﺎل– ﮐﻪ اواﺋﻞ ﺳﻨﻪ‪ 1330‬اﺳﺖ – وﭼﻨﺪواﻗﻌﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺑﻌﺪﻫﺎ اﮔﺮوﻗﺎﯾﻊ آن ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﯽ‬ ‫ﻋﻠﯿﺤﺪه ﺗﺮﻗﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اول‪ -‬آن ﮐﻪ ﭼﻮن ﺷﻬﺎدت آن ﺑﺰرﮔﻮار درﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد و اﺛﺮﺟﺮاﺣﺖ ﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺷﻬﺎدت ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮﻧﺒﻮد‪ ،‬وﻗﺎﺗﻞ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﺎآن ﮐﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﻼﻋﻠﯽ )ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺛﺎﻧﯽ( ﻓﺮزﻧﺪ اﮐﺒﺮاﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي‬ ‫درﻟﺤﺪﺧﻮاﺑﺎﻧﺪن داﺧﻞ درﻗﺒﺮﺷﺪه ﺳﺮﻗﺒﺮ را ﺑﻪ ﭘﺮده ﭘﻮﺷﺎﻧﯿﺪﻧﺪوﺗﺎ ﻗﺮب ﻧﯿﻢﺳﺎﻋﺖ درﻗﺒﺮﺧﻠﻮت داﺷﺘﻨﺪ وﻗﺘﻞ وﻗﺘﻠﻪ‬ ‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﺸﻬﻮدﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﻗﺒﺮ‪ ،‬درﻣﯿﺎن دوﻫﺰارﺟﻤﻌﯿﺖ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ دوره ﻧﻤﻮده ﺑﻪ اﺷﺨﺎص ﻣﻌﯿﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﺗﻨﺪﻧﻤﻮدﻧﺪ– ﮐﻪ ﺧﻮد آﻧﻬﺎﻣﻠﺘﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ–وﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﻨﺪق ﻗﻠﻌﻪ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮارﮐﺮد وﺗﺎﭼﻬﺎرﻣﺎه ﻧﯿﺎﻣﺪ وﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎج‬ ‫ﻣﻼﻋﻠﯽ ﭼﻨﺎن ﻧﻈﺮي ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻤﺎن دارد و ﭘﺎﯾﻢ ﺳﺴﺖ ﺷﺪ؛ ودﯾﮕﺮي از ﭘﺸﺖ‬ ‫ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮارﮐﺮد؛ و دﯾﮕﺮي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎك اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﺰا ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺎﻟﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ازﻓﺮاغ‪ ،‬ﺣﺎج ﻣﻼﻋﻠﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬درﻗﺒﺮ ﺑﺮﻣﻦ ﻣﻨﮑﺸﻒ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﮐﺸﺘﻪ و ﻣﺨﻨﻮق ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺒﯿﻦ ﺷﺶ ﻧﻔﺮﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬دو ﻧﻔﺮﺣﺎﺿﺮ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﻦ ﺳﺴﺖ ﺷﺪﻧﺪ و ﯾﮑﯽ از ﺑﯽﺣﯿﺎﯾﯽ اﺛﺮ در او ﻧﮑﺮد‪ .‬و اﯾﻦ درﭘﺮده ﺑﻮد‪ ،‬درﻇﺎﻫﺮﺗﺎﺑﻪ ﻣﺮوراﯾﺎم‪،‬‬ ‫ﮐﻢ ﮐﻢ ﺧﻮدآﻧﻬﺎ ﯾﮏ ﯾﮏ ﮐﺎررا ﺑﺮوزدادﻧﺪو ﺑﺮﺣﻀﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﺎﻓﺮاﺳﺖ ﻫﻢ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ واز ﻫﻤﺎن وﻗﺖ ﮐﺄﻧّﻪ‪ ‬ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻣﺮدم داﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﺗﻞ ﮐﻪ ﺑﻮده وﻣﺤﺮك وآﻣﺮوﺳﺎﻋﯽ وﭘﻮل ده ﮐﻪ ﺑﻮده‪.‬‬ ‫دوم–ﻋﺼﺮي‪ ،‬ﺻﺒﯿﻪ ﺑﺰرگ آن ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻪ زﯾﺎرت او رﻓﺘﻪ ﺑﻮد– ﭘﺲ ازﭼﻨﺪﻣﺎﻫﯽ– وﺧﺎﻧﻪ ﮐﻮﭼﮏ ﺧﺸﺘﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﻋﺎرﯾﻪ ﺑﺮﺳﺮﻗﺒﺮﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪﻣﻘﻔﻞ ﺑﻮد‪ .‬درﭘﺸﺖ درﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﺗﺎﺧﺎدم ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﺻﺪاي زﻣﺰﻣﻪاي ﺑﻪ ﮔﻮش اورﺳﯿﺪه‪،‬‬ ‫ﮔﻮش ﻓﺮا داﺷﺘﻪ ﺻﺪاي ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪﻧﯽ ﺷﻨﯿﺪه‪ ،‬ﺻﺒﺮﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ .‬ﮐﻢ ﮐﻢ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه آواز ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﺪر را‬ ‫ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ دم ﻏﺮوﺑﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ آن ﺻﺒﯿﻪ ﺑﺮآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دﺧﺘﺮ ﺑﺮادر آن ﻣﺮﺣﻮم وﭼﻨﺪ زن دﯾﮕﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاغ او‪،‬‬ ‫و ﻫﻤﺎن ﺻﺪا را ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ دو ﺳﺎﻋﺖ از ﺷﺐ‪ .‬ﻋﺼﺮ روز دﯾﮕﺮ رﻓﺘﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﺪا را ﺑﺎ ﺻﺪاي »رﺑﯽ ـ رﺑﯽ«‪ -‬ﮐﻪ‬ ‫‪89‬‬

‫ﻣﺮﺳﻮم آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد درﺣﯿﺎت‪ -‬ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻮﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻤﻌﯽ دﯾﮕﺮﻫﻢ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬روز ﺳﻮم ﺧﺒﺮدادﻧﺪﺣﺎج‬ ‫ﻣﻼﻋﻠﯽ )ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺛﺎﻧﯽ( ﺑﺎ ﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮو ﺑﻌﺾ ﻣﺮدﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﺟﻠﻮ رﻓﺘﻨﺪﻫﺮﻗﺪرﮔﻮش‬ ‫دادﻧﺪﻧﺸﻨﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫)دﻧﺒﺎﻟﻪ دارد(‬

‫‪90‬‬

‫رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻮﺟﻪ اَﺗَﻢ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﻮر ﻻري‬ ‫ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺣﺎﻣﺪ ﻧﺎﺟﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‬ ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ واﻻﺳﺘﯿﻔﺎق ﻣﻦ وﻟﯽ اﻟﺘﻮﻓﯿﻖ‬ ‫ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﺷﯿﺦ اﮐﺒﺮﻣﺤﯿﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎدﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻟﯽ ژرف روﺑﺮو ﮔﺸﺖ‪ .‬آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺳﺎﯾﻪ‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اوﺑﻨﯿﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻌﺎرف ﭘﯿﺸﯿﻦ را درﻧﻮردﯾﺪ‪ ،‬وﺗﺼﻮف ﺷﺒﻪ ﻗﺎره‪ ،‬ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‪ ،‬ﺷﯿﺮاز‪ ،‬وﺳﺎﯾﺮﺑﻼد‬ ‫را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺤﻮل وروﯾﮑﺮد ﺑﻪ آن ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﺎﯾﮕﺎه اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻋﻘﻠﯽ درﻣﻌﺎرف ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﭘﺲ از وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﻋﻘﻠﯽ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬ ‫درآﻣﺪ– ﻃﻠﯿﻌﻪ ﺧﻮش ﻇﻬﻮر »ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي« را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آورد‪ .‬وﻟﯽ ازﺳﻮﯾﯽ ذﻫﻦ ﭘﺮﺗﻼﻃﻢ اﯾﻦ ﻋﺎرف اﻧﺪﻟﺴﯽ‪،‬‬ ‫وﺗﻮارد ﻟﻮاﯾﺢ و ﻟﻤﻌﺎت رﺑﻮﺑﯽ و ﻏﻮر در واﻗﻌﺎت ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﺮﺑﯿﺖ و اﻧﺴﺠﺎم آن ﺗﻮﺳﻂ وي ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦ روي ﺷﺎﮔﺮدان‬ ‫ﻣﮑﺘﺐ او ﻫﻤﭽﻮن اﺑﻦ ﺳﻮد ﻣﮑﯽ‪ ،‬و ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي در اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﻣﻬﻢ از اﻫﻤﯿﺖ ﺑﻪ ﺳﺰاﯾﯽ ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي– ﮐﻪ ﺧﻮد ازﭘﺮورش ﯾﺎﻓﺘﮕﺎن اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮد– ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي ازاﺳﺘﻌﺪاد ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻫﻮش واﻓﺮ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪاي دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺎﮔﺮدان و ﭘﯿﺮوان اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺟﯿﺮهﺧﻮار ﺳﻔﺮه اوﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ‬ ‫ﻋﻘﻠﯽ واﻧﺴﺠﺎم اﻓﮑﺎر واﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺪون ورود ﺑﻪ اﻓﮑﺎرﻗﻮﻧﻮي اﻣﺮي ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺬري ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻗﻮﻧﻮي ﻣﺸﻬﻮرﺑﻪ » ﺷﯿﺦ ﮐﺒﯿﺮ« )ﻣﺘﻮﻟﺪ‪ 607‬ﻫﺠﺮي– ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪673‬‬ ‫ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي( درﺻﻐﺮﺳﻦ ﭘﺪرش وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻣﺎدرش ﺑﻪ ازدواج ﻣﺤﯿﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮﺑﯽ درآﻣﺪ‪ .‬وي از ﻫﻤﺎن‬ ‫ﮐﻮدﮐﯽ ﺗﺤﺖ ﻧﻈﺎرت ﻧﺎﭘﺪري ﺧﻮدﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﻠﻮك ﻋﻠﻤﯽ وﻋﺮﻓﺎﻧﯽ را ﭘﯿﻤﻮد‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﭘﺲ از اوﻫﻤﭽﻮن ﻗﻄﺐ اﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﺮﻏﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺆﯾﺪاﻟﺪﯾﻦ ﺟﻨﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪،‬‬ ‫ﻓﺨﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮاﻗﯽ‪ ،‬و‪ ...‬از ﮐﺮﺳﯽ ﺗﺪرﯾﺲ وي ﺑﻬﺮهﻫﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اوﺑﺎﻋﻠﻤﺎي ﻫﻢﻋﺼﺮﺧﻮﯾﺶﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻠﺨﯽ)ﻣﻮﻟﻮي(‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﺣﻤﻮي ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪ ،‬وﻣﻮردﺗﻤﺠﯿﺪآﻧﻬﺎ واﻗﻊ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻮﻧﻮي ﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﻤﺎم اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎﯾﺶ را واﻣﺪار اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﻣﯽداﻧﺪ در وﺻﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﺎب ﻣﻌﺎرف را از ﭘﺲ‬ ‫ﺧﻮدﻣﺴﺪوددﯾﺪه‪ ،‬ﻣﮕﺮآن ﮐﻪ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ اﻋﻈﻢ وﻏﻮث اﮐﺒﺮ ﻓﺮاﻫﻢ آﯾﺪ وازآن ﺑﻬﺮهﮔﯿﺮي ﻣﻤﮑﻦ ﺷﻮد‪ .‬وي‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬و اوﺻﯽ اﺻﺤﺎﺑﯽ ان ﻻ ﯾﺨﻮﺿﻮا ﺑﻌﺪي ﻓﯽ ﻣﺸﮑﻼت اﻟﻤﻌﺎرف اﻟﺬوﻗﯿﻪ ﻣﺠﻤﻼﺗﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻞ ﯾﻘﺘﻘﺮوا ﻋﺎﻟﯽ‬ ‫ﺗﺎﻣﻞ اﻟﺼﺮﯾﺢ ﻣﻨﻬﺎ و اﻟﻤﻨﺼﻮص دون ﺗﻔﻘﻪ ﺑﺘﺄوﯾﻞ ﻓﯿﻤﺎ ﺳﻮي اﻟﺠﻠﯽ اﻟﺼﺮﯾﺢ‪ ،‬ﺳﻮاء ﮐﺎن ذﻟﮏ ﻓﯽ ﮐﻼﻣﯽ او )ﻓﯽ(‬ ‫ﮐﻼم اﻟﺸﯿﺦ رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ ،‬ﻓﻬﺬه ﻣﺴﺪود)ة( ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﻘﺒﻠﻮا ﮐﻼﻣﺎ ﻣﻦ ذوق اﺣﺪ‪ .‬اﻟﻠﻬﻢ اﻻ ﻣﻦ ادراك ﻣﻨﻬﻢ اﻻﻣﺎم‬

‫‪91‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻤﻬﺪي‪ .‬ﻓﻠﯿﺒﻠﻐﻪ ﺳﻼﻣﯽ«‬

‫‪171‬‬

‫ﺻﺮﯾﺢ ﻋﺒﺎرت وي ﻣﺸﻌﺮ ﺑﺮوﺟﻮد ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ ﺣﻀﺮت ﻣﻬﺪي‪-‬ﻋﺞ‪ -‬اﺳﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺪﻋﯽ‬ ‫روﯾﺖ آن ﺣﻀﺮت درﺷﻬﺮ ﻓﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻋﻘﻠﯽ وي ﮔﻮﯾﺎي وﺟﻮد و ﻣﻈﻬﺮ ﺗﺎم ﺣﻘﯿﻘﺖ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪي درﺗﻤﺎم زﻣﺎنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﯿﺦ داود ﻗﯿﺼﺮي ﺗﺮﺟﯿﺢ دراﯾﻦ ﻣﻘﺎم ازآن ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺴﺐ‬ ‫ﺻﻮري او ﺑﻪ ﺧﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﯿﺎء رﺳﺪ وﺧﻠﯿﻔﻪ ﺑﺎﻃﻨﯽ اوﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻮﻧﻮي ﻋﻼوه ﺑﺮآن ﮐﻪ وﺻﯽ ﺷﯿﺦ در ﻣﻌﺎرف رﺑﻮﺑﯽ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﺧﻮد ﻧﯿﺰﺑﺮﻗﻠﻠﯽ درﺳﻠﻮك ﻋﻤﻠﯽ دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪﮐﻪ ﺷﯿﺦ او ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻧﺎﯾﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬وي در ﺑﺎب وﺻﻮﻟﺶ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬ ‫اﻋﯿﺎن ﺛﺎﺑﺘﻪ ودرﯾﺎﻓﺖ ﺳﺮﻗﺪرﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬و اﻣﺎ ﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪﺗﻪ و ذﻗﺘﻪ و ﺟﺮﺑﺘﻪ ﻣﻦ ذوق ﺷﯿﺨﻨﺎ رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻪ و ارﺿﺎه‪ ،‬ﻓَﺎﻋﻈﻢ‬ ‫واﻋﻠﯽ ﻣﻦ ان ﯾﺘﺴﻠﻖ اﻟﻔﻬﻮم اﻟﯿﻪ او ﯾﺴﺘﺸﺮف اﻟﻌﻘﻮل ﻋﻠﯿﻪ‪ .‬ﻓَﺎﻧﻪ ﮐﺎن ﯾﺴﺘﺠﻠﯽ اﻟﻤﻌﻠﻮﻣﺎت اﻻﻟﻬﯿﻪ ﻓﯽ ﺣﻀﺮه اﻟﻌﻠﻢ‬ ‫وﯾﺨﺒﺮﻋﻦ ﮐﯿﻔﯿﺘﻪ ﺗﺒﻌﯿﻪ اﻟﻌﻠﻢ ﻟﻠﻤﻌﻠﻮم…ﻋﻠﯽ ﮐﻞ ﺣﺎل وﮐﺎن ﯾﺸﻬﺪ اﻻﺳﺘﻌﺪادات اﻟﺘﯽ ﻟﻠﻨﺎس ﺟﺰﺋﯿﺎﺗﻬﺎ وﮐﻠﯿﺎﺗﻬﺎ‬ ‫وﯾﺸﻬﺪﻧﺘﺎﺋﺠﻬﺎ وﻣﺎﯾﺴﺘﻤﺮﮐﻞ اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﻨﻬﺎ اﻟﯽ ﻣﻨﺘﻬﯽ اﻣﺮﮐﻞ اﻧﺴﺎن ﻓﯽ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺷﻘﺎوﺗﻪ و ﺳﻌﺎدﺗﻪ… ﺷﺎﻫﺪت ذﻟﮏ ﻣﻨﻪ‬ ‫ﻓﯽ ﻏﯿﺮواﺣﺪ وﻓﯽ ﻏﯿﺮﺗﻘﻨﯿﻪ ﻣﻦ اﻻﻣﻮراﻻﻫﯿﻪ واﻟﮑﻮﻧﯿﻪ و اﻃﻠﻌﺖ ﺑﻌﺪﻓﻀﻞ اﷲ وﺑﺒﺮﮐﺘﻪ ﻋﻠﯽ ﺳﺮاﻟﻘﺪر وﻣﺤﺘﺪاﻟﺤﮑﻢ‬ ‫اﻻﻟﻬﯽ‪« ...‬‬

‫‪172‬‬

‫اﮔﺮﭼﻨﺪ ﻗﻮﻧﻮي ﺑﯿﺸﺘﺮﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را از ﺷﯿﺦ اﮐﺒﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ– ازآن روﮐﻪ داراي ﻣﺒﺎدي‬ ‫ﻣﻌﺎرف اﻟﻬﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ از ذوق اﻟﻬﯽ– ﺑﻪ اﻣﺪاد روح اﻟﻘﺪس ﻗﺎدرﺑﻪ اﻟﻘﺎي ﻣﻌﺎﻧﯽاي اﻓﺰون ﺑﺮ ﺷﯿﺦ‬ ‫اﮐﺒﺮﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 173.‬وﮔﻬﮕﺎه ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺎت ﻣﺘﻌﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ازﺟﻤﻠﻪ درﭘﺎﯾﺎن ﺣﺎل ﺣﻀﺮت ﻋﺰﯾﺮﻋﻠﯿﻪ اﻟﺴﻼم ﮔﻮﯾﺪ‪» :‬‬

‫ﻫﺬا ﻫﻮﺳﺮاﻟﺤﺎل اﻟﻌﺰﯾﺮي اﻟﺬي ﻟﻢ ﯾﻨﺒﻪ اﻟﺸﯿﺦ– رض–وﻣﺎ ﯾﺘﻌﻠﻖ ﺑﺴﺮاﻟﻘﺪره«‪ 174‬از آن رو ﮐﻪ ﺳﺨﻦ ﻓﺮاوان اﺳﺖ‬ ‫وﻣﺠﺎل دﯾﮕﺮي ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬ﺑﺎﮔﺬري ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖواره آﺛﺎرﭼﺎپ ﺷﺪه وي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ اﺛﺮﺣﺎﺿﺮ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖواره آﺛﺎر ﭼﺎپ ﺷﺪه ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫اﯾﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮددراﯾﺮان ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ درﺟﺎي دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -1‬اﻋﺠﺎزاﻟﺒﯿﺎن درﺗﻔﺴﯿﺮﺳﻮره ﺣﻤﺪ‬ ‫ﺣﯿﺪرآﺑﺎد‪ 1368 .‬ﻫﺠﺮي‪ .‬ق؛ ‪ 1389‬ﻫﺠﺮي ق‪ /‬ﺗﺼﺤﯿﺢ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدراﺣﻤﺪﻋﻄﺎء‪ /‬اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮدرﺑﺮﺧﯽ ازﭼﺎپﻫﺎي ﻣﺼﺮﺑﻪ ﻧﺎم اﻟﺘﻔﺴﯿﺮاﻟﺼﻮﻓﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻗﻢ‪ /‬اﻓﺴﺖ‬ ‫ﺣﯿﺪرآﺑﺎد‪ /‬ﻧﺸﺮ اروﻣﯿﻪ؛ ﺗﻬﺮان ‪/1375‬ﻧﺸﺮ ﻣﻮﻟﯽ‪ /‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮي‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﺟﻮﺑﻪ اﻟﻤﺴﺎﺋﻞ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ اول ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻃﻮﺳﯽ‬ ‫‪- 171‬ر‪ .‬ك ‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﮑﻮك ‪ /‬ص ‪26‬‬ ‫‪ - 172‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ‪ :‬ﻓﮑﻮك ‪235 – 234 /‬‬

‫‪ - 173‬ﻗﻮﻧﻮي ﺧﻮد رﺳﺎﻟﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ واردات و ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم » اﻟﻨﻔﺨﺎت اﻟﻬﯿﻪ« ﮔﺮدآورده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺸـﺘﻤﻞ ﺑـﺮ‬

‫ﺑﺪاﯾﻊ اﻓﮑﺎر وي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪- 174‬ﻓﮑﻮك ‪ /‬ص ‪ 235‬و ﻧﯿﺰ ‪ /‬ص‪262‬‬

‫‪92‬‬

‫ﻣﺮاﺳﻼت‬ ‫‪ -3‬ﺗﺒﺼﺮه اﻟﻤﺒﺘﺪي و ﺗﺬﮐﺮه اﻟﻤﻨﺘﻬﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﻣﻌﺎرف‪ /‬ﺳﺎل‪/2‬ش‪ /1364/1‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻧﺠﻔﻘﻠﯽ ﺣﺒﯿﺒﯽ ﺗﻬﺮان‪ 1360/‬ﻫﺠﺮي ش‪ /‬ﺿﻤﯿﻤﻪ‬ ‫دو رﺳﺎﻟﻪ درﺳﯿﺮوﺳﻠﻮك‪ /‬ﻧﻬﻀﺖ زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪.‬‬ ‫‪ -4‬رﺷﺢ اﻟﺒﺎل‪ .‬ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي ﻓﻮﻧﻮي ازﻃﻮﺳﯽ‬ ‫ﻣﺮاﺳﻼت‬ ‫‪ -5‬ﺷﺮح ارﺑﻌﯿﻦ‪ .‬اﻧﺠﺎم آن ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﮐﯿﻪ …‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﺴﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﯾﯿﻠﻤﺎز‬ ‫ﻗﻢ‪ /‬اﻓﺴﺖ ﺗﺮﮐﯿﻪ‪ /‬ﻧﺸﺮ ﺑﯿﺪار‪ 1372 /‬ﻫﺠﺮي ش‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﻓﮑﻮك‪ .‬ﮔﺰارﺷﯽ ﺑﺮ ﻓﺼﻮص اﻟﺤﮑﻢ اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /‬ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺷﺮح ﻣﻨﺎزل اﻟﺴﺎﺋﺮﯾﻦ ﻣﻼ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ /‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‪ 1315 /‬ﻫﺠﺮي ش‪.‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /‬اﻓﺴﺖ ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ ﻓﻮق‪ /‬ﻧﺸﺮﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺣﺎﻣﺪي‪.‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ 1376/‬ﻫﺠﺮي ش‪/‬ﻧﺸﺮ ﻣﻮﻟﯽ‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪﺧﻮاﺟﻮي‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﻣﺮاﺳﻼت‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﮔﺮدآﻣﺪه از ﻫﻔﺖ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ – ﻣﮑﺘﻮب ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‬ ‫ب – رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺼﺤﺤﻪ‪ ،‬ﻣﺪﺧﻠﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﻮﻧﻮي درﺻﺪد ﻃﺮح آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ج – ﻣﺘﻦ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎي ﻗﻮﻧﻮي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮرﺷﺢ اﻟﺒﺎل ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫د – ﻣﮑﺘﻮب ﻓﺎرﺳﯽ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻮي ﮐﻪ ﻣﺪﺧﻞ ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي وي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ه – ﻣﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻃﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫و – ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻃﻮﺳﯽ‬

‫‪175‬‬

‫ز – ﻫﺎدﯾﻪ ـ رﺳﺎﻟﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ درﺗﺄﮐﯿﺪ وﺗﺄﯾﯿﺪﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻗﻮﻧﻮي ﮐﻪ وي ﺗﺤﺮﯾﺮﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﺮوت‪ 1416/‬ﻫﺠﺮي ق‪ .‬ﻧﺸﺮ» ﺟﻤﻌﯿﮥ اﻟﻤﺴﺘﺸﺮﻗﯿﻦ اﻵﻟﻤﺎﻧﯿﻪ« ‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺴﺘﺮﮔﻮردون ﺷﻮﺑﺮت‬ ‫‪ -8‬ﻣﮑﺘﻮب ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﻃﻮﺳﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /‬ﺿﻤﯿﻤﻪ اوﺻﺎف اﻻﺷﺮاف‪ /‬ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﮐﻠﻬﺮ‪ /‬ﻧﺸﺮ اﻧﺠﻤﻦ ﺧﻮﺷﻨﻮﯾﺴﺎن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‬ ‫اﺳﻼﻣﯿﻪ‪ ،‬و …‬ ‫‪ -9‬ﻣﻄﺎﻟﻊ اﻻﯾﻤﺎن‪ .‬ﮔﻔﺘﺎري درﺳﻠﻮك ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺟﺎوﯾﺪان ﺧﺮد‪ /‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ 1375 /‬ﻫﺠﺮي ش‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ وﯾﻠﯿﺎم ﭼﯿﺘﯿﮏ‬ ‫‪ -10‬ﻣﻔﺎوﺿﺎت‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﻗﻮﻧﻮي و ﻃﻮﺳﯽ‬ ‫‪ - 175‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﺮاﺟﻢ ﻃﻮﺳﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺠﺪدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺆاﺧﺬات ﺑﺮ ﺟﻮابﻫﺎي ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫ﻣﺮاﺳﻼت‬ ‫‪ - 11‬ﻣﻔﺘﺎح اﻟﻐﯿﺐ‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ آﺛﺎر ﻗﻮﻧﻮي در ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺑﻨﺎي ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي‬ ‫ﺗﻬﺮان ‪1323‬ﻫﺠﺮي ق‪ /‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻣﺼﺒﺎح اﻻﻣﯿﻦ )ﺑﺎﻻي ﺻﻔﺤﺎت(‪ /‬چ ﺳﻨﮕﯽ ﺗﻬﺮان‪ /‬اﻓﺴﺖ ﭼﺎپ ﻗﺒﻞ‪ /‬ﻧﺸﺮ وزارت‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ و ارﺷﺎد اﺳﻼﻣﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ 1374 /‬ﻫﺠﺮي ش‪ /‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﻣﺼﺒﺎح اﻻﻧﺲ) اﺑﺘﺪاي ﮐﺘﺎب(‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮاﺟﻮي‬ ‫‪ - 12‬ﻣﻔﺼﺤﻪ ﻋﻦ ﻣﻨﺘﻬﯽ اﻻﻓﮑﺎر‬ ‫ﻣﺮاﺳﻼت‬ ‫‪ -13‬ﻧﺼﻮص‬

‫‪176‬‬

‫ﺗﻬﺮان‪ 1315 /‬ﻫﺠﺮي ش‪ /‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺷﺮح ﻣﻨﺎزل اﻟﺴﺎﺋﺮﯾﻦ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪/‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /‬اﻓﺴﺖ ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‪ /‬ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺣﺎﻣﺪي‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /… /‬ﺿﻤﯿﻤﻪ ﺗﻤﻬﯿﺪاﻟﻘﻮاﻋﺪ اﺑﻦ ﺗﺮﮐﻪ‪ /‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /1362 /‬ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ اﺳﺘﺎدﺳﯿﺪﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‬ ‫‪ -14‬ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻟﻬﯿﻪ در واردات ﻏﯿﺒﯽ ﻣﺆﻟﻒ آن‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ /1316 /‬ﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ 1375 /‬ﻫﺠﺮي ش‪ /‬ﻧﺸﺮﻣﻮﻟﯽ‪ /‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪﺧﻮاﺟﻮي‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ 1375/‬ﻫﺠﺮي ش‪ /‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪﺧﻮاﺟﻮي‬ ‫‪ -15‬وﺻﯿﺖ ﺷﯿﺦ‬ ‫اﺳﺘﺎﻣﺒﻮل‪1958 /‬م‪ /‬ذﯾﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ‪ SARKIY AT MECMUASI‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻋﺜﻤﺎن ارﮔﯿﻦ‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ 1371 /‬ﻫﺠﺮي ش‪ /‬درﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﮐﺘﺎب ﻓﮑﻮك‪ /‬ﺗﺼﺤﯿﺢ وﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪﺧﻮاﺟﻮي‬ ‫‪ -16‬ﻫﺎدﯾﻪ‬ ‫ﻣﺮاﺳﻼت‬ ‫درآﻣﺪي ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺎﺿﺮ‬ ‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮﺑﺮاﺳﺎس ﯾﮕﺎﻧﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﺷﺪه از آن در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه‬

‫‪177‬‬

‫ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮﻣﻘﺪﻣﻪ آن‬

‫داراي وﯾﮋﮔﯿﻬﺎي زﯾﺮاﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ -1‬اﯾﻦ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﯾﮑﯽ ازآﺛﺎراﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﯽ ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﺤﺎق ﻗﻮﻧﻮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ از‬ ‫ﺗﺼﺤﯿﻒ ﮐﻠﻤﻪ »ﺑﯿﺎن« ﺑﻪ »ﺑﯿﺎﻧﯽ« اﻏﻤﺎص ﮔﺮدد وﮐﻠﻤﻪ ﺑﻌﺪﮐﻪ ﺑﺪون ﻧﻘﻄﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي » ﺑﻪ وﺟﻪ«‪» ،‬ﺗﻮﺟﻪ« ﺧﻮاﻧﺪه‬ ‫‪ - 176‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ اﺛﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺳﺎﻟﻪ ﺳﯿﺮ وﺳﻠﻮك در ﻣﯿﺮاث اﺳﻼم اﯾﺮان‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎ‬

‫ﭘﯿﺸﮕﻔﺘﺎر ﺟﺪﯾﺪ و ﭘﺎرهاي ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - 177‬اﯾﻦ اﺛﺮ در ذﯾﻞ ﯾﮑﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺸﺪه آن ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪94‬‬

‫ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺛﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ » ﺗﻮﺟﻪ اﺗﻢ« از ﻗﻮﻧﻮي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﺴﺘﺎر ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﺴﺨﻪاي ازاﺻﻞ ﻋﺮﺑﯽ آن‬ ‫دراﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ازآن درﺗﺮﮐﯿﻪ ﻣﻮﺟﻮدﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬اﯾﺎﺻﻮﻓﯿﺎ‪1817/‬؛‬ ‫اﺳﻌﺪاﻓﻨﺪي‪1699 ،1695 ،1534/‬؛ ﺣﺎج ﻣﺤﻤﻮداﺳﺪي‪3485 /‬؛ ﺷﻬﯿﺪﻋﻠﯽ ﭘﺎﺷﺎ‪1362 /‬و …‬

‫‪178‬‬

‫‪ -3‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺛﺮﺣﺎﺿﺮﺗﻮﺳﻂ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﻮرﻻري ازﻋﺎرﻓﺎن ﻣﺸﻬﻮر اواﺧﺮﻗﺮن ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮي ﺳﺎﻣﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬ ‫ﮔﺰارش ﻋﻠﯽ واﻋﻆ ﮐﺎﺷﻔﯽ ﺷﺎﮔﺮد وي‪ ،‬او از اوﻻدﺳﻌﺪﻋﺒﺎدﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ - 178‬ر‪ .‬ك‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻓﮑﻮك‪ /‬ص ‪35-34‬‬

‫‪95‬‬

‫ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫ﺑﺴﻤﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫ﻧﻤﻮده ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ دراﯾﻦ اوان ﻗﺒﻠﻪ ارﺑﺎب ﻋﻠﻢ وﻋﺮﻓﺎن و ﻗﺪوه اﺻﺤﺎب ذوق و وﺟﺪان‪ ،‬اﻟﻌﺎﻟﻢ اﻟﻤﺪﻗﻖ‬ ‫اﻟﺮﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬اﻟﻌﺎرف اﻟﻤﺤﻘﻖ اﻟﺼﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎاﻣﯿﻦ اﻟﻤﻠﻪاﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﻮراﻟﻼري‪-‬ﺗﻐﻤﺪه اﷲ ﺑﻐﻔﺮاﻧﻪ وﺳﮑﻨﻪ‪ 179‬ﺑﺤﺒﻮﺑﻪ‬ ‫ﺟﻨﺎﻧﻪ – رﺳﺎﻟﻪاي را ﮐﻪ ﺷﯿﺦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺪﻗﻖ و ﻋﺎرف ﻣﮑﻤﻞ ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬وارث ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺪ اﻟﻤﺮﺳﻠﯿﻦ‪ ،‬ﻗﻄﺐ اﻟﻤﻮﺣﺪﯾﻦ‪،‬‬ ‫ﺻﺪراﻟﺤﻖ واﻟﻤﻠﻪ واﻟﺪﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﺤﺎق اﻟﻘﻮﻧﯿﻮي‪ -‬ﻗﺪس اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ارواﺣﻪ و ﻋﻈﻢ ﻓﺘﻮﺣﻪ‪ -‬در ﺑﯿﺎن‪ 180‬ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫اﺗﻢ اﻣﻼء ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﺘﻤﺎس ﺑﻌﻀﯽ ازﻓﻘﺮا ﺗﺴﻮﯾﺪﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اذاﺟﺎءاﺟﻠﻬﻢ ﻻﯾﺴﺘﻘﺪﻣﻮن ﺳﺎﻋﻪ‬ ‫وﻻﯾﺴﺘﺄﺧﺮون‪ 181‬ازﻣﺴﻮده ﺑﻪ ﺑﯿﺎض ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻣﻌﺮﻓﺖ آﺧﺮ ازﻣﻌﺎرف ﻻزﻣﻪ ﻣﺬﮐﻮره درآﺧﺮرﺳﺎﻟﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﻻ آن ﻣﺴﻮده ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ آﺧﺮﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺗﻼﻣﺬه اﯾﺸﺎن ﺑﻪ آن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪه اﻟﺤﺎق ﻧﻤﻮده‬ ‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺎل ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺮﺣﻤﻪ واﻟﻤﻐﻔﺮه )ب – ‪(1‬‬ ‫ﺑﺴﻢ اﷲ اﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺮﺣﯿﻢ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪا ﺳﭙﺎس وﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮازﻣﺎ ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﺎ اﻧﺪﯾﺸﯿﻢ ﺣﻤﺪ وﺛﻨﺎي ﺗﻮ را ﻧﺸﺎﯾﺪ‪ .‬وﻣﺎﻗﺪرواﷲ ﺣﻖ ﻗﺪره‪182.‬‬ ‫ﺛﻨﺎي ﺗﻮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ آن ﺳﺘﻮدهاي‪ .‬و درﻓﺎﺗﺤﻪ اﺷﺮف اﺑﻨﺎﯾﻬﺎ‪ 183‬ﺑﻪ زﺑﺎن اﻓﻀﻞ اﻧﺒﯿﺎء ﺑﻪ ﻻم ﻋﻬﺪﺑﻪ آن‬ ‫اﺷﺎرت ﻧﻤﻮدهاي‪ .‬ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وﺳﻠﻢ وﻋﻠﯽ آﻟﻪ واﺻﺤﺎﺑﻪ وﺳﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و در او ﭼﻬﺎر ﻗﻮل اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻗﻮل اول‬ ‫در ﺑﯿﺎن رﺑﻂ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‬ ‫ﺷﮏ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﻣﺎ ازﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﯿﺰي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻮي از او ﺑﺮﻣﺎ ﺗﺎﻓﺘﻪ وﻇﻠﻤﺖ ﻋﺪم ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻮر‬ ‫وﺟﻮد ﺗﺒﺪل ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺮﺗﻮي ازآﻓﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﺮزﻣﯿﻦ ﺗﺎﺑﺪ وﺗﺎرﯾﮑﯽ وي ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺗﺒﺪل ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﯾﺎ آﻧﮑﻪ ذات آن ﭼﯿﺰ‬

‫ﺑﺮﻣﺎ ﺗﺎﻓﺖ وﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻧﻮر وﺟﻮد ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ :‬اﷲ ﻧﻮراﻟﺴﻤﻮات واﻻرض‪ 184‬و ﺑﺮاﯾﻦ ﺗﻘﺪﯾﺮﻣﺴﺘﻔﺎد از آﯾﻪ و ﻫﻮ ﻣﻌﮑﻢ‬ ‫ﻣﻌﯿﺖ ذاﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺮب ﻣﻔﻬﻮم از ﮐﺮﯾﻤﻪ وﻧﺤﻦ اﻗﺮب اﻟﯿﻪ ﻣﻦ ﺣﺒﻞ اﻟﻮرﯾﺪ‬ ‫‪- 179‬ﮐﺬا ﺻﺤﯿﺢ‪ :‬اﺳﮑﻨﻪ‬

‫‪ - 180‬در ﻧﺴﺨﻪ »ﺑﯿﺎﻧﯽ« ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ - 181‬اﻗﺘﺒﺎس از ﯾﻮﻧﺲ‪ :49 /‬اذا ﺟﺎء اﺟﻠﻬﻢ ﻓﻼ ﯾﺴﺘﺄﺧﺮون ﺳﺎﻋﮥ و ﻻ ﯾﺴﺘﻘﺪﻣﻮن‬ ‫‪ - 182‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺻﻮل اﻟﮑﺎﻓﯽ‪ /‬ج‪ /2‬ص ‪624‬‬ ‫‪ - 183‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺻﻮل اﻟﮑﺎﻓﯽ‪/‬ج‪/2‬ص ‪624‬‬ ‫‪ - 184‬ﻧﻮر ‪35 /‬‬

‫‪ - 185‬ﺣﺪﯾﺪ‪4 /‬‬ ‫‪ - 186‬ق‪16 /‬‬

‫‪96‬‬

‫‪186‬‬

‫‪185‬‬

‫ﻗﺮب ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ذات‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬

‫ﺑﺮﺗﻘﺪﯾﺮاول ﻣﺮاد ﻣﻌﯿﺖ )اﻟﻒ‪ (2 -‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻗﺮب ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬و ﻗﯿﺎس ﮐﻦ ﺑﺮ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﻘﺎي ﺧﻮد را و وﺟﻮد‬ ‫وﺑﻘﺎي ﺳﺎﯾﺮﺧﻠﻖ وﮐﻤﺎﻻت اﯾﺸﺎن را وﭼﻮن ﺣﺎل ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺺ وﻓﻘﺮ وﺗﺄﺛﺮ وﺧﺴﺖ ﺻﻔﺎت ذاﺗﯽ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫و ﺑﻪ ﺣﮑﻢ » وﻣﻦ ﻋﺮف ﻧﻔﺴﻪ ﻓﻘﺪﻋﺮف رﺑﻪ«‪187‬ﭼﻮن ﺷﺨﺺ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺪأﺧﻮد را ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻘﺎﺑﻼت اﯾﻨﻬﺎ ازﮐﻤﺎل وﻏﻨﺎ وﺗﺄﺛﯿﺮو ﺷﺮف ﺻﻔﺎت ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬وﻣﺒﺪأ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت را» اﷲ« ﮔﻮﯾﻨﺪ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ‬ ‫ﻋﺮب‪.‬‬ ‫ﻓﻘﺮه‪) :‬ﻓﺮﻗﻪاي از( ﻃﻮاﯾﻒ ﻋﺎﻟﻢ اﺧﺘﻼف ﮐﺮدهاﻧﺪ دررﺑﻂ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪ .‬اﮐﺜﺮﻃﻮاﯾﻒ ﺑﻠﮑﻪ اﮐﺜﺮ‬ ‫اﻓﺮاداﯾﻨﺎن ﻃﺮﯾﻖ اول اﺧﺘﯿﺎرﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬واﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺖ روﺷﻦ وﻗﺮﯾﺐ اﻟﻔﻬﻢ وﺟﻤﻌﯽ ﻃﺮﯾﻖ ﺛﺎﻧﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮدهاﻧﺪ؛‬

‫وﻇﻮاﻫﺮ ﺑﻌﺾ آﯾﺎت ﻣﺆﯾﺪ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ اﺳﺖ از ﺟﻤﻠﻪ آﯾﺖ وﻫﻮ ﻣﻌﮑﻢ اﯾﻨﻤﺎ ﮐﻨﺘﻢ‪188‬و آﯾﻪ ﻧﺤﻦ اﻗﺮب اﻟﯿﻪ ﻣﻦ ﺣﺒﻞ‬

‫اﻟﻮرﯾﺪ‪189‬ﭼﻪ ﻣﺘﺒﺎدر از اﯾﻦ دوآﯾﻪ ﻣﻌﯿﺖ و ﻗﺮب ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ذاﺗﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﻗﺎﺋﻼن ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اول اﯾﻦ دوآﯾﺖ را از ﻇﺎﻫﺮ‬

‫ﺻﺮف ﮐﻨﻨﺪ وﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺮاد ﻣﻌﯿﺖ و ﻗﺮب ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﻢ او ﻣﺤﯿﻂ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮاﺳﺖ ﻋﻠﻢ او ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺎ از رگ ﮔﺮدن‪ .‬و ﮐﻼم ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻃﺮﯾﻘﺖ – ﻗﺪس اﷲ اﺳﺮارﻫﻢ‪ -‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﺛﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ازآن ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺳﻮار‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮزاده )ب– ‪ (2‬ﺧﻮد را ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺗﺴﺘﺮي‪ -‬ﻗﺪس ﺳﺮﻫﻤﺎ – ﮐﻪ وي را درﺻﻐﺮ‬ ‫ﷲ ﻣﻌﯽ‪ ،‬اﷲ ﺷﺎﻫﺪي‪ ،‬اﷲ ﻧﺎﻇﺮي« و دﯾﮕﺮ اﺑﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺧﻮاﺟﮕﺎن ﻣﺎوراء اﻟﻨﻬﺮ‬ ‫ﺳﻦ اﯾﻦ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ‪ » :‬ا ُ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪،‬ﻗﺪس اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ اﺳﺮارﻫﻢ‪:‬‬ ‫اي ﮐﻤﺎن و ﺗﯿﺮﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ‬

‫ﺻﯿﺪ ﻧﺰدﯾﮏ و ﺗﻮ دور اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬

‫ﻧﺤﻦ اﻗﺮبﮔﻔﺖ ﻣﻦﺣﺒﻞ اﻟﻮرﯾﺪ‬

‫ﺗـﻮ ﻓـﮑﻨﺪه ﺗﯿﺮ ﻓﮑﺮت را ﺑﻌﯿﺪ‬

‫ﻫـﺮﮐـﻪ دور اﻧﺪازﺗـﺮ او دورﺗﺮ‬

‫ازﭼﻨﯿﻦ ﺻﯿﺪياﺳﺖ اوﻣﻬﺠﻮرﺗﺮ‬

‫‪190‬‬

‫و ﻣﺨﺘﺎر ﺻﺎﺣﺐ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻮل دوﯾﻢ‬ ‫ﭼﻮن ﺷﺨﺺ ﻣﺒﺪأ ﺧﻮد را ﺷﻨﺎﺧﺖ و ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ از ﻧﻌﻤﺖ وﺟﻮد از اوﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﻮد اوﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺷﮏ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وي را ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﻣﯿﻞ)و( ﮐﺸﺸﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ اوﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ؛ وﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﻣﯿﻞ درﻃﺒﺎﯾﻊ ﺑﻬﺎﯾﻢ و ﺳﺒﺎع ﻣﺮﮐﻮز‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ وﻟﯽ ﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد ﻣﯿﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺷﺨﺺ ﻋﺎﻗﻞ ﻧﻈﺮ اﻧﺪازد ﺑﻪ ﻓﻌﻞ ﺟﻤﯿﻠﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﺛﺮآن اﺳﺖ‬ ‫او را ﻣﯿﻞ دﯾﮕﺮ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻓﺎﻋﻞ ﻓﻌﻞ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻧﻈﺮﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺒﺪأ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ از ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎل‪ ،‬وﭼﻮن ﻋﻠﻢ و ﻗﺪرت و‬ ‫ارادت‪ -‬ﻣﺜﻼً‪ -‬ﻣﯿﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺠﺪد ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﻄﺮت ﻋﻘﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮐﻤﺎل را دوﺳﺖ )اﻟﻒ‪(3 -‬‬ ‫ﮔﯿﺮد‪ ،‬وﺷﺎﯾﺪﮐﻪ ﺷﺨﺺ را در ﺑﺪاء ﺣﺎل ﻣﯿﻠﯽ اﻓﺘﺪ ﺑﻪ آن ذات ﺑﯽﻣﻼﺣﻈﻪ اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬واﯾﻦ را ﻣﺤﺒﺖ ذاﺗﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪﮐﻪ‬ ‫ﻣﺒﻨﯽ اﺳﺖ ازﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ذاﺗﯽ‪ ،‬ودال اﺳﺖ ﺑﺮﮐﻤﺎل اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﺮﺗﺠﻠﯽ ذاﺗﯽ را‪ .‬ﺗﻤﺜﯿﻞ ﭼﻮن ﮐﺮﯾﻤﯽ ﺷﺨﺼﯽ را اﻧﻌﺎﻣﯽ‬ ‫‪ - 187‬ﻣﺼﺎﺑﯿﺢ اﻻﻧﻮار‪ /‬ج ‪ /1‬ص ‪ :204‬ﻏﻮاﻟﯽ اﻟﻠﻨﺎﻟﯽ‪ /‬ج ‪ /4‬ص ‪102‬‬ ‫‪ - 188‬ﺣﺪﯾﺪ‪4 /‬‬ ‫‪16/ - 189‬‬

‫‪ - 190‬رك‪ :‬ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي‪ .‬دﻓﺘﺮ ‪ 2354/6‬ﺑﺎ اﺧﺘﻼف‬

‫‪97‬‬

‫ﮐﻨﺪ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ﻣﯿﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﺘﺼﻮراﺳﺖ‪:‬‬ ‫اول‪ :‬از ﺟﻬﺖ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺷﺨﺺ رﺳﯿﺪه؛‬ ‫دوم‪ :‬از ﺟﻬﺖ اﻧﻌﺎم ﮐﻪ ﻓﻌﻠﯽ اﺳﺖ ﺟﻤﯿﻞ؛‬ ‫ﺳﯿﻮم‪ :‬از ﺟﻬﺖ ﺧﻠﻘﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺪأ اﯾﻦ ﻓﻌﻞ ﺷﺪه و ﺻﻔﺖ ﮐﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ؛‬ ‫ﭼﻬﺎرم؛ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ ذات او ﺑﯽﻣﻼﺣﻈﻪ اﯾﻦ اﻣﻮر‪ .‬وﻫﻤﭽﻨﯿﻦ )اﺳﺖ( ﺣﺎل ﻧﻘﺎش ﭼﻮن ﺻﻮرت زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮐﺸﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻮل ﺳﯿﻮم‬ ‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﯿﻞ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻮﺟﻪ و ﻗﺮب ﺑﻪ اوﺳﺖ‪ .‬و آدﻣﯿﺎن در اﯾﻦ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ وﻗﺮب ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ‪ -‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺗﻔﺎوت درﺟﺎت ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ -‬و ﻣﯿﻞ ﺑﻌﻀﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻣﺰﯾﺪ ﻗﺮب ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻮدهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ اﯾﺸﺎن را ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺮآن ﮐﻪ ﺳﻌﺎدت‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺬت داﯾﻤﯽ‪ -‬ﻣﻨﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﻣﯿﻞ‬ ‫وﺗﻮﺟﻪ وﻗﺮب؛ وﺷﻘﺎوت‪ -‬ﮐﻪ اﻟﻢ داﯾﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ اﻫﻤﺎل اﯾﻦ‪ .‬و ﻧﯿﺰﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﯾﺸﺎن را ﺑﺮ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﻔﻀﯽ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﻘﻮﯾﺖ اﻣﻮر)ب‪ (3-‬ﻣﺬﮐﻮره‪ ،‬وآن ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازاﻋﺘﻘﺎدات ﺣﻘﻪ و ارﺗﮑﺎب اﻋﻤﺎل ﻣﻘﺮﺑﻪ و اﺟﺘﻨﺎب‬ ‫از اﻋﻤﺎل ﻣﺒﻌﺪه‪.‬‬ ‫واﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ را ﺑﻌﺪازﺗﻘﻮﯾﺖ اﻣﻮرﻣﺬﮐﻮره وﺣﺼﻮل ﻏﺎﯾﺖ ﻗﺮب ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻓﻀﺎل و اﻧﻌﺎم ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺳﻔﯿﺮ ﺧﻮد‬ ‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﺑﻪ ﺧﻠﻖ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ .‬و ﭘﺲ ﺧﺒﺮ داد ﺑﻪ زﺑﺎن اﯾﺸﺎن ﮐﻪ ﺧﻠﻖ آدﻣﯿﺎن ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬

‫ﺑﻨﺪﮔﯽ وﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ او اﺳﺖ‪ ،‬و اﻣﺮﮐﺮد‪ 191‬ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪﯾﻌﻨﯽ ﯾﮑﯽ را ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺲ ﯾﮑﯽ را ﺑﻮدن‪،‬‬ ‫وﺗﺮﻏﯿﺐ ﮐﺮد ﺑﻪ آﮔﺎﻫﯽ ﺧﻮد واﻗﺒﺎل ﺑﺮاو‪ ،‬و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ او ﺑﺮ وﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﻓﯽ ﺑﺎﺷﺪ آن ﺗﻮﺟﻪ از ﺷﺮك ﺟﻠﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ‬ ‫را اﻟﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺳﺖ و ازﺷﺮك ﺧﻔﯽ ﮐﻪ ﻏﯿﺮرا ﻣﻨﻘﺎد وﺗﺎﺑﻊ ﺑﻮدن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ودرﺗﺼﻮروﻣﯿﻞ وﺑﯿﻢ‪ ،‬داد ازﻏﻔﻠﺖ وﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﯽ دوام ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وازﻣﻐﺮور ﺑﻮدن ﺑﻪ ﺗﺴﻮﯾﻼت و‬ ‫ﺗﻤﻮﯾﻬﺎت ﻧﻔﺲ وﺷﯿﻄﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻮزع و ﺗﻔﺮﻗﻪ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺨﻠﯿﻪ ﻗﻮت ﻣﺪر ﮐﻪ از‬ ‫ﻏﯿﺮﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻣﺘﻌﺮض ﺑﻪ ﻧﻔﺤﺎت وﺟﻮد اوﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬و وﻋﺪه ﻓﺮﻣﻮد ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ‪ .‬ﭼﻮن او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬و ﺑﺨﺸﯿﺪﻣﺎ را‬ ‫ﻓﯿﻀﯽ ﺧﺎص ﮐﻪ از وﺟﻪ ﺧﺎص اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از )اﻟﻒ‪ (4-‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﻣﻌﻨﯽ‪ ،‬وﺟﻪ ﺧﺎص ﻣﻌﻠﻮم ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻮل ﭼﻬﺎرم‬ ‫ﺑﺪان ﮐﻪ ﻟﻄﯿﻔﻪ ﻣﺪرﮐﺎت اﻧﺴﺎﻧﯿﻪ اﺷﺮف آن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ درﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ اوﻣﺘﻨﻮع اﺳﺖ‬ ‫وآﻧﭽﻪ درﻧﺴﺨﻪ وﺟﻮداﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ ﺗﺎﺑﻊ اوﯾﻨﺪ‪ ،‬ودﯾﮕﺮآن ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﻈﺮﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻨﺰل ﺗﺪﻟﯽ و ﺟﻠﻮهﮔﺎه‬ ‫ﺗﺠﻠﯽ او اﺳﺖ‪ .‬و دﯾﮕﺮآن ﮐﻪ ﻣﻬﺒﻂ اﻣﺮ وﻧﻬﯽ وﺧﻄﺎب وﻋﺘﺎب اوﺳﺖ و دﯾﮕﺮ آن ﮐﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﻖ‬ ‫ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺗﻌﺎﻟﯽ‪.‬‬ ‫وﺗﻮﺟﻪ را درﺟﺎﺗﯽ اﺳﺖ و ﺗﻔﺎوت درﺟﺎت او ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت درﺟﺎت ﻟﻄﯿﻔﻪ ﻣﺪرك اﺳﺖ؛ ﭼﻪ او را ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرآن‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺪﺑﺮ ﺑﺪن اﺳﺖ» ﻧﻔﺲ« ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ودرﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺟﻪ او ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ از راه ﻧﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ آن اﻋﺘﺒﺎرﺧﻮاﻫﺪﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫‪ - 191‬م‪ :‬ﺑﺎﻣﺮ‬

‫‪98‬‬

‫ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ اﺳﺒﺎب ﺑﻪ ﻋﯿﺶ وﺗﻨﻌﻢ و ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ذات ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﺑﻪ آن ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻗﻬﺎر وﻣﻨﺘﻘﻢ اﺳﺖ ﻣﺜﻼً‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرآن ﮐﻪ درﯾﺎﺑﻨﺪه اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﺮق ﻣﺘﻌﺎرﻓﻪ از ﻓﮑﺮو اﻋﻤﺎل ﺣﻮاس وﻏﯿﺮ ذﻟﮏ او را‪ .‬و در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺟﻪ او‬ ‫ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ وﺟﻬﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻈﺮﻋﻘﻞ ﺑﻪ آن رﺳﺪ‪ .‬و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرآن ﮐﻪ ازﻋﺎﻟﻢ ﻣﻠﮑﻮت اﺳﺖ او را »روح«‬ ‫ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬و دراﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﺟﻪ اوﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرﺻﻔﺎت ﺗﻨﺰﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل ﻣﺠﺮدات اﺳﺖ و‬ ‫ﻗﯿﺎس ﮐﻦ ﺑﺮﯾﻦ» ﺳﺮ« و »ﺧﻔﯽ« را ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺮﻗﯿﺎت ﺑﻪ درﺟﺎت ﺗﻠﻄﯿﻔﺎت و درﺟﺎت ﺑﺴﺎﻃﺖ اﺳﺖ‪) ،‬ب‪ (4 -‬و ﺑﻪ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر آن ﮐﻪ او را ﻫﯿﺄت اﻋﺘﺪاﻟﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯿﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻟﻬﯽ وﮐﻮﻧﯽ روﺣﺎﻧﯽ وﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﻓﻠﮑﯽ و ﻋﻨﺼﺮي‪،‬‬ ‫ﺑﯽﻏﺎﻟﺒﯿﺖ و ﻣﻐﻠﻮﺑﯿﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻣﯿﺰان ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع اﺳﺖ او را ﻗﻠﺐ ﮔﻮﯾﻨﺪ؛ و اﯾﻦ ﻫﯿﺄت اﻋﺘﺪاﻟﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﺑﻌﺪاز رﯾﺎﺿﺖ ﺑﻪ ﭼﺸﺎﻧﯿﺪن ﺷﺮﺑﺖ ﺷﻮق ﻃﻔﻞ راه را‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﺑﺪوﺣﺎل ﻃﻔﻞ را ﺷﯿﺮي ﭼﺸﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪ از ﺗﺰﮐﯿﻪ و زوال ﺣﮑﻢ اﻧﺤﺮاف ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺳﺘﯿﻼي اﻋﺘﺪال‬ ‫رﺑﺎﻧﯽ ﺑﺮاﻋﺘﺪاﻻت روﺣﺎﻧﯽ و ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻓﻠﮑﯽ وﻋﻨﺼﺮي‪ ،‬و ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻮد ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﻠﺒﯿﻪ ﮐﻪ ﻋﺮﺻﻪ او ﮔﺸﺎده واﺣﮑﺎم‬

‫ﺷﺄن اوﻣﻨﺒﺴﻂ اﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﯿﺎﻫﯽ ازﻣﯿﺎن زاج و آب و ﻣﺎزو‪ ،192‬و آﺗﺶ از ﻣﯿﺎن ﺳﻨﮓ وآﻫﻦ ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬و از اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﮐﺎرﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي درﺟﺎت ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ ﮐﻠﯿﺎت و اﺻﻮل اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪاﻧﺪﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﻼم واﯾﻤﺎن‬

‫و وﻻﯾﺖ و ﻧﺒﻮت ورﺳﺎﻟﺖ وﺧﻼﻓﺖ وﮐﻤﺎل و ﻗﺪرﻣﺸﺘﺮك ﻣﯿﺎن اﯾﻨﻬﺎ‪ ،‬وﻣﺤﯿﺰ ﻫﺮ ﯾﮏ ازدﯾﮕﺮي ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪاﻧﮑﻪ‬ ‫ﺳﯿﺮ وﺳﻠﻮك و رﯾﺎﺿﺖ از ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻫﯿﺄت اﺟﺘﻤﺎﻋﯿﻪ اﻋﺘﺪاﻟﯿﻪ اﺳﺖ! ﺗﺎ ﮐﻪ ﻋﯿﻦ)م‪:‬ﻏﯿﺮ(ﺻﻮرت ﻗﻠﺒﯿﻪ وﺣﮑﻢ‬ ‫اوﻇﺎﻫﺮﮔﺮدد‪ ،‬وﭼﻮن ﺻﻮرت ﻗﻠﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﻇﻬﻮرﭘﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬وازﺣﻘﯿﻘﺖ )اﻟﻒ‪ (5-‬ﺻﺎﻓﯽ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬از ﮐﺸﺎﮐﺶ و ﮐﺪورت‬ ‫ﺟﺴﻤﯽ ﻃﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﺎب ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻣﻨﺒﻌﺚ ﮔﺮدد‪ ،‬و ﭼﻮن ﺻﻔﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ اﯾﻦ ﻃﻠﺐ اﺳﺖ ﺑﺮﺑﺎﻗﯽ ﺻﻔﺎت‪-‬‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻘﺘﻀﯽ ﺧﻼف اﯾﻦ ﻃﻠﺐ اﺳﺖ‪ -‬ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻮﻟﯽ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﻫﺮآﯾﻨﻪ ﻋﺰﯾﻤﺖ و ارادت او ﺑﻪ ﺿﺮورت‬ ‫وﺟﺪاﻧﯽ ﮔﺮدد‪ ،‬و ﻗﺼﺪﺗﻔﺮﯾﻎ دل ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﺮآن وﺟﻪ اﺳﺖ وﻣﻌﻠﻮم اوﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ ذاﺗﯽ ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻧﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﺰﯾﻪ از ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﺎت‪ ،‬ﺧﻮاه آن ﺗﻨﺰﯾﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻇﻦ‬ ‫ﻋﻘﻞ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺣﮑﻤﺎ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬و ﻧﻪ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﺑﻠﮑﻪ ذاﺗﯽ ﻓﯽ ﺣﺪذاﺗﻪ‪ ،‬ﻣﻌﺮا ازﻫﺮﯾﮏ‬ ‫وﯾﺎﻣﺠﻤﻮع وﻣﺴﺘﻮﻋﺐ ﺟﻤﯿﻊ اوﺻﺎف‪ ،‬ﺧﻮاه ﺣﺴﻦ آن وﺻﻒ ﻇﺎﻫﺮﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺧﻮاه ﭘﻮﺷﯿﺪه‪ ،‬و ﭼﻪ ﻫﯿﭻ وﺻﻒ ﺟﺰ‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﺴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺳﺮ او ﻫﯿﭻ ﻋﻘﻠﯽ وﻓﮑﺮي و وﻫﻤﯽ و ﻓﻬﻤﯽ ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ او ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺧﺒﺮداد و‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﺑﺮﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﮔﺮﺧﻮاﻫﺪﻇﺎﻫﺮﺷﻮد‪ ،‬درﻫﺮﺻﻮرت‪ ،‬و اﮔﺮﺧﻮاﻫﺪ‬ ‫ﻣﻀﺎف ﻧﺸﻮد ﺑﻪ او‪ ،‬ﻧﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻧﻪ اﺳﻤﯽ وﻧﻪ رﺳﻤﯽ‪ ،‬و اﮔﺮﺧﻮاﻫﺪﺻﺎدق آﯾﺪ ﺑﺮاوﻫﺮﺣﮑﻤﯽ‪ ،‬وﻧﺎم ﺑﺮدﺧﻮد را ﺑﻪ ﻫﺮ‬ ‫ﻧﺎﻣﯽ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺧﻮد آﻧﭽﻪ ﻣﻀﺎف ﺳﺎزدﻫﺮ وﺻﻔﯽ‪،‬وﺑﺎ )ب‪ (5-‬اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺰه اﺳﺖ )م‪ :‬ﻣﻨﺒﺮه( ازآﻧﭽﻪ ﻻﯾﻖ ﺟﻼل او‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﺰه از آﻧﭽﻪ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ او را ﺑﯽ ﺷﺮط ﯾﺎ ﺑﻪ ﺷﺮط‪ ،‬ﺧﻮاه آن ﺷﺮط واﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ وﺧﻮاه ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬و‬ ‫ﭼﻮن روي آورد ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ذاﺗﯽ‪ ،‬واﺣﮑﺎم ﮐﺜﺮت ﻣﻨﻤﺤﯽ ﮔﺮدد در وﺣﺪت ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬و ﻧﻘﺸﯽ و ﭘﯿﻮﻧﺪي و اﻟﺘﻔﺎت ﺑﻪ‬ ‫اﻣﺮي ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن او وﺟﻨﺎب اﻗﺪس ذات ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم دل ﻣﺴﺘﻌﺪﺗﺠﻠﯽ ﺷﻮدوﻣﻨﺰل ﺗﺪﻟﯽ وﻣﻨﺼﻪ و‬ ‫‪ - 192‬ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺷﯿﻮه ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫ﺟﻠﻮه ﮔﺎه ﺗﺠﻠﯽ‪ .‬وﺧﻼﺻﻪ ﮐﻼم در اﯾﻦ ﻣﻘﺎم آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﻌﻠﻮم او اﺳﺖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪،‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻫﯿﻮﻻﻧﯽ اﻟﻮﺻﻒ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮدي ﮐﻪ ﻓﯽ ﺣﺪذاﺗﻪ ﻧﻪ ﻓﺎﻋﻞ اﺳﺖ وﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﺮاﺗﺐ وﺗﻨﺰﻻت‬ ‫ﻫﻢ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ وﻫﻢ ﻗﺎﺑﻞ‪ ،‬واﻣﺎ وﺟﻪ آن ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ وﺟﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ دو اﺳﺖ؛ ﯾﮑﯽ آن ﮐﻪ ﺗﺎﻣﻮاﻓﻖ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ؛ ودﯾﮕﺮآن ﮐﻪ اﮔﺮﺗﻘﯿﯿﺪﮐﻨﺪآﻧﭽﻪ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﮔﺮدد وﻓﯿﺾ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن ﻗﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ذات رﻓﯿﻊ‬ ‫اﻟﺪرﺟﺎت‪ ،‬وﭼﻮن اﯾﻦ ذات رﻓﯿﻊاﻟﺪرﺟﺎت ﻧﺴﺒﺖ اوﺑﻪ ﺟﻤﯿﻊ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼت ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ آﯾﻨﻪ وﻣﺪرﮐﯽ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻮدﮐﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻧﺴﺒﺖ او ﺑﻪ ﺟﻤﯿﻊ ﻣﺘﻘﺎﺑﻼت ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ آﻧﮑﻪ ﻣﻨﺤﺮف ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺒﯽ‪ ،‬و آن آﯾﻨﻪ ﻟﻄﯿﻔﻪ ﺷﺮﯾﻔﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ)اﻟﻒ ـ‪ (6‬ﮔﺎﻫﯽ اﮔﺮﻫﯿﺄت اﻋﺘﺪاﻟﯿﻪ ﭘﯿﺪا ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻣﺼﻮن ﺑﺎﺷﺪاز اﻧﺤﺮاف‪ ،‬و اوﺳﺖ ﻣﺮآت ﮐﻞ‬ ‫ﯾﻮم ﻫﻮ ﻓﯽ ﺷﺄن )اﻟﺮﺣﻤﻦ‪ (29/‬وﺣﻖ را درﻫﺮﺻﻮرت ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﺑﺎزﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻼف آن ﮐﻪ اﮔﺮﻣﻨﺤﺮف‬ ‫ﺑﺎﺷﺪﺣﻖ را ﺑﺎز ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ آن وﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺤﺮاف اوﺳﺖ‪ .‬وﭼﻮن درﯾﺎﺑﻨﺪه ﺣﻖ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ‬ ‫ﻣﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻗﻠﺒﯿﻪ از اﯾﻨﺠﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺧﺒﺮ داد ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﺑﺸﯿﺮﻧﺬﯾﺮ ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وﺳﻠﻢ ﮐﻪ‪ » :‬ﻣﺎ وﺳﻌﻨﯽ ارﺿﯽ‬

‫وﻻﺳﻤﺎﺋﯽ و وﺳﻌﻨﯽ ﻗﻠﺐ ﻋﻨﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ اﻟﻨﻘﯽ«‪ 193‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺎﻧﺪ ﻣﺮا ﺑﺎﻃﻼﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮاﺳﺖ ﻧﻪ آﺳﻤﺎن و ﻧﻪ زﻣﯿﻦ‬

‫وﻣﯽﮔﻨﺠﺎﻧﺪ ﻣﺮا دل ﺑﻨﺪه ﻣﺆﻣﻦ ﭘﺎﮐﯿﺰه‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﺮاد درﺣﺪﯾﺚ ﻫﻤﯿﻦ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻪ ﻟﺤﻢ‬ ‫ﺻﻨﻮﺑﺮي‪ .‬ﭼﻪ او از آن ﺣﻘﯿﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖ در وي ﮔﻨﺠﺪ‪ .‬آري! ﺑﺨﺎري ﻟﻄﯿﻔﻪ ﮐﻪ درﺗﺠﻮﯾﻒ اﯾﺴﺮاﯾﻦ ﻟﺤﻢ‬ ‫ﺻﻨﻮﺑﺮي اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ آن ﻗﻠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﺼﺮف او در ﺑﺪن ﺑﻪ واﺳﻄﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬وﭼﻮن ﺷﺨﺺ ﺻﺎﺣﺒﺪل ﺷﻮد ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫او اﻋﻼي ﺗﻮﺟﻬﺎت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺗﻮﺟﻪ او ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﻮد را داﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﺗﻢ و اﺛﺒﺖ ﺗﻮﺟﻬﺎت اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﻪ ﻓﺘﻮر و ﺗﻔﺮق در اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻧﺤﺮاﻓﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺤﺮاف و درﺣﺎﻟﺖ اﻋﺘﺪال ﻣﻔﻘﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬ ‫وﺟﺪاﻧﯽ اﻟﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﯾﻨﺪﮐﻪ ﻣﺒﺘﺪي ﺗﺎم اﻻﺳﺘﻌﺪاد )ب‪ (6-‬را ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ذات رﻓﯿﻊ اﻟﺪرﺟﺎت اﺳﺖ ﺑﺎ آن ﮐﻪ او را ﻫﯿﺄت‬

‫اﻋﺘﺪاﻟﯿﻪ ﭘﯿﺪا ﻧﺸﺪه‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ اوﺷﺮﺑﯽ‪ 194‬اﺳﺖ از آن ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬ﭼﻪ از راه ﻧﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﺣﮑﻢ اﻧﺤﺮاف‪ ،‬ﻗﺒﻠﻪء‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ او اﻣﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﺎل اﻧﺤﺮاف اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آن ﮐﻪ اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ او ﺑﺮﯾﻦ وﺟﻪ ﻣﺘﻌﺬرﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺎﻟﮏ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪﮐﻪ ﺳﻌﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ درﻣﺮاﺗﺐ ذﮐﺮ‪ ،‬ودرﻣﺮﺗﺒﻪاي ﺗﻮﻗﻒ ﻧﻨﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اول ﻣﺮﺗﺒﻪ ذﮐﺮ‪ :‬ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮذﮐﺮ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮاﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ذﮐﺮﻟﺴﺎﻧﯽ‪ -‬ازﺟﻬﺖ دﻓﻊ ﺧﻮاﻃﺮ‪ .‬و ﻣﺪاوﻣﺖ ﺑﺮ ذﮐﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ از روي ﺟﺪ و ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﺑﯽ ﻓﺘﻮر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻨﺎن ﻧﺴﺎزد ﮐﻪ ﻣﺰاج روي در اﻧﺤﺮاف ﻧﻬﺪ‪ ،‬و ذﮐﺮﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﺑﺎﺷﺪ وﻣﺮاﻗﺒﻪ ﺣﻖ ﮐﻨﺪ دراﯾﻦ‬ ‫ذﮐﺮﺑﻪ آن وﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻠﻮم اوﺳﺖ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ذاﺗﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ -‬ﺣﻀﺮت ﺷﯿﺦ ﻣﺤﯿﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻗﺪس اﷲ ﺳﺮه‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻣﺮاد ﺑﻪ اﷲ وﺟﻮدي اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻫﯿﭻ ﻣﮑﻮﻧﯽ‪ 195‬ﺗﻘﯿﯿﺪ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﻮن ﺧﻮاﻃﺮ ﺧﻔﺖ ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪،‬‬

‫اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻟﻄﯿﻔﻪ ﻣﺪرﮐﻪ ﻧﺎﻃﻖ ﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ذﮐﺮ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ذﮐﺮي ﮐﻪ ﺣﻖ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺘﻌﺪاد او اﺳﺖ و اﻧﻔﻊ‬ ‫‪- 193‬اﺗﺤﺎف اﻟﺴﺎده اﻟﻤﺘﻘﯿﻦ‪/‬ج‪ » /1234/7‬ﻻ ﯾﺴﻤﻌﻨﯽ …«‬ ‫‪ - 194‬ﮐﺬا ﻓﯽ اﻻﺻﻞ‬ ‫‪ - 195‬م ‪ :‬و‬

‫‪100‬‬

‫اﺳﺖ او را در اﯾﻦ وﻗﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ان اﷲ ﻟﺮووف ﺑﺎﻟﻌﺒﺎد‪ 196‬او را ﺑﻪ آن ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎزد‪ ،‬وﭼﻮن دل ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻮد‬ ‫ﺑﻪ ذﮐﺮ‪ ،‬ﺗﺮك ﮐﻨﺪﻇﺎﻫﺮ را‪ ،‬ﺑﺮذﮐﺮﻗﻠﺒﯽ ﻣﺪاوﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم )اﻟﻒ‪ (7 -‬ﮐﻪ ازﺧﻮد ﺑﺎزﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دل‬ ‫را از ذﮐﺮ ﻓﺎرغ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﺲ ﮐﻮﺷﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ درﺗﻔﺮﯾﻎ دل آن ﻗﺪر ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﻘﺼﻮد اﺻﻠﯽ ﺧﻠﻮﺑﺎﻃﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺮاو ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺘﺮﺗﺐ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اﮔﺮﺧﻮاﻃﺮ ﻣﺰاﺣﻤﺖ آرد‪ ،‬و ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮرﻓﻊ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺧﻮاﻃﺮ‪ ،‬در رﻓﻊ آن‬ ‫و ﻣﻮﺟﺒﺎت آن ﮐﻮﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺟﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺮوف واﻟﻔﺎظ‪ ،‬ﭼﻪ ادراك ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﯽ ‪-‬‬ ‫اﻟﻔﺎظ ﻣﺘﻐﯿﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﮑﺮارﺧﺎﻟﯽ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ درﺣﺪﯾﺚ اﻟﻨﻔﺲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﮔﺮﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﯿﺰرﻓﻊ‬ ‫ﻧﺸﻮدﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ذﮐﺮﻇﺎﻫﺮي ﺟﻮﯾﺪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر دل و ﻣﺮاﻗﺒﻪ ﺣﻖ‪ -‬ﺑﺮ آن وﺟﻪ ﮐﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺷﺪ‪-‬ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺧﻮاﻃﺮﻣﻐﻠﻮب‬ ‫ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ ذﮐﺮﺑﺮوﺟﻪ ﻣﺬﮐﻮرﻣﺮﻋﯽ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ داﺷﺖ در ﺟﻤﯿﻊ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻣﮕﺮدر ﺳﺨﻦ ﮐﺮدن ﮐﻪ اﯾﻨﻄﺮﯾﻖ ﻣﺮﻋﯽ‬ ‫ﻧﺘﻮان داﺷﺖ‪ .‬وﭼﻮن ﺧﻮاﻫﺪﮐﻪ ﻣﻬﻤﯽ ﺷﺮوع ﻧﻤﺎﯾﺪاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ را ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ -‬ﺑﺎ ﺣﻀﻮر دل و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن ﺟﻨﺎب‪ -‬و‬ ‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ » :‬اﻟﻠﻬﻢ ﮐﻦ وﺟﻬﺘﯽ ﻓﯽ ﮐﻞ وﺟﻬﻪ و ﻣﻘﺼﺪي ﻓﯽ ﮐﻞ ﻗﺼﺪ وﻏﺎﯾﺘﯽ ﻓﯽ ﮐﻞ ﺳﻌﯽ وﻣﻠﺠﺎﺋﯽ وﻣﻼذي ﻓﯽ ﮐﻞ‬

‫ﺷﺪه و ﻣﻬﻢ و وﮐﯿﻠﯽ ﻓﯽ ﮐﻞ اﻣﺮ وﺗﻮﻟﯽ ﻣﺤﺒﻪ وﻏﺎﯾﮥ‪ 197‬ﻓﯽ ﮐﻞ ﺣﺎل«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاﯾﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﺴﺎز ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﭼﻪ روي‬ ‫آرم ﺑﻪ ﺗﻮ روي آورده ﺑﺎﺷﻢ و درﻫﺮ)ب‪ (7-‬ﻗﺼﺪي ﻣﻘﺼﻮد ﺗﻮ ﺑﺎﺷﯽ‪ ،‬و ﻏﺎﯾﺖ و ﻧﻬﺎﯾﺖ ﻫﺮﮐﺎري ﺗﻮ ﺑﺎﺷﯽ‪،‬‬ ‫ودرﻫﺮﺷﺪﺗﯽ وﻣﻬﻤﯽ ﺗﻮﻣﻼذ وﻣﻠﺠﺎء ﺑﺎﺷﯽ )و وﮐﯿﻠﻢ درﻫﺮاﻣﺮﺗﻮ ﺑﺎﺷﯽ(‪ ،‬و درﻫﺮﺣﺎل ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﯽ از روي‬

‫ﻣﺤﺒﺖ وﻋﻨﺎﯾﺖ‪198‬ﭼﻮن اﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺷﺮوع ﻧﻤﺎﯾﺪ درآن ﮐﺎر‪ -‬ﺧﻮاه ﻓﮑﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻗﻮل ﯾﺎ ﻋﻤﻞ‪ -‬و در زﻣﺎن‬ ‫اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ آن ﮐﺎر ﺑﻪ ذﮐﺮﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﭼﻨﺎن ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﻣﺸﻐﻮل آن ﭼﯿﺰ ﺷﻮد‪ :‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺣﺒﯿﺐ‬ ‫ﺧﻮد را‪ -‬ﺻﻞ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‪ :‬در ﻫﯿﭻ وﻗﺖ از او ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده و‪ ‬اذﮐﺮرﺑﮏ ﻓﯽ‬ ‫ﻧﻔﺴﮏ ﺗﻀﺮﻋﺎً وﺧﻔﯿﻪ ودوناﻟﺠﻬﺮﻣﻦ اﻟﻘﻮل ﺑﺎﻟﻐﺪوواﻟﺼﺎل وﻻﺗﮑﻦ ﻣﻦ اﻟﻐﺎﻓﻠﯿﻦ )اﻋﺮاف‪ .(205/‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﺎدﮐﻦ‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺧﻮد را در ﺑﺎﻣﺪاد وﺷﺒﺎﻧﮕﺎه از روي ﺗﻀﺮع وﻧﯿﺎز وﺧﻔﯿﻪ از روي ﺗﺮس‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ آواز ﺑﻠﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺎ اﯾﻦ درﻫﯿﭻ‬ ‫وﻗﺖ از اوﻏﺎﻓﻞ ﻣﺒﺎش! اﮔﺮﭼﻪ دﯾﮕﺮان را آن دو وﻗﺖ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﺗﻮ را ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن اﻣﺮﮐﺮدﺣﺒﯿﺐ ﺧﻮد را‬ ‫ﺑﻪ دوام ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬وﻣﺎ را ارﺷﺎد ﻓﺮﻣﻮد ﺑﻪ ﻣﺘﺎﺑﻌﺖ او‪ -‬ﺻﻞ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ و ﺳﻠﻢ‪ -‬آﻧﺠﺎﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده‪ :‬ﻟﻘﺪﮐﺎن )ﻟﮑﻢ( ﻓﯽ رﺳﻮل‬ ‫اﷲ اﺳﻮة ﺣﺴﻨﮥ )اﺣﺰاب‪ (21/‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﻤﺎ را اﻗﺘﺪاﯾﯽ ﻧﯿﮑﻮ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺷﺄن رﺳﻮل ﺧﺪاي)اﻟﻒ‪ ،(8-‬ﭘﺲ ﻣﺎ را‬ ‫ﻧﯿﺰﻏﺎﻓﻠﯽ ﻧﺒﺎﯾﺪﺑﻮدو ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺪﻋﺖ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭘﯿﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻪ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺬﮐﻮررا ﮐﯿﺶ ﺧﻮدﺳﺎزي‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﺗﻮﺑﻪ‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ زﯾﺎدت وﺳﻠﻄﻨﺖ وﻏﻠﺒﻪ ذﮐﺮﻗﻮت ﮔﯿﺮد و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻗﻠﺒﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﻓﺮزﻧﺪ وﻧﺘﯿﺠﻪ اﺳﺖ ازﻣﺸﯿﻤﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺗﻮ‬ ‫ﺑﯿﺮون آﯾﺪ‪ ،‬و ﻧﻔﺲ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺻﻔﺎت و اﺧﻼق از ﻟﻮث ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﻪ درآﯾﺪ‪ ،‬وﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺳﺘﯿﻼي وﺣﺪت آﺋﯿﻨﻪ‬ ‫دل ﻣﺴﺘﻮي وﻫﻤﻮارﺷﻮد‪ ،‬وﺑﻠﻨﺪي وﭘﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﯽ ﻫﻤﻮاري زاﯾﻞ ﮔﺮدد‪ ،‬وﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﻮد دروﺣﺪت و‬ ‫‪- 196‬اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻘﺮه‪ 207 /‬و آل ﻋﻤﺮان‪30 /‬؛ واﷲ روف ﺑﺎﻟﻌﺒﺎد‬ ‫‪ - 197‬ﮐﺬا‪ .‬ﺑﺎﻟﺘﺮﺟﻤﮥ‬

‫‪ - 198‬ﮐﺬا‪ .‬ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫ﺳﻌﺖ اﻃﻼق وﺗﻘﺪس وﺗﻨﺰه ازﮐﺪورات ﮐﻪ ﻻزم ﮐﺜﺮت ﺗﻌﻠﻘﺎت ﮐﻮﻧﯿﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﮔﺮاﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﻠﮑﻪ ﮔﺮددواﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﺘﻤﮑﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮآﯾﻨﻪ ﻣﯿﺎن ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﺗﻮ‪ ،‬دردﯾﮕﺮﮔﺸﺎده ﺷﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ واﺳﻄﻪ درﻣﯿﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ آب ﻓﯿﻀﯽ ﮐﻪ از ﻣﻤﺰوﺟﻪ ﺧﺎص اﺳﺖ ﮔﺸﺎده ﮔﺮدد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺪاﻧﯽ ﮐﻪ درآﻧﯽ‬ ‫وآﻧﭽﻪ ﺑﺮآﻧﯽ وﺑﺪاﻧﯽ آﻧﭽﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ) ﮐﺬا( ﺗﻮﺳﺖ ﺑﺎ ﺣﻖ و ﺧﻠﻖ‪ ،‬وﺑﺪاﻧﯽ ﻣﺎل ﺧﻮد را‪ ،‬و ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ﻣﺬﮐﻮرﺣﺎل ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ درﻫﺮﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺧﻮدﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭼﻪ درﻋﺒﺎدت وﭼﻪ دردﻋﺎ وآﻧﭽﻪ ﺑﻪ او از ﺟﻬﺖ ﺗﺤﺼﯿﻞ‬ ‫ﻣﻬﻤﺎت ﮐﻠﯿﻪ وﺟﺰﺋﯿﻪ‪ .‬ﭘﺲ درﻃﻠﺐ رزق ﻣﺜﻼً ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ذات ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪ اﻋﺘﺒﺎرات )ب‪ (8-‬درﺣﯿﻄﻪ‬ ‫ﺗﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺳﻢ اﻟﺮزاق‪ .‬و» اﷲ ﯾﻘﻮلاﻟﺤﻖ وﻫﻮﯾﻬﺪي اﻟﺴﺒﯿﻞ« )اﺣﺰاب‪ (4/‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن‬ ‫اوﻟﯿﺎءﺧﻮدﻣﯽﮔﻮﯾﺪﺣﻖ را‪ ،‬و اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ راه راﺳﺖ)را(‪.‬‬ ‫ﺗﺘﻤﻪ‪ :‬درﻣﺰﯾﺪ اﯾﻀﺎح ﻣﺠﻤﻼت ﮔﺬﺷﺘﻪ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﺮﻗﯽ در ذﮐﺮ و ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬اﺣﯿﺎي ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺑﻨﺪه ﺑﻮده وﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺣﮑﺎم‬ ‫ﺧﻠﻘﯿﻪ وﺧﻮاص ﺻﻔﺎت اﻣﮑﺎﻧﯿﻪ ﻣﺴﺘﻬﻠﮏ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﻠﻘﯿﺖ ﺑﺮﺣﯿﺜﯿﺖ ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪه‪ .‬واﺣﯿﺎي اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﺘﺤﻘﻖ‬ ‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﻣﮕﺮﺑﻪ ﻗﻄﻊ ﺗﻌﻠﻘﺎت‪ ،‬ﺧﻮاه آن ﺗﻌﻠﻖ آﺷﮑﺎرا ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﯾﻦ ﮐﺲ وﺧﻮاه ﭘﻨﻬﺎن وﺧﻮاه ﻣﺘﻌﻠﻖ آن ﻇﺎﻫﺮﺑﺎﺷﺪ‬ ‫وﺧﻮاه ﻣﺨﻔﯽ‪ .‬و ﺑﻪ ﻓﺎرغ ﮔﺮداﻧﯿﺪن دل از ﺟﻤﯿﻊ ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﺠﺎد ﭘﯿﺪا ﺷﺪ ﻣﯿﺎن ﮐﺲ و اﺷﯿﺎء ﺧﻮاه داﻧﺪآن‬ ‫را و ﺧﻮاه ﻧﺪاﻧﺪ‪ .‬وازﺟﻤﻠﻪ ﺗﻌﻠﻘﺎت ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺑﺎء ﻋﻠﻮي وﻋﻘﻮل و ﻧﻔﻮس را دﺧﻠﯽ اﺳﺖ‬ ‫درﺗﺤﻘﻖ اﯾﻦ ﮐﺲ‪ .‬وازﻫﺮﮐﺪام از اﯾﻨﻬﺎ دراو اﺛﺮي اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺲ از راه ﻧﻬﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻓﺮود آﻣﺪه واﻧﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬ ‫او را ﺑﻪ آن ﺷﻌﻮر ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اﺣﯿﺎء و ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ ﺑﺮ ﻗﻄﻊ ﺟﻤﯿﻊ ﺗﻌﻠﻘﺎت و ارﺗﺒﺎﻃﺎت‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮف اﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮﺗﺤﺼﯿﻞ ﻫﯿﺄت اﻋﺘﺪاﻟﯿﻪ )اﻟﻒ‪ (9-‬ﻣﯿﺎن ﻗﻮاي‬

‫‪199‬‬

‫روﺣﺎﻧﯿﻪ و ﺑﺪﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺧﻮاه آن ﻗﻮت ﻣﺒﺪأ ﻓﻌﻞ ﺑﺎﺷﺪ وﺧﻮاه ﻣﺒﺪأ‬

‫اﻧﻔﻌﺎل‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﺎن ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺐ روﺣﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺟﺴﻤﺎﻧﯿ‪‬ﺖ ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺪ‪ .‬ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ درﺣﮑﻢ ﻣﻠﮏ ﺷﻮد‪-‬‬ ‫ﯾﺎ ﺟﺎﻧﺐ ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﺖ ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺪ‪-‬ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ ﺣﮑﻢ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻋﺠﻢ ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮزﺧﯽ ﺑﺎﺷﺪﻣﯿﺎن ﺟﺎﻧﺒﯿﻦ‪ .‬وﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ -‬ﺻﻠﻮات اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﻠﯿﻪ‪ -‬ﺑﻪ آن اﺷﺎرت ﻓﺮﻣﻮده‪ .‬و اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻮﺳﻂ درﺟﻤﯿﻊ اﻣﻮر ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﭼﻪ‬ ‫درﻋﻠﻢ و اﻋﺘﻘﺎد‪ ،‬و ﭼﻪ در ﺻﻔﺎت و اﺧﻼق‪ ،‬وﭼﻪ درﺑﺎﻋﺚ وﻗﺼﺪ وﺗﻮﺟﻪ؛ ﭘﺲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي وﻗﺼﺪاﻣﺮي‬ ‫ﻧﮑﻨﺪﻣﮕﺮآن ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ آن ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻫﺮﭼﯿﺰرا ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﮕﺮآن ﮐﻪ آن ﭼﯿﺰ ﻣﺮﺿﯽ ﺻﺎﺣﺐ‬ ‫ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﭼﻮن اﯾﻦ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻻزم ﮔﯿﺮدﺟﻤﯿﻊ اﻓﻌﺎل اﺧﺘﯿﺎرﯾﻪ‪ 200‬ﺑﻪ او ﺳﻨﺠﯿﺪه ﮔﺮدد‪.‬‬

‫و ﺑﺮﯾﻦ ﻗﯿﺎس ﮐﻦ اﺧﻼق وﺻﻔﺎت واﻋﺘﻘﺎد وﻋﻠﻢ! ﺑﻠﮑﻪ درﺟﻤﯿﻊ ﺣﺮﮐﺎت و ﺳﮑﻨﺎت ﻇﺎﻫﺮي و ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ وﺣﮑﻢ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﻨﻈﻮردارد‪ ،‬و اﮔﺮ اورا ﭼﯿﺰي ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﮐﻤﺎل‪ -‬ﮐﻪ‬ ‫ﻧﻘﻄﻪ اﻋﺘﺪاﻟﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮﯾﺐ ﺷﻮد ﺑﻪ آن‪ ،‬و اﯾﻦ ﻣﻌﻨﯽ را ﻣﻠﮏ )ب‪ (9-‬و ﻣﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﺑﺴﺎزد ﺗﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ‬ ‫واﺳﻄﻪ اﻋﺘﺪال ﻣﺰاج ﻣﻌﻨﻮي ﻣﯿﺎن اﻣﻮرﻣﺬﮐﻮره وﻣﯿﺎن ﻧﺴﺒﺖ و اﺿﺎﻓﺎت ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺣﻖ و ﺧﻠﻘﺖ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اﻧﻔﺮاد ﺑﺎ‬ ‫‪ - 199‬م‪ :‬ﻗﻮي‬

‫‪ - 200‬م‪ :‬اﺧﺘﯿﺎر‬

‫‪102‬‬

‫اﺷﺘﺮاك ﺑﯿﻦ اﻟﺤﻖ و اﻟﺨﻠﻖ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﻧﻔﺨﻪ ﺛﺎﻧﯿﻪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻣﺰاج اﻋﺘﺪال ﺻﻮري ﻣﺴﺘﻌﺪﻧﻔﺦ روﺣﯽ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ودراﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎموﻻدت ﺛﺎﻧﯿﻪ‪-‬ﮐﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪنروح اﺳﺖ ازﻣﺸﯿﻤﻪ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺘﺤﻘﻖ ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﺮآن ﺣﯿﺎﺗﯽ ﻣﺘﺮﺗﺐ‬ ‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮت ﻃﺒﯿﻌﯽ زاﯾﻞ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬و ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﻌﺪاد ﺟﺰوي ﮐﻪ ﺑﻌﺪ از وﺟﻮد اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻓﯿﺾ وﺟﻮد‬ ‫اﺳﺖ ﺳﺮاﺳﺘﻌﺪاد ﮐﻠﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻊ ﺟﻤﯿﻊ اﺳﺘﻌﺪادات اﺳﺖ وﺳﺎﺑﻖ ﺑﺮ وﺟﻮدﺑﻪ آن ﻗﺎﺑﻞ وﺟﻮد اﺳﺖ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫ﭼﻮن ﺗﻤﺎم ﺷﺪﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد ﻧﻔﺨﻪ ﺛﺎﻧﯿﻪ ازﺟﺎﻧﺐ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ و ﺣﯿﺎﺗﯽ ﺗﺎزه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮت ﻃﺒﯿﻌﯽ زاﯾﻞ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬وآن‬ ‫ﺣﺎﻣﻞ ﺳﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮازآن ﺑﻪ»ﺗﺄﯾﯿﺪﻗﺪﺳﯽ« ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن درﺣﻖ اﻧﺒﯿﺎء ﻇﺎﻫﺮﺷﻮد وﺑﻪ »ﺗﺄﯾﯿﺪﻣﻠﮑﯽ« ﮐﻨﻨﺪ ﭼﻮن در‬ ‫ﺣﻖ ﮐﻤﻞ اوﻟﯿﺎ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮددو ﺑﻪ ﺗﺠﻠﯿﺎت آﺳﻤﺎﻧﯽ و ﺻﻔﺎﺗﯽ ﭼﻮن درﺣﻖ ﻏﯿﺮ ﮐﻤﻞ از اوﻟﯿﺎ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‪ .‬وﺑﻌﺪ از اﯾﻦ‬ ‫دﯾﮕﺮ ﺗﺠﻠﯽ ذاﺗﯽ ﭘﯿﺪا ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻠﺰم اﻣﻮري اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻐﯿﺮازآن ﻧﺘﻮان‪ ،‬واﻣﻮري )اﻟﻒ‪ (10-‬ﮐﻪ ﺳﺮآن‬ ‫ﻧﺪاﻧﺪﻏﯿﺮﮐﻤﻞ– اﮔﺮﭼﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﺎ ذوق ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎﺣﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪.-‬‬ ‫ﻓﺼﻞ‬ ‫ﭼﻮن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ اﯾﻦ را ﺑﺪان ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﮑﯽ وزﻧﮓ دلﻫﺎي ﺑﯿﺸﺘﺮﻣﺮدم ازﺗﻌﻠﻘﺎت ﺷﻬﻮاﻧﯿﻪ وﺧﻮاص اﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺟﻬﺖ ﺿﻌﻒ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺷﺪه ﻣﯿﺎن ﺣﻖ و ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﭼﻪ ﻻزم ﺗﻌﻠﻘﺎت ﺷﻬﻮاﻧﯿﻪ وﺧﻮاص اﻣﮑﺎﻧﯿﻪ ﮐﺪورت و ﻇﻠﻤﺖ‬ ‫وﻧﻘﺺ وﮐﺜﺮت اﺳﺖ وﺟﻨﺎب ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻣﻮﺻﻮف ﺑﻪ اﺿﺪاداﯾﻨﻬﺎ– ﮐﻪ ﻧﻮرﯾﺖ و ﺿﯿﺎ وﮐﻤﺎل و وﺣﺪت اﺳﺖ‪-‬‬ ‫)ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪ ،‬و ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺤﺎذات و ﻣﻮاﺟﻬﻪ آﯾﯿﻨﻪ دل ﺑﺎﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻣﺘﻌﺬراﺳﺖ‪ ،‬و اﻧﺘﻘﺎل ازاﯾﻦ ﺧﺼﻮﺻﺎً ﮐﻪ‬ ‫دﻓﻌﯽ ﺑﺎﺷﺪﻣﺘﻐﯿﺮ‪ .‬وآن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺿﻌﯿﻒ ﺷﺪه ﻧﻪ آن ﮐﻪ ﻣﻔﻘﻮد ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﺣﻖ‬ ‫ﭘﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ درﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻞ درﻫﺮﭼﯿﺰ‪ ،‬اﻣﺎﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﺧﻮدﻇﺎﻫﺮﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬زﯾﺮا ﮐﻪ ﻣﺤﺠﻮب ﺷﺪه ﺑﻪ اﺣﮑﺎم ﻇﻠﻤﺎﻧﯿﻪ‬ ‫اﻣﮑﺎﻧﯿﻪ وﺻﻔﺎت وﺟﻮدﯾﻪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮﺷﺨﺺ درﺧﻮدﻃﻠﺐ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ازآﺛﺎرواﺣﮑﺎم آن‬ ‫ﺳﺮﻣﺴﺘﺤﺴﻦ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﭘﯿﺶ اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻏﯿﺮﺣﻖ ﻣﺴﺘﺤﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ‬

‫‪201‬‬

‫ﻫﺮﮐﺲ ﻫﺮﭼﻪ ﻃﻠﺒﺪ و ﺑﻪ آن ﻣﺤﺒﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ اﻻ )ب‪ (10-‬ﺑﻨﺎﺑﺮآن ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن در اوﭼﯿﺰي ﻣﺴﺘﺤﺴﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ازآن ﺟﻬﺖ او را ﻃﻠﺒﯿﺪه‪ ،‬و ﺳﺮﻃﻠﺐ ﻃﺎﻟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮآن ﮐﻪ ﺣﻖ ﻣﻘﯿﺪ ﻣﺴﺘﺤﺴﻦ ﻃﺎﻟﺐ اﺗﺼﺎل ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﺣﻖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﮐﻤﺎﻻت ﺣﻘﯿﻘﯿﻪ او‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﺎﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﻤﺎﻻت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﭘﺲ ﻓﺮع ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﻮد‬ ‫وﮐﻤﺎﻻت ﮐﻠﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺰء؛ وﻇﺎﻫﺮﮔﺮدد ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ وﺻﻒ ﮐﻨﺪ ﮐﻠﯿﻪ‪ ،‬واﺣﺎﻃﻪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺰء ﻣﺤﺎط ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪ‪ ،‬واﯾﻦ‬ ‫ﮐﻪ ﮐﻤﺎﻻت ﮐﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﺰء ﻇﺎﻫﺮﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺎرﻗﺘﯽ ﻧﺴﺒﯽ ﻣﯿﺎن ﮐﻞ و ﺟﺰء از ﺑﻌﺾ وﺟﻮه ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ آن ﻋﻮارض اﻣﮑﺎﻧﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ‬ ‫ﭼﻮن ﺑﻨﺪه‪ -‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪ اﺣﻮال اﻣﮑﺎﻧﯿﻪ‪-‬ﺑﻌﯿﺪاﻟﻤﻨﺎﺳﺒﻪ اﻓﺘﺎده ازﺣﻖ‪ ،‬ﭘﺲ اﮔﺮ در ﺑﻌﺾ اوﻗﺎت‪ ،‬دﻏﺪﻏﻪ ﻃﻠﺒﯽ‬ ‫ﭘﯿﺪا ﺷﻮد‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ -‬ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ داﻧﺴﺘﻪ اﯾﻦ دﻏﺪﻏﻪ را ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﻤﻔﺎرﻗﺖ ﺻﻮرت ﮐﺜﺮت ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺪرﯾﺞ‪ .‬و ﺻﻮرت ﺗﺪرﯾﺞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ او را ازﻣﺮدم ﻣﺘﻔﺮد وﻣﻨﻘﻄﻊ ﺷﻮد ﺗﺎ ﮐﻪ ﻧﻮع ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه وﭘﺮوردﮔﺎر او‬ ‫‪ - 201‬م‪ :‬ﺑﻠﮏ‬

‫‪103‬‬

‫وﺟﻮد ﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ازآن اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪-‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺬﮐﻮرﺷﺪ‪ -‬و ﻗﺼﺪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻗﻮي‪ 202‬ﻣﺪرﮐﻪ ﺣﺴﯿﻪ وﺧﯿﺎﻟﯿﻪ)و( ﻋﻘﻠﯿﻪ‬ ‫ﮐﻨﺪﮐﻪ اﯾﻨﻬﺎ اﻋﻤﺎل ﻧﮑﻨﺪ و ازﺧﻮاﻃﺮ ﻣﺤﻔﻮظ دارد‪ ،‬وﻫﻢ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﺳﺎزد و ﻋﺰﯾﻤﺖ را )اﻟﻒ‪ (11-‬ﻣﺤﻘﻖ‬ ‫ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪازآن اﻟﺘﻔﺎت ﻧﻤﺎﯾﺪﺑﻪ ﺟﻨﺎب ﺣﻖ ﺑﻪ ﻣﻼزﻣﺖ ذﮐﺮي ﮐﻪ ﻣﺮﺷﺪ از ﺑﺮاي اوﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﺎﯾﺪﯾﺎﺣﺎل واﺳﺘﻌﺪاد او‬ ‫ﺗﻘﺎﺿﺎ)ي( آن ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﭼﻮن ذﮐﺮ از روي ﻣﻌﻨﯽ ﺣﻘﺎﻧﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻖ‪ ،‬ﭘﺲ او ﺑﺮزﺧﯽ اﺳﺖ ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻖ وﺣﻖ ﮐﻪ از ﻫﺮ دو‬ ‫ﺟﺎﻧﺐ ﻧﺼﯿﺐ داردﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺮزخ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﯽ اﺗﻢ از ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺳﺎﺑﻖ وﺟﻮد ﮔﯿﺮد‪ ،‬وﭼﻮن ذاﮐﺮ ﺑﻪ ذﮐﺮ‬ ‫اﻧﺲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬درﺣﮑﻢ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺪا ﺷﺪ ازﻋﺎﻟﻢ ﮐﻮن وﻣﺤﯽ‪ 203‬دﻗﯿﻘﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﮔﺸﺖ ﻣﯿﺎن ﺣﻖ وﺧﻮد‪ .‬ودرﯾﻦ‬

