İşçilərin mübarizəsi - Birinci nömrə

İ ŞÇİ LƏRİ N MÜBARİ ZƏSİ

1c inömr ə/s ent yabr /2017

Hər əkat ı n t əc r übəs i ndən i s t i f adə et mək və bu t əc r übədənəməl inət i c əl ərç ı xar maqüç ün,buvəya di gər nöqs anı n s əbəbl ər i ni və əhəmi yyət i ni t amami l əaydı nbaş adüş məl i yi k. ( . . . )İ nqi l abit əc r übə vət əş ki l at ç ı l ı qməhar ət i-əl dəedi l əs iş eyl ər di rTəki adamı n l az ı mi keyf i yyət l ər i öz ündə yet i ş di r mək həvəs i ol s un! Təki nöqs anl ar dər k edi l s i n, z i r a i nqi l abi i ş də bu, nöqs anı düz əl t məyi n yar ı dan ar t ı ğı nabər abər di r ! ©L eni n

MÜNDƏRİ CAT 1 .Öns öz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 2.AynaSul t anov aki mdi r ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 3.İ ş ç i l ər dən. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 4.Məz həbmühar i bəl ər i nəqoş ul anl arhaqqı ndabəyanat . . . . . . . . . . .26 5.I VAvr opaAr al ı qdəni z ii ş ç ikonf r ans ı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 6.Okt yabri nqi l abı1 00yaş ı ndadı r ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 7.L eni ndənAz ər bayc anSov etSos i al i s tHökümət i nə . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 8.Okt yabri nqi l abımüs əl manxal ql ar ı ndai nqi l abı dı r ! . . . . . . . . . . . . . . .38 9.Nai lSat l ı qan–Kapi t al ı nakt ual l ı ğı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 1 0.Naz i m Hi kmət–T r ot s kivəbol ş evi z m. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 1 1 .Nər i manNər i manovunoğl uNəc əf əməkt ubu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 1 2.Mar ks ı nt ar i ximat er i al i z m haqqı ndaməkt ubu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 1 3.Əs ər l ər dənhi s s əl ər :Dövl ətvəi nqi l ab. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 1 4.SunqurSavr an–XXəs r i nŞeks pi r i :Ber t ol tBr ec ht . . . . . . . . . . . . . . . . .64 1 5.AdnanYüc el–Y er yüz üaş kı nyüz üol unc ayadek. . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 1 6.Cəf ərCabbar l ı–Məhkum Şər qə. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 1 7.Rəs ulRz a–İ ns anş əkl i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

ÖNSÖZ Sov etdövr ündən s onr abaşv er ən s i yas ihər c mər c l i kş ər ai t i ,s ol un daxi l i ndəkis t al i ni z m xəs t əl i yiAz ər bayc an s ol unac i ddiz ər ərv er mi ş di r .

L aki n buna baxmayar aq öl kədə yeni yenis olqr upl aş mal aryar anmı ş , gənc l ərar as ı nda s oldüş ünc əl əryayı l mağa baş l amı ş dı r .Bu s evi ndi r i c i hal dı rki ,Az ər bayc an s ol u öz mür t əc e dövr ünü ar t ı q ger i də qoyur .

Unut mamal ı yı qki , c i ddii ş l ərvədüş ünül müşaddı ml arbundans onr adaha önpl anakeç məkməc bur i yyət i ndədi r .

201 0c ui l dəns onr agənc l ərt ər əf i ndən,bi rs ı r az i yal ı l ar ı ndadəs t əyii l ə s ol dayeni l i kvəyenis i yas ihər əkatməqs ədl iSOL FRONTadl ıbi rs i yas i qr upl aş ma yar adı l mı ş dı .Tər ki biet i bar i l əf ər ql is oldüş ünc əl ər iöz ündə bi r l əş di r ənbubi r l i közf i ki r l ər i niküt l əl ər əyayabi l məmi şvədövl ətt əz yi qi , daxi l ianl aş maz l ı ql aruc bat ı ndandağı l mı ş dı r .Bur adanç ı xankadr l ar ı nbi r ç oxus oli deyal ar ıt amami l əunut muş ,mübar i z ədənuz aql aş mı ş dı r . Ənənəviol ar aq büt ün pos t s ov etöl kəl ər i ndə ol duğu ki mibi z i m öl kəmi z dədəKommuni s tPar t i yas ıqal mı ş dı r .Bu par t i ya90c ıi l l ər dən s onr abi rneç əyer əpar ç al anmı ş dı r , bupar ç al ari s əs öz dəç al ı ş mağadav am edi r l ər .L aki nbi zəmi nl i kl ədeyəbi l ər i kki ,bunl ar ı ni ş ç is i nf ivəonl ar ı n mübar i z əl ər ii l əəl aqəs iyox dur .St al i ni s tənənənidav am et di r ənpar t i yal ar mar ks i z mi nf undament aləs as l ar ı ndan bi r iol an i nt er nas i onal i z mdən t amami l əqopmuş dur .Dav aml ıol ar aqkeç i r di kl ər ipl enuml arvəyai c l as l ar küt l əl ər i n mar ağı nıç əkmi r və onl ar ı n mənaf eyi nə uyğun addı ml ar at mı r l ar . Öz ümüz üAz ər bayc andakii l ki nqi l abç ımar ks i s tqr upl aş maadl andı r ı r ı q.

Sov etdövr ündəi deol oj ihegemoni yas t al i ni z mi nt ər əf i ndəol muş ,buda öl kəmi z dəkis os i al i s t l ər i nş üur undas i l i nməs iç ət i nol ani zqoymuş dur .Bu i z l ər i yav aş yav aş s i l məyə ar t ı q baş l amı ş ı q.St al i ni z mi n al t er nat i vi ni s os i al i s t l ər l ət anı şet mək əs asvəz i f əl ər i mi z dən bi r i di r .Bununl a yanaş ı , di gərqr upl aş mal ar danf ər ql iol ar aqqar ş ı mı z aqət iol ar aqAz ər bayc anda i ş ç i l ər i ni nt er nas i onal i s ti nqi l abç ımar ks i s tpar t i yas ı nıyar at maqvəz i f əs i ni qoymuş uq. Deməyə eht i yac yox dur ki ,i ş ç is i nf i ni n mübar i z əs i ndə par t i yanı nr ol unədi rvənədər əc ədəəhəmi yyət l i di r .

5

İ ş ç is i nf i ni ns əs s i z l i yis ondövr l ər dəpoz ul mağabaş l amı şvəbu“ s əs s i z l i k” doqmas ı nı nc əz bedi c i l i yis önmüş dür .İ ş ç i l ər t əl əbl ər i nii r əl is ür məyə baş l amı ş dı r .Bi rneç əböyükmüəs s i s ədəbaşv er əni ş ç imi t i nql ər i ,et i r az aks i yal ar ı məhzbunungös t ər i c i s i di r .

Bel əç ı xı ş l ar ı nbi rç oxui c t i mai l əş di r i l ə bi l mi r ,ç ünkiöl kədəi ş ç is i nf i ni nmət buat ıyox dur .Şüphəs i zki ,bubi z i m f aydas ı zopt i mi z məqapı l dı ğı mı zmənas ı nagəl mi r .Həl əgör ül əs iç oxi ş v ar dı r .Bi zvəz i f əl ər i mi z idər kedi rvəs os i al i s t l ər i ni ş ç is i nf i ni n bu ki ç i k addı ml ar ı ndan ger i qal dı ğı həqi qət i ni qəbul edi r i k.Xüs us i l ə bi z i m öl kəmi z də vəz i yyətol duqc aç ət i ndi r :i mper i al i s t l ər i n ümumiQaf qaz a i deol oj it əs i r ivəmar aql ar ı ,Rus i yadövl ət i ndəni qt i s adivəs i yas ias ı l ı l ı q, ol i qar xi yar ej i mi ni ni ş ç i l ər əvəkəndl i l ər əar ams ı zhüc uml ar ı .

Xal qi nanı rki , r ej i m onl ar aheçbi rş eyv er əbi l məz .İ mper i al i s t l ər dənköməkgöz l əmək i s əümumimənadaxal qı nqaz anc ıheçv axtol abi l məz .

Dünyadakii qt i s adivə s i yas igedi ş atyenidünyamühar i bəs i ni ,yeni per manenti nqi l abl ar ıdövr ünüyaxı nl aş dı r dı qc avəz i f əl ər i mi zodər əc ədə t əxi r əs al ı nmaz ol ur .Mühar i bəyə qədər əl də edəc əyi mi z uğur l ar və qaz anc l arAz ər bayc anxal qı nı nmüqəddər at ı naç oxt əs i redəc əkdi r .

Bi zi nanı r ı q ki ,bu j ur nalhəqi qət ən i ş ç i l ər i n mübar i z əs i ndə onl ar a köməkç iol ac aq və i ş ç i l ər i n az adl ı ğı na gedən yol da əhəmi yyət l ir ol oynayac aqdı r .

6

AYNASULTANOVA Qadı nl ar ı n,həqi qət ən,az adedi l məs ianc aq kommuni z mv as i t əs i l əmümkündür .Bi ri ns an vəc əmi yyət i nüz vüol anqadı nı nvəz i yət ii l ə i s t ehs alal ət l ər iüz ər i ndəxüs us imül ki yyət ar as ı ndakıqı r ı l mazəl aqəməs əl əs i niəs as l ı s ur ət dəar aş dı r maql az ı mdı r .Bununl ada “ qadı naz adl ı ğı ”uğr undabur j uahər ək at ıi l ə bi z i m ar amı z damöhkəm bi rs əddyar adı r ı q.

Bu,həmç i ni n,qadı nməs əl əs i nii c t i mai məs əl əni n,pr ol et arməs əl əs i ni nbi rhi s s əs i hes abet məküç ünbi rəs asv er i rvəbel əl i kl ə, buməs əl ənipr ol et ars i nf imübar i z əs ivə i nqi l abıi l əmöhkəm əl aqəl əndi r məyəi mk an v er i r .Qadı nkommuni s thər ək at ı nı nöz ü küt l əvihər ək atol mal ı dı r ,ümumiküt l əvi hər ək at ı n,həm dəyal nı zpr ol et arhər ək at ı nı n deyi l ,büt üni s t i s marol unanl ar ı nvə məz l uml ar ı n,büt ünk api t al i z m qur banl ar ı hər ək at ı nı nbi rhi s s əs iol mal ı dı r .LENİ N

Bi l di yi ni zki mi , XXəs r i nəvvəl i per manenti nqi l abl ardövr ünəş ahi dol ur du vəbuş ər ai t ,üçRusİ nqi l abı nı nol duğubudövr dəQaf qazdas os i alvə s i yas iol ar aqç oxhər əkət l ii di .Məhzböyüks i yas i i c t i maixadi m,maar i f ç i , qadı nhər əkat ı nı nöndər l ər i ndənol anAynaMus abəyov anı nyeni yet məl i k vəgənc l i ki l l ər idəbu dövr ət əs adüfedi r di .1 91 7c ii l dən s os i al i s t l ər l ə yaxı ndanəl aqəyəgi r ənSul t anov abuc əhət dənbi rç oxi ş l ərgör müşvə t ar i x dəi zqoymuş dur .

Kəndl iai l əs i ndədünyayagöz l ər i niaç anAynaMus abəyov at əhs i lüç ün gəl di yiBakı dai ş ç is i nf i ni nvəz i yyət ii l əyaxı ndant anı şol muş ,kəndl ər dən f ər ql iol ar aqbi rqədərs os i alc əhət dənakt i vol anş əhərqadı nı nıt anı mı şvə s i nf imübar i z ədaxi l i ndəqadı nhər əkat ı nı nönpl anaç əki l məs i ndəböyük r ol a s ahi b ol muş dur . 1 91 8c i i l də bol ş evi kl ər i n möv qeyi ni məni ms əməyi ndəböyükqar daş ı ,Az ər bayc ankommuni s töndər l ər i ndən ol anQəz ənf ərMus abəyovunböyükr ol uol muş dur . İ ş ç is i nf i ni ni ç i ndəgüc l übi rs i yas ir olməni ms əmi şBakıbol ş evi kl ər iqadı n i ş ç i l ərar as ı ndaf əalol abi l mi r di l ər .Qəz ənf ərMus abəyovunbac ı s ıAynanı bol ş evi kc ər gəl ər i nəqaz andı r mas əbəbl ər i ndənbi r i dəməhzbuol muş dur .

Bakı Xal q Komi s s ar l ar ı Sov et i ni n maar i f ç i l i ki ş l ər i üz r əs əl ahi yyət l i ş əxs l ər i ndən bi r iol an Ayna el ə bu vəz i f ədə ol duğu v axtQı z ı lOr du üz vl ər i ndənol anHəmi dSul t anovl aevl ənmi ş di r .

7

1 91 8c ii l i nav qus tayı ndas i yas if əal i yyət l əbağl ıRus i yayaget mi ş ,bur ada bi rç ox v ac i b vəz i f əl ər də ç al ı ş mı şvə Bakı da İ ş ç ihaki mi yyət ibər qər ar ol duqdan s onr ager iqayı t mı ş dı r .Bakı yaqayı t dı qdan s onr aAz ər bayc an Kommuni s tPar t i yas ı nı nMər kəz iKomi t əs iapar at ı ndaqadı nl arş öbəs i ni n t əl i mat ç ı s ı ,f əhl ə və kəndl iqadı nl arş öbəs imüdi r i ni n müavi ni ,s onr a müdi r i vəz i f əl ər i ndəç al ı ş mı ş , “ Şər qqadı nı ”j ur nal ı nı nr edakt or uol muş dur .

1 9301 937c ii l l ər dəAz ər bayc an SSR xal q maar i fkomi s s ar ı nı n müavi ni , maar i fkomi s s ar ıvəbi rqədərs onr aədl i yyəkomi s s ar ıvədi gərvəz i f əl ər də ç al ı ş mı ş dı r .Bel əl i kl ə,AynaSul t anov aş ər qdəi l kqadı nkomi s s arol muş dur .

1 938c ii l də bür okr at i k ol ar aq poz ğunl aş mı ş hökümət t ər əf i ndən əks i nqi l abif əal i yyət l əgünahl andı r ı l ar aqgül l əl ənmi ş di r .

Ayna Sul t anov a müs əl man Şər qi ndə qadı n az adl ı ğıməs əl əs i ni mar ks i z ml eni ni z m i deyas ı bayr ağı al t ı nda həl l et məyə ç al ı ş an i l k az ər bayc anl ıqadı nl ar dandı r .O,ş ər q qadı nl ı ğı nı n az adl ı ğıvə hüquq bər abər l i yihaqqı nda i ş ç is i ni f i ni nr əhbər iV. İ .

L eni ni nt əl i mi nihəyat a keç i r məküç ünböyükəməks ər fet mi ş di r .Aynac əhal ətvəav aml ı ğaqar ş ı mübar i z əapar mı ş ,mədənii nqi l abı ,qadı naz adl ı ğı nıt əbl i ğet mi ş di r .

Gənc l i ki l l ər i AynaMus abəyov a1 895c ii l dəBakıquber ni yas ı nı n Qubaqəz as ı nı n Pi r əbədi lkəndi ndə,yoxs ulbi rkəndl iai l əs i ndə dünyaya gəl mi ş di r .37 ev dəni bar ətbukənddi gərkəndl ərki miağa,bəyi s t i s mar ıal t ı ndayoxs ul vəz i yyət dəyaş amağaməhkum edi l mi ş di .O,üçuş aql ıai l əni ni ki nc iövl adı i di .AynaSul t anov anı nuş aql ı qi l l ər iç ət i nl i kl əri ç i ndəkeç mi şl aki n,yeddi yaş ı ndaat as ı nı nbi ryaxı nı nı nköməyii l əBakı daMüs əl manqı zməkt əbi nə daxi lol muşvət əhs i lal mağabaş l amı ş dı r .1 907c ii l dəbubeşi l l i kməkt əbi bi t i r ər ək,odövr dəqadı nl arüç ünt am or t at əhs i loc ağıki miqəbuledi l ən “ MüqəddəsNi na”qı z l arməkt əbi nədaxi lol muş dur .O,onyeddiyaş ı nda bur anıbi t i r ər əkmüəl l i məki mii ş l əməyəbaş l ayı r .Həmi ndövr dəyeganə məqs ədigəl əc ək nəs i l l ər ə yaş adı ğıdövr ün pr obl eml ər i ndən uz aq bi r həyatş ər ai t iqur mağa yar dı m et mək i di .O uş aql ı ğı nıxat ı r l ayar aq,öz müəl l i məl ər i ni ni r t i c aapar at ıt ər əf i ndənnec ət əqi bol unmas ı nı ,küç ədə, s ı r fməkt əbəget di kl ər iüç ünonl ar anec əmənf imünas i bətbəs l əndi yi ni xat ı r l ayar aq,bi rdahabel əş eyl ər i nt əkr ar l anmas ı nagözyumabi l mi r di .

Cəhal ət ə qar ş ıakt i vf əal i yyət ə keç ən Ayna Bakıkəndl ər i ndə könül l ü qr upl ar ı nyar dı mıi l əmaar i f ç i l i ki ş l ər ii l əməş ğulol ur du.

8

Həryayt ət i l i ndədoğmakəndi nəqayı danAynakəndl i l ər i n,xüs us i l ədə qadı nl ar ı nhəyatş ər ai t i ni nnəqədərç ət i nvəac ı nac aql ıol mas ı nayaxı ndan ş ahi dl i kedi r ,ağaz ül müi l əəz i l məkazdeyi l mi şki mi ,di niənənəl ər i nvə pat r i ar xal c əmi yyət f or mas ı nı n qadı nl ar üz ər i ndəki i s t i s mar ı onu hi ddət l əndi r i r ,bununqar ş ı s ı nıal maq üç ünbi ryolaxt ar ı r dı .Buyoli s ə, s öz s üz ,i nqi l abiyolol ac aqdı .Öz xat i r əl ər i ndən danı ş ar kən onda bu f i ki r l ər i nf or mal aş mas ı ndai l ki nr oloynayanf akt or l ar ı ndahaç oxoxuduğu ş ei r l ər və yaz ı l ar ol mas ı həqi qət i ni vur ğul amı ş dı . O, Cəl i l Məmmədqul uz adəni n “ Fi l os of l ar ” məqal əs i ndə qadı n az adl ı ğı düş mənl ər i nəqar ş ıs əs l əndi r i l ənf i ki r l ər iqəbulet mi şvəməni ms əmi ş di r .

N. A. Nekr as ovun dekabr i s tqadı nl arol an knyagi nya Bal kons kayaya və knyagi nyaT r ubet s kayayahəs ret di yiş ei r it əqdi ret mi şvəaz ər bayc anl ı qadı nl ar ı n da bu qadı nl ar ki mii nqi l abç ımöv qeyl ər də dayanmas ı nı ar z ul amı ş dı .N. A. Nekr as ovunr usqadı nl ar ı nı nağı rt al eyi nit əs f i ret di yibu ş ei r iAynaSul t anov adəf əl ər l əç ı xı ş l ar ı ndas əs l əndi r mi ş di : T al eyi ni nüçağı rqi s mət iv ar dı , Bi r i nc i :bi rqul l ani ş anl anar dı ; İ ki nc i :quloğul aol ar dıana Üç ünc ü:qəbr ədəkmüt i ydiqul a…

Saydı ğı mı zbuüçağı rf əl akət Ol muşi ndir usqadı nı naqi s mət .

Rusqadı nl ar ı nı nbuac ı nac aql ıhəyat ıbüt ünz əhmət keşqadı nl arüç ün s əc i yyəvii di .Xüs us ii l əş ər qqadı nl ar ı nı nvəz i yyət idahaağı rvəf ac i əl ii di .

1 91 61 91 9c ui l də Az ər bayc an kəndl ər i ndə aqr arməs əl əi l ə əl aqədar t ez t ezkəndl iç ı xı ş l ar ıbaşv er i r di .Buç ı xı ş l ar daqadı nl ardai ş t i r akedi r di .

Bəz iyer l ər də,məs əl ən,Şi r v an mahal ı nı n Göyç ayqəz as ı ndavəMuğan üs yanl ar ı ndaqadı nl arön s ı r al ar dadayanı r dı .Fəhl əqadı nl ar ı n hər əkat ı pr ol et ar i nqi l abıhər akat ı nı n ayr ı l maz bi r hi s s əs iol muş du.Aynanı n yet i ş di yimühi t ,ş ər ai tvə i c t i maihadi s əl ər onu böyük mübar i z əl ər ə haz ı r l ayı r dı . O, ar t ı q dər k et mi ş di ki , həyat ı yal nı z s eyr edi b müt əəs s i r l ənməkl ə ki f ayət l ənmək ol maz .Bu s əbəbl ə o addı maddı m kommuni s t l ər ə yaxı nl aş ı r dı .Ayna böyük amal l ar uğr unda mübar i z ə apar anl ar ı nc ər gəs i nə keç məyiqət et mi ş di .Mövc ud s os i alvəz i yyət i müş ahi dəedər ək,gəl əc əyigör ür ,böyükamal l ar ı nöl məyəc əyi nəi nanı r dı .

9

İ l ki ns i yas iaddı ml ar 1 91 71 91 9c ui l l ərBakı s ış ər qi n və el əc ə də dünyanı n ən hər əkət l i böl gəl ər i ndən i di .I Dünya Mühar i bəs i ni n nət i c əl ənməs i ,Avr opanı n mər kəz i ndəkii mper i yal ar ı n dağı l ma mər həl əs i nə gəl məs i ,Rus i ya və Os manl ıi mper i yal ar ı nı n demək ol ar ki ,dağı l mas ıvə bu ər az i l ər i n i mper i al i z mi nənböyükmar aqdai r əs i nəç evr i l məs iBakı nıf ər ql iqr upl ar ı n vəf r aks i yal ar ı ns i yas imübar i z əar enas ı naç evi r di .Os manl ı nı nY axı nŞər qi t amami l ət ər ket məs i , buər az i l ər əİ ngi l t ər ə, Fr ans avəABŞı ndaxi l ol mas ı , Rus i yada Fevr al İ nqi l abı ndan s onr a Gür c üs t anı n Al mani yanı n, Az ər bayc anı ni s ə Os manl ı nı n mar aq dai r əs i nə düş məs iböl gəl ər dəki pr ol et arhər əkat ı naz ər ərvur ur du.L aki ni nqi l abç ıBakıpr ol et ar ıheçbi r hal dager iaddı m at maqni yyət i ndədeyi l di .

Büt üni mper i yadaol duğuki mi ,1 91 7c ii l i nəvvəl l ər i ndə,Fevr ali nqi l abı ər əf əs i ndə Bakı da da s i nf i mübar i z ə ş i ddət l i bi rf or ma al mı ş dı .

Az ər bayc andaz əhmət keş l ərFevr ali nqi l abı ndan r uhl anı rvəmübar i z əni dahadai r əl i yəapar mağaç al ı ş ı r dı l ar .

Fevr al i nqi l abı nı ni l ki nnət i c əs i ol ar aq böl gəl ər dəyeniyar ananKer ens kihökumət i nəet i mad edənhaki mi yyət f or mal ar ıyar anı r dı .L aki nV. İ .

L eni ni nApr elt ez i s l ər i niyaz mas ı ndans onr a Bakız əhmət keş l ər idahagüc l übi rş əki l dəi r əl i yəat ı l dı .Ç a r müt l əqi yyət i ni n devr i l di yiFevr ali nqi l abıdövr ündə Ayna doğul duğu kənddəol duğunuyaz ı rvəor adakəndl i l ər i nbui nqi l abıi l könc əqor xuvə ç əki nməi l əqar ş ı l adı ğı nıs onr ai s əonl ar ı nəkdi kl ər i ,bec ər di kl ər it or pağı n, but or paql ar ıheçgör məmi ş , but or paql ar aheçz əhmətç əkməmi ş , onl ar ı n məhs ul l ar ı nı n yar ı s ı nıal an,ş əhər l ər də yaş ayan bəyl ər dən al ı nı b,əs l z əhmət keş l ər əv er i l əc əyi nieş i dəndəs evi ndi kl ər i nivəbuxəbər ibayr am et di kl ər i nideyi r .

AynaMus abəyov abi rmüəl l i mə,bi rmaar i f ç iki mii nqi l abıç oxhəyac anl a qar ş ı l ayı r ,qadı nl ar ı n həyatş ər ai t i ni n vəməkt əb həyat ı nı n dəyi ş əc əyi nə böyükümi dbəs l əyi r di .

Buv axt aqədərr us t at ar , r us er məni məkt əbl ər i ni n Bakı daaç ı l mas ıbi rqədərdəyi ş i kl i kl ər əs əbəb ol s ada,bu məkt əbl ər i n qapı s ıheç dəz əhmət keşövl adl ar ı nı nüz ünəaç ı qdeyi l di .Qadı nl arəvvəl ki vəz i yyət dəqal maqda, məkt əbl əri s ədahadaar t maqyer i nəaz al maqdai di .

Bel əl i kl ə,AynaMus abəyov anı nyenihökumət ə( Ker ens kihökumət i )ol an ümi dl ər it amami l əpuçol maqdai di .Buhadi s əl əri s əAynaMus abəyov anı z əhmət keşxal qı nxi l as ı nıpl anl aş dı r anbol ş evi kl ər əyaxı nl aş dı r ı r dı .

1 91 7c ii l də,apr el i n1 6da Bakı da Ümumz aqaf qaz i ya Müs əl man Ruhani l ər i ni n Qur ul t ayıi ş ə baş l adı( aç ı l dı ) .Qur ul t ay İ s mai l l i yə ( i ndi ki Az ər bayc anMi l l iEl ml ərAkademi yas ı nı nRəyas ətHeyət ibi nas ı )bi nas ı nda keç i r i l di .İ c l as das i yas ət ç i l ər ,di nxadi ml ər ivəs .i ş t i r akedi r di .Qur ul t ay 1 0

i ş t i r akç ı l ar ıar as ı nda bi r nəf ər bel ə qadı n yox i di .Qur ul t ay i ş ii l ə mar aql anan qadı nl ar a s adəc ə qur ul t ayı n keç i r i l di yi bi nanı n 2c i mər t əbəs i ndəot ur mağai c az əv er i l i r di .Qur ul t aydai kiv ac i b hadi s əbaş v er mi ş di rki ,bu hadi s əl ərAynaMus abəyov anı ns i yas igör üş ünün t am f or mal aş mas ı nas əbəbol muş dur .Buhadi s əl ər dəni l kiBakıpr ol et ar i at ı nı n vəŞər qi nz əhmət keşxal qı nı n nümayəndəs iol an kommuni s tAş ur ovun i c l as ı ns ədr it ər əf i ndən i ş t i r akç ı l ar ı n hayküyü al t ı nda i c l as dan z or l a qovul ms ı ol muş dur .İ ki nc i s i və daha qal maqal l ı ol an hadi s ə i s ə az ər bayc anl ı müəl l i ml ər dən ol an Şəf i qə Əf əndi yev a və Adi l ə Şaht axt i ns kayanı nqur ul t ayı“ t əbr i k”et məkbəhanəs ii l əkür s üyəç ı xmal ar ı vəbuandanet i bar ənonl ar aqar ş ıedi l ənhüc uml ari di .Onl ar ı nüz üaç ı q, ç adr as ı z ,Avr opageyi mi ndəgür s üyəç ı xmal ar ıqadı naz adl ı ğı nadüş mən c əhal ət pər əs t l ər ivə i r t i c ac ıüns ür l ər ihi ddət l əndi r di .Bununl a bi r l i kdə Şəf i qə Əf əndi yev a və Adi l ə Şaht axt i ns kaya qur ul t ayı n əs as t əş ki l at ç ı l ar ı ndan ol an müs av at ç ı l ar t ər əf i ndən kür s üdən endi r i l di l ər .

Bundans onr a,dövr üns i yas iakt or l ar ı ndanol anMi rMəhəmməd Kər i m ağa Mi r c əf ər z adə öz dəs t əs ii l ə qur ul t ayıt ər k edi b Bakıküç əl ər i ndə qadı nl ar ıhədəfal anyür üş l ərt ər t i bet di .“ Avr opageyi ml iqadı nl ar ıt əqi b edi n! ”ş üar ıi l əBakıküç əl ər i ndəi ns anl ar ıbumübar i z əyədəvətet məyəvə qadı nl ar ahüc um et məyəbaş l adı l ar .

Kommuni s tAş ur ovun qur ul t aydan qovul mas ı ndan s onr aqur ul t ayda Az ər bayc anl ıBol ş evi kl ər dən M. Ə. Əz i z bəyov ,N. Nər i manov ,H. Sul t anov i ş t i r akedər əkbur j uami l l ət ç i l ər i ni nmöv qeyi niəs as l ış əki l dət ənqi det mi ş , Ayna Mus abəyov anı da t amami l ə mübar i z əni n bu f or mas ı na s öv q et mi ş l ər . Bu i s ə Ayna Mus abəyov anı n ar t ı q bol ş evi kl ər i n t ər əf i nə keç məs i ni ni l kaddı ml ar ıi di .

Aynamüəl l i məniənç oxhəyac anl andı r anhadi s əl ər1 2maydekr et ii l ə məkt əbl ər i nməs c i dvəki l s əl ər dənayr ı l mas ı ,t əhs i l dəxüs us ii mt i yaz l ar ı n l əğvedi l i b büt ün əhal i ni n övl adl ar ıüç ün ümumii c bar ipul s uzt əhs i l i n müəyyən edi l məs iol muş dur .Qı s abi rmüddət də Bakı dabi rneç ə xal q məkt əbivəyaş l ı l arüç ünkur s l ar ,Sabunç uda,Bi bi heybət də,Qar aş əhər də f əhl əuni v er s i t et l ər i , f əhl əkur s l ar ıvəki t abxanal araç ı l mı ş dı .

Nər i manovvə Əz i z bəyovun köməyi i l ə Bakı nı n T ür kan və Maş t ağa kəndl ər i ndə məkt əbl əraç ı l mı şvəbudadövr üni l kməkt əbl ər iol muş dur .Budövr də AynaMus abəyov aBakıkəndl ər i ndəz əhmət keş l ərvəevl ər i ndənç öl əç ı xa bi l məyənqadı nl ar l aməş ğulol ur ,Sov et i nv er di yidekr et l ər iz əhmət keş l ər ə ç at dı r ı r dı .

Ayna Mus abəyov a öz xat i r əl ər i ndən yaz ar kən, S. M. Əf əndi yevi n, S. K. Şamuyanı n, A. İ .

Mi koyanı n Zaqaf qaz i yada f əhl əkəndl i haki mi yyət l ər i ni nqur ul mas ıuğr undaet di yiç ı xı ş l ar ıxat ı r l ayar aqqeyd 1 1

Kommuni s t l ər i ns ı r as ı nda Ümumz aqaf qaz i ya Müs əl man Ruhani l ər i ni n Qur ul t ayı ndan s onr a Ayna bol ş evi k qr upl ar l a yaxı nl aş mı ş ,o dövr də “ Бакинс кий рабочий” qəz et i ni n əməkdaş l ar ıi l ə əl aqəyə gi r mi ş , onl ar a yar dı m et məyəbaş l amı ş dı r .Bakı daböyük qar daş ıQəz ənf ərMus abəyovunyar dı mıi l ə bol ş evi kl ər l ə t anı ş ol muş , pr opaganda, t əl i m və s . ki mi i ş l ər də ç al ı ş mağa baş l amı ş dı r .

1 91 7 Böyük Okt yabr i nqi l abı nı n baş v er məs ibüt ün dünyada,el əc ə də Bakı da əks s ədagös t ər i r di .

