ΜΥΣΤΡΑΣ

A KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

2-20 AΦIEPΩMA

Mυστράς: H μεσαιωνική πολιτεία και το κάστρο. Iστορικ οδοιπορικ στα ερειπωμένα παλάτια, τα σπίτια και τις εκκλησίες της ένδοξης π λης. Φράγκοι και Παλαιολ γοι. O Mυστράς απ κάστρο φράγκικο έγινε έδρα βυζαντινής «κεφαλής» και πρωτεύουσα του Δεσποτάτου. Πνευματικ κέντρο.

Oι σπουδαίες μορφές του Πλήθωνα Γεμιστού, του Nικηφ ρου Mοσχ πουλου και του Hγούμενου Παχώμιου.

Tο κάστρο και τα τείχη. Kατασκευάστηκαν απ τον Γουλιέλμο Bιλαρδουίνο στα 1249 για να ελέγχει την περιοχή.

Tα παλάτια και τα σπίτια. Mεγαλοπρεπή και εντυπωσιακά κτίσματα μαρτυρούν τη δύναμη και τον πλούτο της βυζαντινής πολιτείας.

Tα μνημεία του Mυστρά. H αρχιτεκτονική, ο γλυπτ ς διάκοσμος και οι τοιχογραφίες των εκκλησιών.

O τελευταίος αυτοκράτορας. O χαμ ς του Kωνσταντίνου Παλαιολ γου ήταν η αρχή του τέλους και για το Δεσποτάτο του Mυστρά.

21 BIBΛIO Bιβλία για τα παιδιά.

Nέες εκδ σεις.

22 ΘEAMATA Kινηματογράφοι

και

Θέατρα.

23 KPITIKH

Kριτική θεάτρου και δίσκων.

24-31 THΛEOPAΣH Tο πρ γραμμα της εβδομάδας.

Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2

ΦIEPΩMA

Mυστράς: H μεσαιωνική πολιτεία και το κάστρο Iστορικ οδοιπορικ στα ερειπωμένα παλάτια, τα σπίτια και τις εκκλησίες της ένδοξης π λης

O Mυστράς περί το 1680. Xαλκογραφία του τέλους του 17ου αιώνα. (Aθήνα, Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).

EINAI πολλές οι δεκαετίες που πέρασαν απ τ τε που έσβησε και το τελευταίο ίχνος ζωής στο Mυστρά. Kαι μως στο χωρι θυμούνται πως ίσως και ώς το τέλος του 1990 βρίσκονταν κάτοικοι που κούρνιαζαν μέσα στα δίπατα αρχοντ σπιτά του τα οποία ξαναζούσαν, μαζί τους τώρα, μια άλλη, ταπεινή ζωή.

Kάποιοι πίστευαν πως ήταν οι ξεπεσμένοι απ γονοι των παλαιών αρχ ντων που δικαιωματικά έμεναν εκεί για να κρατούν τη ρίζα τους και άλλοι πως ήταν καλύτερα ασφαλισμένοι μέσα στο κάστρο του Mυστρά απ ,τι στον κάμπο της Σπάρτης.

Eπιδίδονταν στα ειρηνικά τους έργα.

Aνάμεσα σ’ εκκλησιές απείρου κάλλους και σπίτια αυστηρής αρχιτεκτονικής έβαζαν το αμπελάκι τους, έβοσκαν τα πρ βατά τους και καλλιεργούσαν σα μικρά κομμάτια γης δεν ήταν γκρίζος βράχος.

Kαι σο καιρ υπήρχαν ένοικοι και

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

ξαναβάφονταν οι θε ρατοι πέτρινοι τοίχοι, με τις παχιές επιστρώσεις, απ τα πολλά επιχρίσματα και επισκευαζ ταν η σκεπή και ασφάλιζαν τα ξύλινα παράθυρα στον άνεμο και στο δρολάπι και υπήρχε μέσα ζεστασιά για τον παγερ χειμώνα και η φωKείμενα αφιερώματος και φωτογραφίες

Aννα Παναγιωταρέα τιά που έπαιρνε την υγρασία αναμμένη στην πατροπαράδοτη εστία, τα αρχοντ σπιτα δεν έπεφταν. Tα συντηρούσε η ανθρώπινη παρουσία.

Eπειτα, ταν σιγά-σιγά ερήμωσε η πολιτεία και οι τελευταίοι κάτοικοί της τραβήχτηκαν στην πεδιάδα, ο Mυστράς έμεινε αφύλακτος και απροστάτευτος σε κάθε είδους επεμβάσεις. Σ’ αυτ ν βρήκαν έτοιμα υλικά για

να κτίσουν τα σπίτια τους απ τα γύρω χωριά και απ τη Σπάρτη ακ μα. Ξηλώθηκαν τ τε τα μάρμαρα απ τα δάπεδα, σηκώθηκαν τα αγκωνάρια για θεμέλια και οι μαρμάρινοι κίονες των ναών ρίχτηκαν στο καμίνι για να γίνει ο ασβέστης. Tα κεραμίδια των εκκλησιών ενισχύουν σκεπές στα χαμ σπιτα. Kι έτσι έγινε ,τι ακριβώς είχε γίνει και ταν κτίστηκε ο Mυστράς. T τε που οι νέοι του κάτοικοι σήκωσαν σα υλικά μπορούσαν απ τον ερειπιώνα της αρχαίας Σπάρτης για να κτίσουν τα καστρ σπιτα του Mυστρά και κατέβασαν σα αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων ναών μπορούσαν για να τα εντοιχίσουν στις εκκλησίες του και να κάνουν στέρεη την τοιχοδομή τους.

Eτσι ο Mυστράς έμεινε ρθιος με τα αρχοντ σπιτά του λεηλατημένα απ κακούς καιρούς και απ ανύποπτους για την ιστορία του και τον πολιτισμ του, ανθρώπους. Πρ σφερε

γοπορημένο στο να καλύψει τις πληγές που άφησε ο χρ νος.

Iσως φταίει που και μείς ως... αρχαι πληκτοι πολύ λίγο εκτιμήσαμε την τέχνη του Mυστρά και τη σημασία της παρουσίας των βυζαντινών αυτοκρατ ρων πριν απ μ λις πεντακ σια χρ νια στην Πελοπ ννησο.

Eδώ ολ κληρη βυζαντινή τέχνη την αντιμετωπίζαμε, ως πρ σφατα, αφ’ υψηλού και θα εκτιμούσαμε το Mυστρά που για πολλούς δεν ήταν τίποτε περισσ τερο απ μια βυζαντινή επαρχία; Eπρεπε να συνεκτιμήσουμε το Mυστρά, την τέχνη, την ιστορία του, με τις συγκεκριμένες πολιτικές συγκυρίες της εποχής μας, για να τον αναγνωρίσουμε ως κρίκο καίριο στην αδιάσπαστη ελληνική ιστορία. Για να του αποδώσουμε –και πάλι εν μέρει– τη θέση που του αρμ ζει στην ιστορία μας και τον πολιτισμ μας.

καταφύγιο στα αγριοπερίστερα αλλά και σε κοράκια που ήρθαν στα σκοτεινά του κυπαρίσσια. Kαι μετά ήρθε ο κισσ ς και αναρριχήθηκε παντού, καλύπτοντας πληγές, ρωγμές, χρονολογίες. Σήμερα, η παλιά π λη με τα τείχη της να στέκουν αλλού ρθια και αλλού σαν πέτρινα ξέφτια μένει ακατοίκητη. Iχνη ζωής είναι οι σκαλωσιές της αναστήλωσης στις καμαρωτές πύλες σε ένα ή δύο αρχοντ σπιτα.

Aλλά η κατάστασή του προδίνει πως έχουν μείνει εκεί πολύ καιρ άχρηστες, ίσα-ίσα για να κρατούν τις πέτρες να μην διαλυθούν οι τοίχοι. Eυτυχώς, παρά τις ποιες αντιρρήσεις έχουν οι ειδικοί για το αν στάθηκε παντού η αναστήλωση πετυχημένη, οι εργασίες στις εκκλησιές σχεδ ν ολοκληρώθηκαν.

Aναστήλωση Mένουν ακ μη να συντηρηθούν κάποιες τοιχογραφίες πολύτιμες αλλά και τα εξωτερικά στην Παντάνασσα. Δουλειά γίνεται και στα παλάτια, πάνω στο πλάτωμα. Mα οι ρυθμοί της αποκατάστασης και της αναστήλωσης είναι απελπιστικά αργοί. Πιος ξέρει αν φταίει το υπουργείο Πολιτισμού με τα περιορισμένα του κονδύλια ή οι υπηρεσίες της ντ πιας Bυζαντινής Eφορείας που αλέθονται απ τη γραφειοκρατία και απ την έλλειψη προσωπικού. Tο Mάη είχε τελειώσει ένα οξυκ ρυφο παράθυρο στην πρ σοψη της αίθουσας του θρ νου με λα τα στολίδια του και Nοέμβρη προχωρημένο, είχαν σχεδον οι εργασίες ολοκληρωθεί σε ένα ακ μη. Tα ξύλα της σκεπής και τα κεραμίδια παραμένουν στιβαγμένα κάτω στο χώμα, σκεπασμένα απ μεγάλα νάιλον για τις βροχές.

H πρ σβαση προς το μεγάλο εξώστη που ελέγχει ολ κληρο τον κάμπο κάτω, είναι κλειστή με σανίδια. Eργο μεγάλο στα άλλα κτίρια, πως στα φράγκικα παλάτια, δεν φαίνεται να γίνεται γιατί το βάρος λο έχει πέσει στο τελείωμα της μεγάλης αίθουσας.

Eίχε ακουστεί τι ταν τελειώσει ίσως και να την χρησιμοποιήσουν για πολιτιστικές εκδηλώσεις...

Tο Σάββατο που πήγα αντιλαλούσε το παλάτι απ χαρούμενες φωνές.

Oχι εργατών, που θα μπορούσαν να δουλεύουν, αφού βαστούσε ακ μη ο καιρ ς. Hταν κάποιοι άλλοι που χρησιμοποιώντας ως γραφείο ένα απ τα κάτω μικρά δωμάτια του παλατιού των Παλαιολ γων, έπαιζαν πρέφα περιχαρείς. Θέλω να ελπίζω τι η παρουσία μου δεν τους προξένησε καμία ιδιαίτερη ανησυχία.

Mια π λη-φάντασμα λοιπ ν ο Mυστράς που μ νον οι φιλ ξενες μοναχές της πανέμορφης Παντάνασσας αντέχουν τη σιωπή του. Hρθαν και έφτιαξαν το δικ τους περιβ λι, πολύχρωμο και ευωδιαστ , στην αυλή της παλαιάς μονής, έτοιμες να προσφέρουν απ το υστέρημά τους καφέ, λικέρ και μουστοκούλουρο σ’ ποιον τα βήματά της ευλαβείας του τον φέρουν ως εκεί. Aνταμοιβή του μως και η εξαίσια θέα απ την αψιδωτή στοά του ναού, ως κάτω στην πεδιάδα, που άλλοτε κυλούσε τα νερά του ο Eυρώτας και σήμερα λιμνάζουν σκοτεινά παλι νερα.

O πρώτος πάντως επισκέπτης που πρ σεξε την ομορφιά της Παντάνασας ήταν ο Kουσ , Γάλλος αρχιτέκτονας που πίστευε τι η τέχνη της αρχιτεκτονικής δεν ήταν μ νον οι

Aνδριάντας

H Παντάνασσα απ τα N.Δ. Σήμερα μένουν ακ μη εκεί ευλαβικές και φιλ ξενες μοναχές, που διατηρούν τη συνέχεια της μεσαιωνικής παράδοσης.

συμμετρικοί αρχαίοι ναοί αλλά και οι μικρές εκκλησίες που κτίζονταν, συνήθως στα ερείπια ναών. Eγραψε ένα βιβλίο για τις εκκλησίες της Aθήνας αλλά ταξίδεψε και ώς τον Mυστρά, που γοητευμένος απ την ομορφιά της Παντάνασσας, της αφιέρωσε μια ειδική μελέτη. Hταν εκείνα τα «δυτικά» στοιχεία στα παράθυρα και στις κ γχες που τον είχαν τ σο παραξενέψει και η ομορφιά των τοιχογραφιών που κράτησαν περισσ τερο την προσοχή του.

Περιηγητές Ωστ σο, περιηγητές σαν το Kουσ , ήταν λίγοι που σκαρφάλωναν στην απ τομη πλαγιά του Mυστρά, κινημένοι απ περιέργεια να δουν ένα κάστρο μεσαιωνικ . Για τις βυζαντινές εκκλησίες ούτε λ γος να γίνεται. Συνήθως έφταναν περιηγητές ώς τη Σπάρτη αναζητώντας την αρχαία Σπάρτη του Mενελάου και της Eλένης. Kαι ήταν συνηθισμένη πλέον ιστορία, ταν δεν εύρισκαν λαμπρά αρχαία ερείπια που να ταιριάζουν στην ιδέα της ισχυρής Λακεδαίμονος, να θεωρούν πως ο Mυστράς ήταν σίγουρα η αρχαία Σπάρτη. Kαι τα παλάτια των βυζαντινών συμπέραιναν πως ήταν, χωρίς άλλο, τα βασιλικά δώματα απ που μια νύχτα ξεγλύστρησε κρυφά, τυλιγμένη στο πέπλο της, η πανώρια Eλένη ακολουθώντας τον Πάρι και τη μοίρα της ώς την Tροία.

Eν πολλοίς έφταιξε και ο ...Γκαίτε.

Γιατί χωρίς να επισκεφθεί ποτέ την Eλλάδα, στο δεύτερο μέρος του Φάουστ, έβαλε τον πρωταγωνιστή του να συναντά την Eλένη στα δώματά της, στο Mυστρά. Bέβαια οι τοπογραφικές γνώσεις του Γκαίτε ήταν απ ...ποιητική αδεία, αλλά υπήρξε μια εποχή που λη η Eυρώπη μελετούσε συστηματικά και σαν ευαγγέλιο τον Φάουστ και επομένως μάθαινε τι ο Mυστράς ήταν η ...αρχαία Σπάρτη. Περιέγραφε το Mυστρά ως μια χαμηλή βουνοκορυφή που υψων ταν πάνω απ την Σπάρτη, πίσω απ τον Tαϋγετο. Oσο κι αν ήταν πράγματι γεωγραφικά αναξι πιστη αυτή η επιλογή του Γκαίτε, το σημείο που επέλεξε ήταν άριστο για να συναντηθεί ο κλασικ ς με το μεσαιωνικ κ σμο. Γιατί πράγματι στο Mυστρά οι βυζαντινοί δίδαξαν και φύλαξαν με αγάπη το αρχαίο πνεύμα. Kι ήταν αυτοί, οι δάσκαλοι και οι φιλ σοφοι του Mυστρά, που έφεραν αργ τερα στη Δύση το πνεύμα της Aναγέννησης.

Eπρεπε να εκδώσει ο Γαβριήλ Mιλέ τις μελέτες του για τις τοιχογραφίες των εκκλησιών του Mυστρά, για να εκτιμηθεί ο πλούτος τους και η ομορφιά τους.

Kι ήταν λίγες δεκαετίες αργ τερα που άρχισε και το ελληνικ κράτος να αντιλαμβάνεται τι δεν μπορούσε η πέτρινη πολιτεία να αφήνεται στην τύχη της. T τε ανέλαβαν οι πρώτοι αρχιτέκτονες και αρχαιολ γοι το έργο της συντήρησής της. Eργο που σο προχωρά, με νωχελείς ρυθμούς, τ σο αποδεικνύεται εξαιρετικά αρ-

Kαθώς οι πιο πολλοί απ μας, βιαστικοί παίρνουμε με το αυτοκίνητ μας την κλειστή στροφή που μας οδηγεί έξω απ το χωρι και σχεδ ν μας εισάγει στο κάστρο, βρισκ μαστε ξαφνικά μπροστά στον χάλκινο ανδριάντα του αυτοκράτορα Kωνσταντίνου, που έφυγε απ τον Mυστρά, ως δεσπ της του Mορέως, για να φτάσει στη Bασιλεύουσα ως αυτοκράτωρ, κάτω απ τα δακρυσμένα μάτια της μάνας του και των αδελφών του, καθώς ήταν ολοφάνερο τι τον περίμενε. Kαι μπορεί ίσως να μην ανταποκρίνεται η απεικ νιση του τελευταίου αυτοκράτορα σ’ ποιαν εικ να έχει η δική μας φαντασία δημιουργήσει για αυτ ν τον γενναίο στρατιώτη και επιδέξιο πολιτικ αλλά έχει κάτι το συγκινητικ ο τρ πος που σηκώνει το σπαθί του για να υπερασπιστεί, στην πύλη του Pωμανού, μια χαμένη υπ θεση. Kαι που το ήξερε απ την αρχή πως ήταν έτσι.

Aν η ιστορία δεν είναι μ νον γεγον τα, ημερομηνίες, γενναίους αρχηγούς και ηττημένους λαούς, τ τε ο τ πος του Mυστρά προσφέρεται σ’ σους ακ μη μπορούν να πλάθουν με τη φαντασία τους άρχοντες να ανεβαίνουν προς το κάστρο, πάνω σε μούλες στολισμένες με χάμουρα χρυσοποίκιλτα και αρχ ντισσες ντυμένες στα μετάξια να προσκυνούν στη Mητρ πολη τις δεσποτικές εικ νες της Παναγίας και του Xριστού. Kι ας είναι σήμερα φθαρμένες απ το χρ νο.

O Mυστράς είναι γεμάτος απ εικ νες εν ς κ σμου λαμπρού που αγαπούσε την Tέχνη και την Aρχιτεκτονική, που εκτιμούσε την αρετή να ζεις στην εξοχή και συνταίριαζε κατά τρ πο θαυμαστ τη γνώση του πολεμιστή με την ηρεμία του φιλοσ φου.

Kαμιά φορά, αν βρεθείτε στο κάστρο ώρα παράξενη, καθώς πέφτει η νύχτα νωρίς τώρα το καταχείμωνο, αν σας φανεί πως ακούτε εξαίσιες μουσικές, καθώς έχετε βγει στην πλατεία, μπροστά τα παλάτια των Δεσποτών, δεν είναι τίποτε άλλο απ τον άνεμο που περνά μέσα απ τις κ γχες, τα τ ξα και τις καμπύλες των αυτοκρατορικών δωμάτων. Iσως μως, και να μην είναι. Mπορεί να έμεινε ο απ ηχος απ την υποδοχή του τελευταίου γαληνοτάτου στο κάστρο του Mυστρά... Mπορεί κι λας να είναι ένα αλλ κοτο, μα γοητευτικ παιχνίδι που στήνει η φαντασία μας...

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

3

AΦIEPΩMA

Φράγκοι και Παλαιολ γοι O Mυστράς απ κάστρο φράγκικο έγινε έδρα βυζαντινής «κεφαλής» και πρωτεύουσα του Δεσποτάτου H ΣΠAPTH ήταν κέντρο της ελληνικής ζωής απ τα μυκηναϊκά χρ νια. H κοιλάδα της Λακεδαίμονος, που βασίλευσαν ο Mενέλαος και η Eλένη, πρ βαλε ξαφνικά κάτω απ τον Πάρνωνα, με πλούσια βλάστηση, κομμένη στα δύο απ τον Eυρώτα που κυλούσε τα ήρεμα νερά του ανάμεσα σε πικροδάφνες και χρυσούς πορτοκαλεώνες.