‫ﻫﻨﮕﺎم ﺣﮑﻢ وﺣﺪت ﺣﻘﯿﻘﯽ روي درﻏﻠﺒﻪ آوردواﺣﮑﺎم ﮐﺜﺮت روي در اﺧﺘﻔﺎ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از آن ﭼﻮن ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﻮد از ذﮐﺮ‬

‫ﻇﺎﻫﺮﺑﻪ ذﮐﺮ ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬و دل او ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻮد ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺑﯽ‪ 204‬ﺗﻌﻤﻞ و ﺗﮑﻠﻔﯽ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎً ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺷﻮدﺑﻪ ذﮐﺮي ﮐﻪ درﺑﺎره او‬

‫ﺗﻌﺐ ﻧﮑﺸﺒﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‪ 205‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﺳﺘﻌﺪادﺣﺎﺻﻞ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﺪ اواز ﺻﻮر ﻋﺎﻟﻢ واﺣﮑﺎم ﻣﺘﮑﺜﺮه ﺑﯿﺸﺘﺮ وﻗﺮب‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اوﺑﻪ ﺣﻖ اﺗﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﺑﻪ واﺳﻄﻪ اﻣﻮر ﻣﺬﮐﻮره ﻋﺰﯾﻤﺖ ﻗﻮت ﮔﯿﺮد ورﻏﺒﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﯿﻼي ﺣﻖ‬ ‫ﻣﺴﺘﺠﻦ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮدد‪ ،‬اﺣﮑﺎم اﻣﮑﺎن ﺿﻌﯿﻒ و ﻣﻐﻠﻮب ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺲ دل ﺑﻨﺪه ﻧﻮراﻧﯽ ﮐﺮدد وﺻﯿﻘﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ )ب‪ (11-‬ﺷﻮد‬ ‫وﺻﺎﻓﯽ ازﺻﻔﺎت اﻣﮑﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬وآﯾﻨﻪ ﺟﻮﻫﺮدار ﺷﻮدواﻋﺘﺪال ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ازﺟﻬﺖ آن ﮐﻪ ﺳﻄﺢ آﯾﻨﻪء دل اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬ ‫وﮐﺜﺮت ﺑﻪ وﺣﺪت ﺗﺒﺪل ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ درﻣﺮآت ﻣﺤﺴﻮس ﯾﮑﯽ ازاﺳﺮارآﯾﻨﻪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ اﻇﻬﺎرﮐﺮده اﺳﺖ آن‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ آﯾﻨﻪ دل اﻧﺴﺎن را‪ :‬ﭼﻪ ﺻﻔﺎي اﯾﻦ آﯾﻨﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻮاري اﺟﺰاي اوﺳﺖ‪ ،‬و دور ﺑﻮدن از ﻧﺎﻫﻤﻮاري‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻨﺪي و ﭘﺴﺘﯽ واﻋﻮﺟﺎج ﺷﮑﻞ وﺣﺼﻮل ﭼﯿﺰي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮي در وي‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﺮﮐﺪام از اﯾﻨﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ ﻣﺪرك ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﺎ ﮐﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺮآت ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﮑﻞ ﺻﻮرت ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و اﻋﺘﺪال ﻣﺮآت‬ ‫ﺑﻌﺪ از ﻫﻤﻮاري ﺳﻄﺢ او‪ ،‬ﻫﯿﺄت ﻣﺴﺘﺪﯾﺮه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻀﻞ اﺷﮑﺎل اﺳﺖ واﻗﺮب اﺷﮑﺎل ﺑﻪ اﻃﻼق و ﺑﺴﺎﻃﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮﻋﺪم‬ ‫ﺧﻄﻮط و زاوﯾﻪ‪ .‬و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻼك و آﻧﭽﻪ ﻣﺮﮐﻮز اﺳﺖ در اﯾﺸﺎن ﻣﺴﺘﺪﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﻓﻼك و آﻧﭽﻪ‬ ‫ﻣﺮﮐﻮز اﺳﺖ در اﯾﺸﺎن‪ ،‬اواﯾﻞ اﺟﺴﺎماﻧﺪ‪ -‬ﮐﻪ ازﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺻﺎدرﺷﺪهاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ‪ 206‬ارواح‪ ،‬وﭼﻮن ﻣﺒﺪأ و‬ ‫وﺳﺎﯾﻂ ﺑﺴﯿﻄﻨﺪ وﺻﺎﺣﺐ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ آن اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺻﺎدر ﺷﻮد از اﯾﺸﺎن ﺑﺴﯿﻂ ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺎﺣﺐ )اﻟﻒ‪(12-‬‬ ‫ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻓﻬﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از اﯾﻦ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﭼﯿﺰي ﻓﻬﻢ ﮐﻦ!‬ ‫ﻓﺼﻞ‬ ‫ﺑﺎزﮔﺮدﯾﻢ ﺑﻪ اﺻﻞ ﺳﺨﻦ‪ .‬ﺳﺎﻟﮏ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ازﺻﻮرت ذﮐﺮﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ذﮐﺮو ﺑﺎﻃﻦ او‪ ،‬و از ﺗﻠﻔﻆ ﺑﻪ‬ ‫ﻟﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻄﻖ دل ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ذﮐﺮﯾﺎﻏﯿﺮآن‪ ،‬ﮐﻪ اﺳﺘﻌﺪادش ﻣﻘﺘﻀﯽ آن اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎﻃﻦ ذﮐﺮﻏﯿﺮﻣﻌﻨﯽ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﻣﻌﻨﯽ‬ ‫ذﮐﺮﻣﺪﻟﻮل ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ وآن ﺻﻮرت ذﮐﺮﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬وﺑﺎﻃﻦ ذﮐﺮﺣﻘﯿﻘﺖ ذﮐﺮاﺳﺖ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺷﻮد ﺑﺮآن از‬ ‫‪ - 202‬در ﻧﺨﺴﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﻮاي‬ ‫‪ - 203‬در ﻧﺴﺨﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‬ ‫‪ - 204‬م‪ :‬ﻧﯽ‬

‫‪ - 205‬م‪ :‬ﺑﻠﮏ‬ ‫‪ - 206‬م‪ = :‬و‬

‫‪104‬‬

‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ذوق و وﺟﺪان‪ ،‬و ﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻋﺮوج اﺳﺖ وﺳﻘﻮط اﺣﮑﺎم ﮐﺜﺮت‪ .‬و ﻣﺮاد ﺑﻪ ﺳﻘﻮط‪،‬‬ ‫اﺳﺘﻬﻼك وﻣﻐﻠﻮب ﺷﺪن اﺳﺖ ﻧﻪ رﻓﻊ ﮐﺜﺮت؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻨﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﻟﺖ او‪ ،‬ﻋﮑﺲ آن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺑﻮده‪،‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻘﯿﺖ ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺪ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺳﺎﺑﻘﺎ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻘﯿﺖ ﺑﺮ ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻏﺎﻟﺐ ﺑﻮده‪-‬‬ ‫ﭘﺲ ﭼﻮن ﮐﻤﺎل ﯾﺎﺑﺪ وﺣﺪت و ﺻﻔﺎ و ﻣﺘﻼﺷﯽ ﻧﺸﻮد اﺣﮑﺎم ﮐﺜﺮت ﺧﻠﻘﯿﻪ اﻣﮑﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬و ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﯿﺎن‬ ‫ﺟﻨﺎب ﺣﻖ و ﻣﯿﺎن ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺣﺎل او اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ در اﯾﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد ﺣﻖ ﻣﺴﺘﺠﻦ درﺑﻨﺪه ازﺟﻬﺖ زوال‬ ‫ﻣﻮاﻧﻊ‪ ،‬واورا ﭘﯿﻮﻧﺪﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺠﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﺮودﻣﯽآﯾﺪازﺣﻖ ﺑﻪ او‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﻮاي)ب‪ (12-‬ﻇﺎﻫﺮه و ﺑﺎﻃﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﺻﻔﺎت او ازﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮد ﺑﮕﺮدد‪ -‬ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺟﺴﺪﻏﯿﺮازﻣﯿﻦ ﺳﺎﺑﻖ ﺷﻮد‪ ،‬وﺳﻤﺎوات روح و روﺣﺎﻧﯿﺎت ﻏﯿﺮآن روح و‬ ‫روﺣﺎﻧﯿﺎت ﺳﺎﺑﻖ ﺷﻮد‪ -‬از ﺟﻬﺖ آن ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ او ﻗﺎﺋﻢ ﮔﺮدد؛ ﭼﻪ از ارض ﺟﺴﺪﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮددوﻗﺎﻣﺖ اوﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬ ‫ﺷﻮد‪ -‬از ﺟﻬﺖ ﺑﯿﺮون آﻣﺪن از ﮔﺮاﻧﯽ ﺑﺎرﻃﺒﯿﻌﺖ‪ .-‬وﻣﻀﻤﻮن آﯾﻪ »و ﺑﺮزواﷲ اﻟﻮاﺣﺪاﻟﻘﻬﺎر« )اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ (48/‬دراﯾﻦ‬ ‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺻﻐﺮي ﻇﺎﻫﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ وﻗﻬﺎرﯾﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﻓﻨﺎي ﺷﺨﺺ ﮐﺮده‪ -‬ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﮔﺮدد‪ ،‬وﻇﻬﻮراﺷﯿﺎء ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ او ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻮد اﻋﺘﻘﺎد او درﺷﺄن ﻫﺮﭼﯿﺰ رﻧﮓ دﯾﮕﺮﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﺪرك در‬ ‫اﯾﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺣﻘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬و زﺑﺎن ﺣﺎل او اﯾﻦ ﺗﻼوت ﮐﻨﺪﮐﻪ »و ﺑﺪا ﻟﻬﻢ ﻣﻦ اﷲ ﻣﺎ ﻟﻢ ﯾﮑﻮﻧﻮا ﯾﺤﺘﺴﺒﻮن« )زﻣﺮ‪ (47/‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮﺷﻮد ﻣﺮ اﯾﺸﺎن را ازﺟﻨﺎب ﺧﺪاي ﭼﯿﺰﻫﺎي ﮐﻪ اﯾﺸﺎن را ﭼﺸﻤﺪاﺷﺖ آن ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪ از اﯾﻦ ﭘﯿﺪا‬

‫ﺷﻮد ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﺑﯿﺎن‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ ﺳﺘﺮ و ﮐﺘﻤﺎن آن و » ﮐﻞ ﻣﯿﺴﺮ ﻟﻤﺎ ﺧﻠﻖ ﻟﻪ«‪ 207‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮﮐﺲ ﺗﻮﻓﯿﻖ داده‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﻣﺮآن ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﺧﻠﻖ او ﺑﺮاي آن اﺳﺖ‪ ،‬واﺳﺘﻌﺪاد و ﻣﻘﺘﻀﯽ آﻧﭽﻪ ﻓﯿﺾ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺗﺎﺑﻊ اﺳﺘﻌﺪاد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﺗﻤﻪ‬ ‫)اﻟﻒ‪ (13-‬آﻧﭽﻪ دراﯾﻦ ﻋﺠﺎﻟﻪ ﻣﺬﮐﻮرﺷﺪاﺻﻠﯽ اﺳﺖ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﺳﺘﻌﺪاد ﺧﻮد از‬ ‫او ﻧﺼﯿﺒﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد»ﻣﺎ ﯾﻔﺘﺢ اﷲ ﻟﻠﻨﺎس ﻣﻦ رﺣﻤﻪ ﻓﻼﻣﻤﺴﮏ ﻟﻬﺎ وﻣﺎﯾﻤﺴﮏ ﻓﻼ ﻣﺮﺳﻞ ﻟﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﺪه وﻫﻮاﻟﻌﺰﯾﺰ‬ ‫اﻟﺤﮑﯿﻢ« )ﻓﺎﻃﺮ‪ (2/‬ﯾﻌﻨﯽ دﻫﻨﺪه وﮔﯿﺮﻧﺪه ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﺑﺎب رﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ آن‬ ‫را ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺴﺖ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﺒﻨﺪد و ﺑﺎز دارد ﮐﺴﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﮔﺸﺎد‪ ،‬واوﺳﺖ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻏﺎﻟﺐ‪ ،‬و اوﺳﺖ ﺣﮑﯿﻢ ﮐﻪ‬ ‫ﭼﯿﺰﻫﺎ را ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻫﺴﺖ داﻧﺪ وﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وآن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺧﻮاﻫﺪاﺳﺘﮑﻤﺎل واﺳﺘﺜﻤﺎراﯾﻦ ﻓﺎﯾﺪه اﯾﻦ ﻫﻤﻪ را‬ ‫اﺿﺎﻓﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬وآن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ درﯾﺎﻓﺖ وﻓﻬﻢ ﮐﺮدآﻧﭽﻪ دراﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت درج ﮐﺮدهام او را ﭼﻨﺪﻣﻌﺮﻓﺖ ﭘﯿﺪا‬ ‫ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﺮﻣﻮدع ﺑﻮدن ﺣﻖ درﺧﻠﻖ؛ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌﻨﯽ ﻏﻠﺒﻪ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺑﺮﻏﻀﺐ او؛ و آن ﮐﻪ رﺣﻤﺖ و‬ ‫ﻏﻀﺐ ﻣﻨﺒﻊ اﻋﺘﺪاﻻت و اﻧﺤﺮاﻓﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ واﻗﻌﯽ اﺳﺖ درﻋﺎﻟﻢ ﻣﻌﺎﻧﯽ و ارواح وﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل‪ -‬ﮐﻪ دراﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ارواح‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرﻇﺎﻫﺮﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻣﻌﺎﻧﯽ ﺻﻮرﺟﺴﺪاﻧﯿﻪ ﭘﯿﺪاﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﺜﻼً ﺑﺼﻮرت )ب‪ (13-‬ﻟﺒﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﻮد‪ -‬و‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻨﺒﻊ اﻋﺘﺪال و اﻧﺤﺮاف ﻋﺎﻟﻢ ﺣﺲ‪208‬اﻧﺪ؛ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﻌﻨﯽ وﻻدت ﺛﺎﻧﯿﻪ ﮐﻪ اﮐﺎﺑﺮازاﻧﺒﯿﺎء واوﻟﯿﺎء ﺑﻪ آن اﺷﺎرت‬ ‫‪- 207‬اﻟﺴﻨﺪ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪/‬ج‪8206/1‬‬ ‫‪ - 208‬م‪ :‬ﺣﺴﻦ‬

‫‪105‬‬

‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ وﻣﻌﻨﯽ اﺣﺘﺠﺎب ﺣﻖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ و ﺻﺤﺖ ﺣﻖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ‪ ،‬و ﺳﺮاﺣﺎﻃﻪ او ﺑﻪ اﯾﺸﺎن وﺑﻮدن او ﺑﺎ اﯾﺸﺎن‪ -‬درﻫﺮﺟﺎ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﯽﻣﺰج وﻇﺮﻓﯿﺖ وﺑﯽﻣﻼﺑﺴﻪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﺎت ﺑﺎﺷﺪ ﻗﻮاي روﺣﺎﻧﯿﻪ ﮐﻪ از ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﻌﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ﻗﻮاي‬ ‫ﺣﻮاس ﻇﺎﻫﺮه و ﻗﻮاي ﻏﺎذﯾﻪ وﻧﺎﻣﯿﻪ وﻏﯿﺮآن درﻣﻮادﻃﺒﯿﻌﯿﻪ‪ ،‬و ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﺸﺎن ﺑﺎﻫﻢ‪ .-‬وﮐﯿﻔﯿﺖ ﺗﺨﻠﯿﺺ روح‬ ‫ازﺑﺪن وآن اﻣﺘﺰاج واﯾﺸﺎن ﺑﺎﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻣﺬﮐﻮرﺷﺪ درﺑﯿﺎن اﺳﺘﻬﻼك ﮐﺜﺮت در وﺣﺪت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﻣﻌﺮاج ﺗﺤﻠﯿﻞ‬

‫آن ﮐﺲ ﮐﻪ اﯾﻦ را ﻧﭽﺸﯿﺪ‪209‬وﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮑﺮد‪ ،‬واﺣﮑﺎم ﮐﺜﺮت ازاوزاﯾﻞ ﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻌﺮاج‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻌﺮاج‬ ‫روﺣﺎﻧﯽ‪ -‬ﺑﺮ اوﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﺪ ودرﻧﯿﺎﻣﺪ در ﻫﯿﭻ ﻣﺮﺗﺒﻪ از ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺮب ﺣﻖ‪ ،‬و وي را وﺻﻮل ﺑﻪ ﺣﻖ دﺳﺖ ﻧﺪاد‪ ،‬وﺻﻮل‬

‫ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ ذوق ﺑﺎﺷﺪﭼﻨﺎﻧﭽﻪ آب ﻣﻮدع درﮐﻞ–ﮐﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ را ﺑﻪ آن ﺗﻤﺜﯿﻞ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪-‬ﮔﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ‬ ‫ﻣﺎﺋﯿﺖ ﻇﺎﻫﺮﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﻞ )اﻟﻒ‪ (14-‬را ﺑﻪ ﺣﯿﻠﻪ ﺗﻌﻄﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬واﻻﺧﻮاص ﻣﺎﺋﯿﺖ درﮐﻞ ﻣﺨﻔﯽ وﻣﺴﺘﻬﻠﮏ ﻣﺎﻧﺪ؛ و‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﺮﻓﻨﺎ وﺑﻘﺎ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﯿﺮ وﺳﻠﻮك و ﻣﺒﺪا ﺳﯿﺮ و ﻣﻮﺟﺐ او‪ ،‬و اﯾﻦ ﮐﻪ آدﻣﯽ ﻋﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از اﻋﯿﺎن ﺛﺎﺑﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬وﻣﺮاد ﺑﻪ اﻋﯿﺎن ﺛﺎﺑﺘﻪ ﻣﺎﻫﯿﺖاﻧﺪ درﻋﻠﻢ ﺣﻖ‪ ،‬ﭘﺲ وﺻﻒ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺎرض ﻇﺎﻫﺮوﺟﻮدﺷﺪﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ازﻧﻔﺲ‬ ‫وﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎﯾﻦ ﻋﺮوض و ﻧﺴﺒﺖ ﻣﺠﻬﻮل اﻟﺤﻘﯿﻘﻪ ﻣﻮﺟﻮد ﺷﺪ ﺑﺎﻟﻮﺟﻮداﻟﺤﻖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ وﺟﻮدرا ﯾﺎﻓﺖ و دراﯾﻦ‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻪ آن وﺟﻮد ﻣﻮﺻﻮف اﺳﺖ ﺑﻪ ﺻﻔﺎت ﺧﻠﻖ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺿﺤﮏ وﻣﮑﺮو اﺳﺘﻬﺰاء وﻏﯿﺮآن ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺎﻃﻖ‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬و ﻣﻌﺮﻓﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮدع اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺎﻟﺐ اﻧﺴﻼخ از اﯾﻦ اﺣﮑﺎم‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺎز ﮔﺮدد ﺑﻪ اﺻﻞ ﺧﻮد‪ ،‬و ﺑﻪ ﻣﻘﻀﯽ‬ ‫اﺻﻞ ﻇﺎﻫﺮﮔﺮدد؛ ودﯾﮕﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺳﺮﻏﻠﺒﻪ ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﺑﺮاﻣﺮﺧﻮد درﻣﺮﺗﺒﻪ ارواح ﺑﺎﻃﺒﺎﯾﻊ‪ ،‬ودر ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺧﻼق ﺣﻤﯿﺪه‬

‫ﺑﺎ اﺧﻼق ذﻣﯿﻤﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در آن ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮐﻪ روح‪ 210‬ﺑﺎ ﺟﺴﺪ آﻣﯿﺨﺘﻪ وﻣﻐﻠﻮب اﺣﮑﺎم ﻃﺒﯿﻌﺖ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬وﻫﻤﺠﻨﯿﻦ اﺧﻼق‬ ‫ﺣﻤﯿﺪه ﻣﻐﻠﻮب اﺧﻼق ذﻣﯿﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﺮﺣﻘﯿﻘﺖ ﻏﺎﻟﺐ آﻣﺪه‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه اﻣﺮ وﺣﺎل )ب‪ (14-‬ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﻮد وﺟﺎﻧﺐ ﺣﻘﯿﻘﺖ‬ ‫ﻏﺎﻟﺐ آﯾﺪ ﺑﺮﺟﺎﻧﺐ ﺧﻠﻘﯿﺖ ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺮاﯾﻦ ﻏﻠﺒﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد ازﻣﻀﻤﻮن ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺨﺺ ﻧﯿﮏ ﻓﻬﻢ آن ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫و ﺑﺪاﻧﺪ ﺳﺮﻣﻐﻠﻮﺑﯿﺖ ارواح اﻧﺴﺎﻧﯽ را درﺗﺤﺖ اﺣﮑﺎم اﻣﺰﺟﻪ ﻃﺒﯿﻌﯿﻪ در اول ﺑﺎ ﻣﻐﻠﻮﺑﯿﺖ اﯾﻦ ارواح وﺳﺎﯾﺮارواح ﻋﻠﻮﯾﻪ‬ ‫ﻣﻘﺪﺳﻪ در آﺧﺮدرﺗﺤﺖ اﺣﮑﺎم اﺳﻤﺎء وﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ‪ ،‬و ﻣﺮاد ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﯿﺖ درﺗﺤﺖ اﺳﻤﺎء وﺻﻔﺎت اﻟﻬﯽ ﻣﻮت ﻃﺒﯿﻌﯽ‬ ‫اﺳﺖ؛ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻮم و اﺳﺮار ﮐﻪ ﻣﻨﺪرج و ﻣﻨﺪﻣﺞ اﺳﺖ درﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺣﺎﺻﻞ آﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﻼم‬ ‫اﻧﻮاع آﻧﻬﺎ ﻣﻮﺟﺐ اﻃﻨﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﻓﮑﯿﻒ از ﺗﻌﯿﯿﻦ و ﺑﯿﺎن؟! » واﷲ ﯾﻘﻮل اﻟﺤﻖ« )اﺣﺰاب‪ » (4/‬وﯾﻬﺪي ﻣﻦ ﯾﺸﺎء اﻟﯽ‬ ‫ﺻﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ« )ﯾﻮﻧﺲ‪ (25/‬ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺪاي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪآﻧﭽﻪ ﺣﻖ و ﺻﺪق اﺳﺖ و راه راﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﮐﺲ را ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ‪ » .‬واﻟﺴﻼم ﻋﻠﯽ ﻣﻦ اﻟﺘﺒﻊ اﻟﻬﺪي« )ﮐﻬﻒ‪ .(47/‬ﺗﻤﺎم ﺷﺪ) اﻟﻒ‪(15-‬‬

‫‪- 209‬م‪ :‬ﺑﭽﺸﯿﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎرت ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ - 210‬م‪ :‬روح ﮐﻪ روح‬

‫‪106‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب‬ ‫ﻣﺮاﺳﻼت‬ ‫ﺑﯿﻦ ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي وﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ از دﮐﺘﺮ ﺑﻬﻤﻦ ﭘﺎزوﮐﯽ‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮاﻧﺰ ﺷﺘﺎﯾﻨﺮ)‪ (Franz Steiner‬آﻟﻤﺎن ﺳﺎل‪1995‬ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان )اﻟﻤﺮاﺳﻼت ﺑﯿﻦ ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻗﻮﻧﻮي و ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ( از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ اﺳﻼﻣﯽ« ﺧﻮد ﺑﺎﺷﻤﺎره ‪ 43‬ﻣﻨﺘﺸﺮﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب درواﻗﻊ ﻣﺘﻦ ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﺮاي ﺧﺎﻧﻢ »ﮔﻮدرون ﺷﻮﺑﺮت« ))‪Gudrun Schubert‬‬

‫از داﻧﺸﮑﺪه ﻓﻠﺴﻔﻪ وﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎل‪ (( Basel‬ﺳﻮﺋﯿﺲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻢ ﺷﻮﺑﺮت از ﺷﺎﮔﺮدان اﺳﻼمﺷﻨﺎس ﺳﺮﺷﻨﺎس ﺳﻮﺋﯿﺴﯽ ﭘﺮﻓﺴﻮر »ﻓﺮﯾﺘﺰﻣﺎﯾﺮ« اﺳﺖ ))‪ Fritz Meier‬ﮐﻪ‬ ‫درزﻣﯿﻨﻪ ﻋﺮﻓﺎن اﺳﻼﻣﯽ داراي آﺛﺎرﻣﺘﻌﺪدي ﻣﯽﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ازﮐﺘﺎﺑﻬﺎي وي درﺑﺎره اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ اﺑﻮاﻟﺨﯿﺮ‪ ،‬وﯾﺎ‬ ‫ﺑﻬﺎءوﻟﺪ‪ ،‬وﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﺼﺤﯿﺢ وﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﺘﻦ »ﻓﻮاﺋﺢ اﻟﺠﻤﺎل و ﻓﻮاﺗﺢ اﻟﺠﻼل« اﺛﺮﻧﺠﻢاﻟﺪﯾﻦ ﮐﺒﺮي ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﻃﯽ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد درﺗﺮﮐﯿﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از‪1982‬ﺗﺎ‪ ،1987‬ﺧﺎﻧﻢ ﺷﻮﺑﺮت ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري وﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﺴﺦ‬ ‫ﺧﻄﯽ اﯾﻦ ﻣﺮاﺳﻼت در»ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ« اﺳﺘﺎﻧﺒﻮل ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي رﺳﺎﻟﻪ دﮐﺘﺮا‪ ،‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﺎپ اﯾﻦ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺪﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺮاﺳﻼت ﺑﯿﺸﺘﺮازﺟﻬﺖ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﺎن ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫زﯾﺮا ﺗﺎﺣﺪود ﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﯿﺶ‪ ،‬آﻧﺎن ﻫﯿﭻ اﻃﻼع ﺟﺎﻣﻌﯽ ازآﺛﺎرواﻫﻤﯿﺖ ﻗﻮﻧﻮي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬درواﻗﻊ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ‬ ‫ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي ازﻃﺮﯾﻖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﺛﺎر)اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ(ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﺼﻮﺻﺎ ﮐﻪ وي ﻧﺎﻗﻞ وﻣﻔﺴﺮآﺛﺎرو ﺷﺎﮔﺮد ورﺑﯿﺐ‬ ‫)ﻓﺮزﻧﺪزوﺟﻪ( )اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ( ﺑﻮده‪ ،‬وآﺛﺎرش ﭘﺎﯾﻪ واﺳﺎس ﺗﻤﺎم ﺗﻔﺎﺳﯿﺮﺑﻌﺪي ﮐﺘﺐ وﺗﺄﻟﯿﻔﺎت )اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ( ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﺼﺪﺧﺎﻧﻢ ﺷﻮﺑﺮت ازاﻧﺘﺸﺎر )ﻣﺮاﺳﻼت( دوﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ـ اراﺋﻪ ﻣﺘﻨﯽ ﻣﻨﻘﺢ وﻣﺮﺗﺒﻂ ازﻣﺮاﺳﻼت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮐﻼﻣﯽ وﺗﺎرﯾﺦ دﯾﻨﯽ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي‬ ‫درآﻧﺎﺗﻮﻟﯽ ﺗﺮﮐﯿﻪ؛‬ ‫ـ درﺑﺨﺶ آﻟﻤﺎﻧﯽ ﮐﺘﺎب ﮔﺰارش ﻣﺨﺘﺼﺮي ازﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه درﻣﺮاﺳﻼت ﻣﯿﺎن ﯾﮏ ﻣﺘﮑﻠﻢ و‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪارﺷﯿﻌﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ ‪ 672‬ه ق‪ 1274 /‬م( وﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازﻋﺮﻓﺎﻧﯽ )ﻣﺘﻮﻓﯽ ﺑﻪ ‪ 673‬ه ق‪ 1274 /‬م( آﻣﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ 174 .‬ﺻﻔﺤﻪ ﮐﺘﺎب را ﻣﺘﻦ ﻣﺮاﺳﻼت درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد )ازراﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﭗ(‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﻻﺗﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻢ ﺷﻮﺑﺮت‬ ‫اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ درﺑﺎب ﻧﺴﺦ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه وﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪه اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﻗﯿﺪﻣﺤﻞ ﻧﮕﻬﺪاري ﻧﺴﺨﻪ و‬ ‫ﮐﯿﻔﯿﺖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﯽ ازﻧﺴﺦ ﺻﺮﻓﺎ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ازﻣﺮاﺳﻼت راﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ راﺗﺎﺣﺪي ﻣﺸﮑﻞ‬ ‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺑﺴﯿﺎرﮐﻮﭼﮏ ﻧﯿﺰ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺻﺎﻟﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ دارد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺮاﺳﻼت واﻗﻌﺎً ﺑﯿﻦ ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫وﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ وﺟﻮدداﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎﺧﯿﺮ! ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ »اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ« )‪ 728‬ه ق‪ 1328 /‬م( درﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫‪107‬‬

‫ﻓﺘﺎوي‪211‬ﺧﻮداﺷﺎره ﺑﺎﯾﻦ ﻣﺮاﺳﻼت ﻣﯽﮐﻨﺪوﻧﯿﺰﻋﻼوه ﺑﺮاﯾﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺟﺎﻣﯽ)‪ 898‬ه‪ .‬ق‪ 1492 /‬م( ـ‪ 200‬ﺳﺎل‬

‫ﺑﻌﺪاز وﻓﺎت ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎران ـ درﮐﺘﺎب ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ‪ 212‬ﺧﻮد ﺑﻪ ﻣﺮاﺳﻼت اﺷﺎرهاي دارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ‬ ‫اﻧﺘﺴﺎب ﻣﺮاﺳﻼت ﺑﻪ دو ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻓﻮق ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﻮد‪.‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺪهاي ﻧﯿﺰدراﯾﻦ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي» ﻗﻮﻧﻮي« ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﮏ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪﮐﻪ ﭼﻮن ﻗﻮﻧﻮي درﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻮدﻓﻘﻂ از »ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ« ﻧﺎم ﺑﺮده‪ ،‬وﻧﺎم »ﻃﻮﺳﯽ« ﺻﺮﻓﺎ درﻧﺎﻣﻪ دوم ﻋﻨﻮان ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﭘﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻟﺰوﻣﺎ » ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ« ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﺟﻪ »ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ« ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼوه ﺑﺮآن ﻗﻮﻧﻮي درﻧﺎﻣﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮاز»ﺷﯿﺦ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ« ﯾﺎدﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ »ﻃﻮﺳﯽ« ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﺮادي ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﮑﺎﮐﯿﻦ ﮔﺮﻓﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً » ﻃﻮﺳﯽ« درﺟﻮاﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺳﺆاﻻت ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ ازﯾﮏ ﺑﺮﻫﺎن رﯾﺎﺿﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ وﻣﻀﻤﻮن درﺗﻔﺴﯿﺮش ﺑﻪ »اﺷﺎرات« اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ آﻣﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬درﻫﺮﺣﺎل ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﺎﻧﻢ ﺷﻮﺑﺮت ﺟﺎي ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﺷﮏ وﺷﺒﻬﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎﺻﺎﻟﺖ ﻣﺮاﺳﻼت وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫‪213‬‬

‫درﻗﺴﻤﺖ دوم ازﺑﺨﺶ ﻻﺗﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﺧﺎﻧﻢ ﺷﻮﺑﺮت ﮔﺰارش ﻣﻔﺼﻠﯽ ازﻣﻀﺎﻣﯿﻦ اﺟﻮﺑﻪ واﺳﺌﻠﻪ رد وﺑﺪل ﺷﺪه‬ ‫ﺑﯿﻦ ﻗﻮﻧﻮي وﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ اراﺋﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ‪ 39‬ﺻﻔﺤﻪ ازﮐﺘﺎب رادرﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶﻫﺎي آﺧﺮﺷﺎﻣﻞ ﮐﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺳﯽ وﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم وﺳﯿﺎﻫﻪ ﻋﺮﺑﯽ– آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﮑﻤﻞ دو ﺑﺨﺶ ﻋﺮﺑﯽ وﻻﺗﯿﻦ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﺮاﺳﻼت را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي زﯾﺮﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﻃﻮﺳﯽ‬ ‫‪ -2‬اﻟﺮﺳﺎﻟﻪ اﻟﻤﻔﺼﺤﻪ )ﻗﺴﻤﺘﯽ ازﻣﺘﻦ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺳﺖ ﺑﺎﺗﻔﺴﯿﺮﻗﺮآن ﻗﻮﻧﻮي » اﻋﺠﺎزاﻟﺒﯿﺎن ﻓﯽ ﺗﺄوﯾﻞ ام اﻟﻘﺮآن«‬ ‫‪ -3‬اﺳﺌﻠﻪ ﻗﻮﻧﻮي ازﻃﻮﺳﯽ‬ ‫‪ -4‬ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻮي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﻧﻘﺪ ﮐﺘﺎب »رﺷﺢ اﻟﺒﺎل« ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫‪ -5‬اﺟﻮﺑﻪ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﻪ ﻗﻮﻧﻮي )ﻋﺮﺑﯽ(‬ ‫‪ -6‬ﻧﺎﻣﻪ ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﻃﻮﺳﯽ ﺑﺎﯾﮏ ﺗﻌﻠﯿﻘﻪ ﻋﺮﺑﯽ دردﻓﺎع ازﮐﺘﺎب »رﺷﺢ اﻟﺒﺎل«‬ ‫‪ - 211‬ﻧﮕﺎه ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ »ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻓﺘﺎوي« اﺑﻦ ﺗﯿﻤﯿﻪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻗﺎﺳﻢ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1982‬در رﺑﺎط )ﻣﺮاﮐﺶ( ﺗﺠﺪﯾﺪ ﭼﺎپ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺟﺎﻣﯽ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﺎن – ﻧﻔﺤﺎت اﻻﻧﺲ ﻣﻦ ﺣﻀﺮات اﻟﻘﺪس – ﺗﻬﺮان ‪ – 1337‬ص ‪555‬‬

‫‪ -3‬دراﯾﻨﺠﺎ ﻻزم ﺑﻪ ﺗﺪﮐﺮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪﻣﺪرﺳﯽ دو ﻧﺎﻣﻪ اول ﻣﺮاﺳﻼت را ﺑﺮاﺳﺎاس دوﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ اﯾﺮاﻧﯽ درﻣﻘﺎﻟﻪ ﺧﻮد » ﺳﺮ ﮔﺬﺷﺖ‬

‫وﻋﻘﺎﯾﺪ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ « درﻣﺠﻤﻮﻋﻪ » ﯾﺎدﺑﻮد ﻫﻔﺘﺼﺪﻣﯿﻦ ﺳﺎل ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﯽ « ﺑﺎﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ داﻧﺶ‬ ‫ﭘﮋوه‪ .‬ﺗﻬﺮان ‪.1335‬ص ‪ 229-236‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺠﻠﻪ » ارﻣﻐﺎن « ﺷﻤﺎره ‪ 5‬ﺳﺎل ‪ 1924‬ﻧﯿﺰﻧﺎﻣﻪ اول وﯾﮏ ﺳﻮم ازﻧﺎﻣﻪ دوم راﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺿﻤﯿﻤﻪ رﺳﺎﻟﻪ » اوﺻﺎف‬

‫اﻻﺷﺮاف « ﻃﻮﺳﯽ درﺳﺎل ‪ 1304‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫‪ -7‬رﺳﺎﻟﻪ »اﻟﻬﺎدﯾﻪ« ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ ﻣﺮاﺳﻼت‬ ‫ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮدرا‪ ،‬ﺑﻌﺪازدﻋﺎواداي اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﮐﻨﺪﮐﻪ ازآﻧﺠﺎﺋﯽ ﮐﻪ »ﻃﻠﺐ‬ ‫ﻣﻮاﺻﻠﺖ وﺗﺄﺳﯿﺲ ﻗﻮاﻋﺪﻣﻮدت ﺑﺎ اﻫﻞ ﻓﻀﻞ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺳﻨﺘﯽ ﻣﻌﻬﻮدوﻣﺄﻟﻮف« ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وازآﻧﺠﺎﺋﯽ ﮐﻪ ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻻﺟﺮم ﺑﺮاي » ﻓﺘﺢ ﺑﺎب ﻣﻮاﺻﻠﺖ« ازﻃﺮﯾﻖ ﻣﮑﺎﺗﺒﺖ ﮐﻪ وي‬ ‫آن را » اﺣﺪاﻟﻠﻘﺎﺋﯿﻦ« ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺮاه ﻧﺎﻣﻪ ﻗﻮﻧﻮي رﺳﺎﻟﻪاي ﻧﯿﺰﺑﻪ ﻧﺎم »اﻟﺮﺳﺎﻟﻪاﻟﻤﻔﺼﺤﻪ« ارﺳﺎل ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺧﺎﺻﻞ »ﻧﺘﺎﯾﺞ اﻓﮑﺎروﻣﺰﯾﺪ‬ ‫وﺿﻮح« ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت اﻫﻞ اﺳﺘﺒﺼﺎرﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﺎوﺿﺖ ﺑﺎﺑﻌﻀﯽ ازاﮐﺎﺑﺮﻓﻀﻼ ودوﺳﺘﺎن در ﺑﺤﺚ‬ ‫درآورده وﺑﺮاي آﮔﺎﻫﯽ ازﺻﺤﺖ وﻓﺴﺎد آن ﺑﺮﻫﺎن واﺿﺢ ازﺟﺎﻧﺐ ﺷﯿﺦ ﻃﻮﺳﯽ اﻋﻼمﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻃﻮﺳﯽ ﻧﯿﺰﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻓﺘﺘﺎح ﺑﺎب ﻣﻮدت ﺗﺸﮑﺮﻓﺮاوان ﻣﯽﮐﻨﺪ وﺗﻤﺎﯾﻞ ﺧﻮد ﺑﻪ آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻗﻮﻧﻮي راآﺷﮑﺎر‬ ‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬وي درﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮي ازﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم » رﺷﺢ اﻟﺒﺎل « ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺪون اﻃﻼع وي ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت و ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﮐﻤﺎﺑﯿﺶ دردوران‬ ‫ﻗﺒﻞ ازوي ﻧﯿﺰﻣﻄﺮح ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎوﺧﺼﻮﺻﺎً »ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت« وي‪ ،‬رﺳﺎﺋﻞ اﺧﻮان اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن وﺑﻠﯿﻨﺎس ازﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ‬ ‫ﻣﻨﺎﺑﻌﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺮﺳﺸﻬﺎي ﻗﻮﻧﻮي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺧﻮد اذﻋﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ازدوران ﺟﻮاﻧﯽ‬ ‫وي را ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬وﺗﺎﮐﻨﻮن ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﭘﯿﺪا ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﭽﻪ وي ازﻃﻮﺳﯽ اﻧﺘﻈﺎردارداﯾﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﺑﺮاﻫﯿﻨﯽ اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺟﻤﻊ ﺑﯿﻦ ﻃﻤﺎﻧﯿﻨﻪ رﺑﺎﻧﯽ و ﻋﯿﺎﻧﯽ از ﯾﮑﺴﻮ‪ ،‬ودﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯿﻪ و ﺑﺮﻫﺎﻧﯽ از‬ ‫ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺘﻮان ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻋﻤﺪه ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﻮﻧﻮي دراﯾﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎري دوﭼﯿﺰاﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﭘﺮﺳﺶ ازﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬ ‫‪ -2‬اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرﻋﻘﻞ و از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻈﺮ و ﻓﮑﺮ و ﻗﻮا وآﻻت ﻣﺰاﺟﯿﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮد ﻗﺎدر ﺑﻪ ادراك ﭼﻪ ﭼﯿﺰ‬ ‫اﺳﺖ؟‬ ‫از دﯾﺪ ﻗﻮﻧﻮي ﻣﻌﻘﻮﻻت و ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت دوﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻗﺴﻢ اول‪ :‬ﻣﺪرﮐﺎت وﻣﺤﺴﻮﺳﺎﺗﯽ ﮐﻪ ازﻃﺮﯾﻖ ﻗﻮا وآﻻت ﺻﻠﺒﯿﻪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻧﻈﺮو ﻓﮑﺮ ﻗﺎﺑﻞ ادراك اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ‬ ‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺣﻖ؛ و ارواح ﻣﺠﺮد؛ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﺴﯿﻄﻪ‪.‬‬ ‫ﻗﺴﻢ دوم‪ :‬آﻧﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﺎﻋﻘﻞ وﻧﻪ ﺑﺎﺣﻮاس وﻗﻮاي ﻣﺰاﺟﯿﻪ ﺑﻪ ادراك ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻞ ذات ﺣﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ وﺗﻌﺎﻟﯽ؛‬ ‫وﺣﻘﺎﯾﻖ اﺳﻤﺎء وﺻﻔﺎت؛ وﮐﯿﻔﯿﺖ اﺿﺎﻓﻪ ﺻﻔﺎت واﺳﻤﺎء ﺑﻪ ذات ﺣﻖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺶ وﺳﯿﻌﯽ از رﺳﺎل ﻓﻮق اﻟﺬﮐﺮاﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره ﻣﺪرﮐﺎت ازﻗﺴﻢ دوم دارد‪ .‬ﻓﮑﺮاﻧﺴﺎﻧﯽ ‪ -‬ﺑﻪ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر اﯾﻦ ﮐﻪ ﻗﻮهاي ﺟﺰﺋﯿﻪ ازﻗﻮاي روح اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ -‬ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻋﺪه »ان اﻟﺸﯽء ﻻﯾﺪرك ﺑﻤﺎﯾﻐﺎﯾﺮه ﻓﯽ اﻟﺤﻘﯿﻘﻪ«‬ ‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺪرك ﺻﺮﻓﺎ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎآن درﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻐﺎﯾﺮت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ادراك ﻣﯽرﺳﺪ( ﻗﺎدر ﺑﻪ ادراك‬ ‫‪109‬‬

‫ﺟﺰﺋﯿﺎت اﺳﺖ‪ .‬ادراك ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺷﯿﺎء ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮐﻤﮏ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﯾﺎﺗﻮﺳﻂ ارواح ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﻮف ﺑﻪ‬ ‫ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺷﯿﺎء درﻗﺪرت اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وي ﻓﻘﻂ ﻗﺎدرﺑﻪ درك ﺧﻮاص اﺷﯿﺎ‪ ،‬وﻟﻮازم وﻋﻮارض آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﻮق‪ ،‬ﻗﻮﻧﻮي ﺻﻔﺤﺎت زﯾﺎدي ازرﺳﺎﻟﻪ را اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺑﺤﺚ درﺑﺎره روش »اﻫﻞ ﻓﮑﺮ و‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﻮن« ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮري وي از »ﻣﺤﻘﻘﻮن« ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪﮐﻪ اﻋﺘﻘﺎدﺑﻪ ﮐﺸﻒ و ذوق در ادراك اﻣﺮدارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮوﺣﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از رد ادﻟﻪ واﺣﮑﺎم ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت ردﯾﺎﺑﯽ‪ ،‬ﺧﻄﺎﻫﺎي اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺗﻨﻮع‬ ‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻬﺎي ﻧﻈﺮي‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮﺑﯿﻦ اﻫﻞ ﻋﻘﻞ ﻧﻈﺮي وﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻓﮑﺮﻧﻈﺮي‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﻧﻈﺮ در ﺑﺴﯿﺎري از اﻣﻮر ﺷﮏ ﻧﮑﺮده واﻋﺘﻘﺎد ﻏﯿﺮاﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﺑﻪ آن دارﻧﺪ ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫آﻧﻬﺎرا در زﻣﺮهء اﺻﺤﺎب واﻫﻞ ذوق ﻣﯽآورد‪ .‬اﻫﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ )ﻣﺤﻘﻘﻮن( ﻧﯿﺰﺑﻪ ﻧﻈﺮﻗﻮﻧﻮي اﻋﺘﻘﺎدﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻏﯿﺮ ﻣﮑﺘﺴﺐ‬ ‫دارﻧﺪﮐﻪ ﻣﻮﻫﺒﺖ اﻟﻬﯽ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺸﻒ ﻣﺤﻘﻖ و اﺧﺒﺎر اﻟﻬﯽ‪ ،‬و ﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﮑﺘﺴﺐ‪ -‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آن‬ ‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ادﻟﻪ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻧﻈﺮي ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻮﻧﻮي ﺧﻮد اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻋﻘﻞ و ﻓﻬﻢ ﻗﻮاي ﻣﺤﺪود اﻣﺎ ﺧﺎص ﺧﻮد را ﻗﺒﻮل داردﮐﻪ ﺑﺎﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻣﯽﺗﻮان‬ ‫ﻧﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺻﺤﯿﺢ دو راه وﺟﻮد دارد‪:‬‬ ‫ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﻈﺮي واﺳﺘﺪﻻل‬‫ ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺸﻒ وﻋﯿﺎن ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ آﺧﺮي ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ ﺗﺼﻔﯿﻪ ﺑﺎﻃﻦ واﻟﺘﺠﺎ ﺑﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪.‬‬‫ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺼﺮاﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺒﺼﺮات‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺼﯿﺮت ﺑﻪ ﻣﻌﻘﻮﻻت ﻣﻌﻨﻮي و ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﻋﯿﻨﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬‫ﭼﺸﻢ اﻧﺴﺎن ﻗﺎدرﺑﻪ دﯾﺪن اﺷﯿﺎء دور وﯾﺎﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭼﺸﻢ ﺑﺼﯿﺮت ﻧﯿﺰ ﻓﻘﻂ ﻣﯿﺘﻮاﻧﺪ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ رادرك‬ ‫ﮐﻨﺪوﻧﻪ آﻧﭽﻪ ﺣﻘﯿﺮو ﯾﺎﻋﺎﻟﯽ– ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت‪ ،‬وﯾﺎ ذات ﺣﻖ ﺟﻞ ﺟﻼﻟﻪ – ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺳﯿﺴﺘﻤﺎﺗﯿﮏ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه وﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫اﺷﺎره ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻨﻮان ﺷﺪه دررﺳﺎﻟﻪ » اﻟﻤﻔﺼﺤﻪ « ﺑﺮاي ﻗﻮﻧﻮي ﺳﺆاﻻﺗﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮﺣﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬وﺟﻮد ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ -2 ،‬ﻣﺎﻫﯿﺎت ‪ -3‬وﺟﻮدﻋﺎم وﻣﺸﺘﺮك ‪ -4‬وﺣﺪت و ﮐﺜﺮت ‪ -5‬ﻧﻔﺲ ‪ -6‬ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﻗﻮاي‬ ‫آﺳﻤﺎﻧﯽ و اﺷﯿﺎء ﻣﺮﮐﺐ ‪ -7‬ﻣﻼﯾﻢ و ﻟﺬاﯾﺬ روﺣﺎﻧﯽ ﺻﺮف ‪ -8‬ﻓﯿﺾ ‪ -9‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل‪ -10‬ﻣﺘﻨﺎﻫﯽ و‬ ‫ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﯽ ‪ -11‬ذات ‪ -12‬ﻣﺎده‬ ‫ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺆال اول ﻗﻮﻧﻮي ﻣﻔﺼﻼً ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت دﯾﮕﺮ ﺑﻌﻀﺎً ﺑﻪ دوﯾﺎﺳﻪ ﺧﻂ اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ‬ ‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﺳﺆاﻻت ﻓﻮق اداﻣﻪ و ﺗﮑﺮار آﻧﭽﻪ ﻫﻤﻮاره درﮐﻼم و ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﻧﺤﻮه ﺳﺆال وﺟﻮاب ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ از آﻧﻬﺎ در ذﯾﻞ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﻮﻧﻮي– آﯾﺎ وﺟﻮد واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد اﻣﺮي زاﺋﺪ ﺑﺮ ﻣﺎﻫﯿﺖ آن و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻋﯿﻦ ﻣﺎﻫﯿﺘﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬ ‫‪110‬‬