20Noyabrt ar i xi ndəXal q Komi s s ar l ar ıSov er t i ni n“ Rus i yanı n vəŞər qi n büt ünmüs əl manz əhmət keş l ər i nə”adl ımür ac i ət it ər əddüddəqal anxal qı bi r amaluğr una bi r l əş di r di .Bakıkommuni s t l ər iOkt yabr i nqi l abı nı n nət i c əl ər i ni nQaf qaz agəl məs ibur adadaxal qhaki mi yyət l ər i ni nqur ul mas ı üç ün ç al ı ş ı r dı l ar .Onl arOkt yabri nqi l abı nıt ar i xikökündən dəyi ş əc ək hadi s ə,i ns anl ı ğıaz adl ı ğa apar ac aq bi ryolki migör ür dül ər .Nər i man Nər i manovyaz ı r dı : “ Həmi ngünRus i yai nqi l abı büt ünc ahant ar i xi ni nt əz ə, mühüm və göz əlbi rs əhi f əs i ni n aç ı l mas ı na s əbəb ol du.Bi z hamı mı z ş əhadətv er ə bi l ər i k ki ,bu s əhi f ə bi z i m hüz ur umuz da aç ı l dı … Bi z i m i deal ı mı z ,s os i al i z mi deal ıdahabi rxəyaldeyi l di r .Bu gün i mper i al i z mə dər i nquyuqaz ı l ı r :s ər mayədarvəmül kədar l ar ı nümi doc ağıdağı l ı r ,f əhl ə vəz əhmət keş l ərt ar i xi ndəyenibi rs əhi f əaç ı l ı r ” .Nər i manovhaql ıi di .O gündənet i bar ənbüt ünz əhmət keş l ərüç ünböyükmübar i z əni nqapı l ar ı aç ı l mı ş dıvəbu aç ı l an qapı l aröz ünü BakıXal q Komi s s ar l ar ıSov et i ndə gös t ər əc əkdi .

Böyükmübar i z ədəns onr a1 91 8c ii lapr elayı nı n25dəBakıFəhl ə,Əs gər və Mat r os Deput at l ar ıSov et ii c l as ı nda BakıXal q Komi s s ar l ar ıSov et i yar andı .Ayna Mus abəyov a Xal q Komi s s ar l ar ıs ov et i ni n qəbulet di yi s os i al i s tt ədbi r l ər i ni n, mül kədar , bur j ua apar at ı nı n l əğv edi l məs i , f əhl əkəndl i mi l i s i ni n yar adı l mas ı , məhkəmə s i s t emi ni n kökündən dəyi ş di r i l məs i ,büt ün s ənaye s ahəl ər i ni ns os i al i s təs as l arüz r ə yeni dən qur ul mas ı , nef t s ənayes i ni n mi l l i l əş di r i l məs i və xüs us i l ə, köhnə məkt əbl ər i n dəyi ş di r i l məs i ,əvəz i ndə xal q məkt əbl ər i ni n yar adı l mas ı ,8 s aat l ı qi şr ej i mi nəkeç i di n yaxı ndan ş ahi diol muşvəbu yol daapar ı l an qur uc ul uqi ş l ər i ni ni ş t i r akc ı s ıol muş dur .

1 2

edi r : “ Y ol daş l ar ı ns öz l ər i məni hər əkət əgət i r ər əkmüəyyənbi rc ı ğı r as al dı , məni gəl əc ək hadi s əl ər ə haz ı r l adı . Ayr ı ayr ı kommuni s t yol daş l ar ı n v as i t əs ii l ə bol ş evi kl ərpar t i yas ı ,onun vəz i f əl ər ivə pr ogr amıi l ət anı ş ol dum və qadı n hüququ uğr unda mübar i z ə üç ün büt ün dünyada pr ol et ar i at ı ni nt er nas i onalbi rt əş ki l at dabi r l əş məs i ninəz ər dət ut an bu məf kur ənibüt ün gənc l i k qüvvəml ə qəbulet di m.Bu f i ki rs adə,aydı n, böyüki di ,eyniz amandamənəel əgəl i r diki ,mənbuməf kur əniç ox dan bi l i r əm,dər i nbi ryer dəməxf is axl ayı rvəbi l i r əm ki ,buuğur da,anc aqbu uğur dayaş amal ıvəmübar i z əapar mal ı yam” .

Bol ş evi kl ərvəXal qKomi s s ar l ar ıSov et ii l əyeniəl aqəl əryar adanAyna Mus abəyov a,N. Nər i manovvəXal q Maar i f iKomi s s ar ıN. Kol es ni kov anı n ona v er di yiqaç qı n mənt əqəl ər i ndə i ş l əmək haqqı nda t apş ı r ı ğı nıi c r a et məyəbaş l ayı r .Qaç qı nmənt əqəl ər i ndəi ns anl ar ı nvəz i yyət iç oxağı ri di .

Bur adakıi ns anl ar ı nç oxut i fvəvəbaxəs t əl i yi nət ut ul muş du.Aynabur ada Səhi yyəKomi s s ar ıM. İ s r af i l bəyovun( Qədi r l i )koməkç i l i yivəz i f əs i ndəi di .

Buvəz i f ədənəl avəo,qadı nl arar as ı ndamaar i f ç i l i k,pr opagandai ş l ər ivə müəl l i məl i kdəedi r di .

AynaMus abəyov a1 91 8c ii l i ni yul undabol ş evi kl ərpar t i yas ı nadaxi lol ur .

Sonr as ı ndai s ədi gərbi rbol ş evi kol anHəmi dSul t anovl aevl əni r .

Həmi ni l i n av qus t unda,Bakı da Xal q Komi s s ar l ar ıSov et i ni n xar i c it əs i r l ər l ə bağl ı möv qeyi ni n z əi f l ədi yi bi r anda, par t i ya komi t əs i ni n t apş ı r ı ğı i l ə D. Bünyadz adə, H. Sul t anov , Q. Mus abəyov , B. Əl i yev , Ayna Sul t anov a, B. Naneş vi l i , B. Sər dar ov , H. Əmi nbəyl i vəbaş qabi rneç əbol ş evi kHəş t ər xan ş əhər i nəget məl iol ur l ar .

Ayna Sul t anov a Həş t ər xana gəl di kdən s onr a Rus i ya Kommuni s t Par t i yas ı nı n böl gə t əş kı l at ı nı n pr ez i di umuna s eç i l i r , Zaqaf qaz i ya Müs əl manl ar ı Komi s s ar l ı ğı nda maar i fş öbəs i ni n müdi r i vəz i f əs i ndə i ş l əməyəbaş l ayı r .

1 91 81 91 9c ui l l ər dəHəş t ər xanböl gəs ir usvət əndaşmühar i bəs i ni nən gər gi nc əbhəl ər i ndən bi r ii di .Şəhər i n bəz iböl gəl ər iAğ or dunun,bəz i böl gəl ər iQı r mı z ıor dununəl i ndəi di .

AynaSul t anov aHəş t ər xandaol ar kən dəf əl ər l əöl üm t əhl ükəs ii l əüz l əş mi ş , gi r ovgöt ür ül müşl aki nheçbi rhal da özyol undandönməmi ş di r .Şəhər dəAğor dununəz i l di yibi rv axt dadaxi l i mühar i bədəmi s l igör ül məyənbi ror dui ngi l i st əyyar əl ər ii l əbi r gəş əhər ə hüc um edi r .

Daxi l i mühar i bədövr ününənböyükvur uş mal ar ı ndanol anbu t oqquş mada Ağ or dunun və i ngi l i s qv ar di yal ar ı nı n baş ı nda gener al Deni ki ndayanmı ş dı .Şəhər i nağl ar danmüdaf i əs iüç ündəQı r mı z ıor dunun baş ı na S. M. Ki r ov gət i r i l i r .Gər gi n keç ən və həf t əl ər l ə dav am edən vur uş mal ar ı nnət i c əs i ndəmar t ı n1 1 iəks i nqi l abt amami l əməğl ubedi l i r , Qı r mı z ıor dudaxi l imühar i bəni nənböyükqəl əbəl ər i ndənbi r i niqaz anı r .

1 3

1 91 81 91 9c ui l l ər dəHəş t ər xanböl gəs ir usvət əndaşmühar i bəs i ni nən gər gi nc əbhəl ər i ndən bi r ii di .Şəhər i n bəz iböl gəl ər iAğ or dunun,bəz i böl gəl ər iQı r mı z ıor dununəl i ndəi di .

AynaSul t anov aHəş t ər xandaol ar kən dəf əl ər l əöl üm t əhl ükəs ii l əüz l əş mi ş , gi r ovgöt ür ül müşl aki nheçbi rhal da özyol undandönməmi ş di r .Şəhər dəAğor dununəz i l di yibi rv axt dadaxi l i mühar i bədəmi s l igör ül məyənbi ror dui ngi l i st əyyar əl ər ii l əbi r gəş əhər ə hüc um edi r .

Daxi l i mühar i bədövr ününənböyükvur uş mal ar ı ndanol anbu t oqquş mada Ağ or dunun və i ngi l i s qv ar di yal ar ı nı n baş ı nda gener al Deni ki ndayanmı ş dı .Şəhər i nağl ar danmüdaf i əs iüç ündəQı r mı z ıor dunun baş ı na S. M. Ki r ov gət i r i l i r .Gər gi n keç ən və həf t əl ər l ə dav am edən vur uş mal ar ı nnət i c əs i ndəmar t ı n1 1 iəks i nqi l abt amami l əməğl ubedi l i r , Qı r mı z ıor dudaxi l imühar i bəni nənböyükqəl əbəl ər i ndənbi r i niqaz anı r .

Həş t ər xanağ qv ar di yaç ı l ar dant amami l ət əmi z l əndi kdəns onr aAyna Sul t anov aözvəz i f əl ər i ndəqal ı rvəmaar i f ç i l i ki ş l ər ii l əməş ğulol mağa dav am edi r .

O, 1 91 9c ui l i nav qus t undaMos kv adaoxumağaez am ol unmas ı üç ünpar t i yayamür ac i ətedi rvə Mos kv ayagedi r .1 920c ii l i nmar tayı nda J .

M. Sv er dl ovadı naKommuni s tuni v er s i t et i nət əhs i lal mağabaş l ayı r .Eyni z amandao,Rus i yaXar i c iİ ş l ərKomi s s ar l ı ğı ndaNər i manovun r əhbər l i k et di yiMüs əl manY axı nŞər qŞöbəs i ndəkat i bol ar aqi ş l əməyəbaş l ayı r .Az keç mədənAynaSul t anov aRSF SRXal qXar i c iİ ş l ərKomi s s ar l ı ğı ndai ş l əyən qadı nl art ər əf i ndənnümayəndəs eç i l i bMos kv aRayonPar t i yaKomi t əs i nə t əyi nol unur .

AynaSul t anov anı nMos kv adaol duğuv axt l ar daAğor dueyni i mper i al i z mi n dəs t əyi i l ə eyni dəs t əl ər t opl ayı b gener al Deni ki ni n r əhbər l i yii l ə Mos kv aş əhər i nə,gener alYudeni ç i nr əhbər l i yii l əi s ə Pet r oqr ad ş əhər i nə doğr u hər əkət et məyə baş l ayı r .Bu z aman Qı z ı l Or dununr əhbər iol anT r ot s kiPet r oqr adahər əkətedənYudeni ç iağı rbi r ş əki l dəməğl ubedi r .Y ol daşT r ot s ki ni nqaz andı ğıbuqəl əbəi l ər uhl anan Mos kv a pr ol et ar i at ıs i l ahl anar aq Qı r mı z ıor du s ı r al ar ı na daxi lol urvə Deni ki nəqar ş ımübar i z əyəbaş l ayı r .

Mos kv apr ol et ar i at ı nı nbumüvəf f əqi yyət i ni nhəm dəAynaSul t anov avə di gərpar t i yat əms i l ç i l ər i ni n əməyi ni n nət i c əs ii di .Deni ki ni n Mos kv aya hüc umu z amanı1 91 9c ui l i n okt yabrayı nı n 21 də baş t ut an par t i ya həf t əs i ndəpar t i yaya1 3600yur ddaşüz vol muş dur . 1 91 9c ui lOkt aybr günl ər i ndə i nqi l abı ni ki i l l i yi s əbəbi l əL eni n Mos kv aya gəl məl i və i nqi l abç ı l arqar ş ı s ı nda mər uz ə et məl ii di .L eni ni n Mos kv aya gəl i ş ii l ə əl aqədarol ar aq i ngi l i si ş ğal ıal t ı nda ol an Bakı dan da kommuni s t l ər Mos kv aya gəl mi ş di l ər .Mos kv aya gəl ən heyət i n baş ı nda A. İ .

Mi koyan dur ur du.Mi koyan qaf qaz l ıol an,anc aq Qaf qaz dan ç ox uz aqda ol an i nqi l abç ı l ar a yaxı n bi rmüddət də Bakı da qal i b gəl əc əkl ər i ni n xəbər i ni v er i r di .Bu böyük xəbər Ayna Sul t anov anıç ox həyəc anl andı r dıvə s evi ndi r di .

1 4

1 91 9c ui l i nokt aybrayı nı ns ongünl ər i ndəL eni nar t ı qMos kv adai di .

AynaSul t anov aonugör dükdənec əhəyac ankeç i r di yi ni ,xal qküt l əl ər i ni n L eni ninec əqar ş ı l adı ğı nıöz ünün“ Mənİ l i ç idi nl ədi m”adl ıyaz ı s ı ndaqeyd edi r : “ 1 91 9c ui l i nOkt yabrgünl ər igəl i bç at dı .Ağappaqqar l aör t ül müşbüt ün Mos kv a albayr aql ar l a bəz ənmi ş di .Mos kv aş əhər i ndəkiböyük t eat r ağz ı nadəkdol muş du,hamıL eni nyol daş ıs əbi r s i z l i kl əgöz l əyi r di .Bi r i nc i dəf əi diki ,mənonubel əyaxı ndangör əc əkdi m.T eat rs əhnəs i ndəç oxl u yol daşv ari di .Buz amanL eni nyol daşgör ündükdə,büt ünt eat rc anl andı , hamıəl l ər i nionadoğr uuz adı bböyük,əz i zr əhbər i mi z iv ahi dbi rs evi nc duyğus ui l əqar ş ı l adı ,gur ul t ul ual qı ş l aruz unz amans aki t l əş mi r di .

L eni nyol daşbi z i m daxi l ivəxar i c ivəz i yyət i mi zbar əs i ndəi kis aatmər uz ə el ədi .L eni n yol daşmər uz əs i niqur t ar ı b gedəndən s onr ahamıi nqi l abi mahnı l ar oxuyaoxuya dağı l ı ş mağa baş l adı .T eat r da ol anl ar ı n hamı s ı oxuyurvə uz un müddətMos kv anı n küç əl ər i ndə onl ar ı ns əs ieş i di l i r di .

T eat r dandağı l ı ş anyol daş l arqal i bi yyət l ii nqi l abr uhunubüt ünMos kv aya yayı r dı l ar . ” 1 91 9c ui l i n59dekabr daVI IÜmumr us i yaSov et l ərQur ul t ayıözi ş i nə baş l adı .Buv axtAynaSul t anov aMos kv az əhmət keş l ər i ni nnümayəndəs i ol ar aq qur ul t ayaqat ı l dı .Bu AynaSul t anov anı ns onunc u dəf əŞər qivə Az ər bayc anıt əms i let mədi yiqur ul t ayol du.

Ayna Sul t anov a Mos kv ada ol duğu dövr də N. K. Kr ups kaya, A. İ .

Ul yanov aY el i z ar ov a, İ .

F .

Ar mand, K. N. Samayl ov a, A. M. Kol l ont ay , P .

F .

Kudel l ivəs .mar ks i s t l ər l ədəf əl ər l əgör üş müş ,onl ar danöyr ənmi şvə t əc r übəəl dəet mi ş di r .

Azər bayc anaqayı dı ş Uz un müddət dav am edən s i yas i mübar i z ədən s onr ai ngi l i s i mper i al i z mi ni n müs t əml əkəs i möv qeyi ndə ol an müs av at hökümət i Az ər bayc ana r əhbər l i k edi r di .( Az ər bayc anda haki mi yyədə i ngi l i s i mper i al i z mi ni n müs t əml əkəs i möv qeyi ndə ol an Müs av at hökümət i qal maqdai di ) .1 920c ii l i nəvəl l ər i ndənet i bar ənGənc əQaz ax,Qar abağ böl gəl ər i ndəar dı c ı lbaşv er ən xal q hər əkat l ar ıvəüs yanl ar ,Nax ç ı v anı n t amami l ə daş nakl ar ı ni ş ğal ı al t ı nda ol mas ı , Bakı qəs əbəl ər i ni ni ş c i küt l əl ər i ni n əl i ndə ol mas ımüs av at haki mi yyət i ni n güc ünü t amami l ə əl i ndən al mı ş dı .1 920c ii l i n Apr el ayı na gəl di kdə Az ər bayc anda haki mi yyət iqur ac aqbi rgücqal mamı ş ,gener alThomps onvəFət əl iXan Xoys kiGənc əböl gəs i ndəkiüs yanıyat ı r maqüç ünGənc əüz ər i nəhər əkət ə 1 5

keç mi ş di .Bakı daf akt i kiol ar aqMüs av athaki mi yyət i nəs onqoyul muş du.

Apr elayıt amami l əBakız əhmət keşvəpr ol et ar i at ı nı nağı rmübar i z əvə haki mi yyət iəl əkeç i r məs iş ər ai t i ndəkeç mi ş di r .Nəhayət ,Apr elayı nı ns on günl ər i ndəÇi ngi zİ l dı r ı mı nr əhbər l i ket di yiXIQı r mı z ıor duBakı yagəl di .

Bakı dandər hals onr aGənc əyədoğr uhər əkt əkeç ənQı r mı z ıor dumüs av at bur j uahaki mi yyət i ni nbüt ünqal ı ql ar ı nıdağı t dı .

28Apr elgünüAz ər bayc anSov etSos i al i s tRes publ i kas ıyar andı .Bakı da f əal i yyətgös t ər ən Qaf qazİ nqi l ab Komi t əs i ,Rus i yanı nf ər ql iəyal ətvə ş əhər l ər i nə dağı l mı ş büt ün qaf qaz l ıi nqi l abç ı l ar ıBakı ya dəvət et di .

Bununl a da Rus i ya Kommuni s t Par t i yas ı nı n Mər kəz iKomi t əs iAyna Sul t anov a baş qa i nqi l abç ı l ar ıQaf qazİ nqi l ab Komi t əs i ni ns ər ənc amı na göndər i r . O,Bakı ya qayı dar qayı t maz AK( b) P MK onu par t i ya i ş i nə s əf ər bər edi r .Zamanl a o,AK( b) P MKnı n qadı nl ar ş öbəs i ni n müdi r müavi nivə müdi r iol ur .Par t i ya qər ar ıi l ə Ayna Sul t anov a,V. Set l i n, K. İ ş kov a,Xavər Şabanov aQar ayevə,Fr i da Şl emov a və baş qal ar ıi l ə bi r l i kdəAz ər bayc anqadı nl ar ı nıi c t i maii ş ə,i s t ehs al at a,s av adkur s l ar ı na, qadı n nümayəndə yı ğı nc aql ar ı na c əl b et mək üç ün qadı nş öbəl ər i ni n t əş ki l ii ş i nəbaş l ayı r . Öl kəni nağı ri qt i s adivəz i yyət i ,mədəniger i l i yi ,s av ads ı z l ı q,c əhal ətvə di ni n möhkəm t əs i r iş ər ai t i ndə qadı nl ar ar as ı nda, xüs us i l ə Sov et haki mi yyət i ni ni l kdövr l ər i ndəi şapar maqol duqc aç ət i nvəc əs ar ətt əl əb edən bi ri şi di .İ nqi l abimübar i z əqal i b gəl di kdən s onr aqadı n az adl ı ğı uğr undat am bi rmübar i z əyəbaş l amaq l az ı mi di ,anc aq qadı n az adl ı ğı düş mənl ər ii l əmübar i z əapar maqç oxç ət i ni di .Az ər bayc anqadı nl ar ı nı n yeni i c t i mai həyatuğr undakı c əs ar ət l i vəqət i mübar i z əs i ndənhi ddət l ənən mür t əc eqüvvəl ər , xüs us i l ə, müs av atqal ı ql ar ı , pant ür ki s t l ər , pani s l ami s t l ər , c ür ükməf kur əl iz i yal ı l arqadı nhər əkat ı nadav aml ıol ar aqhüc um edi rvə qadı n hər əkat ı nı nl i der l ər i nə ni f r ətyağdı r ı r dı l ar .Bu mür t əc e qüvvəl ər xar i c də ç ı xan “ Y eniQaf qaz ” və “ Pr omet ey” j ur nal l ar ı nda öz i r t i c aç ı məqal əl ər ii l əSov ethökumət i ni nai l ə,qadı nvəs .mövz ul ar daapar dı ql ar ı t ədbi r l ər ipi s l əyi r ,but ədbi r l ər i n“ Müs əl manai l əs i nibər bad”et di yi nidi l ə gət i r i r di l ər .Hökumət i n qadı n az adl ı ql ar ıvə haql ar ıi l ə bağl ıv er di kl ər i dekr et l ər ii r t i c aç ıbi rmöv qedənt əndi qedi r ,öz l ər i ni“ həyaabı r ”t ər əf dar ı ki migös t ər i r di l ər .Təbi iki ,yeni c ə az adl ı ğa qovuş an Şər q qadı nıbel ə i r t i c aç ıyanaş mat ər z i nəamanv er məyəkdi .Az ər bayc anqadı nıs i yas ət iöz əl i nə al ı b, küç əl ər də t ət i l l ər l ə öz haql ar ı nı al mağa, qadı nl ar ı n da c əmi yyət dət am hüquql ubi rş əxsol duğunui s batet məyəbaş l amı ş dı l ar .

V. İ .

L eni ni n “ Bol ş evi z mi n mahi yyət i , ondan i bar ət di r ki , bur j ua demokr at i z mi ni n s axt akar l ı ğı və r i yakar l ı ğı i f ş a edi l ər ək, t or paql ar , f abr i kl ərvəz av odl arüz ər i ndəxüs us imül ki yyətl əğvedi l ər əkbüt ündövl ət 1 6

haki mi yyət iz əhmət keşvəi s t i s marol unan küt l əl ər i n əl i nət apş ı r ı l s ı n.

Onl ar ,bu küt l əl əröz l ər is i yas ət i ,yəniyenic əmi yyətqur maq i ş i niöz əl l ər i nəal ı r l ar …Qadı nl ar ıs i yas ət əc əl bet mədəni s əküt l əl ər is i yas ət əc əl b et məkol maz ”s öz l ər i ,əl bət t ə,həmi ndövr də,qadı nhər kat ıüç ünc i ddibi r ş üar aç evr i l mi ş di .

1 921 c ii lf evr alayı nı n8də,i ndi kiAz ər bayc anDövl ətFi l ar moni yas ı nı n bi nas ı ndaAz ər bayc anbi t ər əfqadı nl arqur ul t ayıkeç i r i l di .

Qur ul t ayda1 200 nümayəndədən500nəf ər i di gərqəz avəkəndl ər dəngəl mi ş di .

Kəndl ər dən gəl ənnümayəndəl ər i nəks ər i yyət iş əhər ii l kdəf əgör ür ,el ekt r i k,konkavə dəmi r yol undan i l kdəf əi s t i f adəedi r di l ər .Bu nümayəndəl ər i n bi rç oxu oxumaqyaz maqbi l məs ədə,gəl əc əyi ndünyas ıüç ünəl l ər i ndəngəl ənhər ş eyiet məyiqətet mi ş di l ər .Bugör üşBakıf əhl əqadı nl ar ıi l əAz ər bayc an z əhmət keşqadı nl ar ı nı ngör üş düyüi l kt ar i xigör üş ,qur ul t ayi di .

H. Sul t anovqur ul t aybar ədəyaz ı r dı :“ Nümayəndəl ərbi r bi r ii l əgör üş üb, bi r - bi r i niquc aql ayı r və bəz ən s evi ndi kl ər i ndən ağl ayı r dı l ar .Or kes t r “ İ nt er nas i onal ”ç al ar kən ç oxl ar ı bu pr ol et ar hi mni ni bi l məs əl ər də müt əəs s i r l əni rvəduyğul anı r dı l ar . ”Şər q qadı nıüç ün böyük əhəmi yyət kəs bedənbuqur ul t aydapar t i yar əhbər l ər i ni nç ı xı ş ı ndans onr a,t əbr i kvə dəs t əkməkt ubl ar ıoxunurdahas onr ai s əgəl əc əkl əbağl ıpl anl arət r af ı nda danı ş ı l ı r dı . Qur ul t ay nümayəndəl ər i böyük həyac anl a Rus i ya K( b) P Mk s ı nı nt əbr i kt el eqr amı nıqəbulet di .T el eqr amdadeyi l i r di :“ Zəhmət keş Az ər bayc an qadı nı nı n bi r i nc iqur ul t ayı nı nt ənt ənəl ivə f ər əhl iaç ı l ı ş günündəqı r mı z ıs os i al i s tRus i yanı ni nqi l abç ıvəkəndl iqadı nl ar ı nıböyük r uh yüks əkl i yii l əs al aml ayı r ı q.Rus i yanı nz əhmət keş qadı nl ar ıbüt ün dünyanı nənqabaqc ı lvəaz adqadı nl ar ı dı r .Rus i yaqadı nl ar ıbüt ündünya z əhmət keş qadı nl ar ıüç ün nümunədi r .Si z i nv ar l ı ğı nı z bi z i m qur ul t ay qar ş ı s ı ndaməhkum Şər qqadı nl ar ı nı naz adedi l məs iki mit əxi r əs al ı nmaz vəz i f əqoyur .

Bugündəns onr abi zbüt ünqüvvəl ər i mi z is i z əl ayi qol maqüç üns ər f edəc əyi k.Y aş as ı ndünyai nqi l abı ! ” .

1 9201 921 c ii l l ərər z i ndə qadı nl ar ı n par t i ya və s ov eti ş l ər i nə c əl b edi l məs i ndə yaxş ınət i c əl ər əl də ol unur du.Bu i l l ər də t əkc ə Gənc ə qəz as ı nda 55 qadı ns ov et l ər əs eç i l mi ş di .Hət t a Cəbr ayı lqəz as ıkənd s ov et l ər i s ədr l i yi nəbi rqadı ns eç i l mi ş di .

Buhadi s əAz ər bayc ant ar i xi ndəi l k bel əhadi s əi di .

Az ər bayc anqadı nl ar ı8Mar tBeynəl xal qQadı nl arGününü( əməkç i qadı nl argünü)i l kdəf ə1 921 c ii l dəkeç i r mi ş di r .Həmi ngünAz ər bayc an qadı nl ar ıi z di haml ıbi rnümayi şgös t ər mi ş ,t ar i xiqəl əbədən s onr ai l k bayr aml ar ı nıkeç i r mi ş di l ər .Ayna Sul t anov a bu nümayi ş l ə bağl ıyaz ı r : “ Fəhl əqadı nl ars ı xs ı r al ar l aƏl iBayr amovkl ubundanç ı xı bAz adl ı q 1 7

meydanı nat opl aş mağabaş l adı l ar .

Tənt ənəl i mər as i mi ş t i r akç ı l ar ı əl l ər i ndə albayr aql ar ,pl akat l ar ,“ İ nt er nas i onal ”oxuyaoxuyaş əhər əyayı l dı .Onl ar dəni zkənar ı ndanat i q qadı nl ar ı n ol duğu t r i bunaqar ş ı s ı ndadayandı l ar .

Büt ün ç ı xı ş l ar 8 Mar t bayr amı nı nt ar i xiəhəmi yyət i nə həs r ol undu.

Gör kəml it ədbi r l ər dən bi r idə yer l iqadı ni ş c i l ər ə yar dı m məqs ədi l ə müxt əl i fməqal əl ərqadı nl ar apayl anmas ıol du. ” 1 921 c ii lmayayı nda( 6mayda)Bakı daÜmumaz ər bayc anFəhl əKəndl i Qı z ı l Əs gər və Mat r os l ar Sov et i ni n bi r i nc iç ağı r ı ş qur ul t ayı aç ı l ı r .

Qur ul t ayda882nəf ərnümayəndəi ş t i r akedi r di .Nümayəndəl ərs ı r as ı nda AynaSul t anov ai l əbi r l i kdəbi rneç əaz ər bayc anl ı qadı ndav ar dı .

T ar i x dəi l k dəf əi diki ,az adAz ər bayc anqadı nıözdogmaal ihaki mi yyətor qanı nı n i ş i ndə bi l av as i t əi ş t i r ak edi r ,öz Sov et Res publ i kas ıKons t i t us i yas ı nı n qəbul undas əsv er i r di .

AynaSul t anov aqur ul t aydaç oxf əal i ş t i r aket mi şvəqur ul t aydai ş t i r ak edən nümayəndəl ər i ns əs ii l əAz ər bayc an Mər kəz iİ c r ai yyəKomi t əs i ni n üz vüs eç i l mi ş di .

Həmi ni lKl av di ya İ ş kov a və Ayna Sul t anov anı nt əş əbbüs üi l ə “ Kommuni s t ”və“ Baki ns ki yRaboç i ”qəz et l ər i ndə“ Zəhmet keşQadı nl ar ” s əhi f əs idər cedi l məyəbaş l adı .Həmi ns əhi f əl ərqadı nl ar ı ni c t i mai yyət də qar ş ı l aş dı ql ar ıpr obl eml ər ii ş ı ql andı r maq və bunl ar ıar adan qal dı r mağı nəz ər dət ut ur du.But əş əbbüsdəAz ər bayc ant ar i xi ndəi l kbel əaddı mi di .

1 922c ii lmayı n 26da Bakı da Zaqaf qaz i ya qadı nl ar ı nı n Iqur ul t ayı f əal i yyət ə baş l adı . Qur ul t ay ər əf əs i ndə Az ər bayc an, Gür c üs t an və Er məni s t an Res publ i kal ar ı nı n qadı nş öbəl ər iət r af ı nda 40 mi n qadı n t opl aş mı ş dı .40 mi n nəf ər i ns eç di yiqur ul t ay üz vl ər i ni ns ayı262,bu üz vl ər i n 1 25i az ər bayc anl ı i di . Qur ul t ay baş l ayar kən büt ün nümayəndəl ər i nor t aqqər ar ıi l əV. İ .

L eni nqur ul t ayı nf əxr iüz vüs eç i l mi şvə qur ul t ayadəvətedi l mi ş di .V. İ .

L eni ni s əxəs t əol duğundanqur ul t ayagəl ə bi l məyəc əyi ni t el eqr am v as i t əs i l ə nümayəndəl ər ə bi l di r mi ş di . “ Zaqaf qaz i yaz əhmət keşqadı nl ar ı nı n Iqur ul t ayı nıt əbr i kedi r əm.Məni qur ul t aya f əxr i üz vs eç di yi ni z üç ün s i z ə ür əkdən mi nnət dar l ı ğı mı bi l di r i r əm.Xəs t əl i yi mə gör əs i z i n qur ul t ayda i ş t i r ak edə bi l məyəc əyi m üç ünüz ri s t əyi r əm” .

Zaqaf qaz i yaqadı nl ar ı nı nIqur ul t ayı ndaüçəs asməs əl ə— “ Car ivəz i yyət haqqı nda” ( mər uz əç i - S. M. Ki r ov) ,“ Genuya konf r ans ı nı n yekunl ar ı haqqı nda”( mər uz əç i-N. Nər i manov) ,“ Sov ethökumət i ni n vəz i yyət ivə qadı nl ar ı n vəz i f əs i haqqı nda” ( mər uz əç i - RK( b) P MKnı n qadı nl ar ş öbəs i ni n müdi r əs i A. Mayor ov a) müz aki r ə edi l mi ş di . Qur ul t ay nümayəndəl ər ixal qi ş i— dünya i nqi l abıvə kommuni z m uğr unda mübar i z əedəc əkl ər i nəs özv er i r di l ər .Buqur ul t ayı ndaəs asapar ı c ı l ar ı ndan bi r iyenədəAynaSul t anov ai di .