H παράδοση ήθελε να κοιμούνται σ’ ένα κοιν μαυσωλείο, στο διπλαν λ φο της Θεράπνης, ο Mενέλαος με την Eλένη, τη μ νη γυναίκα για την οποία ποτέ ειπώθηκε τι «η ομορφιά της άξιζε ακ μη και έναν π λεμο», αφού την έφερε πίσω, ως λάφυρο ολοζώντανο, απ την Tροία.

O τάφος τους δεν έμεινε ποτέ χωρίς λουλούδια, καθώς οι γυναίκες της γύρω περιοχής πίστευαν τι ήταν η Eλένη εκείνη που μπορούσε, η χάρη της, να μεσιτέψει για να γεννήσουν ένα μορφο παιδί. Kαι αυτή η παράδοση κράτησε ώς τα χριστιανικά χρ νια, τ τε που ο παγανιστικ ς κ σμος αποσύρθηκε ώς τις ψηλ τερες κορυφές του Oλύμπου και δεν επέστρεψε, απ τ τε, ποτέ πάλι στη γη που τον είχε γεννήσει...

Δωριείς Mετά ήρθαν στη Σπάρτη οι σιδερένιοι Δωριείς και έπειτα έζησε και νομοθέτησε ο Λυκούργος ακροβατώντας ανάμεσα στο μύθο και την Iστορία, εκεί γύρω στον 8ο π.X. αιώνα.

Eφτιαξε τους ν μους της πατρίδας του κι έπειτα έφυγε σε μακριν ταξίδι, για μισή χιλιετία, ώστε οι συμπολίτες του να μην τους αλλάξουν, αλλά να αφήσουν να δοκιμαστεί η δικαιοσύνη τους απ το χρ νο.

Eζησαν, λοιπ ν –τηρώντας με ευλάβεια την τάξη των πραγμάτων– είλωτες, περίοικοι και Σπαρτιάτες, με άρχοντες, εφ ρους και γερουσία και δύο βασιλιάδες για να κάνουν π λεμο. O καθένας έπραττε καθώς ριζαν ν μοι και παραδ σεις με γνώμονα πάντα το συμφέρον της πατρίδας τους, με πειθαρχία αταλάντευτη.

Eτσι, δεν χρειάστηκαν να κτιστούν ποτέ υψηλά τείχη για να προστατεύουν τη Σπάρτη, ενώ τα βουνά Πάρνωνας, Tαΰγετος και Bαρδουνοχώρια έστηναν φυσικ οχυρ για την περιοχή.

H πρώτη φορά που οι Σπαρτιάτες είδαν, έκπληκτοι, ξένο στρατ να παραβιάζει την ανοχύρωτη π λη τους, ήταν τον τέταρτο αιώνα και μετά ήρθαν οι Pωμαίοι και η Eλλάδα ολ κληρη ξέφυγε και μετακύλησε στον παραπ ταμο της ιστορίας.

T τε ήταν που οι άλλοτε σκληροί σπαρτιατικοί αγώνες για ένα στεφάνι πικροδάφνης γίνονταν προς τέρψη του «φιλοθεάμονος κοινού» ήταν

4

Mυστράς. Mονή Παντάνασσας. (Σχέδιο Amand Freiher von Schweiger Lerchenfeld απ το βιβλίο του «Griechenland in Wort und Bild». Leipzig 1882).

τουρίστες της εποχής εκείνης που έφταναν ώς τον Eυρώτα αναζητώντας στους καλαμιώνες νέους που λούζονταν γυμνοί ή το ερωτικ μυστήριο της Eλένης. Mια ιστορία... φολκλ ρ, που η πρωτινή πειθαρχημένη ζωή γιν ταν θέαμα για τους περιηγητές.

Eτσι, ο Λυκούργος, εξοριζ ταν ουσιαστικά αυτή τη φορά, αφού η οκνηρή ζωή δεν είχε καμία σχέση με τους δικούς του οραματισμούς.

Xριστιανισμ ς Eίναι αλήθεια τι οι Σπαρτιάτες δεν έδειξαν μεγάλη προθυμία να προσέλθουν στη νέα θρησκεία. M λις τον 5ο μ.X. αιώνα αναγράφεται κάποιο νομα επισκ που Λακεδαίμονος. T τε οι αρχαίοι ναοί λεηλατήθηκαν προσφέροντας υλικ για την κατασκευή των χώρων λατρείας του χριστιανισμού. Kαι σοι δεν λεηλατήθηκαν ερήμωσαν, αφού η ελπίδα «της εξ ύψους βοηθείας» εναποτέθηκε αλλού.

Eίχε βέβαια προηγηθεί το 395 μ.X. ο Aλάριχος που δεν είχε αφήσει πέτρα πάνω σε πέτρα. Kι ύστερα κατέβηκαν και οι Σλάβοι. T τε οι Σπαρτιάτες, άλλοι αποσύρθηκαν προς τη Mάνη, άπαρτο φυσικ κάστρο, άλλοι

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

βρήκαν προστασία στη Mονεμβασιά, άλλοι μετανάστευσαν ακ μη και ώς τη μακρινή Σικελία και οι υπ λοιποι φυτοζωούσαν ανάμεσα στο αφανές παρ ν και στο ηρωικ παρελθ ν της ιστορίας τους. Στο τέλος της εποχής της Eιρήνης της Aθηναίας και του διαδ χου της Nικηφ ρου του A΄, βρήκε τους Σλάβους έξω απ την Σπάρτη και σχεδ ν στο σύνολ τους χριστιανούς.

Eπειτα ήρθε ο Nίκων ο «Mετανοείτε» γεννημένος στο Aργος και με καταγωγή απ τη μακρινή Aρμενία για να διώξει το λοιμ απ τη Σπάρτη. Πρώτα μως ζήτησε να απομακρυνθούν απ την π λη οι... Eβραίοι.

Eτσι ο «Mετανοείτε» έγινε ο προστάτης των Σπαρτιατών και διώκτης των Eβραίων. Aπ το 1081 και ύστερα η Λακεδαίμονα ονομάστηκε Mητρ πολη.

Oλ κληρος ο ενδέκατος αλλά –με μακρά διαστήματα– και ο δωδέκατος αιώνας κύλησαν με σχετική ηρεμία.

Aυτή η ειρηνική περίοδος βοήθησε στην ανάπτυξη του εμπορίου, ενώ η ευημερία έδωσε τη δυνατ τητα στους Σπαρτιάτες να ταξιδεύουν ακ μη και ώς την Bασιλεύουσα. Γ’ αυτ και δεν προκαλεί τ σο μεγάλη εντύπωση πως η Θεοφανώ απ τη Σπάρτη, κ ρη εν ς πανδοχέα, έγι-

νε αυτοκράτειρα του Bυζαντίου. Tην ερωτεύθηκε σφ δρα ο Pωμαν ς ο B΄ και δεν υπάκουσε τον πατέρα του, Kωνσταντίνο Z΄ που του προξένευε μια Bαυβαρή πριγκίπισα, που μως άφησε εικ να σκληρής γυναίκας στην ευρωπαϊκή ιστορία.

Mετά, βέβαια, ακούστηκε η φήμη τι και η Θεοφανώ έβαλε το χέρι της για να δολοφονήσουν αυλικοί και τον πεθερ της και τον άντρα της.

Aλλά ο πεθερ ς της ήταν ήδη σε προβεβηκυία ηλικία, σο για τον άντρα της γιατί να θέλει να τον δολοφονήσει, ταν η απουσία του μ νον προβλήματα της γέννησε; Aλήθεια φαίνεται πως είναι τι η Θεοφανώ δολοφ νησε τον δεύτερο άντρα της, αφού ο Pωμαν ς απεδήμησε εις Kύριον ενωρίς, τον σκληρ στρατηγ Nικηφ ρο B΄, που τον είχε παντρευτεί μ νον και μ νον για να φυλάξει τον θρ νο για τα παιδιά της. Πάντως, ο γιος της Bασίλειος B΄ ήταν ένας μεγάλος αυτοκράτωρ–πολεμιστής και οι ιστορικοί υποστηρίζουν πως ίσως να κληρον μησε απ τη μάνα του τη σιδερένια σπαρτιατική πειθαρχία. Eζησε μια στρατιωτική ζωή γεμάτη απ κατορθώματα.

Mε το τέλος του ενδεκάτου αιώνα η πειρατεία εμφανίζεται και πάλι στο Aιγαίο. Tο κλείσιμο των θαλασσίων

οδών αφανίζει το εμπ ριο. Oι φ ροι γίνονται για τους χωρικούς δυσβάσταχτοι και στο τέλος του δωδέκατου αιώνα η Πελοπ ννησος έχει καταλήξει στα χέρια ελάχιστων μεγάλων οικογενειών-γαιοκτημ νων. Στη Λακεδαιμ νια άρχοντες ήταν οι Xαμάρετοι. Aλλά ήταν ακ μη νωρίς για να προβλέψουν οι Σπαρτιάτες την καταστροφή που πλησίαζε το 1204 ως κατάληξη της Δ΄ Σταυροφορίας: την κατάλυση της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας. Aς ήταν καλά η απληστία των Bενετών που πλισε τα βέβηλα χέρια των Σταυροφ ρων.

Oι Φράγκοι O κίνδυνος για την Πελοπ ννησο εμφανίστηκε με τους ιππ τες που συν δευαν τους δύο άρχοντες απ την Kαμπανία, τον Γοδεφρείδο Bιλαρδουίνο και τον ανιψι του, επίσης Γοδεφρείδο. Tο να αφηγηθεί κανείς λα σα περίεργα έγιναν, μέσα σε λίγο χρ νο, την εποχή εκείνη θα χρειαζ ταν χώρος πολύς. Eνα έχει, ίσως, σημασία: οι Eλληνες είχαν ξεμάθει να πολεμούν. Δε νοιάζονταν πια ούτε για το νομα του κυβερνήτη της περιοχής που άλλαζε τ σο συχνά, πως φυσά ο άνεμος. Tο μ νο που προσπαθούσαν ήταν πώς να του επιτρέπουν να τους εκμεταλλεύεται το λιγ τερο δυνατ .

Eπρεπε οι Φράγκοι να πατήσουν το κάστρο της Mεθώνης, να πάρουν την Kορώνη και την Kαλαμάτα για να θορυβηθούν οι Xαμάρετοι στη Σπάρτη.

Bεβαίως, χωρίς κανένα αποτέλεσμα.

Eτσι, ο Γοδεφρείδος έφτασε στη Σπάρτη ως κατακτητής και έκτισε εκεί το παλάτι του, μέσα στην κοιλάδα, μαγεμένος απ την ομορφιά του Eυρώτα. Aπ το παλάτι αυτ δεν έμεινε ούτε μια πέτρα. Ωστ σο το πέρασμα των Bιλαρδουίνων σημάδεψε τη Λακεδαίμονα.

Yστερα απ λίγα χρ νια δεν ήταν λίγα τα παιδιά που γεννήθηκαν απ μάνα Eλληνίδα και πατέρα Φράγκο. Oι Γασμούλοι. Mιλούσαν καλά ελληνικά απ τη μάνα τους, αλλά πήγαιναν στις εκκλησίες των Λατίνων. Πολλοί ήταν κρυπτοορθ δοξοι. Oι Φράγκοι τους περιφρονούσαν, ενώ οι Eλληνες τους άνοιγαν τα σπίτια τους.

Tους Φράγκους συν δευαν και στρατιές απ Λατίνους ιερείς που προκλητικά συριάνιζαν στους δρ μους της Σπάρτης, ζητώντας τον αφανισμ της Oρθοδοξίας. Hταν αυτοί που διέταζαν την εξορία των επισκ πων, που λειτουργούσαν στις Mητροπ λεις των π λεων σε γλώσσα ξένη και ακαταν ητη για τους Eλληνες.

Hταν αυτοί που πήραν τις περιουσίες απ εκκλησίες και μοναστήρια.

Kαι μ νον χάρη στην προνοητικ τητα του Γοδεφρείδου, για να μη εξαντληθεί η υπομονή των Eλλήνων, άφηναν έναν ορθ δοξο ιερέα να λειτουργεί στην κοιν τητα σύμφωνα με την παράδοση, χωρίς να πληρώνει φ ρους, αν και τυπικά είχε προϊστάμεν τους έναν Λατίνο.

O Γοδεφρείδος, θεωρώντας τη Σπάρτη προσωπική του ιδιοκτησία, έχοντας στη δούλεψή του Eλληνες και μένοντας σο ελεύθερο χρ νο του άφηναν οι εκστρατείες του στο παλάτι του, έδινε με την αυλή που τον περιέβαλε εμπορική ζωή στην

O Mυστράς. Xαρακτικ του 17ου αι. (Aθήνα, Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).

π λη και δημιουργούσε με χορούς και επίσημες υποδοχές άλλων αρχ ντων μεγάλη κοσμική κίνηση. Oταν πέθανε το 1218 οι χριστιανοί τον πένθισαν αναγνωρίζοντας τι εν μέτρω τους παρείχε προστασία απ τις

ακρ τητες των Φράγκων.

O Γοδεφρείδος B΄ ορίστηκε ως διάδοχ ς του. Aνθρωπος ευφυής που σε πρώτο γάμο παντρεύτηκε την Aγνή, αδελφή των δύο τελευταίων Λατίνων αυτοκρατ ρων της Kωνσταντινουπ λεως. Δεν έζησε πολύ και ούτε είχε διαδ χους κι ας έκτιζε το ένα μοναστήρι πάνω στο άλλο η Aγνή, ζητώντας τη μεσιτεία των Λατίνων αγίων για να αποκτήσει.

Tο 1246 ο Γουλιέλμος Bιλαρδουίνος, που είχε γεννηθεί στην Kαλαμάτα και θεωρούσε την Eλλάδα ως πατρίδα του, έγινε ο άρχοντας της Σπάρτης. Tο πρώτο πράγμα που σκέφτηκε ήταν πώς να προφυλάξει το πριγκιπάτο του. Tον ενοχλούσε που έστεκε ελεύθερο το κάστρο της Mονεμβασιάς.

Tρία χρ νια το πολι ρκησε. Ωσπου οι πολιορκημένοι έφαγαν λα τα ποντίκια και τέλος, σκελετοί σωστοί, του παραδ θηκαν. Δεν πείραξε κανέναν. Στους αρχηγούς πρ σφερε γη, στα μεσ γαια, για να καλλιεργήσουν.

Aπάλλαξε τους πολίτες απ O αυτοκράτορας Mανουήλ B΄ Παλαιολ γος σε μια μικρογραφία χειρογράφου (Παρίσι, Eθνική Bιβλιοθήκη). τους φ ρους και -

σοι θέλησαν να μπουν στη δούλεψή του, τους πλήρωνε καλά. Mετά ανησυχούσε με τους άγριους Mηλιγγούς που είχαν φωλιάσει στα λαγκάδια του Tαϋγέτου. Δεν είχε άλλο τρ πο για να τους αποκ ψει απ τη Σπάρτη παρά μ νον αν έκτιζε κάστρο μεγάλο, που να στέκεται εμπ διο στην πρ σβασή τους.

Tο κάστρο Tη λύση έδωσε ένας λ φος μυτερ ς που έστεκε πάνω απ την πεδιάδα: O Mυστράς ή Mυζηθράς, μοιος είπαν με τυρί μεγάλο, που έμελλε να μείνει στην ιστορία της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας, κρίκος αδιάσπαστος της ελληνικής ιστορίας, ήταν επιλογή εν ς Φράγκου. Για να κτισθεί το κάστρο, την κορυφή του λ φου, με τους πύργους του, τις οχυρώσεις του, τους βοηθητικούς του χώρους, τον στρατώνα, χρειάστηκαν τρία χρ νια. Aλλά δεν του έφτανε αυτ .

Hθελε να αυξήσει το πριγκιπάτο του.

Hταν πολύ φιλ δοξος.

Eτσι, ταν πέθανε η γυναίκα του, βιάστηκε να παντρευτεί μια αρχ ντισα λομβαρδιανή, που ήταν κληρον μος στο ένα τρίτο της Eύβοιας. Σε λίγα χρ νια πέθανε και αυτή.

T τε ο Γουλιέλμος διεκδίκησε την κληρονομιά της, απ τους συγγενείς της, να μείνει στην κατοχή και κυρι τητά του το μερίδι της στην Eύβοια, γιατί ήθελε να βάλει π δι και στην άλλη Eλλάδα. Oι Λοβαρδιανοί μ νοι τους δεν τα έβγαζαν πέρα και ζήτησαν ενισχύσεις απ τους Bενετούς.

Aυτή ήταν μια καλή ευκαιρία για τους Bενετούς που δεν τον χώνευαν, επειδή ποτέ του δεν είχε αποδεχθεί την επικυριαρχία τους και τους Συνέχεια στην 6η σελίδα

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

5

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

περιφρονούσε. O Γουλιέλμος συμμάχους δεν βρήκε.

Kι έτσι το 1257 νικήθηκε κατά κράτος και μαζεύτηκε την Πελοπ ννησο.

Aργ τερα, η ιστορία λέει τι βρήκε τρ πο να τιμωρήσει τους εχθρούς του μια και οι Λατίνοι στην Aνατολή είχαν πολύ ξεπέσει, ενώ αυτ ς είχε μείνει ο μ νος σημαντικ ς Φράγκος της περιοχής. Πάντως η προίκα της τρίτης του γυναίκας στάθηκε μοιραία για το δεσποτάτο του στον Mυστρά. Kαθώς παντρεύτηκε την Aννα, κ ρη του Mιχαήλ της Hπείρου, πήρε προίκα ολ κληρη τη Θεσσαλία, ενώ έδωσε ταυτ χρονη υπ σχεση στον πεθερ να τον βοηθήσει εναντίον του Eλληνα αυτοκράτορα της Nίκαιας. Oπου είχε συρρικνωθεί ολ κληρη η ένδοξη Bυζαντινή Aυτοκρατορία.

Mιχαήλ Παλαιολ γος Bρήκαν την κατάλληλη στιγμή, ταν πέθανε ο Iωάννης Bατάτζης, γενναίος άνθρωπος, και άφησε τον θρ νο του στο μικρ γιο του με αντιβασιλέα τον Mιχαήλ Παλαιολ γο, άρχοντα αδίστακτο και ικαν .

T τε ξεκίνησε ο Mιχαήλ της Hπείρου με τον Γουλιέλμο απ τη Θεσσαλία για να γίνουν κύριοι και της Mακεδονίας.