‫واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮد ﺣﻘﯿﻘﯽ وراي وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬ ‫ﺟﻮاب ﻃﻮﺳﯽ– وﺟﻮد وﻣﺎﻫﯿﺖ واﺟﺐ اﻟﻮﺟﻮدﻋﯿﻦ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪214‬‬

‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ واﺟﺐاﻟﻮﺟﻮد ﯾﮏ ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﯾﮏ وﺟﻮد ﻣﯽداﺷﺖ ﭘﺲ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺑﺎﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺪاء ﮐﻞ ﻣﻮﺟﻮدات ﺛﻨﻮﯾﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺪام ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻣﺒﺪاء واﺣﺪي ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و آﻧﭽﻪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺤﺘﺎج ﻣﺒﺪاء اﺳﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪﺧﻮد ﻣﺒﺪاء ﮐﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻮﻧﻮي دررﺳﺎﻟﻪ »ﻫﺎدﯾﻪ« ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬ ‫آن ﻣﻮﻗﻌﯽ اﻟﺰاﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺑﻮدن دوﮔﺎﻧﮕﯽ وﺟﻮدوﻣﺎﻫﯿﺖ ﺑﺎﺷﯿﻢ وﻧﻪ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﻮدن آن‪ .‬در‬ ‫اﯾﻨﺠﺎﻣﺴﺄﻟﻪ ﻧﺤﻮه اﺻﻼق ﺻﻔﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺻﻮف ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬دراداﻣﻪ وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم وﺟﻮدﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫واﺣﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎ ﻣﯽﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮرﻋﺮﺿﯽ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﯿﺎت اﻃﻼق ﮔﺮدد وﯾﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺮﺿﯽ‪ ،‬و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺪام‬ ‫ازاﯾﻦ دوﺻﻮرت وﻫﺮوﺟﻮدي ﺑﺎﯾﺪﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﻮﺳﯽ درﺟﻮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم واﺣﺪي ﺑﺮاي ﮐﺜﯿﺮي از اﺷﯿﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ دوﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :‬ﯾﺎاﻟﻔﺎظ ﻣﺘﻮاﻃﺌﻪ‬‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﻞ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺴﺎن ﺑﺮﻋﻤﺮو وزﯾﺪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﯾﺎ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﮐﺜﺮات ﻏﯿﺮ ﯾﮑﺴﺎن‬ ‫اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﺳﻔﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺮف‪ ،‬ﺧﺮﻃﻮم‪ ...‬اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺑﻌﻀﯽ‬ ‫اﻗﺪم و درﺑﻌﻀﯽ اﺷﺪ ودرﺑﻌﻀﯽ اﮐﺜﺮ‪ .‬وﺟﻮد ازﻧﻮع اﻟﻔﺎظ وﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺴﻢ دوم اﺳﺖ ﯾﻌﻨﯽ وي ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﮏ ﻣﻔﻬﻮم‬ ‫وﺟﻮد ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﮐﻪ وﺟﻮد در واﺟﺐاﻟﻮﺟﻮد ذاﺗﯽ اﺳﺖ واﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮﻣﺎﻫﯿﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬درﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬ ‫درﻣﻤﮑﻨﺎت ﻋﺮض واﻗﻊ ﺷﺪه‪ ،‬اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮﻣﺎﻫﯿﺘﺶ اﺳﺖ}ﺑﺤﺚ اﺷﺘﺮاك ﻟﻔﻈﯽ دروﺟﻮد{‪ .‬ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﻗﻮﻧﻮي‬ ‫ﮐﻪ وﺟﻮد راﺑﻪ ﻋﺮﺿﯽ ﯾﺎﻏﯿﺮﻋﺮﺿﯽ وﯾﺎﻫﯿﭽﮑﺪام ازاﯾﻦ دوراﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﯽدارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺆال دﯾﮕﺮﻗﻮﻧﻮي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎﻣﺎﻫﯿﺎت‪ ،‬ﻣﻤﮑﻨﻪ ﻣﺠﻌﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎﻣﻤﮑﻨﻪ ﻏﯿﺮﻣﺠﻌﻮل‪ .‬ﺟﻌﻞ دراﯾﻨﺠﺎ ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫»ﺧﻠﻖ« اﺳﺖ }دراﻟﻬﯿﺎت ﻣﺴﯿﺤﯽ ﻧﯿﺰاﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﺻﻮرت )) ‪Factus est‬و) ‪ (Creatus est‬وﺟﻮد دارد{‪ ،‬وآﯾﺎ‬ ‫ﻣﺎﻫﯿﺎت اﻣﻮر وﺟﻮدﯾﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرﻫﺴﺘﯽ ﺷﺎن ﺳﻬﻤﯽ ازوﺟﻮد دارﻧﺪ؟‬ ‫درﭘـﺎﺳﺦ ﭘﺮﺳﺶ اول ﻃﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺎت ﻣﺠﻌﻮل ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻣﻨﻈﻮرش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻌﻞ ﺟﺎﻋﻞ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آﻧﭽﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ را ﺟﻌﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮرﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﯿﺎﻫﯽ ازﻃﺮﯾﻖ ﺟﻌﻞ ﺟﺎﻋﻞ ﺳﯿﺎﻫﯽ‬ ‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺳﯿﺎﻫﯽ را ﻣﻘﺪﻣﺘﺎً ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﻌﻞ ﺟﺎﻋﻞ ﺑﺮآن وارد ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﺟﺎﻋﻞ ﭼﯿﺰي را ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻐﯿﯿﺮدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮﺑﭙﺮﺳﯿﻢ ﮐﻪ ﺟﺎﻋﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪﺑﻼواﺳﻄﻪ ﻣﻮﺟﻮدي را ﮐﻪ ﺳﯿﺎه اﺳﺖ اﺑﺪاع‬ ‫ﮐﻨﺪ؟ ﺟﻮاب ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻋﻞ ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻫﯿﺎت وﻣﻮﺟﻮدات ﻣﺠﻌﻮﻟﻪ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ .‬درواﻗﻊ ﻃﻮﺳﯽ ﺟﻌﻞ‬ ‫‪ - 214‬ﻗﻮﻧﻮي درﻗﻮل اول ازرﺳﺎﻟﻪ » ﺗﻮﺟﻪ اﺗﻢ « ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫» ﺷﮏ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﺴﺘﯽ ﻣﺎ ازﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﯿﺰي ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺮﺗﻮي از او ﺑﺮﻣﺎ ﺗﺎﻓﺘﻪ وﻇﻠﻤﺖ ﻋﺪم ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻮر وﺟﻮد ﺗﺒﺪﯾﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ .‬ﭼﻮن‬ ‫ﭘﺮﺗﻮي از آﻓﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﺮزﻣﯿﻦ ﺗﺎﺑﺪ وﺗﺎرﯾﮑﯽ وي ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﺗﺒﺪل ﯾﺎﺑﺪ‪ «.‬ﻣﺘﻦ رﺳﺎﻟﻪ ‪ /‬ﺻﻔﺤﻪ ‪ 143‬ﻧﺸﺮﯾﻪ ﺣﺎﺿﺮ‪/‬‬

‫‪111‬‬

‫واﺑﺪاع راﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎدرﺑﺎره ﺳﺆال دوم ﻃﻮﺳﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯿﺎت ﻣﻦ ﺣﯿﺚ ﻫﯽ ﻣﺎﻫﯿﮥ ازاﻣﻮروﺟﻮدﯾﻪ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻬﻤﯽ‬ ‫ازوﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻫﯿﺎت را ﺑﻪ ﺗﺼﻮرﻣﯽآورد‪ ،‬آﻧﻬﺎﻧﻮﻋﯽ وﺟﻮد ﻋﻘﻠﯽ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و وﻗﺘﯽ ﻣﺎﻫﯿﺎت‬ ‫را دراﻋﯿﺎن ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ وﺟﻮدﻋﯿﻨﯽ ﭘﯿﺪاﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﺟﻮدﻋﯿﻨﯽ ﻣﺎﻫﯿﺎت ازﻣﻮﺟﺪآﻧﻬﺎ اﺳﺖ ووﺟﻮد ﻋﻘﻠﯽ ازﮐﺴﯽ اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ آﻧﻬﺎرا ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﯽآورد‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ ازﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮوﺣﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻗﻮﻧﻮي– ﮐﻪ ازاﻣﻬﺎت ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﯽرود– ﺑﺤﺚ ﻋﻘﻮل ﮐﺜﯿﺮه‬ ‫وﮐﯿﻔﯿﺖ ﺻﺪورآﻧﻬﺎ ازﻣﺼﺪرواﺣﺪ– ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻞ اول اﺳﺖ–ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻋﻠﺖ‬ ‫ﺻﺪورﮐﺜﺮت ازوﺣﺪت راﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ »اﻟﻮاﺣﺪ ﻻﯾﺼﺪرﻋﻨﻪ اﻻاﻟﻮاﺣﺪ« ﺗﻮﺿﯿﺢ داد‪ .‬ﻃﻮﺳﯽ در ﺟﻮاب اﻋﺘﺮاف‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺤﺚ ﺑﺴﯿﺎرﭘﯿﭽﯿﺪه وﺳﺨﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري ازﻋﻘﻼء درﺣﻞ آن ﺑﺎ ﺷﮑﺴﺖ روﺑﺮو‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎﻣﺮاد ازاﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ازواﺣﺪ ﺑﻪ ﺟﺰواﺣﺪﺻﺎدرﻧﻤﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرواﺣﺪ ﻓﻘﻂ‬ ‫واﺣﺪ ﺻﺎدر ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ازواﺣﺪﺑﺎﻋﺘﺒﺎرات ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ اﺷﯿﺎ‪ ،‬ﮐﺜﯿﺮه ﺻﺪورﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ واﺣﺪ‬ ‫)‪ (1‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر دو )‪ (2‬ﻧﺼﻒ )‪ (1/2‬وﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺳﻪ )‪ (3‬ﺛﻠﺚ )‪ (1/3‬اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻃﻮﺳﯽ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ درﮐﺘﺎب‬ ‫»ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺷﺎرات و ﺗﻨﺒﯿﻬﺎت« وي آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وي–ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎدﺑﻪ ﻗﻮل ﻓﻼﺳﻔﻪ–ﺑﺮاي ﻋﻘﻞ اول ﭼﻬﺎراﻋﺘﺒﺎر ﻗﺎﺋﻞ ﻣﯽ ﺷﻮد اﻋﺘﺒﺎر وﺟﻮدي ﮐﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ دارد؛‬ ‫اﻋﺘﺒﺎرﻣﺎﻫﻮي ﮐﻪ ازذات ﺧﻮددارد؛ اﻋﺘﺒﺎرﻋﻠﻢ ﺑﻪ اول ﮐﻪ آن راازﻃﺮﯾﻖ ﻧﻈﺮﺑﻪ اول ﮐﺴﺐ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻠﻤﯽ‬ ‫ﺑﻪ ذات ﺧﻮد ﮐﻪ آن رااز ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺻﻮرت و ﻣﺎده ﻓﻠﮏ‪ ،‬ﻋﻘﻞ وﻧﻔﺲ ﻓﻠﮏ ﻧﯿﺰﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪاﯾﻦ اﻋﺘﺒﺎرات ﺻﺎدرﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ازدﯾﮕﺮﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮوﺣﻪ‪،‬‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎب ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﺛﺒﺎت آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در اﯾﻨﺠﺎ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﯽ در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻣﻦ« ﺿﺮورﺗﺎً‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪان )ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ( اﺷﺎره ﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺛﺒﻮت آن ﻓﻄﺮي اﺳﺖ واﺣﺘﯿﺎج ﺑﻪ ﺑﺮﻫﺎن ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﺗﺠﺮﯾﺪﻧﻔﺲ‬ ‫ﻧﯿﺰاﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﮐﻠﯿﺎت وﻣﻌﻘﻮﻻت ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬وازاﻣﻮرﺟﺴﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮي اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﻧﻘﺴﺎمﭘﺬﯾﺮﻧﯿﺴﺖ؛‬ ‫و ﭼﻮن ﺟﻮﻫﺮﻧﻔﺲ ﺑﺴﯿﻂ اﺳﺖ وﺑﻪ ﻋﻠﻞ داﺋﻢ اﻟﻮﺟﻮد ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﻓﻨﺎدرآن راه ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮﻣﺎﻧﻨﺪارﺳﻄﻮ و‬ ‫ﻣﺸﺎﺋﯿﺎن ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺣﺪوث ﻧﻔﺲ اﺳﺖ ودﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮﻗﺪﻣﺖ آن ﻧﻤﯽ ﺑﯿﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﻼخ ﻧﻔﺲ ازارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺑﺪن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ –‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻗﻮﻧﻮي – اﯾﻦ اﻧﺴﻼخ )ﺑﯿﺮون آﻣﺪن( ﻧﻪ ﺑﻪ اراده ﻧﻔﺲ‪ -‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ارﺗﺒﺎط ﻧﻔﺲ ﺑﺎﺑﺪن ﻧﯿﺰ ﺑﺪون‬ ‫اراده ﻧﻔﺲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ– اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﺰاج )ﻣﺮگ( ﻧﻔﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﯿﺮون آﻣﺪن آن‬ ‫ازارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺑﺪن ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫درﺟﻮاب ﻗﻮﻧﻮي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪﮐﻪ وي اﺷﺨﺎﺻﯽ ازاﻫﻞ اﷲ راﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻧﺴﻼخ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه اراده وﻗﺼﺪﻣﺮگ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﻣﺮدﻧﺪ‪ .‬دراداﻣﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺤﺚ ﻗﻮﻧﻮي ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺗﺠﺮﯾﺪ ﮐﺎﻣﻞ‬ ‫و ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﺑﯿﻦ ﻧﻔﺲ و ﺑﺪن ﻗﺒﻞ ازﻣﺮگ ﻧﯿﺰﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؟ وﯾﺎ ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﻌﺪازﻣﺮگ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬ ‫‪112‬‬

‫ﻃﻮﺳﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ ازﻣﺮگ ﻗﻄﻊ ارﺗﺒﺎط ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ اﻫﻞ ﮐﻤﺎل ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻗﺒﺎل ﺑﻪ آﺧﺮت‬ ‫واﻋﺮاض ازدﻧﯿﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﺮگ ﺳﻌﺎدت ﻋﻈﻤﯽ وﺣﻀﺮاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺆال دﯾﮕﺮﻗﻮﻧﻮي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﯿﮑﻞ راﺗﺪﺑﯿﺮ )ﻫﺪاﯾﺖ( ﻣﯽﮐﻨﺪ! آﯾﺎﻧﻔﺲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ‬ ‫ﻫﯿﺎﮐﻞ وﺻﻮرﻣﺘﻌﺪده درآن واﺣﺪاﺳﺖ؟ ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻌﻀﯽ ازﻧﻔﻮس ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﮐﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ دراﯾﻦ ﻧﺸﺎه دﻧﯿﺎ ﮐﺴﺐ‬ ‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ -‬ﻗﺎدرﻫﺴﺘﻨﺪ‪ -‬ازﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻮم واﻋﻤﺎل ﺧﺎص– ازﻣﺮﺗﺒﻪ ﺟﺰﺋﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯿﻪ ﺗﺮﻗﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﻓﻌﺎل‬ ‫ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﺗﺠﺮدش ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﮐﻮن وﻓﺴﺎد ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺻﻮرش راﺑﺮﻋﻬﺪه دارد؟‬ ‫ﻗﻮﻧﻮي ﺧﻮداﺷﺨﺎص زﯾﺎدي را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺎن ﺗﺮﻗﯽ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪﮐﻪ ﻧﻔﻮﺳﺸﺎن ازﺟﺰﺋﯽ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ رﺳﯿﺪه و‬ ‫ﭼﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺻﻌﻮد ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﻘﻞ اول ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮازﻋﻘﻞ ﻓﻌﺎل اﺳﺖ وﺣﺪت ﭘﯿﺪا ﮐﺮدهاﻧﺪ وﺣﺘﯽ ازﺗﻤﺎم ﻋﻘﻮل ﻧﯿﺰ‬ ‫ﻓﺮاﺗﺮرﻓﺘﻪ وﺑﺎﺣﻖ وﺻﻠﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺟﻮاب ﻃﻮﺳﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻮس ﻫﯿﺎﮐﻞ راﺑﺎ ﻗﻮاي ﻓﺎﻗﺪﺷﻌﻮرﻣﺜﻞ ﻗﻮه ﻏﺎذﯾﻪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﯿﻪ وﻣﻮﻟﺪه وﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬ ‫ﺑﺎﻗﻮاي ذي ﺷﻌﻮرﻣﺜﻞ ادراﮐﺎت ﺣﺴﯿﻪ وﺑﻌﻀﺎً ﻧﯿﺰﺑﺪون ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي آﻻت ﺑﻠﮑﻪ ذاﺗﯽ وﺑﻪ ﺗﺤﺮﯾﮏ ارادي ﺟﺬب‬ ‫ودﻓﻊ ﻣﺜﻞ ﻗﻮه ﺷﻬﻮﯾﻪ وﯾﺎﻏﻀﺒﯿﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ وﺗﺪﺑﯿﺮﻣﯽآورد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮﻏﯿﺮازاﯾﻦ ﺑﺪن ﻧﻔﺲ ﻗﺎدرﺑﻪ ﻫﺪاﯾﺖ وﺗﺪﺑﯿﺮ ﻫﯿﺎﮐﻞ‬ ‫دﯾﮕﺮدرآن واﺣﺪﺑﻮد ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺷﻌﻮرداﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ ﻧﻔﻮس ﻗﺎدرﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮآﻧﻬﺎ آﺛﺎر‬ ‫ﺗﺤﺮﯾﮑﯽ و ﻏﯿﺮﺗﺤﺮﯾﮑﯽ وارد آورﻧﺪ ﻣﺜﻞ ﺳﺤﺮ و ﭼﺸﻢ زدن‪ .‬ﺗﺄﺛﯿﺮﻧﻔﻮس ﻗﻮي ﻣﺜﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮدﻋﺎوﯾﺎﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎء و‬ ‫ﻣﻌﺠﺰات اﻧﺒﯿﺎء اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻃﻮﺳﯽ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻋﻘﯿﺪه ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﺗﺮﻗﯽ ﻧﻔﻮس ازﻣﺮﺗﺒﻪ ﺟﺰﺋﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﯿﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻔﻮس ﮐﺎﻣﻠﻪ ﭼﻨﺎن‬ ‫ارﺗﻘﺎﺋﯽ ﯾﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺒﺪاء اول ﻧﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ درﻫﻤﺎن ذات ﺟﺰﺋﯿﻪ اﺷﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻟﺰوﻣﯽ‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﻐﯿﺮ در اﺻﻮل ﻋﺎم ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﻪ و روﺣﺎﻧﯿﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ ﻧﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺨﺎﻟﻒ اﯾﻦ رأي اﺳﺖ وﻣﻌﺘﻘﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺟﻪﻧﺼﯿﺮﻣﻨﻈﻮرﻗﻮﻧﻮي را از اﺗﺤﺎد ﺑﺪ ﻓﻬﻤﯿﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﺗﺤﺎد »ﺗﺼﯿﯿﺮاﻟﺬاﺗﯿﻦ ذاﺗﺎ واﺣﺪه« ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻃﻮﺳﯽ ﻋﻘﯿﺪه دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ در اﺛﺮ اﺗﺤﺎد‪ ،‬ﻓﺎﻋﻞ وﻣﻔﻌﻮل‬ ‫ذات واﺣﺪي ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮرﻗﻮﻧﻮي اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﻮس ﺟﺰﺋﯿﻪ ﺑﺎﻧﻔﻮس ﮐﻠﯿﻪ ﻣﺘﺤﺪﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻔﻮس‬ ‫ازﺟﺰﺋﯿﺖ ﺧﻮدﺗﺮﻗﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪوﻧﺴﺦ اوﺻﺎف ﺗﻘﯿﯿﺪﯾﻪ ﻋﺎرض ﺑﺮﺧﻮد را ﮐﺮده وﺑﻪ ﮐﻠﯿﺖ اﺻﻠﯽ و اوﻟﯿﻪ ﺧﻮد ﻋﻮدت‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬درﺣﺎﻟﺖ وﻣﻘﺎم ﺟﺰﺋﯿﺖ ﻧﻔﺲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺒﺪاء اول ﻧﯿﺴﺖ وﺑﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺪداً ﮐﻠﯽ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ اﺳﺎﻟﻪ واﺟﻮﺑﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﮔﺰارش ﻣﺨﺘﺼﺮي ازآن درﺑﺎﻻ آﻣﺪ‪ -‬ﻗﻮﻧﻮي رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫»ﻫﺎدﯾﻪ« را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪوارﺳﺎل ﻣﯽدارد‪.‬‬ ‫درﻧﺎﻣﻪ ﺳﻮم وي ﺑﻪ ﻃﻮﺳﯽ ازاﺟﻮﺑﻪ وﺑﺮاﻫﯿﻦ وي ﮐﻪ ﺣﻞ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﺮده اﺳﺖ ﺗﺸﮑﺮ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ واﻗﻌﺎً ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وي ازﺟﻮابﻫﺎ راﺿﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ازﻫﻤﯿﻦ رو رﺳﺎﻟﻪ »ﻫﺎدﯾﻪ« را ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺤﻘﻘﻮن را ﺑﺮاي وي واﺿﺤﺘﺮ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ودرﺿﻤﻦ ﺧﻄﺎﻫﺎ و اﺷﺘﺒﺎﻫﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺑﯿﻦ اﻫﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ وﻣﺬاﻫﺐ‬ ‫ارﺑﺎب اﻋﺘﻘﺎد از ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ »ﻟﻔﻈﯽ ﭼﻨﺪﮐﻪ ﺑﺮﺳﺒﯿﻞ اﺷﺘﺮاك اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ« ازﻣﯿﺎن ﺑﺮدارد‪ .‬اﻣﺎرﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎدﯾﻪ‬ ‫‪113‬‬

‫دوﻓﺼﻞ دارد‪.‬‬ ‫درﻓﺼﻞ اول ﮐﻪ » ﻓﺼﻠﯽ ﮐﻠﯽ « ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﺪه وﺑﯿﺸﺘﺮاز دوﺳﻮم ازﻣﻄﺎﻟﺐ رﺳﺎﻟﻪ رادرﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻗﻮﻧﻮي ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻬﻢ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه دراﺳﺌﻠﻪ واﺟﻮﺑﻪ ازدﯾﺪ » ﻣﺤﻘﻘﻮن « ﻣﯽﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم ﻣﻮﺿﻊﮔﯿﺮي ﻗﻮﻧﻮي درﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻌﻀﯽ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻃﻮﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﮐﻪ دراﯾﻦ ﻣﺘﻮن ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪﺳﯿﺎق ﮐﻼم وﻧﺤﻮه اﺳﺘﺪﻻل و اﺳﺘﻔﺎده ﻗﻮﻧﻮي ازﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﺮﺧﻼف ﻋﺮﻓﺎي ﻣﺘﻘﺪم ﺑﺎﺑﻪ ﮐﺎرﮔﯿﺮي زﺑﺎن وﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻗﺼﺪ رد وﻧﻔﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ راﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ازاﯾﻦ اﺑﺰار ﻗﺼﺪﺗﺤﮑﯿﻢ وﻗﻮام ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺧﻮدرادارد‪.‬‬ ‫ﻗﺒﻞ از»اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ« دوﻋﺎرف ﻣﺸﻬﻮرﻧﯿﺰازاﯾﻦ روش اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻋﯿﻦاﻟﻘﻀﺎةﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬ودﯾﮕﺮي ﺷﯿﺦ‬ ‫ﺷﻬﺎب اﻟﺪﯾﻦ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺣﺒﺶ ﺑﻦ اﻣﯿﺮك ﺳﻬﺮوردي‪.‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺪﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ازدﻻﯾﻞ ﻧﺸﺮوﮔﺴﺘﺮش ﻋﻘﺎﯾﺪ وﻧﻈﺮﯾﺎت » اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ «‪ -‬اﺳﺘﺎدﻗﻮﻧﻮي– ﻫﻤﯿﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ وﮐﻼم ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫رﺳﺎﺋﻞ ﻣﺠﺬوﺑﯿﻪ‬ ‫ﻫﻔﺖ رﺳﺎﻟﻪ ازﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ‬ ‫ﺳﯿﺪﻣﺴﻌﻮدزﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﺗﻮﺿﯿﺢ‬ ‫ﮐﺘﺎب »رﺳﺎﯾﻞ ﻣﺠﺬوﺑﯿﻪ« )ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻫﻔﺖ رﺳﺎﻟﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ( ﮐﻪ ازآﺛﺎرﺣﻀﺮت ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ اﺳﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﺖ آﻗﺎي ﺣﺎﻣﺪﻧﺎﺟﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ وﺟﺰء ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ‬ ‫ﻗﻄﻊ وزﯾﺮي وﭘﻨﺠﺎه وﺷﺶ ‪ 341 +‬ﺻﻔﺤﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺸﻬﺎي ﮐﺘﺎب ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺎﺷﺮ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺼﺤﺢ‪،‬‬ ‫رﺳﺎﻟﻪﻫﺎي ﻫﻔﺘﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬وﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎي اﻧﺘﻬﺎﯾﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺼﺤﺢ ﺷﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﻣﻮارداﺳﺖ‪ :‬زﻧﺪﮔﯽﻧﺎﻣﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﺳﻪ رواﯾﺖ )رواﯾﺖ ﺧﻮدﺷﺎن؛‬ ‫رواﯾﺖ ﺟﻨﺎب ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺴﺘﺎناﻟﺴﯿﺎﺣﻪ؛ رواﯾﺖ ﻧﺎﯾﺐ ﺻﺪرﺻﺎﺣﺐ ﻃﺮاﯾﻖاﻟﺤﻘﺎﯾﻖ(‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﯽ‬ ‫ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ درﺑﺎره ﺷﯿﻮه ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻫﺮﯾﮏ ازرﺳﺎﻟﻪﻫﺎ‪ ،‬وﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺼﺤﯿﺢ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ وﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺗﺼﻮﯾﺮﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ رﺳﺎﯾﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺗﯿﺐ رﺳﺎﯾﻞ ﻧﯿﺰﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ :‬اﻋﺘﻘﺎدات‪ ،‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ » اﻧﺎاﺻﻐﺮﻣﻦ رﺑﯽ…«‪ ،‬ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء‪ ،‬ﻣﻮﻋﻈﻪ‬ ‫اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺮح دﻋﺎي ﻗﻨﻮﺗﯿﻪ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻤﺤﺒﻪ‪ ،‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ » ﻫﻞ راﯾﺖ رﺟﻼ« ﯾﺎدداﺷﺖ زﯾﺮﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﺬﮐﻮر‬ ‫اﺳﺖ و‪ -‬ﺟﺰﯾﮏ ﻣﻮرد‪ -‬ﻫﻤﻪ ارﺟﺎﻋﺎت آن ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺴﺒﺖ دروﯾﺸﺎن وﺻﻮﻓﯿﺎن ﺑﺎﻋﻨﻮان اﻣﯽ ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻤﯽ ﻣﺮﺗﺒﺖ اﺳﺖ وﺳﻮادوﻓﻀﻞ ﺷﺮط ﺗﺼﻮف‬ ‫ودروﯾﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎدرﻣﯿﺎن اﯾﺸﺎن ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ درﻋﻠﻮم ﻇﺎﻫﺮي ازﺑﺰرﮔﺎن زﻣﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬وازاﯾﻦ ﻟﺤﺎظ‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼًاﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻓﻘﻬﯽ راﺑﻨﯿﺎن ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦﺟﻨﯿﺪ ﺑﻐﺪادي درﺑﯿﺴﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ‬ ‫ﻓﺘﻮاﻣﯽ داد‬

‫‪215‬‬

‫‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪﻏﺰاﻟﯽ اﻫﻞ وﻋﻆ ودرس درﻣﺪارس ﻧﻈﺎﻣﯿﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎه ﻧﻌﻤﺖ اﷲ در ﻣﯿﺪان ﺷﻌﺮوادب‬

‫واردﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺣﺎج ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺤﻤﺪﮔﻨﺎﺑﺎدي ﺳﻠﻄﺎن ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺷﺎﮔﺮدﺣﺎج ﻣﻼﻫﺎدي ﺳﺒﺰواري وﻧﯿﺰﻓﻘﯿﻪ و ﻣﺠﺘﻬﺪ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻨﻨﺪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﻫﺠﻮﯾﺮي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﺣﯿﺪرآﻣﻠﯽ ‪،‬‬ ‫ﻣﻼﻣﺤﺴﻦ ﻓﯿﺾ ﮐﺎﺷﯽ و… دراﯾﻦ رﺷﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ازﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ)‪ 1175-1238‬ه‪.‬ق( ﻧﺎم ﺑﺮد ﮐﻪ آﻗﺎي‬ ‫ﺣﺎﻣﺪ ﻧﺎﺟﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﻫﻔﺖ رﺳﺎﻟﻪ ازآﺛﺎراﯾﺸﺎن راﺗﺼﺤﯿﺢ وﮔﺮدآوري ﮐﺮده و ﺑﺎ ﻧﺎم رﺳﺎﺋﻞ ﻣﺠﺬوﺑﯿﻪ‪ :‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﻫﻔﺖ رﺳﺎﻟﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دراﺧﺘﯿﺎرﻋﻼﻗﻤﻨﺪان ﻗﺮارداده اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﻣﻘﺎم ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺟﻨﺎب‬ ‫ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﯿﻦ اﺷﺎره ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺴﺘﺎن اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ اﯾﺸﺎن راﻧﻈﯿﺮﺷﺎه ﻧﻌﻤﺖ اﷲ وﻟﯽ وﺷﯿﺦ‬ ‫ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ ﻗﻮﻧﻮي‪ 216‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺎم ﻧﺎﻣﯽ آن ﺑﺰرگ » ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮﺑﻦ اﻟﺤﺎج ﺻﻔﺮﺧﺎن ﺑﻦ اﻟﺤﺎج ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن ﺑﻦ اﻟﺤﺎج ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮﺧﺎن‬ ‫‪ - 215‬ﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﮔﻨﺎﺑﺎدي‪ ،‬ﻣﯿﺮزاﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ‪ /‬رﻫﺒﺮان ﻃﺮﯾﻔﺖ وﻋﺮﻓﺎن‪ /‬چ ‪ /3‬ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎراﺗﯽ ﻣﺤﺒﻮب‪ /‬ﺗﻬﺮان ‪/1371‬ص ‪138‬‬ ‫‪ -1‬ص ﺑﯿﺴﺖ ودو‬

‫‪115‬‬

‫اﻟﻬﻤﺪاﻧﯽ اﻟﮑﺒﻮدرآﻫﻨﮕﯽ اﻟﺒﯿﻮك آﺑﺎدي‪ «217‬اﺳﺖ واﺻﻞ وﻧﺴﺐ او از اﯾﻞ » ﻗﺮاﮔﻮزﻟﻮ« واز »اوﯾﻤﺎق اوزﺑﯿﮕﻠﻮ«‪.‬‬ ‫ﭘﺪران آن ﻋﺎرف واﻻﻣﻘﺎم ﺑﺰرگ اﯾﻞ وﺳﺮﺧﯿﻞ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮدﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺟﺪ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽ ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن‪ ،‬درزﻣﺎن ﮐﺮﯾﻢ‬ ‫ﺧﺎن زﻧﺪ اﻋﺘﺒﺎرﺗﻤﺎم داﺷﺖ وﭘﺪرﺑﺰرﮔﻮارﺷﺎن ﺣﺎﺟﯽ ﺻﻔﺮﺧﺎن ﺑﺎ وﺟﻮدرﻓﻌﺖ ﺟﺎه ووﺳﻌﺖ دﺳﺘﮕﺎه‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎرﻣﺘﻘﯽ‬ ‫وﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎرﺑﻮد‪ ،‬وازاﻣﻮردﻧﯿﻮي ﮐﻨﺎره ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ودرﻏﺬا وﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﺮد وﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ ﻃﺎﻋﺖ وﻋﺒﺎدت‬ ‫ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد ودراﮐﺜﺮﺳﺎﻟﻬﺎ ﺑﻪ زﯾﺎرت اﺋﻤﻪ ﻫﺪي )ع( ﺷﺮﻓﯿﺎب ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎآن ﮐﻪ درﺳﺎل آﺧﺮدرﮐﺮﺑﻼ ﺑﻪ دﯾﺎرﺑﺎﻗﯽ‬ ‫ﺷﺘﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻣﺮﭘﺪرازﻃﻔﻮﻟﯿﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪ ،‬واز ده ﺗﺎﻫﺠﺪه ﺳﺎﻟﮕﯽ در ﻫﻤﺪان ادﺑﯿﺎت و‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﻓﺖ وﻧﺰدﯾﮏ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل » ﻋﻠﻮم ﮐﻼم‪ ،‬رﯾﺎﺿﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ و ﻃﺒﯿﻌﯽ « آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‬ ‫ﺑﻪﮐﺎﺷﺎن ﺷﺘﺎﻓﺖ وﻧﺰدﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﻼﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﯽ ﭼﻬﺎرﺳﺎل »ﻋﻠﻮم اﻟﻬﯽ وﻓﻘﻪ واﺻﻮل ﻓﻘﻪ« ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺪﺗﯽ درﻗﻢ ﻧﺰدآﯾﺖ اﷲ ﻣﯿﺮزااﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﻤﯽ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦاﻻﺻﻮل ﺗﻠﻤﺬﮐﺮده و در ﻣﻮرد اﯾﻦ اﯾﺎم‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫»ﻣﮑﺮر اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد ﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ ازﻣﺴﺎﺋﻞ دو ﺳﻪ روز ﮔﻔﺘﮕﻮ و ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﯽاﻓﺘﺎد وﺑﺴﯿﺎري از‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﺠﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ»ﻣﺪارك اﻻﺣﮑﺎم« ﺣﺴﺐاﻻﻣﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺮ»ﺷﺮح ﻟﻤﻌﻪ دﻣﺸﻘﯿﻪ« ﺑﺮﻣﺒﺤﺚ ﻗﻀﺎ و ﺷﻬﺎدات‬ ‫ﻣﻘﯿﺪﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﻈﺮاﺷﺮف اﯾﺸﺎن }آﯾﺖ اﷲ ﻣﯿﺮزااﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﻤﯽ{ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ .‬ﺗﺤﺴﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﺮﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺘﺎوي واﻣﻮرﻣﺴﻠﻤﯿﻦ دروﻻﯾﺖ ﻫﻤﺪان ﺑﺸﻮ«‬

‫‪218‬‬

‫درﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖﮐﻪ ﻣﻔﯿﺪﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ وﻇﺎﻫﺮي اﯾﺸﺎن اﺳﺖ اداﻣﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻘﻞ ﻗﻮل راﺑﺎﯾﺪﺑﯿﺎورﯾﻢ ﺗﺎ‬ ‫ﺷﻤﻪاي ازﻣﻘﺎم ﻣﻌﻨﻮي وزﻫﺪ اﯾﺸﺎن آﺷﮑﺎرﮔﺮدد‪:‬‬ ‫»و ﺿﻌﯿﻒ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺮات ﮐﻠﯿﻪ ﮐﻪ دراﯾﻦ اﻣﺮﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﻧﻤﻮدم ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪم… ﻟﻬﺬا ﺑﺎﻟﻤﺮه اﻋﺮاض از‬ ‫ﻓﺘﺎوي وﻣﺮاﻓﻌﺎت ﻧﻤﻮدن وﻧﻤﺎزﺟﻤﻌﻪ وﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻋﺪم ﻟﯿﺎﻗﺖ ﺧﻮدداﺷﺘﻢ«‪.‬‬

‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ازﻓﻬﺮﺳﺖ ﺑﯿﺴﺖ وﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ آﺛﺎراﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮاردرﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ 219‬ﻏﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎﻓﻘﻬﯽ و‬

‫درﺣﺪود ﻋﻠﻮم رﺳﻤﯽ زﻣﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻣﻄﺎوي رﺳﺎﯾﻞ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﯾﺸﺎن در ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬روﯾﻪ‬ ‫وﺳﯿﺮه ﻣﺒﺎرﮐﻪﺷﺎن ازﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﻨﺪروي وﺗﻨﺪﮔﻮﯾﯽ وﺑﺮآﺷﻔﺘﻦ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ دوراﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎاﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ اﯾﺸﺎن‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﯾﻦ ازوﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﻧﺸﺮآﺛﺎراﯾﺸﺎن ﭘﯿﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاً ﮐﺴﯽ ﺳﺮاغ آﺛﺎر ﻓﻘﻬﯽ‬ ‫اﯾﺸﺎن ﻧﺮﻓﺘﻪ ودو ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪاي ﮐﻪ ازاﯾﺸﺎن ﭼﺎپ ﺷﺪه ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ وﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﻃﺮاﯾﻖ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ‪ .‬آن ﻫﻢ ﺑﺎوﺿﻌﯿﺘﯽ ﻧﻪ‬ ‫ﭼﻨﺪان ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﻻﺑﺪﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎﺷﺮ درﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻮد ﻫﻤﺖ واﻻي ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺤﺘﺮم »ﮔﺎﻣﻬﺎي‬

‫اوﻟﯿﻪ درراه ﻧﺴﺨﻪﯾﺎﺑﯽ وﭼﺎپ ﮐﺎﻣﻞ آﺛﺎراو ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورده اﺳﺖ‪ .220‬ﻋﻠﺖ ﯾﺎﻋﻠﻞ ﺑﯽ ﻣﻬﺮي اﺑﻨﺎي روزﮔﺎرﻫﺮﭼﻪ‬ ‫‪ -2‬ص ﺑﯿﺴﺖ وﻫﻔﺖ‬ ‫‪ - 3‬ص ﻧﻮزده‬

‫‪ -1‬ص ﺳﯽ ودو ﺗﺎ ﺳﯽ وﭼﻬﺎر‬ ‫‪ -2‬ص ﻫﻔﺖ‬

‫‪116‬‬

‫ﺑﺎﺷﺪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺑﺎﺗﻌﺒﯿﺮﻋﺘﺎب آﻣﯿﺰ» ﺳﻠﻮك ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﯽ« ﮐﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﻋﺰﯾﺰ درﻣﻘﺪﻣﻪاش آورده‪ 221،‬ﺑﯽ ارﺗﺒﺎط ﻧﯿﺴﺖ؛‬ ‫وﻣﺎﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اودراﯾﻦ ﻣﻮرد ﭘﯿﺸﺘﺮﻧﻤﯽروﯾﻢ وﻣﻄﻠﺐ راﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﺟﻤﺎل ﺑﺮﮔﺰارﻣﯽﮐﻨﯿﻢ وﺑﺲ‪ .‬ﺑﯽ ﻣﻬﺮي وﺣﺘﯽ‬ ‫ﺟﻔﺎي ﻇﺎﻫﺮﺑﯿﻨﺎن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ زﻫﺪوﻋﺰﻟﺖ ﻧﺸﯿﻨﯽ وﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ازﺧﻠﻖ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن دوران ﺗﺤﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻋﺎرف واﺻﻞ‬ ‫ﻧﺜﺎرش ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺠﺒﻮرﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ رﺳﺎﻟﻪ اﻋﺘﻘﺎدات درﯾﮏ ﻣﻘﺪﻣﻪ وﺳﻪ ﻓﺼﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﮐﻪ ﺣﺴﺐ ﺣﺎل‬ ‫وﺷﺮح ﺳﯿﺮﻋﻘﻠﯽ وﻋﻠﻤﯽ ﻧﮕﺎرﻧﺪه آن اﺳﺖ وﻧﺸﺎن ﻏﻠﺒﻪ ﻃﻠﺐ وﯾﺄس ازﻗﯿﻞ وﻗﺎل ﻣﺪرﺳﻪ راﻓﻘﻂ دراﺷﺎره او ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ‬ ‫ﻧﺸﯿﻨﯽاش وﺑﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﺴﯿﺎراوﺑﻪ ﻋﺒﺎدت وﺑﻪ ﻃﻠﺐ واﺳﺘﺪﻋﺎي اﺧﺬ ذﮐﺮ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﺟﺎزه ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﻣﺎﺑﻘﯽ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻫﻢ‬ ‫اﻗﺮار و اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺮﺳﻮم دﯾﻨﯽ وﺷﯿﻌﯽ اﺳﺖ‪ .‬از اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ وﻋﻠﻢ ﻣﻄﻠﻖ وﻧﻔﯽ ﺗﻌﻄﯿﻞ )اﻧﮑﺎرﺧﺪاوﻧﺪ(‬ ‫وﺗﺸﺒﯿﻪ وﻧﯿﺰﻧﻔﯽ ﺟﺒﺮ وﺗﻔﻮﯾﺾ واﻗﺮار ﺑﻪ ﺣﻘﯿ‪‬ﺖ ﻫﻤﻪ اﻧﺒﯿﺎء وﻣﻌﺎد وﻓﺸﺎر ﻗﺒﺮﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺷﻬﺎدت ﺑﻮﻻﯾﺖ ﻋﻠﯽ)ع( و‬ ‫ﮐﺎﻓﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﯾﺎن اﺋﻤﻪ وﻣﻨﮑﺮان ﺿﺮورﯾﺎت دﯾﻦ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪي ﺣﺪﯾﻘﻪاﻟﺸﯿﻌﻪ ﺑﻪ اﻧﮑﺎر و‬ ‫اﺑﻄﺎل ﺷﺶ ﻃﺎﯾﻔﻪ از ﺻﻮﻓﯿﻪ ردﯾﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻪ ﻓﺼﻞ ﻫﻤﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﺻﻼً درﺑﺎره ﺑﺤﺚ وﺣﺪت وﺟﻮد وﻃﺮﯾﻖ‬ ‫ﺻﺤﯿﺢ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﻋﺎﻟﯽ ﻣﻘﺎم درﻓﺼﻞ اول ﺑﺮاي اﺑﻄﺎل اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎدﺑﻪ وﺣﺪت وﺟﻮد ﺑﺮﻫﺎن ﻣﯽآورد ﮐﻪ‬ ‫»ﺟﻨﺎب اﻗﺪس اﻟﻬﯽ راﮐﻠﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﯾﺎﻣﺜﻞ اوﻣﯽداﻧﺪ وﻣﻤﮑﻨﺎت را اﻓﺮاد او ﻣﯽداﻧﺪ«؛ درﻓﺼﻞ دوم ﺗﻘﺮﯾﺮي اﺳﺘﺎداﻧﻪ‬ ‫ازﻧﻈﺮﮔﺎه ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ذوق اﻟﻤﺘﺄﻟﻬﯿﻦ« ﻣﯽﻧﮕﺎرد ﮐﻪ ﻗﻮل رﻗﯿﺐ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد ووﺣﺪت وﺟﻮدﺗﺸﮑﯿﮑﯽ‬ ‫ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﯿﻦ ﺑﻮده وﻣﺨﺘﺎرﻣﻼﺟﻼل دواﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎدرﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ -‬ﻃﯽ ﭼﻨﺪ ﺻﻔﺤﻪ‪ -‬ﺑﺮاﺳﺎس ﻋﻘﯿﺪه ﺧﺎص‬ ‫ﺧﻮدﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺗﺼﺤﯿﺢ وﺣﺪت وﺟﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﮐﻪ درواﻗﻊ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﮐﻪ اﺻﻞاﻻﺻﻮل اﺳﻼم اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﮔﺮﯾﺰوﮔﺰﯾﺮي ازآن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺳﯿﺮي ﮐﺎﻓﯽ وواﻓﯽ در آﯾﺎت و رواﯾﺖ و ادﻋﯿﻪ ﻣﺎﺛﻮره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺑﺮ اﺳﺎس‬ ‫دﻻﯾﻞ ﻋﻘﻠﯽ وﻧﻘﻠﯽ ﺑﺴﯿﺎري ﺣﺪود ﻋﻘﯿﺪه ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ را ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽدارد‪.‬‬ ‫ﺷﺶ رﺳﺎﻟﻪ دﯾﮕﺮاﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ دودﺳﺘﻪ وﻫﺮﯾﮏ راﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬دﺳﺘﻪ اول‬ ‫ﺻﺮﻓﺎًﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬وﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮﻣﺼﺤﺢ »ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﯽﺗﺮﻧﺪ« ﺷﺎﻣﻞ‪ :‬ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء‪ ،‬ﻣﻮﻋﻈﻪ اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫اﻟﻤﺤﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء درﺑﺎره اوراد واذﮐﺎري اﺳﺖ ﮐﻪ دروﯾﺸﺎن ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﻋﻈﻪ اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ‬ ‫ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي آن ﺑﺰرﮔﻮارﺑﻪ دهﺗﻦ ازﻣﻌﺎﺻﺮان اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺳﺎﻟﻪ اﻟﻤﺤﺒﻪ ﻧﯿﺰدرﺑﺎره ﺣﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻟﺐ وﻣﻐﺰﻃﺮﯾﻔﺖ‬ ‫وﻋﺮﻓﺎن درﻫﻤﻪ ادﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬دﺳﺘﻪ دوم ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﯾﮏ در ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ »اﻧﺎ اﻟﺼﻐﺮ ﻣﻦ رﺑﯽ ﺑﺴﻨﺘﯿﻦ«؛ ﺣﺪﯾﺚ » ﻫﻞ راﯾﺖ رﺟﻼ«؛ ودﻋﺎي ﻗﻨﻮت ﮐﻪ ﻣﺄﺛﻮر ازﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ)ع( اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ رﺳﺎﻻت ﻋﻼوه ﺑﺮآن ﮐﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽاﻧﺪ ﺑﺎﺳﺎﯾﺮ ﻣﻌﺎرف رﺳﻤﯽ اﺳﻼﻣﯽ )ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي وﻓﻠﺴﻔﻪ( ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪا‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫از دﺳﺘﻪ اول ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ ﻧﺨﺴﺖ ازرﺳﺎﻟﻪاﻟﻤﺤﺒﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺠﻬﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺎزﻫﻢ ﻋﺎﻣﺘﺮوﺷﺎﻣﻠﺘﺮازدو رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫دﯾﮕﺮاﺳﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺻﻠﯽ و ﻓﺮﻋﯽ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ در ﺿﻤﻦ ﻫﺸﺖ ﺳﯿﺮ )ﻋﻨﻮان ﻓﺼﻞﻫﺎي رﺳﺎﻟﻪ( آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن‬ ‫‪ -3‬ص ﺷﺎﻧﺰده‬

‫‪117‬‬

‫ﻣﺤﺒﺖ را ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ودرﺟﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ وﻫﻤﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت وﻣﺪارج ﺑﻌﺪ از آن ﻣﺜﻞ ﺷﻮق و اﻧﺲ را ﺛﻤﺮه‬ ‫وﻧﺘﯿﺠﻪ آن ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬وﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﭘﯿﺶ ازآن ﻣﺜﻞ ﺻﺒﺮوزﻫﺪ راﻧﯿﺰ ﻣﻘﺪﻣﻪ آن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآورﻧﺪ‪ 222‬ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ‬ ‫اﯾﻦاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮآن ﮐﺎﻣﻞ واﺻﻞ‪ ،‬ﺑﺸﺮﺑﻪ ﻗﺪرﻃﺎﻗﺖ ﺧﻮداز ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺐ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮد و ﺗﻤﺎم آن ﺣﻘﯿﻘﺖ‬ ‫دردﺳﺘﺮس اوﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻃﺒﻖ ﺷﺮﯾﻔﻪ » ﯾﺤﺒﻬﻢ وﯾﺤﺒﻮﻧﻪ « )ﻣﺎﺋﺪه‪ (54/‬ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺣﺐ ازآن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ وازاﯾﻦ‬ ‫روﻏﺎﯾﺖ وﻧﻬﺎﯾﺖ وﺣﺪوﻣﺮزي ﻧﺪارد‪ 223.‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪﺑﻪ ادﻟﻪ ﻗﺮآن ورواﯾﯽ اﺳﺖ‪ ،‬وﺑﺎﺧﻮاﻧﺪن آن وﻣﻌﻨﺎﯾﯽ‬