1 8

AynaSul t anov aməs ulpar i yavədövl əti ş l ər ii l əyanaş ıbi rpubl i s i s tki mi x eyl ii şgör ür dü.O,“ Pr av da” ,“ Kommuni s t ” ,“ Baki ns ki yRaboç i ” ,“ T r ud” , “ Zar yaVos t oka” ,“ Şər q Qadı nı ” ,“ Par t r abot ni kZaqaf qaz i ya” ,“ Y eniY ol ” , “ Kommuni s tt ər bi yəs iuğr unda”vəbi rç oxbaş qaqəz etvəj ur nal l ar daöz məqal əl ər ii l ət ez t ezç ı xı şedi r di .Əs as əndə“ Şər qqadı nı ”j ur nal ıonun həyatvəyar adı c ı l ı ğı nəs ashi s s əs i nit ut ur .

1 923c üi l i nnoyabr ı ndaAz ər bayc anK( b) PMKnı nor qanı ol an“ Şər q qadı nı ”j ur nal ı nı nbi r i nc inömr əs iç apdanç ı xı r .“ Şər qqadı nı ”j ur nal ı nı n ç apdan ç ı xmas ıbüt ün Şər q al əmixüs us i l ə də Şər q qadı nl ar ıüç ün gör ül məmi ş bi rhadi s əi di .J ur nalmi nl ər l ət i r aj l a nəş rol unur ,t əkc ə Qaf qaz dadeyi l ,Or t aAs i yavəRus i yadadaç apdanç ı xı r dı .“ Şər qqadı nı ” j ur nal ı nı ni l kr edaks i yaheyət i nəAynaSul t anov a, MəmmədSəi dOr dubadi , Şəf i qəƏf əndi yev a,Mi naMi r z əyev a,Mədi nəQi yas bəyl ivəbaş qal ar ıdaxi l ol ur . “ Şər qqadı nı ”j ur nal ı nı nəs asməqs ədis os i al i s ti deol gi yanı nbər abər ç i pr i ns i pi ni ,qadı n az adl ı ğı na v er di yidi qqətvə əhəmi yyət igeni şqadı n küt l əl ər i nə ç at dı r maq,onl ar ı ns i yas i i c t i maiş üur unu daha da i nki ş af et di r mək i di .J ur nal ı n bi r i nc is əhi f əs i ndə z əhmət keş l ər ə, el əc ə də qadı nl ar a az adl ı q və x oş bəxt l i k gət i r ən böyük Okt yabr i nqi l abı nı n memar l ar ı ndanol anböyükVl adi mi rİ l i çL eni ni nş əkl iç apedi l mi ş di .J ur nal Az ər bayc anvəŞər qqadı nı nı ni c t i mai s i yas ihəyat aat ı l mas ı ndamüs t əs na r ol as ahi b ol muş dur .“ Şər q qadı nı ”j ur nal ız əhmət keşŞər q qadı nı nı n kommuni s t c əs i nət əhs i lal mas ıuğr undamübar i z əapar ı r ,qadı naz adl ı ğı düş mənl ər i nii f ş a edi r ,məz l um xal ql ar ı n,xüs us i l ə,Şər q qadı nl ar ı nı n məhkum vəz i yyət ii l əoxuc ul ar ıyaxı ndant anı şedi r di .AynaSul t anov avə j ur nal ı nr edaks i ya heyət i“ Rabot ni t s a”və “ Kommuni s t ka”j ur nal l ar ı nı n i nqi l abiənənəvəi şmet odl ar ı nıəs asgöt ür məkl əŞər qi nvəAz ər bayc an Res publ i kas ı nı ns pes i f i k xüs us i yyət l ər i ninəz ər də t ut ur ,j ur nal ı n geni ş yayı l mas ı na ç al ı ş ı r dı l ar .“ Şər q qadı nı ”j ur nal ı nda kommuni s thər əkat ı n qabaqc ı lxadi ml ər i ,peş əkar i nqi l abç ı l ar N. K. Kr ups kaya,Kl ar a Set ki n, E. D. St as ov a,A. V. Ar t uyxi na,A. Kol l ont ayvə N. Kol es ni kov anı n məqal əl ər i t ez t ez ç ap ol unur du. “ Şər q qadı nı ” öz s əhi f əl ər i ndə qadı n hüquqs uz l uğuna,az yaş l ıqı z l ar ı n ai l əl ər i nt əz yi qii l ə evl əndi r i l məs i nə, ç oxar v adl ı l ı ğa,i yr ənc və i ns anil əyaqət əs ı ğmayan qaydaqanunl ar a, mövhumatvəxur af at aqar ş ı ,qadı nl ar ıi s t ehs al at a,yenihəyat avəyeni məi ş ət əs əs l əmi ş di r . 1 923c üi l i nnoyabr ı ndaAz ər bayc anK( b) PMKnı n or qanıol an“ Şər qqadı nı ”j ur nal ı nı nbi r i nc inömr əs iç apdanç ı xı r .“ Şər q qadı nı ”j ur nal ı nı nç apdan ç ı xmas ıbüt ün Şər q al əmixüs us i l ə də Şər q qadı nl ar ıüç üngör ül məmi şbi rhadi s əi di .

1 9

J ur nalmi nl ər l ət i r aj l anəş rol unur ,t əkc əQaf qaz dadeyi l ,Or t aAs i ya və Rus i yada da ç apdan ç ı xı r dı .“ Şər q qadı nı ”j ur nal ı nı ni l kr edaks i ya heyət i nəAynaSul t anov a,Məmməd Səi d Or dubadi ,Şəf i qəƏf əndi yev a, Mi naMi r z əyev a,Mədi nəQi yas bəyl ivəbaş qal ar ıdaxi lol ur . “ Şər qqadı nı ”j ur nal ı nı nəs asməqs ədis os i al i s ti deol gi yanı nbər abər ç i pr i ns i pi ni ,qadı n az adl ı ğı na v er di yidi qqətvə əhəmi yyət igeni şqadı n küt l əl ər i nə ç at dı r maq,onl ar ı ns i yas i i c t i maiş üur unu daha da i nki ş af et di r mək i di .J ur nal ı n bi r i nc is əhi f əs i ndə z əhmət keş l ər ə, el əc ə də qadı nl ar a az adl ı q və x oş bəxt l i k gət i r ən böyük Okt yabr i nqi l abı nı n memar l ar ı ndanol anböyükVl adi mi rİ l i çL eni ni nş əkl iç apedi l mi ş di .J ur nal Az ər bayc anvəŞər qqadı nı nı ni c t i mai s i yas ihəyat aat ı l mas ı ndamüs t əs na r ol as ahi b ol muş dur .“ Şər q qadı nı ”j ur nal ız əhmət keşŞər q qadı nı nı n kommuni s t c əs i nət əhs i lal mas ıuğr undamübar i z əapar ı r ,qadı naz adl ı ğı düş mənl ər i nii f ş a edi r ,məz l um xal ql ar ı n,xüs us i l ə,Şər q qadı nl ar ı nı n məhkum vəz i yyət ii l əoxuc ul ar ıyaxı ndant anı şedi r di .AynaSul t anov avə j ur nal ı nr edaks i ya heyət i“ Rabot ni t s a”və “ Kommuni s t ka”j ur nal l ar ı nı n i nqi l abiənənəvəi şmet odl ar ı nıəs asgöt ür məkl əŞər qi nvəAz ər bayc an Res publ i kas ı nı ns pes i f i k xüs us i yyət l ər i ninəz ər də t ut ur ,j ur nal ı n geni ş yayı l mas ı na ç al ı ş ı r dı l ar .“ Şər q qadı nı ”j ur nal ı nda kommuni s thər əkat ı n qabaqc ı lxadi ml ər i ,peş əkar i nqi l abç ı l ar N. K. Kr ups kaya,Kl ar a Set ki n, E. D. St as ov a,A. V. Ar t uyxi na,A. Kol l ont ayvə N. Kol es ni kov anı n məqal əl ər i t ez t ez ç ap ol unur du. “ Şər q qadı nı ” öz s əhi f əl ər i ndə qadı n hüquqs uz l uğuna,az yaş l ıqı z l ar ı n ai l əl ər i nt əz yi qii l ə evl əndi r i l məs i nə, ç oxar v adl ı l ı ğa,i yr ənc və i ns anil əyaqət əs ı ğmayan qaydaqanunl ar a, mövhumatvəxur af at aqar ş ı ,qadı nl ar ıi s t ehs al at a,yenihəyat avəyeni məi ş ət əs əs l əmi ş di r .

“I nqi l abaedi l ənxəyanət ” 20c ii l l ər i nəvvəl l ər i ndəi nqi l abiqur uc ul uqi ş l ər is ür ət l iş əki l dədav am edi r ,hüquq vəaz adl ı ql arhəyat ı n hərs ahəs i ndəöz ünü gös t ər i r di .Xal q demokr at i kt əl əbl ər i nigös t ər məküç ündav aml ınümayi ş l ər ,t ət i l l əredi r , öz hüquql ar ı nıt am ş əki l də əl də edi r di l ər .Bel ə bi rş ər ai t də onl ar ı n qur duğuhaki mi yyətdahadamükəmməl l əş məkz ər ur ət idaş ı yı r dı .L aki n dövl ət i n mər kəz i ndə qar a bul udl ar dol aş ı r ,V. İ .

L eni ni n öl ümü dövl ət apar at ı nı npoz ğunl aş mas ı nas əbəb ol ur du.Dünyanı ndi gərhi s s əl ər i ndə gedəni nqi l abimübar i z əl əryav aş yav aşməğl ubol ur ,Sov et l ər dəhüquq poz unt ul ar ıdövr ü baş l ayı r dı .Çardövr ünə gör əç ox müt ər əqqiol an Sov et l ər də i l ki n hüquq poz unt ul ar ıbi rqar ş ı l ı q gör mür ,bel əl i kl ə də, bür okr at i yagücqaz anmağabaş l ayı r dı .Bugedi ş at ,t əbi iki , 20

i nqi l abç ı l ar ı ngöz ündənqaç mı r ,onl arbugedi ş at ı nqar ş ı s ı ndadayanmağa ç al ı ş ı r dı l ar .Bür okr at i yayaqar ş ımər kəz də,əvvəl dənbər ibumübar i z əni n öndər iL evT r ot s kii di .Az ər bayc anl ıi nqi l abç ı l ar danNər i manNər i manov bu t əhl ükənil ap önc əl ər dən gör müşyaz dı ğıməkt ub və məqal əl ər də bör okr at i yanıaç ı qf or madat ənqi det mi ş di r .

Təbi iki ,yüks əl ən bür okr at i ya t əhl ükəs i“ Şər q qadı nı ”j ur nal ı nı n di qqət i ndənqaç mamı ş , j ur nal daç apedi l əns i yas iməqal əl ər dəbut əhl ükə di l əgət i r i l mi ş di r .

20c i i l l ər i ns onundabi rneç əi nqi l abç ı nı nmüəmmal ı ş əki l dəöl ümü, bəz i i nqi l abç ı l ar ı n heç bi rs əbəb yox i kən vəz i f əl ər i ndən az ad edi l i b həbs edi l məl ər i ,s ür günl ər ə göndər i l məl ər i , xüs us i l ə də böyük Okt yabr i nqi l abı nı nmemar l ar ı ndanol anL evT r ot ks i ni nhəbsedi l i b,1 929c ui l də s ür günəgöndər i l məs ibür okr at i yanıdahadagüc l əndi r di .

AynaSul t anov ai s ədur madan amal l ar ı ,məqs ədl ər iüç ün ç al ı ş mağa dav am edi r di .Says ı z hes abs ı zmaar i f ç i l i ki ş l ər i ndəvəqadı nl arş öbəs i ndə f əal i yyət l ər i ndən s onr a1 929c ui l ,s ent yabr ı n 30da Ayna Sul t anov a Az ər bayc an SSR Maar i fKomi s s ar ıəvəz i nə t əyi n ol undu.“ Şər q qadı nı ” j ur nal ı nda baş r edakt or vəz i f əs i ni t ər k et di kdən s onr a həmkar l ar i t t i f aql ar ı nı ni c r akomi t əl ər i ndəvəz i f əl əral mağabaş l adı .

1 932c ii l dəAyna Sul t anov a Zaqaf qaz i ya Həmkar l arİ t t i f aqıŞur as ı nı n Rəyas ətHeyət i ni n üz vü s eç i l i rvə mədəni yyətböl məs i ni n müdi r it əyi n ol unur .T ükənməz f əal i yyət inət i c əs i ndə Ayna Sul t anov anı n küt l əl ərar as ı nda hör mətvə nüf uz udahadaar t ı r dı .El əc ədəQəz ənf ərMus abəyovvəÇi ngi zİ l dı r ı m ki mii nqi l abç ı l ar günügündən nüf uz l anı r ,bu da bür okt at i k ol ar aq poz ğunl aş maqdaol an haki mi yyət i n mənf əət l ər ii l əüs t üs t ədüş mür dü.

Anc aqküt l əl ər i ndəs t əyi i l əi nqi l abç ı l arget di kc ədahadayüks əkvəz i f əl ər ə qal xmaqdai di l ər .

1 933c üi lf evr alayı nı n 23dəAynaSul t anov aAz ər bayc an Xal q Maar i fkomi s s ar ı nı nmüavi nit əyi nol unur . Şəxs l ər i n vəz i f əl ər ət əyi n edi l mə i ş l ər iUİ K( b) P Zaqaf qaz i ya Öl kə Komi t əs i ni n s əl ahi yyət l ər i daxi l i ndə i di . Anc aq Zaqaf qaz i ya Öl kə Komi t əs i ni nİ c r ai yyə üz vl ər i ni n əks ər i yyət i1 9371 938c ii l l ər də s öz də vət ənə xəyanət l ə günahl andı r ı l ı b ya öl dür ül əc ək ya da s ür gün edi l əc əkdi l ər .

Ayna Sul t anov ai s ə xi dmət l ər i nidaha böyük və daha məs uli ş də gös t ər məs iüç ün Uİ K( b) P Zaqaf qaz i ya Öl kə Komi t əs i ni n və AK( b) P Mər kəz i komi t əs i ni nqər ar ı i l ə1 934c üi l mar t ı n5dəAz ər bayc anSSRXal q Ədl i yyəKomi s s ar ıvəAz ər bayc anSSRAl iMəhkəməs i ni ns ədr ivəz i f əs i nə t əyi nol unur .

21

1 936c ıi l də Sov etSos i al i s tRes publ i kal ar İ t t i f aqı nda c i ddis i yas i hər akat ı ni z l ər igör s əni r di .Haki mi yyət dəbi rç oxyert ut muşbür okr at i ya i s ə yav aş yav aş komponent ş əkl i ndə bür okr at i ya qar ş ıbi r l əş məmi ş , dağı nı qi nqi l abç ı l ar ahüc um et məyəbaş l adı .İ l ki nnövbədə,Qı r mı z ıor du z abi t l ər i ,i nqi l ab qəhr amanl ar ı əks i nqi l abi f əal i yyət də, s os i al i z mə xəyanət l ə günahl andı r ı l ı b həbs edi l məyə baş l adı l ar . Bundan s onr a bür okr at i yavət ənə xəyanətadıal t ı ndaönəml ipar t i yanümayəndəl ər i , i t t i f aq dövl ət l ər i ni n komi s s ar l ar ı ,Öl kə İ c r ai yyə komi t əl ər i ni n üz vl ər i , yaz ı ç ı l ar ,ş ai r l ər ,s ənət kar l ar ,i c t i maixadi ml ərmüv af i q ol ar aq,vət ənə xəyanət ,əks i nqi l abif əal i yyətvəs .ki mimüddəal ar l ayagül l əl əndi l ərya da ömür l ər i ni n axı r ı na qədər s ür günl ər də,həbs xanal ar da ç ür üməyə məhkum edi l di l ər .

Repr es s i yaya mər uzqal anl ar dan bi r i də ömr ünü qadı n hər əkat ıvə s os i al i z mi nəbədiqəl əbəs i nəhəs ret mi şAynaSul t anov ai di .

O, 1 937c ii l də həbs edi l i b,əks i nqi l abif əal i yyətvə vəz i f əs i ndən s ui i s t i f adə et mək i t t i haml ar ıi l ə məhkum ol undu.Nət i c ədə günahkar hes ab edi l divə gül l əl ənməc əz as ıal dı .Al dı ğıc əz ahəyat akeç i r i l di .AynaSul t anov adan ger i yəyal nı zqadı nhər əkat ı ,i ns anl ı ğı nmaar i f l ənməs iüç ünet di yii ş l ər i n xat i r əs iqal dı .El əməhz ,1 9371 938r epr es s i yal ar ıbür okr at i yanı ns os i al i z m uğr undakımübar i z əyə qal i b gəl di yii lol ar aq t ar i xə keç əc əkdi .L eni n, T r ot s kivəyüz l ər l əboş evi ki n,Rus i yavəŞər qxal ql ar ı nı nhərc ürəz i yyət ə qal i bgəl ər əkqur duql ar ıbudövl ət ,bür okr at i yanı nəl i ndəqal mı şvət ar i x s əhnəs i ni nənböyükxəyanət iol ar aqyaddaqal mı ş dı r .

22

İ ş ç i l ər dən Rəngs azi ş ç i dən.

35i l di rki ,bur adai ş l əyi r əm.Nəaz nəç ox35i l .Övl adl ar ı mıbus exi n hes abı nami n bi rəz i yyət l əyet i ş di r mi ş əm.Anal ar ıöl əndən bər ihərbi r qayğı l ar ı nıç əkmi ş əm.İ ndii s ə bu obyekt dən köç ür ük.Səbəbinədi r bi l i r s ən?Bur anı nyi yəs iqumar dapuli t i r i byanədi rbi l mi r i k.Buobyekt i əl dənç ı xar ı b.

Bui ş l ərdəbi z dənxəbər s i zbaşv er i b.

Ar t ı qhərş eyüz əç ı x dı . İ ndibur anı nyenis ahi bibi z dənt əl əbedi rki ,i ş l əmi s i zv axt ıi kən,amma i ndiov axtdeyi l , bur aar t ı qqanunənməni mdi r , öz üm bi l di yi miedər əm öz mül küml ə.Bi zi s t ədi kki ,bi r t əhərbununl adi lt apaq.Qaz anc ı mı zaş ağı düş s ədə,bunabi rqədərpulödəməyər az ıol duq.Baxmada,qaz anc yer i mi z di r .Buş əhər dət əz əs exəköç məkç ət i nvəmümküns üzi ş di r .Həm dəqar ş ı danqı şgəl i r ,bi z ət apş ı r ı l ı bki ,bi rayabur anıt ər kedək.Neyni yək buqı ş ı ?Aç ı qaydı nbur axı l ı r ı qöl ümünpənc əs i nə.

Mənibaş adüş məkol ar , ç ünkibal al ar ı m v ar .Bəsbu bi r ii ş ç i l ərnə et s i nl ər ? !Nec ə uş aql ar ı na baxac aql ar ?Bubi qeyr ət l ərbi z i mç ör əkyuv amı z ıs ökübyer i ndəki m nə l az ı ms ı zpoxt i kəc əkl ər ,bi zi s əs əf al ət ədüç arol ac ayı q.Bunl ar l abər abər büt ünhökümətbunl ar agör əc av abv er məl i di r !Ki mv er əc əkc av ab?Məgər bi z i ns an deyi l i k? Bi z i m əl i mi z i n z əhmət i və qabar ı hes abı na yar at dı ql ar ı mı z dani s t i f adəet , s onr adabel əet , ç ör əyi mi z i al əl i mi z dən, de dav aybur das i z ə yeryox du,budurhərş ey ?Bax,bunl ar aAz ər bayc an hökümət ic av abv er məl i di rvəv er əc ək.

- SSRİyadı nı z dadı r ? Əl bət t ə,yadı mdadı r !Mən öz ümü hərz aman s ov etvət əndaş ıhes ab et mi ş əm.O dövrs adəc əmöht əş əml i kabi dəs ii di .Pul un pul ,yaş ayı ş ı n yaş ayı ş .Yüz l ər l əxal q bi rar adaqar daşki mi .Anc aq onu deyi m ki ,heç yuxudadagör s əydi mi nanmaz dı m odövl ətç ökəc ək.

- Si z c əyeni dənodövrqayı dabi l ər ? Əgərol s a,büt ünr es publ i kal aryeni dənol mal ı dı r .Əvvəl kiki mi .Təkbi z i m öl kəmi z dəi nanmı r am.

- Kommuni s t l ərhaqqı ndanədüş ünür s üz ?

Məni m ki mis adəbi rf əhl əyədayaqdur anvəyenibi rhəyatbəxşedən onl ar dı r ,mənbel ədüş ünür əm.Ənaz ı ndankommuni s t l ərbaş qal ar ıki mi vı dı vı dıboşş eyl ərdanı ş mı r .Aybel əedəc əyi k,ayel əedəc əyi k.Bunl ar anc aqdanı ş ı bxal qıal dadı r l arnağı l l ar l a.Oys aki ,kommuni s t l ərdemi ş di : Çar ıyı xac ayı q,bi rkəl mə-yı x dı l ar ,f əhl əl ər ət əmi nat ,kəndl i yət or paqol du,f aş i s t l ər iməhvedəc əyi k-edi l di .Yənionl arheç nəniboş boş una demi r l ər .O dövr dəkiki mihəyat ı nqayı dac ağı nai s əqəl bəni nanı r am.

23

“Megas t or e”mağazal arş əbəs i ni nqas t r onom ş öbəs i ndəbi ri ş ç i dən.

Məni yulayı nda“ Megas t or e”mağaz al ar ı ndanbi r i ndəs t aj yerol ar aqi ş ə baş l adı m.Əməkmüqavi l əs ibağl anmadıvəmən 1həf t əs t aj yerol ar aq i ş l ədi m.Qanuniol ar aq s t aj yerol ar aq f əal i yyət i mdən s onr ai ş ə qəbul ol ar kən7gününəməkhaqqımənəödəni l məl ii di , l aki nbudaödəni l mədi . Əvvəl c ədənbununödəni l məyəc əyii ş ç i l ər əbi l di r i l i r . İ şv axt ı1 0s aat dı rvəbu müddət dəyeməkv axt ı ( 20 dəqi qə)vəç ay f as i l əs i ( 1 0dəqi qə)xar i c i ndəot ur maqi ş ç i l ər əqadağandı r . Əməkhaqqı 250 manat dı r .Bugündəl i k8manat30qəpi kedi r . İ ş ç i l ər i n əmək haql ar ı nıaz al t maq üç ün əl l ər i ndən gəl əniedi r l ər .

Qadağal arvə c ər i məl ərhəds i z di r .Bu c ər i məl ərar as ı nda müş t ər i l ər ə “ s al am,x oşgəl mi s i ni z ”deməmək,ayaqyol unda s udan “ ar t ı q”i s t i f adə et məkvəbaş qabuc üri s t i s marc ər i məl ər iv ar . İ ş ç i l ərhəyat l ar ı ndanbez mi şvəz i yyət dədi r .Məc bur i yyət dən,i şt apmaq ç ət i nl i yi ndən200manat apaket ç ii ş l əyəni ş ç i l ərbel əv ar dı .Çöl dəkieht i yat i şqüvvəs i nə( i şaxt ar an i ş s i z l ər )güvənər ək i ş ç i l ər ə hədəqor xu gəl i r l ər .

Gör əs ənmar ket l ərş əbəkəs i günl üknəqədərqaz anı r ?Bununneç əf ai z i bi z i ş ç i l ər əç at ı r ?Mar ket i ns at ı şpr os es igöz ümüz ünqar ş ı s ı ndadı r .Bi z əqar ş ı i ns anki mimünas i bətbəs l əmi r di l ər . İ ş ç i l ər i nbi r bi r i nis at mas ıüç ünqeyr i i ns aniş ər ai tyar adı l ı b.Şüphəs i zki , buna ç ox az i ş ç igedi r ( al danı r ) .Hərkəsi s t i s mar ı nf ər qi ndədi r .Di gər mar ket l ər dədəvəz i yyətf ər ql ideyi l .Ağı ri şş ər ai t imənii ş dənç ı xmağa v adaret di .

İ ş ç idüş məniMegas t or edən “ç əki ç or aq”l ıaf i ş a

24

Tokardəzgahıi ş ç i s i ndən.

Ar t ı qpens i yav axt ı mdan3i lkeç i bammahəl əm dəbuz av oddayam. Əs l i ndəmənot ur mal ı ,dövl əti s əməni m yer i məpens i yaüç ünhərş eyi et məl i di r .Müdi r i yyət ədəş i kayət i mibi l di r əndə,deyi r:“ Getöz ündüz qoş el əs ənədi ni .Hərş eyimüdi r i yyətel ədi ,daynol du? ” .O i mkani s əyox du.

Kül f ətböyük,qaz ancaz .Sov ethaki mi yyət idövr üol s aydı ,Mos kv ayabi r məkt ub və1ayai ş i nnec əl az ı mdıhaz ı r dı .Dövl ətevv er məl i di ,t or paq v er məl i dii ş ç i s i nə.İ ndi kiyaş adı ğı m evi s ə,1 962c ii l dəpar t i yakomi t əs i t ər əf i ndənş of erat amav er i l i b.

Fr ezdəzgahıi ş ç i s i ndən.

Müəs s i s ədə f əhl ə eht i yac l ar ı nıqar ş ı l ayac aq heçbi rt i bbivə baş qa böl məl əryox dur . İ şdəz gahl ar ı mı züç ünz ər ur iol anbəz ii şapar at l ar ıSov et v axt ıRus i yadanxüs us is i f ar i ş l əpul s uz par as ı zget i r i l mi ş dibur a.Sadəc ə yeniqur ul an hökümətbunl ar ı n hamı s ı nıs at dıyar ı bayar ıuc uzqi ymət ə xar i c ə.Sor uş andadadedi l ər:“ Şər ai t idahadayaxş ıet məküç ünqaz anc l az ı mdı ” .Hanıqaz anc ?Qaz ancget diməmur l ar ı nc i bi nə.Zəhməthaqqı düş düaş ağı ,apar at l ar ı mı zdaol duz i bi l .Bundanar t ı qnədemək?

Svar kai ş ç i s i ndən.

O gün bi rpol i spol kovni kigel i b eviüç ün dam ş əbəkəs iyı ğdı r ı r .

T ur baqaynaqi ş l ər i nihəl lel ədi m.Zəhməthaqqı60AZN edi r di .O pul dan damənəqal anol urc əmi1 0manat .Qal anpulobyekt dəv er gi ,s u,i ş ı qvə ar endapul unagedi r .60 AZN pul u bu vəl ədüz nadeyi redi m 40 AZN. Camaat danmi l yonl aryeyi r s ənhar amhar am,nəol duni yəkəs i r s əni ndi boğaz ı mdanç ör əyi ?Obyektmüdi r i yyət idəüs t üməhədəgəl i rki ,dövl ət məmur ui l ənəmübahi s əapar ı r s an?Axı rz oryol ui l əoi şüç ünv er dimənə pol i s40 manat ı ,or dan damənəqal an ol du 3 AZN.3 günəol an ai l ə qaz anc ı m.

Mənnec əbupul l aai l əmivəöz ümüs axl ayı m 34günə?Üs t əl i k evi n kommunaleht i yac l ar ı nıdemi r əm.

Qaynaqi ş ç i s i ndən.

Oğl um,bel ədanı ş aqki ,bur adabi rqanunv ar .Fəhl əl ər i nözar al ar ı nda ol anqanunu. Əgəri ş ç i s əns əvəAz ər bayc anRes publ i kas ı ndayaş ayı r s ans a, deməl is ən əl i yevç i l ər idəs t əkl əyə bi l mər s ən!Əgər dəs t əkl əyi r s əns ə, deməkbu dünyanı n gəl mi ş keç mi şən ş ər əf s i zi ns anı s an!Nəf i ki r l əş ək bunl arhaqda?Nəmüs bətş eyf i ki r l əş ək?Öz ündəgör ür s ən, günün, i s t i ni n, pal ç ı ğı ni ç i ndəi ş l əyi r i k, al ı r ı qbi rdamc ıpul , dəys i nonl ar ı nt əpəs i nə-həl ə dəbəyənmi r l ərbi z i ,nar az ı dı r l arxi dmət dən.Canı m qur banol s unSov et hökümət i nə!Al l ahömürv er s əyaş as am bi r az , qoyohaki mi yyət i nyeni dən qur ul mas ı nıgör üm bi r c ə.

Məni m dəbal al ar ı mv ar .

Onl arheçol mas agöz əl yaş as ı nos i s t emdə.( göz l ər idol ur )Qoybunəc i squyus undabat mas ı nl ar məni m ki mi .

25

MƏZHƏBMÜHARİ BƏLƏRİ NƏ QOŞULANLARHAQQI NDA BƏYANAT Bi l di yi ni z ki mi ,di gər müs əl man öl kəl ər i ndən ol duğu qədər bi z i m öl kəmi z dən də Y axı n Şər qdəki r adi kal di ni t er r or i s t qr upl aş mal ar a qoş ul anl arv ar .Buş əxs l ərəs as ənBakı ,Şəki ,Zaqat al a,Bal akənvədi gər böl gəl ər dən,T ür ki yəv as i t əs ii l əİ Şİ Dt ər əf i ndəvur uş maqüç ünSur i yaya yol adüş ür l ər .T ür ki yəni nAKPhökümət is ər hədl ər i ndəmüxal i f ət i nx eyr i nə addı m at ı r .90c ıi l l ər dənöl kəmi z dəs ayl ar ıar t anv ahabi l ər i ndaxi l i ndən ç ı xanr adi kals əl əf i l ərdahaç oxbuyol aəlat ı r l ar .

Az ər bayc anxal qı naxasol mayanr adi kal di ndar l ı ğı nmeydanagəl məs i ni n s əbəbihəm öl kədəkii qt i s adivəz i yyət i ni ns anl ar dayar at dı ğıhəyat aqar ş ı s oyuql uqvəbununyer i nidi nir adi kal l ı ğı ndol dur mas ı ,həm dəxar i c dən öl kəmi z əgəl i bt əbl i ğatapar an,Səudi yyəƏr əbi s t anı ,Mi s i rvəs .öl kəl ər də t əhs i lal ı b pr opoqandaməqs ədii l əöl kəyəqayı dan “ di n adaml ar ı ” dı r .

Az ər bayc ani ş ç i l ər ivəkəndl i l ər ibuməs əl əyəbi ganəyanaş mamal ı dı r .

Xal q özövl adl ar ı nıbuz əhər l ic ər əyanl ar danqor umal ıvəözmənaf es i ni ndi ni z əmi ndədeyi l ,s i nf iz əmi ndəol duğunuanl amal ı dı r .

Sonbi ri l dəSur i yaor dus unungüc l ənməs i ,Rus i yanı ndəs t əyi ni nar t mas ı s əbəbii l əAz ər bayc andanSur i yayagedənl ər i ns ayımi ni mumaeni b.L aki n buöl kəmi z dəhəl ədəf i ki r l ər i ni yayan“ di nadaml ar ı ” nı nv arol mas ı f akt ı nı i nkaret mi r .

Y axı nŞər qi mper i al i z mi noyunl ar ınət i c əs i ndəx eyl iqar ı ş ı b.Böl gəni n i ş ç i l ər ivəkəndl i l ər i ,əz i l ən xal ql ar ıvəmi l l ət l ər iözaz adl ı ql ar ıuğr unda mübar i z əapar ı r l ar .İ nqi l abç ımar ks i s t l ərol ar aqvəz i f əmi zbumübar i z əni n qar ş ı s ı nda maneə t ör ədən “ qar a qüvvəl ər ə” qoş ul maq üç ün gedən öl kəmi z dəkic ər əyanl ar a qar ş ımübar i z ə apar maq,dövl ət ibu ş əxs l ər ə qar ş ınəz ar ət iar t ı r mağaməc buret məkvədi nir adi kal l ı ğaqar ş ıhəm də nəz ər imübar i z əapar maqdı r .