Kοντά στο Mοναστήρι στη B. Mακεδονία, στήθηκαν αντιμέτωπα τα δύο στρατ πεδα, με σχεδ ν μοιρασμένες τις δυνάμεις τους. Tο βράδυ μως, πριν απ την αναμέτρηση, ένας Φράγκος του Γουλιέλμου είπε λ για προσβλητικά για τη γυναίκα του γιου του Mιχαήλ ο οποίος είχε έλθει με πεντακ σιους άνδρες, βλάχους στην καταγωγή. O γιος το είπε στον πατέρα και ενοχλημένοι και οι δύο αποφάσισαν να αποσύρουν τις δυνάμεις τους. Eτσι η αυγή βρήκε τον Γουλιέλμο μ νον αυτ ν απέναντι στις δυνάμεις του Mιχαήλ Παλαιολ γου.

Kι έπειτα για να σωθεί, άλλαξε τα πλούσια φράγκικα, πριγκιπικά του ρούχα με εκείνα εν ς άσημου βοσκού και χώθηκε μέσα σε έναν αχυρώνα. Eκεί τον βρήκαν οι Eλληνες που τον αναγνώρισαν απ τα πεταχτά του δ ντια. Aιχμάλωτο τον έφεραν στην αυλή του αυτοκράτορα στη Nίκαια. Γρήγορα έγινε συμπαθής, καθώς μιλούσε σαν Eλληνας τα ελληνικά.

Oταν το 1261 ο Mιχαήλ εισήλθε θριαμβευτής στη Bασιλεύουσα, ο Γουλιέλμος ήταν ένας απ αυτούς που τον ακολουθούσαν, ως ζωνταν λάφυρο, στη θριαμβευτική του είσοδο στην Π λη των Π λεων. Λίγους μήνες αργ τερα ο Mιχαήλ πρ τεινε στον Γουλιέλμο να τον αφήσει ελεύθερο να πάει που θέλει αρκεί να του παραδώσει τα κάστρα της Mονεμβασιάς, της Mάινας και του Mυστρά, που ήταν άλλωστε η προσωπική του περιουσία. Hταν έξυπνος και δεν ζητούσε να του παραδοθεί και ο περιβάλλων χώρος για να μην αντιδράσουν βίαια οι Λατίνοι.

Oι Παλαιολ γοι Tο καλακαίρι του 1261 η πρ ταση του αυτοκράτορος έφτασε στην

O Mυστράς περί το 1828. Σχέδιο V. Adam. (Iδιωτική Συλλογή - Mουσείο Mάνης. Θαλάμες Mεσσηνίας).

Kούρτη, το ανώτατο συμβούλιο των Φράγκων αρχ ντων, που την αποτελούσαν τώρα οι γυναίκες των αιχμαλώτων και οι χήρες τους, και μ νον δυο άρχοντες που δεν είχαν ακολουθήσει λ γω γήρατος την εκστρατεία.

Aυτοί υποστήριζαν πως ο Γουλιέλμος έπρεπε να μείνει στην εξορία και να μην γίνουν αποδεκτοί οι ροι του Παλαιολ γου γιατί αν πατούσε π δι στα κάστρα απ εκεί κι έπειτα τίποτε δεν τον χώριζε απ την υπ λοιπη γη.

Aλλά οι γυναίκες ψήφισαν να παρδοθούν τα κάστρα αμέσως για να γυρίσουν οι άντρες τους. Σε λίγο το έμβλημα των Παλαιολ γων, ο δικέφαλος αετ ς κυμάτιζε στον πιο ψηλ πύργο του Kάστρου, στο λ φο του Mυστρά. Hταν άνοιξη του 1262.

H κεφαλή, δηλαδή ο νέος βυζαντιν ς διοικητής στάλθηκε στη Mονεμβασιά. Aλλά ο Mυστράς γρήγορα αναδείχθηκε ως κέντρο. Γιατί οι Eλληνες εγκατάλειπαν τις γύρω κωμοπ λεις, έφευγαν απ τη Σπάρτη και ανέβαιναν για να φωλιάσουν κάτω απ το κάστρο, κτίζοντας πυργ σπιτα και εκκλησιές. Eκεί βρήκαν άφθονα νερά και την προστασία της Iεράς Mητροπ λεως της Λακεδαίμονος. Λίγο αργ τερα, οι Φράγκοι προσπάθησαν να πάρουν πίσω το κάστρο. Γιατί ο Λατίνος επίσκοπος είπε στον Γουλιέλμο πως η ένορκη υπ σχεσή του στον Παλαιολ γο δεν τον δέσμευε, αφού ο Παλαιολ γος ήταν σχισματικ ς· O Γουλιέλμος έμεινε για λίγο στην ερημωμένη Σπάρτη, στο ερειπωμένο του ανάκτορο και έπειτα απογοητευμένος, αναχώρησε.

O Mυστράς, ωστ σο, χρωστούσε τη ζωή του και σε άλλη μια ιστορική συγκυρία. Oταν ο Kάρολος, της

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

Γαλλίας σχεδίαζε να βαδίσει κατά της Kωνσταντινουπ λεως έγινε η μεγάλη συνωμοσία και οι Σικελικοί Eσπερινοί, που δεν έμεινε ούτε ένας Γάλλος να μην περάσει απ το μαχαίρι των Σικελών, ενώ ο γαλλικ ς στ λος αγκυροβολημένος στη Mεσσήνη, περίμενε τη διαταγή για να αποπλεύσει εναντίον της Π λης.

Eτσι, ανετράπηκαν τα σχέδια του Kαρ λου, με την πλούσια χρηματική συνδρομή του Aυτοκράτορος Mιχαήλ πως καταγράφουν οι ιστορικοί της εποχής. Aν έπεφτε στα χέρια του Kαρ λου η Π λη, τ τε δύσκολα θα έμενε ελεύθερος και ο Mυστράς.

Tο Δεσποτάτο H αλήθεια είναι τι πολλές φορές ο Mυστράς βρέθηκε στο επίκεντρο της προσοχής των Φράγκων. M νο που ήταν τ σο ισχυρές οι έριδες ανάμεσα στις φιλοπ λεμες, φιλ δοξες, ισχυρές οικογένειες των Φράγκων που δεν περίσσευε χρ νος να στραφούν ενάντια στο κάστρο.

Aυτές πολεμούσαν η μία ενάντια στην άλλη. Tο 1289 μεταφέρθηκε και η έδρα της Kεφαλής στο Mυστρά και έπαψε να διορίζεται διοικητής μ νο για ένα χρ νο. Στο Mυστρά πρώτη κεφαλή διορίστηκε Παλαιολ γος που δεν ξέρουμε το μικρ του νομα, παρά μ νον τι ήταν νέος, μορφος, δραστήριος, αλλά πέθανε νωρίς. O αυτοκράτωρ Iωάννης Kαντακουζην ς δι ρισε διοικητή τον γιο του Mανουήλ, που μ λις και είχε φτάσει στα είκοσί του χρ νια. Aπ κει κι έπειτα μιλάμε για το Δεσποτάτο του Mυστρά.

O Mανουήλ παντρεύτηκε τη Λουζινιάν, κ ρη Kύπριου ηγεμ να. Mια επιγραφή στο Mυστρά μας δίνει το νομά της: «ZAMPEA DE LEZI-

NAO». Mια άλλη, στη Λακωνία, την αναφέρει ως Mαρία... Iσως κάποια στιγμή να βαφτίστηκε ορθ δοξη. Ποιος ξέρει!

Oι Eλληνες του Mυστρά απ εκεί κι έπειτα έζησαν μάλλον ήρεμα, ενώ οι Λατίνοι άρχοντες, σοι δεν γύρισαν στην πατρίδα τους, προτίμησαν να αφομοιωθούν στις τάξεις των Eλλήνων ευγενών.

Aλλωστε ο Mανουήλ κράτησε καλές σχέσεις μαζί τους και με τη Λατινική Eκκλησία. Aκ μη και τον πάπα Γρηγ ριο IA΄ είχε αλληλογραφία.

Oι δυσκολίες για τον Mανουήλ άρχισαν ταν ο Iωάννης Kαντακουζην ς, ντύθηκε το σχήμα του μοναχού και τον διαδέχθηκε ο γαμπρ ς του Iωάννης E΄ Παλαιολ γος.

O γιος του Mατθαίος, συναυτοκράτωρ, δεν δέχτηκε αυτή τη διευθέτηση. Hθελε ο ίδιος να καθήσει στον αυτοκρατορικ θρ νο. Για να λυθεί το πρ βλημα, ο πατέρας του του πρ σφερε το θέμα της Πελοποννήσου. Xωρίς, μως, να ζητηθεί η γνώμη του Mανουήλ που τον ον μασαν δεσπ τη της Λήμνου.

Aλλά ο Mατθαίος δεν ησύχασε και βυσοδομούσε ενάντια στην πατρική επιλογή. Eτσι έχασε Mυστρά και Πελοπ ννησο. O Iωάννης E΄ επέμεινε να αντικατασταθεί ο Mανουήλ και έστειλε τα δύο ξαδέλφια του, Mιχαήλ και Aνδρέα Aσάνη για να αναλάβουν τη διαχείριση του πριγκιπάτου. Hταν η άνοιξη του 1355.

Oταν βαρέθηκαν να περιμένουν για να αναλάβουν –αφού εκουσίως ο Mανουήλ δεν παρέδιδε– και αφού έκαναν μερικές επιδρομές, εκνευρίζοντας τους Λατίνους, επέστρεψαν άπρακτοι στην Π λη.

O Mανουήλ ισχυροποιήθηκε στη θέση του. Kαι ο Mυστράς είχε γίνει πλέον η πρωτεύουσα της Πελοποννήσου.

AΦIEPΩMA

Πνευματικ κέντρο Oι σπουδαίες μορφές του Πλήθωνα Γεμιστού, του Nικηφ ρου Mοσχ πουλου και του Hγούμενου Παχώμιου H EIKONA που μας δίνει σήμερα το κάστρο του Mυστρά σίγουρα δεν είναι εκείνη που θα έδινε στον επισκέπτη τον καιρ της ακμής του, «το κάστρο, τ’ ωρι καστρο, που ’ναι στο κορφοβούνι», πως αναφέρει το Xρονικ του Mορέως, γραμμένο ίσως απ γασμούλο. Σήμερα, ταν ο επισκέπτης αντικρίζει απ μακριά το κάστρο του Mυστρά και την π λη, περιβαλλ μενη απ τα τείχη, χωρίς να μπορεί να διακρίνει ευκρινώς τα χαλάσματα, τα ερείπια, την εγκατάλειψη, καταλαμβάνεται απ δέος. Δέος για την πέτρινη μεσαιωνική πολιτεία στην οποία ο χρ νος τώρα μετρά με τη φθορά που προκαλεί πάνω στα κτίσματα, εκεί πού άλλοτε πλημμύριζε η ζωή. Tοίχοι ρθιοι, μισογκρεμισμένοι, κρεμασμένοι στο κεν . T ξα κομψά που δεν έχουν που να προεκτείνουν τη συνέχεια της καμπύλης τους. Παράθυρα χωρίς τη διακ σμησή τους, ανοικτά στον αέρα, στον ήλιο και στο δρολάπι. Mαρμάρινες βαθμίδες σπασμένες, κομμάτια απ κίονες εδώ κι εκεί. Eκκλησίες - κομψοτεχνήματα και άλλες μικρές, ρημαγμένες με πεσμένα τα καμπαναριά τους.

Tοιχογραφίες εξαιρετικές, με σημασία στη λεπτομέρεια, ζωγραφική προάγγελος της Aναγέννησης στη Δύση. Eμειναν λα εκεί για να μαρτυρούν αδιάψευστα την αρχιτεκτονική σοφία των έμπειρων μαστ ρων τους.

O Mυστράς μαζί με την Kωνσταντινούπολη, το Aγιον Oρος και τα Mετέωρα είναι ξακουστ ς για τη βυζαντινή του παράδοση, για τα περασμένα του μεγαλεία.

O Φώτης K ντογλου ήταν ο πρώτος που έγραψε για το Mυστρά: «...είναι μια στοιχειωμένη πολιτεία, γιατί ’ναι μεν ρημασμένη, μα στέκεται μ’ ούλα της τα σπίτια, οι δρ μοι, οι καμάρες, τα μνημ ρια, τα τειχιά, πως ήταν ζωντανά. Kαι κάθε έθνος που πέρασε άφησε τα δικά του χνάρια και για τούτο είναι μπερδεμένα αναμεταξύ τους βυζαντινά, φράγκικα και τούρκικα».

Πλήθων Ωστ σο την ιδιορρυθμία αυτής της σιωπηλής π λης θα πρέπει να αναζητήσουμε και στην πνευματική προσφορά των σπουδαίων κατοίκων της τον καιρ της ακμής της. Aν δεν είχαμε προσπαθήσει να επιδείξουμε προς την Eυρώπη του 19ου, ως περγαμηνές για την ευρωπαϊκή μας υπ σταση, επιλεκτικά στοιχεία απ το κλασικ ελληνικ παρελθ ν της αρχιτεκτονικής, της γλυπτικής, της γλωσσικής αρχαιοπρέπειας, τ τε ο Mυστράς σίγουρα θα είχε εμπλουτίσει τον πολιτισμ και την ιστορική μας παράδοση.

T τε σίγουρα θα είχε αποτελέσει λαμπρή σελίδα, τελευταία ελπίδα, καθώς γραφ ταν το τέλος της ιστο-

7

Mυστράς. Eκεί που κάποτε πλημμύριζε η ζωή και οι σπουδαίες μορφές του Πλήθωνα Γεμιστού και του Nικηφ ρου Mοσχ πουλου κατέστησαν την π λη σπουδαίο πνευματικ κέντρο, χάσκουν τώρα ερείπια και χαλάσματα.

ρίας του ένδοξου Bυζαντίου. Mε το Mυστρά ανανεώνεται και δυναμώνει το ελληνικ στοιχείο. Aπ την ισορροπημένη πρ σμιξη κλασικού και βυζαντινού πολιτισμού στο Mυστρά έχουμε την απαρχή του βυζαντινού ελληνισμού. Kαι είναι ο σοφ ς διδάσκαλος και μέγας δικαστής, καθώς τον ήθελε ο Φώτης K ντογλου, Γεώργιος Γεμιστ ς ή Πλήθων που διδάσκοντας στον Mυζηθρά, απορρίπτει ως άγονη τη στείρα αρχαιολατρία, τη γραφειοκρατική βυζαντινή θρησκευτική οργάνωση του κράτους και αναζητεί ιδανικά που θα φέρουν την αναγέννηση της Eλλάδας. Δεν πρέπει να μας φαίνεται περίεργο που η διδασκαλία του Γεμιστού βρήκε γ νιμο έδαφος και κάρπισε στην Aναγέννηση της Δύσης, ε-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

νώ είχε καταδικαστεί απ τη Bασιλεύουσα «ως βλαβερή διά το έθνος».

Nικ. Mοσχ πουλος Σπουδαία εκκλησιαστική μορφή για τον Mυστρά στάθηκε και ο Nικηφ ρος Mοσχ πουλος, μητροπολίτης Kρήτης, επιβλέπων της μητροπολιτικής έδρας της Λακεδαίμονος. Eκκλησιαστικ ς, με ανοικτ πνεύμα, έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τις τέχνες και την παιδεία. Eνα απ τα πρώτα του μελήματα ήταν να κτιστεί η Mητρ πολη, αφιερωμένη στον Aγιο Δημήτριο. H επιγραφή που σώζεται, κάπως φθαρμένη, μας πληροφορεί τι την έκτισε με τη συνδρομή του αδελφού του Aαρών, που μπορεί να ήταν κάποιος πλούσιος γαιοκτήμων, μάλ-

λον λαϊκ ς. Oι εργασίες στη Mητρ πολη τέλειωσαν το 1309 ή 1310. O Nικηφ ρος Mοσχ πουλος αλληλογραφούσε με τους λογίους της Bασιλεύουσας, τον Mάξιμο Πλανούδη και τον Mανουήλ Φιλή. O ιστορικ ς Παχυμέρης σκιαγράφησε το πορτρέτο: Eνας καθ’ λα έντιμος και αξιοσέβαστος άνθρωπος. O Mοσχ πουλος μαζί με τον Παχώμιο, τον κτίτορα της μονής του Bροντοχίου και του Aφεντικού, έκαναν τον Mυστρά πνευματικ κέντρο, οργανώνοντας περίφημο εργαστήριο αντιγραφέων χειρογράφων και προσφέροντας φιλ ξενη στέγη σε καλλιτέχνες πεν μενους.

Tώρα, μέσα στο καταχείμωνο, οι λίγοι φύλακες του χώρου που λιάζονται, άμα το επιτρέπει ο καιρ ς, στην αυλή του μουσείου, στην Mητρ πολη, και οι φιλ ξενες καλ γριες της Παντάνασσας είναι τα μ να πλάσματα που ζουν, δουλεύουν, συριανούν, επιμένουν και υπομένουν ανάμεσα στα χαλάσματα. Aπ την άνοιξη ο τ πος δέχεται επισκέπτες που αναζητούν άλλοι το μεγαλείο της αρχιτεκτονικής στα πέτρινα φράγκικα κάστρα του μεσαίωνα και άλλοι την αρμονία των γραμμών και των σχημάτων στις βυζαντινές εκκλησιές με τον εξαίσιο ζωγραφικ διάκοσμο.

Oι αρχαιολ γοι, απ την Eφορεία Bυζαντινών Mνημείων της Σπάρτης, μετρημένοι στα δάκτυλα της μιας παλάμης, δουλεύουν φιλ τιμα, τηρώντας την παράδοση του αείμνηστου καθηγητή Oρλάνδου που ήταν ο πρώτος που εκπ νησε συστηματικ πρ γραμμα αναστηλώσεων, του καθηγητή N. Δρανδάκη που αποκάλυψε μερικά ερειπωμένα εκκλησάκια, του καθηγητή Nίκου Zία που φρ ντισε να καθαριστούν οι τοιχογραφίες που σήμερα χαίρεται ο επισκέπτης και των άλλων που αφιέρωσαν πολλά χρ νια της ζωής τους στην πολιτεία του Mυστρά. Aπ το 1984 άρχισε η συστηματική ανασκαφή στα παλάτια. Eργάζονται για τις αναστηλώσεις και λιγοστοί συντηρητές σε ρυθμούς ανάλογους με την προθυμία του ελληνικού κράτους να διασώσει τη ρημαγμένη πολιτεία.

O Mυστράς ασκεί μια ξεχωριστή γοητεία στον επισκέπτη γιατί επιτρέπει στη φαντασία του να ορθώσει, μέσα απ τα χαλάσματα, και πάλι τα σπίτια, τα παλάτια, τα αρχοντ σπιτα. Σαν ένα τεράστιο πέτρινο παζλ, αποτελούμενο απ χιλιάδες μικρά γκρίζα κομμάτια, που ταν παίρνουν τη σωστή θέση στην εικ να που σχηματίζεται, αναδεικνύουν έναν ολ κληρο κ σμο. O Pάνσιμαν έγραψε στο έργο του «Mυστράς» τι γι’ αυτούς που «η ιστορία δεν είναι μ νον ζήτημα ανιαρών και σκονισμένων αρχείων, η φαντασία στον Mυστρά προσφέρει μια θαυμάσια επιλογή». O Mυστράς, νειρο και πραγματικ τητα, ζει πέρα απ τον καιρ και πέρα απ τον κ σμο τούτο που ζούμε καθημερινά εμείς.

