ΑΝΑΔΥΣΕΙΣ ΜΝΗΜΗΣ | Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΥΘΙΣΜΕΝΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΚΑΛΛΙΟΥ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ ΜΟΡΝΟΥ.

H ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΥΘΙΣΜΕΝΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ ΜΟΡΝΟΥ ΑΝΑΔΥΣΕΙΣ ΜΝΗΜΗΣ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ Α. ΓΚΟΥΜΑ Ε.Μ.Π. ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2021, ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Ε.ΜΑΝΤΖΙΟΥ

ΑΝΑΔΥΣΕΙΣ ΜΝΗΜΗΣ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΥΘΙΣΜΕΝΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΚΑΛΛΙΟΥ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ ΜΟΡΝΟΥ. ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΚΟΥΜΑ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣΕΡΓΑΣΙΑ2021:Ε.ΜΑΝΤΖΙΟΥ

Ευχαριστώ θερμά την καθηγήτρια μου, κα Λένα Μάντζιου για τη συνεχή και ακούραστη επίβλεψη και καθοδήγηση.

Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Χρίστο Χατζάκη, με τον οποίο μοιραστήκαμε την ίδια αγάπη για τον τόπο.

Στην Υρώ, τη Νάγια, τη Χριστίνα και τη Μαρία.

ABSTRACTΠΕΡΙΛΗΨΗΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 01 Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Τ ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟΟΠΟΘΕΣΙΑ ΔΙΚΤΥΟ ΑΘΗΝΩΝ ΑΠΟΣΤΑΣΗ ΑΠΟ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΚΑΙ ΛΕΚΑΝΗ ΑΠΟΡΡΟΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΡΟΣΒΑΣΕΙΣΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ-ΣΤΟΙΧΕΙΑΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ-ΚΟΝΤΙΝΟΙΟΙΚΙΣΜΟΙ 02 ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΟΥ ΣΤΑΘΜΗ - ΕΠΟΧΕΣ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΛΛΙΠΟΛΗ 03 ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΕΛΕΤΕΣ-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣMASTERPLAN ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΕΣΓΡΑΜΜΙΚΑΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣΜΝΗΜΗΑΝΑΦΟΡΕΣΑΡΧΕΣΣΧΕΔΙΑΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ 04 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 05 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 21 5 23211917151511975 27 332927 37 69555351453937 7723 ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ 25

Σκοπός της πρότασης είναι σε πρώτο στάδιο η δημιουργία μιας περιπατητικής και ποδηλατικής παρόχθιας διαδρομής εκπαιδευτικού χαρακτήρα με πέντε κόμβους, για την Ιστορία του τόπου, η οποία ξεκινάει από το «Στενό» και καταλήγει στο χωριό Κάλλιο, διανύοντας απόσταση 3 χιλιομέτρων. Στο τέλος της διαδρομής προτείνεται η δημιουργία ενός Μουσείου – Δημόσιου χώρου για το νέο χωριό Κάλλιο, με στόχο τη διατήρηση της μνήμης του πρώην οικισμού. Η πρόταση, λοιπόν, απευθύνεται τόσο στο ευρύτερο κοινό για να γνωρίσει καλύτερα τον τόπο, όσο και στους παλαιούς κατοίκους του Καλλίου, ώστε να μην λησμονήσουν το παρελθόν τους.

ΗΠΕΡΙΛΗΨΗπαρούσαδιπλωματική

με θέμα «Αναδύσεις Μνήμης, Η περίπτωση του βυθισμένου χωριού Καλλίου της λίμνης Μόρνου», διαδραματίζεται στην τεχνητή λίμνη Μόρνου του νομού Φωκίδας. Μετά από μία συνοπτική έρευνα μέσω ερωτηματολογίου σε 60 άτομα διαφόρων ηλικιών και επαγγελμάτων , κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού αγνοεί την αιτία της δημιουργίας της τεχνητής λίμνης και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτή πραγματοποιήθηκε. Με γνώμονα την ανάγκη της πρωτεύουσας για νερό, το 1979 ολοκληρώθηκε το φράγμα της τεχνητής λίμνης Μόρνου, βυθίζοντας όμως για πάντα στα νερά της το χωριό Κάλλιο (πρώην Βελούχοβο) και τις πρόσφατες ανασκαφές της Αρχαίας Καλλίπολης. Σε περιόδους ξηρασίας η στάθμη της λίμνης κατεβαίνει, φέρνοντας στην επιφάνεια τα ερείπια του παλαιού οικισμού.

1

The present thesis takes place in the artificial lake of Mornos in the region of Fokida, Greece. After a brief survey through a questionnaire on 60 people of different ages and professions, I came to the conclusion that a very large population percentage is unaware of the cause of the artificial lake's creation and the conditions under which it took place. Guided by the need of the capital for water, in 1979 the dam of lake Mornos was completed, but sinking forever in its waters the village Kallio (former Velouchovo) and the recent excavations of Ancient Kallipoli. In times of drought the level of the lake goes down, bringing the ruins of the old village to the surface.

2

The purpose of the proposal is in the first stage the creation of a walking and cycling riparian route of educational character with five nodes, for the History of the place, which starts from "Steno" and ends in the village Kallio, covering a distance of 3 km. At the end of the route, the intention is to create a Museum/ Public space for the new village of Kallio, with the aim of preserving the memory of the former settlement. The proposal, therefore, is addressed both to the general public to get to know the place better, and to the old residents of Kallio, so that they do not forget their past.

ABSTRACT

ΜΝΗΜΗΤΟΠΙΟΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣΙΣΤΟΡΙΑ 3

4

01 ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΠεριφέρειαΝομόςΤΟΠΟΘΕΣΙΑΦωκίδαςΣτερεάς Ελλάδας 5

Η λίμνη βρίσκεται περίπου στο κέντρο του νομού Φωκίδας, της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας. Ο νομός χωρίζεται στον Δήμο Δωρίδος και στον Δήμο Δελφών, με πρωτεύουσα την Άμφισσα. Η λίμνη ανήκει στον Δήμο Δωρίδος. Ως έδρα του δήμου έχει οριστεί το Λιδωρίκι με πληθυσμό 1.012 κατοίκους (απογραφή 2011).Άμφισσα Λιδωρίκι Τεχνητή ΜόρνουλίμνηΔΗΜΟΣ ΔΩΡΙΔΟΣ 6

Πρόκειται για μια τεχνητή λίμνη, η οποία δημιουργήθηκε το 1979 για να λυθεί το πρόβλημα υδροδότησης της Πρωτεύουσας λόγω ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού της. Μαζί με τις λίμνες του Μαραθώνα (από το 1929), της Υλίκης (από το 1958) και του Ευήνου (από το 1995) ανήκει σήμερα στο υδροδοτικό δίκτυο της Αθήνας. Η Αττική χαρακτηρίζεται από ήπιους υγρούς χειμώνες και ξηρά καλοκαίρια. Σε συνδυασμό με την έλλειψη μεγάλων ποταμών και λιμνών και τα ανεπαρκή επιφανειακά ύδατα, είχε ανέκαθεν προβλήματα λειψυδρίας. Μέχρι και το 1931, η υδροδότηση της Αθήνας γινόταν από ένα αξιοσήμαντο έργο, το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Κατασκευάστηκε από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο (134-140 μ.Χ). Το Αδριάνειο Υδραγωγείο ξεκινούσε από τους πρόποδες της

Πάρνηθας και κατέληγε στο Λυκαβηττό, όπου και κατασκευάστηκε η Αδριάνειος Δεξαμενή. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο και η Δεξαμενή λειτούργησαν, υδροδοτώντας την περιοχή της Αθήνας μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας. Τότε πια το Υδραγωγείο καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, οι Αθηναίοι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας στράφηκαν στην κατασκευή πηγαδιών στα σπίτια τους. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το Αδριάνειο λειτούργησε και πάλι, χωρίς όμως να μπορεί να καλύψει τις διαρκώς αυξανόμενες ανάγκες της Πρωτεύουσας. Το 1918 αποφασίζεται η ανάγκη δημιουργίας μιας νέας πηγής ύδατος για την Αττική γη, και μέχρι το 1929 ολοκληρώνεται το φράγμα του Μαραθώνα και δημιουργείται η ομώνυμη τεχνητή λίμνη σε κοντινή απόσταση από την καρδιά της Αθήνας, τροφοδοτώντας την για τις επόμενες δεκαετίες. ΥΔΡΟΔΟΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΑΘΗΝΩΝ 7

παροχής νερού ακόμα και σε περιόδους αυξημένης ζήτησης. Η κατασκευή του φράγματος του Μόρνου διήρκησε από το 1972 μέχρι το 1979 και η λίμνη άρχισε να χρησιμοποιείται από το 1981. Πρόκειται για ένα από τα υψηλότερα φράγματα της Ελλάδος, χωμάτινου τύπου με αργιλικό πυρήνα. Στο σώμα του φράγματος έχουν δημιουργηθεί στοές και σήραγγες, με κάποιες από αυτές να είναι επισκέψιμες και να χρησιμεύουν για μετρήσεις, συντήρηση, αποστράγγιση του σώματος του φράγματος, ομαλή εκκένωση του νερού της λίμνης σε περίπτωση αστοχίας του φράγματος και για την απορροή σε περίπτωση υπερχείλισης. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, το νερό οδηγείται στην παλαιά κοίτη του ποταμού κατάντη του φράγματος μέσω ειδικά διαμορφωμένων εγκαταστάσεων. 1.Λίμνη Μαραθώνα 2.Λίμνη Υλίκη 3.Λίμνη Μόρνου 4.Λίμνη Ευήνου 8

Λόγω συνεχόμενης αύξησης του πληθυσμού, το 1958 προστίθεται το υδραγωγείο της Υλίκης, το οποίο μετέφερε νερό από την λίμνη Υλίκη στην τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα. Η μετανάστευση των δύο επόμενων δεκαετιών βρίσκει την Αθήνα με πάνω από 3 εκατομμύρια κατοίκους, κρίνοντας αναγκαία την επέκταση του υδροδοτικού δικτύου με την δημιουργία του υδραγωγείου και της τεχνητής λίμνης του Μόρνου. Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ‘90 παρατηρείται έντονη λειψυδρία, με συνεχώς αυξανόμενη κατανάλωση στην πρωτεύουσα. Το έργο λοιπόν, συμπληρώνεται με τη δημιουργία του φράγματος του Ευήνου το 1995, ώστε να μην υπάρξει ξανά πρόβλημα

ΑΠΟΣΤΑΣΗ ΛΙΜΝΗΣ ΑΠΌ ΑΣΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ 9

10

Η ευρύτερη περιοχή της λίμνης δε διαθέτει κάποιο αστικό κέντρο, βρίσκεται όμως σε μικρή απόσταση από μεγάλες πόλεις, και πιο συγκεκριμένα απέχει 49 χιλιόμετρα από την Άμφισσα, 57 χιλιόμετρα από την Ναύπακτο, 84 χιλιόμετρα από την Πάτρα, 103 χιλιόμετρα από την Λαμία και 226 χιλιόμετρα από την Αθήνα.

και Λιδωρικίου, συγκεντρώνει νερό, όχι μόνο από τον Μόρνο, αλλά και από τους παραποτάμους του, που εκβάλλουν πλέον κατευθείαν στην λίμνη. Ο σημαντικότερος από αυτούς είναι ο Κοκκινοπόταμος, που πηγάζει από τα Βαρδούσια. Η

Λογική απορία αποτελεί γιατί επιλέχθηκε η συγκεκριμένη τοποθεσία για τη δημιουργία της λίμνης του Μόρνου, σε τόσο μεγάλη απόσταση από την Αττική (226 χλμ), συγκριτικά με τα σαφώς πλησιέστερα αστικά κέντρα της Ναυπάκτου ή της Πάτρας. Η απάντηση είναι ότι η πρώην κοιλάδα του Μόρνου, συνδυασμένη με το ορεινό ανάγλυφο της περιοχής φάνταζε ιδανικό σημείο για τη δημιουργία μιας λίμνης που θα κάλυπτε τις ανάγκες της Αττικής. Το λεκανοπέδιο δυτικά του Λιδωρικίου, σχηματιζόμενο από τα όρη Γκιώνα, Βαρδούσια λίμνη του Μόρνου δέχεται νερό και από τη λίμνη του Εύηνου, μέσω μίας σήραγγας που κατασκευάστηκε για τον σκοπό αυτό. Επιπλέον, οι συχνές βροχοπτώσεις, η συνεχής ροή του ποταμού Μόρνου και η μεγάλη λεκάνη απορροής του συνέβαλλαν στην επιλογή της συγκεκριμένης τοποθεσίας.

ΑΠΟΡΡΟΗΣΚΑΙΑΝΑΓΛΥΦΟΛΕΚΑΝΗ 11

της λίμνης συμβάλλει ο Μόρνος σε ποσοστό 44%, ο Κοκκινοπόταμος 21% και το ρέμα Μπελεσίστας από τα όρη Λιδωρικίου 27%. Το υπόλοιπο 8% καλύπτεται από άλλα μικρότερα ρέματα της περιοχής. 12

Ο Μόρνος Ποταμός πηγάζει από τις νότιες πλαγιές της Οίτης, η οποία γειτνιάζει με τη Γκιώνα και τα Βαρδούσια,και διασχίζοντας απόσταση περίπου 70 χιλιομέτρων εκβάλλει στα όρια ΠατραϊκούΚορινθιακού Κόλπου, ανατολικά της Ναυπάκτου. Στην Αρχαιότητα ονομαζόταν Δαφνούς ή Ύλαιθος. Στις απορροές

13

14

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΣυγκεκριμέναχαρακτηρίζεταιΤοευρύτεροφυσικότοπίοτηςλίμνης,μετηνάγριακαιπαρθέναομορφιάτου,ωςτοπίοιδιαίτερουφυσικούκάλλουςμεκωδικόΑΤ99001632.ταΒαρδούσιαΌρηκαιηΓκιώναανήκουνστοδίκτυοNATURA2000μεκωδικούςGR2450008,GR2450001,GR2450007καιGR2450002αντίστοιχα.ΠαράλληλαείναιχαρακτηρισμένοιωςβιότοποιCORINEμεκωδικούςΑ00200048,Α00010051καιΑ00040036.Ηλίμνηξεχωρίζειγιατοπολύιδιαίτεροχιαστίσχήματηςκαιταμοναδικάφιόρδπουδημιουργήθηκανσεαυτήμετάτηναύξησητηςστάθμηςτουνερού.Ηδημιουργίαμιαςτεχνητήςλίμνηςαπόέναποτάμιαποτελείιδιαίτεραμεγάληαλλαγήγιατουπάρχονοικοσύστημα,καιχρειάζεταιαρκετόςχρόνος,ώστεηπανίδακαιηχλωρίδατηςπεριοχήςναπροσαρμοστούνστονέοπεριβάλλον.Μιαφυσικήλίμνησχηματίζεταισεδιάστημαεκατοντάδωνήχιλιάδωνετώναπόσυνδυασμόυδρογεωλογικώνπαραγόντων,σεαντίθεσημεμίατεχνητήηοποίαπαίρνειτηντελικήτηςμορφήμέσασελίγαχρόνια,διάστημαπολύμικρόγιαταδεδομένατηςφύσης.ΤόσοταΒαρδούσιαόσοκαιηΓκιώνασυγκεντρώνουνμιαπληθώραχλωρίδαςκαιπανίδαςμεκοινάγιατονελλαδικόχώροείδη,αλλάκαικάποιαπιοσπάνια,όπωςλύκους,λίγκεςκαιενδημικάπτηνά.Μετάαπόαρκετάχρόνιαδημιουργίαςτηςλίμνης,αυτήχαρακτηρίστηκεως«ολιγότροφηλίμνηαλπικούτύπουμεχαμηλήπαραγωγικότητα,μεκαθαράκαιδιαυγήνεράκαικυανωπόχρώμα».ΚΑΘΕΣΤΩΣΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣΟΝόμοςΑ5/2280/1983(ΦΕΚ720/Β)πουδημιουργήθηκεγιατηνπροστασίατωννερώνπουχρησιμοποιούνταιγιατηνύδρευσητηςπρωτεύουσαςαπόρυπάνσειςκαιμολύνσεις,ήτανιδιαίτερααυστηρός.ΠροβλέπειόλεςτιςαπαγορεύσειςκαιτιςεπιτρεπόμενεςενέργειεςγιαόλεςτιςλίμνεςπουαποτελούντουδροδοτικόδίκτυοτηςΑττικής(Μαραθώνα,Υλίκη,Μόρνου,Ευήνου).ΣτοΆρθρο2,παράγραφος3,αναφέρεταιότιαπαγορεύεταιοποιαδήποτεενέργειασεαπόσταση1.500μέτρωναπότηνανώτατηστάθμητηςλίμνης,εκτόςαναυτήείναιαναγκαία(πχκολώνεςΔ.Ε.Η,αγωγοίνερούκλπ),αφούπρώταληφθείέγκριση.Ονόμοςαυτόςκαιοιτροποποιήσειςτου(1988και2005)απέτρεπαντηνένταξητηςλίμνηςστηνκοινωνικήζωή,τηνανάπτυξητωνπεριοχώνγύρωαπότιςλίμνεςαυτές,προσφέρονταςμόνομιαόμορφηεικόναστηνπεριοχή.Μετάαπόπολλέςπιέσειςτοπικώνφορέωνκαιαρκετάχρόνια,ητροποποίησηΓ1(δ)/ΓΠοικ.112203/2014(ΦΕΚ3504/5/29.12.2014),έδωσεκαιπάλιτηνδυνατότηταανάπτυξηςδραστηριοτήτωναναψυχήςκαιόχιμόνο,εντόςκαιεκτόςτηςλίμνης,προσφέρονταςμεγάλοκέρδοςστουςκατοίκουςτηςπεριοχής. 15