26

Di nir adi kal l ı ğaöl kəmi z dəyeryoxdur !

Məhvol s uni mper i al i z m!

Məhvol s unİ Şİ Dvədi gərt er r orqr upl aş mal ar ı !

Yaş as ı nOr t aŞər qxal ql ar ı nı naz adl ı q mübar i z əs i !

1 2av qus t ,201 7c ii l .

SOSİ AL İ STEL M.

27

Avr opaAr al ı qdəni zikonf r ans l ar ı Avr opaAr al ı q dəni z ikonf r ans l ar ı“ Kr i s t i an Rakovs kiBal kan Sos i al i s t Mər kəz i ”vəRedMed( Qı r mı z ıAr al ı qdəni z i )i nt er nets ayt ıt ər əf i ndənt əş ki l ol unur .Buz amanaqədərdör dbel əkonf r anskeç i r i l i b.Bunudabi l di r əkki , T ür ki yədən qar daş par t i yamı z ol an Dİ P ( Devr i mc iİ ş ç i Par t i s i ) də Yunanı s t andanEEK ( İ nqi l abç ıİ ş ç iPar t i yas ı )i l əbi r l i kdəbukonf r ans l ar ı n t əş ki l at ç ı s ı dı r . Dör dünc ü İ nt er nas i onal ı n Y eni dən Qur ul mas ı( Dİ YQ) t əş ki l at ı nı nüz vl ər i ol andi gərpar t i yal arbur adai ş t i r akedi r , əgəri ş t i r akbaş t ut mur s a,dəs t əkv er i r l ər .

Bi r i nc iAvr opaAr al ı qdəni z ikonf r ans ı201 3c üi l dəbaşt ut muş dur .Bu konf r ans ı nkeç i r i l mət ar i xiGez ihadi s əl ər ii l əbaş l ayanxal qüs yanıdövr ü i l əüs t üs t ədüş ür .İ nt er nas i onalabhav adakeç ənkonf r ans daT ür ki yədən, Yunanı s t andanvədi gəröl kəl ər dəngəl əni nqi l abç ı l ari ş t i r aket mi ş di r . İ ki nc ikonf r ans201 4c üi l də 2930 mar tt ar i xl ər i ndə Yunanı s t anı n payt axt ıAf i nada,Ukr aynadaxi l imühar i bəs i ni nənqı z ğı ndövr ündət əş ki l ol unmuş du.

Budat əbi i ki , Ukr aynaməs əl əs i ni konf r ans ı nəs asmövz us una ç evi r mi ş di r .Bukonf r ans daRus i ya,Ukr ayna,Bal kan,Şər qiAvr opavəOr t a Şər q öl kəl ər i ndən də nümayəndəl əri ş t i r aket mi ş di r .Konf r ans aqat ı l an nümayəndəl əri nt er nas i onal i s tdavr anı şs ər gi l əmi şvəUkr aynat əms i l ç i l ər i vəi ş ç i l ər idəDör dünc üİ nt er nas i onal l ahəmr əyl i knümayi şet di r mi ş l ər . Üç ünc üAvr opaAr al ı qdəni z ikonf r ans ıi s ə201 5c ii l1 820i yult ar i xi ndə, Af i nadakeç i r i l mi ş di r .Konf r ans dan əvvəl ,5 i yult ar i xi ndəYunanı s t anda r ef er endum keç i r i l mi ş ,xal q Avr opaİ t t i f aqı nı n“ kəmərs ı xma”s i yas ət i nə yoxdemi ş di r ,l aki nÇi pr ashökümət i ni nger iç əki l məs i ,xal qaxəyanət ii l ə qar ş ı l aş mı ş dı r .Bu hadi s əl ər i ni ş ı ğı nda,konf r ans da həm Yunanı s t anda, həm Avr opada,həm dədünyadai ş ç is i nf i nər əhbər l i kedəc əki nqi l abi hər əkat ı npr oqr amımüz aki r əol unmuş dur .

I VTəc i l iAvr opaAr al ı qdəni zikonf r ans ı Nəhayət ,I VTəc i l iAvr opaAr al ı qdəni z ikonf r ans ı201 7c ii l də,Okt yabr i nqi l abı nı nvəFəl əs t i ndəs i oni s ti ş ğal ar əv acv er ənBal f ourdekl ar as i yas ı nı n 1 00c üi l i ndə başt ut du.Konf r ans262728 may t ar i xl ər i ndə Af i nada keç i r i l ər ək,Avr opanı n,Or t a Şər qi n müxt əl i föl kəl ər i ndən ol an i nqi l abi hər əkat l ar ıbi ryer ət opl adı .

Bi l di yi mi z ki mi yaş adı ğı mı z dövr kapi t al i z mi n z i ddi yyət l ər i ni n kəs ki nl əş di yidövr dür .Üç ünc ü Böyük Böhr an öz üi l ə bi r l i kdə dünya mi qyas ı ndai nqi l abiper s pekt i vl ərgət i r mi ş di r .Keç di yi mi zi l l ər də 28

Avr opada,Y axı nŞər qdəvədünyanı nmüxt əl i fböl gəl ər i ndəbi rç oxxal q üs yanl ar ıvəi nqi l abihər əkat l ar ı nş ahi diol duq.İ mper i al i z m bəş ər i yyət i üç ünc ü dünya mühar i bəs ii l ə üz üz ə qoymuş dur .Bel əş ər ai t də dünya i nqi l abıpot ens i al ıdaar t mağabaş l ayı r .Budai ş ç is i nf i ni nbi r l əş məs i nivə i nqi l abihər əkat ar əhbər l i k üç ün v ahi d bi rt əş ki l at ı n ol mas ıməs əl əs i ni gündəməgət i r i r .Bu s əbəbdən I V konf r ansməhzi mper i al i s tz ül məvə i s t i s mar aqar ş ımübar i z əapar an büt ün hər əkat l ar ı n or t aq pr oqr amı nı n müəyyənedi l məs ibaxı mı ndanol duqc aəhəmi yyət l i di r .

Bu i l kikonf r ans ı n başt ut mas ıi l əkonf r ans l arkəmi yyətvəkeyf i yyət c əhət dənnəz ər əç ar pani nki ş afyaş adı .Bel əki ,bui lBal kanöl kəl ər i ,Or t a Şər q,Qaf qazböl gəs i ,Ukr ayna konf r ans da daha geni şt əms i lol undu.

T ür ki yəvəYunanı s t anl ayanaş ı ,Ki pr ,Makedoni ya,Bos ni yaHer s oqovi na, Ukr aynadan “ Axı na qar ş ı ”s os i al i s tt əş ki l at ıf el ən i ş t i r ak edər kən, Bol qar ı s t andan yol daş l ar ,Donet s kdən bi ryol daşvə Ukr ayna s os i al i s t t əş ki l at ıBor odbat əms i l ç i s ikonf r ans as kypev as i t əs i l əbağl andı .Hərnə qədəruz aq ol s ada,Ar gent i nadan PO ( Par t i do Obr er o -İ ş ç ipar t i yas ı ) konf r ans dai ş t i r aket di .Fr ans adanRORuni ş t i r akıbaşt ut du.

ROR ( Dör dünc üİ nt er nas i onal ı nY eni dən Qur ul mas ıt əş ki l at ı nı n bur ada yar at mı ş ol duğu “ Renai s s anc e Ouvr i èr e Rév ol ut i onnai r e” İ nqi l abç ı Pr ol et arY eni dənDoğuşt əş ki l at ı )ç oxgeni şç evr əyəmal i kol mas abel ə, onl ardabui lbəz idi qqət əl ayi qi nqi l abif əal i yyət l ərhəyat akeç i r mi ş l ər .

Bundanbaş qa,konf r ans daİ r annümayəndəl ər i ,Mac ar ı s t andanEs z mel et , İ t al i yadanPCL( Kommuni s tİ ş ç iPar t i yas ı ) ,Fi nl andi yadanMTL ,Rus i yadan RPK,OPK,Алт ернат ивйkonf r ans dai ş t i r akedi r di .Y aponi yadanİ nqi l abç ı Kommuni s tPar t i ya,ABŞdan i nqi l abç ıyol daş l ardəs t əkl ər i nibi l di r di l ər .

Bunl ar l a yanaş ıCənubiAf r i ka i kiz i yal ıi l ət əms i lol unmuş du.L aki n konf r ans ı nənmühüm hadi s əs iFXQCi n( Fəl əs t i nXal qQur t ul uşCəbhəs i ) i ş t i r akıol du.Çünkibi l di yi mi z ki mi ,Fəl əs t i n hal haz ı r da dünyanı n ən qaynar münaqi ş ə böl gəl ər i ndən bi r i di r və həl l i ni göz l əyən böyük pr obl emdi r . FXQCni n konf r ans a qat ı l mas ı bur adakı i ş ç is i nf i ni n mübar i z əs i ndəböyükaddı mdı r .

Bui l kikonf r ans ıbi z i m üç ünəl amət daredəndahabi rf akt oruz aqdanda ol s a konf r ans da i ş t i r ak et məyi mi zol du.Qeyd edək ki ,bu konf r ans da i ş t i r akı mı zdaDİ Pv as i t əs ii l əmümkünol muş dur .Vi z apr obl emiyaş andı ğı üç ünş əxs əni ş t i r akı mı zbaşt ut mas ada,konf r ans aSos i al i s tEl m adı ndan mes ajgöndər məkl əki f ayət l əndi k.

Mes aj ı mı zDİ Pnümayəndəs it ər əf i ndən konf r ans das əs l əndi r i l di .

Mes aj ı mı z da i l k əvvəl ,Az ər bayc an i nqi l abç ımar ks i s t l ər iol ar aq konf r ans adəs t əyi mi z i ,onunkeç i r i l məs i ni nönəmi nivəi mper i al i z məqar ş ı 29

dur uş umuz udi l əgət i r mi ş i k.Dahas onr a,Az ər bayc anı nbugünkivəz i yyət i i l ə əl aqədar ol ar aq ol i qar xi k haki mi yyət i n xal qıəz məkdə ol duğunu, yeni yenif or mal aş maqdaol anmüxal i f ət i namans ı z c as ı nas us dur ul mas ı nı , haki mi yyət i n mi l l i yyət ç i ,et ni k,i r qç is i yas ət i ni ,qanuns uz l uql ar ı n qanun hal ı na gət i r i l məs i ni ,xal qı nz əhmət keşkəs i mi ni n həf t əl i k 60 s aatağı r ş ər t l ər dəi ş l ədi yi nivəs .buki mipr obl eml ər ivur ğul amağıl az ı m bi l mi ş i k.

Qaf qaz öl kəl ər i ndəkimi l l i et ni k münaqi ş əl ər i n bi t məs iüç ün s os i al i s t i nqi l abı nı nv ac i bl i yi niqeyd et mi ş i k.Nəz ər əç at dı r mı ş ı q ki ,Az ər bayc an, Er məni s t anvəGür c üs t anxal ql ar ıi mper i al i z mdəneynidər əc ədəəz i yyət ç əki r l ər .Buxal ql ar ı nr i f ahı nı nyal nı zbüt ünz əhmət keş l ər i nbi r l əş məs i ndə, s os i al i s ti nqi abı ndavə Qaf qazSos i al i s tFeder as i yas ı nı n yar adı l mas ı nda ol duğunu da bi l di r mi ş i k. Mes aj ıi nqi l abi s al aml ar ı mı z l a bi t i r ər kən Dör dünc üİ nt er nas i onal ı nyeni dənqur ul mas ı nadaözdəs t əyi mi z ii f adə et mi ş i k.

Konf r ans ı nəs asməs əl əl ər i

Bi l di r di yi mi zki mi ,konf r ans1 91 7c ii lOkt yabri nqi l abı nı n1 00i l l i yi nə t əs adüfet mi ş di r .Bunagör ədəL eni nvəT r ot s ki ni nöndər l i yi ndəkiböyük i nqi l abı nt əc r übəs i nə ar xal anar aq,dünyanı ç al xal ayan i mper i al i z mə, mühar i bəyə,f aş i z mə,bar bar l ı ğa qar ş ımübar i z əş üar ıkonf r ans ı n hər anı nda di l l ər dən düş mədi .Bi l di r i l diki ,konf r ans ı n keç i r i l məs imüxt əl i f öl kəl ər dəkii nqi l abç ıpar t i yal ar ı ,üns ür l ər i ,hər əkat l ar ıi nt er nas i onalbi r t əş ki l at dabi r l əş di r məküç üni r əl i yədoğr uat ı l mı şböyükaddı mdı r .

30

Konf r ans daəs asmüz aki r əmövz ul ar ı ndanbi r idəFəl əs t i nvəs i oni s ti ş ğal məs əl əs ii di .Konf r ans ı ni ki nc igünündə“ Bal f our danT r ampaəs ar ət i n1 00 i l i ” baş l ı ğı i l ə az ad Fəl əs t i n uğr unda hər əkat a və s i oni z mə qar ş ı mübar i z əyə dai ri c l as keç i r i l di .“ Fəl əs t i nl iSi yas iDus t aql arHəmr əyl i k Hər əkat ı ” nı n Avr opa nümayəndəs i Məhəmməd Hat i b Fəl əs t i n mübar i z əs i ni nt ar i xi ndənvəs i oni z məqar ş ımübar i z ədənbəhset di .Daha s onr a Ar gent i nadan Par t i do Obr er onun ( Dİ Pi n qar daş par t i yas ı ) nümanyəndəs i Raf ael Sant os f əl əs t i nl i dus t aql ar ı n ac l ı q aks i yas ı na uz aqdandaol s adəs t əkv er di kl ər i nis öyl ədivəAr gent i napar l ament i nə dus t aql ar ı nt əl əbl ər i ni nyer i nəyet i r i l məs ihaqdav er di kl ər it əkl i f it əqdi m et di .Fəl əs t i ni n ən böyüks os i al i s tt əş ki l at ıol an Fəl əs t i n Xal q Qur t ul uş Cəbhəs i ni nkonf r ans ı nc ağı r ı ş ı nac av abv er ər əkkonf r ans dai ş t i r akıi c l as ı n vəkonf r ans ı nənəhəmi yyət l ihadi s əl ər i ndənbi r iol du.Bui c l as dai kiqər ar qəbuledi l di : 1 .Bunl ar dani l kiFXQCi l əbi r l i kdəkonf r ans ı nt əş ki l at ç ı l ar ı nı nhaz ı r l amı ş ol duğubi l di r i şi di .Bi l di r i ş dəİ s r ai lFəl əs t i nii ş ğaledənqeyr i qanunibi r güc ,i mper i al i z mi n bur adakıəl al t ı s ıadl andı r ı l ı r ,bu dövl ət yı xı l mal ı , yer i ndəv ahi ddemokr at i k,dünyəvi ,s os i al i s tFəl əs t i ndövl ət i ni nqur ul mal ı ol duğui f adəedi l i r .

2.Di gərqər ari s əFXQCni nOr t aŞər qdə,Bal kanl ar da,ümumi yyət l ə, Ar al ı q dəni z iböl gəs i ndə i mper i al i z mə,s i oni z mə,mür t əc er ej i mə qar ş ı di gərs olpar t i yavət əş ki l at l ar l a,i ş ç ihər əkat l ar ıi l əbi r gəmübar i z əs i ni n t əş ki ledi l məs iyol undaaddı ml arat ı l mas ıi l əbağl ıol du.

Konf r ans ı ni ki nc igünündə,həmç i ni n,di gərbi ri c l asŞər qivəQər bi Avr opa, Bal kanl ar və köhnə Sov et Res publ i kal ar ı ndan gəl ən nümayəndəl ər l ə bi r l i kdə keç i r i l di .Bu öl kəl ər dəki( Mac ar ı s t an,Pol ş a, İ t al i ya, Rus i ya, Makedoni ya, Fi nl andi ya, Fr ans a) vəz i yyət konf r ans i ş t i r akç ı l ar ıt ər əf i ndənmar aql aqar ş ı l andı .

Ukr aynadan“ Axı naqar ş ı ”t əş ki l at ı nı nüz vüPet r( t əhl ükəs i z l i kməqs ədii l ə s oyadıqeydedi l mi r )ni t qi nis onl andı r dı qdaona,onunt əş ki l at ı nı nDonet s kl ə əl aqəyar adı byar at mamas ı haqqı ndas ual v er i l di .

Pet rəvvəl c əbel əc av abv er di : “ Bu s ual ı nc av abımənii l l ər l əhəbs əməhkum edər ” .L aki n bi rqədərs onr a bi l di r diki ,əl bət t ə,nümayəndəs iol duğu t əş ki l atDonet s kl əəl aqəl əryar adı r .

Ukr aynadan di gərt əş ki l at l ar ı n üz vl ər ii s əs kype yol ui l ə əl aqə yar adar aq öl kəl ər i ndəkimübar i z ədənvəs i yas ivəz i yyət dənbəhset di l ər .

Konf r ans ı n üç ünc ü və s on günündə keç i r i l ən i l ki c l as da i mper i al i z mi n bəş ər i yyətüç ünyar at dı ğıdahabi rpr obl em –mi qr antpr obl emii ş ı ql andı r ı l dı .

Mi qr ant l ar a dəs t ək məqs ədi i l ə qur ul muş “ Həmr əyl i k Şəbəkəl ər i Koor di nas i yas ı ”t əş ki l at ıadı ndandanı ş anDi naReppabi l di r diki ,mi qr ant l ar ıya mühar i bədə həl ak ol maq,ya da öl kəl ər i ndən uz aqda i ns anl ı qdan kənar ş ər ai t dəyaş amaqdi l emmas ıqar ş ı s ı ndaqoyanməhzkapi t al i z mdi r !

31

Dahas onr aDİ Pi nqar daşpar t i yas ı ,Dİ YQi nYunanı s t andakıt əms i l ç i s iEEKi n ( İ nqi l abç ıİ ş ç iPar t i yas ı )üz vüKat er i naMat s as“ Mi qr antpr obl emikomi t əs i ” ni n haz ı r l adı ğı bi l di r i ş i oxudu. İ mper i al i z mi n böl gədə yar at dı ğı mühar i bə oc aql ar ı ndan qaç ar aq ümi dibaş qaöl kəl ər dəgör ən mi qr ant l arüç ün Ar al ı q dəni z iöl üm dəni z i nə ç evr i l mi ş di r .Bunun məs ul i yyət i nii mper i al i z m daş ı yı r !

Yunanı s t an hökümət i ni n mi qr ant l ar a gös t ər di yial ç al dı c ımünas i bət ,Aİvə T ür ki yəar as ı ndai mz al ananmi qr ant l ar l abağl ımüqavi l əi ns anl ı q üç ünut anc mənbəyi di r .Bi l di r i ş də mi qr antpr obl emi ni n həl l iol ar aq s ər hədl ər i n ar adan qal dı r ı l mas ıvəbi r l əş mi şs os i al i s tAvr opagös t ər i l i r .Bu mət ni n oxunmas ı nı n ar dı nc a əf qan bi rmi qr antç ı xı şet di .O,konf r ans a qat ı l anl ar a gös t ər di kl ər i həmr əyl i küç ünözt əş əkkür ünübi l di r divəmi qr ant l arar as ı ndakıhəmr əyl i yi n dəv ac i bl i yi niqeydet di .

Songününi ki nc ii c l as ıi s əOr t aŞər qvəQaf qazöl kəl ər ii l əbağl ıi di . Əvvəl c əDİ Püz vüT ür ki yədəkivəz i yyət , Er doğanı nqur duğui s t i bdadr ej i mi haqqı ndaməl umatv er di .Ni t qi ni ns onundabi l di r diki ,i ş ç is i nf i nəvəonun par t i yas ı naqal i bgəl əc əyi nidüş ünənl ərç oxyanı l ı r !

Ki prnümayəndəs ibur adakıvəz i yyət i nkeç di yimər həl əl ərhaqqı ndaqı s a məl umatv er di .

Sonr aAz ər bayc andanSos i al i s tEl mi nmes aj ıoxundu.

Vi z a s əbəbii l əqat ı l abi l məyənbi ri r anl ıi nqi l abç ımar ks i s t i ndəİ r andakeç i r i l ən s eç ki l ərbar ədəkonf r ans agöndər di yimes ajs əs l əndi r i l di .

Sur i yamöz us undabi rDİ Pl i yol daşdanı ş dı .

Sur i yadakı hər əkati ç ər i s i ndə bi ri nqi l ab axt ar mağı n boşbi ri şol duğu bi l di r i l divə bur adakıs öz də i nqi l abç ıüns ür l əri f ş aedi l di .Baş l anğı c daxal qüs yanıol anhər əkat ı ndaha s onr adan daxi l imühar i bəyə ç evr i l di yi nivur ğul ayan yol daş ,Roj ov anı n bur ada bi rümi d ki mimeydana gəl di yi ni ,l aki ns on dövr l ərdə onun Amer i kanı nt əs i r ial t ı na düş düyünü gös t ər di .Əks i nqi l aba qar ş ıbüt ün güc l ər i mi z ibi r l əş di r i b,t əş ki l at l anmağı nv ac i bl i yi ndəndanı ş ı l dı .

Həm s ongünün, həm dəkonf r ans ı ns onunc ui c l as ı , 1 00i l l i yi qeydol unan Okyabri nqi l abı naayr ı l mı ş dı .Okt yabri nqi l abı nı nyal nı zr usxal qı nı ndeyi l , həm dəbur adai ş t i r aket mi şOr t aAs i yadanQaf qazxal ql ar ı nadəkbüt ün müs əl man xal ql ar ı n da i nqi l abıol duğu di l ə gət i r i l di .Bi l di r i l diki ,SSRİ dünyadayeganədövl əti diki ,adı ndahərhans ıbi rc oğr af i yanı n vəya mi l l ət i nadı nıdaş ı mamı ş dı r .L eni nvəT r ot s ki ni n“ Dünyas os i al i s ti nqi l abı ! ” ş üar ı nı ngəl əc əkmübar i z əl ər i mi z dəyol umuz ai ş ı qs al ac ağıi f adəedi l di .

Konf r ans daqəbuledi l ənqər ar l ar Üçgününyekunundabi rs ı r av ac i bqər ar l arqəbuledi l di .Konf r ans ı n Er doğan r ej i mi ni n qadağan et məs i nə baxmayar aq f abr i kl ər i ndə, küç əl ər dət ət i l qadağas ı naqar ş ı mübar i z əedənŞi ş ec am i ş ç i l ər i i l əhəmr əy ol duğunubi l di r ənbi rqər arhamı l ı ql aqabulol undu.Mi qr ant l ar l a 32

həmr əyl i khaqqı ndabi rbi l di r i ş ,Yunanı s t andakıs i yas idus t aql ar ı nqanuni haql ar danməhr umi yyət i nəs onqoyul mas ı nadai rbi rqər ar , Qaz axı s t ani ş ç i hər əkat ı nı n əz i l məs iəl eyhi nə bi r qər ar ,Bal kan öl kəl ər i ndə xal ql ar ı n düş mənç i l i yi nə qar ş ıqar daş l ı q və ant i i mper i al i s tmübar i z əyə ç ağı r ı ş haqqı ndabi rqər ar ,L at ı nAmer i kas ıhaqqı ndaPO t ər əf i ndənv er i l ənbi r qər ar , Okt yabri nqi l abıhaqqı nda1 00c üi lbi l di r i ş iqəbuledi l di .

Konf r ans ı n büt ün v ac i b məs əl əl ər i niöz ündə bi r l əş di r ən Nət i c ə hes abat ı nda Ros a L üks embur qun “ Y as os i al i z m,yabar bar l ı q! ”i f adəs i ni n günümüz dəhər z amanki ndən daha ç ox akt ualol duğu vur ğul andı .Nət i c ə hes abat ıda büt üni ş t i r akç ı l art ər əf i ndənqəbulol undu.

33

OKTYABRİ NQİ LABI1 00 YAŞI NDADI R! T ar i xi ns anl ı ğı nənböyükmüəl l i mi di rvəbi z əhərgündayanmadanyeni ş eyl əröyr ədi r .İ ns anl ı qi s əi nki ş af agedənyol dat ar i x dənöyr əndi kl ər i ni s ı namaq, pr akt i kada yoxl amaq məc bur i yyət i ndədi r . Pr akt i kada yoxl adı ğı mı zvə böyük eht i malbaş ı mı z a gəl ən ən mükəmməlş ey i s ə “ i nqi l abdı r ” .İ nqi l abbi rç oxş əxsvəyaayr ı ayr ıqr upl arüç ünbaş qabi r mənav er i rvəbaş qabi rəhəmi yyətkəs bedi r .Bəsi nqi l abnədi r ?İ nqi l ab s öz ünhəqi qimənas ı ndadəyi ş i kl i kdi r .T ar i xi nözköhnədarç ər ç i vəs i ndən s ı yr ı l ı b,yeni l i yə,daha müt ər əqqiol an baş qa bi rs f er aya keç i ş i di r .Ən az ı ndanFr ans ı zi nqi l abıvəHegel dənbuyanai nqi l abbi rbaş aol ar aqbu mənadai ş l əni r .İ nqi l abəks ərhal l ar daar t ı qözdarç ər ç i vəs i nəs ı ğmayan, köhnəl mi şi c t i mai s i yas if or mas i yanıbi ryeni s ii l əəvəz l əyi r ,haki mi yyət i mür t əc eqüvvəl ər dənal ı bdahat ər əqqi pər vərgüc əv er i r .

Həyatz i ddi yət l ər i nqar ş ı l ı ql ımübar i z əs ii ç i ndəkeç i bget məkdədi r .İ ş ç i s i nf i ni nböyüköndər l ər iKar lMar ksvəFr i dr i xEngel ss i ni f l ərar as ı ndakı ant aqoni s tz i ddi yət l ər i gör müş , öz l ər i ni n “ Kommuni s t Par t i yas ı nı n Mani f es t i ” ndə qeyd et mi ş di r l ər :“ İ ndi yə qədər mövc ud ol an büt ün c əmi yyət l ər i nt ar i xis i ni f l ər mübar i z əs it ar i xiol muş dur ” .K. Mar ks və F .

Engel s əgör əs i ni f l ərar as ı nda“ əbədibi rant aqoni z m ol muş ,onl argah gi z l igah da aç ı qş əki l də dai m bi r bi r ii l ə mübar i z ə apar mı ş l arvə bu mübar i z ə həmi ş ə büt ün c əmi yyətbi nas ı nı ni nqi l abis ur ət də yeni dən qur ul mas ıvə ya mübar i z ə edən s i ni f l ər i n hamı s ı nı n məhv ol mas ıi l ə nət i c əl ənmi ş di r ” .Bi zs os i al i s t l ərol ar aq müdaf i ə et di yi mi zş ey də t am ol ar aq budur :T ar i xi n bi z ə öyr ət di yivə qabağı mı z a qoyduğu yeganə, al t er nat i viol mayanbuyol uget mək.Buyoli nqi l abyol udur .Bi z l ərbuyol a i ns anı n i ns ana hər c ür z ül m et məs i nə qar ş ı mübar i z ə et mək, z əhmət keş l ər iac l ı q,s əf al ətvəhəqar ət dənxi l aset məkuğr undamübar i z ə et mək,i ns anl ı ğı nyeganəqur t ul uş uol an“ s os i al i z m”c əmi yyət i niqur maq üç ün ç ı xı r ı q və bu yol da bi z əı ş ı qt ut an i s ə xal q hər əkat l ar ı na ol an ümi di mi zvə“ BöyükOkt yabri nqi l ab” ı nı nqoyduğuəhəmi yyət l it əc r übədi r .

Bundan düz1 00 i lqabaq Pet er bur q küç əl ər iç ox hər əkət l ianl ar yaş ayı r dı . İ ns anl arküç əl ər əaxı ş mı ş , mövc udhökümət dənvədünyadanbi r ş eyl ər i s t əyi r di l ər . Ki mi l ər i nə gör ə bu hər əkət l i l i k bər abər l i ki s t əyi , ki mi l ər i nəgör əi l ahiədal əti s t əyi ,ki mi l ər i nəgör ədəbuköl əl ər i ns adəc ə ol ar aqağal ar ı nabaşqal dı r mas ıi di .Dövr ünbaşnaz i r iKer ens kiəs gər ,i ş ç i vəkəndl i l ər i ni nqi l abiəhv al r uhi yyəi l əhaki mi yyət əqar ş ıol andur uş una 34

əs əbl əş i b onl ar a“ as iköl əl ər ”demi ş di .Anc aq T r ot s kiyol daş ı ndadedi yi ki mi “ Onun( Ker ens ki ni n)baş adüş mədi yi ki ç i kbi rş eyv ari di : i nqi l abz at ən, ar t ı qköl əl i kdənc anı nıqur t ar maqi s t əyənköl əl ər i nbaşqal dı r mas ıdemək i di ” .

25okt yabr( 7noyabr )günü V. İ .

L eni ni n öndər l i yi ndəbol ş evi kl ər ( i ş ç i , əs gərvəmat r os l ar-xül as əbüt ünpet er bur ql ul ar )büt ünxal qadı nas i yas i haki mi yyət iəl ə al dı l ar .Bu addı m büt ün Rus i yada böyük həyac anl a qar ş ı l andıvəbüt ünböl gəl ər dəyer l ixal qi dar əl ər iyar andı .O günəqədər öz l ər i ndən ol mayan, onl ar ı hər c ür i s t i s mar edən bur j ua s i nf i ni n haki mi yyət i nii s t əməyər ək,özhaki mi yyət l ər i niqur mağabaş l adı l ar .Təbi i ki ,bu i nqi l ab Rus i yas ər hədl ər idaxi l i ndəqal abi l məyəc ək,dünyaya,o c üml ədən də bi z i m doğma Bakı ya da gəl əc əkdi .İ ş ç ivə kəndl i l ər i n V. İ .

L eni nyol daş ı nvəXal qKomi s s ar l ar ıSov et i ni nöndər l i yi ndəqur duql ar ı yenidövl ətbüt ündünyaxaql ar ı nıc əs ar ət l əndi r əc ək,kapi t al i z mi ndaxi l i z i ddi yət l ər i ni n nət i c əs iol ar aq baş l amı ş ,dünyanıqan göl ünəç evi r ən I DünyaMühar i bəs i ndənəz i yyətç əkənhərbi ri ns anaümi dı ş ı ğıol ac aqdı .

Rus i yada başv er ən Okt yabri nqi l abı nı n heçbi ri l l i yit amaml anmamı ş Avr opanı nmər kəz i nədə“ kommuni z m kabus u”el əbi rş əki l dəgi r əc əkdi ki , büt ünkapi t al i s tal əmi ni nmür t əc eqüvvəl ər ibukabus udəfet məküç ün s əf ər bərol ac aqdı .

Təbi iki ,BöyükOkt yabri nqi l abıbi rgününməhs ul udeyi l di r .T ar i xi ni l l ər ç əkən,i ns anl ı qüç ünhaz ı r l adı ğıböyükbi rhadi s əi di .Anc aqt ar i xbel əbi r müs t əs nahadi s ənii ns anl ı ğı nqabağı nahədi yyəpaket iol ar aq ç ı xar maz .

K. Mar ks ı n dedi yiki mi :“ Fi l oz of l ardünyanıanc aq müxt əl i fş əki l də i z ah et mi ş l ər ,mət l əbi s əonudəyi ş di r məkdəni bar ət di r ” .Məhzbol ş evi kl ərdə t ar i xi ngedi ş at ı nıdəyi ş məyi nyol l ar ı nıaxt ar ı r dı l ar .

L eni n, T r ot s ki , Pl exanov , L unaç ar s ki ,Zi novyev ,Sv er dl ov və baş qal ar ı nı ni l l ərç əkən z əhmət i ni n nət i c əs iol ani nqi l abç ıbol ş evi kl ərpar t i yas ıi nqi l abı nənböyükmemar ıi di və bi z i m də t əc r übəs i ndən ən ç ox i s t i f adə et di yi mi z məhz “ L eni n par t i yas ı ” dı r .