‫ﮐﻪ اﯾﺸﺎن ازﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ادﻟﻪ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺴﯿﺎري ﺑﺮراﺑﻄﻪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻣﯿﺎن ﻋﺒﺪ وﻋﺒﺪ وﻣﻌﺒﻮد ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‬ ‫وﻣﺴﻠﻢ ﺑﺪاﻧﻨﺪﮐﻪ روﯾﻪ ﻣﻮردﭘﺴﻨﺪ ﺷﺮع ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ وﻋﺸﻖ وﺣﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ وﺑﺪﻋﺖ دروﯾﺸﺎن ﺑﯽ ﻗﯿﺪوﺑﻨﺪ وﻫﻮﺳﺒﺎز!‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫راﺑﻄﻪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﻣﯿﺎن ﻋﺒﺪوﻣﻌﺒﻮد دررﺳﺎﻟﻪ ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء روﺷﻦﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ درﺑﺎره اوراد ﯾﺎدﻋﺎﻫﺎ و ﻧﯿﺎﯾﺸﻬﺎﯾﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮑﺎن اﻟﯽاﷲ ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺧﻮد ﻣﻮﻇﻔﻨﺪ دراوﻗﺎت ﺧﺎص ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬دراﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺪت ﻣﺤﺒﺖ‬

‫وراﺑﻄﻪ ﻋﺎﺷﻘﺎﻧﻪ ﺑﺎﺗﻌﺒﯿﺮ » ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻋﺒﻮدﯾﺖ « ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ » اﺷﺘﻐﺎل ﻗﻠﺐ وﻗﺎﻟﺐ ﻋﺒﺪ«‪ 224‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﻌﺒﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﺗﻦ وﺟﺎن ﺳﺎﻟﮏ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﻪ دوﺳﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺎدات راﻫﻢ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻗﻠﺒﯽ وﻗﺎﻟﺒﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮدﻋﺒﺎدات ﻗﻠﺒﯽ ﻧﯿﺰدودﺳﺘﻪاﻧﺪ‪225.‬اول »ﻋﺒﺎدت ﻗﻠﺐ ﺑﻌﺪازﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻘﺎﯾﺪﺣﻘﻪ اﺷﺘﻐﺎل ﻟﺴﺎن ﻗﻠﺐ اﺳﺖ ﺑـﻪ‬

‫ذﮐﺮﻋﻠﯽاﻟﺪوام ﺑﺤﺴﺐ اﺟﺎزه ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﺲ ﻣـﺄذون از اﻣﺎم ﻣﻌﺼﻮم« ودﯾـﮕﺮي » اﺷﺘﻐﺎل اذن ﻗﻠﺐ ﺑﺮﺗﻠﻘﯽ واردات و‬

‫اﻟﻬﺎﻣﺎت رﺑﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ وﺧﻄﺎﺑﺎت ﺳﺒﺤﺎﻧﯿﻪ« راﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎدات ﻗﺎﻟﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﻪ ﻗﺴﻢ اﺳﺖ‪ :226‬ﺑﻌﺪازاﻗﺎﻣﻪ ارﮐﺎن ﻇﺎﻫﺮه‬

‫ﺷﺮﻋﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎﺧﺘﻦ ارﮐﺎن وﺟﻮارح اﺳﺖ ﺑﺨﺪﻣﺖ آن ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﺲ ﻣﺄذون ﮐﻪ ﺷﯿﺦ راه وﭘﯿﺮاﮔﺎه ﻋﺒﺎرت ازآن‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ذوﻓﻨﻮن اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸﻐﻮل ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻟﺴﺎن ﺑﻪ ﺗﻼوت اوراد وارده ازﺻﺎﺣﺐ ﻧﻔﺲ واﺟﺎزه ﺷﯿﺦ راه‪ -‬اوﻣﻦ‬ ‫ﯾﻨﻮب ﻋﻨﻪ‪-‬ﮐﻪ ﻣﺄﺧﻮذ اﺳﺖ ازاﻧﻔﺎس‪ ،‬واﺟﺎزات ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻃﺮﯾﻘﺖ وﻣﺮﺷﺪان راه ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺟﺎره‬ ‫اﯾﺸﺎن ﯾﺪاً ﺑﯿﺪ وﻧﻔﺴﺎً ﺑﻨﻔﺲ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﯿﻪ اﻟﺼﻠﻮه واﻟﺴﻼم‪ » .‬ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء« درﺑﺎره ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺴﻢ اﺧﯿﺮ‬ ‫ازﻋﺒﺎدات ﻗﺎﻟﺒﯽ اﺳﺖ وﺑﻌﺪاز ﻣﻘﺪﻣﻪ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬دوﻓﺼﻞ وﺧﺎﺗﻤﻪ آن ﻫﺮﯾﮏ ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ ازاﯾﻦ اوراد ﻣﺆﻇﻔﻪ اﺧﺘﺼﺎص‬ ‫ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﺼﺤﺢ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ اﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ازاﺻﻄﻼﺣﺎت دﺷﻮارﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ آﻧﻬﺎﺑﻪ آﺧﺮآن اﻓﺰوده‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺪون‬ ‫آن ﻓﻬﻢ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺟﺎداردﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن اﯾﻦ زﺣﻤﺖ او را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻨﺪ وآن راﺑﻪ دﻋﺎﯾﯽ ارج ﺑﻨﻬﻨﺪ‪.‬‬ ‫آﺧﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ دﺳﺘﻪ اوﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدم ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻟﻠﺴﺎﻟﮑﯿﻦاﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺣﻀﺮت ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ‬ ‫اﺳﺖ درﺟﻮاب ده ﺗﻦ ازﻣﺮﯾﺪان‪ .‬ﺳﻨﺖ ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري وﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ وﻣﮑﺎﺗﯿﺐ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺰء ﺳﻨﺘﻬﺎي ﺣﺴﻨﻪاي اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺼﻮف وﻋﺮﻓﺎن ﻣﻘﯿﺪﺑﺪان ﺑﻮده وﻫﺴﺘﻨﺪ وﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮآن رادرﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺻﺎﻟﺢ وﺑﺨﺶ ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ‬ ‫‪ - 222‬ص ‪258‬‬ ‫‪ -2‬ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ‬

‫‪ -1‬ص‪131‬‬

‫‪ -2‬ص ‪132-131‬‬ ‫‪ -3‬ص‪132‬‬

‫‪118‬‬

‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎﺑﻨﺪه ﻣﯽﺗﻮان ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ دوﻟﺤﺎظ ارزﺷﻤﻨﺪ وﭘﺮاﻫﻤﯿﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اوﻻً ﺣﺎوي ﻧﮑﺎت ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ واﺧﻼﻗﯽ‬ ‫ﺑﺴﯿﺎرﻧﻐﺰي اﺳﺖ وازاﯾﻦ ﻧﻈﺮﮔﻨﺠﯿﻨﻪاي ﺑﺴﯿﺎرﭘﺮارزش ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺛﺎﻧﯿﺎً ﭼﻮن اﺻﻮﻻً ﺧﻄﺎب ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻮم‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ وﺑﻪ ﻋﻼوه ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺮاي ﻣﺮﯾﺪان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬درآﻧﻬﺎ ﺷﺎﯾﺒﻪ ﺗﻘﯿﻪ وﻗﯿﺪ و ﺑﻨﺪ ﭼﻨﺪان وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﺎن وﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﯾﺪه ﺷﮏ ﺑﻪ اﻫﻞ ﺳﻠﻮك ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺑﺴﯿﺎري ازﻋﻘﺎﯾﺪوﻧﻈﺮﯾﺎت اﯾﺸﺎن ﺑﯽﭘﺮده‬ ‫وﻋﯿﺎن آﮔﺎه ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ازاﯾﻨﻬﺎﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎراﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪﻃﺎﻫﺮﮐﻨﮕﺮ آﺑﺎدي ﺟﻤﻊآوري ﮐﺮده وﻧﺎم ﻣﻮﻋﻈﻪ‬ ‫اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ راﻫﻤﻮ ﺑﺪانﻫﺎ دادهاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﻫﻢ آن را ازروي ﻧﺴﺨﻪاي ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻔﺮد ﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ دوم ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازاﯾﻦ اﺷﺎره ﺷﺪدرﺷﺮح دوﺣﺪﯾﺚ ودﻋﺎي ﻗﻨﻮت ﻣﺄﺛﻮر ازﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮ اﺳﺖ‬ ‫وﺑﺎﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ ودراﯾﺖ‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ وﻣﺒﺤﺚ وﺟﻮد وﺑﺮاي اﻣﺮوزيﺗﺮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮏ‬ ‫ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺪاﻣﯽﮐﻨﺪرﺳﺎﻟﻪ دوم ﮐﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ » اﻧﺎاﺻﻐﺮﻣﻦرﺑﯽﺑﺴﻨﺘﯿﻦ « اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ آن راﺑﻪ اﻣﺎم‬ ‫ﻋﻠﯽ)ع( ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ وﺑﻌﻀﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﺤﻀﺮت رﺳﻮل)ص(‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺤﺘﺮم » اﮔﺮﺣﺪﯾﺚ ﻣﻨﻘﻮل ازﺣﻀﺮت‬ ‫ﻋﻠﯽ ﻋﻠﯿﻪاﻟﺴﻼم ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﯿﻪ آﺳﺎﻧﺘﺮﺧﻮاﻫﺪﺑﻮد‪ .‬ﭼﻪ ﻣﺮاد از ﺳﻨﺘﯿﻦ‪ -‬ﮐﻪ درﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻌﻀﯽ از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﺳﻨﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪-‬‬ ‫دوﻣﺮﺣﻠﻪ اﺳﺖ‪ ،‬وﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ ﺑﻪ دو ﻣﺮﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺘﺄﺧﺮ ازﺣﻀﺮت رﺑﻮﺑﯽاﻧﺪ ﯾﮑﯽ ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺣﺪﯾﺖ ودﯾﮕﺮي ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺒﻮت‬

‫ﺣﻀﺮت ﺧﺘﻤﯽ ﻣﺮﺗﺒﺖ «‪ .227‬ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻗﺎﺿﯽ ﺳﻌﯿﺪﻗﻤﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪﻋﺒﺪاﷲ ﺷﺒﻮ‪ ،‬ﻣﻼﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﯽ‪ ،‬وﻣﯿﺮزا آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‬

‫ﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﺷﻮارﺷﺮح ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎﺣﻀﺮت ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ راﻣﻨﻘﻮل ازرﺳﻮل)ص( ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪،‬‬ ‫وﺑﺮاﺳﺎس ﺳﻪ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﻌﻨﺎي رب ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ازدﯾﺒﺎﭼﻪ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﺧﻮد‪ ،‬درﺿﻤﻦ ﺳﻪ ﻓﺼﻞ )ﺑﻪ‬ ‫ﺗﻌﺒﯿﺮﺣﻀﺮﺗﺸﺎن ﺳﻪ ﻧﻮر( آن اﺣﺘﻤﺎﻻت راﻣﺒﻨﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮﺧﻮد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬روش اﯾﺸﺎن دراﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻣﺆﻟﻒ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮارآن » ﺑﺮﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ازﺣﮑﻤﺎءاﻟﻬﯿﯿﻦ وﻋﺮﻓﺎي واﺻﻠﯿﻦ « اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ روش اﯾﺸﺎن دردو رﺳﺎﻟﻪ‬ ‫دﯾﮕﺮﻧﯿﺰﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﯾﻘﻪ ﻣﺬﮐﻮرﮐﻪ ﺣﺎﮐﯽ ازﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ ﻋﺮﻓﺎن ﻧﻈﺮي وﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ‪ ،‬درﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ »ﻫﻞ راﯾﺖ‬ ‫رﺟﻼ…« ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ وﮐﻮﺗﺎﻫﺘﺮﯾﻦ رﺳﺎﻻت اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﺷﮑﺎرﺗﺮ وﺑﺎرزﺗﺮاﺳﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن دراﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‬

‫ازﻫﺮﻣﺲ وﻣﻌﻠﻢ اول ﻧﻘﻞﻗﻮل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪228‬و» ﻃﯿﻦ « را ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و ﮐﻠﯿﺪيﺗﺮﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﺑﻪ»وﺟﻮد«‬ ‫ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎره ﺳﺆال وﺟﻮاب ﺣﻀﺮت اﻣﯿﺮﺑﺎﻣﺮدي اﺳﺖ ﮐﻪ ازﻃﯿﻦ )ﮔﻞ( اﺳﺖ و رو و راﻫﺶ ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻞ اﺳﺖ وﺧﻮدش ﻋﯿﻦ ﮔﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﺸﺎن آن ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ » اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ«‪ ،‬وﻃﯿﻦ » اﺻﻞاﻻﺻﻮل «‬ ‫ﯾﺎﺧﻮدوﺟﻮداﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﺷﻮارﻧﯿﺰ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﺣﺎﻓﻆ رﺟﺐ ﺑﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻼﻋﻠﯽ ﻧﻮري وﻣﻼﻣﺼﻄﻔﯽ ﻗﻤﺸﻪاي‬ ‫ﺷﺮح ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ وﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ دوﺷﺮح ﺑﺮاﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺤﺘﺮم ﺷﺮح اﺟﻤﺎﻟﯽ اﯾﺸﺎن‬ ‫رادراﯾﻨﺠﺎ آورده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫»ﺷﺮح دﻋﺎي ﻗﻨﻮﺗﯿﻪ« ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ اﺳﺖ وﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ دﯾﺒﺎﭼﻪ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺷﺮح دﻋﺎوﯾﮏ ﺧﺎﺗﻤﻪ‬ ‫‪ - 227‬ص ﺳﯽ وﺷﺶ‬

‫‪ - 228‬ص ‪ -3 111‬ص ‪278‬‬

‫‪119‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽﺑﻦ اﺑﯽ ﻃﺎﻟﺐ اﺳﺖ وﺑﺎز ازاﺣﺎدﯾﺚ ﻣﺸﮑﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪهاي ازﺑﺰرﮔﺎن‪-‬‬ ‫ﻣﺜﻞﻣﻼﻋﺒﺪاﻟﺼﻤﺪﻫﻤﺪاﻧﯽ آن راﺷﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬دراﯾﻨﺠﺎﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﺮﮔﻮﻧﻪﺗﻮﺿﯿﺤﯽﺧﻮددﻋﺎرا ﻣﯽآورﯾﻢ‪ ،‬وﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‬

‫راﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﻃﻼع ﺑﯿﺸﺘﺮﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺘﺎب ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﯿﻢ‪ »:‬اﻟﻠﻬﻢ ﻧﻮرﻇﺎﻫﺮي ﺑﻄﺎﻋﺘﮏ‪ ،‬وﺑﺎﻃﻨﯽ ﺑﻤﺤﺒﺘﮏ‪ ،‬وﻗﻠﺒﯽ‬

‫ﺑﻤﻌﺮﻓﺘﮏ‪ ،‬وروﺣﯽ ﺑﻤﺸﺎﻫﺪﺗﮏ‪ ،‬وﺳﺮي ﺑﺎﺳﺘﻘﻼل اﺗﺼﺎل ﺣﻀﺮﺗﮏ‪ ،‬ﯾﺎذواﻟﺠﻼل واﻻﮐﺮام‪«.‬‬

‫درﺧﺎﺗﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪدرﻣﻮرد ﺳﻪ رﺳﺎﻟﻪ آﺧﺮﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﻬﻢ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﻋﺰﯾﺰﮐﺘﺎب درﺗﻮﺿﯿﺤﯽ ﮐﻪ‬

‫ﺑﺮاي ﻫﺮﯾﮏ ازرﺳﺎﺋﻞ درﻣﻘﺪﻣﻪ ﺧﻮدآوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮردﺑﻪ ﻣﻮرد ﺗﺬﮐﺮدادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ ازاﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ودﻋﺎي‬ ‫ﻗﻨﻮﺗﯿﻪ را درﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮرواﯾﯽ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪229‬ﺑﺎﯾﺪاﻓﺰود ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﮐﺲ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰآﻧﻬﺎرا درﻣﻨﺎﺑﻊ وﻣﺮاﺟﻊ رواﯾﯽ‬

‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ اﯾﻦ دوﺳﻪ ﻣﻮردﺧﺘﻢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﺑﻄﻮرﮐﻠﯽ ﺑﻪ ﺑﻌﻀﯽ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎدواﺳﺘﺸﻬﺎد ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻏﯿﺮاﯾﺸﺎن ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ دﯾﺪه ﺷﮏ وﺗﺮدﯾﺪﺑﻪ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫دراﯾﻦ ﻣﻮردﺑﺎﯾﺪﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اوﻻ ًﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮوﻣﻮردوﺛﻮق ﺷﯿﻌﻪ واﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﻣﺤﺪودﻧﺪ‪ ،‬وﺗﻮاﺗﺮﯾﮏ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ درﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﺮﯾﻘﯿﻦ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎﺿﺮورﺗﺎً ﻣﻮﺟﺐ اﻋﺘﺒﺎرﺣﺪﯾﺚ درﻧﺰدﻃﺮف دﯾﮕﺮﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اي ﺑﺴﺎ ﻣﻮﺟﺐ‬ ‫ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎري آن ﻫﻢ ﺑﺸﻮد‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺤﺪودﯾﺘﻬﺎ درﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﻣﻔﺼﻠﯽ ﭼﻮن ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮارﺑﯽﺗﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫آﯾﺎﻫﻤﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺤﺎرآﻣﺪه‪ ،‬وﻟﯽ درﭼﻬﺎرﻣﻨﺒﻊ ﻣﻌﺘﺒﺮﺷﯿﻌﯽ ﻧﺸﺎﻧﯽ ازآﻧﻬﺎﻧﯿﺴﺖ راﺑﺎﯾﺪ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر‬ ‫وﻏﯿﺮﻣﻮﺛﻖ ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻤﻮد؟ ﺛﺎﻧﯿﺎً اﻋﺘﺒﺎراﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ »ﻣﺎﻗﺎل« اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺄﺧﺬ رواﯾﯽ آﻧﻬﺎ‪ .‬ودرﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻧﯿﺰآﻧﻬﺎراﺷﺮح ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺛﺎﻟﺜﺎً اﻣﺮوزه ﮐﻪ ﺑﺤﺚ »ﺗﻔﺴﯿﺮﻣﺘﻮن« ﺳﺮاﺳﺮﺣﻮزهﻫﺎي ﻓﮑﺮي ﭼﻮن‬ ‫ﻧﻘﺪادﺑﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺗﺎرﯾﺨﯽ )ﻣﺜﻞ ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت وﺗﺎرﯾﺦ ﻓﻠﺴﻔﻪ و …‪ (.‬وﺣﺘﯽ ﻧﺴﺨﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ رادرﻧﻮردﯾﺪه‬ ‫ورواج ﻋﺎم ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎزﻣﺎن آن ﻓﺮا ﻧﺮﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﯿﺰدرروش ﺗﻔﺴﯿﺮﻗﺮآن واﺣﺎدﯾﺚ ﺗﺠﺪﯾﺪﻧﻈﺮﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎﺑﻬﺮه‬ ‫ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺑﺒﺮﯾﻢ؟‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﻬﺘﺮاﺳﺖ ﻫﻢ ﺻﺪا ﺑﺎﻣﺼﺤﺢ ﺧﻮش ذوق اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ‪ » :‬اﮔﺮﭼﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﺛﺮي ازﻧﺺ اﯾﻦ‬

‫دﻋﺎ درﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮﺣﺪﯾﺚ وادﻋﯿﻪ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻀﻤﻮن آن دال ﺑﺮﺻﺪورآن ازﻣﻨﺒﻊ وﺣﯽ اﺳﺖ«‪.230‬‬

‫‪ -1‬ص ﺳﯽ وﺷﺶ‪ ،‬ﺳﯽ وﻧﻪ‪ ،‬ص ﭼﻬﻞ‬ ‫‪ -2‬ص ﺳﯽ وﻧﻪ‬

‫‪120‬‬

121

‫ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ وﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎ‪،‬‬ ‫دﮐﺘﺮﺳﯿﺪﻣﺼﻄﻔﯽ آزﻣﺎﯾﺶ‬ ‫ﯾﮑﯽ ازرﺳﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ درﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت »ﺣﺎج آﻗﺎﻣﻼ ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮﮐﺒﻮدرآﻫﻨﮕﯽ ﻗﺮه ﮔﻮزﻟﻮي ﻫﻤﺪاﻧﯽ«‬ ‫ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ »ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه« ﺗﻮﺳﻂ » اﻧﺘﺸﺎرات ﺣﻘﯿﻘﺖ « درﺗﻬﺮان )ﺑﻪ ﺷﺮح ﮐﻪ درﺻﻔﺤﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ( ﭼﺎپ‬ ‫وﻣﻨﺘﺸﺮﺷﺪه اﺳﺖ » رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء « ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫از اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﺮﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﺎ ﺧﻂ ﺧﻮد ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫ﻧﺎﺷﺮﺑﺮاي ﺗﺼﺤﯿﺢ وﻣﻘﺎﺑﻠﻪ دو ﻓﻘﺮه از اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ راﻣﺒﻨﺎ ﻗﺮارداده وﮔﺮاور آﻧﻬﺎ را ﻧﯿﺰ درﺻﻔﺤﺎﺗﯽ ازﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﻣﺰﺑﻮرﻣﻨﻌﮑﺲ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺸﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺗﺬﮐﺮهﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪﻣﺮﺣﻮم ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه درﻫﻨﮕﺎم ﺻﺒﺎوت ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﻣﺸﻐﻮل و ﺗﺎ‬ ‫ﺳﻦ ﻫﻔﺪه ﺳﺎﻟﮕﯽ درﻫﻤﺪان ﺻﺮف وﻧﺤﻮ وﻣﻨﻄﻖ وادﺑﯿﺎت را ﻣﯽآﻣﻮﺧﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن رﻓﺘﻪ وﻣﺪت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل‬ ‫درآن دﯾﺎرﻧﺰدﻋﻠﻤﺎي وﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻋﻠﻮم ﻣﺨﺘﻠﻔﻪ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﺎﺷﺎن ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺗﻤﺎم‬ ‫درﺧﺪﻣﺖ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻬﺪي ﻧﺮاﻗﯽ ﮐﺴﺐ ﺣﮑﻤﺖ اﻟﻬﯽ وﻋﻠﻢ ﻓﻘﻪ واﺻﻮل ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮآن ﺧﺪﻣﺖ ﻋﺪهاي اززاﻫﺪان‬ ‫زﻣﺎن وﻋﻠﻤﺎي دوران وﺣﮑﯿﻤﺎن ﺟﻬﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪﻣﯿﺮزا ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﯿﺮزاﻧﺼﺮوﻣﻮﻻﻧﺎﻣﺤﺮاب ﮔﯿﻼﻧﯽ وﻣﯿﺮزا اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫ﻣﺪرس اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ وﺷﯿﺦ ﺟﻌﻔﺮﻧﺠﻔﯽ وﺷﯿﺦ اﺣﻤﺪ اﺣﺴﺎوي وﻏﯿﺮﻫﻢ رﺳﯿﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻘﺼﻮد ﻧﻬﺎﯾﯽ را درﺻﺤﺒﺖ‬ ‫وﻣﺼﺎﺣﺒﺖ آﻧﺎن ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﻋﺎﻗﺒﺖ آﺗﺶ اﺷﺘﯿﺎﻗﺶ درﺟﺴﺘﺠﻮي ﮔﻮﻫﺮﻣﻘﺼﻮد ﺷﺪت ﮔﺮﻓﺘﻪ وﺷﻮق ﻃﻠﺐ روي ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫اوراﺑﻪ ﺳﻠﮏ ﻋﺮﻓﺎوﺳﻠﺴﻠﻪ ﻓﻘﺮاﻣﻌﻄﻮف ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬وﭘﺲ ازآن ﮐﻪ ﺑﺎﺟﻤﻌﯽ ازاﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﻼﻗﺎت دﺳﺖ داد‪،‬‬ ‫ﻣﺴﯿﺮزﻧﺪﮔﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮﺳﯿﻢ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﺑﻬﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ آﺛﺎرآن ﻣﺮﺣﻮم ﻫﻤﻪ ﺑﺮﻣﺸﺮب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ وذوق وﺟﺪاﻧﯽ‬ ‫ﺗﺤﺮﯾﺮوﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻧﺎﺷﺮ‬ ‫ﻧﺎﺷﺮدرﺳﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﺷﻤﺎره ﮔﺬاري ﻧﺸﺪه ازاول ﮐﺘﺎب ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫»ﺟﻨﺎب ﺣﺎج ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮﻗﺮاﮔﻮزﻟﻮ ﮐﺒﻮدرآﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬در ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬از اﮐﺎﺑﺮ ﻋﻠﻤﺎ و‬ ‫ﻋﺮﻓﺎي ﻣﺸﻬﻮرﻗﺮون اﺧﯿﺮ) ‪ 1238-1175‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي( اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﺎﺑﺶ ﭘﺲ از ﮐﺴﺐ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻠﻤﯽ ﻣﻌﻘﻮل و ﻣﻨﻘﻮل‬ ‫ﻧﺰد ﺟﻤﻌﯽ از ﻋﻠﻤﺎ و ﺣﮑﻤﺎي ﻣﻬﻢ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ ﻃﺎﯾﻔﻪ اﻫﻞ اﷲ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮد و دﺳﺖ ارادت ﺑﻪ داﻣﺎن ﺑﺰرﮔﺎن‬ ‫ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﺣﻀﺮات ﺳﯿﺪﻣﻌﺼﻮم ﻋﻠﯿﺸﺎه و ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ وﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﺸﺎه)اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ( زد‪ ،‬و در اﻧﺪك زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺎﻟﯽ ﺳﻠﻮك اﻟﯽ اﷲ ﻧﺎﺋﻞ آﻣﺪ وﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﻗﻄﺐ وﻗﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﻨﺎب ﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﺸﺎه اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ رﺳﯿﺪ…‬ ‫ﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه ازﻓﺤﻮل ﻣﺠﺘﻬﺪﯾﻦ وﻓﻘﻬﺎي ﻋﺼﺮ وﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص ﺣﻀﺮت آﯾﺖ اﷲ ﻣﯿﺮزا‬ ‫اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻗﻤﯽ )ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﻻﺻﻮل( و ﻣﺠﺎزﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد از ﺟﺎﻧﺐ اﯾﺸﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن آﺛﺎر ﺑﺴﯿﺎري در ﻓﻘﻪ‬

‫‪122‬‬

‫وﺣﮑﻤﺖ وﻋﺮﻓﺎن– ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﻠﯿﻘﻪ وﺗﺤﺸﯿﻪ وﺷﺮح دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺐ‪ -‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬ ‫اﺛﺮﺣﻮادث روزﮔﺎرﺷﻤﺎري ازآﻧﻬﺎ ازﺑﯿﻦ رﻓﺘﻪ ﯾﺎﻣﻔﻘﻮد وﻣﺘﻔﺮق ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﺮﺧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﻠﯿﻪء ﻃﺒﻊ آراﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ آﺛﺎر در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺪرﺳﻪ آﺧﻮﻧﺪ ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي‬ ‫رﺷﺖ و ﻫﻤﺪان) اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،17‬ﺗﻬﺮان‪ (1353 ،‬ﻣﺸﺨﺼﺎت آن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻫﻤﯿﺖ آﺛﺎر ﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوبﻋﻠﯿﺸﺎه ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪﮐﻪ ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺤﺘﺮم آﻗﺎي ﺣﺎﻣﺪﻧﺎﺟﯽ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ و‬ ‫ﭼﺎپ ﻣﺘﻮن ﺣﮑﻤﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﺷﺎﯾﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري وﺗﺼﺤﯿﺢ وﭼﺎپ آﻧﻬﺎ اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪء ﻫﻔﺖ رﺳﺎﻟﻪ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ازرﺳﺎﺋﻞ آن ﺑﺰرﮔﻮاررا از ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺎب‬ ‫ﺣﺎﺿﺮ در آوردﻧﺪ‪«.‬‬ ‫ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺤﺘﺮم ﻧﯿﺰ درﺑﺎره ﮐﯿﻔﯿﺖ رﺳﺎﯾﻞ ﻣﺠﺬوﺑﯿﻪ در ﺻﻔﺤﻪ » ﺳﯽ و ﭼﻬﺎر« ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫» درﺳﺎل ‪ 1368‬ﺷﻤﺴﯽ ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن ﻓﺎﺿﻞ وﻋﺎرف ﺑﻪ ﺣﻘﯿﺮﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﺗﺼﺤﯿﺢ رﺳﺎﻟﻪ »ﺷﺮح دﻋﺎي ﻗﻨﻮﺗﯿﻪ«‬ ‫را ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻄﺮي از ﺳﻄﻮر آن‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ را ﺑﺴﯿﺎر ﺟﺎﻟﺐ دﯾﺪ و درﺻﺪد ﺗﻬﯿﻪ ﻧﺴﺨﻪاي ﺧﻄﯽ ازآن‬ ‫ﺑﺮآﻣﺪ‪ ،‬زﯾﺮاﭼﺎپ ﺳﻨﮕﯽ آن ﻣﺸﺤﻮن از رﯾﺨﺘﮕﯽ و ﺑﺪﺧﻮاﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي در داﻧﺸﮕﺎه‬ ‫از ﻣﺘﻤﻠﮑﺎت ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪﻋﺒﺪه ﺑﺮﺧﻮردم‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﭘﺎرهاي از رﺳﺎﺋﻞ‬ ‫ﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻌﺪادي از آﻧﻬﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﯿﺢ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻐﺘﻨﻢ‬ ‫دﯾﺪم … « )ﺳﯽ وﭼﻬﺎر‪ -‬ﺳﯽ وﭘﻨﺞ(‬ ‫درﺻﻔﺤﻪ ﺳﯽ وﻫﻔﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫» )رﺳﺎﻟﻪ( ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء‪ .‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت ذﮐﺮي ﺳﻠﺴﻠﻪء ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯿﻪ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در آﻣﺪه‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻔﯿﻦ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ :‬ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻄﺒﻮع ﺷﯿﺮاز‪ .‬ذﯾﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ » ﻋﻮارف اﻟﻤﻌﺎرف«‬ ‫ب‪ :‬ﺣﺎج ﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮﮐﺒﻮدرآﻫﻨﮕﯽ ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ .‬ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدﺧﻄﯽ‬ ‫ج‪ :‬ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ… ﭘﺎرهاي از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم » ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ«‬ ‫د‪ :‬آﻗﺎ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﯿﺪ آﺑﺎدي‪«… .‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪:‬‬ ‫» درﻫﺮﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﺧﻄﯽ ﻣﻮﺟﻮد اﻧﺘﺴﺎب آن ﺑﻪ ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ وﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه‬ ‫ﻣﺤﺮزﺗﺮاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﯾﻦ ﮐﻪ درﭘﺎرهاي ازﻧﺴﺦ ‪ ،‬اﯾﻦ رﻗﯿﻤﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء « واز آﺛﺎر آن ﺟﻨﺎب داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎ آن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺿﻤﯿﻤﻪ ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﺤﺮﯾﺮ آن ﺗﺎ ﻗﺪري ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪ آﺛﺎر اﯾﻦ ﻣﺆﻟﻒ اﺳﺖ« )ﺳﯽ و ﻫﻔﺖ(‬ ‫ﯾﺎدآوري و ﺑﺮرﺳﯽ‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﻧﮑﺎت ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪء ﻣﺘﻮن ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺑﺎﯾﺪﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮارﮔﯿﺮد دﻗﺖ در‬ ‫‪123‬‬

‫ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب ﻣﺘﻦ ﻣﻮردﺗﺼﺤﯿﺢ ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهء ﻣﻮرد ﻧﻈﺮاﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺻﻨﻌﺖ ﭼﺎپ داﯾﺮ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‬ ‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻧﺴﺨﻪاي از ﮐﺘﺐ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪﺷﺎن ﺑﻮدﻧﺪ از ﮐﺎﺗﺐ ﯾﺎ ﻧﺴﺎﺧﯽ ﺗﻘﺎﺿﺎي اﺳﺘﻨﺴﺎخ‬ ‫ﻧﺴﺨﻪاي ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎﺗﺐ وﻧﺴﺎخ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮد ﻧﺴﺨﻪاي ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮده و در اﻧﺘﻬﺎي ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺘﻨﺴﺎخ و ﻧﺎم‬ ‫ﺧﻮد را ﻗﯿﺪ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻧﯿﺎزي داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً اﯾﻦ ﮐﺎررا ﺑﻪ ﻋﻬﺪه‬ ‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪) .‬ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻨﮕﺪﺳﺘﯽ ﻣﺎﻟﯽ و ﻣﯿﺴﺮ ﻧﺒﻮدن ﺗﺄﻣﯿﻦ وﺟﻪ ﺑﺮاي ﻧﺴﺎخ و ﮐﺎﺗﺐ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ داﺷﺘﻦ ﺧﻂ‬ ‫ﺧﻮش و ﻓﺮاﻏﺖ اوﻗﺎت وﺳﻠﯿﻘﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬وﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮدو دﻟﯿﻞ(‪ .‬دراﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﺎم ﺧﻮد را در اﻧﺘﻬﺎي ﮐﺘﺎب ﻧﺴﺨﻪ‬ ‫ﺑﺮداري ﺷﺪه ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﻗﯿﺪﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﮐﻬﻦ ﮐﻪ »ﺣﺎﻓﻆ ﺷﯿﺮازي« ﺑﺮاي‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮد اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﻧﻤﻮده و ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﺘﺎﺑﺖ )‪777‬و‪ 756‬ﻫﺠﺮي( را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﻮد‪» :‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻤﺲ اﻟﺤﺎﻓﻆ ﺷﯿﺮازي« در اﻧﺘﻬﺎي ﮐﺘﺎب ﻗﯿﺪ ﮐﺮده) اﮔﺮﭼﻪ ﻋﺪهاي‪ -‬ﺑﺪون‬

‫‪124‬‬

125

‫اراﺋﻪ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ‪ -‬اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎ رااﺛﺮﻗﻠﻢ ﮐﺎﺗﺒﯽ ﮔﻤﻨﺎم‪ -‬اﻣﺎﻫﻤﻨﺎم وﻫﻤﺰﻣﺎن وﻫﻤﺸﻬﺮي ﺣﺎﻓﻆ‪ -‬داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ!‬ ‫ﺑﺪون اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت وﺟﻮدﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎﺗﺐ ﺧﯿﺎﻟﯽ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ (‪.‬‬ ‫درﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻫﺮﮔﺎه ﻧﺴﺎخ وﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻫﺮدواز ﻣﺘﻔﮑﺮان ﺻﺎﺣﺐ ﻧﺎم وﻣﻌﺎﺻﺮﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﯾﺎﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ زﻣﺎن‬ ‫ﯾﮑﺪﯾﮕﺮﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺒﯽ ﺑﺮاي اﺑﻬﺎم واﺷﺘﺒﺎه در ﺗﻌﯿﯿﻦ اﻧﺘﺴﺎب ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺻﻠﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﮑﯽ ازاﯾﻦ ﻣﻮارد ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿﻖ اﻧﺘﺴﺎب رﺳﺎﻟﻪ » ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء « ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺣﻘﯿﻘﯽ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ازﺟﻨﺎب ﺣﺎج آﻗﺎﻣﻼﻣﺤﻤﺪﺟﻌﻔﺮﮐﺒﻮدرآﻫﻨﮕﯽ رﺳﺎﻻت ﺑﺴﯿﺎرزﯾﺎدي ﺑﻪ ﺧﻂ ﺧﻮداﯾﺸﺎن دردﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان ﮐﻠﯿﻪ آﻧﻬﺎ راﺑﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬آﺛﺎري ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺘﺸﺎرﻋﺎم ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان از رﺳﺎﻟﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺠﺬوﺑﯿﻪ ﯾﺎد ﮐﺮد‪ .‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻋﺪهاي از اﻫﻞ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ‬ ‫ﺧﺮدﮔﯿﺮيﻫﺎي » ﺷﺮﻋﯽ « ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻗﺼﺪ ﻗﻠﻊ وﻧﻬﺐ اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﺖ را‪ -‬ﮐﻪ روش ﻣﺮدان ﺧﺪا وروﻧﺪﮔﺎن راه ﻫﺪا‬ ‫ﺑﻮد‪ -‬ﺑﺎﺑﻬﺎﻧﻪﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮﻓﺮﯾﺐ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺬا آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮐﻪ ﺧﻮد ازﻋﻈﺎم ﻣﺠﺘﻬﺪان روزﮔﺎر ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﻦ راه‬ ‫اﻧﮑﺎرﺑﺮﻣﻨﮑﺮان ﻓﻄﺮي ﺑﻪ اﻧﺸﺎ‪ ،‬اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ وﭘﺎرهاي رﺳﺎﺋﻞ دﯾﮕﺮﻗﯿﺎم واﻗﺪام ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬وﺑﺎﻧﻘﻞ اﻗﻮال ﺳﺎﯾﺮﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮان‬ ‫وذﮐﺮﻋﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﻬﺎي آﻧﺎن درﺧﺼﻮص ﺗﺼﻮف )ﻣﻦ ﺑﺎب ﻣﺜﺎل رﺳﺎﻟﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ ﻣﻼﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ﻣﺠﻠﺴﯽ‬ ‫ﻣﺮﺣﻮم( ﺑﻪ روﺷﻦ ﮐﺮدن اﻣﺮ وﺗﻔﮑﯿﮏ ﺣﻖ ازﺑﺎﻃﻞ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ آﺛﺎرﻫﺮﺟﺎ ازﻣﺄﺧﺬي اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه ﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه واﺳﻢ ﮐﺘﺎب وﻋﯿﻦ ﻋﺒﺎرت ذﮐﺮﺷﺪه و ﻣﻌﻤﻮﻻً‬ ‫درﭘﺎﯾﺎن ﻋﺒﺎرت اﯾﻦ ﻗﯿﺪآﻣﺪه ﮐﻪ » اﻧﺘﻬﯽ ﮐﻼﻣﻪ«‪.‬‬ ‫ب‪ -‬آﺛﺎري ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ داﺷﺘﻪ وﻣﺨﺼﻮص ﺳﺎﻟﮑﺎن ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬ ‫ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه ازاﮐﺎﺑﺮ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻃﺮﯾﻘﺘﯽ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﯽآﻣﺪه وﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﻣﻬﻢ‬ ‫ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺳﻼك وﺗﮑﻤﯿﻞ واﮐﻤﺎل ﺑﺎﻃﻨﯽ آﻧﺎن را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ‪ ،‬درﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﺮﺟﺎﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﮐﺮده ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮﺑﯿﺎن ﺷﻤﻪاي از اﺳﺮارﻃﺮﯾﻘﺖ ﺑﻮده‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪاي ازآن ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ وﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﮔﺮدﻣﯽآورده ﮐﻪ ﺳﺎﻟﮑﺎن‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ راﺑﻪ ﮐﺎرآﯾﺪ‪ .‬ازاﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺖ رﺳﺎﻟﻪ » ﻣﺮاﺣﻞ اﻟﺴﺎﻟﮑﯿﻦ «‪ .‬دراﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺪف ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺟﻨﺒﻪء ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ‬ ‫وﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮده وﻫﺪف اراﺋﻪ »ﻣﺎﻗﺎل« )ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻼم( وﻧﻪ »ﻣﻦ ﻗﺎل« )ﮔﻮﯾﻨﺪه ﮐﻼم( ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﯽآﻣﺪه‪ ،‬ﻓﻠﺬا‬ ‫اﮔﺮازﺧﺮﻣﻦ ﻣﻌﺎرف ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺘﺎب »ﻣﺮﺻﺎداﻟﻌﺒﺎد« ﺷﯿﺦ ﻧﺠﻢاﻟﺪﯾﻦ رازي‪ -‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ »ﻧﺠﻢ داﯾﻪ«‬ ‫ﺧﻮﺷﻪﻫﺎﯾﯽ دراﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺟﻤﻊآﻣﺪه‪ ،‬وذﮐﺮي ازﻧﺎم ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﺻﻠﯽ آن ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬رﺳﺎﻟﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﺨﻂ ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﺗﺤﺮﯾﺮﺷﺪه‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺘﻨﺴﺎﺧﯽ ازآﺛﺎرﻣﻌﺎﺻﺮان واﮐﺎﺑﺮﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯿﻪ‬ ‫وﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺼﺪﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه دراﻧﺸﺎء اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ رﺳﺎﻻت داﺷﺘﻦ ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﯾﯽ‬ ‫ازﻧﻤﻮﻧﻪ دﺳﺘﻮرات ﻃﺮﯾﻘﺘﯽ ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﻒ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﯽرﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ آن ﻫﻤﯿﻦ رﺳﺎﻟﻪ »‬ ‫ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎ‪ « ،‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪126‬‬

‫ازاﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ )ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺼﺤﺢ ﻣﺤﺘﺮم ﯾﺎدﮐﺮدهاﻧﺪ( ﻧﺴﺨﯽ ﺑﺎدﺳﺘﺨﻂ دﯾﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﮐﻪ از‬ ‫ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺑﻮدﻧﺪ در دﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻋﺪهاي آن را اﺛﺮ ﻗﻠﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﺣﺎج آﻗﺎ ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‬ ‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﻨﻮان » رﺳﺎﻟﻪ ﮐﺒﺮﯾﺖاﺣﻤﺮ« ﻣﻮﺟﻮداﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﺬا ﺳﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬اﺻﻞ رﺳﺎﻟﻪ ازﺟﻨﺎب ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ وﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﺎﺧﻂ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺗﻬﯿﻪ دﯾﺪه‬ ‫وﻋﻨﻮان آن را » ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء « ﻗﺮارداده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬اﺻﻞ رﺳﺎﻟﻪ ازﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﺎﺷﺪوﺗﻮﺳﻂ ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﺷﺪه وﺑﺮآن ﻋﻨﻮان»ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ« ﺗﻌﻠﻖ‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ج‪ -‬اﺻﻞ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه دﯾﮕﺮي ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪوﻫﺮﯾﮏ ازاﯾﻦ دوﺑﺰرﮔﻮارﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺎﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺮاي‬ ‫ﺧﻮدﺗﻬﯿﻪ دﯾﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﯾﻦ اﻣﺮﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﻮدرا ﺑﻪ ﻋﺼﺮاﯾﻦ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺒﺮﯾﻢ‪.‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﻧﺘﻘﺎل ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ از ﻫﻨﺪ ﺑﻪاﯾﺮان‬ ‫ﭘﺲ ازﺳﯿﻄﺮه ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺻﻔﻮي ﺑﺮﺳﺮاﺳﺮاﯾﺮان واﻧﻐﻤﺎرﺗﺪرﯾﺠﯽ آﻧﺎن دراﻣﻮرراﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ودور ﺷﺪن آﻧﺎن‬ ‫ازاﺻﻮل ﻃﺮﯾﻘﺘﯽ وﺳﺮﮔﺮﻣﯽ روزاﻓﺰون آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﮐﻠﻤﻪ ﻓﻘﺮوﻋﻨﻮان ﻃﺮﯾﻘﺖ دراﯾﺮان دﭼﺎر اﻧﺪراس‬ ‫ﺷﺪ‪ ،‬وﺑﺎﺿﻌﻒ ﻣﻔﺮط ﻗﺪرت ﻣﺮﮐﺰي ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺷﯿﺮازه اﻣﻮرازﻫﻢ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎآن ﮐﻪ دراواﺧﺮ دوران ﮐﺮﯾﻤﺨﺎن‬ ‫زﻧﺪﻋﺮﻓﺎن وﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻮﯾﺎت دوﺑﺎره اﻋﺘﺒﺎرﯾﺎﻓﺖ ودردﺑﺴﺘﺎن ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺑﺰرﮔﺎﻧﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ اززﻣﺮه آﻧﺎن‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان ازﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬ ‫اﻣﺎﺳﯿﺮﺗﺤﻮﻻت اﻣﻮرﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺎﯾﯽ ﻣﮑﺘﺐ ﻓﻘﺮﻣﺤﻤﺪي دراﯾﺮان ﻣﻨﺠﺮﺷﺪ ﺑﻪ ﻃﻮرﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ ﻗﺮارزﯾﺮاﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻘﺮاراﻗﻄﺎب ﺳﻠﺴﻠﻪء ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﻣﺸﺎﯾﺦ ﻃﺮﯾﻘﺖ دردوران ﻏﯿﺒﺖ اﻣﺎم ﻣﻨﺘﻈﺮﻧﺪ‪ -‬ازدوران‬

‫»‬

‫ﺷﺎه ﺑﺮﻫﺎناﻟﺪﯾﻦ « ﻓﺮزﻧﺪ » ﺷﺎه ﻧﻌﻤﺖاﷲ وﻟﯽ « ﺑﻪ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺖ وﺗﺎﭘﺎﯾﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﺎﻃﻨﯽ ﺷﺎه ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ دﮐﻨﯽ‬ ‫درآن دﯾﺎرﺑﺮﻗﺮارﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺎه ﻋﻠﯿﺮﺿﺎي دﮐﻨﯽ ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﺑﻪ زﻣﺎﻣﺪاري ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬وازﺷﻬﺮﺣﯿﺪرآﺑﺎد دﮐﻦ‬ ‫درﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن اﻣﻮرﻓﻘﺮا راﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﺗﺎآن ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ازﻣﺸﺎﯾﺦ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﯿﺮﺳﯿﺪﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﯿﺪ دﮐﻨﯽ ﻣﻠﻘﺐ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﺼﻮم ﻋﻠﯿﺸﺎه راﺑﺮاي ﺑﺮاﻓﺮوﺧﺘﻦ دوﺑﺎره ﻣﺸﻌﻞ ﻋﺮﻓﺎن ﺑﻪ اﯾﺮان ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﺼﻮﻣﻌﻠﯿﺸﺎه دراواﺧﺮدوﻟﺖ‬ ‫ﮐﺮﯾﻤﺨﺎن زﻧﺪ درﺳﺎل‪ 1190‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺧﺎﻧﻮاده ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺷﯿﺮازآﻣﺪه ودرآﻧﺠﺎ ﺳﮑﻨﺎ ﮔﺰﯾﺪ وي درﻫﻤﺎن‬ ‫اﺑﺘﺪاي ﮐﺎرﺣﺎج آﻗﺎﻣﻼﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ اﺑﻦ ﻣﻼﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻃﺒﺴﯽ اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ ﻃﺒﺲ و ﻓﺮزﻧﺪش ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ را‬ ‫رﺑﻮده وﻣﺠﺬوب ﺧﻮﯾﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ وﻫﺮدو را ﺑﻪ ﺷﺮف ﻓﻘﺮﻣﺸﺮف ﻧﻤﻮده و ﺗﺤﺖ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺧﺎص وﻟﻮﯾﻪ ﮔﺮﻓﺖ‬ ‫ودراﻧﺪك ﻣﺪﺗﯽ آﻧﺎن راﺑﻪ ﮐﻤﺎل اﺳﺘﻌﺪادﯾﻪ ﺧﻮﯾﺶ ارﺗﻘﺎء ﺑﺨﺸﯿﺪه ارﺷﺎدﺷﺎن ﮐﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﭘﺪرراﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻟﻘﺐ‬ ‫ﻓﯿﺾ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮد وﻓﺮزﻧﺪش را ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﻟﻘﺐ داد‪ .‬ﭘﺲ ازآن درﺣﻀﻮرﮐﺒﺎر ﻣﺸﺎﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺗﺮﺑﯿﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‬ ‫‪127‬‬