AΦIEPΩMA

Tο κάστρο και τα τείχη Kατασκευάστηκαν απ τον Γουλιέλμο Bιλαρδουίνο στα 1249 για να ελέγχει την περιοχή OTAN ο Γουλιέλμος ο Bιλαρδουίνος κατέλαβε το κάστρο της Mονεμβασιάς το 1249, ήξερε πως για να προφυλάξει τις πλάτες του, να είναι αποτελεσματική η άμυνά του, έπρεπε να εξασφαλίσει και αυτή την πλευρά, την πιο ήμερη, του Tαϋγέτου. Aπ ν τια και νοτιοανατολικά σίγουρα δεν κινδύνευε αφού η πλαγιά γκρεμιζ ταν κατακ ρυφα σε βάθος σκοτειν . Oι άλλες πλευρές με την οχύρωση φ βο δεν είχαν. Tο κάστρο ήταν το κύριο σημείο αντίστασης στην αμυντική οργάνωση του βουνού. Tα τείχη δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μια τεχνική προέκτασή του. H επιλογή του χώρου, καθώς γράφει το Xρονικ ν του Mορέως έγινε απ το Bιλαρδουίνο ως εξής: «Kαι σον εγύρισε καλά τα μέρη εκείνα λα εύρε βουνίν παράξενον απ κομμα εις ρος απάνω της Mακεδονιάς κανένα μίλι πλέον δια του άρεσε πολλά να ποιήση δυναμάριν ώρισεν απάνω στο βουνί και έκτισεν εν κάστρον και Mυζηθρά τ’ ων μασε, δι τι το έκραζαν ούτως.

Kάστρον λαμπρ ν το έποικε και μέγα δυναμάριν». Γενική άποψη του Mυστρά. H επίκαιρη και κεντρική θέση του για το Mοριά, καθ ρισαν την τύχη του Mυστρά, που ήταν γραφτ να οχυρωθεί απ τους Φράγκους, για να περιφρουρήσει διακ σια χρ νια την ακμαία καρδιά του τελευταίου μεσαιωνικού Eλληνισμού.

(Xρον. Mορ. στ. 2990–2991

Tρία κάστρα έκτισε ο Bιλαρδουίνος: στη Mεγάλη Mάινη, για να υποτάξει ελάχιστα απομεινάρια σκληρών Σλάβων στο Λεύκτρο και βορειοδυτικά της Σπάρτης, «το τρίτον και ευμορφώτερον του Mυζηθρά το κάστρον» (Xρ. Mορ. στ. 4331). H Σπάρτη, La Cremonie, για τους άρχοντες των Φράγκων αλλά και για τον Bιλαρδουίνο ήταν ο εράσμιος τ πος που επέλεξαν να μένουν, ταν δεν πολεμούσαν ανάμεσά τους ή ταν δεν έστηναν μάχη με τους βυζαντινούς.

Kαι στο κείμενο του χρονογράφου (Ψευδο) Δωρ θεου της Mονεμβασίας περιγράφεται με λεπτομέρειες ο τρ πος με τον οποίο ο Bιλαρδουίνος κατέληξε στην απ φαση να κτίσει το κάστρο του Mυζηθρά. Eνα νομα που κανείς με βεβαι τητα δεν μπορεί να πει απ πού το πήρε.

O Mυζηθράς

Tο κάστρο του Mυστρά. Στη σημερινή του μορφή διατηρεί ελάχιστα απ το αρχικ κτίσμα του Bιλαρδουίνου το 1249, γιατί οι αδιάκοπες εργασίες για τη συντήρησή του απ τους Bυζαντινούς κι έπειτα απ τους Tούρκους, το έχουν ανανεώσει σχεδ ν ολοκληρωτικά.

8

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

Iσως να ονομάστηκε έτσι απ το νομα του ιδιοκτήτη της περιοχής.

Iσως επειδή ο λ φος είχε σχήμα μυζήθρας. Yπάρχει ακ μη και μια ντ πια παράδοση που αναφέρεται στους Tούρκους. Mετά, λέει, απ δύο χρ νια συνεχούς, σκληρής πολιορκίας του Mυστρά απ τους Tούρκους εξαντλήθηκαν λες οι προμήθειες των πολιορκημένων. Oι Tούρκοι τ τε πίστεψαν πως θα πέσει το κάστρο απ ώρα σε ώρα στα χέρια τους. T τε οι νέες γυναίκες που βύζαιναν τα μωρά τους έπηζαν τυρί με το δικ τους γάλα και το κρέμασαν για να στεγνώσει

στα τείχη και να το βλέπει ο εχθρ ς.

Oι Tούρκοι βλέποντας πως οι πολιορκημένοι είχαν ακ μη και μυζήθρα για να φάνε, απογοητευμένοι έλυσαν την πολιορκία. Πάντως ο (Ψευδο)Δωρ θεος γράφει: «Aπ την Mονεμβασίαν εκαβαλίκευσεν ο αυτ ς πρίγκηπας ήλθε εις Mακεδονίαν και εκεί έκαμε συμβούλιον μετά των αρχ ντων αυτού δυνατ ν και σίγουρον. Eσυμβούλευσεν αυτ ν απάνου εις το βουν της Λακεδαιμονίας, που απέχει έως μίλια εκεί να το κτίσουν, τι δεν είναι άλλος τ πος καλλι τερος και δυνατ τερος απ εκείνον. Hρεσέ του η βολή τους και ο τ πος και ο τ πος και της ώρας ώρισεν και εμαζώχθηκαν μαστ ροι και υπουργοί και έφεραν πάσαν ύλην και ασβέστην και πέτρες, ξύλα και άλλην υπηρεσίαν του κτίσματος έτζι άρχισαν και έκτισαν το Kάστρον, και το ετελείωσαν και το εξ φλησαν υψηλ ν και ευμορφ τατον και το ων μασεν Mυζηθράν, δι τι ο τ πος έτζι ελέγετο Mυτζηθράς».

H ίδρυση του κάστρου του Mυζηθρά, που παραφθαρμένα στις μέρες μας έφτασε ως Mυστράς, σηματοδοτούσε την στερνή προσπάθεια των Φράγκων να ελέγξουν την Πελοπ ννησο που τους είχε «επιδικαστεί», ταν μοίρασαν το 1204, τα ιμάτια της Bυζαντινής Aυτοκρατορίας. Tο κάστρο έμεινε ελάχιστα χρ νια στα χέρια τους. Mετά το κράτησαν για ενάμιση αιώνα οι Eλληνες. Kαι τριακ σια πενήντα χρ νια πατήθηκε απ τους Tούρκους, που έκτισαν ακ μη και στο παλι φ ρο των βυζαντινών, στη κάτω π λη, εκεί μπροστά και γύρω απ τα ανάκτορα των Παλαιολ γων, δικά τους ασήμαντα κτίσματα λεηλατώντας τα υλικά απ τα πέτρινα αρχοντικά.

Tο κτίσμα Tο κάστρο διατήρησε την αρχική του μορφή χωρίς μεγάλες επεμβάσεις στον εξωτερικ ή εσωτερικ του περίβολο. Bεβαίως το αρχικ κτίσμα του Bιλαρδουίνου, ύστερα απ τις αδιάκοπες εργασίες συντήρησης που του έκαναν και οι Φράγκοι και οι Bυζαντινοί και οι Tούρκοι, δεν διατήρησε λη την αρχική κατασκευή του. Tο τείχος ξεκινούσε ψηλά, απ τη δυτική πλευρά του κάστρου, αγκάλιαζε τη β ρεια άκρη του πλατώματος για να φτάσει ως την Παντάνασσα. Kαι σήμερα η ανάβαση προς το κάστρο, 634 υψ μετρο, είναι εξαιρετικά δύσκολη και επίπονη. Oχι ακατ ρθωτη για ποιον θέλει να θαυμάσει ολ κληρη τη Λακεδαίμονα.

O A. Bon έγραψε πως ο Mυστράς μας δίνει ένα τυπικ δείγμα κάστρου ορεινού με ομοιογένεια στο υλικ οικοδ μησής του. Tο αμυντικ του σύστημα είναι εξαιρετικ και για τούτο περίπλοκο. Στηρίζεται στους διπλούς περιβ λους που σχηματίζουν δύο αμυντικά συμπλέγματα. O πρώτος περίβολος ενισχυμένος απ μια σειρά πύργων, σε σχήματα τετράγωνα και κυκλικά, ξεκινά απ τα δυτικά του κάστρου για να περιλάβει τα παλάτια καθώς και το μοναστήρι της Παντάνασας ως την άκρη του λ φου, εκεί που αρχίζει ο γκρεμ ς και η πρ σβαση είναι αδύνατη. H είσοδος στην περιτειχισμένη χώρα γιν ταν απ δύο μεγάλες πύλες, την π ρτα της Mονεμβασιάς, ανατολικά, την π ρτα του Aναπλιού στα δυτικά, για τις οποίες έχει ληφθεί ειδική οχυρωματική πλευρά που εμφανίζονται υπερενισχυμένες. Tις δύο π ρτες ένωνε ο

H Π ρτα τ’ Aναπλιού. Mια απ τις δύο οχυρωμένες πύλες απ την οποία γιν ταν η είσοδος στην περιτειχισμένη «χώρα».

κεντρικ ς δρ μος που περνούσε μπροστά απ τα παλάτια και που το πλάτος του δεν ξεπερνούσε πουθενά τα τρία μέτρα, χωρίζοντας ουσιαστικά τη πάνω π λη στα δύο. Oταν πια δεν χωρούσε άλλα σπίτια ο πρώτος περίβολος, τ τε οι κάτοικοι άρχιζαν να οικοδομούν και έξω απ τα τείχη.

O δεύτερος περίβολος, νεώτερη κατασκευή απ την πρώτη, που ξεκινούσε απ την Oδηγήτρια για να καταλήξει στην Περίβλεπτο, περιέλαβε το μεγαλύτερο μέρος της κάτω π λης ή κάτω χώρας. Θα έλεγε μως κανείς τι ο κύριος λ γος της οικοδ μησής τους ήταν για να έχουν ασφάλεια τα τρία μοναστήρια, του Aφεντικού, της Mητρ πολης, της Περίβλεπτου. Kαι ο δεύτερος περίβολος ενιχυ ταν σ’ λο το μήκος του απ καλοφτιαγμένους, υψηλούς πύργους.

Tα τείχη Tο τμήμα των τειχών που περιβάλλει την πάνω π λη σίγουρα είναι και το παλι τερο, κάπου στα τέλη του 13ου αιώνα. O αρχιτέκτονας πάντως

του κάστρου είχε στο νου του τι η φρουριακή κατασκευή δεν έπρεπε να υπηρετεί μ νον την άμυνα του χώρου αλλά να διαφυλάσσει και την υποταγή των κατοίκων της Λακεδαίμονος. Στον 15ο αιώνα, ταν ο Mυστράς βρισκ ταν σε πλήρη ακμή, τ τε ολ κληρη η πλαγιά του ήταν κατοικημένη και οι εκκλησιές και τα μοναστήρια που στην αρχή ήταν στα άκρα του χώρου, βρέθηκαν ανάμεσα στα σπίτια, προστατευμένα χι μ νο απ τα τείχη, αλλά και απ τη δική τους οχύρωση που ριζε την έκταση που κατελάμβαναν.

Oι Bενετοί, κυρίαρχοι στη θάλασσα, δεν έδειξαν ιδιαίτερο οικοδομικ ενδιαφέρον, ταν ήρθαν στον Mυστρά. Tο κάστρο δεν φαίνεται να εξυπηρετούσε ιδιαίτερα τα κατακτητικά σχέδιά τους και μάλλον το άφησαν στην τύχη του. M νο ο Σιγισμ νδος Mαλατέστας βρήκε ενδιαφέρον να πάρει μαζί του, το 1464, τα λείψανα του Γεωργίου Γεμιστού –σοφοτάτου φιλοσ φου που στη φήμη ερχ ταν αμέσως μετά τον Aριστοτέλη, -

H Π ρτα της Mονοβασιάς. Eνας κεντρικ ς δρ μος, που το πλάτος του δεν ξεπερνούσε τα τρία μέτρα, την ένωνε με την Π ρτα τ’ Aναπλιού.

πως γράφει ο χρονογράφος του Pίμινι– για να τα αποθέσει κοντά στους τάφους των άλλων φιλοσ φων που κοσμούσαν την αυλή του!

Oι Tούρκοι Oταν πάτησαν το κάστρο οι Tούρκοι επέφεραν κάποιες βελτιώσεις στην οχύρωση. Προσέθεσαν νέους πύργους. Eνίσχυσαν τους περιβ λους και λα αυτά γιατί το κάστρο του Mυστρά αποτέλεσε το ορμητήρι τους. Ωστ σο, οι περιηγητές αναφέρουν τι οι Tούρκοι έκτισαν ελάχιστα τζαμιά και δημ σια κτίρια, γιατί χρησιμοποίησαν τα υπάρχοντα μορφα βυζαντινά κτίρια αλλάζοντάς τους χρήση. Oπως έγινε με την Aγία Σοφία που την έκαναν τέμενος.

Aπ τον 18ο αιώνα και μετά κανείς δεν ενδιαφέρθηκε για την κατάσταση του κάστρου. Eτσι ο πολεοδομικ ς χαρακτήρας του Mυστρά κρατήθηκε αναλλοίωτος. Oι περιηγητές που έφθαναν στη Σπάρτη αναζητώντας τα κατάλοιπα των ομηρικών αφηγήσεων και της αρχαι τητας, πολλές φορές ανιστ ρητα συγχέοντος την με το μεσαιωνικ κάστρο, ταν ανέβαιναν ως το φρούριο σημείωναν τι ήδη είχε αρχίσει να γίνεται ένας μεγάλος ερειπιώνας. Παρ’ λα αυτά δεν είναι λίγοι οι ταξιδιώτες του 19ου που συγκινήθηκαν και αποτύπωναν το κάστρο στα σχέδιά τους, εντυπωσιασμένοι απ τον περιβάλλοντα χώρο και την αρχιτεκτονική δυναμική τους.

O Σατομπριάν που ανέβηκε ως την κορυφή, στο δρ μο του για τα Iεροσ λυμα, έγραψε πως ήδη (1805) είχε καταντήσει ένα ερείπιο: «... τα κενά ανάμεσα στις επάλξεις, οι ρωγμές στους θ λους και τα ανοίγματα στις δεξαμενές κάνουν την πορεία πολύ επικίνδυνη. Δεν υπάρχουν πια ούτε π ρτες, ούτε φρουροί, ούτε τηλεβ λα. Oλα είναι έρημα και εγκαταλελειμμένα. H θέα μως απ ψηλά, απ τον πύργο, ανταμείβει την κούραση απ την ανάβαση. Kαθισμένος επάνω στις επάλξεις του φρουρίου έβλεπα με θαυμασμ κάτω λη τη Λακωνία».

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

9

Mυστράς. Tα Παλάτια. Tα ογκώδη αυτά κτίρια σχηματίζουν δύο πτέρυγες που ενώνονται στο βοριν σημείο του πλατώματος, κλείνοντας έτσι τη δυτική και την ανατολική πλευρά της τετράγωνης πλατείας.

Tα παλάτια και τα σπίτια Mεγαλοπρεπή και εντυπωσιακά κτίσματα μαρτυρούν τη δύναμη και τον πλούτο της βυζαντινής πολιτείας EIKOΣI χιλιάδες κατοίκους είχε ο Mυστράς τις μέρες που ήκμασε. Eπί Bυζαντινών. Aν πριν απ τους Φράγκους, που επέλεξαν τον τ πο για οχυρ τους, υπήρχαν άλλοι κάτοικοι δεν ξέρουμε. Στον περίβολο της Mητρ πολης, στον Aγιο Δημήτριο, ο υποψιασμένος επισκέπτης παρατηρεί μια σαρκοφάγο, που φαίνεται πως χρησίμευσε και σαν γούρνα για να υποδεχθεί τα νερά κάποιας κρήνης, στην τοποθεσία που ονομάζεται Mαρμάρα. Στις τέσσερις πλευρές της είναι σκαλισμένες μαινάδες, γρύπες και μια σφίγγα. Aυτοί που ξέρουν λένε πως τα θέματά της, αλλά και η μέτρια τέχνη της, την πάνε πίσω στη ρωμαϊκή εποχή. Kάποιοι, στο χωρι , μου είπαν τι υπήρχε μια ακ μη σαρκοφάγος, και αυτή γούρνα σε άλλη βρύση, διακοσμημένη με ερωτιδείς που κρατούσαν γιρλάντες, αλλά ούτε που ξέρουν π τε και πώς εξαφανίστηκε! Για να βρίσκονταν εκεί απ προηγούμενες συνοικήσεις, σ’ ένα απώτερο παρελθ ν, οι σαρκοφάγοι ή τα

σπασμένα αρχαία μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη που διακρίνονται ολοκάθαρα ως υλικά εντοιχισμένα στην τοιχοδομία των εκκλησιών, μάλλον θεωρείται απίθανο. Iσως τα ανέβασαν απ τη Σπάρτη αυτοί που ήλθαν να εγκατασταθούν κάτω απ την προστασία του κάστρου, ταν έκτιζαν το Mυστρά.

O Πουκεβίλ στην περιήγησή του γράφει για την π λη και τα οικοδομήματά της, αναφέρεται στους κατοίκους της, Eλληνες, Tούρκους, Eβραίους, που έχουν και δική τους συνοικία ακριβώς έξω απ το τείχος και επιδίδονται στο εμπ ριο. Για τις παλιές μως, ένδοξες εποχές, οι πληροφορίες του είναι ελάχιστες.

Oταν το 1262 οι Eλληνες πάτησαν το κάστρο, αφού ο Bιλαρδουίνος έχασε τη μάχη στην Πελαγονία (1259) απ τις αυτοκρατορικές δυνάμεις του Mιχαήλ H΄ Παλαιολ γου, δεν θα πρέπει να βρήκαν άλλα κτίσματα πέρα απ το τείχος, με τους πύργους στην κορυφή του βουνού και ίσως και μερικά φυλάκια, ασήμαντα κτί-

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

σματα των φρουρών. Yπήρχε μ νο στη μέση της πλαγιάς μια μεγαλύτερη κατοικία, ίσως το σπίτι του στρατιωτικού διοικητή του κάστρου. Στην αρχή οι Eλληνες, απ τη Σπάρτη και απ τα γύρω κεφαλοχώρια, εγκαταστάθηκαν στη βορειοανατολική πλευρά της κάτω π λης. Hξεραν πως η διακυβέρνηση απ τους Bυζαντινούς, η παρουσία της Oρθ δοξης Eκκλησίας, αλλά και η φυσική οχυρή θέση της περιοχής, τους παρείχε ασφάλεια. Aρχοντες, πλούσιοι, πτωχοί διάλεξαν τον τ πο που έκτισαν το σπίτι τους, χωρίς πολεοδομικ σχέδιο ή προκαθορισμένα ρια ή εμφανείς ταξικές διαιρέσεις.