16

Ο Δήμος Δωρίδος έχει πίσω του μια μακραίωνη ιστορική πορεία. Τα πρώτα δείγματα κατοίκισης αναφέρονται ήδη από την εποχή του Χαλκού (26ος-12ος αι. π.Χ). Η αρχαία Δωρίδα ονομαζόταν Δρυόπις, εξαιτίας των Δρυόπων που την κατοικούσαν. Μετονομάστηκε σε Δωρίδα όταν την κατέλαβαν οι Δωριείς, με τη λεγόμενη «κάθοδο των Δωριέων» τον 12ο αι. π.Χ. Η κοιλάδα του ποταμού Μόρνου, η οποία σήμερα φιλοξενεί την λίμνη του Μόρνου, στην αρχαιότητα ονομαζόταν Δαφνός και κατείχε στρατηγική θέση, καθώς από εκεί περνούσε η μόνη δίοδος από την Θεσσαλία και την κοιλάδα του Σπερχειού προς την Ναύπακτο και την Αιτωλία. Το πέρασμα αυτό αξιοποιήθηκε για την καταστροφή και ανοικοδόμηση της Καλλίπολης, γνωστής αιτωλικής πολιτείας, τουλάχιστον δύο φορές ανά τα χρόνια μέχρι την απελευθέρωσή της, για να καταλήξει εν τέλει να βυθιστεί πλήρως.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

17

Αργότερα, και συγκεκριμένα κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας και της Γερμανικής κατοχής, συναντάμε την Δωρίδα ως ασφαλές καταφύγιο για τον απελευθερωτικό αγώνα, χάρη στο δυσπρόσιτο της περιοχής. Από διάφορους οικισμούς της περιοχής κατάγονταν σημαντικοί για την επανάσταση ήρωες, όπως ο Μακρυγιάννης και η Μαρία η Πενταγιώτσσα. Ανάμεσα στις περιόδους αυτές, στα τέλη του 19ου αιώνα, παρατηρείται αγροτική κρίση και ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού μεταναστεύει στην Αμερική. Ορόσημο για την Ιστορία του τόπου αποτέλεσε η χρονολογία 1979, με την ολοκλήρωση του φράγματος του Μόρνου και την άνοδο της στάθμης του νερού, όπου έμελλε να αλλάξει σε μεγάλο βαθμό το μέχρι τότε γνωστό τοπίο.

ΕΙΚΟΝΑ 1

18

Ο τριτογενής τομέας καταλαμβάνει το 40% των παραγωγικών δραστηριοτήτων της περιοχής, με τη μορφή παροχής υπηρεσιών εστίασης και λιανικού εμπορίου. Χάρη στη στροφή του πληθυσμού προς τον τουρισμό, οι πωλήσεις μεγιστοποιούνται κατά τους εαρινούς και θερινούς μήνες, όπου ο πληθυσμός σχεδόν διπλασιάζεται. Η μορφολογία του εδάφους, οι ορεινοί όγκοι της Γκιώνας και τον Βαρδουσίων, δίνουν την ευκαιρία για πολλές περιπατητικές και ορειβατικές διαδρομές, με γνωστότερη παγκοσμίως την αναρριχητική «Ορθοπλαγιά» ή «Πλάκα» της Γκιώνας, χάρη στην αρνητική της κλίση. Στην ευρύτερη περιοχή, συναντώνται τρία ορειβατικά καταφύγια, κοντά στους οικισμούς Συκιά, Κονιακός και Καρούτες, και διέρχεται από την περιοχή ένα από τα 12 ευρωπαϊκά ορειβατικά μονοπάτια, το Ε4. Τέλος, στις πλαγιές ανατολικά του Λιδωρικίου δραστηριοποιούνται και αλεξίπτωτα πλαγιάς.

19

Από την άλλη, ο δευτερογενής τομέας συναντάται σε μικρό βαθμό, με την εκμετάλλευση των κτηνοτροφικών προϊόντων σε μόλις τέσσερις μεταποιητικές μονάδες (τυροκομεία) στο Λιδωρίκι και μία στα Βαρδούσια.

ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ-ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Πριν από τη δημιουργία της λίμνης, το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού απασχολούνταν κυρίως με την γεωργία και την κτηνοτροφία, στην καταπράσινη κοιλάδα του Μόρνου. Αυτό συνέβαινε χάρη στην ύπαρξη του νερού σε εγγύτητα με αυτή. Πλέον, οι παρόχθιες περιοχές καλύπτονται σε βαθμό μεγαλύτερο από ¾ από δάση, και το υπόλοιπο ¼ μοιράζεται σε βοσκοτόπια και ελάχιστες καλλιεργούμενες εκτάσεις. Λόγω λοιπόν της μειωμένης πλέον διαθέσιμης έκτασης για τα βοσκοτόπια, παρατηρείται ότι οι εκτάσεις αυτές υπερβόσκονται από υπερδιπλάσιο αριθμό ζώων απ όσο θα έπρεπε. Παράλληλα, απαντάται ένα μικρό ποσοστό μεταλλευτικής δραστηριότητας στην Γκιώνα, με την ύπαρξη ενός λατομείου στα νότια της λίμνης, κοντά στο χωρίο Μαλανδρινό.

20

τα νούμερα του πληθυσμού μειώθηκαν κατακόρυφα λόγω της δημιουργίας της λίμνης και της μετέπειτα απόφασης των κατοίκων να εγκαταλείψουν τον τόπο τους και να συνεχίσουν το μέλλον τους σε κάποιο αστικό κέντρο. Εκτός όμως από αυτό το γεγονός, η Δωρίδα έχασε πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού της και κατά τα έτη 1897-1921. Άντρες διαφόρων ηλικιών αποφάσισαν να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ για ένα χρονικό διάστημα, με την προοπτική να μαζέψουν χρήματα για να εξασφαλίσουν ένα πιο ευοίωνο μέλλον για τις οικογένειές τους πίσω στη Δωρίδα. 21

ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ

Ο πληθυσμός του χωριού Καλλίου το 1971 ανερχόταν στα 210 άτομα και του Λιδωρικίου στα 1187, ενώ ένα χρόνο μετά τη δημιουργία της λίμνης, ο μόνιμος πληθυσμός του Καλλίου ανέρχεται στα 20 άτομα και του Λιδωρικίου στα 790.

Το βιβλίο της κοινότητας Καλλίου που ονομάζεται «Η Νερομάννα της Αθήνας» και χωρίζεται σε δύο τόμους, συγκεντρώνει γραπτά στοιχεία 24 αιώνων για την περιοχή ολόκληρης της Δωρίδος. Δημοσιεύτηκε το 1986 από τον Νίκο και τη Βιολέτα Πάνου, με σκοπό να μην λησμονηθεί η ιστορία του τόπου τους. Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία από το 1821 έως το 1981, για ολόκληρο το Δήμο Δωρίδος, που συνέλεξαν οι συγγραφείς από δεκατέσσερις πηγές, θα ήθελα να επισημάνω τα στοιχεία των χρονολογιών 1971 (πριν τη δημιουργία της λίμνης) και 1981 (ακριβώς μετά τη δημιουργία της λίμνης).

Οι κάτοικοι του Καλλίου ενημερώθηκαν το 1969 ότι το χωριό τους θα απαλλοτριωθεί. Έκτοτε,έπαψαν να κάνουν όνειρα για το μέλλον. Η δημιουργία της λίμνης έκανε τους περισσότερους να μεταφερθούν είτε στο Λιδωρίκι, είτε σε μεγαλύτερα αστικά κέντρα όπως η Πάτρα, η Άμφισσα, η Ναύπακτος και η Αθήνα. Οι αποζημιώσεις ήταν λιγοστές, και πολλοί λίγοι αποφάσισαν να ξαναχτίσουν τα σπίτια τους στις όχθες της λίμνης, ψηλότερα στο λόφο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο Ντοκιμαντέρ «Neromana» του 2019 των Σωτήρη Τσίγκανου και Ιώνιαν Μπισάι, για τους κατοίκους ήταν δυσβάσταχτο να βλέπουν το χωριό τους να βυθίζεται, οπότε αποφάσισαν να φύγουν.