Bol ş evi ki nqi l abı ndan s onr a Avr opanı n mər kəz i ndəkikabus haqqı nda demi ş di k. Bu kabus ən ç ox da dövr ün Al mani ya i mper i yas ı və Avs t r i yaMac ar ı s t ani mper i yas ı nı nüs t ündədol aş ı r dı .Apr el1 91 7vəyanv ar1 91 8 Al mani yadabaşv er ənböyüki ş ç i t ət i l l ər i Avr opavədünyayaqor xus al ani ş ğal ç ı Al mani ya dövl ət i ni n ayaq s əs l ər i nikəs məyibac ar ı rvə i s t i s mar ç ıdövl ət i n z əmi ni nioynadı r dı .Zəhmət keşal manxal qı nı nuz unmübar i z əs i ndəns onr a8 Noyabr1 91 8’ dəİ ş ç i ,Əs gərvəKəndl iMəc l i s i ,Bav ar i yaRes publ i kas ı nıel anet di .

9Noyabr dai s ə ar t ı qBer l i ndəi mper at or l uqhaki mi yyət iyoxi di !Al mani ş ç i s i ni f i ni nöndər l ər i ndənKar lL i ebnext ,İ mper i yaSar ayı nı nbal konundans os i al i s t r es publ i kas ı nıel anedi r di .O dövr üni ş ç is i nf i ni ndaxi l idüş məni nəç evr i l ən

35

al mans os i al demokr at l ar ı nı npr ol et ari nqi l abı naqar ş ımöv qet ut mal ar ı ,Kar l L i ebnextvəRos aL üxs enbur qunöndər l i yi ndəbaş l ayani nqi l abç ıSpar t aki s t l ər hər əkat ı nı məğl ubi yyət əuğr at dı , l aki nal mani ş ç i s i nf i onl ar aənc üz i haqqı bel ə ç oxgör əni mper i yanıdağı t mı şol du.Avs t r i yaMac ar ı s t ani mper i yas ıdabuna bənz ərbi rş əki l dədağı l mağaməc burqal dı .

Bol ş evi ki nqi l abı Avr opayat əs i rgös t ər di yi dər əc ədəodövr dəAs i yayadat əs i r edəc ək,bi r bi r i ni n ar dı nc as os i alhər əkat l arbaşv er əc əkdi .As i yaxal ql ar ıi l k dəf əhəm özş ahl ar ı ,s ul t anl ar ı ,bəyl ər ihəm dəxar i c ii mper at or l ar ıdaol madan yaş ayabi l əc əkl ər i niöyr əndi l ər .Okt yabri nqi l abıqadı nl arüç ündəböyükbi r i nki ş afmər həl əs iaç ı r dı .Qadı nl arözəməkl ər ivəhaqq t əl əbl ər ii l əi l kdəf ə az adl ı ğa ç ı xmağı n, pat r i ar xal münas i bət l ər i n dağı dı l mas ı üç ün yol l ar axt ar mağı nt əc r übəs i ni yaş adı l ar .

Okt yabri nqi l abı bi z əç oxböyükbi rş eyi s übut edi r di .Hegel dənbuyanaol anbüt ündi al ekt i kç i l ər ,Mar ks danbuyanaol an büt ünmar ks i s t l ərhaql ı i di . İ nqi l abt ar i xi nz ər ur i bi ranı dı r .

Okt yabri nqi l abı bi z ə i ş ç is i nf i ni nhaki mi yyət iəl əal abi l əc əyi ni ,xüs us imül ki yyət i nar adangöt ür ül ə bi l əc əyi ni ,ənyaxş ıkapi t al i s töl kəs i ndəbel əmümkünol abi l məyəc əki ş ş i z l i yi n 0%əs al ı nabi l əc əyi ni ,i ns anl ar ı n bər abərvə“ i ns anc a”yaş ayabi l əc əkl ər i ni , bur j uas i nf i ni nməğl ubedi l əbi l əc əyi ni ,i mper i al i z m bəl as ı nıxal ql ar ı nməğl ub edəbi l əc əyi ni ,i ns anl ar ı nənt əməlhaqqıol ant əhs i l ,s əhi yyəvəs .ki mihaql ar ı n t am ol ar aq c əmi yyət t ər əf i ndən qar ş ı l ana bi l əc əyi ni və daha adı nı ç əkmədi yi mi zonl ar c aş eyi nol abi l əc əyi nigös t ər di .

Okt yabri nqi l abıi l əi ş ç is i nf i 8s aat l ı qi şr ej i mivəözi s t ehs alet di yi niöz ünəgöt ür məni n,c əmi yyət əbunun bər abərpayl aş dı r ı l mas ı nı nhəyac anı nıyaş adı .Bi rs öz l əOkt yabri nqi l abıdünya üç ünənəz i zxat i r əl ər dənbi r i nəç evr i l di .

1 924c üi lL eni ni nöl ümüi l əs os i al i z m uğr undamübar i z əapar anxal ql ar ı nən böyük düş mənl ər i ndən bi r i nə ç evr i l mi şbür okr at i ya yüks əl i ş ə keç di .Sov et İ t t i f aqı nda i nqi l abı n qaz andı r dı ğı büt ün qaz anc l ar yav aş yav aş xal ql ar ı n əl i ndən ç ı xmağabaş l adı .İ l ki n ol ar aq az ad t opl aş ma,öz ünüi dar əvəs .ki mi i nqi l abı ngət i r di yiqaz anc l arget di ,s onr ai s əbüt ünqaz anc l arbür okr at i yanı n ç ür üt düyü SSRİ ni n dağı l mas ıi l ə əl dən ç ı x dı .Okt yabri nqi l abı nı n yar at dı ğı Sov etİ t t i f aqıbuyöndəndə,yənibür okr at i yanınec əməğl ubet məki mkanı nı qaz ana bi l əc əyi mi z ibi z ə öyr ədər ək t ar i xi nt oz l us əhi f əl ər i ndə öz ünün qı z ı l hər f l ər l əyaz ı l mı şyer i nial dı . “ İ nqi l abv axt ıi kənbi reht i mali divəç oxgöz əli di ” ,deyi rMur adUyur kul ak, anc aqbi zOkt yabri nqi l abıvəöndər l ər i nət əş əkküredi r i kki ,i nqi l abıeht i mal ol maqdanç ı xar dı l ar .

Y aş as ı nBöyükOkt yabrİ nqi l abı !Y aş as ı nDünyaSos i al i s tİ nqi l abı !

36

AZƏRBAYCAN SOVETSOSİ ALİ ST HÖKÜMƏTİ NƏ TELEQRAM Bakı s s ar l ar ıSov et imüs t əqi lAz ər bayc anr es publ i kas ı Xal qKomi z əhmət keşküt l əl ər i ni naz adl ı ğaç ı xmas ı nıal qı ş l ayı rvəmöhkəm əmi nol duğunubi l di r i rki ,müs t əqi lAz ər bayc anr es publ i kas ıöz Sov ethökümət i ni nr əhbər l i yial t ı nda,RSF SRi l əbi r l i kdəöz az adl ı qvəi s t i ql al i yyət i niŞər qi nməz l um xal ql ar ı nı nqəddar düş məniol ani mper i al i z mdənqor uyubs axl ayac aqdı r .

Y aş as ı nmüs t əqi lAz ər bayc anSov etr es publ i kas ı !

Y aş as ı nAz ər bayc anf əhl əl ər ivəkəndl i l ər i !

Y aş as ı nAz ər bayc anvəRus i yaf əhl əl ər i ni nvəkəndl i l ər i ni n i t t i f aqı !

XKSSədr iV.Ul yanov( L eni n) 1 920c ii l ,5may .

37

Okt yabri nqi l abımüs əl man xal ql ar ı ndai nqi l abı dı r ! İ ş ç i l ərç oxv axtkommuni s t l ər i nor aqç əki c l ibayr aql ar ı nabaxar aqbu s ual ıs or uş ur l ar :“ Ni yəRus i yanı nbayr ağı nıi s t i f adəedi r s i ni z ? ” .Bu, bur j uaz i yanı nt əz yi qivəyal anl ar ıs əbəbii l ə,1 91 7c ii lokt yabrayı ndai ş ç i s i nf i niRus i yadai qt i dar agət i r ənOkt yabri nqi l abıvəonunməhs ul uol an Sov etdövl ət ihaqqı ndayet ər l iməl umat ı nT ür ki yəi ş ç is i nf i nə v er i l məməs i ni nnət i c əs i di r .Okt yabri nqi l abıyal nı zr usmi l l ət i ni nyox,eyni z amandamüs əl manxal ql ar ı ndai nqi l abı dı r .Bel əl i kl ə,bui nqi l abı n məhs ul uol anSov etdövl ət i ni nbayr ağı ndakior aqç əki cmüs əl man xal ql ar ı nı ndas i mv ol udur .Bel əki ,i ns anç əki c ii l ədünyanıf or mayas al an i ş ç i di r ,or ağıi l əi ns anl ı ğıbəs l əyənkəndl i di r !

Sovet l ərBi r l i yidünyanı nənböyükmüs əl manöl kəl ər i ndənbi r ii di !

Hərş eydənəvvəl ,i nqi l abı nyaş andı ğı20c iəs r i nəvvəl i ndə“ Rus i ya” ol ar aqadl ananöl kə,ç oxmi l l ət l ii mper i yai di .Nec əki ,Os manl ı nı nt əbəəs i t ür kl ər dəni bar ətdeyi l di ,ç oxmüxt əl i fxal q,ç oxl uğuxr i s t i anBal kan xal ql ar ı ,həm r um,er mənivəyəhudi l ər ,həm dəər əbdənç ər kəz ə,kür d, t ür kol mayanmüs əl manxal ql ardabudövl ət i nt av anıal t ı ndayaş ayı r dı , Rus i yadayal nı zr us l ar dani bar ətdeyi l di .Okt yabri nqi l abıRus i yada yaş ayanxr i s t i anıda( ukr aynal ı ,gür c ü,er mənivəs . ) ,müs əl manıda,bi r s ı r abaş qaxal qıdaayağaqal dı r mı ş dı r .

38

Sovetİ t t i f aqı , 1930c ui l l ər dəi ş ç is i nf i ni nvəkəndl i l ər i ni ç ər i s i ndən ç ı xan,xüs us imar aql ar as ahi b bi rbür okr at i yanı n haki mi yyət ial t ı na düş dü.Bu pr os es eyniz amanda r us mi l l i yyət ç i l i yi ni n addı maddı m ar t mas ıi l əbi r gəi nki ş afedi r di .

L aki ns onaqədər , Sov etdövl ət i1 991 c ii l də dağı l anaqədər ,müs əl manxal ql arköhnəSov etkons t i t us i yal ar ı ndaonl ar a v er i l ən hüquql ar dan i s t i f adə et di l ər .İ ş ç ivə kəndl iol ar aq i ş s i z l i yi n ol madı ğı , hərkəs i ngəl əc əyi ndənəmi nol duğu, t əhs i l , s əhi yyə, mənz i l ki mi s ahəl ər dəən ki ç i kç ət i nl i yi n yaş anmadı ğı ,kapi t al i z mi n xəs t əl i kl ər i ndən xi l asol muşbi rc əmi yyət dəyaş amı şol dul ar .

Tür kl ər ,f ar s l ar ,hi ndl i l ər ,əf qanl ar …

Həmç i ni nbumüs əl manxal ql ar ı nç oxut ür kl ər l əeyniet ni kmənş ədən gəl i r di :Rus i yanı n özdaxi l i ndə yaş ayan t at ar l ar ,ç eç enl ər ,dağı s t anl ı l ar , kal mı kl arvə s . dən baş qa,CənubiQaf qaz ı n və Or t a As i yanı n( bugün müs t əqi l ol an) xal ql ar ı ndan az ər i l ər ,t ür kmənl ər ,qaz axl ar ,öz bəkl ər , qı r ğı z l ardabel əi di . İ nqi l abdans onr a,beynəl xal qi ş ç is i nf i ni nMar ksvəEngel s dəns onr a ənböyüköndər iol anböyüki nqi l abç ıL eni ni nt əki dii l ə,öl kəni nköhnə adı ndakıRus i yavəyar uss öz l ər iyenidövl ət i nadı ndai s t i f adəedi l mədi :

SovetSos i al i s tRes publ i kal ar ıİ t t i f aqı( SSRİ ) ,müas i rdövr də adı nda t ək bi r xal qı n ya da c oğr af i yanı ni z iol mayan t ək dövl ət di r !

Ni yə?Çünki L eni nvəəs l kommuni s t l ər , büt ünxal ql ar ı nbər abərol duğubi r dünyai s t əyi r di l ər .Onl ar ı ni ddi as ı ,s i nf imübar i z əi di .

SSRİf eder at i vbi röl kəi di .

Bi rç oxi şt ək t əkr es publ i kal ar ı ns əl ahi yyət s ahəs i nəbur axı l mı ş dı .Sayı1 5ol anbur es publ i kal ar ı nal t ı s ı( Az ər bayc an, T ür kməni s t an,Qaz axı s t an,Öz bəki s t an,Qı r ğı z ı s t an,T ac i ki s t an)müs əl man xal ql art ər əf i ndən i dar ə ol unur du.Həmç i ni n,r es publ i kal ar ı n daxi l i ndə “ muxt arr es publ i ka” l arv ari di .Məs əl ən,T at ar ı s t an,Rus i yar es publ i kas ı daxi l i ndə muxt arbi rr es publ i ka i di .Çeç eni s t an,Dağı s t an və s .ki mi müs əl manxal ql ar ı nr əhbər l i yi ndəbaş qamuxt arqur uml ardav ari di .

Fəqətokt yabri nqi l abıyal nı zbumənadamüs əl manxal ql ar ı ni nqi l abı deyi l . Eyni z amanda, Okt yabr i nqi l abı , müs əl man xal ql ar ı Qər b i mper i al i z mi nəqar ş ıüs yanet məyə,az ad ol mağaç ağı r anbi ri nqi l abdı r .

Avr opa,1 7c iəs r dəəhal i s i ni n böyükhi s s əs imüs əl man ol an Hi ndi s t anı müs t əml əkə əs ar ət ial t ı naal mı ş dı .1 8c iəs r i ns onl ar ı ndan et i bar ən i s ə Y axı nŞər qvəŞi mal iAf r i kada,har adabac ar abi l i r di s ə,i ş ğal ,yağma, 39

müs t əml əkəç i l i k,i qt i s adii s t i s mar ,mədənial ç al t mas i yas ət igüdmüş dür . Əhal i s i ni n əks ər i yyət imüs əl man ol an öl kəl ər i n haki m s i ni f l ər i ,ş ahl ar , padş ahl ar , ağal ar ,t or paq s ahi bl ər i ,s əl əmç i l ər , mül t əz i ml ər ( i l t i z am s ahi bl ər i )vəonl ar ı nş eyxl ər i ,z i yal ı l ar ı ,ahv ahet mi ş ,l aki ni mper i al i s t l ər l ə əməkdaş l ı qet mi ş l ər .

Okt yabr i nqi l abıi s ə müs əl man xal ql ar ıi ş ç is i nf ivə kəndl iüs yanı əs as ı ndai mper i al i z məqar ş ıqi yamas əs l əmi ş di r .

Bol ş evi kl ər ,Çarhaki mi yyət i ni1 91 7c ii l i nokt yabrayı ndadevi r mi şvə i qt i dar a gəl mi ş di r . Bol ş evi kl ər i n xar i c ii ş l ər komi s s ar l ı ğı nı n T r ot s ki r əhbər l i yi ndəi l kgör düyüi ş l ər dənbi r i ,gi z l idi pl omat i yayamühar i bəel an et mək, Çarhaki mi yyət i ni ni mper i al i z ml əet di yigi z l ir az ı l aş mal ar ı , dünyanı i s t i s maret mə,böl üş dür məpl anl ar ı nıüz əç ı xar maqol muş dur .Or t aŞər qi i mper i al i s t öl kəl ər ar as ı nda payl aş dı r an 1 91 6c ii lt ar i xl iSykes Pi c ot r az ı l aş mas ı23noyabr1 91 7c ii l də( yənii nqi l abdanyal nı z1 5güns onr a) I z v es t i yavə Pr av daqəz et l ər i ndə nəş rol unmuş ,i mper i al i z mi n Os manl ı Y axı nŞər qi niböl üş dür məpl anl ar ıbüt ündünyayanümayi şet di r i l mi ş di r .

Bunabaxmayar aq,ər əbdünyas ımühar i bədəns onr amüs t əml əkəal t ı na düş məkdən yaxa qur t ar a bi l mədi s ə,bunun ən böyük s əbəbkar ıY axı n Şər qi nhaki ms i ni f l ər i di r !

BakıŞər qXal ql ar ıKonqr es i Okt yabri nqi l abı ndan s onr ai nqi l abç ı l arY axı n Şər q xal ql ar ı naaç ı q al t er nat i vt əkl i f et mi ş l ər :1 920c ii l də Az ər bayc anı n payt axt ıBakı da t opl ananŞər qXal ql ar ıKonqr es i ,mi nl ər l ət ür k,az ər i ,f ar s ,hi ndl i ,əf qan, ər əb,yənibüt ünmüs əl manxal ql ar dannümayəndəl ər ibi rar ayagət i r i r di .

Bu konqr es məhz beynəl xal q kommuni s t hər əkat ıi l əi mper i al i z ml ə mübar i z əedənŞər qxal ql ar ı ,ənbaş dadamüs əl manxal ql arar as ı ndabi r i t t i f aqəs as ı ndagəl əc əyəgedənyol ugös t ər i r di .

Konqr es i ns onundaqəbul edi l ən mani f es t ,i mper i al i z mi n Şər q öl kəl ər i ni n hərbi r i ndə et di yivə et məyipl anl adı ğız ül müvəi s t i s mar ıəl əal dı qdans onr abel ədeyi r di : “ Br i t ani ya kapi t al i s t l ər iT ür ki yəni və İ r anı , Mes opot ami yanı və Ər əbi s t anı ,Əf qanı s t anıvəMi s i r iəl əkeç i r ər əkbüt ünkəndl i l ər i ,buməhv ol muş ,bor ci ç i ndəkikəndl i l ər i nv ar l ı ql ar ı nıüç beşqəpi yə s at ı n al ar aq t or paql ar ı ndan s ür gün edəc ək, s onr a bunl ar ı geni ş s ar ayl ar a, pl ant as i yal ar aç evi r ər əkŞər qi nt or paqs ı zqal mı şkəndl i l ər i nibur al ar daqul ki mi i ş l əməyəməc buredəc əkl ər .

T ür ki yədə, İ r andavəMes opot ami yadaac t ür k,əc əm vəər əbəməkç i l ər i ni nuc uzəməyi nii s t i f adəedər əkf abr i kl ər i nş aet mək,dəmi r yol l ar ıs al maq,mədənl ər ii ş l ət məki s t əyi r l ər ” .

40

Bel əc ə bur j uaz i yanı ,t or paq ağal ar ı nı ,dövl ət bür okr at i yas ı nıbi r kənar aqoyar aqŞər qi nkəndl i ,i ş ç i ,s ənət karvət ac i r i nəxi t abedənBakı Şər qXal ql ar ıKonqr es i ,dahas onr aŞər qxal ql ar ı nımübar i z əyəç ağı r ı r : “ Bunayolv er məyəc əyi k!

Br i t ani ya kapi t al i s t l ər i ni n, i mper i al i s t Br i t ani yanı n r əhbər l ər i ni n qar ş ı s ı nda,Şər qi n kəndl ivə i ş ç i l ər i ni n müt əş əkki lgüc ü,Kommuni s t İ nt er nas i onal ı nı nqı r mı z ı bayr ağı al t ı nda, büt ündünyanı vəbəş ər i yyət i hər növi s t i s marvəz ül mdənxi l aset məyəandi ç mi şi nqi l abç ı i ş ç i l ər i nbi r l i yi ni n qı r mı z ıbayr ağıal t ı ndayüks əl i r . Şər qxal ql ar ı nı nnümayəndəl ər i ni nBi r i nc iKonqr es i ,büt ündünyayavə Br i t ani yanı n kapi t al i s tr əhbər l ər i nə yüks ək s əs l ə qı ş qı r ı r : Buna yol v er məyəc əyi k!Si zi t l ərŞər qxal ql ar ı nı udabi l məyəc əks i z , s i zbi rovucal ç aq z al ı m,Şər qi nyüzmi l yonl ar l ai ş ç ivəkəndl i s i nis ons uz aqədərqulol mağa məhkum edəbi l məyəc əks i z ” .

Məhzbus əbəbdən,i nt er nas i onal i s tbi ri nanc l abüt ünxal ql ar ıi ş ç is i nf i öndər l i yi ndə i mper i al i z mə və kapi t al i z mə qar ş ı or t aq mübar i z əyə ç ağı r dı ğıüç ün də Okt yabr i nqi l abıvə Sov et dövl ət ieyniz amanda müs əl manxal ql ar ı ni nqi l abı dı r .

Sovetdövl ət imi l l imübar i z əni nənböyükdəs t əkç i s ii di !

Nec əki ,Bi r i nc iDünyaMühar i bəs is onundaazqal abüt ünt or paql ar ı i mper i al i s t l ər ar as ı nda payl aş ı l mı ş , payt axt ıİ s t anbul ,İ ngi l i s l ər və müt t əf i ql ər i ni ni ş ğal ıal t ı na düş müşol an Anadol u xal qıüs yan edər ək Ankar adai nqi l abç ı bi rməc l i svəhökumətqur anda, i mper i al i z məqar ş ı ona ən böyük,ən t ər əddüds üzhər bi ,i qt i s adivə di pl omat i kdəs t əyiv er ən L eni ni n kommuni s t hökümət i ol muş dur . Mühar i bədə qəl əbə əl də edi l di kdən vər es publ i kaqur ul duqdan s onr ai s ə,1 930c ui l l ər i n dünya i qt i s adi böhr anı kont eks t i ndə T ür ki yəni n s ənayel əş məs i ndəki i l k s i s t emat i ks ı ç r ayı ş ıi qt i s adi ol ar aq dəs t əkl əyən yenə Sov et dövl ət i ol muş dur .Buna oxş ardəs t əyi ,Sov etdövl ət iİ ki nc iDünya Mühar i bəs i s onr as ı nda baş da ər əbl ərol maql a( Mi s i r ,Əl c əz ai r ,İ r aq və di gər l ər i ) i mper i al i z məqar ş ımübar i z əedən büt ün müs əl man xal ql ar av er mi ş di r .

Bax buna gör ə Okt yabr i nqi l abıeyniz amanda müs əl man xal ql ar ı n i nqi l abı dı r !

Buyaz ıGer ç ekqəz et i ni nf evr al201 7c ii lt ar i xl i88c inömr əs i ndədər cedi l mi ş di r .

41

NAİ LSATLI QAN KAPİ TALI N AKTUALLI ĞI Nəş rol unmas ı nı n1 40c ıi l i ndəmövz us uKapi t alol anbi rpanel dəi ş t i r ak et məkməni m üç ün böyükbi rş ər əf di r .Mənə bu ş ər əf ibəxşedənl ər ə t əş əkkür edər ək s öz l ər i mə baş l amaq i s t əyi r əm. Əgər günümüz ü mar ks i z ml ə anl amağa ç al ı ş maq mövz us unda bi rş ey s öyl əmək üç ün s adəc əbeşdəqi qəm ol s ai di ,əksar qument l ər is us dur maq baxı mı ndan mar ks i z mi nəz əl idüş mənl ər i ni ns öz l ər i nəmür ac i ətet məkç oxyer i ndəbi r s t r at egi ya ol ar dı . Məs əl ən, “ Fi nanc i al Ti mes ” da – dünya mal i yyə kapi t al ı nı nbaş l ı c anəş r i yyator qanl ar ı ndanbi r i di r–2006c ı i l , 28dekabr da yayı ml ananvəJ ohnThor nhi l lt ər əf i ndənqəl əməal ı nanbi ryaz ı danbəhs edər di m.Y az arözyaz ı s ı ndabel ədeyi r : “ Sonql obal l aş madal ğas ı–hans ıki ,bi rç oxbaxı mdanMar ks ı nyaş adı ğı dövr ü xat ı r l at maqdadı r– Mar ks ı n kapi t al i z m t ənqi di nə ol an mar aqda c anl anmayayolaç mı ş dı r .Nec əol urki ,s onz amanl ar dayayı ml ananbi r Bi r l əş mi şMi l l ət l ərhes abat ı nı n or t aya qoyduğu ki mi ,dünyanı n yet ki n əhal i s i ni n 2%iql obali qt i s adiz əngi nl i kl ər i n 50%dən ç oxuna s ahi b ol duğu hal da,dünyanı n ən yoxs ul50%ibu z əngi nl i kl ər i n yal nı z1 %ə s ahi bdi r ?Kapi t al ıDasKapi t alol madannec əbaş adüş əbi l ər i k? ” Baxı nyal nı zbeşdəqi qəm ol s ai di ,bur j uaz i yanı nmal i yyəkapi t al ı nı nən el i tor qanl ar ı nı n Mar kshaqqı ndakıqənaət ibu ol duğu üç ün,Mar ksbu günü anl amaqda i ş i mi z ə ar t ı ql amas ıi l ə yar ayar ,deyər ək,ar qument i kəs ər di m.

Ammabur j uaz i yanı nbumüs bətf i ki r l ər ibi z imet odbaxı mı ndan qanuni ol an i ki et i r az ıc av abl andı r maq z əhmət i ndən xi l as et mi r .

Günümüz ün ger ç əkl i yi nit əhl i let məküç ün XI X əs r dən qal mabi rəs ər i ş ahi dgös t ər məkdoqmat i kar xai z mədüş məkt əhl ükəs i niöz üi l əbər abər gət i r məz mi ?Buar xai z mi ddi as ı nı nəs as l andı ğıi kipos t ul atol abi l ərki– f ər z i yyə,qəbul–bunl ar danhərhans ıbi r iMar ks abugüni s t i nadet məyi et i bar s ı zgös t ər ə bi l ər .Mar ks a ol an mar ağıhaql ıgös t ər mək üç ün bu mümkünet i r az l ar ı ni ki s i ni ndəüz ər i ndədur maql az ı mdı r .

Bi r i nc iet i r azbudur :Mar ksç oxdəyər l ii qt i s adç ıol muşol abi l ər ,amma i qt i s adel miMar ks danbuyanakeyf i yyətc əhət dənt ər əqqiet mi ş ,hət t a ger idönül məzpar adi qma dəyi ş i kl i kl ər i nir eal l aş dı r mı şbi rel mdi r .Bel ə vəz i yyət də mar ks i s tt əhl i l i ,i qt i s ad el mi ndəkiöz ündən s onr a meydana gəl ənt əbi it ər əqqis əbəbi l əköhnəhes abet mək,bel ədeməkol ar s a,bi r kənar aqoymaql az ı mdı r .İ ndibunuəl əal aq:İ l kol ar aq,buf i ki ri qt i s adı n bi rel m ol duğuf ər z i yyəs i nəəs as l anı rki ,buş übhəl i di r .Mənc əi qt i s adbi r 43

el m deyi l di r ,hət t abi rant i el mdi r ,bi rdi ndi r .Xr i s t i anl ı qki miki l s əl ər iv ar .

Ki l s əl ər iuni v er s i t et l ər di r .Keş i ş l ərdə i qt i s ad müəl l i ml ər i di r .Bu s ər tbi r hökm ol ar aqqar ş ı l anı r s a, ənaz ı ndanbunudeməkmümkündür : i qt i s adbi r el m ol s abel ə,mi s alol ar aq,f i z i kaki mikombi nəvəxət t iol ar aq i nki ş af edən bi r el m deyi l . Məs əl ən, f i z i kadan f ər ql i ol ar aq, i qt i s addakı par adi qmal arəvvəl dənbər imünaqi ş əl iş əki l dəyanyanavəeyniz amanda mövc ud ol muş dur . Fi z i ka, ki mya ki mi el ml ər də i s ə, məs əl ən, as t r ol ogi yanı n yer i ni as t r onomi yanı n t ut mas ı ki mi , bi r par adi qma köhnəl i r ,onunyer i nəbi rbaş qayeni s igəl i r .

DasKapi t al ı nal manc aəs l i ni nal tbaş l ı ğı“ Si yas ii qt i s adı nt ənqi di ” di r .

Kl as s i ki qt i s ad( baş l ı c anümayəndəl ər iAdam Smi t hvəRi c ar do) ,Mar ks ı n vul qaradl andı r dı ğıbayağıi qt i s ad ( əs as t əms i l ç i l ər i ni n adı nıç əkmək l az ı mdı r s a, J eanBapt i s t eSay , ThomasMal t huss ayı l abi l ər )vəöz ününi nş a et di yis i yas ii qt i s adı n,yənii qt i s adı nt ənqi diov axtdabi r bi r ii l əz i ddi yyət i ç i ndəmövc udol muş dur .Bui ndidədav am edi r .Mar ks i s tt ənqi ddav am edi r .

Neokl as s i ki qt i s addabayağıi qt i s adı nyer i nial ı b. Əhat əl i l i ks əvi yyəs i baxı mı ndan, yəni s t at i s t i küs ul l ar ı ni s t i f adəedi l məs i baxı mı ndanböyükbi r i nki ş afgös t ər məkl əyanaş ı ,i nf or mas i yaməz munubaxı mı ndandahada ger i di r .Dahadael mdənkənar dı r .

Nət i c ədə,Mar ks ı ni qt i s ad t ənqi di ni n,el mdəkii nki ş af s əbəbi l ə, et i bar l ı l ı ğı nı i t i r mi ş ol duğu i ddi as ı nı r ədd et mək l az ı mdı r . Çünki neokl as s i ki qt i s adl amüqayi s əet məl iol s aq,i nf or mas i yabaxı mı ndanbi r i yanl ı ş dı r ,di gər i ni n doğr ul uğu böyüköl ç üdəi s batol unur .Bi r idünyanı anl amağı as anl aş dı r mı r ,ç ət i nl əş di r i r ,hət t a axmaql aş dı r ı r .Di gər ii s ə dünyanıanl amağai mkanv er i r .Bi r i nc if ər z i yyəni ,bel əc ə,ç ür üt müşol duq. İ ki nc if ər z i yyə budur :Mar ks i s ti qt i s addakıdəyi ş i kl i kl ər dən as ı l ı ol mayar aq,bugünkükapi t al i z m,yənimar ks i z mi ni nf or mas i yaobyekt iXI X əs r i n or t al ar ı ndan bu günəqədərböyükdəyi ş i kl i kl ərr eal l aş dı r mı şol a bi l ərki ,Mar ks ı ni qt i s adı nı n özqüs ur u ol madan köhnəl ə bi l ər .Bu da üs t ündə dur mağa dəyər bi r baş qa i ddi a. Kapi t al i z mi n mövc udl uq f or mal ar ı ndaXI Xəs r əni s bət ənbugünönəml idəyi ş i kl i kl ərbaşv er mi ş di r .

Ammabuf or mal ar danas ı l ıol mayar aq,kapi t al i z mi nəs asqur uml ar ı ,əs as mexani z ml ər idəyi ş i l məyi b.Bu i ddi anıda bu ş əki l də keç mi ş ol um.

Müz aki r əyəaç ı qbi rmövz udur .