Eτσι τουλάχιστον φανερώνουν τα απομεινάρια, σπίτια μεγάλα και μικρά, που επιμένουν να στέκονται ακ μη ρθια παρά την πλήρη αδιαφορία του ελληνικού κράτους.

O Παχώμιος Oταν σιγά σιγά άρχισε να μεγαλώνει η δύναμη του Mυστρά, ενώ λο

και αποδυναμώνονταν οι Φράγκοι, τ τε κτίστηκαν και οι μεγάλες βυζαντινές εκκλησιές καθώς είχε ορίσει ο πρωτοσύγγελος της επαρχίας μοναχ ς Παχώμιος, άξιος ιερέας που τον σέβονταν σε λη την επαρχία για τις γνώσεις του και την ποι τητα του χαρακτήρος του. Eζησε στο τέλος του 13ου αι. ιδρύοντας τη Mονή του Bροντοχίου και πέθανε ως ηγούμεν ς της. Στο μοναστήρι αυτ ενσωμάτωσε και την κομψή εκκλησία των Aγίων Θεοδώρων και λίγο αργ τερα, τιμώντας την Παναγιά την Oδηγήτρια, αυτή που δείχνει το σωστ δρ μο, έκτισε μιαν άλλη μεγάλη εκκλησιά που έμεινε στην ιστορία του Mυστρά με την επωνυμία «το Aφεντικ ». Aυτή ήταν και η πιο σπουδαία εκκλησία του μοναστηριού. Προκαλεί εντύπωση η ομορφιά του κτίσματος, που μως μαρτυρά π σο σημαντικ ς ήταν ο Mυστράς την εποχή εκείνη, αφού έρχονταν και δούλευαν σ’ αυτ ν σπουδαίοι τεχνίτες, ζωγράφοι και αρχιτέκτο-

νες απ τη Bασιλεύουσα. Φαίνεται τι ο Παχώμιος είχε συχνές επαφές με την αυλή. Aπ δειξη θεωρείται η ύπαρξη των τεσσάρων αυτοκρατορικών χρυσ βουλλων που εκδ θηκαν στη δεκαετία 1312-1322, παραχωρώντας χι μ νο μεγάλα κτήματα στη μονή Bροντοχίου, σε λη την ελληνική επικράτεια, αλλά και την εποπτεία μικρ τερων μονών.

O Παχώμιος έθεσε τη δική του μονή υπ την επίβλεψη του Πατριαρχείου Kωνσταντινουπ λεως. Eτσι, οι εκκλησιαστικές αρχές της περιοχής εστερούντο του δικαιώματος της επέμβασης στη μονή κι εκείνος απελάμβανε ουσιαστικής αυτονομίας στη διαχείρισή της.

Προσθήκες O Aνδρ νικος Παλαιολ γος Aσάν, δεσπ της του Mυστρά απ το 1316 ώς το 1321, πέτυχε να κατακτήσει την Aκοβα και την Kαρύταινα, δύο σημαντικές φράγκικες βαρωνίες, και ενέταξε τις δυνάμεις τους στο Δεσποτάτο.

H μακρ χρονη δεσποτεία του Mανουήλ Kαντακουζηνού, που ακολούθησε απ το 1348 έως και το 1383, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την οικονομική άνθηση του Mυστρά. H μικρή, πολυτελής ίσως, οικία του διοικητή που βρήκε ο Mανουήλ ταν έφτασε εκεί, ως κεφαλή, ήταν μάλλον ασήμαντη για να στεγάσει το Δεσπ τη του Mυστρά.

Eτσι στο υπάρχον φράγκικο κτίσμα, με τα παράθυρα που κοσμούν σπασμένα γοτθικά τ ξα, πρ σθεσε τη β ρεια πτέρυγα με τις μεγάλες αίθουσες υποδοχής στο ισ γειο και τα διαμερίσματα για την οικογένειά του και τους αυλικούς του στον πρώτο ροφο.

Tο βορει τερο τμήμα κοσμούσε η αναστηλωμένη, εστεγασμένη στοά, στηριγμένη σε πέντε πεσσούς και στολισμένη με μια σειρά απ μικρά τ ξα, χαρακτηριστικά της αστικής οικοδομής του βυζαντινού Mυστρά.

H οροφή της δημιουργούσε έναν εξώστη με έξοχη θέα, στη μαγευτική κοιλάδα του Eυρώτα. Tο μεσαίο δωμάτιο του ορ φου μοιάζει με παρεκκλήσιο, έχοντας και κ γχη. Eλάχιστα ίχνη τοιχογραφιών σώζονται.

O δεσπ της Mανουήλ ανήγειρε ακ μη τον χαριτωμένο να της Aγίας Σοφίας, ως εκκλησία των ανακτ ρων. Για να προσευχηθεί πήγαινε ώς εκεί με τα π δια, χωρίς επίσημες πομπές και συνοδεία αυλικών, πως θα γιν ταν τις επίσημες ημέρες που θα έπρεπε να κατεβαίνει στην Mητρ πολη, στον Aγιο Δημήτριο για να εκκλησιαστεί με τη λαμπρ τητα που άρμοζε στον εκπρ σωπο του Aυτοκράτορος του Bυζαντίου. Σπουδαία εποχή για το δεσποτάτο του Mυστρά στάθηκε και εκείνη των Παλαιολ γων: Aπ το 1384 έως και το 1460.

Oι Παλαιολ γοι, αφού είχαν καταλαγιάσει οι ενδοοικογενειακές τους έριδες, επέκτειναν την κυριαρχία του δεσποτάτου και ενίσχυσαν τους δεσμούς –πνευματικούς και οικονομικούς– με τη Bασιλεύουσα. O Mυστράς έμοιαζε ως ασφαλής προέκτασή της σ’ έναν χώρο που η απειλή των Tούρκων φαιν ταν πολύ μακρινή.

Mυστράς. H Aίθουσα του Θρ νου στα Παλάτια των Παλαιολ γων.

Oταν ήλθαν στο Mυστρά οι δεσπ τες Παλαιολ γοι βρήκαν πως οι κτιριακές προσθήκες στο φράγκικο κτίριο και οι νέες κτιριακές εγκαταστάσεις του Mανουήλ δεν ήταν ικανοποιητικές για να τους στεγάσει ευπρεπώς.

Tα ανάκτορα Tο ανάκτορο ήταν μικρ και κάπως μίζερο για να φιλοξενεί επιφανή μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας.

T τε έκτισαν ένα ορθογώνιο, παραλληλ γραμμο συγκρ τημα προς τα δυτικά, με τη μεγάλη πλευρά 33,50 μέτρα και τη μικρή 10,65.

Mεγάλοι χώροι για την αποθήκευση τροφίμων και υλικών κατελάμβαναν το ημιυπ γειο με την καμαρωτή οροφή, ενώ στο χαμηλ πρώτο ροφο δημιουργήθηκαν οκτώ μεγάλα δωμάτια, χωρίς να επικοινωνούν μεταξύ τους, σκεπασμένα το καθένα με ημικυλινδρική καμάρα. Iσως να χρησίμευαν ως γραφεία για τις διοικητικές και οικονομικές υπηρεσίες του δεσποτάτου. Eπάνω σ’ αυτά στηριζ ταν ο δεύτερος ροφος, που ήταν ολ κληρος μια μεγάλη αίθουσα τελετών, ο «χρυσοτρίκλινος» των βυζαντινών. H υψηλή αυτή αίθουσα είχε δυο σειρές απ παράθυρα. H πρώτη είχε οκτώ μεγάλα παράθυρα, στην ανατολική της πρ σοψη, με πλαίσια υστερογοτθικά.

H δεύτερη είχε έξι κυκλικά παράθυρα. Oλα μαζί άφηναν το φως να μπαίνει άπλετο και να φτάνει ώς τη ν τια πλευρά, που μέσα σε μια κ γχη υπήρχε ο θρ νος του δεσπ τη. Γύρω γύρω απ το θρ νο ήταν κτισμένο ένα χαμηλ πέτρινο πεζούλι, σίγουρα σκεπασμένο με πλούσια στρωσίδια, που θα κάθονταν οι

προς ακρ ασιν ταπεινοί υπήκοοι αλλά και οι άρχοντες και αυλικοί και οι σύμβουλοι του δεσπ τη. Για να ζεσταθεί τις κρύες νύχτες του χειμώνα η αίθουσα του θρ νου, ο αρχιτέκτονας είχε προβλέψει στο δυτικ τοίχο ένα σύστημα απ οκτώ καμινάδες που φαίνονταν εξωτερικά σαν αντηρίδες.

H πρ σοψη προς την πλατεία είχε ακ μη ως κύριο χαρακτηριστικ της μια μεγάλη δίπατη στοά που ελάφρυνε σημαντικά τους γκους που ακουμπούσαν επάνω της και έδινε μια χαριτωμένη γραμμή στη μονοκ μματη ψη του μεγάλου οικοδομήματος. H οροφή σχημάτιζε «ηλιακ » δηλαδή, εξώστη. Aπ τη στοά αυτή βρέθηκαν στις ανασκαφές μ νον κάποιες βά-

σεις απ τους εξωτερικούς πεσσούς.

Aλλά φαίνεται πως ακ μη και στον 17ο αιώνα σωζ ταν κάποιο μέρος της, αφού περιηγητές, σε πλήρη σύγχυση, έφταναν στο σημείο να την ταυτίζουν με την «περσική στοά» της αρχαίας Σπάρτης.

Oι τοίχοι είναι κτισμένοι με απλή λιθοδομή. Eπειδή ο τοίχος της πιο παλιάς πτέρυγας φαίνεται να έχει δουλευτεί καλά με το μυστρί, ίσως και να μην είχε ανάγκη άλλου επιχρίσματος.

O τοίχος μως, της BΔ πλευράς, φέρει ίχνη απ παχύ κονίαμα, ενώ ίχνη απ κ κκινες οριζ ντιες ταινίες αναπαριστάνουν τη συνήθη δομή με τούβλα. Eνα τερτίπι του αρχιτέκτοΣυνέχεια στην 12η σελίδα

Προοπτική αναπαράσταση της β ρειας πτέρυγας του κτιρίου (Δ) στο συγκρ τημα των παλατιών, το οποίο θα χρησίμευε ως κατοικία των Δεσποτών.

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

11

Tο αρχοντικ του Φραγκ πουλου. Eχει υπ γεια στέρνα και μάλλον κτίστηκε στην αρχή του 15ου αιώνα. Συνέχεια απ την 10η σελίδα

να, που ίσως και να διαφωνούσε με τη λιτ τητα της κατασκευής. Στην αίθουσα του θρ νου ο τοίχος έχει κονίαμα και σίγουρα θα είχε και τοιχογραφίες που, μως, οι άσχημες καιρικές συνθήκες, καθώς έπεσε η στέγη, ολοσχερώς κατέστρεψαν.

Mυστρά, κάτω απ το κάστρο, πήρε τις διαστάσεις που ώς σήμερα βλέπουμε.

Iδιαίτερη συνοικία για να μένουν οι

άρχοντες και οι τιτουλάριοι δεν φαίνεται να είχε ο Mυστράς. Aν και δυτικά απ το παλάτι, στο άνοιγμα, υπήρχαν αρκετά κτίσματα, πιθαν τατα τα

Mεγαλοπρεπές Xωρίς αμφιβολία, η πτέρυγα που έκτισαν οι Παλαιολ γοι με το μεγάλο της γκο, την περίτεχνη στοά και τη διπλή, αυστηρή διάταξη των παραθύρων, δίνουν στο οικοδ μημα ένα μνημειώδη χαρακτήρα που απεικονίζει τη δύναμη και τον πλούτο της δυναστείας.

Kι ενώ ο σχεδιασμ ς του κτιρίου είναι ανάλογος με εκείνον των βυζαντινών κτιρίων, η διακ σμηση των μεγάλων παραθύρων και το κυκλικ σχήμα των άλλων, θυμίζουν έντονα τα ιταλικά παλάτια στην πρώιμη Aναγέννηση. Σήμερα το οικοδ μημα, με τα έργα συντήρησης που γίνονται, επανακτά την πρ τερη μεγαλοπρέπειά του.

Aλλά το ερώτημα παραμένει: Π τε να κτίστηκε άραγε αυτ το συγκρ τημα; Iσως λίγο πριν απ την περίφημη αυτοκρατορική επίσκεψη του Mανουήλ το 1408, στο Mυστρά. Γιατί πώς θα υποδέχονταν και θα φιλοξενούσαν τον αυτοκράτορα σ’ ένα κτίσμα που θα έμοιαζε με σπίτι χαμηλ βαθμου αυλικού, σε σύγκριση με το ιερ ν παλάτιον της Bασιλεύουσας... Iσως, λοιπ ν, ο κύριος λ γος που οικοδομήθηκαν οι νέες πτέρυγες θα ήταν για να στεγάσουν αξιοπρεπώς τον Aυτοκράτορα, που τ σο αγάπησε το Mυστρά ώστε το 1415 ξαναγύρισε για να χαρεί, κάμποσο καιρ , την ηρεμία και την ομορφιά της Λακεδαίμονος.

Aπ τ τε κι έπειτα η π λη του

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

Λιθ στρωτο δρομάκι που οδηγεί στα Παλάτια.

αρχοντικά των αυλικών. Πάντως, δίπλα στα αρχοντ σπιτα και πάνω στους γερούς τους τοίχους στήριζαν κι έφτιαχναν τα σπίτια τους και οι φτωχοί, πως μαρτυρά ο γκος της οικοδομής τους. Ωστ σο η μορφή των κτισμάτων καθορίστηκε απολύτως απ το ανωφερές του λ φου και απ τη γενικ τερη πολεοδομική ιδιομορφία της πολιτείας. Στον Mυζηθρά, χώρος για μεγάλες πλατείες, για κήπους και άλλη σχεδιασμένα, καθώς στη Bασιλεύουα ή στη Δύση, δεν υπήρχε.

O Σατωμπριάν, αρχές του 19ου, γράφει πως είδε πολλούς κήπους στον Mυστρά. Oμως τ τε ήταν ο καιρ ς που η πολιτεία είχε αρχίσει να παρακμάζει, ο τ πος ερημων ταν και έτσι περίσσευε ο χώρος απ τις ακατοίκητες διπλανές κατοικίες για να γίνουν και κήποι.

Tον καιρ της ακμής μως το ένα σπίτι στριμωχν ταν δίπλα στο άλλο, προσανατολισμένα στον άξονα της πλαγιάς, και ήταν τ σο κοντά κτισμένα, που τα δύο μπαλκονάκια ενώνονταν σε μια καμάρα ή κάτω, στο ισ γειο, που μπορεί η πίσω του πλευρά να βρισκ ταν και μέσα στη γη, περνούσε ο δημ σιος δρ μος, το διαβατικ ν. Eτσι ερχ ταν φυσικ το σχήμα του σπιτιού, κάπως μακρουλ και ορθογώνιο, με δύο ή τρία πατώματα ψηλ .

O πιο συνηθισμένος τύπος σπιτιού ήταν αυτ ς με τα δύο πατώματα, χωρίς πύργο. Aλλος ήταν εκείνος με το λιακωτ που βλέπει προς την κοιλάδα. Mάλλον σπίτια πλουσίων. Tα αρχοντ σπιτα μως είχαν γερ πύργο, που προστατευτικά παρέστεκε στην κυρίως κατοικία.

H οικογένεια περνούσε τη ζωή της στο ανώγι. Tο κατώγι, χώρος για τους στάβλους ή για τις αποθήκες, είχε σχισμές μικρές για το φως και χι παράθυρα, για λ γους προστασίας. Tο ανώγι είναι ένα μεγάλο δωμάτιο με γύρω γύρω μεγάλο παράθυρο και πολλές κ γχες που χρησίμευαν για ντουλάπια. Tο μέτωπο του λιακωτού κυριαρχείται απ μια σειρά με μικρά τ ξα, πολύ μορφα δουλεμένα. Oλο το κτίριο στηριζ ταν πάνω ένα σύστημα μεγάλων τ ξων.

Eτσι, πατούσε στέρεα στο έδαφος που ήταν άνισο, δημιουργώντας ταυτ χρονα μια ισορροπημένη ψη στην κατασκευή. Tο τ ξο αποτελεί για την αρχιτεκτονική του Mυστρά κύριο στοιχείο αρχιτεκτονικ . H στέγη ήταν δίρραχη. Για δώμα ούτε λ γος. Γιατί το βαρύ κλίμα με τους σκληρούς χειμώνες, τις βροχές και το χι νι, δεν το επέτρεπε. Mερικά σπίτια κατ ρθωσαν να φτάσουν ώς τις μέρες μας σε καλή κατάσταση.

Tο πιο σύνθετο, αρχιτεκτονικά, σπίτι του Mυστρά είναι αυτ που ον μασαν Παλατάκι, λίγο πιο πάνω απ τον Aγιο Nικ λαο. O Oρλάνδος υποστηρίζει τι στο Παλατάκι έχουμε δύο κτίσματα που κτίστηκαν σε δύο διαφορετικές εποχές. Eχει τρία πατώματα, μεγάλα παράθυρα, μεγάλη αυλή. Σήμερα, παράθυρα, δώματα, αυλές, λα πρέπει να τα σχεδιάζεις με το νου σου, αφού ο κισσ ς έχει πνίξει τα πάντα στο σφιχταγκάλιασμά του με τα ερείπια. Ποιοι άραγε να έζησαν σε αυτ το συγκρ τημα με τον ενδιαφέροντα εξωτερικ διάκοσμο και τη

λιτή εσωτερική παρουσία κι ήταν ευτυχισμένοι...

ουσα και απ την υπ λοιπη Πελοπ ννησο. Eκεί άκουαν και για τις φραγκικές κακίες.

Aρχοντ σπιτα Στους πρ ποδες της πλαγιάς υπάρχει και το αρχοντ σπιτο του Λάσκαρη, κοντά στη Mητρ πολη, με μεγάλο ημικυκλικ άνοιγμα μπροστά, που πάνω του στηρίζεται το λιακωτ με θέα εξαίσια προς την κοιλάδα.

Oλο σχεδιάζουν οι διάφορες υπηρεσίες να το σώσουν, λο λένε πως θα το αναστηλώσουν και λο ο χρ νος αδυσώπητος κάθε μέρα το κερδίζει.

Iσως και ο Aγιος Xριστ φορος, ώς διακ σια μέτρα πιο πέρα, να ήταν το παρεκκλήσι των Λασκάρεων. O Mυστράς είναι ο χώρος που σήμερα μπορεί ο επισκέπτης να δει τους πιο αυθεντικούς τύπους των βυζαντινών σπιτιών.

Kάτω απ την Παντάνασσα αξι λογο είναι το αρχοντικ του Φραγκ πουλου. Tα σημερινά ορθογώνια παράθυρά του είναι κακ τεχνη προσπάθεια μιας παλι τερης αναστήλωσης. Oι φύλακες λένε με σιγουριά πως αυτ είναι το αρχοντ σπιτο του Φραγκ πουλου, που στάθηκε κάτι σαν πρωθυπουργ ς για τον Mυστρά, και δείχνουν σαν απ δειξη το γράμμα φ που υπάρχει ζωγραφισμένο, σ’ ένα μικρ σημείο, στον εξωτερικ τοίχο που σώθηκε λίγο κονίαμα.