«Το Κάλλιο ήταν ένα χωριό πάρα πολύ ωραίο, με τα νερά του τα κρύα, με τας πηγάς του. Δεν το πιστεύαμε όταν μας είπαν ότι θα φύγουμε από κει. Πνιγήκαμε για να πιεί ο κόσμος νερό, αλλά ποιός μας άκουσε;» Η νερομάννα της Αθήνας, Τόμος 1 Γίνεται εύκολα κατανοητό ότι

Το ταξίδι ξεκίναγε από την ευρύτερη περιοχή της Δωρίδας, διέσχιζαν τη γέφυρα του Στενού, έφταναν στην Ερατεινή και από εκεί στο λιμάνι της Πάτρας. Στη συνέχεια, είτε έπαιρναν κάποιο πλοίο κατευθείαν προς Νέα Υόρκη, είτε πέρναγαν πρώτα από μεγαλύτερους ναυτικούς σταθμούς όπως η Ιταλία και η Γαλλία. 22

ΠΡΟΣΒΑΣΕΙΣ-ΚΟΝΤΙΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ

23

Γραφικές πινελιές στο σκηνικό της άγριας φύσης δίνουν τα γύρω μικρά και μεγάλα χωριά (Λιδωρίκι, Πενταγιοί, Κροκύλειο, Λευκά, Κόκκινο κ.α), που έχουν μείνει μακριά από τους έντονους ρυθμούς ανάπτυξης, αλλά εξυπηρετούν τις ανάγκες των περιηγητών σε διαμονή και εστίαση. Από τους γύρω οικισμούς, το Κροκύλειο, το Ζοριάνο και το Κουπάκι έχουν ανακηρυχτεί παραδοσιακοί οικισμοί (ΦΕΚ 1358/Δ/14-12-2005). Μοναδικό κεφαλοχώρι της περιοχής είναι το Λιδωρίκι, που φημίζεται για τα τυροκομικά του. Με τη δημιουργία της λίμνης οι αποστάσεις ανάμεσα στους οικισμούς διπλασιάστηκαν, διότι καλύφθηκε με νερό το παλαιό οδικό δίκτυο.

Το οδικό δίκτυο προς Άμφισσα, Ναύπακτο και Λαμία είναι ασφαλτοστρωμένο με πολλές στροφές. Το βασικό οδικό δίκτυο που διατρέχει τη λίμνη περιμετρικά , βρίσκεται πάντα σε άμεση επαφή με αυτή. Πρόκειται επίσης για ασφαλτοστρωμένο δρόμο, ο οποίος άλλοτε πλησιάζει πολύ κοντά στις όχθες της λίμνης και άλλοτε ανηφορίζει σε ψηλότερα σημεία επιτρέποντας ξεχωριστή θέα προς αυτή. Η συνολική απόσταση γύρω από τη λίμνη Μόρνου είναι περίπου 65χλμ. και ο παραπάνω χρόνος οδήγησης είναι περίπου δύο ώρες.

24

Η ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

Η επίσκεψη στην περιοχή μελέτης πραγματοποιήθηκε στις 16 Μαΐου του 2021, μετά από πολλούς μήνες εγκλεισμού λόγω Covid19. Ξεκινήσαμε από Αθήνα οδικώς, περάσαμε από Λιβαδειά, Ιτέα και σε τρεισήμισι ώρες φτάσαμε στη Λίμνη Μόρνου. Η διαδρομή που ακολουθήθηκε περιλάμβανε αρχικά το πρώην λατομείο για τη δημιουργία του φράγματος στο Στενό, μετά το Λιδωρίκι, στη συνέχεια το χωριό Κάλλιο και το σημείο επέμβασης, την πηγή Καλλίου, το χωριό Κόκκινο, το χωριό Πενταγιοί και τέλος το φράγμα του ΤοΜόρνου.Λίδωρίκι

25

αποτελεί το κεφαλοχώρι της περιοχής. Καθώς η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε Κυριακή, τα εμπορικά καταστήματα ήταν κλειστά και λειτουργούσαν μόνο τα μαγαζιά εστίασης στην κεντρική πλατεία του Λιδωρικίου. Πρόκειται όμως για ένα πολύ όμορφο πετρόκτιστο χωριό με Σχολείο, Κέντρο Υγείας και θέα προς τη Λίμνη. Η διαδρομή από το Λιδωρίκι προς το Κάλλιο ήταν 25 λεπτά, πάντα σε άμεση οπτική επαφή με τα γαλάζια νερά της Φτάνονταςλίμνης.στοΚάλλιο, το τοπίο έγινε πιο ήσυχο και απόμακρο. Δεν ήρθα σε επαφή με κανέναν κάτοικο, με το χωριό να είναι πολύ πιο έρημο από ότι περίμενα. Τα σπίτια ήταν λιγοστά, στην πλειοψηφία τους πέτρινα με κεραμίδια, μονώροφα ή διώροφα. Το μόνο δημόσιο κτήριο του χωριού ήταν η εκκλησία που ξαναέχτισαν οι κάτοικοι μετά τη βύθιση της παλιάς. Σε αντίθεση με το Λιδωρίκι, δεν υπήρχε κανένα μαγαζί εστίασης στο Κάλλιο, ενώ αυτά που υπήρχαν στο Κόκκινο και στους Πενταγιούς ήταν κλειστά.

26 Λατομείο Στενού Λιδωρίκι Εκκλησία Καλλίου Οικόπεδο επέμβασης, Κάλλιο Κόκκινο Πενταγιοί

ΑεροφωτογραφίαΝοτίωνΒαρδουσίων.13.05.1955ΟιΑρχαιότητεςτηςΚαλλίποληςπνίγονται.14.10.1979 02 ΜΕΤΑΛΛΑΞΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΠΙΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΛΛΙΟΥ «ΝΕΡΟΜΑΝΝΑ» 27

Ο πλάτανος, ο μύλος και η ΜακρυγιάννηπλατείαΗμεταπολεμικήγέφυρατουΣτενού.3.06.1979 28

ΣΤΑΘΜΗ-ΕΠΟΧΕΣ

Εκτός από ολόκληρο το χωριό Κάλλιο, στον βυθό της λίμνης υπάρχει η γνωστή πετρόκτιστη ενετική γέφυρα του Στενού, και η κοντινή της μεταπολεμική τύπου Bailey. Το Στενό αποτελεί ένα από τα πιο αξιομνημόνευτα σημεία της λίμνης, καθώς διαθέτει ιδιαίτερα εποπτική και κεντροβαρική θέση και είναι ορατό από το μεγαλύτερο μέρος της λίμνης. Πρόκειται για το στενότερο και βαθύτερο σημείο της λίμνης όπου οι αντικρινές όχθες σχεδόν ακουμπούν μεταξύ τους.

Ευήνου.επέκτασηαντίστοιχηπερισσότεραστάθμησημειώθηκεΗμέχριστοΙανουάριο.τουςστάθμηΌπωςκάθελίμνη,έτσικαιηλίμνητουΜόρνουπαρουσιάζειδιακυμάνσειςστητηςανάλογαμετηνεποχή.ΜεγαλύτερηστάθμηπαρατηρείταικατάμήνεςΜάρτιομεΙούνιοκαιχαμηλότερηκατάτουςΝοέμβριομεΑντίστοιχα,ανάλογαμετηνεποχή,αλλάζουνόλαταχρώματατοπίοτηςλίμνης,απόέντονακαιζωηράτηνάνοιξηκαιτοκαλοκαίρι,πιομουντάτοφθινόπωροκαιτοχειμώνα.μέσηετήσιαδιακύμανσηανέρχεταιστα10μέτρα.Το1991και1993ιδιαίτεραμεγάληλειψυδρίαστηνπεριοχή,μεαποτέλεσμαητηςλίμνηςνακατέβεισεπολύχαμηλάεπίπεδα,φανερώνονταςταερείπιατουπαλιούχωριού.Γιανααποφευχθείκάποιαέλλειψηνερούγιατηνπρωτεύουσα,αποφασίστηκεαπότο1995ητουυδροδοτικούδικτύουμετηντεχνητήλίμνηκαισήραγγατου 29

Όπως προαναφέρθηκε, η δημιουργία της τεχνητής λίμνης του Μόρνου έγινε σε βάρος ενός ολόκληρου χωριού, του Καλλίου. Σήμερα ολόκληρο το χωριό αναπαύεται στα νερά της λίμνης, αφού θυσιάστηκε για να λυθεί το πρόβλημα υδροδότησης της πρωτεύουσας. Ήταν ένα καταπράσινο χωριό, χάρη στα ρέματα που το διέσχιζαν, με διώροφα, πετρόκτιστα σπίτια, εκκλησίες, σχολείο και 210 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 1971. «Το παραδεισένιο χωριουδάκι με τα άφθονα νερά και τις λάμπες πετρελαίου για φωτισμό, με το πληθωρικό πράσινο από τις καρυδιές, τις καστανιές και τους πλατάνους», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά μια κάτοικος του χωριού. Διέθετε 6 Νερόμυλους και 5 Νεροτριβές. Μόνο 20 κάτοικοι από τους 210, αποφάσισαν να ξαναχτίσουν τα σπίτια τους σε υψηλότερο σημείο στο λόφο, με τις αποζημιώσεις που δέχτηκαν από το κράτος. Αφανίστηκαν επίσης 17.500 στρέμματα Δωρικής γης.

ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΣΤΑΘΜΗ 30

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΣΤΑΘΜΗΣ. ΕΙΚΟΝΕΣ 2,3,4 ΕΙΚΟΝΕΣ 5,6,7,8 31

ΕΙΚΟΝΕΣ 9,10,11 32

ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΛΛΙΠΟΛΗ Κατά τα έτη 1977-79 πραγματοποιήθηκαν ανασκαφικά έργα από Έλληνες και ξένους αρχαιολόγους στην περιοχή της Αρχαίας Καλλίπολης, ξακουστής αιτωλικής πολιτείας που ήκμασε τον 4ο αι π.Χ. Στόχος τους ήταν να φέρουν στην επιφάνεια όσα περισσότερα αρχιτεκτονικά ευρήματα της πόλης, το νότιο τμήμα της οποίας θα βυθιζόταν από τη λίμνη. Η πόλη αναφέρεται ήδη από τον Παυσανία και περιγράφεται η καταστροφή της από τους Γαλάτες το 279 π.Χ. Στις ανασκαφές αποκαλύφθηκαν, από τον επικεφαλή Πέτρο Θεμελή, τμήματα του τείχους, δημόσια κτήρια (ναοί, βουλευτήριο, θέατρο, αγορά), ιδιωτικές κατοικίες, νεκροταφεία και ολόκληρο το άγαλμα της Περσεφόνης. Όσα ευρήματα μπορούσαν να μεταφερθούν για να διασωθούν, όπως αγγεία, επιγραφές, κοσμήματα κ.α, εκτίθενται στην Αρχαιολογική Συλλογή Λιδωρικίου. Διατηρείται επιπλέον, η τειχισμένη ακρόπολη της Καλλίπολης, η οποία προστάτεψε ανά τα χρόνια από ποικίλες επιδρομές και επιθέσεις. Στο συγκεκριμένο σημείο σήμερα βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, προσφέροντας εκπληκτική θέα προς όλη τη λίμνη. 33 EIKONA 12

ΕΙΚΟΝΕΣ 13,14,15 ΕΙΚΟΝΑ 16 34

35

Κάλλιο1978 παρόμοιαΆποψη2012ΜόρνοςκαιΠοταμόςαπόοπτική οπτικήπαρόμοιαΆποψη2012φράγματοςτουκατασκευήςΕργασίες1980από ΕΙΚΟΝΑ 17 ΕΙΚΟΝΑ 18 36

03 ΟλόκληρηMASTERPLANΠΡΟΤΑΣΗηεπέμβαση

37

κινείται με γνώμονα της διατήρηση της μνήμης του τόπου. Γι’ αυτό το λόγο σε πρώτο στάδιο, προτείνεται η δημιουργία μιας εκπαιδευτικής διαδρομής από το Στενό μέχρι το Κάλλιο, η οποία θα περνά από πέντε σημεία ενδιαφέροντος της περιοχής. Στην εκκίνηση βρίσκεται το πρώην λατομείο, που χρησιμοποιήθηκε για τη δημιουργία του φράγματος και συνεχίζει μια γέφυρα που διασχίζει το Στενό, σε ανάμνηση της παλιάς πέτρινης γέφυρας. Στη συνέχεια, η διαδρομή περνά από την περιοχή της Αρχαίας Καλλίπολης, όπου πλέον είναι ορατά μερικά σημεία των περιμετρικών τειχών, φτάνει στην καταπράσινη πηγή Καλλίου, και τελικά στο ακρωτήρι του Καλλίου, σημείο της κτηριακής παρέμβασης.

Διαδρομή με 5 σημεία ενδιαφέροντος (1. Εκκίνηση, 2. Γέφυρα, 3. Καλλίπολη, 4.Πηγή Καλλίου, 5. Κάλλιο )

38

ΜΕΛΕΤΕΣ-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

νατόσοχαρακτηριστικά,ενδιαφέρουσεςμεταβολέςοποίαπαρουσίασετο2020τηνδιπλωματικήτηςστοΠανεπιστήμιοΘεσσαλίας,στηνείχεσχεδιάσειδιαδρομέςδιαφορετικώνυψών,ανάλογαμετιςτηςστάθμηςτηςλίμνης.Όλεςοιέρευνεςήτανιδιαίτερακαιπροσοδοφόρες,τόσομεθετικάόσοκαιμεαρνητικάκατάτηγνώμημου.Ηδικήμουπεποίθησηείναιότισεέναπαρθένοτοπίο,χρειάζεταιμόνοηελάχιστηδυνατήπαρέμβαση,ώστεμηναλλοιωθείοχαρακτήραςτουτόπου. 39

Στην εν λόγω περιοχή, αναζητήθηκαν μελέτες ή άλλες διπλωματικές αρχιτεκτονικών σχολών. Στο σημείο 1, έγινε το 2016 μια διπλωματική των σπουδαστών Χρίστου Χατζάκη και Γιώργου Μαχαίρα, με επιβλέπουσα την κυρία Λένα Μάντζιου. Σχεδιάστηκε το Doric, κτίριο μικτών χρήσεων με σαφή προσανατολισμό στην έρευνα, την τεχνολογία και την τοπική κοινωνία. Κινήθηκε γύρω από δύο βασικούς άξονες. Από τη μία η μνήμη, η παράδοση και η διαφύλαξη της κοινωνικής ταυτότητας των Δωριέων και από την άλλη η στροφή στο μέλλον μέσα από την τεχνολογία, τις επιστήμες, την διαδραστική παιδεία και την λήξη της μοναχικότητας που χαρακτηρίζει αυτόν τον τόπο μέσω της ενημέρωσης και του "ανοίγματος" στην υπόλοιπη Ελλάδα και το εξωτερικό. Στο σημείο 2, είχε γίνει λεπτομερέστατη μελέτη για τη δημιουργία μιας γέφυρας που θα ένωνε τις δύο κοντινότερες όχθες της λίμνης και θα μείωνε τις αποστάσεις μεταξύ των γύρω οικισμών. Το έργο δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, λόγω αλλαγής της κυβέρνησης εκείνη την περίοδο. Στο σημείο 3, την Αρχαία Καλλίπολη, το 2015 μελετήθηκε μια ουτοπική διπλωματική της φοιτήτριας Σοφίας Μαρίας Μαράκη του Πανεπιστημίου Πατρών. Αφορούσε την ανάδειξη των ανασκαφών της Αρχαίας Καλλίπολης που βρίσκονται κάτω από το νερό. Δημιουργήθηκε ένα παραλληλόγραμμο τεράστιων διαστάσεων μέσα στο νερό, το οποίο έδινε τη δυνατότητα ρύθμισης της στάθμης του νερού στο εσωτερικό του, ώστε να αποκαλύπτονται τα ευρήματα των ανασκαφών. Τέλος, στο σημείο 5 και στο ευρύτερο ανατολικό κομμάτι της λίμνης , η φοιτήτρια Εβίτα Παπαζήση

40

41

42

ΠΡΟΟΠΤΙΚΑ ΣΚΙΤΣΑ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ 43

44

Το κομμάτι αυτό της επέμβασης έμεινε σε πρωταρχικό στάδιο χωρίς μεγαλύτερη εμβάθυνση, λόγω χρόνου που θα απαιτούσε για την ουσιαστική ολοκλήρωση του, καθώς και λόγω επιθυμίας να επικεντρωθώ στο σημείο 5, το ακρωτήρι του Καλλίου.

ΚατάΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΑΝΑΦΟΡΕΣτηδιάρκειατηςπαρούσας

έρευνας, προσπάθησα να αντλήσω έμπνευση τόσο από λογοτεχνικές, όσο και μυθολογικές αναφορές. Ο μύθος της Περσεφόνης βρίσκει ιδιαίτερη εφαρμογή στην συγκεκριμένη μελέτη, καθώς ήταν θεότητα την οποία λάτρευαν οι Αρχαίοι Καλλιείς, όπως μαρτυρά το άγαλμα της που βρέθηκε στις ανασκαφές του 1977-79. Πρόκειται για μια μυθική φιγούρα που ήταν 6 μήνες στον Πάνω Κόσμο και 6 μήνες στον Κάτω μετά την απαγωγή της από τον Πλούτωνα. Συσχετίζεται με τον κύκλο της ζωής της φύσης και με την αναγέννηση μετά τον θάνατο, όπως και στην περίπτωση του Καλλίου. Ο Πάνω Κόσμος παραλληλίζεται με την άνθηση και ευφορία της Άνοιξης και του Καλοκαιριού, ενώ ο Κάτω Κόσμος με τον μαρασμό και τη στεναχώρια του Φθινόπωρου και του Χειμώνα.

45

46

«Είναι το νερό της λίμνης που μόνο του ‘Οφηλιοποιείται’, που καλύπτεται από κοιμώμενες υπάρξεις, από υπάρξεις που εγκαταλείπονται σ’ αυτό και επιπλέουν, από όντα που πεθαίνουν ήρεμα.» Bachelard, Το νερό και τα Όνειρα.

Από την άλλη, η ανάγνωση του βιβλίου του Bachelard, «Το νερό και τα όνειρα», είχε πολλά να προσφέρει. Γίνεται λόγος σε αυτό για όλες τις εννοιολογικές προσεγγίσεις του νερού ανά τα χρόνια. Η Οφηλία, γνωστή δραματική φιγούρα τουΣαίξπηρ, ήτανμίαγυναίκα πουπνίγηκε καθώςμάζευελουλούδιαστιςόχθες μιας λίμνης. Πρόκειται για το κατεξοχήν σύμβολο της γυναικείας αυτοκτονίας, που ακροβατεί ανάμεσα στο όριο ζωής και θανάτου. Στην περίπτωση μας, αποτελεί ακριβώς αυτή την επαφή με το «νεκρό» που προσπαθεί να επιτευχθεί μέσω αυτής της διπλωματικής.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-ΜΥΘΟΛΟΓΙΑΑΝΑΦΟΡΕΣ 47

48

49

Τέλος, το βιβλίο του Ιτάλο Καλβίνο, «Οι Αόρατες πόλεις», ήταν ένα ιδιαίτερα ευχάριστο ανάγνωσμα με περιγραφές φανταστικών πόλεων, που είχαν απίστευτη ομοιότητα με το Κάλλιο. Πιο συγκεκριμένα, η Βαλδράδα είναι μια πόλη στις όχθες μιας λίμνης, με τον αντικατοπτρισμό της σε αυτή να δημιουργεί μία δεύτερη όμοια πόλη κάτω από το νερό. Η Μαυρίλια είναι μια πόλη με έντονο το στοιχείο του πριν και του μετά. Παρουσιάζονται μέσω καρτ ποστάλ οι οπτικές της πόλης, όπως ήταν στο παρελθόν σε σχέση με το πώς είναι σήμερα, σε αντιστοιχία με την παλαιότερη και σύγχρονη μορφή του ΌλαΚαλλίου.τα παραπάνω αναγνώσματα, αυτά και πολλά άλλα, αποτέλεσαν έναυσμα για αποφάσεις και στοχασμούς πάνω στο θέμα της παρούσαςδιπλωματικής.ΑΝΑΦΟΡΕΣΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ

ΕΙΚΟΝΑ

19, Βαλδράδα ΕΙΚΟΝΑ 20, Μαυρίλια 50

στόχος της διπλωματικής ήταν η διατήρηση της Μνήμης, έπρεπε η λύση να το φανερώνει αυτό με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αποφασίστηκε λοιπόν, μία ατμοσφαιρική εγκατάσταση με λαμπάκια στην επιφάνεια της λίμνης, σαν «φόρος τιμής» στο βυθισμένο χωριό. Κάθε κτήριο του παλιού οικισμού, θα «ζωντανεύει» και πάλι, μέσα από μια φωτεινή πηγή στην επιφάνεια της λίμνης. Οι φωτεινές αυτές πηγές, ίσες στον αριθμό με τα ερείπια που βρίσκονται κάτω από το νερό, θα ενώνονται με το βυθό της λίμνης μέσω ενός συρμάτινου καλωδίου, επιτρέποντας τους να προσαρμόζονται στις μεταβολές της στάθμης και να μετακινούνται ακολουθώντας την εκάστοτε κατεύθυνση του νερού.

51

ΚαθώςΜΝΗΜΗβασικός

52

Για την εμβάθυνση του θέματος, επιλέχθηκε το νοτιότερο σημείο του ακρωτηρίου του Καλλίου, που βρίσκεται εκτός νερού. Όπως και η υπόλοιπη διαδρομή από το Στενό, αναπτύσσεται κατά μήκος της χερσαίας ζώνης ανάμεσα στο σημερινό οικισμό του Καλλίου, και τον πρώην οικισμό κάτω από το νερό. Επισημαίνεται, δηλαδή, με αυτό τον τρόπο, αυτό το δίπολο μεταξύ ζωής και θανάτου, όπως και στην περίπτωση της Οφηλίας. Βασική συνθετική αρχή, ήταν η ομαλή ένταξη στο τοπίο και οι χαράξεις αναπτύχθηκαν, ώστε να μην διαταραχθεί η αγνότητα του τόπου. Η κάτω στάθμη αναπτύσσεται κάτω από το έδαφος, ενώ η πάνω σε συνέχεια της φυσικής κλίσης του εδάφους. Το τριγωνικό σχήμα της κάτοψης, όπως και η τριγωνική στέγαση επιλέχθηκαν με βάση τη μορφολογία του ακρωτηρίου. Η μία πλευρά του υπόσκαφου τριγώνου χαράχθηκε έτσι ώστε να ακολουθεί τις υψομετρικές καμπύλες, αλλά και να βρίσκεται στο ίχνος ενός παλιού δρόμου του χωριού, με την πρόθεση να αποτελέσει μέρος αυτού. Η κλίμακα της επέμβασης σχετίζεται σε άμεσο βαθμό με τα γύρω κτήρια του χωριού, ώστε να μην λειτουργήσει επιβαρυντικά προς αυτά. Ένα παρθένο τοπίο, άλλωστε, θα αλλοιωνόταν με κάποια μεγαλύτερης κλίμακας έργο και θα έχανε το χαρακτήρα του, γι αυτό και επιλέχθηκαν οι ελάχιστες επεμβάσεις. Ο επιμήκης άξονας που διασχίζει την τριγωνική κάτοψη δημιουργήθηκε με βάση την οπτική φυγή προς το Στενό και τη θέα που αυτός προσφέρει καθ’ όλο το μήκος του άξονα του προς τη λίμνη. Καταλήγει σε μια πλωτή εξέδρα, η οποία περνά δίπλα από ένα μισοβυθισμένο ερείπιο. Το ερείπιο αυτό αποτέλεσε κεντροβαρικό σημείο, με τη σύνθεση να περιστρέφεται συνεχώς γύρω από αυτό, επιτυγχάνοντας έτσι την επαφή με το «νεκρό». Όλος ο κτηριακός όγκος στρέφεται προς το βυθισμένο χωριό και την εγκατάσταση με τα λαμπάκια, εκμεταλλευόμενος παράλληλα τον νοτιοδυτικό προσανατολισμό.

ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

53

54

ΓΡΑΜΜΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ 55

56

ΣτηνΚΑΤΟΨΕΙΣπάνω στάθμη της επέμβασης καταλήγει η πεζοπορική-ποδηλατική διαδρομή από το Στενό, διαμορφώνοντας μια πλατεία και γενικότερα ένα δημόσιο χώρο για το νέο χωριό, μιας και ένας τέτοιος λείπει. Στην πλατεία αυτή εκτονώνεται μία καφετέρια, προσφέροντας πανοραμική θέα προς τη λίμνη στους επισκέπτες. Ο κτηριακός ορθογώνιος παραλληλόγραμμος όγκος της καφετέριας έρχεται σε αντίθεση με την τριγωνική κάτοψη, και έχει ως αφορμή το σύνηθες σχήμα των σπιτιών του πρώην και νέου χωριού, στην προσπάθεια να ενταχθεί σε αυτά. Σε αυτόν, προστίθεται ένα πιο μοντέρνο ξύλινο, τριγωνικό στέγαστρο. Από τη νοτιοανατολική πλευρά της σύνθεσης, αναπτύσσεται ένα αμφιθέατρο με πλωτή εξέδρα που μπορεί να φιλοξενήσει συναυλίες ή άλλες εκδηλώσεις του χωριού. 57

58

59

Στην κάτω στάθμη αναπτύσσεται ο χώρος του Μουσείου, με σκοπό τη διατήρηση της Μνήμης του πρώην οικισμού. Η είσοδος σε αυτόν γίνεται μπροστά από το μισοβυθισμένο ερείπιο και θέλοντας να υπογραμμιστεί, «αποκαλύπτεται» στον επισκέπτη μόνο τότε. Η ράμπα που σπάει από την περιπατητική διαδρομή και φέρνει τον επισκέπτη στον κάτω χώρο, χάρη στα ξύλινα Γ δοκάρια που τοποθετούνται κατά μήκος της και χάρη στη διατήρηση υπάρχουσας φύτευσης, δεν επιτρέπουν την θέαση του ερειπίου. Οι κλειστοί χώροι αποτελούνται από έναν εκθεσιακό χώρο με τα ευρήματα από την Αρχαία Καλλίπολη, ο οποίος αφηγείται την καθημερινότητα των κατοίκων πριν από τη βύθιση του χωριού τους. Διαθέτει μία υποβαθμισμένη «πισίνα» με νερό για την έκθεση αντιγράφων από τις ανασκαφές της Καλλίπολης, σε παραλληλισμό με τα νερά της λίμνης που τις έχουν κατακλύσει. Το φώς εισβάλλει ορμητικά μέσω ενός φωταγωγού στο δώμα, φωτίζοντας το νερό και τον πέτρινο τοίχο πίσω από αυτό, δημιουργώντας μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στο χώρο. Συνδέεται, επίσης, ο εκθεσιακός χώρος με μια αίθουσα προβολών ή πολλαπλών χρήσεων για την προβολή του Ντοκιμαντέρ «Νερομάννα» ή άλλων παρόμοιων δράσεων. Στο βάθος αναπτύσσονται οι βοηθητικοί χώροι. Ο επισκέπτης έχει επιπλέον τη δυνατότητα ενοικίασης καταδυτικού εξοπλισμού για να περιηγηθεί και να μαγευτεί από τα ερείπια του βυθισμένου χωριού. Για τους λιγότερο θαρραλέους προτείνεται η περιήγηση μέσω βάρκας στην ατμοσφαιρική εγκατάσταση με τα λαμπάκια, στο Στενό και στο φράγμα της λίμνης.

60

ΤΟΜΕΣ 61

62

ΟΨΕΙΣ Η επιλογή των βασικών υλικών, της πέτρας, του ξύλου καθώς είναι φυσικά υλικά και συμβάλλουν στην ένταξη στο τοπίο. Επιλέχθηκε πέτρα όμοια με αυτή που χρησιμοποιήθηκε για την ανοικοδόμηση του πρώην οικισμού. Το εμφανές σκυρόδεμα, μαρτυρά την, αδρότητα που χρειάζεται η παρέμβαση. Μεγάλα ανοίγματα στο Νότο με διαβαθμίσεις εισόδου φωτός, συσχετίζουν το εσωτερικό με το εξωτερικό και δίνουν οπτικό έλεγχο στον επισκέπτη. 63

Με βασική πρόθεση να «συμπληρωθεί» το τοπίο και όχι να υπερκαλυφθεί, ολόκληρη η σύνθεση δεν αναπτύσσεται καθ’ ύψος, ώστε να εφάπτεται κατά το δυνατόν στο έδαφος και να μην εμποδίζει την οπτική των υπόλοιπων σπιτιών προς την λίμνη. 64

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΑΚΕΤΑΣ ΚΛΙΜΑΚΑ 1:1000 65

66

67

68

ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΕΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ Άποψη προς το Στενό. Άποψη προς την πλατεία. 69

Άποψη από την

χώρου.εκθεσιακούάποψηΕσωτερικήχώρο.εκθεσιακόστονείσοδοτου 70

ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΕΣ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ Nυχτερινήάποψη. 71

«Και κανείς δεν αναρωτιέται πια τι υπάρχει κάτω από το νερό. Σε λίγο θα πάψουμε να θυμόμαστε και τι υπήρχε. Κ όμως, οι μνήμες είναι νωπές. Γιατί υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που αγαπούν και θυμούνται. Και η αλήθεια παραμένει εν βυθώ.» Λιάνα Χ. Θεοδωράτου, «Η Νερομάννα της Αθήνας», Τόμος 1

Συμπερασματικά, η παρούσα διπλωματική κινήθηκε γύρω από τους άξονες της διατήρησης της Μνήμης, και του σεβασμού στο φυσικό περιβάλλον και την Ιστορία του. Αναπτύχθηκε στην Ορεινή Δωρίδα, σε ένα τοπίο που το 1979 άλλαξε καταλυτικά μετά τη δημιουργία μιας τεχνητής λίμνης. Το οικοσύστημα έκανε αρκετά χρόνια να ανακάμψει από αυτή την αλλαγή, και η παρέμβαση δεν θα ήθελα σε καμία περίπτωση να το διαταράξει ξανά. Διαπιστώθηκε ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού αγνοεί τις συνθήκες δημιουργίας της τεχνητής Λίμνης του Μόρνου ή δεν έχει επισκεφθεί ποτέ το συγκεκριμένο τοπίο απαράμιλλου κάλλους. Δίνεται λοιπόν, η δυνατότητα, οι επισκέπτες να μάθουν περισσότερα γι αυτό τον τόπο, χωρίς όμως να μετατραπεί σε υπερτοπικό πόλο έλξης και να αλλοιώσει τον χαρακτήρα του. Δίνεται παράλληλα και η ευκαιρία στους κατοίκους του νέου Καλλίου, ή ακόμα και σε όσους έχουν πλέον μεταναστεύσει σε μεγάλα αστικά κέντρα, να μην λησμονήσουν το παρελθόν τους και την μακραίωνη Ιστορία του τόπου τους.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

72

_ΑθανασιάδηςΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΘοδωρής, 2017, «Της λίμνης τα φαντάσματα», Η Εφημερίδα των Συντακτών, Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: https://www.efsyn.gr/nisides/a _podraseis/129953_tis-limnis-ta-fantasmataaΑναγνωστοπούλουΛένα&ΖέρβαςΚώστας, 2012, TRENOMAG, Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: eirishs/pararthma1/Par_1_mer_d_p07_gr04.pdf.gr/images/files/gr04/1_sx_diax-ΓραμματείαΥΔΑΤΙΚΟΥ_ΚΑΤΑΡΤΙΣΗor-P-G-Themelis-from-his-students-and-colleagues-Athens-2013.pdfa-und-Kyriakos-Psaroudakis-Hrsg-THEMELION-24-studies-presented-to-Professd_colleagues_Athens_2013/links/5cd97841458515712ea76636/E-P-SioumparON_24_studies_presented_to_Professor_P_G_Themelis_from_his_students_ancation/333055897_E_P_Sioumpara_und_Kyriakos_Psaroudakis_Hrsg_THEMELIsearchgate.net/profile/Elisavet-Sioumpara/publi-και«ΘΕΜΕΛΙΟΝ_dos-A-fasi-epixeirisiakou.pdfηλεκτρονικά_ba-ba7c-a14f00cfa261/kyklos_nerou.pdfηλεκτρονικά_ΔΙΟΙΚΗΣΗloads/sites/68/2021/04/vardousia1.pdfστο:ΠατρώνΣυγκροτήματος_%CE%BF-%CE%BC%CF%8C%CF%81%CE%BD%CE%BF-%CE%BA%CE%B1/%CE%B9%CF%80%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CF%83%CF%84E%BC%CE%AD%CF%82-%CE%AD%CE%BD%CE%B1-%CE%BF%CE%B4%CE%BFpress.com/2012/09/10/%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CF%81%CE%BF%Chttps://trenomag.word-ΒλάχοςΑνδρέας,2006,«ΧλωρίδαΒλάστησηκαιΟικολογίατουΟρεινούτωνΒαρδουσιων»,ΔιδακτορικήΔιατριβή,ΠανεπιστήμιοΤμήμαΒιολογίαςΤομέαςΒιολογίαςΦυτών,Διαθέσιμοηλεκτρονικάhttps://www.zofokida.gr/arheio/wp-content/up-ΕΥΔΑΠ,2011,«ΟκύκλοςτουνερούστηνΑττικήγη»,Διαθέσιμοστο:https://www.eydap.gr/userfiles/47614413-661a-4f-ΕπιχειρησιακόΠρόγραμμαΔήμουΔωρίδος-ΑΦαση,2011,Διαθέσιμοστο:https://www.dorida.gr/wp-content/uploads/Dimos-DoriΕταιρείαΜεσσηνιακώνΑρχαιολογικώνΣπουδών(Ε.Μ.Α.Σ.),2013,-24μελέτεςγιατονΔάσκαλοΠέτροΘέμεληαπότουςμαθητέςτουςσυνεργάτεςτου»,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:https://www.re-ΣΧΕΔΙΟΥΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣΤΩΝΛΕΚΑΝΩΝΑΠΟΡΡΟΗΣΠΟΤΑΜΩΝΤΟΥΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΟΣΔΥΤΙΚΗΣΣΤΕΡΕΑΣΕΛΛΑΔΑΣ(GR04),2014,ΕιδικήΥδάτων,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:http://4862.syzefxis.gov 73