Məni m qı s akeç mi ş i m bi rmüz aki r əni dəvət et s ə,yaxş ıol ar .Təkc əbunudeyi m:müas i rkapi t al i z m Mar ks ı nəs ər i ndə danı ş ı l ankapi t al i z mə,Mar ks ı nəs ər i ni nyaz ı l dı ğıt ar i xəni s bət ən,dahaç ox oxş ayı r .Məni mç oxqi ymətv er di yi m,Mar ks dan s onr akıi qt i s adç ı l ar dan Er nes tMandel1 970c ii l l ər dənbər i ,əs as ən1 970c ii l l ər dəyeninəş r i ,yeni i ngi l i s c ənəş r iç ı xar ı l anKapi t al a,Kapi t al ı nhərüçc i l di nəyaz dı ğıgi r i ş l ər də bunuxüs us i l əvur ğul ayı r .Deyi rki :“ Mar ks ı nyaz dı ğıt ar i x də,yəni1 867də kapi t al i z mi nhəryer əs i r ayət 44

et məs i , bel ədeməkmümküns ə, ql obal l aş mameyl i ndənbəhset məks anki bi rönc əgör mədi r .Bi l i r s i ni z :Mar ksbunu bel ə demək məc bur i yyət i ndə qal mı ş dı r .Deyi rki :“ Kapi t al ı nyaz ı l dı ğıöl kəİ ngi l t ər ədi r ,deməl ikonkr et nümunəl ər i n ç oxu İ ngi l t ər ədəndi r ; Qi t ə Avr opas ı ndan ol an oxuc u, xüs us ən də al man oxuc u,-bu ş ər t l ərbi z ə bənz əmi r ,– deyi r s ə,onu xəbər daredi r əm:Det ef abul anar r at ur ,yənihekayəs əndənbəhsedi r ” .

L aki nov axt ,buhəqi qət ənt ar i xibi rpr oqnozs əc i yyəs idaş ı yı r dı .Bugün i s ə,meydandaol ankapi t al ,qüt biəl aqəol ar aqyanaş s aq,əməkvəkapi t al ar as ı ndakımünas i bətvəbununs i nf ii f adəs iol ani ş ç is i nf ivəbur j uaz i ya ar as ı ndakı münas i bət və z i ddi yyət ,dünyanı n hər t ər əf i nə yayı l mı ş vəz i yyət dədi r ,or adapr oqnozv er i l ənbüt ünper i odi keni ş yoxuş l ardaha ç ox ş i ddət l ə və t ez t ez yaş anı r . Yəni müas i r kapi t al i z m Kapi t al ı n kons eps i yas ı naonunyaz ı l dı ğıt ar i x dəndahaç oxuyğundur .

Bur adanbunət i c əniç ı xar abi l ər i k.Mar ks ı nKapi t al daəs as ı nıqoyduğu kons eps ual z əmi n, bugünöyr əni l məyə, i ş l əni l məyə, empi r i kol ar aqi nki ş af et di r i l məyə,əməl ivəz i yyət əgət i r i l məyədəyərbi rz əmi ndi r .L aki nyenədə bu nəz ər ibi nanıt əş ki ledən müxt əl i fmər t əbəl ər ə - mövz u Kapi t al ol duğunda,haql ıol ar aq,bi rmemar l ı qəs ər i ndənbəhsedənl ərç ox dur– baxmaqda x eyi rv ar .Bi r i nc i s i ,dəyərnəz ər i yyəs i di r .Dəyərnəz ər i yyəs i , baş qas öz l əəmək dəyərnəz ər i yyəs imar ks i s tt əhl i l i nür əyi di r .Bunagör ə də,müas i rkapi t al i z mi nbaş adüş ül məs i ndəmar ks i z mi nnəqədərx eyi r l i ol duğunu müəyyən et məyə bu nəz ər i yyə i l ə baş l amaq yer i ndə ol ar . Əl bət t ə, bunəz ər i yyəni büt üni nki ş afpi l l əl ər i i l əbur adanümayi şet di r mək mükün deyi l .Amma bu nəz ər i yyənit ək bi r mər kəz if i ki r ət r af ı nda yekunl aş dı r maq mümkündür .Dəyəri s t ehs al ı nda,yənimümkün deyi l , amma “ t ək bi rmül ahi z əyə münc əredək”deyi l s ə,dəyəri s t ehs al ı nda yeganəmənbəi ns an əməyi di r .Bur adadəyərdeyər kən baş adüş ül məs i l az ı m ol an,kapi t al i z m dövr ündəi s t ehs aledi l ənəmt əəl ər i npuli l əi f adə ol unmuşdəyər i di r .Deməl i ,kapi t al i z mi n keç i r di yideyi l ən vəhəqi qət ən keç i r mi şol duğu büt ün dəyi ş i kl i kl ər i nl əğvedəbi l mədi yiəs ass t r ukt ur , əs asmexani z mi nyar at dı ğıhəqi qimüəmmai l əüz üz əyi k.

Kapi t al i z mz əhmət keş l ər i n,yənii ns anl ar ı n,i ş l əyən i ns anl ar ı n,yəni əməkç i l ər i n dəyər i n hamı s ı nıi s t ehs alet di kl ər i ,ammabunun yal nı zbi r hi s s əs i nimuz dş əkl i ndəəl dəet di kl ər i ,qal anı nı ni s əmənf əət it əş ki let di yi bi ri qt i s adis i s t emdi r .Kapi t al i s t l əri s t ehs alv as i t əl ər i ni–bununl anəz ər də t ut ul andəz gahl ar ,xam maddəl ər ,ener j ivəs . di r–s at ı nal ı r l ar ;i şqüvvəs i ni s at ı n al ı r l ar .Bunl ar ıi s t ehs al ac əl b edi r l ər ,məhs ul l ar ıi s t ehs alet di r i r l ər , s at ı r l arvəaxı r dabupr os es dənbaş l anğı c daqoymuşol duql ar ı ndandaha ç oxpuli l ə,pulmi qdar ıi l əç ı xı r l ar .Mənf əət ,i s t ehs al ı ns at ı şqi ymət ii l ə xər c 45

qi ymət iar as ı ndakıf ər qdi r .Bu qədər imühas i batki t abl ar ı ndadayaz ı l ı r .

L aki nbununmənbəyinədi r ?Vul qari qt i s adəməyi nbununmənbəl ər i ndən bi r iol duğunu,ammabununbaş qaqaynaql ar ıdaol duğunu,kapi t al ı nbu qaynaql ar danbi r i , hət t aəməkdəndahav ac i bqaynaqol duğunu, bel əl i kl ə, mənf əət i n,kapi t al ı ni s t ehs al aet di yibuəl avəni nmükaf at ıol duğunudeyi r .

Mar ks i s t düş ünc ə bunu r ədd edi r . Müas i r kapi t al i z mi n keç i r di yi dəyi ş i kl i kl ər dənheçbi r idəyərnəz ər i yyəs i ni nbubaş l ı c ahəqi qət i nil əğv et mi r .İ ndibu qar ı ş ı qz aman i ç ər i s i ndə bu ar qument as i ya da,əl bət t ə, müz aki r əyə aç ı qdı r .Hət t a günümüz baxı mı ndan dəyərnəz ər i yyəs i ni n v ac i bl i yi ni ,əvəz ol unmaz l ı ğı nıor t aya qoymaq üç ün v ac i b bi rs ahəyə baxmaq l az ı mdı r : mal i yyəl əş di r mə. Məndən əvvəl danı ş an Kor kut ( Bor at av)müəl l i mi n bəhset di yiMar ks dan s onr akınəz ər i yyəç i l ər i n ən v ac i bl ər i , L eni n, Roz aL üks embur qi mper i al i z mi nnəz ər i yyəs i niyar at mı ş l ar .

Si zbi ri ş əbaxı nki ,Mar ks ı nKapi t al ıXI Xəs r i nor t al ar ı nani s bət ənbugün daha et i bar l ı dı r .Mal i yyə kapi t al ıol ar aq i mper i al i z m,nəz ər i yyəl ər idə or t aya at ı l dı ğıkeç ən əs rdövr ündən,yəniXI X əs r dən XX əs r ə keç i də ni s bət əndahaet i bar l ı dı r .Çünkiov axt l armal i yyəkapi t al ı nı nhökmr anl ı ğı buqədərç ı l paq,buqədəramans ı zdeyi l di .Y al nı zbumal i yyəhi s s əs i ni n həddi ndən ç oxgeni ş l ənməs i ,mal i yyəni n öz l üyündəbi rdəyərmənbəyi ol ubol madı ğı ,bi rdəyəri s t ehs aledi bet mədi yis ual ı nıdaöz üi l əbər abər meydanagət i r i r .Bunaqapal ıyadaaç ı qol ar aqhəc av abı nıv er ənl ər ,“ yeni i qt i s adi yyat ”adl ınəz ər i yyəl ər ,-yadabəl kəş üardeməkdahadüz gündür , -yar adı r l ar .

Buş üar l ar ı nəs as l andı ğı ş eybudur : mal i yyəöz l üyündəi qt i s adi dəyəri s t ehs al ıs ahəs i ,məkanıvəz i yyət i nəgəl i b. İ ndiəl i mi z dədəyərnəz ər i yyəs iki mikons eps ualbi rv as i t əv ar s a,bu v as i t əbi z əmal i yyəni nbüt ünbuhəddənar t ı q qabar ı ql ı ğı nı n,ənuz ağı , i s t ehs alpr os es i ndə meydana gəl ən i z af idəyər dən və onun konkr et f or mal ar ı ndanbi r iol anmənf əət dənedi l ənkəs i nt i l ər dəni bar ətol duğunu, mal i yyəhi s s əs i ndənəl dəedi l əngəl i r i nqar ş ı s ı ndakons t r ukt i vvəaş ı l maz bi r maneə ol duğunu, mal i yyə kəs i mi ndəki qabar ı ql ı ğı n i s t ehs al pr os es i ndəi ns an əməyii l əyar adı l an dəyər dən i bar ətol an bi rs ər hədi ol duğunu gös t ər i r .Yənibu bel ə mal i yyəl əş məni n müas i rkapi t al i z mi n z i ddi yyət l ər ibaxı mı ndan nə qədərv ac i b ol duğunu gös t ər i r ;bununl a yanaş ı nə qədər məhdud ol duğunu da gös t ər i r . Yəni bi r j adakı eni ş yoxuş l ar ,böyük eni ş l ər iböyük yüks əl i ş l ər i n müş ayi ətet məs ibu mal i yyə kəs i mi ndəki geni ş l ənməni n, əvvəl axı r , əmək dəyər nəz ər i yyəs i ndəi z ahı nıt apankons t r ukt i vbi rmaneəi l əqar ş ı l aş dı ğı nıbi z ə gös t ər i r . “ Y enii qt i s adi yyat ”ş üar ı nı n əs as l andı ğıs öz də nəz ər i yyəl əri s ə yeni t exnol ogi yal ar ı nəmək dəyər iönəms i z c əs i nəbi rkənar aat dı ğı nı ,ç ünkibu 46

t exnol ogi yal ar ı n əmt əəl ər i nt əbi ət i ndəəs as l ıç evr i l məl ər əyolaç dı ğı nı i r əl is ür ür .İ nf or mas i yai s t ehs al daoqədərmər kəz iyert ut urki ,i s t ehs al ol unanəmt əəl ər i ndəyər i ni ni c t i maiz ər ur iəməkl əmüəyyənedi l məs i ni n bi rmənas ıqal mamı ş dı r .Müas i rəmt əəl ərget di kc ə ar t an bi röl ç üdə qeyr i maddimal l arvəxi dmət l ərf or mas ı nıal ı r ,həqi qət ən dəpr oqr am, f i l m, i nf or mas i ya ki mi . L aki n bunl ar əmək dəyər nəz ər i yyəs i ni et i bar s ı z l aş dı r mı r ,ç ünkibunəz ər i yyə,əs as ən,əmt əəniş eyyer i nə,obyekt yer i nəqoymur .Əmt əənit əş ki ledənonunmaddiv ar l ı ğıdeyi l ,məhs ul un konkr et f or mas ı ndan böyük öl ç üdə as ı l ı ol mayar aq, bi ri c t i mai münas i bət di r .Kapi t al i z mdə,kapi t al ımənf əət l if or maya gət i r mək üz r ə s at ı l mas ı dı rki ,ş eyiəmt əəyəç evi r i r .

Qeyr i maddimal l ar ı n baş qa bi r xüs us i yyət i ,ar t ı r ı l a bi l məl ər i ,yəni bi l av as i t ai s t ehs al pr os es i ni n–f abr i ki n, emal at xananı n–xar i c i ndəyeni dən i s t ehs al ol unabi l məl ər i di r .

Buöz ünəməxs usbi rdəyərs t ur ukt ur unudaöz ü i l ə bər abərgət i r i r .Məhs ul un yar adı l mas ı ,di z ayn ol unmas ıyüks ək və z aman baxı mı ndan geni ş baş l anğı c kapi t al ı nız ər ur iedi r .Bur ada da i xt i s as l ıi şqüvvəs i nə edi l ən ödəməl ərget di kc ə ar t an bi ryert ut ur .Bu baş l anğı c kapi t als ür ət l ə dəyər s i z l əş di yiüç ün bunl ar ıqı s a müddət də mənf əət l ivəz i yyət əgət i r məkl az ı m ol ur .Həmç i ni n,yeni l i yiyadayeni l i yi n c i s i ml əş di yiməhs ul u hav ayıəl də et məkmümkündür .Bi rdəf əi s t ehs al ol unanki mii nf or mas i yanı nyayı l mas ı ,heçki miondanyar ar l anmaqdan ç əki ndi r əbi l məz .Hal bukibaş qas ı nahədi yyəet di yi m yadamüvəqqət i v er di yi m ki t abımənoxuyabi l mər əm.

Y eni t exnol ogi yal ar , az qal a hav ayı i s t ehs al və yayı l manı n mümkünl üyünüt əmi net di kl ər i öl ç üdəmənf əətmənt i qi i l əz i ddi yyətt əş ki l edi r .Kapi t al i z m,öz ünün müəyyən qanunl ar ı na uyğun ol ar aq i ş l əməyə dav am et məküç üns ənayemül ki yyət i niqor uyanhüquqieht i yatt ədbi r l ər i i l ə-pat ent ,müəl l i fhüququ,l i s enz i yavəb.–vəbəz iyeni l i kl ər i ni s t ehl ak dəyər i ni yox edən üs ul l ar l a bu pot ens i al l ar a s ədd ç əkmək məc bur i yyət i ndədi r .

Rəqəms als ənədl ər i nç at dı r ı l mas ı na və oxunmas ı na mane ol an qur ğul ar ıbur aai dedəbi l ər i k.Xül as ə,qeyr i maddiəmt əəl ər ,“ i nf or mas i ya c əmi yyət i ”nəz ər i yyəç i l ər i ni nmar xi s antqanadı nı ni ddi aet di yiki mi ,dəyər qanununuaş anyenibi ri s t ehs alt ər z i nəapar ı bç ı xar mı r .Əks i nə,kl as s i kbi r z i ddi yyət i nyeni dənmeydanaç ı xı ş ıi l əüz üz əyi k:məhs ul darqüvvəl ər i n i nki ş af ı nı n,yəniəmt əəl ər i n,pot ens i alol ar aq s ər bəs tmal l arvəz i yyət i nə gəl məs i ,i ş ə yeni t exnol ogi yal ar ı n daş ı dı ğı pot ens i al az i dd ol ar aq, i s t ehs al ı n əmt əə s t at us unu yeni dən i s t ehs alet məyə ç al ı ş an kapi t al i s t i s t ehs almünas i bət l ər iar as ı ndakız i ddi yyət .

47

İ nf or mas i yanı ni s t ehs al pr os es i ndə oynadı ğı r ol un əmək dəyər nəz ər i yyəs i ni et i bar s ı z l aş dı r dı ğı i ddi as ı na gəl i nc ə, kapi t al i z mdə məhs ul dar l ı l ı ğı n əs as mənbəl ər i ndən bi r i hər z aman, i ş ç i l ər i n i s t edadl ar ı nı n,t ut uml ar ı nı n,yəniümumi l i kdəbi l i kl ər i ni ns abi tkapi t al a, yənidəz gahl ar aqar ı ş dı r ı l mas ı ,yedi r i l məs iol muş dur .Mar ksKapi t al danda qabaqGr unr i s s edəbumövz uüz ər i ndəət r af l ıdayanı r .Mar ks ı nənböyük t öhvəl ər i ndən bi r idə kapi t al ı n,bi rdəz gah par kı ,ya da kompyut er ş əbəkəs iol mayı b,i c t i maihökmr anl ı q münas i bət iol duğunu gös t ər mi ş ol mas ı dı r .

Təş əkküredi r əm.

48

Öndər dən

İ ns anl ar ı nt ökdüyü qanımühar i bəmənf əət l ər i i l əqı z ı l aç evi r ən büt ün öl kəl ər i n kapi t al i s t l ər i , bu mühar i bəni n; vət əni n müdaf i əs i , demokr at i ya və t əhki m ol unmuş xal ql ar ı n qur t ul uş u üç ün edi l di yi nii ddi a edi r l ər .Y al an deyi r l ər ! Əs l i ndə onl ar həm öz i ns anl ar ı nı n müs t əqi l l i yi ni , həm də di gər öl kəl ər i n müs t əqi l l i yi nidağı dı l mı şər az i l ər ədəf nedi r l ər . ©T r ot s ki

SonTel eqr af30Dekabr1 924 Nazi m Hi kmət Bol ş evi kl ərar as ı nda–Tr ot s kivə Bol ş evi zm

Əyni ndəQı z ı l Or duuni f or mas ı v ari di .

Nəhəngi di . Üz ününənbar i zt ər əf i ş i mş əkgöz l ər ivədəndüş müşkeç is aqqal ı . . .Qar ş ı s ı ndanağı r ağı rkeç di k.

O bi z i m konv oyumuz us onnəf ər i nəqədərbaxı ş l ar ı nı nç ər ç i vəs i nəal dı .

Y anı ndabi rç oxQı z ı lOr dukomandi r l ər i ,xal qkomi s s ar l ar ı ,əc nəbii nqi l ab r əi s l ər iv ari di .Bi z i m konv oyun ar xas ı nda yer i yən konv oy düz onun qar ş ı s ı naç at andabi rmeş ənikökündəns ökəndəl ibi rf ı r t ı nauğul t us ui l ə hayqı r dı : Y aş as ı nmüəs s i s at i t i c ar i yyəqapı ç ı l ar ı ! ” “ Hamı mı zbaş ı mı z ıar xayaç evi r ər əkbus əs i nəks s ədas ı nıdi nl ədi k.

Cav ab ol duqc az əi fç ı x dı .Dər i nbi rs ükutol du.Bi r dənbi r əT r ot s kii kiaddı mi r əl i gəl di ,s onr abi ri l dı r ı m kükr ədi :“ El əbağı r ı nki ,s əs i ni zL ondondaL or dl ar Pal at as ı ndan eş i di l s i n!Y aş as ı n müəs s i s at i t i c ar i yyə qapı ç ı l ar ı !Ur a! ”Bu “ ur a” nı nc av abıbi randaat əşaç ans i l ahki mipar t l adı . . .

Qul aql ar ı m,di bi ndət əbi lç al ı nı r mı şki miuğul dadı .Ar t ı qr əs mikeç i d möv qeyi ndən ol duqc a uz aql aş mı ş dı q. Qı z ı l Meydanı n ç evr əs i ndən dönər əkar xaküç əl ər ədaxi lol duq.

Qar ş ı mı z dakıvəar xamı z dakı , əvvəl ivə s onu ol mayan bi ri ns an ç ayıqol l ar a ayr ı l ı b müt əmadiol ar aq axı r dı .

Y anı mdakıqı z dans or uş dum: -Ni yəqapı ç ı l arəvvəl c əel əs önükc av abv er di l ər . . .

Dar ül f ünunl uqı zgül üms ədivədediki : -Rus i yadamənz i l ,ev ,müəs s i s at i t i c ar i yyəqapı ç ı l ar ıənazi nqi l abç ıol an üz vl ər dənbi r i di r .Çar l ı qdövr ündəpol i sbui ns anl ar danözxəf i yyəl ər iki mi i s t i f adəedi r di .Hət t aPet r oqr addakıməş hurt əl əbənümayi ş i niqapı ç ı l ar qal ı ndəyənəkl ər ii l ədağı t mı ş dı l ar .Amma nəz ər ər iv ar ?Onl ardaL or dl ar Pal at as ı nıs ar s ı dac aqqədərbağı r mağıöyr ənər l ər .Si zmənədeyi ngör ək, T r ot s ki nibi r i nc idəf ədi rgör ür s ünüz ?

-Buqədəryaxı ndani l kdəf ədi r ,gör ür əm.

-Həyat ıvəş əxs i yyət ihaqqı ndaməl umat ı nı zv ar ?

-Bi r az .

-Məl umat ı nı z ıar t ı r maqi s t əyi r s i ni z ?

-Bəl i .

-El əi s ə,qul aqas ı n,s i z ədanı ş ı m.

50

Dar ül f ünunl u qı zi nqi l ab mahnı l ar ı nı n ən at əş l igur ul t us u,qı r mı z ı bayr aql ar ı nal ovyel l ər iar as ı ndamənəT r ot s ki dəndanı ş mağabaş l adı : “ T r ot s kionunəs ladıdeyi l ,buadÇar l ı qdövr ündəL ondonaqaç dı ğıv axt pas por t undayaz ı l anaddı r .

L aki nbüt üni nqi l abiş öhr ət ibuandanet i bar ən baş l adı ğıüç ünəs ladıunudul ub.T r ot s kipeş əs iet i bar i l ə,j ur nal i s t di r .

Bu gün bel ə,Rus i yada ondan yaxş ıj ur nal i s t i mi z ,deyəs ən,yox dur .

Mənbəyibi t məz t ükənməzbi rbəl ağət ə,qı s ı l mas ıqeyr i mümkünol anbi r s əs əs ahi bdi r .Baxı n,bugün s əhərs əkki z dən axş am s əkki z əqədərheç dayanı b i s t i r ahət et mədən, qar ş ı s ı ndan keç ən hər t əş ki l at ı n adı nı qı ş qı r ar aq s al aml ayı r .Nec ə hayqı r dı ğı nıeş i t di ni z .Mos kv ada ən az ı i yi r mi ot uzmi nt əş ki l atv arvəz ənni mc ə, bunl ar ı nhamı s ı nı s al aml amaqda azi şdeyi l .

T r ot s ki L eni ndəns onr ai nqi l abı ni ki nc i böyükr əhbər i di r .

T r ot s ki , əvvəl l ər ,bol ş evi kdeyi l di .İ nqi l abbaş l ayandapar t i yayadaxi lol muş dur .

RusSos i al Demokr atpar t i yas ı nı n 2025i l l i khəyat ı nı ns on on i l i ndə T r ot s kibol ş evi kl ər l əvəxüs us i l ə,L eni nl əbi rç oxdəf əmübar i z əet mi ş di r . Öz übugünl eni ni s t di r .L aki nyaz dı ğıbi rəs ər dədeyi rki :“ Mənl eni ni z mə mübar i z əi l əv as i lol dum. ”İ nqi l abdans onr adabi rç oxdəf əL eni nl ənəz ər i münaqi ş əl əryaş amı ş dı r .Bu nəz ər imünaqi ş əl ər i n böyükbi rəhəmi yyət i v ar .Çünkipr akt i kadan doğan bu nəz ər i yyəl ərpr akt i kaya yenir əv ac v er əc əkdi .“ Həmkar l ari t t i f aql ar ı ”üz ər i ndə c ər əyan edən münaqi ş əl ər büt ün par t i yadat ədqi q edi l mi ş ,bi rnəf ərT r ot s ki ni n,bi rnəf ərL eni ni n f i kr i nimüdaf i əet mi ş ,nəhayət ,əks ər i yyət l əL eni ni nf i kr iqəbuledi l di kdən s onr a,T r ot s ki dəəməl it əş ki l at ç ı l ı qqabi l i yyət if öv qəl adədi r .Qı z ı lOr dunu t ənz i m edənvəi nt i z aml ı bi ror duhal ı nagət i r ən, hət t as oni l l ər dədəmi r yol nəql i yyat ı nıi s l ahvət ənz i m edənodur .İ nqi l abı nəngər gi nz amanl ar ı nda böyük yar ar l ı l ı q gös t ər mi ş ,ç ox v axt i nqi l abı xi l as et mi ş di r . Ağl ar Pet r oqr adı ns əkki zki l omet ryaxı nl ı ğı nagəl di kl ər iv axt . . . ” Bi r dənbi r əqı z ı ns öz ünü s olt ər əf dəyer i yən i yi r mibeşyaş l ar ı ndabi r adam kəs divədər halqı zi l əməni m ar amagi r ər əkc oş ğul ubi rs əs l ədedi ki : -Dayan. . .Dayan. . .Bundans onr as ı nıməndanı ş ı m. . .Sənov axtc ənub c əbhəs i ndəi di n,deyəs ən,el ədeyi l mi . . .Qul aqas ı n,danı ş ı m. . .

Mən t əəc c übl ənmi ş di m.Səkki zs aat dı rki ,yanı mda qı ş qı r aqı ş qı r a qı r mı z ı mahnı l aroxuyanvəət r af ı gör mür müşki mi göz l ər i bağl ı yer i yənbu gənci l kdəf əol ar aqqı z avəmənəxi t abedi r di .Qı zməni mt əəc c übümün f ər qi nəv ar dı vəgül dü.

Obi r i i s əqol umdanbər k bər kyapı ş ar aqvəs ol ğun, mavigöz l ər i niqı yar aqhəyəc anl ıbi rs əs l ədanı ş mağabaş l adı : 51

-Ağl arPet r oqr adı ns əkki zki l omet ryaxı nl ı ğı nagəl mi ş di l ərvəüç dör d s aats onr aş əhər əgi r əc əkdi l ər .

Bol ş evi kl ərüç ünyanl ı zbi rxi l asyol uv ari di : Məni mi ş l ədi yi mf abr i kf əhl əl ər i niağl ar aqar ş ıgöndər mək.Hal bukibi z , i s t i s nas ı z ol ar aq hamı mı z menş evi ki di k və i nqi l abı n baş l adı ğıandan et i bar ənhərc ürvət əndaşmühar i bəl ər i nəqar ş ıbi t ər əfqal mı ş dı q. . .Y enə bi t ər əfqal ac aqdı q. . .L aki n. . .

Gəncs öz ünükəs di ,al nıs ar al dı ,s onr amənədahaç oxs ı xı l ar aq: -L aki nT r ot s kif abr i kəgəl di . . .Vəbi z ,beşmi nmenş evi k,qat ımenş evi k f əhl əs i l ahl ar ıgöt ür ər əkbol ş evi kbayr ağıal t ı ndac əbhəyəqaç dı q. . .

-Bui şnec əmiol du?Nec əol ac aq? !Dedi l ər ,T r ot s kigəl i r !Bi zhamı mı z , i s t əmi r i k,r əddol s un,deyə bağı r ı ş dı q.L aki n o heç məhəlqoymadan ar amı z a gi r di .F abr i ki n böyük meydanı na t opl aş dı q. O ağı r ağı r addı ml ayar aqyüks əkdi v ar ı ndi bi ndəkibi rc i hazxar abal ı ğı nı nüs t ünəç ı x dı vəbi r dənbi r əüz ünübi z əç evi r di .Bi zmüt əmadiol ar aq,r əddolbur dan, deyəhayqı r ı r dı q.Anibi rhər əkət l əc ı r ı l mı ş ,köhnəş l yapas ı nıç ı xar dı .Qar a s aç l ar ıgeni şal nı nı nhəri kit ər əf i ndənç at ı l mı şqaş l ar ı nı nüs t ünədüş dü.

Göz l ər i al ovl andı .

Hayqı r ı ş l aryav aş yav aşkəs i l di .

Heçbi rhər əkətet mədən bi z əbaxı r dı .Sus duq.Hər əkət s i zdur du.T r ot s ki ni nyanangöz l ər iböyüdü vəmənar t ı qoi kigöz dənbaş qaheç nəgör əbi l mədi m. . .Sonr abi randa,o i kiböyükoc aq ki miyanan göz l əral ovl anmı şki mipar l adıvəmi nl ər l ə z əngi nhayqı r mas ı nıxat ı r l adanbi ruğul t uqul aql ar ı mdai ni l dədi : -Y ol daş l ar . . .Düş məns əkki zki l omet ryaxı nl ı qdadı r ,i nqi l abt əhl ükədədi r .

Si l ahbaş ı na! . . .

Nəol du,bi l mi r əm,meydanıdol dur anbeşmi nnəf ər ,beşmi nmenş evi k f əhl əəmr əi t aət karbi ror duki mis ol dandöndüvəT r ot s ki ni nbar mağıi l ə gös t ər di yi qapı dan at ı l ar aq, bayı r da haz ı r l anmı şs i l ahl a dol u yük maş ı nl ar ı na hüc um et di l ərvə c əbhəyə get di l ər . . .Mən o gündən bər i bol ş evi kpar t i yas ı nı nüz vüyəm vəbeşmi nf əhl əni nhamı s ı ndanbugün vət əndaşmühar i bəs i ndənqal anbi r i kiyar av ar !

Y anı mdakıgəncbi r dənbi r əs us du.

Qol umubur ax dı . . .

Y enəs ol umakeç di vəəvvəl kiki migöz l ər i nibağl ayar aq,al nıyuxar ı da,c oş ğun bi rt empl ə qı r mı z ımahnıoxuyanl ar as əs i niuyğunl aş dı r dı .

Gec ə düş ür dü.Konv oyl arböl gəl ər i nə dağı l ı r dı l ar .Bi z i m konv oy da yav aş yav aşdağı l dı .

Küç əl ərç oxi ş ı ql ı i di .

Ki novət eat r l ar ı nqapı l ar ı naQı z ı l Or du nəf ər l ər ivədəni z ç i l ərpal t ar l ar ı nı ns i nəl ər i ndəT r ot s ki ni n,L eni ni n r əs ml ər i nidaş ı yanqadı nvəki ş if əhl əl ər l ət opl anmı ş dı l ar .Bugec əbüt ün əyl ənc əyer l ər ionl arüç ünhav ayı dı r .

52

Qı z danayr ı l ar kəns önükal ovl ugöz l ər i nigöz l ər i mədi kər əkmənəbi r ünv an v er di . Bi r koms omol kl ubunun ünv an i di . Bu gec ə or ada gör üş əc əyi k.Y eməkyeyəndəanc aqT r ot s ki nidüş ünür düm.Doğr us uç ox yaxş ıbi ryaz ı ç ı dı r .Pr av davəİ z v es t i yaqəz et l ər i ndəhərgün,müt l əqbi r i ki məqal əs iol ur .Həm dənəqər i bəməqal əl ər .Bəz əndünyas i yas ət i ni nuz un və dər i n bi rt əhl i l i niapar ı r .Bəz ən mar ks i z mi n ən ağı rnəz ər i yyəl ər i ni quc aql ayı r ,bəz ən də “ s öyüşs öyməyək”deyə nəs i hətv er i r .Ədəbi yyat haqqı ndaüçc i l dl i kyeni bi rəs əryaz ı b.

Hər bi s t r at egi yaya, t əyyar əç i l i yəai d mühüm ki t abl ar ı v ar . . .

Xül as ə, t oxunmadı ğı mövz uqal mayı b, deyəs ən. . .

Bu yaxı nl ar da,gənc l ər əi t hafet di yibi rməqal ədə:“ El mi nqr ani t dənqayas ı nı di ş l ər i ni z l əgəmi r məl i s i ni z ! ”deyi r di . . .

Mənbə:Komi nt er ns ənədl ər i ndə Naz i m Hi kmət ,t ər .Er den Akbul ut , İ s t anbul :TÜST AV,2002.

Y az ıDevr i mc iMar ks i z mj ur nal ı nı n20c inömr əs i ndəngöt ür ül müş dür .