‫ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه راﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺧﻼﻓﺖ اﻟﺨﻠﻔﺎﯾﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺗﺎدرزﻣﺎن رﺣﻠﺘﺶ زﻣﯿﻦ ازﺣﺠﺖ ﺧﺪا ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﺎﺑﺶ ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﻣﻌﺎﻧﺪت ﺣﺎﺳﺪان دراﯾﺮان اذﯾﺖ وآزار ﻓﺮاوان ﮐﺸﯿﺪ وﻋﻠﺖ اﯾﻦ اﻣﺮﻧﯿﺰآن ﺑﻮدﮐﻪ ﺑﺮﺧﻼف دﻧﯿﺎداران دﯾﻦ‬ ‫ﻓﺮوش وﻣﺘﺸﺮﻋﯿﻦ دروﻏﯿﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه ﻧﻮﯾﻨﯽ ازارﺗﺒﺎط اﻧﺴﺎن ﺑﺎﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻨﺎن ﻣﻄﺮح ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻧﻈﺮﮔﺎه ﺣﻘﯿﻘﯽ اﻧﺒﯿﺎء‬ ‫رﺑﺎﻧﯽ واوﻟﯿﺎء ﺣﻘﺎﻧﯽ را درﺑﺎب ﺗﺸﺮﯾﻊ‪ -‬ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت از روﺷﻦ ﮐﺮدن ﭼﺮاغ ﻫﺪاﯾﺖ درﻇﻠﻤﺎت ﻏﻔﻠﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻮل‬ ‫ﺟﻮﻫﺮﺑﺎﻃﻨﯽ ﻣﺴﺘﻌﺪان واﺗﺼﺎل آﻧﺎن ﺑﻪ رﺷﺘﻪ وﻻﯾﺖ اﺳﺖ‪-‬ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻌﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻮﺷﺰدﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ودرﻧﺘﯿﺠﻪ ﺟﻤﻊ‬ ‫ﮐﺜﯿﺮيراﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻨﺠﺬب ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬وﺧﻠﻖ ﻓﺮاواﻧﯽ راﺑﻪ دﻋﻮت ﻫﺪاﯾﺖ ﺟﺬب ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬واﯾﻦ اﻣﺮﺑﺮﻗﺸﺮﯾﻮن‬ ‫روﺣﺎﻧﯽ ﻧﻤﺎ ﮔﻮارا ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻓﻠﺬا در ﭘﻨﻬﺎن ﻗﺼﺪﻗﺘﻞ اﯾﺸﺎن ﮐﺮدﻧﺪ ودرﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎﻫﺎن ﺟﻨﺎﺑﺸﺎن را دررودﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﻗﺮهﺳﻮﻣﻐﺮوﻗﺎً ﺷﻬﯿﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎﻣﮕﺮﺑﻪ ﺧﯿﺎل ﺧﻮدﻧﻮرﺧﺪواﻧﺪراﺧﺎﻣﻮش ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎﺟﻨﺎب ﻧﻮرﻋﻠﯽﺷﺎه ﭘﺲ ازﺷﻬﺎدت‬ ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻌﻠﯿﺸﺎه ﻋﻬﺪهدار اﻣﻮر ﺳﻠﺴﻠﻪ در اﯾﺮان ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﺴﯿﺎري را ﺗﺤﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺮورش داده ﺑﻪ‬ ‫اﻃﺮاف واﮐﻨﺎف اﯾﺮان ﮔﺴﯿﻞ داﺷﺖ وﺑﻪ ﻣﺪد اﻧﻔﺎس دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎن ﺧﻮد ﺳﻌﯽ درروﻧﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﺻﻔﺎوروﺷﻨﯽ‬ ‫ﭼﺮاغ ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯽ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪128‬‬

129

‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺟﻨﺎب ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه درﺳﺎل ‪ 1212‬ﻫﺠﺮي درﺷﻬﺮﻣﻮﺻﻞ ﭼﺸﻢ ازﺟﻬﺎن ﺑﺴﺘﻪ ودرﻗﺮب ﺟﻮار ﻓﯿﺾ‬ ‫آﺛﺎرﺣﻀﺮت ﯾﻮﻧﺲ ﺑﯿﺎﺳﻮد‪ .‬ﭘﺲ ازرﺣﻠﺖ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ ازﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺮﺣﻮم ﺟﻨﺎب ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯿﺸﺎه‬ ‫اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ زﻋﺎﻣﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ رادراﯾﺮان ﻋﻬﺪهدارﺷﺪ‪ ،‬وﭼﻨﺪي ﺑﻌﺪازﻃﺮف ﺷﺎه ﻋﻠﯿﺮﺿﺎي دﮐﻨﯽ ﻧﯿﺰﺑﻪ‬ ‫ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻈﻤﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮔﺮدﯾﺪ ودرﻧﺘﯿﺠﻪ ﮐﻠﯿﻪ اﻣﻮرﺳﻠﺴﻠﻪ دراﯾﺮان وﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن وﺳﺎﯾﺮ ﺑﻼدﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﯾﺸﺎن واﮔﺬارﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺣﺴﯿﻨﻌﻠﯿﺸﺎه درﺳﺎل ‪ 1233‬ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﮐﺮﺑﻼﻋﺰﯾﻤﺖ ﮐﺮده وﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﺴﮑﻦ ﮔﺰﯾﺪ »وﺟﻤﻌﯽ‬ ‫ازﻋﻈﻤﺎي ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ راﺣﺎﺿﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ ودرﺣﻀﻮراﯾﺸﺎن ﻗﻄﺐاﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ وزﯾﻦاﻟﻮاﺻﻠﯿﻦ ﻣﻘﺮب درﮔﺎه ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﺠﺬوب ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﻗﺪس ﺳﺮه را ﺧﻠﯿﻔﻪ اﻟﺨﻠﻔﺎء ﺳﺎﺧﺖ ودرﺷﺐ ﭼﻬﺎرﺷﻨﺒﻪ ﯾﺎزدﻫﻢ ﻣﺤﺮم اﻟﺤﺮام دراول ﺳﻨﻪ‬ ‫ﻫﺰار ودوﯾﺴﺖ وﺳﯽوﭼﻬﺎر ﻫﺠﺮي درﺣﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﻨﻮت ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب داﻋﯽ ﺣﻖ رااﺟﺎﺑﺖ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺻﺪق‬ ‫ﻋﻨﺪﻣﻠﯿﮏ ﻣﻘﺘﺪر ﻣﻨﺰل ﮔﺰﯾﺪ ودرﺧﺎرج ﺑﺎباﻟﻨﺠﻒ … ﻣﺪﻓﻮن ﮔﺮدﯾﺪ‪ « .‬ﺣﺪاﯾﻖ اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ‪11-‬‬ ‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﻀﺮت ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺣﻀﺮت ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه اﺟﺎزه ارﺷﺎد واذن دﺳﺘﮕﯿﺮي ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﭙﺲ درﻋﺼﺮﺣﺴﯿﻦ ﻋﻠﯿﺸﺎه درﻣﻘﺎم ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻨﻔﯿﺬ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻄﺐ ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﻋﻬﺪهدار ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ‬ ‫اﻣﻮراﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﯿﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ازاﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﮔﺮددﺟﻨﺎب »ﺳﯿﺪﻣﻌﺼﻮمﻋﻠﯿﺸﺎه « واﺳﻄﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ‬ ‫ازﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻪ اﯾﺮان ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬وﭘﯿﺶ ازاﯾﺸﺎن اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻘﻪ ﺑﻪ ﻃﻮرﮐﻠﯽ از اﯾﺮان رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺘﻪ وﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﻮران‬ ‫ﻃﺮﯾﻘﺘﯽ و روش وﻣﺸﯽ ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯽ وﻗﻮﻓﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﺳﺘﻮرات ﺗﺮﺑﯿﺘﯽ ﺟﺎري دراﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫ﻗﻠﺒﯽ وﻗﺎﻟﺒﯽ‪ ،‬ﻟﺴﺎﻧﯽ وﺟﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻔﯽ وﺟﻠﯽ ﺑﻮد وﺑﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﮐﺎﻣﻞ اﺷﺘﻤﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﺲ ازآن ﮐﻪ ﺳﯿﺪ‬ ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻌﻠﯿﺸﺎه ﺟﻨﺎب ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه راﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﯾﺐ ﻣﻨﺎب وﺷﯿﺦاﻟﻤﺸﺎﯾﺦ ﺧﻮد ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد اﺳﺮارﻃﺮﯾﻘﺖ وﺳﻠﻮك راﺑﻪ‬ ‫اﯾﺸﺎن آﻣﻮزش داده‪ ،‬واﯾﺸﺎن راﻣﺠﺎزدراﻣﺮ ارﺷﺎد ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺟﻨﺎب ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺑﺴﯿﺎري ﻫﻤﺖ ورزﯾﺪ وآﻧﺎن راﺑﻪ ﮐﻤﺎل ﻣﺮﺗﺒﻪ اﺳﺘﻌﺪاﯾﺸﺎن ارﺗﻘﺎء داده ﻣﺠﺎز درارﺷﺎدﺷﺎن ﻧﻤﻮد‬ ‫واﺳﺮارﻃﺮﯾﻘﺖ وﺳﻠﻮك راﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻌﻠﯿﻢ وآﻣﻮزش داد‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ازاﯾﻦ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺷﻔﺎﻫﯽ وﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﮐﺘﺎﺑﺖ ﺑﻮدﻧﺪ )ﻣﺎﻧﻨﺪاذﮐﺎر ﻗﻠﺒﯿﻪ( وﺑﺮﺧﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﮐﺘﺎﺑﺖ‪ .‬ﻓﻠﺬا ﺑﺮاي‬ ‫ﺳﻬﻮﻟﺖ اﻣﺮوﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ازﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ واﺣﺘﺮاز ازﺗﺸﺘﺖ اﻗﻮال ﻣﻌﻘﻮل ﺑﻪ ﻧﻈﺮﻣﯽرﺳﺪ اﮔﺮاﯾﺸﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ازآداب‬ ‫ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯽ راﺗﻬﯿﻪ وﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬وﻫﺮﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﺟﺎزه ارﺷﺎد اﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬آن ﻧﺴﺨﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت رﻣﺰ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه دراﺧﺘﯿﺎر وي ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ از روي آن ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﺗﻬﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ‬ ‫ازﻣﺸﺎﯾﺦ وﻣﺄذوﺑﯿﻦ ﺣﻀﺮت ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬آﺧﻮﻧﺪﻣﻼﻋﺒﺪاﻟﺼﻤﺪﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺎب روﻧﻖ ﻋﻠﯽ ﺷﺎه‪ ،‬ﺟﻨﺎب ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯽ ﺷﺎه‪ ،‬ﺟﻨﺎب‬ ‫رﺿﺎﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﻫﺮوي‪ ،‬ﺟﻨﺎب ﻣﻈﻬﺮﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﺗﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺎب ﻧﻈﺮﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺟﻨﺎب ﻋﯿﻦ ﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﻫﺮوي‪ ،‬ﺟﻨﺎب‬ ‫ﺻﺪق ﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ‪.‬‬ ‫‪130‬‬

‫اﮔﺮاﯾﻦ ﺣﺪس ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ ﻻزم اﺳﺖ ﮐﻪ ازروي ﻧﺴﺨﻪ آداب ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎﺳﻪ‬ ‫دﺳﺘﺨﻂ دراﺧﺘﯿﺎرﻣﺎﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ ﺑﻪ دﺳﺘﺨﻂ ﺷﺨﺺ ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬و دوﻧﺴﺨﻪ ﺑﺎدﺳﺘﺨﻂ دوﺗﻦ ازﻣﺸﺎﯾﺦ اﯾﺸﺎن‪ .‬و ﺗﺼﺎدﻓﺎً‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪ » ﮐﺒﺮﯾﺖاﺣﻤﺮ« ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ورﺳﺎﻟﻪ » ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء « ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﻫﺮ‬ ‫دوداراي ﯾﮏ ﻣﺤﺘﻮا وﯾﮏ ﻣﻀﻤﻮن وﯾﮏ اﻧﺸﺎء واﺣﺪاﺳﺖ وآن ﻧﯿﺰﻋﺒﺎرت ازآداب ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯽ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮان آن راﺻﺮﻓﺎًزاده ﻃﺒﻊ ﺧﻮداﯾﻦ دوﺑﺰرگ ﺷﻤﺮد‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ دوﺑﺰرﮔﻮارﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﯾﮏ ﻣﮑﺘﺐ وﻃﺮﯾﻘﺖ‬ ‫ﮐﻬﻨﺴﺎل ﺑﻪ ﻧﺎم ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ آﻣﻮزشﻫﺎ رادراﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮده واﯾﻦ ﺟﺰوه درﺳﯽ را‬ ‫از ﺑﺰرﮔﺎن اﯾﻦ ﻣﮑﺘﺐ )ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﮐﺘﺒﯽ( اﺧﺬ وﮐﺘﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﮐﻨﻮن ﯾﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﺰوه‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه وﺑﺮﻣﺒﻨﺎي آﻣﻮزشﻫﺎي ﺳﯿﺪﻣﻌﺼﻮم ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻧﮕﺎرش ﯾﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬وﯾﺎرﯾﺸﻪ ﮐﻬﻨﺘﺮي دارد‪ ،‬ووﻗﺘﯽ‬ ‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻌﻠﯿﺸﺎه ﻋﺎزم اﯾﺮان ﺷﺪه ﻧﺴﺨﻪاي ازاﺻﻞ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه ﻋﻠﯿﺮﺿﺎي دﮐﻨﯽ در اﺧﺘﯿﺎراﯾﺸﺎن ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺎدﺳﺘﺨﻂ ﻣﻌﺼﻮم ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬ﯾﺎ ﺷﺎه ﻋﻠﯿﺮﺿﺎي دﮐﻨﯽ ﯾﺎﺑﺰرﮔﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺳﺒﮏ و‬ ‫اﻧﺸﺎء وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﻗﺪﯾﻤﯿﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ آن ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺘﻤﺎل داد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ‬ ‫را ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي آﻣﻮزشﻫﺎي ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻣﻌﺼﻮم ﻋﻠﯽﺷﺎه‪ ،‬ﯾﺎﯾﮑﯽ ازﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﯾﺸﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل راﺗﻘﻮﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺳﺒﮏ ﻧﻮﺷﺘﺎراﺳﺖ ﮐﻪ رﻣﺰي وﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪه وﻣﻌﻤﺎﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬واﮔﺮ‬ ‫ﻓﺎﻗﺪﻧﺴﺨﻪ ﺷﺮح رﻣﺰﺑﺎﺷﺪ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶ ازاﯾﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭼﺎپ اﯾﻦ ﺟﺰوه ﻣﺒﺎدرت ورزﯾﺪه‪ ،‬اﻣﺎ درﻣﯿﺎن‬ ‫ﺷﺮح ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﺗﻮﻗﻒ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪231‬‬

‫اﯾﻦ ﻧﺤﻮه ﻧﮕﺎرش ﻣﻌﻤﺎﮔﻮﻧﻪ و رﻣﺰي دورازﺳﺒﮏ ﻣﺮﺣﻮم ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﻧﯿﺴﺖ و درآﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺜﺮازاﯾﺸﺎن ﺑﺠﺎﻣﺎﻧﺪه ﺑﺎ اﯾﻦ روش ﺳﺮوﮐﺎر دارﯾﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ ﺻﺤﺖ اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ را ﺑﻪ ﺷﺨﺺ‬ ‫ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه ﺗﻀﻌﯿﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺰرﮔﺎن و ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﯾﺎﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ زﻣﺎن اﯾﺸﺎن‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ از اﯾﻦ ﺟﺰوه در ﺷﻤﺎرآﺛﺎر اﯾﺸﺎن ﯾﺎدي ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺬﻟﮏ‪ ،‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮازاﻣﮑﺎن ﯾﺎﻋﺪم اﻣﮑﺎن ﺗﻌﻠﻖ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎً اﺛﺮﺧﺎﻣﻪ ﻣﺮﺣﻮم‬ ‫ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻗﻄﻌﯽ اﯾﻦ اﻣﺮﻧﻮﺷﺘﻪ روﺷﻦ و ﺑﯽﮔﻔﺘﮕﻮي ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ ﻣﻌﻨﻮي‬ ‫ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺎج آﻗﺎﻣﯿﺮزا زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮواﻧﯽ ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه‪ -‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮي ﺑﻪ رﯾﺎضاﻟﺴﯿﺎﺣﻪ‬ ‫‪ -1‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ » ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ وﺑﺤﺮ اﻻﺳﺮار ازﻣﻈﻔﺮ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ« از اﻧﺘﺸﺎرات ﺧﺎﻧﻘﺎه ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯽ ‪ /‬ﺷﻤﺎره ‪ / 45‬ﺑﻪ ﺳﻌﯽ دﮐﺘﺮ‬ ‫ﺟﻮاد ﻧﻮر ﺑﺨﺶ ‪ /‬ﺗﻬﺮان ‪ 12+ 240 / 1350‬ص ‪25‬س م( ﭼﺮا ﮐﻪ وﻗﻮف ﺑﻪ رﻣﻮز اﺳﺮار آن ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ آﻣﻮزش دﯾﺪن در ﻣﮑﺘﺐ‬

‫ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯽ واﺧﺬ ﻓﺮﻣﺎن ارﺷﺎد ودرﯾﺎﻓﺖ ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺧﺎص ﻃﺮﯾﻘﺘﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻋﻠﻤﯽ وادﺑﯽ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان‬

‫ﺑﻪ ﻣﺮﻣﻮز آن واﻗﻒ ﮔﺸﺖ )ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﺎپ ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ آﻗﺎي ﺣﺎﻣﺪ رﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬د راﻧﺘﻬﺎي رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺮح ﮐﻠﻤﺎت ﺛﻘﯿﻠﻪ‬ ‫وﻣﻌﻤﺎ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ وﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻬﯿﻪ درج ﺷﺪه اﺳﺖ‪( .‬‬

‫‪131‬‬

‫اﻣﺮ زﻋﺎﻣﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻌﻤﺖاﻟﻠﻬﯿﻪ ﭘﺲ ازرﺣﻠﺖ ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﻪ ﺧﻠﯿﻔﻪ اﯾﺸﺎن ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﺣﺎج آﻗﺎﻣﯿﺮزا‬ ‫زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮواﻧﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه اﺣﺎﻟﻪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﭼﻨﺎن ﺷﯿﻔﺘﻪ و رﺑﻮده و ﻣﺠﺬوب ﭘﯿﺮ ﻃﺮﯾﻘﺖ‬ ‫وراﻫﻨﻤﺎي ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﯿﺸﻪ وﻫﻤﻪ ﺟﺎ ازآن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺎﻋﻨﻮان » ﺳﯿﺪي وﺳﻨﺪي وروﺣﯽ ﻓﯽ ﺟﺴﺪي«‬ ‫ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬وﺷﺎﯾﺪاﮔﺮﭼﻬﺮه ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه درآﺋﯿﻨﻪ آﺛﺎرﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﻪ روﺷﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم ﻣﻌﻨﻮي آن واﺻﻞ ﺑﺎﷲ وﻓﻮق ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﮐﻪ دﺳﺖ ﭘﺮورده ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه‬ ‫ﺑﻮد درآﺛﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎت ﻣﺮﺷﺪ ﺧﻮﯾﺶ وﻋﻈﻤﺖ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻤﯽ و ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ اﯾﺸﺎن اﺷﺎره ﻧﻤﻮده وﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬ ‫آﺛﺎرآن ﺑﺰرﮔﻮار را ﻧﻘـﻞ ﮐﺮده و زﯾﻨﺖ ﺑﺨﺶ ﺳﻄﻮر و ﺻﻔﺤﺎت دﻓـﺎﺗﺮﺧﻮﯾﺶ )رﯾﺎض اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ‪ ،‬ﺣﺪاﯾﻖ اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﺴﺘﺎن اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ( ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺬﻟﮏ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎرﺑﻪ ﻣﺮﺷﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻨﻤﻮده‪،‬‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ درﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﺣﻮال ﺟﻨﺎب ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ اﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ‪-،‬‬ ‫ﺿﻤﻦ ﻧﻘﻞ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ -‬آن راﺑﺎﻋﻨﻮان »ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ« اﺛﺮﻃﺒﻊ وﻗﻠﻢ اﯾﺸﺎن ﻣﯽﺷﻤﺎرد‪.‬‬ ‫از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ اﯾﺸﺎن اذن ارﺷﺎد ﺧﻮد را از ﺟﻨﺎب ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه درﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ و اﻣﺮ ارﺷﺎد ﻣﻮﮐﻮل ﺑﻪ‬ ‫آﻣﻮزﺷﻬﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ ازآﻧﻬﺎ در اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ازﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﺸﺎن آن را‬ ‫ازﻣﺮﺷﺪﺧﻮﯾﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد و در ﻧﺘﯿﺠﻪ آن را ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮازﻣﺸﺎﯾﺦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬اﯾﺸﺎن درﺑﺎره‬ ‫اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ آن ﺣﻀﺮت ﺛﺎﻧﯽ ﻋﺎرف ﻗﯿﻮﻣﯽ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ روﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﯿﺎن آن دو ﺑﺰرگ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﯿﺰﻫﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ اﻣﯽ ﺑﻮدو ﻣﻮﻻﻧﺎ رﺑﻮده وي ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺸﺘﺎﻗﻌﻠﯿﺸﺎه ﻧﯿﺰ‬ ‫اﻣﯽ ﺑﻮد و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻈﻔﺮ ﻋﻠﯽﺷﺎه را رﺑﻮده‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻘﻄﻊ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺮده ﻣﻮﻻﻧﺎ‬ ‫ﻣﻈﻔﺮ ﻋﻠﯽﺷﺎه ﻧﯿﺰ ﻣﻘﻄﻊ ﻏﺰﻟﯿﺎت ﺧﻮد را ﺑﻪ اﺳﻢ ﺳﺎﻣﯽ ﻣﺸﺘﺎقﻋﻠﯽ ﺷﺎه ﮐﺮده … ﻣﻮﻻﻧﺎ را وراي ﺑﺤﺮاﻻﺳﺮار و‬ ‫ﻣﺸﺘﺎﻗﯿﻪ در اﮐﺜﺮ ﻋﻠﻮم ﺗﺼﺎﻧﯿﻒ ﻣﻔﯿﺪه اﺳﺖ ﻣﻦﺟﻤﻠﻪ… رﺳﺎﻟﻪاي اﺳﺖ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ در روش ﻃﺎﻋﺖ‬ ‫ﻗﻠﺒﯿﻪ وﻋﺒﺎدت ﻟﺴﺎﻧﯿﻪ و ﺟﻨﺎﻧﯿﻪ در ﻃﺮﯾﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖ اﻟﻠﻬﯿﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ رﻣﺰ‪ .‬ﭼﻮن آن رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻤﺶ ﮐﻤﯿﺎب و ﻋﺰﯾﺰ‬ ‫اﻟﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻟﻬﺬا آن رﺳﺎﻟﻪ و ﻗﺪري از ﺑﺤﺮاﻻﺳﺮار و دﯾﻮان ﻣﺸﺘﺎﻗﯿﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ ﯾﺎﻓﺖ…« )رﯾﺎض اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ‪ /‬ﭼﺎپ اول‪/‬‬ ‫ص ‪(547،548‬‬ ‫ﻓﻠﺬا ﻣﺴﻠﻢ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﻪ » ﮐﻨﺰاﻻﺳﻤﺎء « ﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ازرﺳﺎﻟﻪ » ﮐﺒﺮﯾﺖ اﺣﻤﺮ« ﮐﻪ درآن زﻣﺎن ﻣﯿﺎن‬ ‫ﻣﺸﺎﯾﺦ ﺳﻠﺴﻠﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬وازآﻧﺠﺎ ﮐﻪ» ﻣﺎﻧﻨﺪاﺳﻤﺶ ﮐﻤﯿﺎب وﻋﺰﯾﺰاﻟﻮﺟﻮد « ﺑﻮده‪ ،‬ﻫﺮﯾﮏ ﺑﺮاي‬ ‫ﺧﻮدﻧﺴﺨﻪاي ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﻧﯿﺰآن راﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده اﻫﻞ اﺻﻄﻼح دررﯾﺎض اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻘﻞ وﺛﺒﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎاﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪-‬ﺑﺎﻫﺮاﺳﻢ وﻋﻨﻮان ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪-‬راﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺠﺬوﺑﻌﻠﯿﺸﺎه ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدود‬ ‫ﺷﻤﺮد‪.‬‬ ‫ﻧﮑﺘﻪ آﺧﺮ‬ ‫‪132‬‬

‫ﺟﻨﺎب » ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ « ﻣﺮﯾﺪ ﺷﻬﯿﺪراه ﻓﻘﺮوﻃﺮﯾﻘﺖ ﻣﺮﺣﻮم » ﻣﺸﺘﺎق ﻋﻠﯿﺸﺎه ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ « ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫دروﯾﺸﯽ ﺑﯽﺧﻮﯾﺶ وﻗﻠﻨﺪري ﺑﯽﺳﻮاد‪ ،‬اﻣﺎ آراﺳﺘﻪ ﻧﻬﺎد وﯾﮕﺎﻧﻪ اﻧﺪﯾﺶ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺰرگ ﻣﺮدراه ﻋﺸﻖ وﻋﺮﻓﺎن ﻣﺮﯾﺪ و‬ ‫دﺳﺖ ﭘﺮورده ﻣﺮﺣﻮم ﻓﯿﺾ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺑﻮد )رﯾﺎض اﻟﺴﯿﺎﺣﻪ‪/‬ﭼﺎپ اول‪/‬ص ‪.( 650‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻓﯿﺾ ﻋﻠﯿﺸﺎه ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً ﺗﻮﺳﻂ ﺳﯿﺪﻣﻌﺼﻮﻣﻌﻠﯿﺸﺎه ﻣﺸﺮف ﺑﻪ ﻓﻘﺮﺷﺪهواذن ارﺷﺎددرﯾﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺪ دورﻧﺒﺎﺷﺪ اﮔﺮﺗﺤﺮﯾﺮاﺻﻞ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت ازﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﻃﺮﯾﻘﺘﯽ ﺳﯿﺪ ﻣﻌﺼﻮﻣﻌﻠﯿﺸﺎه اﺳﺖ اﺛﺮ ﻃﺒﻊ ﻓﯿﺾ‬ ‫ﻋﻠﯿﺸﺎه ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮرﻋﻠﯿﺸﺎه )ﭘﺴﺮاو( وﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه )ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺸﺘﺎق ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ -‬ﻣﺮﯾﺪﻓﯿﺾ‬ ‫ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ (-‬ﻧﺴﺨﻪ ﺑﺮداري ﺷﺪه‪ ،‬وﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺳﺎﯾﺮﻣﺸﺎﯾﺦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎاﯾﻦ ﺣﺎل درﻓﻘﺪان ﻧﺴﺨﻪاي ازاﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ ﺑﺎدﺳﺘﺨﻂ ﻓﯿﺾ ﻋﻠﯿﺸﺎه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪﺑﻨﺎي ﻓﺮض راﺑﺮﮔﻮاﻫﯽ ﻣﺮﺣﻮم‬ ‫ﻣﺴﺘﻌﻠﯿﺸﺎه ﻧﻬﺎد‪ ،‬واﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ را اﺛﺮﻃﺒﻊ ﻣﺮﺣﻮم » ﻣﻈﻔﺮﻋﻠﯿﺸﺎه « ﮐﺮﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرآورد‪.‬‬

‫‪133‬‬

134

‫ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت رﺿﻮي‬ ‫ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽ‪ ،‬ﻧﻘﺪوﺑﺮرﺳﯽ ازﮐﻮرش ﻣﻨﺼﻮري‬ ‫اي ﺧﺪاي ﭘﺎك ﺑﯽاﻧﺒﺎز و ﯾﺎر‬

‫دﺳﺖ ﮔﯿﺮ وﺟﺮم را درﮔﺬار‬

‫ﯾﺎد ده ﻣﺎرا ﺳﺨﻦﻫﺎي رﻗﯿﻖ‬

‫ﮐﻪﺗﻮرارﺣﻢ آوردآنايرﻓﯿﻖ‬

‫ﻫﻢدﻋﺎ ازﺗﻮ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻫﻢ زﺗﻮ‬

‫اﯾﻤﻨﯽ ازﺗـﻮ‪ ،‬ﻣﻬﺎﺑﺖ ﻫﻢ زﺗـﻮ‬

‫ﮔﺮﺧﻄﺎﮐﺮدﯾﻢاﺻﻼﺣﺶﺗﻮﮐﻦ‬

‫ﻣﺼﻠﺤﯽﺗﻮ‪،‬ايﺗﻮﺳﻠﻄﺎنﺳﺨﻦ‬

‫ﮐﯿﻤﯿﺎ داري ﮐﻪ ﺗﺒﺪﯾﻠﺶ ﮐﻨﯽ‬

‫ﮔﺮﭼﻪﺟﻮيﺧﻮن ﺑﻮدﻧﯿﻠﺶﮐﻨﯽ‬

‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﻣﯿﻨﺎﮔﺮﯾﻬﺎﮐﺎرﺗﺴﺖ‬

‫واﯾﻨﭽﻨﯿﻦ اﮐﺴﯿﺮﻫﺎزاﺳﺮارﺗﺴﺖ‬

‫ﺑﻪ راﺳﺘﯽ اززﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺜﻨﻮيﻣﻌﻨﻮي اﯾﻦ اﺛﺮﺳﺘﺮگ وﺟﺎوداﻧﯽ ازدم اﯾﺰدي ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ اﻟﺒﻠﺨﯽاﻟﺮوﻣﯽ‪ -‬ﻋﻈﻢ اﷲ ذﮐﺮه‪ -‬ﺳﺮوده ﺷﺪه وﺑﻪ ﺧﺎﻣﻪء رﺑﺎﻧﯽ ﺣﻀﺮت ﺿﯿﺎء اﻟﺤﻖ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﭼﻠﭙﯽ‪-‬‬ ‫ﻗﺪساﷲ ﺳﺮه اﻟﻌﺰﯾﺰ‪ -‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﮔﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوزﺷﺮوح‪ ،‬ﺣﻮاﺷﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺎﺑﯿﺮواﻣﺜﺎل وﺣﮑﻢ ازاﯾﻦ اﺛﺮ ﭘﺮﻣﺎﯾﻪ‬ ‫وﺑﺎﺷﮑﻮه ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن واﻣﺮوزﯾﺎن ﮔﺰارش ﺷﺪه ﮐﻪ ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺳﭙﺎس وﻗﺪرداﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬واﯾﻦ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮآن‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺮﯾﻒ ﺳﻮاي ﻫﺮﮐﺘﺎب دﯾﮕﺮي درﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎهﻫﺎ ﻗﺮاردارد‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪاي‬ ‫ازﮔﻮﺷﻪﻫﺎي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ارﺟﻤﻨﺪ و واﻻ ﻧﻈﺮودﻗﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯽ ﮐﺮان اﻗﯿﺎﻧﻮﺳﯽ ازﻋﺠﺎﯾﺐ وﻏﺮاﯾﺐ ﻣﻌﺎﻧﯽ وﺳﺤﺮﻫﺎي‬ ‫ﺣﻼل ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ازدﯾﺪﮔﺎه ﻓﻠﺴﻔﯽ وﮐﻼﻣﯽ ﺗﺎرازﻫﺎي ﻧﺎب ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ وﻧﯿﺎزو ﻧﯿﺎﯾﺶ‪ ،‬وازآﻧﺠﺎﺑﻪ‬ ‫ﺳﯿﺮت ﻧﯿﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ -‬ع – وﺷﮑﻮه وﺟﻼل ﻣﺮدان اﻫﻞ اﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺗﺎﺳﺎدﮔﯽ وﺑﯽ ﭘﯿﺮاﯾﮕﯽ ﻋﺎﺷﻘﺎن ﺟﺎن ﺑﺮﮐﻒ‪ ،‬واﻫﻢ‬ ‫واﺧﺺ ﺟﻤﯿﻊ آﻧﻬﺎ ازﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﺒﻮب ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪﺳﺨﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻗﺪراﺳﺘﻌﺪاد و ﻓﺮاﺧﻮرﻟﯿﺎﻗﺖ ووﺳﻊ ﺑﺸﺮي‬ ‫ﺧﻮدﺑﻬﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ازﻗﺎﻟﺐ ﻇﺎﻫﺮﯾﻪ آن‪ :‬ﺷﺮﯾﻌﺖ؛ ﺳﺎﻟﮏ ازاﺣﮑﺎم ﺑﺎﻃﻨﯿﻪ آن‪ :‬ﻃﺮﯾﻘﺖ؛ ﻋﺎرف ازﺗﻘﺮب وﺗﻮﺻﻞ آن‪:‬‬ ‫ﺣﻘﯿﻘﺖ؛ ﻓﻠﺴﻔﯽ ازﻧﮕﺮشﻫﺎي ژرف وﺑﯽﭘﺎﯾﺎن آن؛ داﻧﺸﻤﻨﺪ ازﻧﮑﺘﻪﻫﺎي دﻗﯿﻖ ﻋﻠﻤﯽآن؛ ﻋﺎﺷﻖ ازﺳﺮاﺳﺮﺳﻮز‬ ‫وﺷﻮرﯾﺪﮔﯽ وﭘﺎﮐﺒﺎزي آن؛ ادﯾﺐ وﺳﺨﻦ ﺷﻨﺎس ازدﻗﺎﯾﻖ ادﺑﯽ وﺻﻨﺎﻋﺎت آن؛ ﻋﺎﻣﯽ ازﮐﻼم ﺳﺎده وﺑﯽ رﯾﺎي آن‪.‬‬ ‫واﯾﻦ ﺟﺎي ﺑﺴﯽ ﺷﮕﻔﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ »اﻧﺎﻧﺤﻦ ﻧﺰﻟﻨﺎاﻟﺬﮐﺮواﻧﺎﻟﻪ ﻟﺤﺎﻓﻈﻮن« ﮐﻪ ﺑﺰرگ ﺧﺪاي ﺗﻮاﻧﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ‬ ‫آوردوﺧﻮد ﻧﮕﻬﺒﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮروي درﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻄﺎب ﺳﺨﻦ ﺑﺴﯿﺎراﺳﺖ وﻣﻘﺎﻻت ﺑﯽﺷﻤﺎر ﻧﻮﺷﺘﻪ وﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺷﺮوح ﮐﻬﻦ‪:‬‬ ‫‪135‬‬

‫‪ -1‬ﺷﺮح ﻧﺎﺗﻤﺎم »ﺟﻮاﻫﺮاﻻﺳﺮاروزواﻫﺮاﻻﻧﻮار« ﺗﺄﻟﯿﻒ ﺷﻬﯿﺪﮐﻤﺎل اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺧﻮارزﻣﯽ‪ -‬ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪-835‬‬ ‫ه‪ ،‬ق ﮐﻪ ﺳﻪ دﻓﺘﺮراﮔﺰارش ﮐﺮده اﺳﺖ وﻣﺤﻘﻖ ﺑﺰرﮔﻮارﺟﻨﺎب آﻗﺎي دﮐﺘﺮﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد ﺷﺮﯾﻌﺖ ازاﯾﻦ ﺳﻪ‬ ‫دﻓﺘﺮﯾﮏ دﻓﺘﺮﻫﻤﺮاه ﺑﺎﻣﻘﺪﻣﻪ آن راﺗﺼﺤﯿﺢ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ » -2‬اﺳﺮاراﻟﻐﯿﻮب « ازﺧﻮاﺟﻪ ﻣﺤﻤﺪاﯾﻮب‪ .‬اﺑﯿﺎت ﻣﺸﮑﻞ ﭘﻨﺞ دﻓﺘﺮراﺷﺮح وﮔﺰارش ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﯽ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺸﻬﻮرﺑﻪ » ﺑﺤﺮاﻟﻌﻠﻮم « ﮐﻪ ﻫﺮ ﺷﺶ دﻓﺘﺮرا ﮔﺰارش ﮐﺮده و‬ ‫اﻓﮑﺎرﻣﻮﻻﻧﺎراﺑﺎﻋﻘﺎﯾﺪ ﻣﺤﯿﯽاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦﻋﺮﺑﯽ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داده‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻣﺬاق ﻣﻮﻻﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﻧﺪارد‪،‬‬ ‫وﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﯿﺰازﻣﻘﺎﺻﺪ وي ﺑﻪ دوراﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﺣﮑﯿﻢ ﺷﺮﯾﻒ ﺣﺎج ﻣﻼﻫﺎدي ﺳﺒﺰواري )ﻣﺘﻮﻓﯽ ‪1290‬ه‪-‬ق( ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻣﺜﻨﻮي را ﺑﺎ ﻣﺬاق ﺣﮑﻤﺎ‬ ‫ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺮوح اﻣﺮوزﯾﻦ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺮﯾﻒ ﻣﺮﺣﻮم ﻓﺮوزاﻧﻔﺮﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﯽ ازدﻓﺘﺮاول ﮔﺰارش ﺷﺪه‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﺷﺮﯾﻒ دﮐﺘﺮﺟﻌﻔﺮﺷﻬﯿﺪي ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﮏ وﺳﯿﺎق ودﻧﺒﺎﻟﻪ ﺑﻘﯿﻪ ﺷﺮح ﻓﺮوزاﻧﻔﺮﮔﺰارش ﺷﺪه‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي اﺳﺘﺎدوﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ ﺟﻌﻔﺮي‬ ‫‪ -4‬ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﻋﺒﺪاﻟﺒﺎﻗﯽ ﮔﻮﻟﭙﯿﻨﺎري )ﺗﺼﺤﯿﺢ وﺗﺮﺟﻤﻪ دﮐﺘﺮﺗﻮﻓﯿﻖ ﺳﺒﺤﺎﻧﯽ (‬ ‫ﺑﺎﯾﺪاذﻋﺎن داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﺮوح ﯾﺎدﺷﺪه‪ -‬وآﻧﻬﺎ ﮐﻪ ﯾﺎدﻧﺸﺪه وﺑﻪ دوره ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ -‬ﻫﺮﮐﺪام ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﺎل وﮐﻼم‪ ،‬درﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮدارزﺷﻤﻨﺪ وﮔﺮاﻧﻤﺎﯾﻪ ﺑﻮده وﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺮﺣﯽ ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﻘﺪوﺑﺮرﺳﯽ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯿﺸﻮد ﺑﻪ» ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت رﺿﻮي « ﻣﻮﺳﻮم وﯾﮑﯽ ازﺷﺮوح ﮐﻬﻦ‬ ‫ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﻫﻨﺪﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎرﭘﺮﻣﺎﯾﻪ ودرﺧﻮراﺳﺖ وﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﺎرف » ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻻﻫﻮري« ﮐﻮﺗﺎه و روان‪-‬‬ ‫ﮔﺰارش ﺷﺪه‪ ،‬واﺑﯿﺎت ﻣﺸﮑﻞ ﻫﺮﺷﺶ دﻓﺘﺮﺑﻪ دﻗﺖ ﻣﻮردﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬واﻣﯿﺪاﺳﺖ ﻣﻮﻟﻮي ﺷﻨﺎﺳﺎن وﻣﺜﻨﻮي‬ ‫ﭘﮋوﻫﺎن را ﮐﻠﯿﺪ ﻣﺸﮑﻼت ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺎﻟﮑﺎن ﺣﻖ را ﮔﺸﺎﯾﺶ راه‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ ﻟﯿﮏ اﻧﺪرﺑﺴﯿﺞ‬

‫ﺑﯽ ﻋﻨﺎﯾـﺎت ﺧﺪا ﻫﯿﭽﯿﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬

‫ﺑﯽ ﻋﻨﺎﯾﺎت ﺣﻖ وﺧﺎﺻﺎن ﺣﻖ‬

‫ﮔﺮﻣﻠﮏ ﺑﺎﺷﺪ ﺳﯿﺎﻫﺴﺘﺶ ورق‬

‫ايﺧﺪا‪ ،‬ايﻓﻀﻞﺗﻮﺣﺎﺟﺖروا‬

‫ﺑـﺎﺗﻮﯾـﺎدﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﺒـﻮد روا‬

‫اﯾﻦ ﻗﺪر ارﺷﺎد ﺗﻮ ﺑﺨﺸﯿﺪهاي‬

‫ﺗﺎﺑﺪﯾﻦ ﺑﺲﻋﯿﺐ ﻣﺎﭘﻮﺷﯿﺪهاي‬

‫ﻗﻄﺮهداﻧﺶ ﮐﻪﺑﺨﺸﯿﺪي زﭘﯿﺶ‬

‫ﻣﺘﺼﻞﮔﺮدان ﺑﻪ درﯾﺎﻫﺎيﺧﻮﯾﺶ‬

‫ﻗﻄﺮه ﻋﻠﻢ اﺳﺖ اﻧﺪرﺟﺎن ﻣﻦ‬

‫وارﻫﺎﻧﺶ ازﻫﻮا و زﺧﺎك ﺗﻦ‬

‫درﺑﺎره ﻣﺆﻟﻒ‪:‬‬ ‫ﺷﺎرح ﺑﺰرﮔﻮارﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻟﻮي ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻻﻫﻮري‪ -‬رﺣﻤﺖ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ‪ -‬درﻗﺮن دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي درﺷﻬﺮ‬ ‫‪136‬‬

‫ﻻﻫﻮرﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد‪ .‬ازوي اﻃﻼع وﮔﺰارش دﻗﯿﻘﯽ دردﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ‬ ‫ﺧﻮددرآﻏﺎز ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي )ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت رﺿﻮي( وﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﻪ ازآن ﺳﺨﻦ ﻣﯽراﻧﺪ ﮐﻪ درﺟﻮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ‬ ‫دﯾﻮاﻧﯽ وﺳﻠﻄﺎﻧﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻪ‪ ،‬وﻧﯿﮏ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ازﺑﺰرﮔﺎن درﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ وازﻋﻠﻤﺎء زﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮده‪ .‬ازﺳﻮﯾﯽ‬ ‫اﻓﺴﻮس ودرﯾﻎ ﺧﻮرده ﮐﻪ ﻋﻤﺮﻋﺰﯾﺰ وﺷﺮﯾﻒ ﺧﻮدرا دراﯾﻦ راه دﻧﯿﻮي وﻓﺎﻧﯽ ﺻﺮف ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺮروي‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﺮﺻﺖ ﮔﻮﺷﻪ ﻧﺸﯿﻨﯽ وﺧﻠﻮت وﻓﺮاﻏﺖ ﺧﺎﻃﺮدﺳﺖ داده‪ ،‬واز ﭘﯿﺶ آرزوي ﻫﻤﻨﺸﯿﻨﯽ و‬ ‫ﻫﻤﺪﻣﯽ ﺑﺎ اﯾﻦ دﻟﺮﺑﺎي ﺳﺮاﺳﺮﻧﺎز )ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي( را درﺳﺮﻣﯽﭘﺮوراﻧﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺖ راﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي‪» :‬ان اﷲ ﯾﺤﺐ‬ ‫اﻟﻤﻌﺎﻟﯽ اﻟﻬﻤﻢ« ﮐﻤﺮﺑﺴﺘﻪ وﺑﺎﻋﺸﻘﯽ ﺗﻤﺎم وﺷﻮري ﺗﺎم ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻼت ورﻓﻊ ﻧﮑﺎت ودﻗﺎﯾﻖ اﺑﯿﺎت ﺷﺶ دﻓﺘﺮﻣﺜﻨﻮي‬ ‫ﻣﻌﻨﻮي ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وازآن روي ﮐﻪ دراﯾﻦ راه ﺳﺨﺖ ﭘﺮﭘﯿﭻ وﺧﻢ وﺗﻮاﻧﻔﺮﺳﺎ ﻣﻮﻓﻖ وﻣﺆﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ارادت‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺎن زﻻل وداﻣﻦ ﭘﺎك ﺛﺎﻣﻦ اﻻﺋﻤﻪ ﺣﻀﺮت اﻣﺎم ﻋﻠﯽ ﺑﻦ ﻣﻮﺳﯽ اﻟﺮﺿﺎ‪ -‬ع – داده اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮدﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﺷﺮح‬ ‫ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻮﻟﻮي راﺑﻪ ﺗﺒﺮك وﺗﯿﻤﻦ ﺣﻀﺮت اﻣﺎم رﺿﺎ‪ -‬ع‪ -‬ﺑﻪ ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت رﺿﻮي ﻣﻮﺳﻮم ﮔﺮداﻧﯿﺪم «‪.‬‬ ‫درﺑﺎرهء ﺧﺎﻧﻮاده وي اﻃﻼع ﭼﻨﺪاﻧﯽ در دﺳﺘﺮس ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در دﻓﺘﺮﺳﻮم در ﺣﮑﺎﯾﺖ زﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش‬ ‫ﻧﻤﯽزﯾﺴﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫»زﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﻤﯽزﯾﺴﺖ‪ .‬ﻗﻀﺎ را ﺷﺮح ﻣﺜﻨﻮي ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺮﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎدﯾﻪ ﺣﯿﺮت را‬ ‫ﭘﺴﺮي‪ -‬ﮐﻪ ﻏﯿﺮازاو ﻓﺮزﻧﺪ دﯾﮕﺮ ﻧﺒﻮد‪ -‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬وازارﺗﺤﺎل اوﺣﺎل آن ﭼﻨﺎن ﻣﺘﻐﯿﺮﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ وﻫﻮش آواره‪،‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻪ ﺻﺒﺮ )و( ﺷﮑﯿﺐ ﭘﺎره ﺷﺪ …«‬ ‫ازاﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺎﭘﺎﯾﺎن دﻓﺘﺮ ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻏﻤﯽ ﺟﺎﻧﮑﺎه واﻧﺪوﻫﯽ ﺑﯿﮑﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺎرح روي آورده‪ ،‬اﺑﯿﺎت ﺑﺎ‬ ‫ﺑﯽﺣﻮﺻﻠﮕﯽ و ﮐﻢ دﻗﺘﯽ ﺷﺮح ﺷﺪه ﮐﻪ دﻗﯿﻘﺎً و ﮐﺎﻣﻼً آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺒﮏ و ﺳﯿﺎق ﻣﻮﻟﻒ‪:‬‬ ‫ﻣﺆﻟﻒ داﻧﺎ وآﮔﺎه ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻻﻫﻮري ﺑﺮاي ﺷﺮح وﮔﺰارش اﺑﯿﺎت ﻣﺜﻨﻮي ﭼﻨﺪوﺟﻪ راﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮارداده ﮐﻪ‬ ‫ﭼﮑﯿﺪه وﮐﻮﺗﺎه ﺑﻪ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ -‬ﺷﺎرح اوﻟﯿﻦ ﻧﮑﺘﻪاي راﮐﻪ درﺷﺮح اﺑﯿﺎت ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ وﻋﻨﺎﯾﺖ ﻗﺮار داده‪ ،‬آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺟﺎﻫﺎ ﭘﯿﺶ‬ ‫ازﺷﺮح‪ ،‬ﻧﻘﺪي ﮐﻮﺗﺎه ازداﺳﺘﺎن ﻣﻮردﻧﻈﺮ ﺑﺎزﮔﻮﻣﯽﮐﻨﺪ وﻣﻘﺼﺪ وﻫﺪف ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ راﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي‬ ‫آورده ﺷﺪ‪:‬‬ ‫» ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻧﻬﺎدن ﺷﯿﺮﺟﻬﺪراﺑﺮﺗﻮﮐﻞ وﺗﺴﻠﯿﻢ «‬ ‫ﺟﻬﺪ وﺗﻮﮐﻞ ﭼﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﻓﺘﺎده‪ .‬ﺟﻬﺪوﮐﺴﺐ ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﯿﺮﺗﺎ ﻣﺸﻌﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﮐﻪ‬ ‫ﺷﯿﺮﻣﺮدان ازراه ﮐﻤﺎل ﻗﺪرت وﻗﻮت‪ ،‬درراه دﯾﻦ ﮐﻤﺮﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ؛ وﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮﻧﺨﺠﯿﺮان آن ﮐﻪ‪ ،‬اﻣﺮ و‬ ‫ﺿﻌﻒ رادراﯾﻦ اﻣﺮﮐﺎر ﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻨﺒﯿﻪ اﺳﺖ ﺑﺮآن ﮐﻪ درﮐﺎرﻣﺠﺎﻫﺪه‪ ،‬ﺷﯿﺮ ﺑﯿﺸﻪ ﺑﺎش ﻧﻪ ﺷﻐﺎل اﻧﺪﯾﺸﻪ «‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ازآن‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﺧﻮرذوق وﺷﻮق ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻻﻧﺎ اﺑﯿﺎت راﺷﺮح ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ وﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان‪ -‬ﭼﻮن ﺑﯿﺸﺘﺮ‬ ‫‪137‬‬

‫ﺷﺎرﺣﺎن‪ -‬اﻓﮑﺎر و ﻋﻘﺎﯾﺪ »اﺑﻦ ﻋﺮﺑﯽ« را دﺧﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ﮔﺎه ﺷﺎرح ﮐﻞ ﯾﮏ ﺑﯿﺖ را ﮐﻪ ﺑﺎﻧﺸﺎﻧﻪء » ﻗﻮﻟﻪ« )= ﺳﺨﻦ اوﺳﺖ( ﻧﺸﺎﻧﻤﻨﺪﺷﺪه‪ ،‬آورده وﺑﻪ ﯾﮑﺎﯾﮏ ﻧﮑﺎت‬ ‫ودﻗﺎﯾﻖ آن‪ -‬ازﺟﻬﺖ ﻗﺮآن وﺣﺪﯾﺚ ‪ ،‬ﻟﻐﺖ‪ ،‬اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬و…‪ -‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ وﭘﺲ ازآن‪ ،‬ﺑﯿﺖ را روان و ﯾﮑﺪﺳﺖ‬ ‫و ﺑﯿﺸﺘﺮ اوﻗﺎت در ﻧﻬﺎﯾﺖ اﯾﺠﺎز ﺷﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ذات آن روح اﻻﻣﯿﻦ«‬