Eχει υπ γεια στέρνα και φαίνεται πως κτίστηκε στην αρχή του 15ου.

Mεγάλο οικοδ μημα, σαν των Λασκάρεων, σίγουρα δεν είναι. Aλλά ο εξώστης του έβλεπε και αυτ ς προς την κοιλάδα και δέσποζε στην περιοχή.

Kαμιά προσπάθεια σοβαρή για να σωθεί το αρχοντ σπιτο δεν γίνεται. Ποιος να νοιάζεται τώρα για Φραγκ πουλους και Λάσκαρεις. Xάθηκαν και αυτοί μέσα στο χρ νο, ξεγλιστρώντας ανάμεσα στις λέξεις της βυζαντινής ιστορίας μας, που τ σο λίγο άλλωστε, ως λ γιοι, εκτιμάμε...

Δρ μοι Bεβαίως, στο Mυστρά φαρδείς δρ μοι δεν υπήρχαν. O πιο φαρδύς

Πάνω π λη

Tο σπίτι του «Λάσκαρη». Προοπτική αναπαράσταση.

είναι αυτ ς που περνά μπροστά απ το Παλάτι και το πλάτος του δεν είναι μεγαλύτερο απ τρία μέτρα.

Aμάξια πολυτελή ή χρυσοποίκιλτες άμαξες απ εκείνες που είδε η αναγεννησιακή Δύση, ούτε λ γος να γίνεται. Tο πολύ πολύ οι άρχοντες να ανέβαιναν προς το παλάτι και το φ ρο έφιπποι και οι αρχ ντισσες ίσως να κατέβαιναν στις εκκλησίες, ξαπλωμένες αναπαυτικά πάνω σε ανάκλιντρα, που θα τα κρατούσαν στιβαροί υπηρέτες.

H μ νη πλατεία, το πλάτωμα, που αποτελούσε και το κέντρο της πολιτείας, ήταν μπροστά στα δώματα των δεσποτών και ήταν προσήλιο και απάγκιο. Eκεί, μέρες γιορτινές, στήνονταν και οι κονταρομαχίες ανάμεσα σε αυλικούς και σπουδαίους φιλοξενούμενους, ικανούς ιππείς, εκεί γίνονταν και οι δημ σιες τελετές.

Eκεί μαζεύονταν και οι κάτοικοι του Mυστρά για να ανταλλάξουν ιδέες και απ ψεις. Nα μαθαίνουν τα καλά και τα κακά νέα απ τη βασιλεύ-

Προοπτική αναπαράσταση αστικού σπιτιού (Aρχοντικ A) το οποίο βρίσκεται στην Aνω Xώρα κοντά στην εκκλησία του Aγίου Nικολάου.

Στην πάνω π λη δεν κτίστηκαν ούτε πολλά σπίτια ούτε εκκλησιές ούτε άλλα, δημ σια, οικοδομήματα.

O λ φος σκαρφάλωνε απ τομος και δεν άφηνε καθ λου περιθώρια, ενώ το νερ δεν μπορούσε να φτάσει ώς εδώ πάνω. M νο οι δεξαμενές έδιναν νερ στα σπίτια της πάνω π λης και οι κρήνες που ήταν για το νερ των φτωχών. Eλλειψη νερού πάντως δεν πρέπει να υπήρχε.

Aπ τη μια στιγμή στην άλλη, εκεί που ήλιος λάμπει ψηλά, έρχεται η μπ ρα ξαφνικά, ορμητική και μουσκεύει τα πάντα στο Mυστρά. Θα γέμιζε και τις δεξαμενές της πάνω π λης. Kαι σε λίγο να, ο ήλιος που αστράφτει πάνω απ το κάστρο.

Aπ τις ημέρες που ζούσε ακ μη ο Mυστράς, η πύλη του Nαυπλίου ήταν η καλύτερη πρ σβαση προς την πάνω π λη, αφού έκανε τον ανήφορο λιγ τερο δύσκολο και μικρ τερη την κούραση του επισκέπτη. Tην πάνω απ την κάτω π λη χώριζε η πύλη της Mονεμβασιάς.

O δρ μος ανάμεσά τους είναι στεν ς και εύκολα θα αποκοβ ταν απ τους φρουρούς αν κάποιος εχθρ ς έβαζε με το νου του να πατήσει τα δώματα του δεσπ τη, αν κάποια εξέγερση για το δίκαιο του λαού γιν ταν, στην κάτω π λη. Kαι πάνω απ την πύλη, ώς σήμερα, στέκουν μάρτυρες τα απομεινάρια εν ς αρχοντικού, ίσως κάποιου αξιωματούχου που θα ήταν υποχρεωμένος να ελέγχει την ασφάλεια του Δεσπ τη και της π λης.

Mαγαζιά, αποθήκες, εργαστήρια, σπίτια ήταν λα μαζί σφικτοκτισμένα στην κάτω π λη. Δρ μοι ελικοειδείς, με λαξεμένα σκαλιά στο βράχο, βοηθούσαν στην προσπέλασή τους. Eδώ βλέπουμε και αρχοντικά που διαθέτουν μπροστά ή στο πλάι κάποιο χώρο ανοικτ . Iσως κάποιον μικρ μα καλοσχεδιασμένο κήπο.

Eξω απ τα τείχη του Mυστρά φαίνεται πως κούρνιασαν μετανάστες, μεταπράτες και οι Eβραίοι.

Eδώ άλλωστε στην ταν το παζάρι για άλογα και για τα άλλα μεγαλ σωμα ζώα. H π λη δεν πρ σφερε ανοικτούς χώρους για τέτοιου είδους ελεύθερες εμπορικές συναλλαγές.

O Mυστράς, μια π λη που η αρχιτεκτονική της φέρνει μνήμες της Δύσης. O Mυστράς, μια π λη που εκκλησιές και μοναστήρια τηρούν ευλαβικά τους καν νες της βυζαντινής αρχιτεκτονικής.

H πρ σμειξη των δύο στοιχείων, σε ενιαίο πλοχμ Aνατολής και Δύσης μας άφησαν έναν τ πο πανέμορφο, που δεν μάθαμε ούτε την ιστορία του να εκτιμάμε ούτε την αισθητική του αξία να απολαμβάνουμε. Δεν χρειάζεται να προσκομίσω αποδείξεις. Tο φανερώνει, ακ μη και στον πιο ανίδεο ξένο, η κατάσταση των μνημείων του.

Tα σχέδια είναι απ το έργο του Aναστ. K. Oρλάνδου «Παλάτια και σπίτια του Mυστρά», εκδ. «Eστία», Aθήνα, 1937.

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

13

H Aγία Σοφία και τα Aνάκτορα. «Mανουήλ Kατακουζην ς Παλαιολ γος Δεσπ της Kτίτωρ» είναι τα μονογράμματα που διαβάζονται πάνω στους κίονες και τις ψευδοπαραστάδες για να παραδίδουν στη μνήμη των μεταγενεστέρων τον κτίτορα αυτής της εκκλησίας, που υπήρξε καθολικ κάποιου μικρού μοναστηριού.

Tο Aφεντικ , εξωτερική άποψη. Tο κτίριο έχει τη μορφή διώροφου πεντάτρουλλου σταυροειδούς ναού, σχήμα αρκετά νεωτεριστικ για τον Mυστρά, αν σκεφθούμε τι απ την παραδοσιακή οικοδ μηση των Aγίων Θεοδώρων μεσολάβησαν μ νον είκοσι χρ νια.

AΦIEPΩMA

Tα μνημεία του Mυστρά H αρχιτεκτονική, ο γλυπτ ς διάκοσμος και οι τοιχογραφίες των εκκλησιών

H Mητρ πολη (Aγιος Δημήτριος). Kτίτορας της Mονής ο Nικηφ ρος Mοσχ πουλος, μητροπολίτης Λακεδαιμονίας (1286-1289), γνωστ ς καλλιγράφος κωδίκων και κάτοχος σημαντικής βιβλιοθήκης.

ΣTH ΠYΛH που μας ανοίγει το δρ μο για τη μαγεμένη πολιτεία και οδηγεί τα βήματά μας προς τις εκκλησιές και τα μοναστήρια του Mυστρά είναι απ τη θέση Mάρμαρα. Eίναι η κάτω είσοδος στην παλιά π λη, στα εξωτερικά τείχη. Aν ακολουθήσουμε το δρ μο αυτ , στα δεξιά μας, η πρώτη μεγάλη εκκλησιά που συναντάμε είναι η Mητρ πολη.

Kαι αν συνεχίσουμε τον δρ μο μας ακολουθούν η Eυαγγελίστρια, οι Aγιοι Θε δωροι, το Aφεντικ . Aπ τους Aγίους Θεοδώρους ένας στεν ς και κακοτράχαλος δρ μος μας φέρνει στην Παντάνασσα, που η ομορφιά των τοιχογραφιών και η κομψ τητα του κτίσματος μας αποζημιώνει για τον κ πο της ανάβασής μας

H Mητρ πολη Tον επισκέπτη στη Mητρ πολη,

14

πάνω απ την κύρια είσοδ της που είναι και νεώτερη, υποδέχεται η κτιτορική επιγραφή, γραμμένη σε ιάμβους τρίμετρους: «Tον θείον οίκον τ νδε καινουργεί π θω Kρήτης πρ εδρος ευτελής Nικηφ ρος, έχων αδελφ ν Aαρών συνεργάτην σκηπτοκρατούντος Aυσ νων Aνδρονίκου Παλαιολ γου συν Mιχαήλ υεί...».

Kαι για να μην ξαστοχήσει ο επισκέπτης πως κτίτορας της Mητρ πολης είναι ο αρχιερεύς Nικηφ ρος Mοσχ πουλος, πρ εδρος της Mητροπ λεως Kρήτης, στη δυτική είσοδο του ναού, στο υπέρθυρο και άλλη επιγραφή: «...μνώεο Nικηφ ριο δομήτηρος αρχιερήος...».

Aλλά και η μετέπειτα ιστορία της Mητρ πολης ιστορείται πάνω στην πρώτη κολώνα του ναού, καθώς μπαίνουμε δεξιά, ενώ πάνω στις άλλες κολώνες, άλλοι αρχιερείς έχουν

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

χαράξει, σαν συμβολαιογραφικούς κώδικες, τα κτηματολ για και τα προν μια που πήραν απ τις αρχές για τη Mητρ πολη.

O να ς έχει χάσει το αρχικ του σχήμα, της τρίκλιτης βασιλικής, αρχιτεκτονικής ρυθμ ς στον οποίο παραδοσιακά υπάκουαν οι μητροπ λεις. Oι αρχαιολ γοι εξηγούν πως έχουμε διάφορες φάσεις στην οικοδ μηση της εκκλησίας και το μαρτυρούν οι διάφορες αρχιτεκτονικές προσμίξεις καθώς και τα υλικά των επεμβάσεων. Eτσι σήμερα ο να ς είναι στο κάτω μέρος του βασιλική και στο πάνω σταυροειδής με τρούλο.

Aσυνήθιστη αρχιτεκτονική σύνθεση για το Bυζάντιο, αλλά ιδιαίτερα αγαπητή στο Mυστρά. Στο Aφεντικ αναγνωρίζουμε την τελειοποίησή του.

O μητροπολίτης Mατθαίος, 15ος αιώνας, που τ σο μαται δοξα χάραξε παντού το νομά του, προκειμένου

να κάνει τις προσθήκες του στο αρχικ αρχιτεκτονικ σχέδιο, «αποκεφάλισε» λη τη σειρά των τοιχογραφιών που είχαν ως θέμα τους τον βίο του Iησού, στη ν τια πλευρά, στο μεσαίον κλίτος.

Tα κιον κρανα δεν είναι της ίδιας τεχνοτροπίας. Aλλα παλαιοχριστιανικά και άλλα μεταγενέστερα,ενώ στο τέμπλο πολλές τεχνοτροπίες και διάφορες εποχές συνθέτουν στο τέλος ένα αρμονικ σύνολο. Στο δάπεδο κάτω απ τον τρούλο, βρίσκεται ίσως το πιο συγκινητικ σύμβολο της ιστορίας και των λαμπρών ημερών του Mυστρά: ο δικέφαλος αετ ς των Παλαιολ γων, πάνω στον οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, μια και είναι μετεγενέστερη η κατασκευή του, γονάτισε για να στεφθεί αυτοκράτωρ ο γενναίος Kωνσταντίνος.

Eξωτερικά, ο να ς στο κάτω μέρος είναι απλ ς. Πλινθοπερίκλειστη

τοιχοδομή με εξαίσια χρώματα γης.

Tα παράθυρα περιγράφονται με οδοντωτ κ σμημα. Aπ το διάζωμα και πάνω το κτίσμα του Mατθαίου φαίνεται κάπως πρ χειρο στην κατασκευή του.

Tο μουσείο Στα διώροφα κτίρια της αυλής, που στεγάζεται το μουσείο του Mυστρά, ο προσεκτικ ς επισκέπτης διακρίνει τι έχουν εντοιχιστεί εδώ και εκεί αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, δείγμα της αρχαιολατρείας που ποτέ δεν έλειψε απ το Mυστρά. Aλλωστε ο ερειπίωνας των παλαιών εκκλησιών και κτισμάτων της Σπάρτης τροφοδ τησε πλουσιοπάροχα τις εμπνεύσεις των αρχιτεκτ νων που δούλεψαν στην πολιτεία. Δύο φάσεις διακρίνουν οι ειδικοί στην εικονογράφηση της Mητρ πολης, στο τέλος του 13ου αιώνα. Bεβαίως, πολλές τοιχογραφίες έχουν σβηστεί απ το χρ νο. Στο νάρθηκα μεγαλειώδης είναι η Δευτέρα Παρουσία. Eνεργέστατα απεικονίζονται οι κολασμένοι, φίδια πράσινα τυλίγουν το σώμα της αμαρτίας και διάφορες σκηνές εκτυλίσσονται με αιρετικούς αρχιερείς, ενώ οι φλ γες της κ λασης είναι το στοιχείο που συνδέει λη την παράσταση. Eντυπωσιακή είναι και η τοιχογραφία της γέννησης της Θεοτ κου, καθώς και εκείνη που απεικονίζει την παραβολή απ το γάμο εν Kανά. Στο Διακονικ απεικονίζονται οι Aγγελοι του Xριστού εν Δ ξη, σε θαυμαστή συμμετρία και ολοζώντανη κίνηση. Tολμηρ ς ήταν ο ζωγράφος που συνέλαβε να αποδώσει έτσι, σαν στρατιές παρελαύνουσες, τα τάγματα των αγγέλων.

Oι διαφορές στς τεχνοτροπίες των ζωγράφων που κατά καιρούς δούλεψαν στη Mητρ πολη δεν αλλοιώνουν το αισθητικ αποτέλεσμα.

H Mονή του Bροντοχίου H Mονή του Bροντοχίου: Oι Aγιοι Θε δωροι και Oδηγήτρια (Aφεντικ ) που ίδρυσε και έκτισε ο αρχιμανδρίτης Παχώμιος –και αργ τερα ηγούμεν ς τους– είναι οι μεγαλύτερες εκκλησιές στο Mυστρά. Για τους Aγίους Θεοδώρους διαβάζουμε στο επιστύλιο του τέμπλου, που φυλάσσεται στο μουσείο, τι κτίστηκαν απ τον Παχώμιο με τη βοήθεια του Δανιήλ.

Oι Aγιοι Θε δωροι κτίστηκαν ίσως την τελευταία δεκαετία του 13ου αιώνα. Δύο δεκαετίες αργ τερα κτίστηκε η Oδηγήτρια. O προβληματισμ ς των ειδικών για το πώς έγινε και κτίστηκαν δύο ναοί στο ίδιο μοναστήρι δεν απασχολεί ιδιαίτερα τον επισκέπτη. Xαίρεται την αισθητική ομορφιά των δύο κτισμάτων που αν και κτίστηκαν τ σο κοντά χρονικά είναι τ σο διαφορετικού αρχιτεκτονικού ύφους.

Oι Aγιοι Θε δωροι έχουν το σχήμα σταυροειδές οκταγωνικ , δηλαδή, οκτώ τ ξα που γράφουν ένα οκτάγωνο κρατούν το μεγάλο τρούλο. Eτσι το βάρος του φαίνεται να το σηκώνουν ισομερώς οι τοίχοι. Oι ειδικοί λένε τι δεν πέτυχε η αναστύλωση του τεράστιου τρούλου, ο οποίος είχε βρεθεί πεσμένος στο έδαφος.

Aκ μη και αν είναι έτσι, ο επισκέπτης αναγνωρίζει τη συμμετρία και την ομορφιά αυτού του κτίσματος, που

Oι Aγιοι Θε δωροι, νοτιοανατολική πλευρά. Mε την ίδρυση της Mονής συνδέεται τ’ νομα μιας απ τις σημαντικ τερες μορφές της νεοϊδρυμένης βυζαντινής πολιτείας, του αρχιμανδρίτη Παχώμιου, που ήταν ηγούμενος διαδοχικά της Mονής των Aγίων Θεοδώρων και της Mονής της Oδηγήτριας.

κύριο χαρακτηριστικ του είναι ο τεράστιος τρούλος που μοιάζει τι επικάθηται λου του οικοδομήματος. Σε ανάλογο ρυθμ –και μάλιστα στο αποκορύφωμά του– έχουν κτιστεί ο Oσιος Λουκάς, το Δαφνί, η Pωσική Eκκλησία στην Aθήνα. Στους

Aγίους Θεοδώρους δεν υπάρχει ο γυναικωνίτης –φυσική αρχιτεκτονική προσαρμογή αφού στο μοναστήρι δεν θα επιτρεπ ταν η είσοδος των γυναικών– και χρησιμοποιούνται οι καμάρες. Eδώ δεν υπάρχει και ο νάρθηκας. Aυτ το κλειστ των χώρων

H Θεραπεία του Παραλυτικού. B ρειο κλίτος Mονής Mητροπ λεως.

–απ τη δημιουργία τεσσάρων μικρών τμημάτων στο κεντρικ χώρο– δημιουργούν μια κατανυκτική, ήρεμη, ατμ σφαιρα.

Oι εσωτερικές επιφάνειες του ναού καλύπτονται με τοιχογραφίες που μως δεν έφτασαν σε καλή κατάσταση ως τις μέρες μας. Στο κάτω μέρος των τοίχων μοιάζει σαν να ήθελε ο ζωγράφος να μιμηθεί με τα χρώματά του μάρμαρα. H ορθομαρμάρωση, περίτεχνη και πολυδάπανη τεχνική, δίνεται απ τη ζωγραφική δεξι τητα του καλλιτέχνη. Kαι πάνω απ τη σύνθεση αυτή διαγράφεται μια σειρά πολεμικών αγίων. Στο παρεκκλήσιο σώζεται μεγαλύτερο μέρος απ την εικονογράφηση αλλά και αυτή σε κακή κατάσταση. Σκηνές αφιερωμένες στην Παναγία ως ζωοδ χο πηγή είναι το κύριο θέμα της εικονογραφίας εδώ. Στο παρεκκλήσι υπάρχει και ένας τάφος, ενώ στην απέναντι πλευρά εμφανίζεται η εικ να εν ς Παλαιολ γου, γονατιστού μπροστά στην ρθια Παναγία που είναι βρεφοκρατούσα.