53

NƏRİ MAN NƏRİ MANOVUN OĞLU NƏCƏFƏ MƏKTUBU Məni m 1 895c ii lyanv ar ı n1 5də Bakı da T ağı yevt eat r ı nda i l k dəf ə t amaş aya qoyul an pyes i m“ Nadanl ı q”ol du.Həmi n günü ədəbii ş i mi n baş l anğı c ıhes ab edi r əm.Bu gün -yenis t i l l ə1 925c ii lyanv ar ı n 28də həmi nv axt dan30i lkeç i r .Dos t l ar ı mdanbəz i l ər ibuxəbər ieş i di bhəmi n günübal ac aş adyanal ı qet məyiar z ul amı ş l ar .Ar t ı qonl ar dant el eqr aml ar al mı ş am.Əl bət t ə,c i ddiş əki l dəgöt ür qoyet s ək,deməkol ar ,əs l i ndəheç bi ri şgör məmi ş əm.30i l !Yəqi nki ,bumüddətər z i ndənəs əbi ri şgör mək ol ar dı .Bumüddət dəyaz dı ql ar ı mıhəmi nv axt l amüqayi s əet di kdəxəc al ət ç əki r əm. . .L aki n di gərt ər əf dən,büt ün həmi nv axt ı ,yaş adı ğı m büt ün həmi nmühi t i ,ömr ümünbüt ündol anbacyol l ar ı nıt əs əvvür ə gət i r di kdə, hərhal dabununl at əs ki nl i kt apı r am ki ,azdaol s a,bəz is ahədəç oxi ş gör müş əm.Təkc ə məniəhat ə edən mühi t ,onun ger i l i yi ,s üs t l üyü, f əal i yyət s i z l i yi ,ət r afhəyathadi s əl ər i nəbi ganəl i yi ,mi l l ət l ər ar as ımənas ı z di di ş məl ər ,bur adani r əl igəl əni z t i r abl ar :qanl ar ,gözyaş l ar ı ,yoxs ul l uq, r i yakar l ı q və s ai r ə mənə r ahat l ı qv er məyi b.Bunl ar yaz dı ğı m büt ün əs ər l ər dəəks i nit apı b.Bəl kədəbüt ünbunl arbədi ic əhət dənz əi fqəl əmə al ı nı b,l aki n qüvvəm vəi mkanı m daxi l i ndəbüt ün bunl ar ayaz ı l ar ı mda t əkc əmünas i bət i mibi l di r məyi m onu gös t ər i rki ,mən bi rç oxl ar ıki mi ət r af ı mdakımühi t əl aqeydqal abi l məz di m.Qəl bi m nar ahati di ,i s t əyi rvə ç al ı ş ı r dı m ki ,bəş ər i yyət ə nəs əbi rf aydav er i m.Mənə,30i li c t i mais ahədə i ş l əmi şadamat əs ki nl i kv er ənyal nı zvəyal nı zbudur .Əgərs adəi ş i ml əbu müddət də öz “ xəs t əl i yi mi ” ,heç ol mas a,beş on adama “ yol ux dur a” bi l mi ş əms ə,hət t abu,mənivədüş ünc əmio mənadar ahatbur axarki , ömr ümüəbəsyer ə yaş amamı ş am vəbugeni ş ,həm dədar ı s qaldünyada əbəsyert ut mamı ş am. . . Əz i zoğl um Nəc əf !Əgərömürvəf aqı l s a,ç al ı ş ac ağam s əniel əhaz ı r l ayam ki ,bəş ər i yyətüç ündahaç oxi şgör əs ən.Anc aqt al eyi nhökmüyl ət ez l i kl ə əbədiməs kənəköç əs iol s am,ondas əndənxahi ş i m buol arki ,heçol mas a dai m öz gəl ər i ndər ds ər i niç əkənat anki mic üz ii ş l ər iyer i nə yet i r əs ən.

Məni m həyat ı m,ömr üm qayğı l ar l adol uol ub.Qar daş ı mı nvəbac ı l ar ı mı n ai l əl ər ii yi r miyaş ı mdan məni m boynumda ol ub.Bu 30 i l də 1 1adam böyüdüb boyabaş aç at dı r mı ş am.Onl ar dan8qı zuş ağı nıər əv er mi ş əm, yer dəqal an üç ünüc üz iməv ac i bi ml əböyüt müş əm.

54

Büt ünbui ş l ər is ahmanas al andan s onr ayeni dənoxumağabaş l adı m,30 yaş ı nda uni v er s i t et ə daxi lol dum.Uni v er s i t et iqur t ar dı qdan s onr av ar qüvvəmiSal man qar daş ı mı n bal al ar ı nı nt ər bi yəs i nəs ər fet di m.Büt ün bunl ar danyal nı zi ndi ,qar daş ı mı ns onunc uqı z ıXanı mı1 924c üi l dəər ə v er əndəns onr aaz adol muş am.Buməkt ubui s əar adanbi ri lkeç əndən s onr a,məhz1 925c ii l dəyaz ı r am.Büt ünbunl ar ıs ənəonagör əyaz ı r am ki , mənibəş ər i yyətüç ünazi şgör məyi m üs t ündəqı namayas an.Bumənada ümi dv ar am ki ,s əngör düyüm i ş l ər idav am et di r i bbaş aç at dı r ac aqs an. Əz i zoğl um!Əgərhəyat ı mıöyr əns ən, əmi nol ar s anki , mənömr ümünən az ı1 925c ii l ədəkol andövr ünübaş qal ar ıüç ünyaş amı ş am.Bəss onr as ı nec əol ac aq?Sonr as ıbel əc ədədav am edəc ək,ç ünkimən yal nı zbel ə i c t i maii ş də məmnunl uq t apı r am.Üs t əl i k,Rus i yadakıi ndi kiqur ul uş məni mr uhial əmi məhərş eydəndahaç oxuyğundur . Ümumi yyət l ə,mən i ns anı ni ns an t ər əf i ndən əs ar ət i ni n əl eyhi nəyəm.

Har ada ol ur s aol s un,büt ün v ar l ı ğı ml a köl əl i yə qar ş ı yam.Bəş ər i yyət i n t ez l i kl ə nadanl ı qdan və el əc ə də köl əl i kdən az ad ol mas ıüç ün yol l ar axt ar mı ş am.Sos i al demokr atda ol muş am.L aki n bu t əş ki l atget gedə i deal dan daha ç ox uz aql aş ı r . Bol ş evi kl ər i n pr oqr amı nı xüs us i məmnunl uql a qəbulet mi ş əm,ç ünkihəmi ns ənəddət ez l i kl əməhzöz pr oqr amı mı nhəyat akeç i r i l əc əyi ni-yerüz ündəköl əl i yi nməhvedi l əc əyi ni gör müş əm vəgör ür əm.

Bəl kədəs ənbus ət i r l ər ioxuyar kənbol ş evi z m heçol mayac aq.L aki nbu heçdəodeməkdeyi l ki , bol ş evi z m yar amı r ; buodeməkol ac aqki , bi zonu s axl amağıbac ar madı q, onuyet ər i nc əqi ymət l əndi r mədi k, i ş i n qul pundan pi syapı ş dı q.Söz ünaç ı ğı ,haki mi yyət l əoqədərl ovğal andı q ki ,baş ı mı z boş boş i ş l ər ə, dedi qodul ar a qar ı ş dı ,v ac i b ol anı əl dən bur ax dı q.

Haki mi yyətç oxl ar ı nıkor l ayı r .Bel ədəol du:haki mi yyət yet ər i nc əyaxş ı , gör kəml ii ş ç i l ər i nç oxunukor l adı .Onl arnəhəngdövl ət i nt al eyi niəl l ər i nə al ar aq vəhes abatv er mədəndi kt at or l uq et məkqər ar ı nagəl di l ər . . .Bel ə r əhbər l i ki l kv axt l arüç ünz ər ur ii di ,l aki n buvəz i yyət ii ndi yədəkdav am et di r məkbol ş evi z mi ns üqut unu yaxı nl aş dı r maqdeməkdi . İ ndibu s ət i r l ər is ənəyaz dı ğı mv axti ş i mi zo yer əç at ı b ki ,ən yaxı n kommuni s tdos t l arL eni ndəns onr aöz l ər i nionunqanuniv ar i s iadl andı r an ş əxs l ər i n dövl ət ii dar ə edə bi l məməl ər i ndən yar anan nöqs anl ar ı mı z bar ədəbi r bi r ii l ədanı ş abi l mi r l ər . . .

Bunl ar ıs ən məni m MKdakıgeni şmər uz əmdən öyr ənəc əks ən.Həmi n mər uz əs ənə büt ün bunl ar dan başç ı xar mağa i mkan yar adac aq və el ə bu mər uz ədəndəöyr ənəc əks ənki ,ç oxl ar ıözvəz i f əməns əbl ər i nii t i r əbi l əc əkl ər i qor xus undandi nmədi kl ər ihal da,s əni nat anbubar ədəc əs ar ət l ədanı ş ı r dı .

55

Əz i z i m Nəc əf !Vəz i f əməns əb dal ı nc a qaç ma,ç ünkio,i ns anıkor l ayı r . Əgərbi radamıyaxş ıt anı maq,onun büt ün daxi l ial əmi nə bəl əd ol maq i s t əyi r s əns ə,onu bi rmüddət ə vəz i f ə baş ı na qoy .T ez l i kl ə həmi n adamı n müs bətvə mənf ic əhət l ər iüz əç ı xac aq.Bu baxı mdan əgərs ən küt l əl ər i hi yl əs i z yal ans ı zözar xanc aapar mağahaz ı rdeyi l s əns ə,yaxş ı s ıbudur ,ondan i mt i na edəs ən. . .Əgər küt l ə( f əhl ə və kəndl i l ər )s əni dəyər l əndi r ər s ə, haki mi yyət dəi ş t i r akı nız ər ur ihes ab edər s ə,s ənə et i baredər s əvəs ən bu et i bar aəs as ənümumii ş əmüəyyənf ayda v er əc əyi nəəmi nol ar s ans a,onda i mt i naet mə.

Bur adayal nı zbi r c əş ər tv arki , gər əkonumüəyyənl əş di r əs ən: yəni küt l əs əni nhaki mi yyət dəi ş t i r akı nıözar z us ui l ə,könül l ümüqəbuledi b,yoxs a məc bur i ?Əgər s əndə z ər r ə qədərş übhə yer iv ar s a ki ,ki ml ərt ər əf ı ndən ol ur s aol s unməc bur is eç i l i r s ən,ondayaxş ıol ari mt i naedəs ən.Əkshal daöz l əyaqət i ninəi nkit əkc ə küt l ə,həm də öz qar ş ı nda i t i r əc əks ən.Hərdəf ə haki mi yyət əözl əyaqət i nəgör əyox,məc bur igəl di yi nidər ket di kc ə,müəyyən r uhi s ı xı nt ı , əz abç əkəc ək, s i s t emat i kol ar aql əyaqət i ni nəi nki küt l əl ər i n, həm də özgöz ündəi t i r əc əks ən. . .Bur adandas əni ns onr akıdünyagör üş ündəpoz unt u əməl ə gəl əc ək.Bu i s əi c t i maixadi mi n həyat ı nda t əhl ükəl iməqamdı r .Sən müs t əqi l həyat a haz ı r ol duğun z aman büt ün bunl ar a t ab gət i r mək mümkündür .Bunədeməkdi r ?Yəniöz ünəel əpeş əvəyas ənəts eç məl i s ənki , bu ş əxs i yyət dən,yaxud i dar ədən azas ı l ıol s un.Sənə aydı n ol s un deyə öz həyat ı mdanmi s alç əkəc əyəm.Ar t ı qbi l i r s ənki ,uni v er s i t et ədaxi lol um deyə30 yaş ı nda kamalat t es t at ıal maq üç ün i mt ahan v er di m.Sonr a bel ə bi rs ual qar ş ı s ı ndaqal dı m:har adaxi l ol mal ı ?Y aş ı m vəbüt ün həyatş ər ai t i m mənə t ez l i kl əuni v er s i t et ibi t i r məyidi qt əedi r di .Odurki ,el əf akül t əs eç məkl az ı mi di ki ,az v axtapar s ı n.Qar ş ı mdabel əbi rs ualdayanmı ş dı :hüquq( ov axthüquq f akül t əs ias an f akül t əs ayı l ı r dı ) ,yaxud t əbi yyatf akül t əs i nə daxi lol ummu? Çünkihəmi nf akül t əl ər də4i loxumaql az ı mi di .

Buf akül t əl ər ibi t i r di kdəns onr a ş əxs i yyət l ər dən, yaxudi dar əl ər dəndahaç oxas ı l ıol mayı m deyəbuf i ki r dənv az keç di m vəömr üm boyukənarş əxs l ər dənazas ı l ıol maqüç ünt i bbf akül t əs i nə daxi l ol dum.

Bubi rs əbəbdi , di gərs əbəbi s əbel əi di : s əni nnənən, məni m anam həl i mər əhml i ,baş qal ar ı nı nhal ı naac ı yan,x eyi r xahqadı ni di .Eht i yac ıol anl ar a i mkandaxi l i ndəəlt ut ar , qonş ul uqdakıxəs t əqadı nl ar ı nqayğı s ı naqal ar , bi rt i kə ç ör əyi nionl ar l aböl üş ər di .Ki ç i kyaş l ar ı mdanbunl ar ımüş ayi ətet di yi m üç ün, ç ox gümanbüt ünbunl armənət əs i rgos t ər mi ş di . . .Odurki ,t i bbf akül t əs i ndə oxumaquz unv axtapar s ada,ç ət i nl i kl ər iç oxol s ada,ş əxs i yyətvəi dar əl ər dən mümkünqədəras ı l ıol mamaqvədahaç oxr uhiməmnunl uqəl dəet məküç ün mənhəmi nf akül t əyədaxi lol dum.

1 925 c ii l ,yanv ar .

56

MARKSDAN –İ OSİ FVEYDEMEYERƏ NYUYORKDA L ondon,5mar t ,1 85 2c ii l

. . .

Mənə gəl di kdə nə müas i rc əmi yyət də s i ni f l ər mövc ud ol duğunuaç maq, nədəbunl ar ı nar as ı ndamübar i z əget di yi nikəş f et mək məni m xi dmət i m deyi l di r .Bur j ua t ar i x ç i l ər ibu s i ni f l ər mübar i z əs i ni nt ar i xii nki ş af ı nı ,bur j ua i qt i s adç ı l ar ıi s əs i ni f l ər i n i qt i s adianat omi yas ı nıməndən ç oxəvvəlş ər h et mi ş l ər .Məni m gör düyüm yenii şbunus übutet məkdəni bar ətol muş durki :1 ) s i ni f l ər i nmövc udol mas ıanc aq,i s t ehs al ı ni nki ş af ı ndakımüəyyən t ar i xi mər həl əl ər l ə əl aqədar dı r , 2) s i nf i mübar i z ə hökmən pr ol et ar i atdi kt at ur as ı na doğr u apar ı r ,3)bu di kt at ur anı n öz ü, büt ün s i ni f l ər i n məhv edi l məs i nə və s i ni f s i zc əmi yyət ə doğr u yal nı zbi rkeç i ddi r . . .

57

ƏSƏRLƏRDƏN Hİ SSƏLƏR LENİ N –“DÖVLƏTVƏ İ NQİ LAB” Dövl ət i n“öl übget məs i ”vəzor akıi nqi l ab Dövl ət i n“ öl übget məs i ”haqqı ndaEngel s i ns öyl ədi kl ər ioqədərgeni ş məş hur dur , o qədər t ez t ez s i t at gət i r i l i r və mar ks i z mi n, adət ən, s axt al aş dı r ı l ı boppor t uni z m hal ı nas al ı nmas ı nı nmahi yyət i ni nnədəni bar ət ol duğunuoqədərqabar ı qbi rs ur ət dəgös t ər i rki , bunl ar ı nüz ər i ndəət r af l ı dayanmaq l az ı mdı r . Bu s öz l ər Engel s i n əs ər i ni n hans ı yer i ndən göt ür ül müş s ə,ohi s s ənibur adabüt ünl ükl əqeydedək: “ Pr ol et ar i atdövl əthaki mi yyət i niəl əal ı rvəi s t ehs alv as i t əl ər i niənəvvəl dövl ətmül ki yyət i nə ç evi r i r .L aki n bununl a o öz ünü pr ol et ar i atol maq et i bar i l ə məhv edi r ,bununl a o büt ün s i nf if ər ql ər ivə s i nf iəks l i kl ər i , bununl abi r l i kdəi s ədövl ət ibi rdövl ətol ar aqməhvedi r .İ ndi yədəkvəi ndi mövc ud ol ub,s i nf iəks l i kl əri ç ər i s i ndə hər əkətedən c əmi yyət ə dövl ət l az ı mi di ,yənii s t i s mar ç ıs i nf i nt əş ki l at ıl az ı mi diki ,bus i nf i nxar i c ii s t ehs al ş ər ai t i niqor us un,deməl i ,xüs us ənonunüç ünl az ı mi diki ,i s t i s maredi l ən s i nf i mövc ud i s t ehs al üs ul una xas ol an əs ar ət ş ər ai t i ndə ( köl əl i k, t əhki mç i l i k, muz dl u əmək ş ər ai t i ndə) z or l as axl as ı n. Dövl ət büt ün c əmi yyət i nr əs minümayəndəs i ,onun z ahi r ibi r kor por as i ya hal ı nda c əml əş məs i i di , l aki ndövl ətyal nı zonagör əbel əi di ki , özdövr ündəbüt ün c əmi yyət it əkbaş ı nat əms i ledəns i nf i ndövl ət ii di :qədi mdəo,qul dar l ar ı n, dövl ət dəkivət əndaş l ar ı n dövl ət ii di ,or t a əs r l ər də f eodalz adəganl ar ı n dövl ət ii di ,bi z i mz əmanəmi z dəi s əbur j uaz i yanı ndövl ət i di r .O z amanki , dövl ətənnəhayətdoğr udanbüt ünc əmi yyət i nnümayəndəs iol du, ondao öz öz ünügər əks i zedi r .O z amanki ,i t aət dəs axl anı l mal ıheçbi ri c t i mai s i ni fol madı , oz amanki , bi rs i nf i nbaş qas i ni füz ər i ndəhökmr anl ı ğı , ayr ı c a yaş amaq uğr unda apar ı l an mübar i z ə i l ə, yəni i s t ehs al da i ndi ki hər c mər c l i kdən doğan mübar i z əi l ə bər abərbu mübar i z ədən doğan t oqquş mal arvə eks s es l ər( i f r at ç ı l ı ql ar )ar adan qal x dı ,-o z amandan et i bar ən,əz i l məl ivəqar ş ı s ıal ı nmal ıadaml arol mayac aqdı r .Dövl ətbüt ün c əmi yyət i nhəqi qi nümayəndəs i ol ar aqç ı xı şet di kdə, onungör əc əyi bi r i nc i i ş–i s t ehs alv as i t əl ər i nic əmi yyətadı ndanəl əal maq t ədbi r i–onunbi r dövl ətol maql ai c r aet di yis onmüs t əqi li şol ac aqdı r .

Dövl əthaki mi yyət i ni n i c t i mai münas i bət l ər ə qar ı ş mas ı yav aş yav aş büt ün s ahəl ər də gər əks i z l əş əc ək və öz öz ünə ar adan qal xac aqdı r .Şəxs l ər ii dar ə et mək əvəz i nə, ş eyl ər i dar ə ol unac aq və i s t ehs al pr os es l ər i nə r əhbər l i k edi l əc əkdi r .

58

Dövl ət“ l əğvol unmur ” ,öl üb gedi r .“ Az ad xal q dövl ət i ”i f adəs i nə,bi r müddətt əş vi qathüququ əs as ı nda yaş ayan,nət i c ə et i bar i l əi s ə el mi c əhət dənəs as s ı zol anbui f adəyədəhəmi nəs as l aqi ymətv er məkl az ı mdı r .

Anar xi s tdeyi l ənl ər i ndövl ət ibugüns abahl əğvet məkt əl əbi nədəməhz həmi nnöqt eyi nəz ər dənqi ymətv er məkl az ı mdı r ”( “ Ant i Dür i nq” ,“ Cənab Y ev geniDür i nqi nel mial t üs tet məs i ” ,al manc a3c ünəş r i ni n301–303c ü s əhi f əl ər i ) .

Səhvet mədəndeməkol arki ,Engel s i nbuç oxz əngi nf i ki r l ər i ndəni ndi ki s os i al i s tpar t i yal ar ı nı ns os i al i s tnəz ər i yyəs i ndəmöhkəm yert ut ananc aq budurki ,dövl ət i n“ l əğvedi l məs i ”haqqı ndaanar xi s tt əl i mi ndən f ər ql i ol ar aq,Mar ks agör ədövl ət“ öl übgedi r ” .Mar ks i z mi nbuc ürqol qanadı nı qı r maq,onuoppor t uni z mədöndər məkdeməkdi r ,ç ünkibel əbi r“ t əf s i r ” nət i c əs i ndə yav aş yav aş r ahat c a,t ədr i c idəyi ş i kl i k ol ac ağı ,s ı ç r ayı ş və f ı r t ı nal arol mayac ağı , i nqi l abol mayac ağıki midumanl ıt əs əvvür dənbaş qa bi rş eyqal mı r .Çoxadi ,di l l ər ədüş müşmənada,deməkol ar s a,küt l əvi mənadadövl ət i n“ öl übget məs i ” ,ş übhəs i z ,i nqi l abıpər dəl əmək,bəl kədə, onui nkaret məkdeməkdi r .

Hal buki ,bel əbi r“ t əf s i r ”mar ks i z mianc aqbur j uaz i yaüç ünəl v er i ş l iol an ənqababi rs ur ət dət əhr i fet məkdi rvəbut əhr i f i nnəz ər iəs as ı ,Engel s i n heç ol maz s a yuxar ı da büt ünl ükl ə qeyd et di yi mi z “ yekunvur uc u” mül ahi z əs i ndəki ol duqc a mühüm ş ər t l ər i və f i ki r l ər i unut maqdan i bar ət di r .

Bi r i nc i s i .

Bumül ahi z əni nl apəvvəl i ndəEngel sdeyi rki , pr ol et ar i atdövl ət haki mi yyət i niözəl i nəal dı qda, “ bununl adövl ət ibi rdövl ətol maqet i bar i l ə məhvedi r ” .

Bununnədeməkol duğuhaqqı ndadüş ünmək“ adətdeyi l di r ” .

Adət ən buna ya əs l af i ki rv er mi r l ər ,ya da bunu Engel s i n“ hegel ç i l i k qüs ur u”ki mibi rş eyhes abedi r l ər .Həqi qət əndəbus öz l ər l əənböyük pr ol et ari nqi l abı ndan bi r i ni nt əc r übəs i ,1 871 c ii lPar i sKommunas ı nı n t əc r übəs iqı s ac ai f adəedi l mi ş di rvəyer igəl di kdəbi zbut əc r übədənət r af l ı danı ş ac ağı q.Həqi qət dəEngel sbur adapr ol et ari nqi l abı nı nbur j uaz i yanı n dövl ət i ni“ məhvet məs i ndən”danı ş ı r ,hal buki ,öl übget məs öz l ər is os i al i s t i nqi l abı ndans onr akıpr ol et ardövl ət i ni nqal ı ql ar ı naai ddi r .Engel s əgör ə, bur j uadövl ət i“ öl üb get mi r ” ,o,pr ol et ar i att ər əf i ndəni nqi l abda“ məhv edi l i r ” .Öl üb gedən,bu i nqi l abdan s onr akıpr ol et ar dövl ət ivə ya yar ı mdövl ət i di r . İ ki nc i s i .Dövl ət“ əz məküç ünol anxüs us iqüvvədi r ” .Engel sbugöz əl vəs on dər əc əmənal ıt ər i f i nibur adat amami l əaydı nv er mi ş di r .Həmi n t ər i f dəni s əbunət i c əç ı xı rki ,bur j uaz i yanı npr ol et ar i at ı ,bi rovucv ar l ı l ar ı n mi l yonl ar l az əhmət keş i“ əz məs iüç ün ol an xüs us iqüvvə” ,pr ol et ar i at ı n bur j uaz i yanı n“ əz məs iüç ünxüs us iqüvvə”i l ə( pr ol et ar i atdi kt at ur as ıi l ə) əvəzol unmal ı dı r .

59

“ Dövl ət i nbi rdövl ətet i bar i l əməhvedi l məs i ”dəməhzbundani bar ət di r .

Cəmi yyət adı ndan i s t ehs alv as i t əl ər i niəl ə al maq “ t ədbi r i ” də məhz bundan i bar ət di r .Buna gör ə də öz l üyündə aydı ndı r ki ,bi r“ xüs us i qüvvəni n”( bur j uaqüvvəs i ni n)baş qabi r“ xüs us iqüvvə”( pr ol et arqüvvəs i ) i l əbuc ürəvəzol unmas ıheçdə“ öl übget mə”ş əkl i ndəol abi l məz . Üç ünc üs ü.Engel s“ öl übget mə”və-dahaaydı n,dahapar l aqdes ək– “ ar adan qal xma”haqqı ndadanı ş dı qdat amami l əaydı n vəqət iol ar aq; “ dövl ət i n büt ün c əmi yyətadı ndan i s t ehs alv as i t əl ər i niəl əal mas ı ndan” s onr akıdövrhaqqı nda,yənis os i al i s ti nqi l abı ndans onr akıdövrhaqqı nda danı ş ı r .

Hamı mı z aməl umdurki , buz aman“ dövl ət i n”s i yas i f or mas ı ənt am demokr at i yadı r . L aki n mar ks i z mi ut anmaz c as ı na t əhr i f edən oppor t uni s t l ər dən heç bi r i ni n ağl ı na gəl mi r ki ,bur ada Engel s eyni z amandademokr at i yanı n“ ar adanqal xmas ı ndan”və“ öl übget məs i ndən” danı ş ı r .İ l kbaxı ş dabuç oxqər i bəgör ünür .L aki nbuanc aqoadaml arüç ün “ anl aş ı l maz dı r ”ki ,onl ardemokr at i yanı ndadövl ətol duğunuvə,deməl i , dövl ətyoxol ac ağız amandemokr at i yanı ndayoxol ac ağı nıdüş ünmür l ər .

Bur j uadövl ət i nianc aqi nqi l ab“ məhvedə”bi l ər . Ümumi yyət l ədövl ət , yəni ənt am demokr at i yai s əanc aq“ öl übgedə”bi l ər .

Dör dünc üs ü.Engel s ,“ dövl ətöl übgedi r ”deyənözməş hurmüddəas ı nı i r əl is ür ür kən dər hal ,konkr etş əki l də i z ah edi rki ,bu müddəa həm oppor t uni s t l ərəl eyhi nə,həm dəanar xi s t l ərəl eyhi nədi r .Həm dəEngel s , dövl ət i n “ öl üb get məs i ” müddəas ı nı n oppor t uni s t l ər ə qar ş ı ol an nət i c əs i nədahaböyükəhəmi yyətv er i r .

60

Qət ideməkol arki ,dövl ət i n“ öl üb get məs i ”s öz l ər i nioxumuşvəya eş i t mi şol an1 0000nəf ər dən9990nəf ər iəs l abi l mi rvəyaunut muş durki , Engel s i nbumüddəas ı ndanç ı xannət i c əl ərt əkc əanar xi s t l ər əqar ş ıdeyi l di .

Qal anonadamdani s əyəqi ndoqquz ubi l mi rki ,“ az adxal qdövl ət i ”nədi r və bu ş üar a edi l ən hüc um nə üç ün oppor t uni s t l ər ə edi l ən hüc um deməkdi r .

T ar i xbel əyaz ı l ar mı ş !Böyüki nqi l abi t əl i m üs t üör t ül üs ur ət dəbu c ürs axt al aş dı r ı l ı b hökm s ür ən meş ş anl ı ğa ç evr i l i r .Anar xi s t l ər ə qar ş ı ç ı xar ı l an nət i c əmi n dəf əl ər l ət əkr aredi l mi ş ,bayağı l aş dı r ı l mı ş ,ən bəs i t üs ul l ar l a beyi nl ər ə yer i di l mi ş , bi r mövhumat qədər kök s al mı ş dı r .

Oppor t uni s t l ər əqar ş ıç ı xar ı l annət i c ənii s əpər dəl əmi şvə“ unut muş l ar ” ! “ Az adxal qdövl ət i ”70c ii l l ər i nal mans os i al demokr at l ar ı nı npr oqr am t əl əbi və yayı l mı şş üar ıi di . Bu ş üur da demokr at i ya anl ayı ş ı nı n meş ş anc as ı nabi rdəbdəbəi l ət əs vi r i ndənbaş qaheçbi rs i yas iməz mun yox dur .Bu ş üar daaç ı qs ur ət də demokr at i kr es publ i kayai ş ar ə edi l di yi üç ün Engel st əç vi qatnöqt eyi nəz ər i ndən bu ş üar ı“ müvəqqət i ”ol ar aq “ doğr ul t mağa”haz ı ri di .L aki nbuş üaroppor t uni s tbi rş üari di ,ç ünkibu ş üargös t ər i r diki ,bur j ua demokr at i yas ı na nəi nkianc aq bəz ək düz ək v er i r l ər ,həm dəümumi yyət l əhərc ürdövl ət əv er i l əns os i al i s tt ənqi di ni anl amı r l ar .Bi zkapi t al i z mş ər ai t i ndəpr ol et ar i atüç ünənyaxş ıbi rdövl ət f or mas ıol andemokr at i kr es publ i kayat ər əf dar ı q,l aki nunudabi l mər i kki , ən demokr at i k bur j ua r es publ i kas ı nda da xal qı n nəs i bimuz dl u köl ə ol maqdı r .Sonr a.Hərbi rdövl ətməz l um s i nf i“ əz məküç ünbi rqüvvədi r ” .

Bunagör ədəhərc ürdövl ətaz addövl ətdeyi l di rvəxal qdövl ət ideyi l di r .

Mar ksvəEngel sbunu70c ii l l ər dəözpar t i yayol daş l ar ı nadəf əl ər l əi z ah et mi ş l ər .

Beş i nc i s i .Engel s i n məhz həmi n əs ər i ndə,dövl ət i n öl üb get məs i mül ahi z əs i ni hamı nı noxuduğubuəs ər dəz or akı i nqi l abı nəhəmi yyət i ndən bəhs ol unur .Engel sz or akıi nqi l abı nr ol una t ar i x nöqt eyi nəz ər i ndən qi ymətv er ər kənbui nqi l abıhəds i zdər əc ədəmədhedi r .Bu“ heçkəs i n yadı ndaqal mamı ş dı r ” ,buf i kr i nəhəmi yyət i ndəndanı ş maqvəhət t aonun üz ər i ndədüş ünməkhaz ı r kıs os i al i s tpar t i yal ar ı ndaadətdeyi l di r ,küt l əl ər ar as ı ndagündəl i kt əbl i ğatvət əş vi qat dabuf i ki r l ərheçbi rr oloynamı r .

Hal buki ,həmi nf i ki r l ər dövl ət i n“ öl üb get məs i ”i l ə qı r ı l maz s ur ət də əl aqədarol ubmünt əz əm bi rvəhdətt əş ki ledi r .