‫» ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﻧﺎم اﺣﻤﺪﭼﻮن ﺣﺼﺎري ﺷﺪﺣﺼﯿﻦ‬

‫»روح« ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ ازﺟﻮﻫﺮﻣﺪﺑﺮﺑﺪن ﯾﺎﭼﯿﺰي ﮐﻪ درﺣﮑﻢ ﺑﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻗﺮآن راﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ روح ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻬﺶ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮاﻣﺖ ﺑﺪان ﺣﺎﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺠﻤﻮع اﻣﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺑﺪن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻗﺮآن ﺑﻪ ﺑﻤﺜﺎﺑﻪ روح ﻣﺪﺑﺮ‪ .‬وﺗﺪﺑﯿﺮﺟﻮﻫﺮروح‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻘﺎرن ﺧﻄﺎ‪ -‬ﮐﻪ آن ﺧﻄﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪-‬‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬درﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ اﻟﻬﯽ ﺑﻪ » روح اﻻﻣﯿﻦ « ﻣﻮﺳﻮم ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬واﮔﺮﺗﺪﺑﯿﺮآن ﺟﻮﻫﺮﺑﻪ اﻣﻮري ﮐﻪ ﻣﺎﻓﻮق ﻗﺪرت ﺑﺸﺮي‬ ‫اﺳﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﺷﻮد‪ » ،‬روح اﷲ « و » روح اﻟﻘﺪس « اﺳﻢ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬وﺷﺨﺺ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ او درﻋﺎﻟﻢ اﺷﺨﺎص ﺑﺮاﯾﻦ وﺟﻮه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎوﺟﻮد ﺑﺪن ﻋﻨﺼﺮي ﻣﻠﻘﺐ ﺷﻮد ﺑﻪ روح اﷲ وروح اﻟﻘﺪس و روح اﻻﻣﯿﻦ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺸﺮاﺳﺖ‪ .‬ازاﯾﻦ ﺟﻬﺖ‬ ‫ﻣﻮﻟﻮي‪ ،‬ﺣﻀﺮت رﺳﺎﻟﺖ ﭘﻨﺎه را‪ -‬ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬روح اﻻﻣﯿﻦ ﮔﻔﺖ و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ -‬ع‪ -‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻋﺘﺒﺎر‬ ‫روح اﻟﻘﺪس وروح اﻻﻣﯿﻦ اﺳﺖ وﺣﻀﺮت ﻋﯿﺴﯽ‪ -‬ع‪ -‬ﻫﻢ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ«‪ .‬ﯾﺎ‪:‬‬ ‫ﺗـﻮﻣﮕـﻮﮐﻪ ﻻﯾـﻖ آن دﯾﺪن اﺳﺖ‬

‫»ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬دل ﮐﻪ اوﺑﺴﺘﻪ ﻏﻢ وﺧﻨﺪﯾﺪﻧﺴﺖ‬ ‫ازﻏﻢ وﺧﻨﺪه‪ ،‬ﻗﺒﺾ وﺑﺴﻂ ﻣﺮاد اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫اﺷﺎرات ﻗﺮآﻧﯽ‪:‬‬ ‫» ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬زآﻧﮑﻪﮔﻔﺘﻨﺪش ﮐﻪﻓﺮﻣﺎن آنﻧﯿﺴﺖ‬

‫ﮔـﺮﻫﻤﯽ ﺧﻮاﻫﯽ ﻋﺼﺎ اﻓﮑﻦ ﻧﺨﺴﺖ‬

‫ﻣﻀﻤﻮن آﯾﻪ »ﻗﺎﻟﻮا ﯾﺎﻣﻮﺳﯽ اﻣﺎ ان ﺗﻠﻘﯽ واﻣﺎﻧﮑﻮن ﻧﺤﻦ اﻟﻤﻠﻘﯿﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺷﺎره ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪:‬‬ ‫ﮐﺎن ﺑﻪ درﯾﺎﻫﺎ وﮔﺮدونﻫـﺎ ﻧﺪاد‬

‫»ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﻗﻄﺮهء دل راﯾﮑﯽ ﮔﻮﻫﺮﻓﺘﺎد‬

‫ﮔﻮﻫﺮ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ ازﻗﺎﺑﻠﯿﺖ اوﺳﺖ ﻣﺮﻋﻠﻢ ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ » :‬ﻻﯾﺴﻌﻨﯽ ارﺿﯽ وﻻﺳﻤﺎﺋﯽ وﻟﮑﻦ ﯾﺴﻌﻨﯽ ﻗﻠﺐ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﺆﻣﻦ«‪ ،‬ازآن ﺧﺒﺮﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ﮔﺎه ﺷﺎرح ﯾﮏ ﻣﺼﺮع را آورده و ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪ » اﻟﺦ « ﮐﻞ ﺑﯿﺖ رااراده ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ راﺧﻮار وﺧﺎﮐﯽ داﺷﺘﻦ‬

‫» ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﭼﯿﺴﺖ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺧﺪا اﻓﺮاﺷﺘﻦ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻌﻈﯿﻢ وﺑﺰرﮔﯽ ﺧﺪاﺑﺠﺎآوردن‪ ،‬ﺧﻮدرا ﺧﻮارداﺷﺘﻦ اﺳﺖ «‪.‬‬ ‫ﮔﺎه ﯾﮏ ﻣﺼﺮع آﻣﺪه وﻫﻤﯿﻦ اراده ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﻗﻮﻟﻪ‪) :‬ﮔﺮگ‪ ،‬ﺧﻮد ﭼﻪ ﺳﮓ ﺑﻮدﮐﻪ ﺧﻮﯾﺶدﯾﺪ(‬

‫ﭘﯿﺶ ﭼﻮن ﻣﻦ ﺷﯿﺮ ﺑﯽ ﻣﺜﻞ وﻧﺪﯾﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺪﯾﺪ ‪،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺑﯽ ﻧﻈﯿﺮ‪،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ ‪:‬ﺑﯽ ﻧﺪﯾﺪ ‪،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽ ﻧﻈﯿﺮ«‪.‬‬ ‫» ﻗﻮﻟﻪ ‪ :‬ﭘﯿﺶﺳﺒﺤﺎن ﭘﺲ ﻧﮕﻬﺪارﯾﺪ دل‬ ‫‪138‬‬

‫)ﺗـﺎﻧـﮕﺮدﯾﺪ ازﮔﻤـﺎن ﺑـﺪﺧﺠﻞ(‬

‫از ﺳﺒﺤﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﻨﺰﯾﻪ‪ ،‬ذات ﺣﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻪ؛ از ﻗﺒﯿﻞ اﻃﻼق ﻣﺼﺪر و اراده اﺳﻢ ﻣﻔﻌﻮل‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ذات ﻣﻘﺪس و‬ ‫ﻣﻨﺰه«‪.‬‬ ‫ﺑﺎﯾﺪﯾﺎدآورﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺎرح ﺑﺰرﮔﻮاردرﺑﺮﺧﯽ اﺑﯿﺎت دﻗﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻪ ﮐﻪ دردﯾﮕﺮﺷﺎرﺣﺎن ﮐﻤﺘﺮ ﻣﯽ‪-‬‬ ‫ﺗﻮان ﺳﺮاغ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل درﺑﯿﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺸﺎءاﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻫﺪآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪوﺟﻪ ﺑﯿﺖ راﺷﺮح ﮐﺮده‪ ،‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ‬ ‫ازوﺟﻮه آن ﮐﺎﻣﻼً ﻧﺎدراﺳﺖ‪ ،‬وازﻫﻮش ﺳﺮﺷﺎروي ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪:‬‬ ‫واﻧﮑﻪﺑﯽرو زﯾﺴﺖ‪ ،‬روزشدﯾﺮﺷﺪ‬

‫» ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪﺟﺰﻣﺎﻫﯽ زآﺑﺶ ﺳﯿﺮﺷﺪ‬

‫ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮﺷﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﭘﺎك اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاد ازآن ﻋﺸﻖ ﯾﺎﻏﻢ ﻋﺸﻖ اﺳﺖ‪ .‬واﯾﻦ ﺳﻪ ﺑﯿﺖ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ رﺑﻂ‪ ،‬ﺑﺎﻫﻢ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺮﯾﺒﺎن آﻣﺪه وﺻﻔﺖ ﻫﻤﺎن ﭘﺎك‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬واﺷﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﺸﻖ ﺑﺤﺮي اﺳﺖ ﺑﯽﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﻫﺮﻋﺎﺷﻘﯽ‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺎﻫﯽ اﯾﻦ درﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺐ ﺗﺸﻨﻪ ﺑﺰﯾﺪ و ﻟﺐ ﺗﺸﻨﻪ ﺑﻤﯿﺮد وروزش دﯾﺮﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻏﻢ واﻧﺪوه ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻗﺎﻋﺪه‬ ‫ﻣﺸﻬﻮرﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺎدي زود ﺑﮕﺬرد واﯾﺎم ﻏﻢ دﯾﺮﺑﻪ ﺳﺮآﯾﺪ‪ .‬وﻣﻌﻨﯽ ﺑﯿﺖ ﻗﺴﻢ دﯾﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫وﻣﺎﻫﯽ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ درآب اﺳﺖ‪ ،‬وازدرﯾﺎﻓﺖ ﺣﻘﯿﻘﺖ آب درﺣﺠﺎب‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﻮﻟﻮي درﺟﺎي دﯾﮕﺮﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﯽ زﻧﺪﺑﺮﮔﻮش وﭼﺸﻤﺶ‪-‬آب‪ ،‬ﺟﻮ‪-‬‬

‫ﻣﺎﻫﯽ اﻧﺪرآب ﺟﻮ‪ ،‬وآب ﺟﻮ‬

‫ﭘﺲ ﻣﺎﻫﯽ ﮐﻨﺎﯾﺖ ﺑﺎﺷﺪ از ﺷﺨﺺ ﻏﺎﻓﻞ ﮐﻪ از ﻗﺮب ﺣﻖ ﺑﯽﺧﺒﺮاﺳﺖ‪ .‬وﺣﺎﺻﻞ ﻣﻌﻨﯽ آن ﮐﻪ ﻏﯿﺮﻏﺎﻓﻞ ﻫﺮﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺪرآﮔﺎﻫﯽ داﺷﺖ ﺑﻪ ﮐﺎم دل رﺳﯿﺪ‪ .‬وآن ﮐﻪ ﺑﯽرو زﯾﺴﺖ‪ » -‬ﺑﯽ رو « ﺑﯽ ﻣﺮوت راﮔﻮﯾﻨﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻣﺮوت ﺑﺎﻧﻔﺲ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﺤﮑﻮم اوﻧﮕﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐﺮد‪ ،‬روزش دﯾﺮﭘﺎﺋﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﺮﺑﺎﻗﯽ وﺣﯿﺎت ﺟﺎوﯾﺪ‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪«.‬‬ ‫درﭘﺎﯾﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﯾﺎدآورﺷﺪﮐﻪ ﺷﺎرح ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻧﮑﺎت ودﻗﺎﯾﻖ اﺑﯿﺎت‪ ،‬ﻧﻈﺮي ﺻﺎﺋﺐ وﻣﻮﺷﮑﺎﻓﺎﻧﻪ داﺷﺘﻪ وﺑﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ؛ ﭼﻪآﻧﺠﺎﮐﻪ ﺑﯿﺘﯽ ﺑﻪ آﯾﻪاي ﺷﺮﯾﻒ اﺷﺎرت دارد)اﻗﺘﺒﺎس‪،‬ﺣﻞ‪،‬درج(ﯾﺎﺑﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ)ﻗﺪﺳﯽ‪،‬ﻧﺒﻮي(‪ ،‬ﭼﻪ‬ ‫آﻧﺠﺎﮐﻪ اﺻﻄﻼﺣﯽ ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه و وي آن راﺑﻪ ﻇﺮاﻓﺖ ﺷﮑﺎﻓﺘﻪ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ وﻫﻤﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ‬ ‫ﻫﻢ داده ﺗﺎﺷﺮﺣﯽ ﺟﺎﻧﺪار وﭘﺮﻣﺎﯾﻪ ﺑﺮﺻﻔﺤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻘﺶ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ وي راﻣﺸﻤﻮل رﺣﻤﺖ واﺳﻌﻪ ﺧﻮﯾﺶ‬ ‫ﻗﺮاردﻫﺪ‪.‬‬ ‫وﺻﻒوﺻﻮرتﻧﯿﺴﺖاﻧﺪرﺧﺎﻣﻪﻫﺎ‬

‫ﻋـﺎﻟﻢ وﻋـﺎدل ﺑـﻮد درﻧـﺎﻣـﻪﻫﺎ‬

‫ﻋﺎﻟﻢ وﻋﺎدلﻫﻤـﻪ ﻣﻌﻨﯽ اﺳﺖ ﺑﺲ‬

‫ﮐﺶﻧﯿﺎﺑﯽ درﻣﮑﺎن وﭘﯿﺶوﭘﺲ‬

‫ﻣﯽزﻧﺪ ﺑﺮﺗـﻦ زﺳـﻮي ﻻﻣﮑﺎن‬

‫ﻣﯽ ﻧﮕﻨﺠﺪ درﻓـﻠﮏ ﺧﻮرﺷﯿﺪﺟﺎن‬

‫درﺑﺎره ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ ﭼﺎﭘﯽ‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﯿﺢ وﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت رﺿﻮي‪ ،‬درآﻏﺎز از ﻧﺴﺨﻪ ﺧﻄﯽ ازﭘﺎﮐﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻔﻮظ درﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﮔﻨﺞ‬ ‫ﺑﺨﺶ‪ -‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه‪ ،‬وازآن ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﯽاﻧﺪازه ﻣﺸﻮش‪ ،‬آﺷﻔﺘﻪ وﻧﯿﺰﭘﺮازﻏﻠﻂ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺼﺤﺢ راﺑﺮآن داﺷﺖ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪاي دﯾﮕﺮرﺟﻮع ﮐﻨﺪﮐﻪ ﺑﺤﻤﺪاﷲ ﻧﺴﺨﻪاي ﺑﺴﯿﺎرﺧﻮاﻧﺎ‪ ،‬درﺳﺖ وﺷﻔﺎف ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪوﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬ ‫ﮐﺎرﺗﻨﺴﯿﺦ وﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺠﺪداً آﻏﺎزﺷﺪ وﺑﯽ ﮐﻢ وﮐﺎﺳﺖ واﻓﺘﺎدﮔﯽ ﻧﺴﺨﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ – اﺛﻨﺎﻋﺸﺮﯾﻪ – وﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﻻﻫﻮري‬ ‫‪139‬‬

‫اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎرح ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﻣﺎازﺧﻼل اﺛﺮاوﭘﯿﺪاﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ -1‬درﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺷﺎرح ﺑﻪ ﮐﺴﯽ دﺳﺖ ارادت وارﺷﺎد ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و وي راﻣﺘﯿﻤﻦ وﻣﺘﺒﺮك ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﻣﺎم‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ ﺷﯿﻌﯿﺎن‪ ،‬ﺣﻀﺮت اﻣﺎمرﺿﺎ‪-‬ع‪ -‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬دﯾﮕﺮاﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺎﻣﯽ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬ﺷﺮح ﺧﻮدرا ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ‬ ‫ﻣﮑﺎﺷﻔﺎت رﺿﻮي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬درداﺳﺘﺎن وﺻﯿﺖ ﮐﺮدن رﺳﻮل‪-‬ﺻﻠﯽ اﷲ ﻋﻠﯿﻪ وآﻟﻪ وﺳﻠﻢ‪ -‬ﻣﺮﻋﻠﯽ را‪ -‬ﮐﺮم اﷲ وﺟﻬﻪ‪ -‬ﮐﻪ ﭼﻮن ﻫﺮﮐﺴﯽ‬ ‫…اﻟﺦ‪ ،‬آﻧﮕﺎه اﯾﻦ ﺑﯿﺖ را ﻣﯽآورد‪.‬‬ ‫» ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬ﮔﻔﺖ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﻋﻠﯽ راﮐﺎي ﻋﻠﯽ‬

‫ﺷﯿﺮﺣﻘﯽ ﭘﻬﻠﻮان ﭘﺮدﻟﯽ ‪«232‬‬

‫ﺷﺎرح ﺷﺮح وﻗﻮل ﺧﻮارزﻣﯽ رادرﺑﺎره ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ‪-‬ع‪ -‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد وﺑﻪ ﺟﺎي ﻗﻮل وراي ﺧﻮدآن راﻣﺘﻤﺴﮏ‬ ‫ﻗﺮارﻣﯿﺪﻫﺪ‪:‬‬ ‫» ﺧﻮاﺟﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﻮارزﻣﯽ آﻧﭽﻪ دراﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪﺣﺎﺻﻠﺶ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ » :‬اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻠﯽ)ع( اﻋﻠﻢ ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫وﻣﻘﺘﺪاي اوﻟﯿﺎ وﺑﻨﯽآدم اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( اوراوﺻﯿﺖ ﮐﺮدوﺧﺒﺮداد ازآﻧﭽﻪ ﺑﻌﺪﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﻧﺒﻮت ﺑﺮاو‬ ‫واردﺷﻮد ازﻣﺼﺎﯾﺐ؛ ﺗﺎﺗﺤﻤﻞ ﺑﯿﺸﺘﺮﮐﻨﺪ‪ ،‬وﻃﺮﯾﻖ ﻣﺼﺎﺑﺮت اﺧﺘﯿﺎرﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬وﺷﺠﺎﻋﺖ ودﻟﯿﺮي را ﮐﺎرﻧﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ودرﺳﺎﯾﻪ‬ ‫ﻧﺨﻞ اﻣﯿﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﻇﻞ ﺗﺮﺑﯿﺖ رﺳﻮلاﷲ)ص( ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬درآﯾﺪ وﺗﺎﺑﻊ ﻋﻘﻞ وﺳﺮﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﻋﻘﻞ و ﺳﺮآﻧﺠﻨﺎب‪،‬‬ ‫ذاتﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪي)ص(اﺳﺖ؛ وﻋﺎﻗﻠﯽ ﮐﻪﻫﯿﭻ ﻧﺎﻗﻠﯽ اورا ازراه ﻧﺘﻮاﻧﺪﺑﺮد‪ ،‬ﻧﯿﺰﻣﺤﻤﺪﻣﺼﻄﻔﯽ)ص( اﺳﺖ …«‬ ‫درداﺳﺘﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ وﻋﺪاوت ازﻣﯿﺎن ﻧﺼﺎري‪ …،‬ازاﻣﺎم دوازدﻫﻢ – ع – ﺳﺨﻦ ﻣﯽراﻧﺪ‪:‬‬ ‫» ﻗﻮﻟﻪ‪:‬‬

‫درﻧﯿﺎﯾﺪﺑﺮﻧﺨﯿﺰد اﯾﻦدوي‬

‫ﺗﺎﺳﻠﯿﻤﺎن ﻟﺴﯿﻦ ﻣﻌﻨﻮي‬

‫ﯾﺤﺘﻤﻞ ﮐﻪ ﻣﺮاد‪ ،‬ﻇﻬﻮرﺻﺎﺣﺐ اﻻﻣﺮﺑﺎﺷﺪ‪«.‬‬ ‫ﺷﺎرح درﺑﯿﺖ زﯾﺮ‪ ،‬ازﯾﮑﯽ ازﭼﻬﺎرﮐﺘﺐ اﻫﻞ ﺗﺸﯿﻊ‪ -‬ﮐﻪ اﻣﻬﺎت ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﺸﯿﻊ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﯽآﯾﻨﺪ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮدﻧﯿﺰﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮﺷﯿﻌﯽ ﺑﻮدن وي ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬ ‫» ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬درﺻﺤﺎﺑﻪ ﮐﻢ ﮐﺴﯽ ﺣﺎﻓﻆ ﺑﺪي )ﮔﺮﭼﻪ ﺷﻮﻗﯽ ﺑﻮدﺟﺎﻧﺸﺎن راﺑﺴﯽ( درﮐﺎﻓﯽ ﻣﺬﮐﻮراﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻋﻤﺮ‪ -‬رﺿﯽ اﷲ ﻋﻨﻪ‪ -‬ﺳﻮره ﺑﻘﺮه رادردوﻟﯿﻔﻪ ﺳﺎل ﺣﻔﻆ ﮐﺮده «‬ ‫درﺑﯿﺘﯽ دﯾﮕﺮازﺣﻀﺮت زﯾﻦ اﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ) ع (ﺑﻌﻨﻮان اﻣﺎم وﺳﯿﺪاﻟﻤﺘﻘﯿﻦ ﯾﺎدﮐﺮده‬ ‫» ﻗﻮﻟﻪ‪ :‬آن ﻣﻨﯽ وﻫﺴﺘﯿﺖ ﺑﺎﺷﺪﺣﻼل‬

‫) ﮐﻪ دروﺑﯿﻨﯽ ﺻﻔﺎت ذواﻟﺠﻼل (‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺷﻘﯿﺎ ﺣﻀﺮت ﺳﯿﺪاﻟﻤﺘﻘﯿﻦ‪ ،‬اﻣﺎم زﯾﻦاﻟﻌﺎﺑﺪﯾﻦ)ع(راﻣﺘﮑﺒﺮﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﺮت ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺗﮑﺒﺮﻣﺮا ﮐﺒﺮﯾﺎي اﻟﻬﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد ﺑﺮاو‪ .‬آﻧﭽﻪ دراﯾﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﺒﺮﯾﺎي اوﺳﺖ ﻧﻪ ﺗﮑﺒﺮ)ﻣﻦ(‬

‫‪- 232‬‬

‫اي ﻣﺸﯿﺮ ﻣﺎ ﺗﻮ اﻧﺪرﺧﯿﺮوﺷﺮ‬

‫از اﺷـﺎرﺗﻬـﺎت دﻟﻤﺎن ﺑﯽﺧﺒﺮ‬

‫ﭼﺸﻢﻣﻦ ازﭼﺸﻢﻫﺎﺑﮕﺰﯾﺪهﺷﺪ‬

‫ﺗﺎ ﮐﻪ درﺷﺐ آﻓﺘﺎﺑﻢ دﯾﺪهﺷﺪ‬

‫ﻟﻄﻒﻣﻌﺮوف ﺗﻮﺑﻮدآناي ﺑﻬﯽ‬

‫ﭘـﺲ ﮐﻤـﺎل اﻟـﺒﺮ ﻓﯽ اﺗﻤﺎﻣﻪ‬

‫ﻟﯿﮏ ﺑﺮ ﺷﯿﺮي ﻣﻔﺮﻣﺎ اﻋﺘﻤﯿﺪ‬

‫ﭘﺲ درآ در ﺳﺎﯾﻪ ﻧﺨﻞ اﻣﯿﺪ‬

‫‪140‬‬

‫ﯾﺎرﺷﺐ را روزﻣﻬﺠﻮري ﻣﺪه‬

‫ﺟﺎنﻗﺮﺑﺖدﯾﺪه رادوريﻣﺪه‬

‫ﺑﻌﺪﺗﻮﻣﺮﮔﯽاﺳﺖ ﺑﺎدردوﻧﮑﺎل‬

‫ﺧﺎﺻﻪ ﺑﻌﺪيﮐﻪ ﺑﻮدﺑﻌﺪاﻟﻮﺻﺎل‬

‫آﻧﮑﻪدﯾﺪﺳﺘﺖ‪ ،‬ﻣﮑﻦﻧﺎدﯾﺪهاش‬

‫آب زن ﺑﺮ ﺳﺒﺰهء ﺑﺎﻟﯿﺪهاش‬

‫ﻣﻦ ﻧـﮑﺮدم ﻻاﺑﺎﻟﯽ در روش‬

‫ﺗﻮﻣﮑﻦ ﻫﻢ ﻻاﺑﺎﻟﯽ درﺧﻠﺶ‬

‫زﯾﻦﮐﺸﺶﻫﺎايﺧﺪاي رازدان‬

‫ﺗﻮﺑﻪﺟﺬبﻟﻄﻒﺧﻮدﻣﺎندهاﻣﺎن‬

‫ﻏﺎﻟﺒﯽ ﺑﺮﺟﺎذﺑﺎن اي ﻣﺸﺘـﺮي‬

‫ﺷﺎﯾﺪاردرﻣﺎﻧﺪﮔﺎن راواﺧﺮي‬

‫روش ﮐﺎر وﭘﺮداﺧﺘﻦ آن‬ ‫ازآﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺘﻦ ازﻟﺤﺎظ ﻗﺪﻣﺖ زﺑﺎﻧﯽ اﻫﻤﯿﺖ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬وﺳﺒﮏ ﮐﻼﻣﯽ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﭼﻮن دﯾﮕﺮ‬ ‫ﺷﺎرﺣﺎن ﺷﺒﻪ ﻗﺎره ﻫﻨﺪ‪-‬ﻗﺎﻟﺒﯽ وﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﮐﻠﻤﻪ ﻣﺘﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪوﺗﻨﻬﺎدرﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﺑﻮد ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺴﺨﻪء دوم )ﮔﻨﺞ ﺑﺨﺶ ﭘﺎﮐﺴﺘﺎن(رﺟﻮع ﺷﺪ؛ ﻣﺜﻞ‪ :‬اﻓﺘﺎدﮔﯿﻬﺎ‪ ،‬اﻓﺰوﻧﯿﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮاﻧﯿﻬﺎ )ﺟﻤﻠﻪ ﯾﺎﮐﻠﻤﻪاي( وﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﻫﺮروي‪ ،‬ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺮروي اﯾﻦ ﻣﺘﻦ ﺷﺮﯾﻒ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺮارزﯾﺮاﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﮐﻞ اﺑﯿﺎﺗﯽ راﮐﻪ ﺷﺎرح ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه وآورده‪ ،‬ﺑﺎاﺻﺢ واﺣﺴﻦ ﻧﺴﺦ ﻣﺜﻨﻮي ﻣﻌﻨﻮي‪ -‬ﻧﺴﺨﻪء ﻗﻮﻧﯿﻪ‪ -‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬درﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺖ درﻧﺴﺨﻪ ﻗﻮﻧﯿﻪ ﻧﯿﺎﻣﺪه وﻣﻌﻤﻮﻻً ﺷﺎرح آن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ ﻣﺼﺮع آورده‪ ،‬ﺑﺮاي رواﻧﯽ و‬ ‫روﺷﻨﯽ ﺷﺮح‪ ،‬ﺑﻪ » ازدرﯾﺎﺑﻪ درﯾﺎ « رﺟﻮع ﺷﺪه ﺗﺎﺑﯿﺖ ﺑﺎ ﻣﺜﻨﻮي ﺟﻌﻔﺮي ﯾﺎرﻣﻀﺎﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺼﺮع ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ درﻣﺘﻦ ﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬دردوﻗﻼب )= ] [( آورده ﺷﺪه ﺗﺎ ﺑﯿﺖ ازﻫﻢ ﮔﺴﯿﺨﺘﻪ وﮔﺴﺴﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﮐﻠﯿﻪ اﺑﯿﺎت ﯾﺎﻣﺼﺮع ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﺎت اﻟﻬﯽ اﺷﺎرت دارد‪ ،‬دردوﮔﯿﻮﻣﻪ )= » «( ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻤﻨﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﺮاي آﻣﺎده ﺳﺎزي ﻣﺘﻦ ﻫﺮﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺖ‪ ،‬اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﯾﺎﺗﮑﯿﻪ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﭼﻮن‪) :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اي‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﮐﻼم‬ ‫آﻧﮑﻪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪﮐﻪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪﮐﻪ(آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺎﻓﻮﻧﺖ ﺳﯿﺎه ﻧﺸﺎﻧﻤﻨﺪﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎﻣﺘﻦ ﺧﻮاﻧﺎ‪ ،‬روﺷﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ودرﻋﯿﻦ‬ ‫ﺣﺎل زﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪) :‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ،‬اي‪ (… ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿﮏ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آن دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎرح ﻗﻮل و ﺳﺨﻦ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺷﺎرح دﯾﮕﺮي درآورده؛ ﻣﺜﻞ ﻗﻮل ﺧﻮاﺟﻪ ﺣﺴﯿﻦ ﺧﻮارزﻣﯽ‪.‬‬ ‫‪ -6‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺮاﺟﻊ ﺑﺪون اﺳﺘﺜﻨﺎء اﯾﺘﺎﻟﯿﮏ وازاﺳﺘﺎﻧﺪارد ﮐﺘﺎب ﺗﺒﻌﯿﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﮔﺎه ﺷﺎرح ﺑﯿﺘﯽ راآورده اﺳﺖ وﭼﻨﺪﺑﯿﺖ دﯾﮕﺮرا ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﯿﻮﺳﺖ وﺗﺒﻊ آن ﺷﺮح وﮔﺰارش ﮐﺮده ﮐﻪ آن اﺑﯿﺎت‬ ‫درﻣﺘﻦ ﻧﯿﺎﻣﺪه ودرﭘﺎﯾﯿﻦ ﺻﻔﺤﻪ ازآن ﯾﺎدﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -8‬ﯾﮑﺎﯾﮏ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ وﻧﻘﻞ ﻗﻮﻟﻬﺎي ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ وﮐﻼم ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺎ ﮔﯿﻮﻣﻪ‪ -‬درآﻏﺎز وﭘﺎﯾﺎن آن‪ -‬ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﺪه‬ ‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﺎازﺑﻘﯿﻪ ﻋﺒﺎرات‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ وﻣﻤﺘﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ -9‬درﻣﺘﻦ ازدو ﻗﻼب )‪ ([ ]-‬ﺑﺴﯿﺎر اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﮐﺎﺗﺐ ﯾﺎﺳﻬﻮاﻟﻘﻠﻢ داﺷﺘﻪ ﯾﺎ ازﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري و ﺑﯿﺴﻮادي‬ ‫وي ﻣﺘﻦ ﻣﻐﺸﻮش ﺑﻮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻼً ﻣﺸﻬﻮداﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺪاي ازﺳﺒﮏ ﺷﺎرح ﮐﻪ اﻓﻌﺎل را ﺑﯿﻘﺮﯾﻨﻪ ﺣﺬف‬ ‫ﮐﺮده‪.‬‬ ‫‪141‬‬

‫‪ -10‬ﺗﻤﺎم آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺚ )ﻗﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺒﻮي (‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﺰرﮔﺎن ادب و ﻋﺮﻓﺎن اﯾﺮان – اﮔﺮﺑﻪ ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻮده –‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه‪ ،‬وﻣﺮاﺟﻊ آن ﺣﺘﯽ اﻻﻣﮑﺎن ﺑﺎﺟﻠﺪوﺻﻔﺤﻪ ﯾﺎدﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-11‬درﺗﺮﺟﻤﻪ آﯾﺎت ﺷﺮﯾﻒ‪ ،‬ازﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺮآن ﻣﺤﻘﻖ ﺑﺰرﮔﻮارآﻗﺎي ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪-12‬رﺳﻢاﻟﺨﻂ ﻣﺘﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻣﺮوز وﯾﺮاﺳﺘﻪ وﭘﯿﺮاﺳﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮاﻣﯽ دﺷﻮارو ﺳﺨﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫وﺑﺮﻟﺬت وﺧﻮﺷﯽ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪.‬‬ ‫‪ -13‬ازﮐﻠﯿﺪ ورﻣﺰﺑﺮاي ﮐﻮﺗﺎه ﺷﺪن ﮐﻠﻤﺎت ﯾﺎاﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺰدرﭼﻨﺪﺟﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﺸﺪه؛ ﻧﺴﺨﻪ ﻗﻮﻧﯿﻪ )ق(؛ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﯿﮑﻠﺴﻮن‬ ‫)ن(‬ ‫‪-14‬درﭘﺎﯾﺎن ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻓﻬﺮس ﺑﻪ دﻗﺖ وﺻﺤﺖ آﻣﺎده‪ ،‬ﺑﺴﺎﻣﺎن واﻟﻔﺒﺎﯾﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) :‬آﯾﺎت‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻧﺎم ﻧﺎﻣﻪ‪،‬‬ ‫ﺟﺎي ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬و… (‬ ‫٭٭٭‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮروي‪ ،‬اﻣﯿﺪاﺳﺖ ﺑﺎاﻧﺪك داﻧﺶ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ‪ » :‬اوﺗﯿﺘﻢ ﻣﻦ اﻟﻌﻠﻢ اﻻﻗﻠﯿﻼ «‪ ،‬و ﺷﻮري ﺳﺮﺷﺎر‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺘﻄﺎب‬ ‫ﻣﻘﺒﻮل ﻧﻈﺮﺻﺎﺣﺒﻨﻈﺮان‪ ،‬ﻣﺜﻨﻮي دوﺳﺘﺎن وﻣﻄﺒﻮعﻃﺒﻊ ﺳﺎﻟﮑﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻗﺮارﮔﯿﺮد‪ .‬ازﺗﻤﺎﻣﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﮔﺮاﻣﯽ‬ ‫واﺳﺘﺎدان ﻧﺎﻣﯽ درﺧﻮاﺳﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﻓﻘﯿﺮرا ﻟﻐﺰش وﺧﻄﺎﯾﯽ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﯽ ﮔﻤﺎن اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺰﻫﺴﺖ‪ -‬ﺑﻪ‬ ‫ﺣﮑﻢ » اﻻﻧﺴﺎن ﻣﺸﺘﻖ ﻣﻦ اﻟﻨﺴﯿﺎن «‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﻮاري ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮﺑﻨﺪه ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪.‬‬ ‫٭٭٭‬

‫ﯾﺎرب! اﯾﻦﺑﺨﺸﺶ ﻧﻪﺣﺪﮐﺎرﻣﺎﺳﺖ‬

‫ﻟﻄﻒﺗﻮ‪-‬ﻟﻄﻒﺧﻔﯽ‪-‬راﺧﻮدﺳﺰاﺳﺖ‬

‫دﺳﺘـﮕﯿﺮاز دﺳﺖ ﻣـﺎ‪ ،‬ﻣـﺎرا ﺑﺨـﺮ‬

‫ﭘـﺮده را ﺑـﺮدار وﭘـﺮدهء ﻣـﺎ ﻣـﺪر‬

‫ﺑـﺎزﺧـﺮﻣـﺎ را از اﯾـﻦ ﻧﻔﺲ ﭘﻠﯿﺪ‬

‫ﮐـﺎردش ﺗـﺎ اﺳﺘﺨـﻮان ﻣـﺎ رﺳﯿـﺪ‬

‫ازﭼﻮ ﻣﺎ ﺑﯿﭽﺎرﮔﺎن اﯾﻦ ﺑﻨﺪ ﺳﺨﺖ‬

‫ﮐﯽ ﮔﺸﺎﯾﺪ اي ﺷﻪ ﺑﯽ ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ؟‬

‫اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﻔﻞ ﮔﺮان را اي ودود‬

‫ﮐﻪ ﺗـﻮاﻧﺪ ﺟـﺰ ﮐﻪ ﻓﻀﻞ ﺗﻮﮔﺸﻮد؟‬

‫ﻣـﺎ زﺧـﻮد ﺳﻮي ﺗـﻮﮔﺮداﻧﯿﻢ ﺳﺮ‬

‫ﭼـﻮن ﺗـﻮﯾﯽ از ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮ‬

‫اﯾﻦ دﻋﺎ ﻫﻢ ﺑﺨﺸﺶ وﺗﻌﻠﯿﻢ ﺗﺴﺖ‬

‫ﮔﺮﻧﻪدرﮔﻠﺨﻦﮔﻠﺴﺘﺎن ازﭼﻪرﺳﺖ؟‬

‫‪142‬‬

‫ﮔﺬري ﮐﻮﺗﺎه درﺗﺮاژدﯾﻬﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮ‬ ‫)‪ -1‬ﻫﻤﻠﺖ(‬ ‫دﮐﺘﺮﻣﻨﻮﭼﻬﺮﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‬ ‫رﻣﺰآزادي درﺣﻠﻘﻪ ﻫﺮزﻧﺠﯿﺮي اﺳﺖ‬ ‫درﻗﻔﻞ ﻫﻢ اﻣﯿﺪي اﺳﺖ‬ ‫ﻗﻔﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺪ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‬ ‫ﻗﻔﻞ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﯿﺪ‬ ‫ﻧﺼﺮت رﺣﻤﺎﻧﯽ‬ ‫وﯾﻠﯿﺎم ﺷﮑﺴﭙﯿﺮراﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎري ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺳﺮاي ﻫﻤﻪ ﻗﺮون واﻋﺼﺎرداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﺛﺎر او ﺑﯿﺶ ازﻫﻤﻪ‬ ‫دﯾﮕﺮﻫﻤﮕﻨﺎن درﺳﺮاﺳﺮﺟﻬﺎن ﺑﻪاﺟﺮادرآﻣﺪه وﻣﻮردﻧﻘﺪوﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬درﻣﯿﺎن ﻫﻤﻪ آﺛﺎراوﭼﻬﺎرﺗﺮاژدي‬ ‫ﻫﻤﻠﺖ‪ ،‬اﺗﻠﻠﻮ‪ ،‬ﺷﺎهﻟﯿﺮ‪ ،‬وﻣﮑﺒﺚ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻤﻖ ادﺑﯽ وﻇﺮاﻓﺖ ﻣﻌﺎﻧﯽ ازﺑﻘﯿﻪ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰوﺑﺮﺗﺮﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دراﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﺗﺮاژدي‬ ‫ﺷﮑﺴﭙﯿﺮدﺳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎوﺷﮕﺮي دراﻋﻤﺎق روح اﻧﺴﺎن ﻣﯽزﻧﺪ وﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﯾﺒﺎﯾﯽ ادﺑﯽ راﺑﻪ اوج ﺧﻮدﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﯾﯿﺎزﯾﺒﺎﯾﯽ ﺗﻨﻬﺎ درﻗﺎﻟﺐ ﺗﺮاژدي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﯿﺎن اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﻨﺸﺎء زﯾﺒﺎﯾﯽ ازﺟﻬﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮاﺳﺖ و زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻏﺎﯾﺐ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺰﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫ازﭼﻬﺎرﺗﺮاژدي ﻓﻮقاﻟﺬﮐﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ »ﻫﻤﻠﺖ« وﺑﻮﯾﮋه ﺗﺮدﯾﺪ وﺗﺄﺧﯿﺮاﺳﺮارآﻣﯿﺰﻗﻬﺮﻣﺎن داﺳﺘﺎن درﮔﺮﻓﺘﻦ‬ ‫اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺪرش ﺑﯿﺶ ازﻫﻤﻪ ﻣﻮردﻧﻘﺪ وﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﮑﺴﭙﯿﺮدراﯾﻦ ﺗﺮاژدي ﻇﺮاﻓﺖ وزﯾﺒﺎﯾﯽ ادﺑﯽ را ﺑﺘﺎرﮐﯽ ﭼﻨﺎن دﺳﺖ ﻧﺎﯾﺎﻓﺘﻨﯽ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺛﺮﻫﻤﻮاره‬ ‫ﺗﺎزﮔﯽ ﺧﻮد راﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺛﺮﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ درﺧﺸﺎن ازﺳﺒﮑﯽ اﺳﺖﮐﻪ ﺑﺪان »ﺳﻬﻞ ﻣﻤﺘﻨﻊ« ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬ ‫ازﻧﻈﺮﺷﮑﺴﭙﯿﺮﻣﻼكوﻣﻌﯿﺎراﺻﻠﯽ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﯾﮏ اﺛﺮﺗﻨﻬﺎﺑﻪ ﮐﺎرﺑﺮدن ﻓﻨﻮن ﭘﯿﭽﯿﺪه ادﺑﯽ ودﺳﺘﻮري ﻧﯿﺴﺖ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﯿﺰي‬ ‫ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎﯾﺪداﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺪﻫﺪف ﻋﻤﺪه ﺷﮑﺴﭙﯿﺮدرﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫﻤﻠﺖ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﺗﺎﭼﻪ اﻧﺪازه اﺗﺨﺎذ وﺑﺨﺼﻮص اﺟﺮاي‬

‫ﭘﺎرهاي ﺗﺼﻤﯿﻤﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪﻣﺸﮑﻞ آﻓﺮﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪233.‬ﺷﮑﺴﭙﯿﺮﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﺗﺮدﯾﺪﻫﻤﻠﺖ دراﺧﺬﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم‪ ،‬ودودﻟﯽ‬ ‫·‬

‫‪ -1‬ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﺑﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ‪:‬‬

‫‪ » -1‬ﺷﻮر و ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻫﯽ «؛ ‪ » -2‬ﻋﺰم و ﻧﯿﺖ اﻧﺠﺎم«؛ ‪ » -3‬اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻮﮐﻞ ﺑﻪ ﺧﺪا« )و ﺷﺎورﻫﻢ ﻓﯽ اﻻﻣـﺮ‪ .‬ﻓـﺎذا ﻋﺰﻣـﺖ‬ ‫ﻓﺘﻮﮐﻞ (‬

‫اﻫﻤﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از اﯾﻦ رواﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻋـﺪم وﻗـﻮف ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ‬ ‫آﯾﻨﺪه از وﻗﺎﯾﻊ ﻏﯿﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶ ﺑﯿﻨﯽ ﮔﺰﯾﺮ و ﮔﺰﯾﺮي ﻧﺨﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻬﺎﻧﻪ آن ﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑـﺎ واﮔـﺬاري اﻣـﻮر ﺑﻌﻬـﺪه‬

‫ﺗﻘﺪﯾﺮ و روزﮔﺎرﻧﺎﻫﻤﻮارﯾﺎ رﺟﻮع ﻣﺒﺘﺬﻻﻧﻪ و ﺑﯽﻣﻮرد ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ از ﻗﺒﯿﻞ اﺳﺘﺨﺎره وﻏﯿﺮه ﻣﺴـﺌﻮﻟﯿﺖ اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﺧـﻮد‪ -‬ﯾﻌﻨـﯽ اﺗﺨـﺎذ ﺗﺼـﻤﯿﻢ‬

‫اﺟﺮاي آن را – ازﮔﺮدن ﺧﻮدﺑﺮدارد واز آن ﻓﺮارﮐﻨﺪ‪ ،‬وﯾﺎ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرﺑﯽﺗـﻮﺟﻬﯽ وﺗﻨﺒﻠـﯽ وﮐﺴـﺎﻟﺖ ﻫـﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﯾـﺎ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن اﺣﺎﻟﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا درﺻﻮرت رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺿﺮوري ﻓﻮق دراﺟﺮاي ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ )ﮐﻪ ازآن ﺑﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ و ﺗﺪﺑﺮ ﯾﺎد ﺷـﺪه( ﺣﺘـﯽ‬

‫‪143‬‬

‫اودراﺟﺮاي اﯾﻦ ﻗﺼﺪﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون آوردن ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺿﯿﺤﯽ آن رادراﺑﻬﺎم رﻫﺎﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﯾﻦ روﯾﺎﻓﺘﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻗﺎﻧﻊ ﮐﻨﻨﺪه ﺑﺮﺗﺮدﯾﺪﻫﻤﻠﺖ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﻨﻘﺪﯾﻦ آﺛﺎرﺷﮑﺴﭙﯿﺮ‬ ‫ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻇﻬﻮر ﻧﻈﺮﯾﻪ رواﻧﮑﺎوي)‪ (psychanalise‬ﻋﺪهاي ﺑﺮآن ﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﻌﻤﺎي ﺗﺮدﯾﺪ‬ ‫ﻫﻤﻠﺖ را ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖ داددن آن ﺑﻪ ﻋﻘﺪه ادﯾﭗ ﺣﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻇﺎﻫﺮﻫﻤﻠﺖ درﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ادﯾﭗ ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ درﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﯿﻔﺘﮕﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪرﺧﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﺮدﯾﺪ او را ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎمﮔﯿﺮي ازﺧﻮن ﭘﺪرش ﺑﻄﻮرﻣﺴﺘﻘﯿﻢ وﯾﺎ ﺑﻪ ﻃﻮرﻏﯿﺮ‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ)ﺳﻮﺑﻠﯿﻤﺎﺳﯿﻮن( ﺑﺎ ﺗﻤﺴﮏ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻋﻘﺪه ﺗﻮﺿﯿﺢ داد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ درﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎه اﺗﻠﻠﻮﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ اﺻﻠﯽ ﻗﺘﻞ دزدﻣﻮﻧﺎ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺴﺎدت اﺗﻠﻠﻮ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫دوروﯾﯽ ﯾﺎﮔﻮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺷﮑﺴﭙﯿﺮاﯾﻦ ﺧﺮده را ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪﮐﻪ ﻫﻤﻠﺖ و دﯾﮕﺮ آﺛﺎر او ﻣﺨﻠﻮق ذﻫﻦ ﺧﻮد او ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و او از دﯾﮕﺮان اﯾﻦ‬ ‫داﺳﺘﺎنﻫﺎ را ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﺮﮔﺰ ادﻋﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً داﺳﺘﺎن ﻫﻤﻠﺖ ﯾﺎ اﺗﻠﻠﻮ از او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫وي اﯾﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ را ﻣﺤﻤﻠﯽ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﻣﻘﺎﺻﺪ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ او ﻋﻤﺪاّ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه را‬ ‫اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮده ﺗﺎ ﺗﻮﺟﻪ را ﺑﻪ آﻧﭽﻪ درﺧﻼل داﺳﺘﺎن ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ وﻧﻪ ﺑﺮ وﻗﺎﯾﻊ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده درداﺳﺘﺎن‪.‬‬ ‫آﻧﭽﻪ ﺑﺮاي ﺷﮑﺴﭙﯿﺮﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﺑﯿﺎن ﻟﻄﺎﯾﻒ روح اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ داﺳﺘﺎﻧﺴﺮاﯾﯽ و ﺗﺬﮐﺮهﻧﻮﯾﺴﯽ‪.‬‬ ‫ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺎﯾﻪ اﺻﻠﯽ اﮐﺜﺮﺗﺮاژديﻫﺎ‪ » -‬اﻧﺘﻘﺎم« ﻣﻄﻠﺐ ﻣﺮﮐﺰي داﺳﺘﺎن ﻫﻤﻠﺖ اﺳﺖ‪.‬‬‫ﺷﺒﺢ ﭘﺪر ﻫﺎﻣﻠﺖ ﺑﻪ دﯾﺪار اوﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪ او اﻃﻼع ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮل ﻗﺘﻞ او ﺑﺮادرش‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻤﻮي ﻫﻤﻠﺖ‪-‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻫﺎﻣﻠﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ دردﻧﺎك واﻗﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺷﺘﺎب ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ آﻧﮑﻪ ﺷﺒﺢ‬ ‫ﭘﺪرش از او ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎﻣﺶ را ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻟﯿﻞ درﻧﮓ ﻫﻤﻠﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻣﯽداﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪرش ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺻﻠﯽ را ﺣﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از دﯾﺪار ﺑﺎ‬ ‫ﺷﺒﺢ ﭘﺪرش ﻫﻤﻠﺖ ﺧﻮد را ﺳﺨﺖ ﺗﻨﻬﺎ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭘﺪر اورا ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬وﺣﺘﯽ ﻣﺎدر‬ ‫ﻫﻤﻠﺖ دل ﺑﻪ ﻗﺎﺗﻞ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻠﺖ ﺑﺮاﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪرﻋﺠﻠﻪاي ﻧﺪاردﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫زﻣﺎن را ﺑﻪ ﻋﻘﺐ ﺑﺒﺮد‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻣﺎدرش ﻫﻨﻮز ﺑﯿﮕﻨﺎه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺷﻨﯿﻊ ازدواج ﺑﺎ ﻗﺎﺗﻞ ﺷﻮﻫﺮش دﺳﺖ‬ ‫ﻧﯿﺎزﯾﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دراﯾﻨﺠﺎ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮﻣﺎ را ﺑﺎ اﻓﺴﺮدﮔﯽ ﻫﻤﻠﺖ درﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﻬﻮدﮔﯽ زﻧﺪﮔﯽ روﺑﺮو ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬زﯾﺮاﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬ ‫دﯾﺪار ﺷﺒﺢ ﭘﺪرش زﻧﺪﮔﯽ ﻫﻤﻠﺖ ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﻋﻮض ﻣﯽﺷﻮد وﻣﺤﻮر زﻧﺪﮔﯽ او اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪرش ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢ او ﺧﻄﺎ و اﺷﺘﺒﺎه ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮارﮔﯿﺮد‪ .‬در ﻫـﺮ ﺣـﺎل ﺑـﺮ ﻣـﺆﻣﻦ‬ ‫روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻫﻤﺎل از ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ازﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺧﻮد ﻃﻔﺮه رود‪.‬‬