O Παλαιολ γος απεικονίζεται με φ ρεμα βαθύ γαλάζιο και κίτρινη ζωστήρα, που έχει περάσει, με χάρη, το μαντήλι του. Στην επιγραφή διαβάζουμε... Mανου-ήλ Παλαιολ γος ηκεττικ ς... Λένε πως είναι ο αυτοκράτωρ Mανουήλ Παλαιολ γος που πέθανε το 1425 αλλά η ιστορία δεν αναφέρει τι θάφτηκε στο Mυστρά.

Eγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο να μεταφερθεί η σωρ ς του εδώ. Γιατί τον απεικ νισαν εκεί; Iσως γιατί αγάΣυνέχεια στη 16η σελίδα

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

15

Συνέχεια απ τη 15η σελίδα

πησε πολύ αυτ ν τον τ πο.

Tα υλικά απ το Aφεντικ , που στεκ ταν σχεδ ν ακέραιο χρησίμευσαν για να κτίσουν κάποια εκκλησία της νέας Σπάρτης στα μέσα του 19ου. Eτσι, αφαίρεσαν τις κολώνες που υποβάσταζαν τον τρούλο. T τε κατέρρευσε και ο τρούλος και ένα μέρος απ τις καμάρες. H αναστύλωση του καθηγητή Oρλάνδου ξανάδωσε στην εκκλησία την προηγούμενη εξωτερική ψη της.

Tο Aφεντικ O Παχώμιος έκτισε το Aφεντικ στο νομα της Oδηγήτριας, φημισμένης εκκλησιάς της Kωνσταντινουπ λεως και είναι φανερ πως τη μεγαλοπρέπεια εκείνης ήθελε να μιμηθεί, αν ήταν δυνατ ν, σ’ αυτήν την εκκλησιά του Mυστρά. Tο κτίριο έχει τη μορφή του διώροφου πεντάτρουλου σταυροειδούς ναού, σχήμα αρκετά νεωτεριστικ για τον Mυστρά, αν σκεφθούμε τι απο την παραδοσιακή οικοδ μηση των Aγίων Θεοδώρων μεσολαβούσαν μ νον είκοσι έτη. H ιδιοτυπία του κτίσματος είναι τι με το σχήμα αυτ επιτρέπει τη δημιουργία εν ς «περιπάτου» που φθάνει ως πάνω απ το διακονικ .

Eνώ ψηλά, στο θ λο, στο κέντρο του σχηματίζεται μια φωτεινή εστία που διαχέει το φως με τις καμάρες και τα καμπυλωτά τ ξα.

H εκκλησιά περιβάλλεται γύρω απ στοά, μνήμη απ τον περίπτερο αρχαίο να . Προσαρμ ζεται μως στην ιδιορρυθμία του εδάφους και είναι μια ακ μη απ δειξη πως ο αρχιτέκτονας επέλεξε μια ποικίλη πρ σμιξη αρχιτεκτονικών σχημάτων με τ λμη, χωρίς κονφορμισμ αλλά με γνώση της αρχαίας ελληνικής παράδοσης. H Oδηγήτρια χωρίς άλλο επηρέασε και τον αρχιτέκτονα της Παντάνασσας.

Eδώ στο Aφεντικ η ορθομαρμάρωση δεν είναι ζωγραφική απομίμηση. Eχουμε έναν συνδυασμ πολυέξοδης ορθομαρμάρωσης και τοιχογραφιών, που βέβαια σήμερα δεν σώζονται. Kαι μ νον στην αψίδα του διακονικού υπάρχει ένα ελάχιστο τμήμα με διακ σμηση, μάρμαρο με γλυπτ κ σμημα και κλαδιά ζωγραφιστά με φύλλα, που μας υποψιάζει για το πώς θα μπορούσε να είναι το σύνολο. Πάντως, η ποικιλία των χώρων που δημιούργησε το σχήμα του ναού έδωσε την ευκαιρία στους ζωγράφους που εργάστηκαν για την ιστ ρησή του να σχηματίσουν χωριστές εικονογραφικές εν τητες για τον κάτω και πάνω ροφο. Yπάρχουν ολ σωμοι Aγιοι, χερουβείμ, μάρτυρες, ιεράρχες σε διπλή σειρά και λος ο κύκλος της Θείας Eυχαριστίας και άγγελοι - καρυάτιδες να φέρουν επί της κεφαλής τους τη δ ξα του Iησού.

Eξαιρετικά αποδίδεται και ο κύκλος των θαυμάτων απ τον Iησού.

Xρώματα και τ λμη στην απ δοση των θεμάτων είναι τα χαρακτηριστικά της ιστ ρησης του Aφεντικού.

Mαλλιά που πέφτουν στους ώμους των αγίων και γένια σαν καταρράκτες και πλούσια φτερά στα Xερουβείμ που μοιάζουν σαν να έχουν πάρει φωτιά στις άκρες τους και μορφές τοποθετημένες, κατά τρ πο θεατρικ , για να υπηρετήσουν την οικονομία της λης σύλληψης.

Tρεις τρ ποι διαφορετικοί και στους χρωματισμούς ενδυμάτων και

16

σκηνικής παρουσίασης χωρίς αυτ να σημαίνει πως δούλεψαν και τρεις διαφορετικοί ζωγράφοι, μας λένε οι ειδικοί.

O τάφος του Παχώμιου Στο β ρειο παρεκκλήσι του ναού βρίσκεται ο τάφος του Παχώμιου. O ίδιος παρουσιάζεται γονατιστ ς να προσφέρει την εκκλησία στην Παναγιά. Yπάρχει κι ένας ακ μη τάφος του δεσπ τη Θεοδώρου A΄ που μως στο τέλος της ζωής του περιεβλήθη το μοναχικ σχήμα. Mια εξαιρετική βυζαντινή προσωπογραφία, που μως σπάνια την χαίρεται ο επισκέπτης αφού ο φύλακας και κλειδακράτορας δεν επιτρέπει την είσοδο εκεί. Στο ν τιο παρεκκλήσι το ενδιαφέρον είναι πως οι τοίχοι του καλύφθηκαν λοι με αντίγραφα απ τα χρυσ βουλα που εξέδιδαν κατά καιρούς οι αυτοκράτορες για την Oδηγήτρια.

Aχνά διαγράφονται τέσσερις άγγελοι στην οροφή, που μως είναι απ τις ωραι τερες μορφές του Aφεντικού. Mε κίνηση στο σχήμα τους, λ γω του κυκλικού του χώρου, με χάρη και πνευματικ τητα διαγράφονται.

Yπάρχει ακ μη ένα μικρ παρεκλήσσι νοτιοανατολικά αλλά οι τοιχογραφίες του με το Mυστικ Δείπνο, τους τρεις ιεράρχες, φαίνονται να υπάκουσαν σε μια πρ χειρη ζωγραφική εκτέλεση. Tέλος, στη ν τια στοά υπάρχει ένα κοιμητήριο αρχ ντων. Ξεχωρίζει η παράσταση εν ς άρχοντα που φορά πλούσιο κ κκινο φ ρεμα υφασμένο με κίτρινα σχέδια.

Aγία Σοφία Στα παλάτια κοντά, στην πλαγιά, ίσως και σαν παρεκκλήσι τους, κτίστηκε η Aγία Σοφία. «Mανουήλ Kαντακουζην ς Παλαιολ γος Δεσπ της κτήτωρ» είναι τα μονογράμματα που διαβάζονται πάνω στους κίονες και στις ψευδοπαραστάσεις για να παραδίδουν στη μνήμη των μετεγενέστερων τον κτήτορα αυτής της εκκλησίας που υπήρξε καθολικ κάποιου μικρού μοναστηριού. Oι αρχαιολ γοι ταύτισαν το να της Aγίας Σοφίας με το να του Xριστού Zωοδ του που ίδρυσε ο Mανουήλ και ένα σιγίλλιο πατριαρχικ στα μισά του δεκάτου τέταρτου αιώνα επέτρεψε να μεταβληθεί σε ανδρικ μοναστήρι. Στο μοναστήρι αυτ θάφτηκε η Θεοδώρα, σύζυγος του Kωνσταντίνου Παλαιολ γου αλλά και η σύζυγος του Δεσπ τη Θεοδώρου, Kλε πα Mαλατέστα. O να ς βρισκ ταν σε κακή κατάσταση, πως τον περιγράφει ο Oρλάνδος αλλά με την επίβλεψή του ξαναναστήθηκε ο τρούλος, ξανακτίστηκε η στοά του, άνοιξαν τα παράθυρα στις αψίδες και μια καινούργια κολωνα πήρε τη θέση εν ς αναπληρωματικού πεσσού. O να ς είναι αρχιτεκτονικά απλ ς δίστυλος, δηλαδή, ο τρούλος του βασίζεται σε δύο κίονες δυτικά και ανατολικά ακουμπά πάνω στους δύο τοίχους που διαιρούν το ιερ . Eίναι ένας τύπος πολύ διαδομένος στον ελλαδικ χώρο με ψηλές και στενές αναλογίες, που παρέχουν μως φως στο εσωτερικ του ναού απ ψηλά, δίνοντας στις τελετές το ύφος μυσταγωγίας.

Tο ύψος αυτ εξωτερικά δε φαίνεται δυσανάλογο, ίσως και γιατί περιβάλλεται απ δύο κομψές στοές, η μια με θέα την κοιλάδα του Eυρώτα.

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

Παναγία Oδηγήτρια. Aφεντικ . Bορειοδυτικ παρεκκλήσι. Oι μάρτυρες.

Oι άγγελοι του Xριστού εν Δ ξη. Διακονικ ν, Mονή Mητροπ λεως.

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

17

Συνέχεια απ τη 16η σελίδα

συγκρ τημα, αφού ο αρχιτέκτονας προσπάθησε να δώσει λύση παρακολουθώντας την ιδιομορφία του βράχου. Tο παρεκκλήσι της Aγίας Aικατερίνης σχηματίζεται πάνω στο βράχο, ενώ κάτω απ τις αψίδες του ναού, έξω, έχουν κτιστεί άλλα δύο μικρά παρεκκλήσια που σχηματίζουν με τις αψίδες τους κάτι σαν εξώστη.

Aν περάσει ο επισκέπτης δίπλα απ τις αψίδες, μπει στη μικρή και χαμηλή π ρτα και ακολουθήσει το στεν και χαμηλ διάδρομο κάτω απ το βράχο, βρίσκεται ξαφνικά μέσα στο κύριο μέρος του ναού. Yπάρχει μια ευχάριστη αντίθεση στο πέρασμα απ το σκοτάδι του διαδρ μου στο φως του ναού.

H άλλη στοά ακ μη δεν έχει αναστηλωθεί. Aπ το καμπαναρι στην άκρη της βορεινής στοάς, σώζονται δύο ροφοι καθώς και η εσωτερική τους σκάλα, πολύ στενή για έναν επισκέπτη. Στην Tουρκοκρατία έγινε μιναρές και σήμερα κλείνεται με ένα σιδερένιο κάγκελο.

Oύτε ο διάκοσμος της Aγίας Σοφίας είναι πλούσιος, πως σώθηκε.

Oμως υπάρχει κι εδώ ο δικέφαλος αετ ς των Παλαιολ γων, πάνω στα επιστήλια. Tο γλυπτ κομμάτι στο τέμπλο με το λιοντάρι –και άλλο ένα κομμάτι μέσα στο μουσείο με γρύπα– είναι μέλη απ μεγαλύτερες συνθέσεις του 12ου αιώνα που ξαναχρησιμοποιήθηκαν ως υλικά για να καλύψουν φθορές. Aπ την εικονογραφία σημαντική είναι η παράσταση του ένθρονου Xριστού, ενώ κι εδώ έχουμε τους ιεράρχες και τον κύκλο της Θείας Eυχαριστίας. Στο παρεκκκλήσι, βορειοδυτικά, οι δύο αντικριστοί άγγελοι, καθώς και η υπ γεια κρύπτη, σαφώς μεταγενέστερη, φανερώνουν το ταφικ χαρακτήρα του μνημείου. Στο βορειανατολικ παρεκκλήσι η διακ σμηση σαφώς σώζεται καλύτερα αλλά δεν είναι σπουδαίας τέχνης παρ’ λο που τοποθετείται στο πλαίσιο της παλαιολ γειας ζωγραφικής. Σώζεται και ένα μέρος απ το διώροφο εστιατ ριο της μονής που αναγνωρίζονται φθαρμένες τοιχογραφίες με απομίμηση υφάσματος και μαρμάρου και με ίχνη ζωγραφισμένων πορτρέτων αγίων στις κ γχες.

Πολεμικοί Aγιοι

H Eυαγγελίστρια Πηγαίνοντας απ τη μονή Bροντοχίου στη Mητρ πολη, αριστερά είναι κτισμένη μια μικρή εκκλησία που η αυλή της είναι νεκροταφείο. Πρέπει να κτίστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα. Oύτε επιγραφή, ούτε μονογράμματα, ούτε αναθήματα, ούτε κτήτορες άφησαν τα σημάδια τους στην Eυαγγελίστρια, ώστε να έχουμε έστω και ελάχιστη πληροφ ρηση για το να αυτ .

Tα ταφικά μνημεία των παλαιών κατοίκων του Mυστρά που περιβάλλουν την Eυαγγελίστρια δημιουργούν μια μελαγχολική ατμ σφαιρα. Δίστυλος σταυροειδής είναι ο ρυθμ ς της, πως της Aγίας Σοφίας. Mικρές διαστάσεις αλλά με κομψές αναλογίες. Tίποτε ιδιαίτερο στην εξωτερική τοιχοδομία της και ο τρούλος

Στρατιωτικοί Aγιοι. B ρειος τοίχος, Mονή Περιβλέπτου.

στηρίζεται πάνω σε τέσσερα παράθυρα που συνδέονται μεταξύ τους με τέσσερις κ γχες. Ωστ σο έχει πλούσιο γλυπτ διάκοσμο, που θεωρείται ως δείγμα της γλυπτικής που αναπτύχθηκε στο Mυστρά. Kιον κρανα σχεδ ν στο σχήμα του κύβου που φέρουν πλούσιο φυτικ διάκοσμο με κλαδιά και σταυρ .

Tο τέμπλο είναι κτιστ και η ωραία πύλη στολίζεται με περιθύρωμα, μάλλον δυτικής τεχνοτροπίας. Oι τοιχογραφίες είναι σχεδ ν κατεστραμμένες. Στον τρούλο μπορεί κανείς να διακρίνει εικονογράφηση αγγέλων, στο βήμα ο αμν ς του Θεού. Eνδια-

Eυαγγελίστρια. Mικρή εκκλησία κτισμένη στα μέσα της διαδρομής απ τη Mητρ πολη στη Mονή Bροντοχίου, που η αυλή της χρησιμεύει ακ μα για νεκροταφείο.

18

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

φέρουσες μορφές είναι εν ς ιεράρχη και εν ς ευαγγελιστή.

H Περίβλεπτος Kολλημένη πάνω στον απ τομο βράχο, νοτιοανατολικά του εξωτερικού τείχους κτίστηκε η Περίβλεπτος.

H ωραι τερη ώρα να επισκεφθεί κανείς το μοναστήρι είναι αργά το πρωί. Γιατί μετά το μεσημέρι σ’ αυτ το κομμάτι του Mυστρά ο ήλιος φεύγει νωρίς. Σκοτεινιάζει γρήγορα. Για την ιστορία της Περιβλέπτου δεν ξέρουμε πολλά πράγματα. Eνα ζευγάρι αρχ ντων, καθώς φανερώνουν τα ενδύματά τους, είναι οι κτήτορες της εκκλησίας αλλά το νομά τους δεν αναγράφεται. Yπάρχει πάνω απ την π ρτα του πλάγιου νάρθηκα το μον γραμμα του Λέοντος Mαυρ παπα –γνωστής βυζαντινής οικογένειας– ενώ στα μέσα του 18ου που ανακαινίστηκε ο να ς ξέρουμε πως τα έξοδα έκανε ο Παναγιώτης Θηβαίος, επί Bενετών. Διάφορα φράγκικα σημάδια μέσα στο να προέρχονται απ τη χρήση παλαι τερων υλικών στην ανοικοδ μηση του ναού. Kανείς δεν ξέρει γιατί επελέγη αυτ ς ο χώρος, δίπλα στον βράχο για να κτιστεί το μοναστήρι της Περιβλέπτου. Iσως μέσα στο βράχο να υπήρχε παλαι τερος χριστιανικ ς να ς. Σήμερα ο να ς και το κάπως παραμελημένο εστιατ ριο του μοναστηριού είναι τα μ να κτίρια που μπορεί να δει ο επισκέπτης.

Bεβαίως η επίσκεψη στην Περίβλεπτο είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, καθώς η εκκλησία και τα παρεκκλήσια που την περιβάλλουν σχηματίζουν ένα εντελώς ιδι τυπο κτιριακ

Aπλ ς δίστυλος είναι ο ρυθμ ς, προσαρμοσμένος στην ιδιομορφία της παράξενης τοποθεσίας του. Xαρακτηριστική είναι η διακ σμηση στις πενταγωνικές αψίδες με το αυλάκι στο γείσο και με τη χρησιμοποίηση παλι τερων υλικών που τ σο έντεχνα έχουν εντοιχιστεί. Eξωτερικά οι αψίδες είναι πλινθοπερίκλειστες, ενώ η υπ λοιπη τοιχοδομία είναι λιτή. Aντίθετα η εικογράφηση στις μεγάλες επιφάνειες δεν είναι απλή. Oι τρεις εικονογραφικοί κύκλοι, της Θείας Eυχαριστίας, του βίου της Θεοτ κου και ο ευαγγελικ ς με τις γιορτές και τα πάθη του Iησού εκτυλίσσονται σχεδ ν κατά μήκος λων των επιφανειών. Στις τρεις αψίδες εικονογραφούνται συμβολικές παραστάσεις, ενώ ο τρούλος κατέχεται απ την εικ να του Παντοκράτορα που στηρίζεται σε οκτώ ζωγραφιστές κολώνες, στολισμένες με κλαδιά. Oι πλάγιοι τοίχοι έχουν ολ σωμους άγιους πολεμικούς. Aνάμεσά τους οι Aγιοι Δημήτριος και Γεώργιος υπερμεγέθεις.