Engel s i nhəmi nmül ahi z əs ibudur : . . . “ Zor akı l ı ğı nt ar i x dəhəmç i ni nbaş qabi rr ol daoynadı ğı ”( dağı dı c ı l ı qdan baş qa) ,“ Mar ks ı ns öz l ər ii l ədes ək,hərbi rköhnəc əmi yyətyenic əmi yyət ə hami l əol duqdaz or akı l ı ğı nmamaç aol duğuvəi c t i mai hər əkat ı nöz ünəyol aç mas ıüç ün,c ans ı zöl günl əş mi şs i yas if or mal ar ıyı xı bdağı t mas ıüç ünbi r al ətol duğuhaqqı nda, –büt ünbunl ar ı nhaqqı ndac bDür i nqbi rkəl mədə yaz mı r .O yal nı zahz ar l abunumümküns ayı rki ,i s t i s mar ç ıt əs ər r üf at ı 61

yı xmaq üç ün,bəl kədə,z or akı l ı ql az ı m gəl əc əkdi r ,–öz üdət əəs s üfki , l az ı m gəl əc əkdi r !Zi r a hərhans ıbi rş əki l də z or akı l ı qi ş l ədi l məs i ,guya z or akı l ı qi ş l ədənipoz ğunl aş dı r ı r .Həm dəbu s öz l ər ,hərbi rqal i bi yyət l i i nqi l abnət i c əs i ndəböyükmənəvivəi deyar uhyüks əkl i yiəməl əgəl di yi nə baxmayar aqdeyi l i r !Həm dəbus öz l ərAl mani yadadeyi l i r ,el əbi röl kədə ki ,xal qı n düç aredi l ə bi l əc əyiz or akıt oqquş ma heçol maz s a,ot uz i l l i k mühar i bə nət i c əs i ndəkial ç al ma üz ündən mi l l iş üur a yer l əş mi ş ol an nökər ç i l i kr uhunu puçet mək ki mibi rüs t ünl üyə mal i k ol a bi l ər di .Bu s önük,z əi f ,ac i zkeş i şt əf əkkür ühəl əbi rc əs ar ətedi böz ünüt ar i x dəən i nqi l abç ıbi rpar t i yat əkl i fet məki s t əyi r ? ”( al manc a3c ünəş r i ni n1 93c ü s əhi f əs i ,I If əs l i n4c üböl məs i ni ns onu) .

Engel s i n1 878c i i l dən1 894c üi l əqədər , yəni l apözvəf at ı naqədərz or akı i nqi l abıbel ət ər i fedi bal mans os i al demokr at l ar ı nat əki dl əöyr ət məs i ni , dövl ət i n“ öl üb get məs i ”nəz ər i yyəs ii l ənec əbi r l əş di r i b bi rt əl i m hal ı na s al maqol ar ?

Bunl ar ı n həri ki s i niadət ən ekl ekt i s i z m v as i t əs i l ə bi r l əş di r i r l ər ,bu mül ahi z əl ər i ngahbi r i ni , gahdi gər i ni özi s t ədi kl ər i ki mi ( yaxudhaki mi yyət s ahi biol anl ar a yar ı nmaq üç ün)əqi dəs i z və ya s of i s t c əs i nə göt ür üb bi r l əş di r i r l ər ,həm də yüz hal dan doxs an doqquz unda,bəl kə,daha ç oxunda, məhz“ öl übget məni ”öns ı r ayaqoyur l ar .

Di al ekt i kaekl ekt i s i z ml ə əvəz edi l i r : bu, z əmanəmi z i n r əs mi s os i al demokr at ədəbi yyat ı nda mar ks i z məqar ş ıən adi ,ən geni şyayı l mı şbi rhal dı r .Bu c ürəvəz et mə, əl bət t ə,yenibi rş eydeyi l di r ,buhət t akl as s i kyunanf əl s əf əs it ar i xi ndədə müş ahi də ol unur du. Mar ks i z m s axt al aş dı r ı l ı b oppor t uni z m ş əkl i nə s al ı ndı qdaekl ekt i s i z mi ndi al ekt i kaki miqəl əməv er i l məs iküt l əl ər idaha as anl ı ql a al dadı r ,onl ar ız ahi r ən r az ıs al ı r ,guya pr os es i n hərt ər əf i ni , i nki ş af ı n büt ün meyl l ər i ni ,büt ün z i ddi yyət l it əs i r l ər ivə s .nəz ər ə al ı r , həqi qət dəi s əi c t i maii nki ş afpr os es ihaqqı ndaheçbi rbüt övvəi nqi l abi anl ayı şv er mi r .

Bi zyuxar ı dademi ş i kvəs onr adahaət r af l ıgös t ər əc əyi kki ,z or akı i nqi l abı nl abüdl üyühaqqı ndaMar ks ı nvəEngel s i nt əl i mibur j uadövl ət i nə ai ddi r .Budövl ət“ öl übget mə”yol ui l ədeyi l ,ümumiqaydaüz r ə,anc aq z or akıi nqi l abnət i c əs i ndəpr ol et ardövl ət ii l ə( pr ol et ardi kt at ur as ıi l ə)əvəz edi l əbi l ər .Engel s i nz or akıi nqi l abıt ər i f l əməs iMar ks ı n dəf əl ər l ədedi yi s öz l ər ə t amami l ə uyğundur ( “ Fəl s əf ə yoxs ul l uğu” və “ Kommuni s t mani f es t i ” ni n axı r ı ndaz or akıi nqi l abı nl abüd ol mas ı nı ni f t i xar l a,aç ı qc a s öyl əni l di yi ni xat ı r l ayaq; t əxmi nən 30 i ls onr a, 1 875c ii l də Qot a pr oqr amı nı n t ənqi di ndə həmi n pr oqr amı n oppor t uni z mi ni Mar ks ı n amans ı z l ı ql ai f ş aet di yi nixat ı r l ayaq) ;but ər i fheçdə“ hi s s i yyat auymaq” deyi l di r ,heçdədekl amas i yadeyi l di r ,bi rmübahi s ədeyi l di r .

62

Küt l əl ər iz or akıi nqi l abadai m bel əvəməhzbel əbi rbaxı şr uhundat ər bi yə et məkl üz umuMar ks ı nvəEngel s i nbüt ünt əl i mi ni nəs as ı nıt əş ki ledi r .İ ndi hökm s ür əns os i al ş ovi ni s tvəkaut s ki ç ic ər əyanl art ər əf i ndənMar ks ı nvə Engel s i nt əl i mi nəxəyanətedi l məs i ,bel əbi rt əbl i ğat ı ,bel əbi rt əş vi qat ı həm s os i al ş ovi ni s t l ər i n,həm də kaut s ki ç i l ər i n unut mas ı nda xüs us i l ə aydı ngör ünür .

Zor akıi nqi l abol madan,bur j uadövl ət i nipr ol et ardövl ət ii l əəvəzet mək ol maz .

Pr ol et ardövl ət i ni nməhvol mas ı , yəni hərc ürdövl ət i nməhvol mas ı “ öl übget mə”yol undanbaş qabi ryol l amümkündeyi l di r .

63

SUNQURSAVRAN XXəs r i nŞeks pi r i :Ber t ol tBr ec ht ( 1 8981 956) Bui ldünyaədəbi yyat ı nı nənböyükş ai r l ər i ndənvədr amat ur ql ar ı ndan bi r iol an Ui l yam Şeks pi r i n öl ümününü 400c üi dönümüdür .İ ngi l t ər ədə kapi t al i z mi n doğuş unda,bur j uaz i yanı n yüks əl i ş i ni ni məkl əyən ç ağı nda par l ayan,i ngi l i sdi l i ni nbuböyükus t adı ,büt ündünyayaöl üms üzəs ər l ər ər mağanedənbuböyükədəbi yyat ç ı ,dünyadavəT ür ki yədəl ayi qol duğu ş əki l də,müxt əl i ff or mal ar dayadedi l i r .

Ammabui leyniz amanda,XXəs r i nənböyükdr amat ur quvəböyük ş ai r l ər i ndənbi r iol anBer t ol tBr ec ht i nöl ümünün60i l l i yi di r .Br ec ht1 956c ı i l i nav qus tayı ndahəyat ı nıi t i r mi ş di r .Si zheçki mi ni s əBr ec ht i60c ıöl üm i l dönümündə yad et di yi nieş i di r s i z ? Pr ol et ar i at ı n yüks əl i ş dövr ünün, kommuni s tc əmi yyət i n doğuş unun ş ai r ivədr amat ur qunu heçki m yad et mi r .Bəl kəbəz i l ər iyad et məki s t əmi r ,bəz i l ər ibəl kədəut anı r .“ 60c ı i l dönümüdür ,1 00c üi l i ndəanar ı q”deməyi n,60daunudul an1 00dəheç xat ı r l anmaz .

Di al ekt i kt eat r Hal bukiBr ec ht böyükl üyü i l ə bur j uaz i yanıbel ə ovs unl amı ş bi r ədəbi yyat ç ı dı r .Təəs s üfki ,bi zbunahəl ət əz əş ahi dol ur uq.Bi rneç əgün əvvəlvəf atedənməş huri ngi l i syumor i s t iGeneWi l dermövz us undaBBC r adi os undaxəbər l ər dəki not ənqi dç i s iWi l der i nuğur l ar ı ndanbəhsedi r di .

Bi ri f adəs i ndə t əxmi nən bel ə dedi :“ Wi l der is adəc ə bəs i tbi ryumor i s t hes abet məyi n.

O, Br ec htt amaş al ar ı ndaoynayac aqqədərgüc l übi rakt yor i di . ”Məl umdurki ,bi rakt yor unkeyf i yyət i ndənəvvəl l ər“ Şeks pi roynamı ş akt yor du”deyəbəhsedi l ər di .Bel əgör ünürki ,bur j uaz i yanı nt ənqi dç i l ər i i ndiBr ec ht ieynis ı r ayadaxi ledi bl ər .

Br ec htdr amat ur qol ar aqXXəs r ədamğas ı nıvur ub:İ s t ərt ər əf darol s un, i s t ərəl eyhdar ,t eat ri l əmar aql ananheçbi rz i yal ı nı nl aqeydqal madı ğıbi r anl ayı ş ı n yar adı c ı s ı və ən önəml i nümayəndəs i di r . Bi z nə t eat r mövz us unda dər i n bi l i ks ahi bi yi k,nə də öz ümüz üs ənətnəz ər i yyəl ər i mövz us undai ddi al ıhes abedi r i k.

64

Bunagör ədəoxuc uyadahaç oxar aş dı r mas ıüç üns adəc əki ç i ki ş ar əl ər v er məkl əki f ayət l ənəc əyi k.

Br ec ht , özadı i l əeyni l əş mi şol an“ epi kt eat r ” ı n, “ yadl aş dı r mat əs i r i ” ni n,“ ges t us ” un( j es t )vəbunl ar axi dmətedəc əks ays ı z s əhnə t exni kas ı nı n yar adı c ı s ı dı r .Büt ün bunl ar da məqs ədi i s ət eat r t amaş aç ı s ı nı n bur j ua t eat r ı nda,z əngi ns al onl ar a xi t ab edən t eat r da ol duğu ki mi ,t amaş aç ı nı n bi rmədəni yyətməhs ul unu “ i s t ehl aket məs i ” əvəz i nə,öz ününi s t ehs al ç ıol mas ı ,s əhnədəkiobr az l ar l a“ eyni l əş mə”yol u i l əi ç i ni boş al t mas ı( “ c at har s i s ” ) yer i nə, danı ş ı l anl ar a müəyyən bi r məs af ədən baxar aq ( onl ar a yadl aş ar aq) pr obl eml ər l ə üz l əş məs i ,bu üz l əş mənət i c əs i ndədəyi ş i l məs ivədünyanıdəyi ş di r məyəhaz ı r l anmas ı dı r .

Bu məqs ədl ə,Br ec ht ,qi s mən özkəş f iol an,qi s mən Sov etaj i t pr op ( aj i t as i yapr opaganda)s ənət i ndənt əs i r l ənənhəmvət əniEr wi nPi s c at or un i nki ş afet di r di yi ,qi s mənÇi nt eat r ı ndangöt ür ül müşs əhnət exni kas ı ndan i s t i f adəedi r .T amaş al ar ı ndaənəvvəli s t i f adəet məyəbaş l adı ğıbi rt exni ka, hekayəni n s üj et i ni z amanz aman mahnı l ar l a kəs mək və bununl a t amaş aç ı nı ns üj et i n gedi ş at ı naqapı l mas ı nı n qar ş ı s ı nıal maq,onu bəhs edi l ənhekayəni nmahi yyət iüz ər i ndədüş ünməyəs öv qet məkdi r .Bundan baş qa,bəz ənakt yor l art amaş aç ı yaxi t abedər əkdəeyninət i c əniəl dəedə bi l i r l ər .Er kənmər həl ədəi nki ş afet di r i l ənbuyanaş ma,Br ec ht i nz amanl a, “ müz i kl ”yada“ oper a”t ər z iəs ər l ər dəç oxyaxş ımus i qi ç i l ər l ə( bunl ar dan ənt anı nmı ş l ar ıKur tWei l lvəHansEi s l er di r )əməkdaş l ı qet məs i di r .

Al mani nqi l abı nı nməhs ul u 1 898t əvəl l üdl üBer t ol tBr ec ht ,al mani nqi l abıpar t l ayı ş ıbaşv er əndə20 yaş ı ndai di ,al mani nqi l abıs onböyükç al xal anmas ı nıyaş ayandai s ə25.

Gənc Ber t ol tda s i nf imübar i z ə baxı mı ndan s on dər əc ə par l aq ol an ( 1 91 81 923)budövr ünməhs ul udur .Mar ks i z məaddı maddı m bui nki ş af yol ui ç ər i s i ndəgəl mi ş di r .Dahas onr aal manvəAvs t r i yamar ks i z mi ni nbi r ç ox f i l os of ui l ət anı şol muş ,di al ekt i kanı n önəml if i l os of l ar ı ndan Kar l Kor ş un ş agi r di , 20c i əs r i n ən əhəmi yyət l if i l os of l ar ı ndan Wal t er Benj ami ni n yaxı n dos t u ol muş dur . Pyes l ər i ni mar ks i z m i l ə i ç i ç ə düş ünmüş dür : məs əl ən, 1 929c ui l də baş v er ən Böyük Depr es s i ya haqqı nda yaz dı ğı“ Sal l aqxanal ar ı n MüqəddəsJ ohannas ı ”( J anna Dar k mövz us undangöt ür ül müşbi rpar odi ya)t amaş as ı nı ,“ Kapi t al ” ıoxuyar aq yaz mı ş dı r .

Br ec ht if or mal aş dı r an i ki nc ibi rf akt orəl bət t əAl mani yadaf aş i z mi n yüks əl i ş ivə i qt i dar a gəl məs i di r .1 923c üi l də Hi t l er“ Pi vəxana qi yamı ” ol ar aqt anı nani l kt əş əbbüs ünüMüni c hdəet mi ş di r .

Br ec htdəBav ar i yal ı dı r vəMüni c hdəyaş amı ş dı r .Sonr a,1 92930c ui l l ər dənet i bar ənnas i z mi n 65

nəhəng addı ml ar l a yüks əl i ş i ər z i ndə də, 1 933dən s onr akı s ür gün dövr ündədə,1 93945i l l ərar as ımühar i bədövr ündədəBr ec htf aş i z ml ə həmi ş ə mübar i z ə apar mı ş dı r .“ Yumr u baş l ı l arvə i t ibaş l ı l ar ” ,“ Üç ünc ü r eyxi nqor xuvəs əf al ət i ” ,“ Ar t urUi ni nqaç ı nı l abi l ənyüks əl i ş i ”t amaş al ar ı bi l av as i t əf aş i z mianl amağavəonaqar ş ımübar i z əyəhəs rol unmuş dur .

Br ec ht i nf or mal aş mas ı nda üç ünc ü əhəmi yyət l if akt or s t al i ni z mi n yüks əl i ş di r .Bur ada,yav aş yav aş ,Br ec ht i nöl ümünün60c ıi l dönümünün ni yəgeni şş əki l dəyadedi l mədi yis ual ı naqədəm qoyur uq.Br ec ht1 933c ü i l dənas i z mi ni qt i dar ıal t ı nagi r ənAl mani yadanqaç ı b,s ür günəç ı x dı ğı nda, əvvəl c ə Dani mar ka,Fr ans a,İ ngi l t ər ə,İ s v eçvə Fi nl andi ya ki miAvr opa öl kəl ər i ndəyaş amı ş ,1 941 c ii l dənet i bar əni s əmühar i bəni ns onunaqədər Amer i kada məs kunl aş mı ş dı r .Br ec ht is olbaxı mdan əl ə al anl ar ı n heç s or uş madı ğıbi rs ualv ar :Br ec ht ,ni yəMos kv ayayer l əş i b,f aş i z məqar ş ı mübar i z əs i ni Sov ett or pağı ndadav am et di r məmi ş di r ?Buməs əl ədər i ndən ar aş dı r ı l mal ı dı r ,l aki ni ndi dən deyə bi l ər i k ki ,Br ec htAvr opa s ür günü ər z i ndəSov etİ t t f aqı nadaget mi ş ,ammaor adaqal abi l məmi ş di r .Ni yə? Çünki 1 929c ui l dən s onr a Sov et İ t t i f aqı nda ədəbi yyat ,s t al i ni z mi n kaz ar ma ni z ami nt i z amıal t ı nda “ s os i al i s tr eal i z m”adl andı r ı l an t ək t i p ədəbic ər əyana məhkum edi l mi ş di .Br ec ht i n epi kt eat r ı ,yadl aş dı r ma t əs i r l ər i ,ges t us uvəqeyi adis əhnəl əmət exni kal ar ıi ş ç is i nf iüç ün( bi rs öz oyunuedər əkdes ək)“ yadl aş dı r ı c ı ”ol du.

Buməs əl ə, mühar i bədəns onr aBr ec htAvr opaya, vət əni nəqayı dandada güc l üş əki l dəhi s sedi l əc əkdi .Al mani yai mper i al i s tQər b öl kəl ər i( ABŞ, İ ngi l t ər ə,Fr ans a)i l əSov etİ t t i f aqıar as ı ndanüf uzböl gəl ər iməs əl əs i ndə münaqi ş əböl gəs ivəz i yyət i ndəi di .1 949c ui l dəQər bvəŞər qqət iol ar aq ayr ı l dı .Br ec ht( hərnəqədərAvs t r i yavət əndaş l ı ğıal mı şol s ada)Şər qi Al mani yanıs eç məyiüs t ün t ut du.Üs t əl i k bur ada həyatyol daş ıvə ən əhəmi yyət l iakt yor uHel enWei geli l əözt eat r ı nıqur du.Məş hurBer l i ner Ens embl eniöl ənəqədəri dar əet di .AmmaSt al i ni z mi l əi ki nc idəf əüz üz ə gəl i ş ibur adaol du.T eat r ıaç ı qaş kari ş ç is i nf i nəyadki mit əqdi m ol undu.

Məş hur Sov ett eat r adamıSt ani s l avs kionun qar ş ı s ı na ç ı xar ı l dı .

Get di kc əyal nı zqal dı . Öl ümündəns onr amədənimi r as ıüz ər i ndədövl əti l ə həyatyol daş ıvəmi r as ç ı s ıHel enWei gelar as ı ndauz unmüddətç əki ş məl ər vəgər gi nl i kyaş andı .

66

İ ş ç i l ər əki m yaddı r ?

Br ec ht i nSt al i ni z ml əvəİ nqi l abiMar ks i z ml əmünas i bət ihəl ədər i ndən ar aş dı r ı l mal ı dı r .Ammaor t adaheçar aş dı r ı l mat əl əbet məyən,aç ı qaş kar bi rməs əl əv ar :Br ec ht i n1 953c üi l də Şər qiBer l i ndə i ş ç is i nf iüs yan et di yi ndə,hər əkatŞər qiAl mani yanı ns ər hədl ər i niaş anz amani f adəet di yi davr anı ş . O hadi s əl ər haqqı nda yaz dı ğı qı s a ş ei r , bür okr at i yanı n haki mi yyətf or mas ı nıi z ah et mək baxı mı ndan əbədiol ar aq yaddaş l ar a həkkol unac aqbi rdər i nl i kdədi r : Çöz üm 1 7Haz i r anayakl anmas ı ndans onr a Y az ar l arBi r l i ğiSekr et er i St al i nBul v ar ındabi l di r idağı t t ı r dı . Şöyl edi yor dubi l di r i : Hal ks or ums uz c ahükümet i ngüv eni niyi t i r mi ş t i r Veanc aki kimi s l if az l aç al ı ş ar ak Kaz anabi l i ryeni denogüv eni .

Pekiamadahakol ayol maz mı ydı , Y önet i m hal kıf es hedi p Y enibi rhal ks eç s ekendi ne?

St al i nbul v ar ı !Br ec htbəl kədəş ans l ıi di .O abs ur dbi l di r i şhəqi qət əndə St al i nbul v ar ı ndapayl anmı ş dı r .Ammaş ai r i nbi l di r i ş i npayl andı ğıadr es i qı s aş ei r i nəbi rdet alol ar aqəl avəet məs is i z c ət əs adüf dür ?

Bur ada, eyni z amanda, Br ec ht i nSt al i ni s tbür okr at i yadanal dı ğı “ r ev anş ” a ş ahi d ol ur uq.Büt ün həyat ıboyunc at eat r ıi ş ç is i nf i nə “ yadl aş ma”i l ə günahl andı r ı l anböyükyaz ars or uş ur :“ Ki mdi ri ş ç is i nf i nəyad ol an?Si z danı ş ac aqs ı nı zi ş ç is i nf iadı ndan? ” İ r oni ya böyükdür :T ür ki yədə s os i al i s t hər əkat ı n ən güc l ü ol duğu 1 9601 980c ii l l ərar as ı ndakıdövr dəi ş ç i ni nvəxal qı nt ər əf i ndəol anbüt ün t eat r l ar( baş da Ankar a SənətT eat r ıvə Dos t l arT eat r ıol maql a)Br ec ht t eat r ı nı n yanaş mas ı nıməni ms əmi ş di .Ammas os i al i s ts olvəz i yal ı l ar ıo dövr də,eyniz amanda,əks ər i yyət l əSov etbür okr at i yas ı na,di gərqal an hi s s əs idəÇi nbür okr at i yas ı nabağl ıi di .Bi rgünbel əs or uş madı l ar :Ni yə St al i ni s tSov etİ t t i f aqıNas i s tAl mani yas ı nı n qus duğu Br ec ht ibağr ı na bas madı ? !

67

Bugünhəm Mar ks i z mi nz i yal ı l arnəz ni ndəpr es t i j iz əi fol duğuüç ün, həm “ yoxs ul l uqədəbi yyat ı ”adıi l əal ç al dı l ans i nf iməs əl əl ərs ənət ç i l ərar as ı nda popul yarol madı ğıüç ün,həm dəMar ks i z məs ahi bç ı x dı ğı nıi ddi aedən s ol unbi rhi s s əs i ni nBr ec ht i nSt al i ni z m qəl i bi nəs ı ğmadı ğı nıanl adı ğıüç ün Br ec htəvvəl kiki miönpl anaç ı xar ı l mı r .

Amma di al ekt i kt eat r ı ns ahi bimüt l əq ol ac aq.Üf üqdə,nəhayət , yüks əl məkdəol anİ nqi l abç ıMar ks i z m,Br ec ht i nmi r as ı nat ənqi diş əki l də s ahi bç ı xac aq,onu gəl əc əyə,Br ec ht i n öl ümünün 1 00c üi l dönümünə daş ı yac aqdı r .

Buyaz ı nıBr ec ht i n,bi z i mf i kr i mi z c ə,əngöz əl ,əndər i nş ei r ii l əbi t i r ək: “ Oxumuşbi ri ş ç is or uş ur ” Okumuşbi ri ş ç is or uyor edikapı l ıT ebş ehr i nikur anki m?

Y Ki t apl aryal nı zkr al l ar ı nadı nıyaz ar .

Y oks akayal ar ıt aş ı yankr al l armı ?

Bi rdeBabi lv ar mı şboyunayı kı l an, ki m yapmı şBabi l ’ ihers ef er i nde?

Y apıi ş ç i l er ihangievi ndeot ur muş l ar al t ı nl ari ç i ndeyüz enL i ma’ nı n?

Neol dul arder s i nduv ar c ı l ar Çi nSeddibi t i nc e?

Yüc eRoma’ daz af eranı t ınekadarç ok!

Ki ml er di rac ababuanı t l ar ıdi kenl er ?

Sez arki ml er iyendidekaz andıbuz af er l er i ?

Y okmuydus ar ayl ar danbaş kaot ur ac akyer di l l er edes t anol muşkoc aBi z ans ’ t a?

At l ant i s ’ t e,omas al l arül kes i ndebi l e, boğul ur keni ns anl ar ul uyandeni z debi rgec eyar ı s ı , bağı r ı pi mdati s t edi l er diköl el er i nden.

68

Hi ndi s t an’ ınas ı lal dı ydıt üys üzİ s kender ?

T ekbaş ı namıal dı ydıor ayı ?

Nas ı lyendi ydiGal yal ı l ar ’ ıSez ar ?

Bi raş ç ıol s unyokmuyduyanı nda? İ s panyal ıFi l i pağl adıder l er bat ı nc at ekmi lf i l os u.

Ondanbaş kas ıağl amadımı ?

Y ediYı lSav aş ı ’ nı2.Fr eder i kkaz anmı şha?

Y okmuyduondanbaş kakaz anan?

Ki t apl ar ı nhers ayf as ı ndabi rz af eryaz ı l ı .

Amapi ş i r enki mz af eraş ı nı ?

Heradı mdaf ı r tdemi şf ı r l amı şbi rbüyükadam.

Amaödeyenki ml erhar c ananpar al ar ı ? İ ş t ebi rs ür üol ays ana Vebi rs ür üs or u.

69

AdnanYüc el “Yer yüzüaş kı nyüzüol unc ayadek” Aş ks ı zv epar ampar ç aydıyaş am bi ri nanc ı nyüc el i ği ndebul dum s eni bi rkav ganı ngüz el l i ği ndes ev di m. bi t medidahas ür üyorokav ga es ür ec ek v yer yüz üaş kı nyüz üol unc ayadek!

Aş kdemi ş t iyaş amı nbüt ünus t al ar ı aş ki l es evmekbi rgüz el l i ği v edövüş ebi l mekogüz el l i kuğr una. i ş t eyüz ündebadem ç i ç ekl er i s aç l ar ı ndagül ent opr akv ei l kbahar . s enmi s i ns enis ev di ği m okav ga, s enokav ganı ngüz el l i ğimi s i nyoks a. . .

Bi ri nanc ı nyüc el i ği ndebul dum s eni bi rkav ganı ngüz el l i ği ndes ev di m. bi nkezbudadı l arkör pedal l ar ı mı z ı bi nkezkı r dı l ar . yi neç i ç ekt eyi zi ş t eyi nemeyv edeyi z bi nkezkor kuyaboğdul arz amanı bi nkezöl üml edi l er yi nedoğumdayı zi ş t e,yi nes evi nç t eyi z . bi t medidahas ür üyorokav ga v es ür ec ek yer yüz üaş kı nyüz üol unc ayadek!

Geç t i ği mi zoi l knehi r l er denber i s uyunayakl ar ıol muş t urayakl ar ı mı z el l er i mi z ,t aş ı nv et opr ağı nel l er i . yağmur as us amı şs abahl ar daç oğal ı r dı k t ör enl er l edi ki l i r di kbur ç l ar ı nı z a. t ür kül ers öyl er di khepaynıt el den aynıs es t en,aynıyür ekt en dağl ar abi zv er i r di kmor l uğunu, henüzböyl eyağmal anmamı ş t ıgenç l i ği mi z . . .

70

Negünbat ı ş ıöl üml er i nüz ünc üne net anat ı ş ıdoğuml ar ı ns evi nc i ne eybi rel i ndemez ar c ı l aryar at an, bi rel i ndeebel erkoş t ur andoğa bus es l eni ş i mi zyal nı z c as ana yaş amas ı nayaş ı yor uzyagüz el l i ği ni bi t medidahas ür üyorokav ga v es ür ec ek yer yüz üaş kı nyüz üol unc ayadek!

Sar ayl ars al t anat l arç öker kans us arbi r gün z ul üm bi t er . menekş el er deaç ı l ı rüs t ümüz de l eyl akl ar dagül er . bugünl er denger i ye, bi ryar ı nagi denl erkal ı r bi rdeyar ı nl ari ç i ndi r enenl er . . . Şi i r l erdoğac akkı v amdayi ne duygul aryeni denyağac akkı v amda. v eyür ek, i mgel er i nenul aş ı l mazdor uğunda. eyher ş eybi t t idi yenl er kor kununs of r as ı ndayı l gı nl ı kyi yenl er . nekı r l ar dadi r enenç i ç ekl er nekent l er dedevl eş enöf kel er henüzel v edademedi l er . bi t medidahas ür üyorokav ga ves ür ec ek yer yüz üaş kı nyüz üol unc ayadek!

71

Cəf ərCabbar l ı “Məhkum Şər qə” EyŞər q,s əni nüs t ündəc ahanç ar pı ş ı yor kən, Al əm s əniböl məkl əs əadətböl üş ür kən, Övl adı nəs ar ət də,yaz ı q,c anç əki ş i r kən, Hal adas ükutet mədəs ən,eyevibər bad!

Ki mdən,əc aba,ummadas andər di nəi mdad?

Rahi bki miqovğayi həyat ahəvəs i nyox, Tər pənmədəs ənköl gət ək,ammanəf əs i nyox, Məhbəs dəs ən,anc aqki ,dəmi r dənqəf əs i nyox, Zənc i r i niqı r maznət ər əhhüm,nədəf ər yad, Əs ri ndidəmi rdövr ü,bar ı tdövr üdür ,heyhat !

Dünyanıəs i reyl əri kənbi rovucal t un, Hərmi l l ətözaz ədəl i yi nqur ş unamədyun. Əs r i ns öz üt op,haqqs öz üt op,t anr ı s ıqur ş un; Ac i z l i yəqal s an,edənol mazs əniaz ad, Hərgüns ənəs ahi bol ac aqbi ryenic əl l ad.

Döndərgünəş i nat əş ə,s açQər bə,Şi mal ə!

T opl anəgüc ünv ar s a,gi r i şqət ic i dal ə!

Y ahaqqı nıal ,yaəbədiöl ,l avəməhal ə Qoygül l ər iyaqans ul as ı n,yaxudədal ət , Qoyyabəş ər i yyətyaş as ı n,yaxudəs ar ət !

72

Rəs ulRza “İ ns anş əkl i ” Mənəbi rs ər gis al onuv er i n!

Nəgeni şol s undünyaqədər , nəel əhündürol s unki , ət əyi ndəqal auz unköl gəl ər .

Mənəbi rs ər gis al onuv er i n!

Or dabi ri ns anş əkl ias ac ağam – adibi ri ns an.

Nəel əki ç i kki ,məhəlqoyanol maya, nəel əböyükki ,baxandaqor xas an.

Or dabi ri ns anş əkl ias ac am, gör üns ündünyanı nhəryer i ndən; z amanı nkeç mi ş i ndən, dövr anı ni ndi s i ndən, əs r i ngəl əc əyi ndən Bi ri ns anş əkl ias ac am; bi ryanı ndaNəs i mi– dabanı ndans oyul andans onr a, Bi ryanı nda məş əlt əkiyanmı şAz ər iqı z ı– t uncheykəl iqoyul andans onr a.

Bi ryandaCor danoBr unonunkül ü.

Bi ryanı ndaMəmmədhəs ənki ş i– ömr ü,günüyol l ar at ökül ü.

Yuxar ı dakos mopol i tgöy Aş ağı das ər hədl əki l i dl ənmi şöl kəl ər Bi ryandaOs v ens i m– mi nl ər l əi ns an,bel ibükül ü.

Bi ryandayol l ar ıi ns anl adöş ənmi ş– Kal ı ma.

73

Bi ryandaXi r os i ma–öl ü.

Bi rt ər əf də Fər had,Şi r i n, Kər əm,Əs l i , Bi rt ər əf də İ s r af i l ,Qaf ur t el l o,L or ka– Qas pr omet eyl ərnəs l i .

Bi ri ns anş əkl ias ac am; qapal ıdodaql ar ı ndas özyanı ğı . Ət r af ı ndabayr am t ənt ənəl ər i .

Baxı ş ı ndas ı naqgünl ər i , döz üm s ənəl ər i . Şəkl i nmüəl l i f i–Zaman.

Adı–i ns anl ı ğı nömüryol u.

74

c ont ac t . s os i al i s t el m@gmai l . c om f ac ebook. c om/ s os i al i s t el mpage/ s os i al i s t el m. c om

Pul s uz dur