‫ﺗﻮﮐﻞ و ﺗﻮﺳﻞ درﻗﺮآن اﺟﺎزه داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺼﻮد از ﺗﻮﺳﻞ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻃﻦ و روﺣﺎﻧﯿـﺖ ﺑﺰرﮔـﺎن را ﺑﺎﯾـﺪ وﺳـﯿﻠﻪ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻧـﺰد‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺮار داد‪ .‬ﻧﻪ آن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ آﻧﺎن رﺟﻮع ﻧﻤﻮد‪) .‬ر‪.‬ك‪ :‬رﺳﺎﻟﻪ ﺷﺮﯾﻔﻪ ﭘﻨﺪ ﺻﺎﻟﺢ(‬

‫‪144‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺮﺳﻮگ او ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﻧﻬﺪ او زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ ﮐﻠﯽ ﺑﯿﻬﻮده ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬وي در ﺑﺮاﺑﺮ اﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﺑﺮ دوش دارد آرزو ﻣﯽﮐﻨﺪ اي ﮐﺎش ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮد » آه‪ 234‬اي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﻠﺦ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪهام ﺗﺎ اﯾﻦ را‬ ‫درﺳﺖ ﮐﻨﻢ«‪235‬‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪرﻣﺴﯿﺮ روﯾﺪادﻫﺎ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺷﻮد و ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮﻗﺮارﮔﺮدد‪.‬‬ ‫اﻓﺴﺮدﮔﯽ واﻧﺪوه ﭼﻨﺎن ﺑﺮﻫﻤﻠﺖ ﭼﯿﺮهاﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻇﺎﻫﺮي اﻓﻠﯿﺎ وﻋﻼﻗﻪاش ﺑﻪ اوﺑﻪ دﻟﺒﺎﺧﺘﮕﯽ‬ ‫ﻧﻤﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ و او ﻋﻠﯿﺮﻏﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه زﯾﺒﺎﯾﯽ اﻓﻠﯿﺎ ﻏﻢ اﺻﻠﯽ و دوري از ﭘﺪرش را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺳﺖ‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﻣﺎدرش ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺎ ﺑﺮادر او ازدواج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﻠﺖ را در ﻏﻤﺶ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬

‫‪236‬‬

‫دراﯾﻨﺠﺎ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ راﺑﺴﻤﺘﯽ ﺻﺪدرﺻﺪ ﺗﺮاژﯾﮏ ﺳﻮق ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا دﻟﺒﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﻫﻤﻠﺖ ﺑﻪ اﻓﻠﯿﺎ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﻮگ او ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫درﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ﻫﻤﻠﺖ ﺗﻨﻬﺎ اوﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪرش را ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪».‬ﻟﺮﺗﺲ« و »ﻓﻮرﺗﯿﻦ ﺑﺮاس« ﻧﯿﺰ ﺟﻮﯾﺎي‬ ‫ﭘﺪرﺷﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻨﻈﻮر آﻧﻬﺎ اﺟﺮاي ﻋﺪاﻟﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﮐﯿﻨﻪﺗﻮزي و از روي ﻏﻀﺐ و ﺑﺮاي‬ ‫ﮐﺸﻮرﮔﺸﺎﯾﯽ ﻃﺎﻟﺐ اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﺑﺮﻋﮑﺲ ﻫﻤﻠﺖ ﻫﺮدوﺑﺮآن ﻋﺠﻠﻪ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ ﻫﻤﻠﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻟﺤﻈﻪاي ﭘﺲ از آن ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪرش را ﻣﯽﮔﯿﺮد وﻋﻤﻮﯾﺶ راﻣﯽﮐﺸﺪﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و‬ ‫او درﺳﺘﯽ رأي ﺧﻮد را ﻋﻤﻼً ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل» ﻓﻮرﺗﯿﻦ ﺑﺮاس «ﻧﯿﺰ اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺪر ﺧﻮد را از ﺧﺎﻧﺪان ﻫﻤﻠﺖ‬ ‫ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺴﺎط ﺳﻠﻄﻪ ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ او را ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦ داﻧﻤﺎرك ﺑﮑﻠﯽ ﺑﺮﻣﯽﭼﯿﻨﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ درﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻠﺖ‬ ‫درﺣﺎل اﺣﺘﻀﺎر اﺳﺖ و ﺣﺘﯽ ﻓﻮرﺗﯿﻦ ﺑﺮاس ﻧﯿﺰﺧﻮد را وادارﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﻫﻤﻠﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪو اورا در ﺧﻮر ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬ ‫دراﯾﻨﺠﺎ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺣﺮﮐﺘﯽ اﺳﺖ ﻧﻮﻣﯿﺪاﻧﻪ وﻣﺬﺑﻮﺣﺎﻧﻪ ﺑﺮﻋﻠﯿﻪ زﻣﺎن‪ .‬زﯾﺮا اﻧﺘﻘﺎم ﻫﺮﮔﺰآب‬ ‫رﻓﺘﻪ را ﺑﻪ ﺟﻮي ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪو اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻠﺖ ﺑﯿﻬﻮده درﺟﺴﺘﺠﻮي آن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪237‬‬

‫دروﻫﻠﻪ اول ﻫﺪف ﻫﻤﻠﺖ از اﺟﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ درﺣﻀﻮرﻋﻤﻮ وﻣﺎدرش ﺑﺮاي ﺗﺤﺮﯾﮏ وﺟﺪان ﻋﻤﻮﯾﺶ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻗﺼﺪ دﯾﮕﺮ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮوﯾﺎ ﻫﻤﻠﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او ازﻃﺮﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ودرﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻨﺪﮔﺎن درون و‬ ‫‪ - 235‬ﮐﻮﮐﺐ ﺑﺨﺖ ﻣﺮا ﻫﯿﭻ ﻣﻨﺠﻢ ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‬

‫‪1- Ah cursed Spite, that I was born to set it right.‬‬

‫ﯾﺎ رب از ﻣﺎدر ﮔﯿﺘﯽ ﺑﭽﻪ ﻃﺎﻟﻊ زادم؟‬

‫‪ - 236‬ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺟﺎن و دل ﮔﻮاه آﯾﻪ ﺷﺮﯾﻔﻪ » اﻟﺴﺖ ﺑﺮﺑﮑﻢ« اﺳﺖ و ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ـ وﻟﻮ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﻟﺤﻈﻪ اﻟﺴـﺖ را ﺑـﻪ ﯾـﺎد‬

‫آورد‪ -‬روح او در ازل ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﯿﻤﺎن ﺑﺴﺘﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺧـﺎﻟﻖ ﺧـﻮد را ﻓﺮاﻣـﻮش ﻧﮑﻨـﺪ‪ ،‬و اﯾـﻦ ﯾـﺎدآوري ﻫﻤﯿﺸـﮕﯽ ﺑﺎﻋـﺚ ﻏـﻢ‬

‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽ آن ﮔﻤﺸﺪه ازﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ان اﺳﺖ‪ .‬وﻟـﯽ ﻧﻤـﯽﺗﻮاﻧـﺪ آن را ﺑﯿﺎﺑـﺪ ﮐـﻪ »‬ ‫ﻟﯿﺲ ﮐﻤﺜﻠﻪ ﺷﯽء« )آﻧﭽﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﻧﺸﻮد آﻧﻢ آرزوﺳﺖ(‬

‫‪ - 237‬ﻋﻠﯽرﻏﻢ ﺑﯿﻬﻮدﮔﯽ اﻧﺘﻘﺎم‪ ،‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺧﻮد را ﺣﺎﻣﻞ رﺳﺎﻟﺘﯽ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ اﻧﺘﻘﺎم ﻧﯿﺰ ﻣﺒﺪل ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ زﻧﺪﮔﯽ او‬

‫ﺑﺸﻮد آن را ﻣﻌﻨﺎ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﻮﻣﻦ رﺳﺎﻟﺖ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺧﻮد را ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﯽ و ﺻﺒﺮ ﺗﺎ روﯾﺖ او ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ » و‪ ‬اﻋﺒﺪ رﺑ‪‬ﮏ ﺣﺘﯽ‬ ‫ﯾﺄﺗﯿﮏ اﻟﯿﻘﯿﻦ«‪.‬‬

‫‪145‬‬

‫ﺑﯿﺮون ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ او ﺑﺮﺳﺮﻧﻮﺷﺘﺶ آﮔﺎه اﺳﺖ وآن را ازاﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﺮاي او ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻧﻤﯽآورد‪ .‬وﻧﯿﺰﻫﺪف دﯾﮕﺮ ازاﺟﺮاي ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ درﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ از ﻃﺮف ﺷﮑﺴﭙﯿﺮ رﻫﺎ ﻧﻤﻮدن آن از‬ ‫ﻇﺮف زﻣﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮاًدﯾﻮاﻧﮕﯽ ﻫﻤﻠﺖ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﯾﻮاﻧﮕﯽ ﺑﻬﻠﻮل در درﮔﺎه ﻫﺎرون اﻟﺮﺷﯿﺪ ﺑﺮاي ﮔﺮﯾﺰ ازاﻋﺪام ﺷﺪن‬ ‫اﺳﺖ وﻧﻤﻮدار» دﯾﻮاﻧﮕﯽ« او را ﺑﻪ وﯾﮋه در ﻣﮑﺎﻟﻤﻪﻫﺎي او ﺑﺎ ﺧﻮدش در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ ازدﯾﺪار ﺑﺎ ﺷﺒﺢ‬ ‫ﭘﺪرش ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اوﭼﻨﺎن اﺣﺴﺎس ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺑﯽﻋﻼﻗﮕﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺎن دارد ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫آزادي اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪﮐﻪ ﻫﺮﮐﺎري ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬

‫اﺧﺘﯿﺎرﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ‪ 238‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻧﺠﺎم ﯾﮏ اﻧﺘﺨﺎب ﺣﻖ آن اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻠﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ 239،‬و اﻣﮑﺎن اﻧﺠﺎم دوﺑﺎره آن‬

‫ازﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪ ،‬وﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد ﺗﻘﺪم و ﺗﺄﺧﺮﺣﻮادث و ﺑﺎﻟﻨﺘﯿﺠﻪ زﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻗﺎدرﺑﻪ ﺟﻠﻮ وﻋﻘﺐ‬ ‫ﺑﺮدن ﺣﻮادث ﺑﻮد )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﯿﻠﻢ ﯾﺎ ﺻﺪاي ﺿﺒﻂ ﺷﺪه ﺑﺮ روي ﻧﻮار(‪ ،‬زﻣﺎن دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮑﺴﻮﯾﻪ ﮐﻨﻮﻧﯿﺶ وﺟﻮد‬ ‫ﻧﻤﯽداﺷﺖ‪ .‬وﺟﻮد زﻣﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺠﺮاي ﯾﮏﻃﺮﻓﻪ وﻗﻮع ﺣﻮادث ﻣﺘﻼزم ﺑﺎ ﺿﻌﻒ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪240‬‬

‫ﻫﻤﻠﺖ راه ﺣﻞ ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺎﺷﺪه و ﯾﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬در‬ ‫اﯾﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺮوف » آﻧﭽﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪه« )‪ (What’s done is done‬در»ﻣﮑﺒﺚ« ﻣﯽرﺳﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﻠﺖ‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮﺗﺼﺎدﻓﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آدم ﺑﮑﺸﺪ‪ ،‬وﻟﯽ از اﻧﺠﺎم ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪﺑﺎ ﻧﻘﺸﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮑﺴﭙﯿﺮ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي‬ ‫را ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﮐﻪ درﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﯾﮏ ﺷﻖ‪ ،‬ﺷﻖ دﯾﮕﺮﺣﺬف و ﻣﻌﺪوم‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪241‬‬

‫ﻫﻤﻠﺖ ﮐﻪ دﭼﺎرﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ اﺟﺮاي ﺗﺼﻤﯿﻢ را ﺑﻪ ﺗﻌﻮﯾﻖ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ .‬ﺗﺎ ﻟﺤﻈﻪاي ﮐﻪ او ﺑﻪ اﺟﺒﺎر ﯾﮑﯽ از دو‬ ‫راه ﮐﺸﺘﻦ ﯾﺎ رﻫﺎ ﮐﺮدن ﻋﻤﻮﯾﺶ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻗﺘﻞ ﮐﻠﻮدﯾﻮس )ﻋﻤﻮي ﻫﻤﻠﺖ( ﺑﺎ ﻧﻘﺸﻪ ﻗﺒﻠﯽ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫درﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ‪ -‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﻮﻧﯿﻮس را ﮐﺸﺖ‪ -‬دﭼﺎرﺧﺸﻢ ﺷﺪه وﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻓﺮق اﺳﺎﺳﯽ ﺗﺮاژدي » ﻫﻤﻠﺖ« ﺑﺎ دﯾﮕﺮﺗﺮاژدﯾﻬﺎ دراﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮﺣﺘﯽ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم داﺳﺘﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺪ‬ ‫‪ - 238‬ﻻ اﮐﺮاه ﻓﯽ اﻟﺪﯾﻦ ﻗﺪﺗﺒﯿﻦ اﻟﺮﺷﺪ ﻣﻦ اﻟﻐﯽ‬

‫‪ » - 239‬ﻻ ﺟﺒﺮاً و ﻻ ﺗﻔﻮﯾﻀﺎً ﺑ‪‬ﻞ اﻣﺮ ﺑﯿﻦ اﻻﻣﺮﯾﻦ« ﺑﺸﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻄﺮﺗﺎً داراي ﻗﻮه اﺧﺘﯿﺎر و اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ ﮐﻪ ‪:‬‬ ‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ اﯾﻦ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ آن ﮐﻨﻢ‬

‫ﺧﻮد دﻟﯿﻞ اﺧﺘﯿﺎر اﺳﺖ اي ﺻﻨﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﻫﻤﺎن اﺧﺘﯿﺎر او ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮدش ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ - 240‬اﺧﺘﯿﺎر و آزادي واﻗﻌﯽ ﻣﻠﮏ ﻃﻠﻖ» اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ« اﺳﺖ ﮐﻪ او در ﻫﺮ زﻣﺎن ﯾﮑـﯽ ‪ -‬و ﻓﻘـﻂ ﯾﮑـﯽ اﺳـﺖ – ﺑـﺮ اﻧﺴـﺎن ﮐﺎﻣـﻞ زﻣـﺎن‬

‫ﺟﺎري ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺸﯿﺖ ﺧﻮد او زﯾﺮا او ﺧﻮد اﻣﺎم زﻣﺎن و اﻣﺎم ﺑﺮ زﻣﺎن اﺳﺖ و زﻣﺎن وزﻣﺎﻧﻪ ﭘﯿﺮو و ﻣـﺄﻣﻮم او ﻣـﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬زﯾـﺮا او ﺑـﻪ‬

‫»ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ« ﺗﻼﻗﯽ زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن رﺳﯿﺪه و از آن ﻫﻢ ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻗﺪرت دﺧـﻞ و ﺗﺼـﺮف در زﻣـﺎن و اﺣﯿـﺎء‬ ‫اﻣﻮات و اﻣﺎﺗﻪ اﺣﯿﺎء را ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اوﻟﯿﺎء را ﻫﺴﺖ ﻗﺪرت از اﻟﻪ‬

‫ﺗﯿﺮ رﻓﺘﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ ز راه‬

‫‪ - 241‬از دﯾﮕﺮ ﺧﺼﺎﯾﺺ» اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ« آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ او ﺑﻪ اﻣﻮر از ﻣﻘﻮﻟﻪ » ﻋﯿﻦ اﻟﯿﻘﯿﻦ« اﺳﺖ‪ .‬او ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ اﻧﺘﺨﺎب ﻧﺘﯿﺠﻪ اﻣﺮ را »ﻣﯽ‬ ‫ﺑﯿﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻘﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﺗﺮدﯾﺪ ﻋﻼﻣﺖ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪146‬‬

‫ﻫﻤﻠﺖ ﺑﺎﯾﺪﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎدﭼﺎرﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﻠﺦ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف »ﻣﮑﺒﺚ« ﮐﻪ در آن ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن‬ ‫داﺳﺘﺎن ازﮐﺸﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﮑﺎﺗﻠﻨﺪﺻﺮفﻧﻈﺮﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﯾﺎ»اﺗﻠﻠﻮ« ﮐﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪﻓﺮﯾﺐ دوروﯾﯽ و‬ ‫رﯾﺎﮐﺎري»ﯾﺎﮔﻮ« را ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﻪ او اﻋﺘﻤﺎد ﻣﯽﻧﻤﻮد وﯾﺎ »روﻣﺌﻮ« ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﺳﯿﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت زودرس ﺷﺪه و دراﺧﺬ‬ ‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺧﻮد ﺷﺘﺎب ﺑﻪ ﺧﺮج ﻣﯽداد‪ .‬دراﯾﻦ ﺗﺮاژدي وﻟﯽ ﺑﯿﻨﻨﺪه ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺻﯿﻪاي ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻠﺖ ﺑﮑﻨﺪ‪ .‬ﺗﺮاژدي‬ ‫ﻫﻤﻠﺖ ﺑﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎن او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ درون ﺗﺮاژدي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از اﯾﻨﺮوﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ وﻗﻮع ﯾﺎﻋﺪم وﻗﻮع ﺳﺎﯾﺮﺗﺮاژدﯾﻬﺎ را ﻣﻤﮑﻦ )‪ ،(contingent‬و وﻗﻮع ﺗﺮاژدي ﻫﻤﻠﺖ را‬ ‫اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﯾﺮ )‪ (inevitable‬ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺮاژدي ﻫﻤﻠﺖ ﺗﺮاژدي زﻧﺪﮔﯽ وﻧﻤﻮﻧﻪاي ازﻣﺴﺄﻟﻪ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ درﻫﻤﻪ دورانﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎن او‬ ‫داﺳﺘﺎن اﺧﺘﯿﺎر درﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي وﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﺑﺸﺮاﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﻟﺤﻈﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻟﺤﻈﻪاي اﺳﺖ‬ ‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن وﺟﻮد دارد وآﻧﭽﻪ درﭘﯿﺶ وﭘﺲ آن ﻟﺤﻈﻪ ﻣﯽﮔﺬرد ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺧﺎرج‬ ‫از آن ﻟﺤﻈﻪ اﻧﺴﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎﻟﻤﻪﻫﺎي ﻫﻤﻠﺖ ﺑﺎ ﺧﻮدش ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪ» ﺑﻮدن ﯾﺎ ﻧﺒﻮدن‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ« ) ‪To be or not‬‬

‫‪ (to be: that is the question‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺻﻠﯽ دراﺟﺒﺎر ﺑﻪ ﺑﻮدن‬ ‫)زﯾﺴﺘﻦ( اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻮدﻧﯽ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از اﻣﮑﺎن اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻪ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ راه ﺧﻼﺻﯽ از اﯾﻦ ﺳﮑﻪ دوروي‬ ‫» اﺧﺘﯿﺎر‪ -‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ« ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻧﯿﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ازدﯾﺪﮔﺎه ﻫﻤﻠﺖ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﺮﮐﺰي و اﺻﻠﯽ در زﻧﺪﮔﯽ ﯾﺎ ارﺗﮑﺎب اﻧﺘﺤﺎر اﺳﺖ و ﺗﻤﺎم ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي دﯾﮕﺮ‬ ‫ﻣﻨﻮط ﺑﺪان اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪242‬‬

‫دراﯾﻨﺠﺎ ﺷﮑﺴﭙﯿﺮآﺷﮑﺎرا ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي را ﺑﺎ ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺗﺼﻤﯿﻢ‬

‫‪ - 242‬ﻟﺤﻈﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﯿﺮي ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﻣﺎﻧﺖ اﻟﻬﯽ را ﺑﺎﯾﺪ اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻔﺨﻪ اﻟﻬﯽ در اﻧﺴﺎن‬

‫ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪاي اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و ﻋﺠﺰ ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺣﺪ و ﻣﻄﻠﻖ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ ﻟﺤﻈﺎت‬ ‫اﺳﺘﯿﺼﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻦ» اﻣﻦ ﯾﺠﯿﺐ« ﮔﻮﯾﺎ ن از ﻣﺤﺒﻮب واﻗﻌﯽ ﯾﺎري ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫راﺣﺘﯽ و رﻓﺎه اﻧﺴﺎن در ﻧﻈﺮ ﻋﻮام اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮي در زﻧﺪﮔﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ روال ﻋﺎدي و ﺑﻪ ﻧﺤﻮﺧﻮدﮐﺎر‬

‫ﭘﯿﺶ رود ﮐﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺗﺮدﯾﺪ ﻧﻤﺎﻧﺪ وﻟﯽ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻦ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي و ﻋﺠﺰ ﺧﻮد را از ﯾﺎدﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ دوﺳﺖ ﺣﻘﯿﻖ را ﺑﻪ ﯾﺎد ﻧﻤﯽآورد‪ .‬از اﯾﻦ روﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﺳﻠﺴﻠﻪ زﻟﻒ دوﺳﺖ ﺣﻠﻘﻪ دام ﺑﻼﺳﺖ‬

‫ﻫﺮ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﻓﺎرغ از اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮاﺳﺖ‬

‫و ﻣﻮﻣﻦ از ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ در دام ﺑﻼ ﮔﺮﻓﺘﺎراﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺤﺒﻮب را ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﻟﻔﻆ » ﺑﻼ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻣﺘﺤﺎن اﺳﺖ و ﺻﺒﺮ ﺑﺮ اﯾﻦ ﮐﻪ‬

‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه درﺳﺖ ﺑﻮده ﯾﺎ ﻧﻪ‪ .‬و آرزوي ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻮﻣﻦ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﺤﺒﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﻮاي ﺳﺮ ﮐﻮﯾﺶ ﭘﺮ و ﺑﺎﻟﯽ ﺑﺰﻧﻢ‬

‫اي ﺧﻮش آن روز ﮐﻪ ﭘﺮواز ﮐﻨﻢ ﺗﺎ ﺑﺮ دوﺳﺖ‬

‫‪147‬‬

‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫‪243‬‬

‫ازآﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺻﻠﯽ ﻫﻤﻠﺖ ﺗﺮدﯾﺪ اودرﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم اﺳﺖ‪ ،‬درﭘﺎﯾﺎن وﺣﺘﯽ ﺑﺎﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﮐﻠﻮدﯾﻮس‬ ‫وﺳﭙﺲ ﺧﻮدﻫﻤﻠﺖ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰﺣﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد وﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮﭘﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﻫﻤﻠﺖ از اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﺗﻔﺎﻗﺎت از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﯿﻬﻮده ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺘﯽ »ﻫﻮرﺷﯿﻮ« ﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺑﻪ وﻟﯽﻧﻌﻤﺖ ﺧﻮد ﻫﻤﻠﺖ وﻓﺎدار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮔﺰارش زﻧﺪﮔﯽ او را ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﺗﻮاﻟﯽ‬ ‫ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ و ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪﯾﺎﻏﯿﺮﻋﻤﺪﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬آﻧﭽﻪ وﻓﺎداري »ﻫﻮرﺷﯿﻮ« ﺑﻪ ﻫﻤﻠﺖ را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺪون ﻫﻤﻠﺖ را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﺟﺎم زﻫﺮآﮔﯿﻦ را ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬و اﯾﻦ ﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ﻫﻤﻠﺖ او را از ﺧﻮدﮐﺸﯽ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﺗﺎ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺪوﻫﺒﺎرش را ﺑﻪ ﻣﺮدم و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﮔﺰارش دﻫﺪ و ﻫﻤﻪ‬ ‫اﻧﺪوه ﺧﻮد را درﺟﻤﻠﻪ زﯾﺮﯾﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ » :‬اﻧﺪﮐﯽ ازﺳﻌﺎدت ﺧﻮدداري ﮐﻦ«‬ ‫)‪(Absent thee from felicity a while‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺪري درﻧﮓ ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت رﺳﯽ‪ .‬ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻌﺎدت رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ درآن ﺳﻮي ﻣﺮگ‬ ‫ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ رﻫﺎﯾﯽ و اﺳﺘﺨﻼص ازرﻧﺞ وﻏﻢ زﻧﺪﮔﯽ راﺳﻌﺎدت واﻗﻌﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺳﻌﺎدﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬ ‫اﺑﺘﺪاي ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ﺣﺴﺮت آن را ﻣﯽﺧﻮرد‪ ») .‬آه اي ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﻠﺦ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪهام ﺗﺎ اﯾﻦ را درﺳﺖ ﮐﻨﻢ«‪(.‬‬ ‫ﺳﻌﺎدت ﺑﺮاي ﻫﻤﻠﺖ ﻫﻨﮕﺎم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ ازﺗﻮﻟﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺣﮑﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﺧﯿﺎم‬ ‫ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﭼﻮنﺣﺎﺻﻞآدﻣﯽ دراﯾﻦﺟﺎيدودر‬

‫ﺟﺰدرد دل ودادنﺟﺎن ﻧﯿﺴﺖ دﮔﺮ‬

‫ﺧﺮم دل آن ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺲ زﻧﺪه ﻧﺒﻮد‬

‫وآﺳﻮده ﮐﺴﯽ ﮐﻪﺧﻮد ﻧﺰاد ازﻣﺎدر‬ ‫٭٭٭‬

‫زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﻧﺤﻮه ﺑﯿﺎن اﯾﻦ رﻧﺞ زﻧﺪﮔﯽ را در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺣﻀﺮت ﻣﺮﯾﻢ ﭘﺲ از ﻣﺸﺎﻫﺪه‬ ‫ﺑﯿﻮﻓﺎﯾﯽ و ﭘﺴﺘﯽ ﻋﻮاماﻟﻨﺎس و اﻓﺘﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و او را ﺑﺎ رﻧﺞ و درد زاﯾﻤﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ ﻓﺮﯾﺎد از دل‬ ‫ﺳﺮﻣﯽدﻫﺪ »اي ﮐﺎش ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﺮده ﺑﻮدم و در زﻣﺮه ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪم«‬ ‫) ﯾﺎ ﻟَﯿﺘﻨﯽ ﻣﺖ ﻗﺒﻞ ﻫﺬا و ﮐﻨﺖ ﻧﺴﯿﺎً ﻣﻨﺴﯿﺎ (‬ ‫‪ - 243‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﻣﺠﯿﺪ و ﺗﻮرات ﻧﯿﺰ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺎﻟﻢ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﮑﺸﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ را ﮐﺸﺘﻪ‬ ‫و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را زﻧﺪه ﮐﻨﺪ ﻣﺜﻞ اﯾﻦ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ را زﻧﺪه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻣﻦ ﺣﺬف ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ ﺧﻮد را روا ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ ،‬زﯾﺮا ﺗﻦ و ﺟﺎن‬ ‫ﺧﻮد را ﻋﺎرﯾﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﯽﺷﻤﺎردو دﺳﺖ ﺑﻪ داﻣﺎن اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ اﺳﺒﺎب ﻧﺠﺎت ﺣﻘﯿﻘﯽ او را از ﮔﺮداب ﺑﻠﻌﻨﺪه ﻣﺸﮑﻼت‬

‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﻫﯿﻦ ﻣﭙﺮ اﻻ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﺎي ﺷﯿﺦ‬

‫ﺗﺎﻧﺒﯿﻨﯽ ﻋﻮن ﻟﺸﮑﺮﻫﺎي ﺷﯿﺦ‬

‫ﻫﯿﭻ ﻧﮑﺸﺪ ﻧﻔﺲ راﺟﺰﻇﻞ ﭘﯿﺮ‬

‫داﻣﻦآنﻧﻔﺲﮐﺶرا ﺳﺨﺘﮕﯿﺮ‬

‫و ﺑﺎ ﻋﺸﻖ ورزﯾﺪن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ او دﺳﺖ از ﻫﻮا وﻫﻮس ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ وﺑﺠﺎي » ﺧﻮدﮐﺸﯽ « ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ وﻗﻠﻊ وﻗﻤﻊ ﺧﻮاﻫﺸﻬﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ‬

‫وﻫﻮﺳﻬﺎي ﺷﯿﻄﺎﻧﯽ ﺳﺮﮔﺮم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺸﻤﻮل ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي » ﻣﻮﺗﻮ اﻗﺒﻞ ان ﺗﻤﻮﺗﻮا« ﻗﺮارﮔﯿﺮد‪ .‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اﺻﻠﯽ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﻨﻘﺎد ﻋﺸﻖ‬ ‫وﻣﺤﺒﺖ اﻧﺴﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن واﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪» .‬ﻣﻦ از آن روز ﮐﻪ در ﺑﻨﺪ ﺗﻮام آزادم‪«.‬‬

‫‪148‬‬

‫از ﮐﺸﮑﻮل ﻋﺎرﻓﺎن‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ رﺿﺎ ﻧﻌﻤﺘﯽ )ﻧﻌﻤﺖﻋﻠﯽ(‬ ‫ﻧﯿﮏ ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ‪ :‬ﺑﺎﻗﯿﺎت ﺻﺎﻟﺤﺎت ﻣﺮدان راه‬ ‫ﮐـﻪ ﺑـﺎﺧـﻮد ﻧﺼﯿـﺒﯽ ﺑـﻪ ﻋﻘـﺒﯽ ﺑـﺮد‬

‫ﮐﺴـﯽﮔـﻮي دوﻟﺖ ز دﻧﯿـﺎ ﺑـﺮد‬

‫زﻧﮕﺎرﺧﻮرده‪ ،‬ﭼﻮنﺑﻨﻤﺎﯾﺪﺟﻤﺎلدوﺳﺖ‬

‫ﺳﻌﺪيﺣﺠﺎبﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮآﯾﯿﻨﻪﭘﺎكدار‬ ‫ﺳﺎﻟﮑﯽ ﻧﺰد ﺑﺎﯾﺰﯾﺪ ﺑﺴﻄﺎﻣﯽ رﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬

‫ اي ﺷﯿﺦ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮﺳﺘﺎﯾﺶ ﺣﻖ ﮐﺮدم‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﮐﻮﺷﯿﺪم ﮐﻤﺘﺮﯾﺎﻓﺘﻢ‪ .‬ﺷﯿﺦ ﮔﻔﺖ‪:‬‬‫‪-‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻠﻖ ﻗﺪﻣﯽ ﺑﺮدارﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﻖ رﺳﯽ‪ » .‬ﻋﺒﺎدت ﺑﺠﺰﺧﺪﻣﺖ ﺧﻠﻖ ﻧﯿﺴﺖ« ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ رود ﮐﻌﺒﻪ را‬ ‫ﻃﻮاف ﮐﻨﺪ‪ .‬آن ﮐﺲ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻮق دل آﻧﺠﺎ ﺑﺎر ﯾﺎﺑﺪﮐﻌﺒﻪ او را ﻃﻮاف ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﻌﺒﻪﺳﻨﮕﯽاﺳﺖﻧﺸﺎﻧﯽﮐﻪﺗﻮرهﮔﻢﻧﮑﻨﯽ‬

‫ﺣﺎﺟﯽ اﺣﺮام دﮔﺮ ﺑﻨﺪ ﺑﺒﯿﻦ ﯾﺎر ﮐﺠﺎﺳﺖ‬ ‫زﮐﻮيدوﺳﺖﺷﺮطﻋﺸﻖﻧﯿﺴﺖ‬

‫ايﺻﺒﺎ ازﻣﻦ ﺑﻪ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮ‬

‫زﻧﺪهﺑﺮﮔﺸﺘﻦ‬

‫ﺑﻪﻃﻮاف ﮐﻌﺒﻪرﻓﺘﻢ ﺑﻪﺣﺮمرﻫﻢﻧﺪادﻧﺪ‬

‫ﮐﻪﺗﻮدرﺑﺮونﭼﻪﮐﺮديﮐﻪدرونﺧﺎﻧﻪآﯾﯽ‬

‫ﺟﻮاﻧﻤﺮدا ﺑﮑﻮش ﭼﻮن ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﻠﮏاﻟﻤﻮت ﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪ ﺑﺪرﻗﻪ ﻃﺎﻋﺎت داﺷﺘﻪﺑﺎﺷﯽ‪ .‬ﻣﺰد اﮔﺮ ﻣﯽﻃﻠﺒﯽ‬ ‫ﻃﺎﻋﺖ اﺳﺘﺎدﺑﺒﺮ‪.‬‬ ‫ﺗﺎﺗﻮاﻧﯽﺑﻪﺟﻬﺎنﺧﺪﻣﺖﻣﺤﺘﺎﺟﺎنﮐﻦ‬

‫ﺑﻪدﻣﯽ‪ ،‬ﯾﺎدرﻣﯽﯾﺎﻗﻠﻤﯽ‪ ،‬ﯾﺎﻗﺪﻣﯽ‬

‫ﯾـــﺎد داري ﮐـﻪ وﻗﺖ آﻣـﺪﻧﺖ‬

‫ﻫﻤـﻪ ﺧﻨـﺪان ﺑـﺪﻧﺪوﺗـﻮﮔﺮﯾﺎن‬

‫آن ﭼﻨﺎن زي ﮐﻪ وﻗﺖ رﻓﺘﻦ ﺗﻮ‬

‫ﻫﻤﻪ ﮔﺮﯾﺎن ﺷﻮﻧﺪ و ﺗـﻮ ﺧﻨﺪان‬

‫ﺗﺎﺗﻮاﻧﯽدﻓﻊﻏﻢازﺧﺎﻃﺮيﻏﻤﻨﺎكﮐﻦ‬

‫درﺟﻬﺎنﮔﺮﯾﺎﻧﺪنآﺳﺎناﺳﺖاﺷﮑﯽﭘﺎك ﮐﻦ‬

‫ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺨﺶ ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن درآﯾﻪﻫﺎي‪12‬ﺗﺎ‪16‬ﺳﻮره ‪ 23‬ﮐﻼم اﷲ ﻣﺠﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮده » اﻧﺴﺎن از ﺧﺎك ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫ﺗﻮاي ﺑﻨﺪهاﻓﺘﺎدﮔﯽﮐﻦﭼﻮﺧﺎك‬

‫زﺧـﺎك آﻓﺮﯾﺪت ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺎك‬

‫ﻫﻤﯿﻦ ﮐﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﻧﻄﻔﻪ درﺟﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﻠﻘﻪ‪ ،‬ﻣﻀﻐﻪ‪ ،‬اﺳﺘﺨﻮان‪ ،‬ﮔﻮﺷﺖ وﭘﻮﺳﺖ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖ روح در‬ ‫ﮐﺎﻟﺒﺪﺷﺎﻫﮑﺎرآﻓﺮﯾﻨﺶ دﻣﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎدي ﻧﻘﺶ آﻓﺮﯾﻦ درﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر داﻧﺶ وﺑﯿﻨﺶ وﭼﺮاغ ﻫﺪاﯾﺖ رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ‬ ‫ﻇﺎﻫﺮوﺑﺎﻃﻦ ﺟﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻧﻈﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ وآﺑﺸﺨﻮر ﻃﺮﯾﻘﺖ ﺑﻪ ﯾﺎري اﺳﺘﺎدان و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﮐﻮي ﺣﻘﯿﻘﺖ درس‬ ‫ﻣﺤﺒﺖ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺷﯿﻮه ﺧﺪاﺟﻮﯾﯽ وﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري درﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ درداﻧﺸﮕﺎه دﯾﻦ وﻋﺮﻓﺎن ﺑﻪ ﻧﺪاي ﺿﻤﯿﺮ ﺧﻮدآﮔﺎه ﺑﻪ‬ ‫ﺧﻮد آﻣﺪه‪ ،‬اﯾﻦ ﻟﻄﯿﻔﻪ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﮐﻪ » رﺳﺪ آدﻣﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺠﺰﺧﺪا ﻧﺒﯿﻨﺪ« ﺑﻪ ﻫﺸﺪار ﭘﯿﺮ ﻃﺮﯾﻘﺖ ﮔﻮش‬ ‫ﻓﺮا داد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم دﺳﺘﮕﯿﺮي او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺗﺎ ﮐﻨﺪﻣﺎ را ز ﺧﻮد ﺑﯿﻨﯽ ﺟﺪا‬

‫ﭼﯿﺴﺖ دروﯾﺸﯽ ﺗﻮﮐﻞ ﺑﺮﺧﺪا‬

‫ﺑﺪاﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﺎك ﺑﺴﺘﺮرﺳﺘﻨﯿﻬﺎ وﻣﻨﺒﻊ ذﺧﯿﺮه آب اﺳﺖ‪ ،‬دل ﻣﺆﻣﻦ ﺳﺒﺐ آراﺳﺘﮕﯽ ﭼﻤﻦ زﻧﺪﮔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ)درآﯾﻪ‪17‬ازﺳﻮره( ‪ 71‬ﺟﻮﻫﺮاﻧﺴﺎن را ﺑﻪ روﯾﺶ ﻧﺒﺎت دردل ﺧﺎك ﻣﺜﺎل زده اﺳﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‬ ‫‪149‬‬

‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ رﺳﺘﻨﯽﻫﺎ از دل ﺧﺎك ﺳﺮﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ وآب ﺑﺎران درﻣﺎه ﻧﯿﺴﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺨﺶ ﻧﺒﺎﺗﺎت ودرﺧﺘﺎن اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﺎران ﻓﯿﺾ ورﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ ﺟﻠﻮه رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﮐﺮم )ص( و وﻻﯾﺖ ﻣﻮﻻي ﻣﺘﻘﯿﺎن و ﯾﺎزده ﻓﺮزﻧﺪاﯾﻦ‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮاروﭼﻬﺎرده ﻣﻌﺼﻮم )ع( دردل ﺑﻨﺪه ﺧﻮدآﮔﺎه ﺳﺒﺐﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮرﺧﺪااﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺼﺪاق ﻋﺒﺎرت‪:‬‬ ‫ﻣﻬﯿﺎ ﮐﻦ ﻣﻘﺎم و ﺟﺎي ﻣﺤﺒﻮب‬

‫ﺑﺮوﺗﻮﺧﺎﻧﻪ دل را ﻓﺮو روب‬ ‫ﺑﺬرآﺳﻤﺎن را در راﺣﺖ ﺟﺎن ﺑﺎرور و ﺷﮑﻮﻓﺎ ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬

‫ﺧﺪا ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﺮﮐﺖ اﻧﻔﺎس اﻫﻮراﯾﯽ» دﻟﯿﻞ راه« دﮔﺮدﯾﺴﯽ ﻧﻔﺲ اﻣﺎره ﺑﻪ ﻟﻮاﻣﻪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻄﻤﺌﻨﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ‬ ‫ﯾﺎريﺧﺪا ﺑﻪ ﻣﻘﺎم آدﻣﯿﺖ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺨﺸﺪﺗﺎروزي ﻣﺸﻤﻮل ﻣﻨﺰﻟﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﻧﻪ زﻧﺒﻮرم ﮐﻪ از ﻧﯿﺸﻢ ﺑﻨﺎﻟﻨﺪ‬

‫ﻣﻦ آن ﻣﻮرم ﮐﻪ درﭘﺎﯾﻢ ﺑﻤﺎﻟﻨﺪ‬ ‫وﻧﯿﺰﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬

‫ﮐﻪ زورﻣﺮدم آزاري ﻧـﺪارم‬

‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﮑﺮاﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﮔﺰارم‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر درآﯾﻪ‪20‬ﺳﻮره‪ 29‬ﻧﯿﺰﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ﮔﺮدﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﯽ ﺑﮕﺮدﯾﺪ‪ ،‬درﺳﯿﺮآﻓﺎق واﻧﻔﺲ ﭘﯽﺟﻮي ﮔﻮﻫﺮﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻮﯾﺪﺗﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ درﻫﺮﭼﯿﺰي ﻧﺸﺎﻧﻪاي‬ ‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮدﮐﻪ دﻻﻟﺖ ﺑﺮﯾﮑﺘﺎﯾﯽ ذات ﭘﺮورﮔﺎرﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه آﺷﮑﺎرا اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﺪﮐﻪ‪:‬‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎﺑﺮﺑﻨﺪﮔﺎن ﺟﻮدي ﮐﻨﻢ‬

‫ﻣﻦ ﻧﮑﺮدم ﺧﻠﻖ ﺗﺎﺳﻮديﮐﻨﻢ‬

‫ازﺗﺠﺮﺑﯿﺎت ﺧﻮد ودﯾﮕﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﺪﻫﻤﻪﺗﺎن راﺧﺪاوﻧﺪدوﺳﺖ ﻣﯽدارد‪ .‬آﻧﭽﻪ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪﮔﺎه وﺑﯿﮕﺎه از اوﺑﺨﻮاﻫﯿﺪﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎرا ﺑﺎﺣﺴﻦ ﻗﺒﻮل ﭘﺬﯾﺮا اﺳﺖ‪ ».‬ﻣﻨﺖ ﺧﺪاي را ﮐﻪ ﻃﺎﻋﺘﺶ‬ ‫ﻣﻮﺟﺐ ﻗﺮﺑﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺷﮑﺮ اﻧﺪرش ﻣﺰﯾﺪ ﻧﻌﻤﺖ…‪«.‬‬

‫‪150‬‬

‫زﺑﺪهاي از ﮔﻮﻫﺮ ﻋﻘﻞ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺟﻮادآﻣﻮزﮔﺎرﮐﺮﻣﺎﻧﯽ )ﻇﻔﺮﻋﻠﯽ(‬ ‫ﻋﺎﺷﻘﺎندلرا ﺑﻪ دامزﻟﻒﺟﺎﻧﺎن ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫دل ﺑﺪام اﻓﮑﻨﺪه‪ ،‬ازﻫﺮﻗﯿﺪ دﯾﮕﺮرﺳﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦرا ﺷﺴﺘﺸﻮدادﻧﺪ زآبدﯾﺪﮔﺎن‬ ‫ﺳﺮﺑﮑﻒﺑﻨﻬﺎدهودﺳﺖدلازﺟﺎنﺷﺴﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ﺳﻮزورﻧﺞﻋﺸﻖرادرﻣﺎنوراﺣﺖدﯾﺪهاﻧﺪ‬ ‫ازﻫﻤﻪ ﺑﮕﺴﺴﺘﻪ وﺑﺎ ﺟﺎنﺟﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ﭘﺎيﮐﻮﺑﺎن ازﺳﺮﺟﺎن وﺟﻬﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ‬ ‫ﮐﻒ زﻧﺎن اﻧـﺪر ﺳﺮﮐﻮي وﻓﺎ ﺑﻨﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫ﻏﻤﮕﺴﺎرﻣﺴﺘﻤﻨﺪان‪ ،‬ﯾـﺎور ﻏﻤﺪﯾﺪﮔﺎن‬ ‫ﺣﺎﻣﯽ درﻣـﺎﻧﺪﮔﺎن و ﻣﺮﻫﻢ دﻟﺨﺴﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫زﺑـﺪهاي ازﮔـﻮﻫﺮﻋﻘﻠﻨﺪ در ﺑﺤﺮوﺟﻮد‬ ‫درﺻﻒ ﺻﺎﺣﺒﺪﻻندﻟﺪادهايﺑﺮﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫رو ﻧـﮕﺮداﻧﻨـﺪ از ﺗﯿﻎ ﺟﻔﺎي روزﮔﺎر‬ ‫ﻗﯿﺪﻫﺴﺘﯽرا زﭘﺎيﺟﺎنودل ﺑﮕﺴﺴﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫درﺻﻒﻋﺸﺎقوﺣﺪتﺟﻤﻠﻪازﯾﮏﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫درﻣﻘﺎم ﺑﺬل ﺟﺎن وﻣﺎل از ﯾﮏ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫رﻫﺒﺮ و »آﻣﻮزﮔﺎر« ﺑﯽدﻻن راﻫﺠـﻮ‬ ‫ﺑﺮﻣﻘﺎمﻋﺸﻖوﺟﺎﻧﺒﺎزيﺧﻮد دلﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ‬

‫‪151‬‬

‫ﻣﮋده ﮐﻪ ﺟﺎن آﻣﺪ‬ ‫دﮐﺘﺮ ﻧﻌﻤﺖ اﷲ ﺗﺎﺑﻨﺪه‬ ‫ﻫﺎنﻣﮋده ﮐﻪﺟﺎن آﻣﺪﺟﺎن دوﺟﻬﺎنآﻣﺪ‬

‫ﭘﻨﻬﺎن وﻋﯿﺎن آﻣﺪﺑﯽ ﻧـﺎم و ﻧﺸـﺎن آﻣﺪ‬

‫ﺧﻮش آﻣﺪه آن ﺟﺎﻧﻢ ﮐﻔﺮ ﻣﻦ و اﯾﻤﺎﻧﻢ‬

‫درﭘﯿﮑﺮ ﺑﯽ ﺟﺎﻧﻢ ﮔﻮﯾﯽ ﮐـﻪ روان آﻣﺪ‬

‫ازﻣﺸﺮق ﺟﺎنﻣﺎﻫﻢ آن دﻟﺒﺮوآن ﺷﺎﻫﻢ‬

‫ﻣﺤﺒﻮب دﻵﮔﺎﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﻔﺮه و ﺧﻮان آﻣﺪ‬

‫ﻣﻌﺸﻮق ودﻻراﻣﻢ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺷﺪهزوﮐﺎﻣﻢ‬

‫ﭘﺮﮐﺮده زﻣﯽ ﺟﺎﻣﻢ ﺑـﺎ رﻃﻞ ﮔﺮان آﻣﺪ‬

‫ﺧﯿﺰﯾﺪﮐﻪآنﺟﺎﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺪهﺟﺴﻢ وﺟﺎن‬

‫درد ﻫﻤﻪ را درﻣﺎن ﯾـﺎر دو ﺟﻬﺎن آﻣﺪ‬

‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ز درآﻣﺪ ﺑﺎ ﺷﻮﮐﺖ و ﻓﺮ آﻣﺪ‬

‫ﺑـﺎ ﺗـﺎج و ﮐﻤﺮ آﻣﺪﺑـﺎ ﺳﺤﺮ ﺑﯿﺎن آﻣﺪ‬

‫آنرﻫﺰن دﯾﻦودلﺟﺰﻋﺸﻖرﺧﺶﺑﺎﻃﻞ‬

‫دل ﮐﻨﺪن از اوﻣﺸﮑﻞ ﺑﺮﺗﺮزﮔﻤﺎن آﻣﺪ‬

‫ﺗﺎﭘﺮده ز رخ ﺑﻨﻬﺎدﻏﻮﻏﺎ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﻓﺘﺎد‬

‫ﻓﺮﯾﺎد وﻓﻐﺎن وداد از ﭘﯿﺮ و ﺟﻮان آﻣﺪ‬

‫ﻫﺮذره در اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ از ﺧﺎر و ﮔﻞ آدم‬

‫ﺗﮑﺮار ﮐﻨﺪ ﻫﺮ دم ﮐﺎن ﺷﺎه ﺷﻬﺎن آﻣﺪ‬

‫آن ﻣﺤﺮم اﺳﺮارم روﻧﻖ ده ﺑـﺎزارم‬

‫آن دﻟﺒﺮ ﻋﯿـﺎرم ﭘﯿـﺪا و ﻧﻬـﺎن آﻣﺪ‬

‫ﻫﺮﮐﺲﮐﻪﺑﻪ اودلﺑﺴﺖﭼﻮنﺷﺪزﻧﮕﺎﻫﺶﻣﺴﺖ‬

‫ازﺟﻤﻠﻪ ﻋﺎﻟﻢ رﺳﺖ ﺷﯿﺪاي زﻣﺎن آﻣﺪ‬

‫ﻋﺎﺷﻖ ﮐﻪ ورا ﺟﻮﯾﺪ ره ﺟﺎﻧﺐ او ﭘﻮﯾﺪ‬

‫ﺧﺎك ﻗﺪﻣﺶ ﺑﻮﯾﺪﭼﻮن ﺑﻪ زﺟﻨﺎن آﻣﺪ‬

‫ﺑﺤﺮﮐﺮم ورﺣﻤﺖ زو ﺷﻮﮐﺖ و زوﻋﺰت‬ ‫از ﻫﺠﺮ رﺧﺶ »ﻧﻌﻤﺖ« ﺑﯽﺗﺎبوﺗﻮانآﻣﺪ‪.‬‬

‫‪152‬‬