H ζωγραφική της Περιβλέπτου δεν παρουσιάζει ποικιλία τεχνοτροπιών, παρ’ λο που εργάστηκαν σ’ αυτήν τουλάχιστον τέσσερις ζωγράφοι. Oι ειδικοί λένε τι διαφέρουν στον τρ πο εκτέλεσης του θέματος που επιλέγουν. Φαίνεται τι ανήκαν σε μια σχολή. Xαρακτηριστικά τους είναι η συμμετρία, η αβίαστη κίνηση, πως στην Πρ θεση, με τη θεία λειτουργία των αγγέλων, η ευγένεια στη στάση, πως στο Mυστικ Δείπνο και τη βαϊφ ρο με τα παιδιά που παίζουν και τους Iουδαίους που φορούν ενδυμασίες εξαιρετικής ποικιλίας και αποχρώσεων, ενώ ο ζωγράφος δεν διστάζει να απεικονίσει κτίρια, εξώστες και ανοικτά παράθυρα που, μέσα σ’ αυτ το κυκλικ σκηνικ , εντελώς θεατρικά, τοποθετείται η εξέλιξη του θέματος. Oι τοιχογραφίες της Περιβλέπτου, επηρεασμένες απ την παράδοση της Kωνσταντινούπολης, είναι σπουδαία δείγματα της βυζαντινής ζωγραφικής στο τελευταίο τέταρτο του 14ου αιώνα.

H Παντάνασσα Για την Παντάνασσα, που κτίστηκε τον 15ο αιώνα και είναι το πιο λαμπρ δείγμα της αρχιτεκτονικής που άνθησε στον Mυστρά -σε απ λυτη αρμονία με τη βυζαντινή παράδοση– για την ιστορία της, την ομορφιά της, υπάρχουν αναφορές διάσπαρτες σε λο το αφιέρωμα του Mυστρά. Iσως γιατί αυτή η μονή, με την πεντάτρουλη εκκλησία που κτίστηκε στην κατηφορική ανατολική πλευρά του βου-

νού, έτσι που να φαίνεται απ λον τον Mυστρά και που έχει κρατηθεί ως σήμερα σε αρίστη κατάσταση, είναι το μ νο μνημείο που η ζωή δεν έπαψε να κυλάει στις φλέβες του, με την παρουσία των μοναχών.

Iδρυτής ο Iωάννης Φραγγ πουλος, που χάραξε το μον γραμμά του με νομα και τίτλους στα επάνω δυτικά παράθυρα αλλά και στο νοτιοδυτικ κιον κρανο της εκκλησίας. Στη βάση του τρούλου έγραψε και μια έμμετρη επιγραφή, που δύσκολα διαβάζεται, αλλά που πρ θυμα οι μοναχές της Παντάνασσας απ στήθους πλέον απαγγέλλουν: «Πολλών τυχών σου των χαρίτων Παρθένε μικρ ν κομίζω σοι δώρον να ν τ νδε Iωάννης Φραγγ πουλος πρωτοστάτωρ θεοπρ βλητος εν δεξιώ τυχείν θέλων».

Mια επιγραφή που έχει χαθεί έγραφε πως τα εγκαίνια της μονής έγιναν τον Σεπτέμβριο του 1428.

Aπ τη δυτική είσοδο, που δεν έχει πια μεγάλη εμφανισιακή σχέση με την αρχαία είσοδο, μπαίνουμε σε μια στενή και μακριά αυλή. Kι ενώ συνηθίσαμε στις άλλες μονές να μας υποδέχεται η σιωπή και η ερημία ή κάποιος βαρυεστημένος φύλακας, εδώ ελαφροπάτητες μοναχές, με επικεφαλής τη χαμογελαστή ηγουμένη είναι έτοιμες να προσφέρουν την φιλοξενία τους. Mικρή η αυλή αλλά γεμάτη απ γλάστρες με πανέμορφα λουλούδια και γάτες νωχελικές που βγαίνουν να λιαστούν στη λιακάδα του χειμώνα.

Aπ τη μικρή αυλή δύο σκάλες βγάζουν στην εκκλησία που έχει κτιστεί πάνω σε ένα τεχνητ πλάτωμα για να προσαρμοστεί η οικοδομή στην ιδιομορφία του εδάφους. O ρυθμ ς είναι μοιος με εκείνον στο Aφεντικ : Kάτω βασιλική τρίκλιτη, πάνω σταυροειδής πεντάτρουλη. Oι αψίδες είναι ψηλές με πλούσια εξωτερική διακ σμηση. H επιφάνεια χωρίζεται απ δύο γείσα σε τρεις ζώνες.

Oι δύο ανώτερες ζώνες έχουν μεγάλα παράθυρα, διαδοχικά, αλλού πραγματικά και αλλού κτισμένα. Tα παράθυρα στη μεσαία ζώνη ακαν νιστα αλλού κλειστά και αλλού ανοικτά, στολίζονται με ανθέμια γοτθικά και χωρίζονται απ κιονίσκους. Mια κυματοειδής ταινία με ανάποδα τ ξα δένει τον τρούλο γύρω γύρω ακριβώς κάτω απ τα παράθυρα. Δεν υπάρχει αρχιτεκτονική ομοιογένεια στην τεχνοτροπία αλλά αυτ δεν εμποδίζει σε τίποτε το σύνολο να είναι χαριτωμένο και καλαίσθητο. Tο τετραώροφο καμπαναρι έχει δεχθεί περισσ τερες γοτθικές επιδράσεις, κτισμένο με πλινθοπερίκλειστο σύστημα, με παράθυρα που στολίζονται απ σπασμένα γοτθικά τ ξα. Δένει αρμονικά με το υπ λοιπο κτίριο.

H Mονή της Παντάνασσας. Iδρυτής της είναι ο Iωάννης Φραγγ πουλος, είδος πρωθυπουργού του Δεσποτάτου, που χάραξε μονογράμματα με τ’ νομα και τους τίτλους του στα επάνω δυτικά παράθυρα και το νοτιοδυτικ κιον κρανο της εκκλησίας.

νω απ την πύλη που οδηγεί στον κυρίως να θυμίζουν κοσμήματα που απαντούται στα τεμένη. Mια σειρά απ γλυπτά, με μοτίβο κυρίως τον αετ , βρίσκονται στο μουσείο.

H εικονογράφηση της Παντάνασσας, ψηλά, είναι σε πολύ καλή κατάσταση. Στο ισ γειο μως πάνω στις παλιές τοιχογραφίες έγινε νεώτερη εικονογράφηση. Tα θαύματα του Xριστού, ο βίος της Παναγίας και λα τα συνήθη προσφιλή θέματα κοσμούν το μέρος αυτ . Στη ν τια πλευρά του νάρθηκα ένας άρχοντας που φορά καπέλο σαν εκείνο του Iωάννη Παλαιολ γου, ο Xατζιδάκις, μας κοιτάζει εξεταστικά και με ευγένεια. Eκεί είναι και ο τάφος του. Tα ζωγραφικά σύνο-

λα, Eυαγελισμ ς, Γέννηση, Bάπτιση κ.λπ. έχουν διαμοιραστεί στις κυρτές επιφάνειες του σταυρού, ενώ η Aνάληψη με την πλαστική κίνηση των σωμάτων και η Πεντηκοστή καλύπτουν την καμάρα του ιερού.

Oι επιδράσεις απ το Aφεντικ αλλά και η παρακολούθηση των εικονογραφικών κύκλου της Περιβλέπτου είναι φανερές, με μια τεχνοτροπία μως εκλεκτική. P λο σημαντικ παίζουν και εδώ οι αποχρώσεις και οι μορφές τοποθετούνται κατά τρ πο στημένο και θεατρικ με σκηνικά απ κτίρια που ξετυλίγονται στο βάθος του πίνακα. Aλλού, πως στον Λάζαρο, η σκηνογραφία γίνεται με τους βράχους και τα γαλαζωπά βουνά ενώ

Παρεκκλήσια Στο Mυστρά συναντάμε και πολλά παρεκκλήσια. Πάνω απ είκοσι είναι σκορπισμένα εδώ κι εκεί, σε δύσβατα μέρη και ανάμεσα σε ερείπια. Σε μερικά έγιναν εργασίες αναστύλωσης και σε άλλα έγινε ανασκαφή για να αναγνωριστούν σημαντικά τμήματα της αρχιτεκτονικής τους ή να στερεωθεί μέρος της σωζ μενης εικονογράφησης. Tα πιο πολλά φαίνεται να κτίστηκαν για να «σκεπάσουν» τους τάφους των αρχ ντων του Mυστρά.

Tο πιο σημαντικά ίσως είναι εκείνο του Aγίου Γεωργίου στα ν τια και του Aγίου Xριστοφ ρου, δίπλα στο δρ μο που μας φέρνει απ την Mητρ πολη στην Περίβλεπτο, ακ μη και του Aγίου Nικολάου, μεταγενέστερο πολύ αλλά με ωραίες τοιχογραφίες.

H στοά Aλλά το στολίδι της Παντάνασσας είναι η στοά της, η βορεινή, που διατηρείται ολ κληρη με τις τρεις κολωνες της και σκεπασμένη με μικρούς τρούλους, επιτρέπει στον επισκέπτη μια εξαίσια θέα προς την κοιλάδα του Eυρώτα. Στο εσωτερικ βλέπουμε τρία ειδών κιον κρανα. Aλλών σαν εκείνα τα Mητρ πολης, άλλα κάπως κορινθιακά, άλλα πιο κυβικά, λα πάντως με φυτικ διάκοσμο. Eίναι παρμένα απ παλαι τερους ναούς και τα επιθήματα φέρουν κλαδί και το ένα έχει χαραγμένο το μον γραμμα του Φραγγ πουλου. Mερικά σχήματα πά-

ένας σχεδ ν πράσινος Iουδαίος κρατάει με αηδία τη μύτη του για να αποδείξει το ευαγγελικ τι «ήδη Λάζαρος ζει». H βαϊοφ ρος έχει σημαντικές ομοι τητες με εκείνη της Περιβλέπτου αν και η εκτέλεση είναι διαφορετική. Kι εδώ τα μικρά παίζουν ανάμεσα σε σπίτια και βρύσες και δύο «χοροί» ο ένας των Iουδαίων και ο άλλος των μαθητών περιβάλλουν την κεντρική μορφή που είναι ο Iησούς που φτάνει πάνω σε λευκ άλογο. Oι Aπ στολοι έχουν κι εδώ τη διάταξη του Aφεντικού μ νο που τα ενδύματά τους φέρουν πολλές πτυχώσεις, κάπως παγωμένες. Πάντως η ζωγραφική στην Παντάνασσα έχει ομοιογένεια και χαρακτηριστικ της είναι η άψογη τεχνική εκτέλεση και η επιμονή της προβολής λεπτομερειών εν ς συν λου. H τέχνη της Παντάνασσας, παλαιολ γεια ζωγραφική στην καλύτερή της ώρα, άφησε τα ίχνη της στην κρητική σχολή, αργ τερα.

H Παντάνασσα. H εξωτερική διακ σμηση των αψίδων και η B ρεια Στοά. Tα παράθυρα στη μεσαία ζώνη είναι ακαν νιστα, αλλού κλειστά και αλλού ανοικτά, στολίζονται με ανθέμια γοτθικά και χωρίζονται απ κιονίσκους.

Eυχαριστούμε την «Eκδοτική Aθηνών A.E.» για την παραχώρηση φωτογραφιών απ το έργο «Mυστράς, H Mεσαιωνική Πολιτεία και το Kάστρο» (Aθήνα 1992) του ακαδημαϊκού Mαν λη Xατζηδάκη.

KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH

19

AΦIEPΩMA

O τελευταίος αυτοκράτορας O χαμ ς του Kωνσταντίνου Παλαιολ γου ήταν η αρχή του τέλους και για το Δεσποτάτο του Mυστρά THN ANOIΞH του 1443 ο Kωνσταντίνος Παλαιολ γος έφθασε στο Mυστρά. Hταν η τελευταία φορά που οι Eλληνες της Πελοποννήσουν γεύονταν τη δ ξα. Στις 31 Oκτωβρίου 1448, πέντε χρ νια μετά, ο Iωάννης ο H΄, άκληρος, αφήνοντας την τελευταία του πνοή, ανήσυχος για το μέλλον της Aυτοκρατορίας, παρήγγειλε να τον διαδεχθεί στο θρ νο ο αδελφ ς του Kωνσταντίνος «γιατί ήταν ο ικαν τερος απ τους αδελφούς του». Tον Kωνσταντίνο προτιμούσε και η μάνα τους, εστεμμένη αυτοκράτειρα, γιατί έφερε το νομα και της δικής της οικογένειας: Kωνσταντίνος IA Παλαιολ γος, ο Δραγάσης. Προικισμένος με αξι λογα προσ ντα ο Kωνσταντίνος είχε αναπτύξει σημαντική δράση. H πολιτική του έτεινε στον προσεταιρισμ των βαλκανικών δυνάμεων, έχοντας αποκαταστήσει καλές διπλωματικές σχέσεις ακ μη και με τη Δημοκρατία της Pαγούζας, προσβλέποντας στον περιορισμ της βενετικής επιρροής. Πίστευε πως ήταν δυνατ ν, ενωμένοι λοι οι χριστιανοί, να προβάλλουν αντίσταση στην επερχ μενη τουρκική λαίλαπα.

H αυτοκράτειρα έδωσε αμέσως εντολή στον Aλέξιο Λάσκαρη Φιλανθρωπιν και στον Mανουήλ Παλαιολ γο Iάγρο να φύγουν, χωρίς καμιά καθυστέρηση, για τον Mυστρά, προσφέροντας στον Kωνσταντίνο το αυτοκρατορικ στέμμα. Πρώτα μως ζητήθηκε επίσημα απ την αυτοκρατορική αυλή η συγκατάθεση –τι ξεπεσμ ς και αυτ ς– του Mουράτ B΄ για την αποδοχή του νέου αυτοκράτορα.

H στέψη Hταν αρχές του κρύου Δεκέμβρη ταν έφθασαν οι αυτοκρατορικοί απεσταλμένοι στον Mυστρά. Στις 6 Iανουαρίου 1449 ο μητροπολίτης Λακεδαίμονος έστεψε στην Mητρ πολη, στον Aγιο Δημήτριο, τον Kωνσταντίνο ως αυτοκράτορα. Mικρ ς να ς για μια τέτοια μεγάλη στιγμή. H παράδοση θέλει τον Kωνσταντίνο να δέχεται, δακρύων, το ύψιστο αξίωμα γονατίζοντας ακριβώς πάνω στο δικέφαλο αετ του δαπέδου, που σήμερα προστατεύει ένα κιγκλίδωμα.

Aυτή ήταν η πιο σημαντική και συγκινητική τελετή στην ιστορία του δεσποτάτου του Mυστρά. Hταν συγχρ νως και άκρως μελαγχολική γιατί λοι ήξεραν πως τα μεγαλεία είχαν περάσει και μ νον γυαλάκια αντί πολυτίμων λίθων στ λιζαν πλέον το στέμμα της άλλοτε κραταιάς αυτοκρατορίας. H γενική της κατάσταση ήταν τραγική. Πρ σφυγες είχαν καταλάβει κάθε ελεύθερο χώρο μέσα

20

Mυστράς. Mερική άποψη των Παλατιών με την πτέρυγα των Kαντακουζηνών δεξιά και των Παλαιολ γων αριστερά.

στη Bασιλεύουσα. O επισιτισμ ς γιν ταν με μεγάλη δυσκολία. Tα νέα που έφταναν έριχναν λο και πιο χαμηλά το ηθικ του κ σμου. Tο Tαμείο είχε εξαντληθεί. Kαι ενώ η Bασιλεύουσα ψυχορραγούσε, στο ιερ ν παλάτιον επικρατούσε πολιτικοϊδεολογική διαμάχη και μεγάλη ταραχή για ασφαλώς επερχ μενα. Λίγες εβδομάδες μετά ο Kωνσταντίνος άφηνε για πάντα τον Mυστρά, που τ σο είχε αγαπήσει. Δύο μήνες αργ τερα, άνοιξη και πάλι, γιν ταν δεκτ ς στη Bασιλεύουσα «παρά πάντων ασπασίως»...

H πτώση O Mουράτ B΄ ήταν στην αρχή ιδιαίτερα διαλλακτικ ς μαζί του. Aνανέωσε την υπάρχουσα συνθήκη που είχε υπογραφεί απ τον πατέρα του και επέστρεψε στον Kωνσταντίνο την Hράκλεια, παραχωρώντας και την περιοχή Δοξ μπους, κοντά στον ποταμ Στρυμώνα, για τις δαπάνες του Oρχάν, μέλους της οθωμανικής δυναστείας που ζούσε στην Kωνσταντινούπολη για να μην αποτελεί κίνδυνο για το θρ νο του Mουράτ B΄.

Oλοι καθησύχαζαν το νέο αυτοκράτορα για τις προθέσεις του Mου-

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 27 ΦEBPOYAPIOY 1994

ράτ και μ νον ο Σφραντζής, καλά πληροφορημένος, ανησυχούσε σφ δρα για την άνοδο του Mωάμεθ. O Kωνσταντίνος εκτίμησε τι ο Mουράτ ήταν ανίκανος για μεγάλα έργα. Ωσπου ήρθε η πικρή στιγμή, πέντε χρ νια μετά, για να του πει: «Tο δεν την π λιν σοι δούναι, ουτ’ εμ ν εστίν ουτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη.

Kοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως

αποθανούμεν και ου φεισ μεθα της ζωής ημών».

Aφησε την τελευταία του πνοή στην πύλη του Pωμανού. Θα πίστευε πως υπερασπιζ ταν μ νον την Bασελεύουσα. Kι μως ο χαμ ς του ήταν η αρχή του τέλους και για το δεσποτάτο του Mυστρά, τον χώρο της στερνής ακμής του Bυζαντίου. Hταν και πάλι άνοιξη. M νον που αυτή ήταν η τελευταία...

Bιβλιογραφία 1.

Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, B ννη. Σπάνια έκδοση βυζαντινών συγγραφέων που περιλαμβάνει και τα έργα των Παχυμέρη, Iωάννη Kαντακουζηνού, Γρηγορά κ.ά.

2. Eλ. Bαλαβάνη, «Στο Mυστρά των Παλαιολ γων. Γεώργιος Γεμιστ ς - Πλήθων», Aθήνα, 1971.

3. N. Δρανδάκης «Aνασκαφές στα παρεκκλήσια του Mυστρά. Πρακτικά της Aρχαιολογικής Eταιρείας», Aθήναι,1952.

4. Δ. Zακυθιν ς, «Le Despotat grec de la Morée», τ. I. Παρίσι 1932.II τ. Aθήναι 1953. Kαταγραφή έργων πρωτ τυπων για την Πελοπ ννησο, την περίοδο

κατά την οποία ο Mυστράς άκμαζε.

5. H.H. Kαλονάρος, «Tο χρονικ ν του Mορέως», Aθήναι 1940.

6. Eφ. Kαρποδίνη - Δημητριάδη, «Kάστρα της Πελοποννήσου».

7. A. Oρλάνδος, «Παλάτια και σπίτια του Mυστρά», Aθήναι, 1937.

8. Στ. Pάνσιμαν, «Mυστράς». Aθήνα, 1986.

9. M. Σωτηρίου, «Mistra, une ville morte», Aθήναι, 1956.

10. Aθ. Tαρσούλη, «Kάστρα και Πολιτείες του Mοριά», Aθήνα.

11. M. Xατζιδάκι, «Mυστράς. Iστορία, μνημεία, τέχνη», Aθήναι 1948. Πρ σφατη έκδοση. Eκδοτική Aθηνών, 1992.