_ Κουτσογιάννης Δημήτριος, χ.έ., «Το υδροδοτικό σύστημα της Αθήνας Συνοπτική παρουσίαση από τον ∆. Κουτσογιάννη» , Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στο: f/%CE%91%CE%A0_1981-12-0546-0547.pdfhttps://www.policemagazine.gr/sites/default/files/pd-Αστυνομικά_Παπουτσόπουλοςsuu.com/evita213/docs/______-4_compressedΜηχανικώντοπολογία_αιώνων»,_Πάνουmornoy.htmlla-tehnika-erga-ydraylika-i-periptosi-toy-fragmatos-kai-tis-tehnitis-limnis-toy-oy-kai-mega-ηλεκτρονικάΜεταπτυχιακήπερίπτωση_ArticleΔιαθέσιμο_mornoutexnitosparadeisos.htmlΔιαθέσιμο_loads/2018/01/Kallio_small.pdfΔιαθέσιμοονείρου..._rio-apo-tin-techniti-limni-toy-mornoy/merini.gr/society/317381/anadyomeno-cho-Μόρνου»,_Λιάλιοςhttp://www.itia.ntua.gr/el/getfile/801/1/documents/perigraf1.pdfΓιώργος,2008,«ΑναδυόμενοχωριόαπότηντεχνητήλίμνητουΗΚαθημερινή,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:https://www.kathiΜεταξάΜαρία,2018,«Κάλλιο–Αναζητώνταςτιςνεράιδεςτουμπλε»,Ηλεκτρονική‘ΕκδοσητουΑΘΛ.Ε.ΠΟΛΙ.Σ.,Αθήνα,Πένταδρον,ηλεκτρονικάστο:https://www.athlepolis.gr/wp-content/upΜητσάκηςΚωνσταντίνος,2017,«ΛίμνηΜόρνου:Τεχνητόςπαράδεισος»,ηλεκτρονικάστο:http://orinidorida.blogspot.com/2017/07/limniΜπέρτσιαςΚ.Γ.,2019,«ΗγέφυρατουΜακρυγιάννη»,ΤοΚροκύλιο,ηλεκτρονικάστο:http://www.krokilio.gr/el/normal/190/ViewBlog-ΝανάΜαριάννα,2013,«ΑρχιτεκτονικήΤοπίουκαιμεγάλατεχνικάέργα,ΗτουφράγματοςκαιτηςτεχνητήςλίμνηςτουΜόρνου»,Διατριβή,ΣχολήΑρχιτεκτόνωνΜηχανικώνΑΠΘ,Διαθέσιμοστο:https://docplayer.gr/213992546-Arhitektoniki-topi-Νίκος,1986,«ΗΝερομάννατηςΑθήνας,Γραπτάστοιχεία24Τόμος1και2,ΈκδοσηΝίκουκαιΒιολέταςΠάνου.ΠαπαζήσηΕβίτα,2020,«ΠερπατώνταςπροςτοχωριόΚάλλιο,μιασυνύπαρξης»,Διπλωματικήεργασία,ΣχολήΑρχιτεκτόνωνΠανεπιστήμιοΘεσσαλίας,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:https://isΝίκος,1981,«Καλλίπολη:Μίαπολιτείαστοβυθό»,Χρονικά,546-547,σελ.778-783,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο: 74

docs/____________________________________874b140f4b03d8ΔιαθέσιμοΕφικτό;»,_/m1001_1050/m1037.pdfτου_doc/bch_0007-4217_1907_num_31_1_3258ΔιαθέσιμοΤοπογραφίας»_%CE%91%CE%9A%CE%97.pdf?sequence=1&isAllowed=ystream/handle/123456789/3791/%CE%A0%CE%A4%CE%A5%CE%A7%CE%99http://okeanis.lib2.uniwa.gr/xmlui/bit-Ανώτατοπεριοχής_http://www.orafok.gr/articleviews.php?id=3223%9C%CF%8C%CF%81%CE%BD%CE%BF%CF%85ca.com/ws/129,191,113,1,1,%CE%9B%CE%AF%CE%BC%CE%BD%CE%B7-%CEhttps://www.naturagrae-https://www.eydap.gr/TheCompany/Water/HistoricalTrackBack/CE%BF%CF%81%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AE%CF%82/%B1-%CF%86%CE%B9%CF%8C%CF%81%CE%B4-%CF%84%CE%B7%CF%82-%D%CE%B7-%CE%BC%CF%8C%CF%81%CE%BD%CE%BF%CF%85-%CF%84%CEhttp://www.greek-crossroads.gr/%CE%BB%CE%AF%CE%BC%CE%B-F%CF%82https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CF%8C%CF%81%CE%BD%CE%B-http://amfictyon.blogspot.com/2016/03/1897-1921_27.htmlhttp://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=4923http://odysseus.culture.gr/h/4/gh41.jsp?obj_id=3626Fokida/Village/Kalion/https://www.greece.com/photos/destinations/Central_Greece/-https://www.topoguide.gr/index-map.phphttps://www.dorida.gr/explore/simeia/kallio-to-vythismeno-chorio/https://www.dorida.gr/explore/istoria/ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣΡοπάκιαςΠέτρος,2017,«ΉπιαανάπτυξητουυδροβιότοπουτηςευρύτερηςΦωκίδος»,ΠτυχιακήΕργασίαΤμήμαΠολιτικώνΜηχανικώνΤΕ,ΕκπαιδευτικόΊδρυμαΠειραιά,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:ΣωτηριάδηςΓεώργιος,1907,«ΖητήματαΑιτωλικήςΙστορίαςκαι,BulletindeCorrespondanceHellénique,31,pp.270-320,ηλεκτρονικάστο:https://www.persee.fr/-ΤεχνικόΕπιμελητήριοΕλλάδας,1988,ΈκθεσηΟμάδαςΕργασίαςγιατοθέμαΜόρνου,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:http://library.tee.gr/digitalΧατζάκηςΧρίστοςΟρέστης,2015,«ΗανάπτυξητηςλίμνηςτουΜόρνου.Διάλεξη9ουεξαμήνου,ΣχολήΑρχιτεκτόνωνΜηχανικώνΕΜΠ,ηλεκτρονικάστο:https://issuu.com/archstudies/-

75

tube.com/watch?v=ObVmJJetqFU2020,_tube.com/watch?v=7Mx2HwSIBhg&ab_channel=ObservaterreΕυάγγελος,Σκηνοθεσία:_«ExploringcommunityprojectΣωτήρης_NEROMANNA,eio/155785/Κοβότσος_«ΣτοΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ_ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡDFE%B9_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%BD%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%8D.Pcle/1990/2._%CE%A4%CE%BF_%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%AF%CE%B4%Chttp://www.dimosdelfon.gr/attachments/arti-BF-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BB%CE%AF%CE%BC%CE%BD%CE%B7/1%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CF%83%CF%84%CE%B5%CE%BD%CE%%CE%B5%CF%85%CE%AE-%CE%B3%CE%AD%CF%86%CF%85%CF%81%CE%Bpress.com/2012/01/08/h-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%BAhttps://palioxari.word-ΚΑΙΒΙΝΤΕΟπέρασματουχρόνου-Τοστρώματηςκαταστροφήςαναδύεται»,2010,Άγγελος,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:https://www.ert.gr/ert-arx2017,LatestCommunityProject,Σκηνοθεσία:ΙώνιανΜπισάι,Τσιγκάνος,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:https://vimeo.com/latenttheunderwaterruinsofvillageKallio(CentralGreece)»,2018,ΒασιλειάδηςΙωάννης,ΤζεβέλακαςΑθανάσιος,ΑλεβίζοςΔιαθέσιμοηλεκτρονικάστο:https://www.you-«ΤοχωριόφάντασμαπουαναπαύεταιστηνυδάτινηαγκαλιάτουΜόρνου»,Διαθέσιμοηλεκτρονικάστο:https://www.you-

76

ΠΗΓΕΣ _ΕΙΚΟΝΑ1ΕΙΚΟΝΩΝ:ΠάνουΝίκος, 1986, «Η Νερομάννα της Αθήνας, Γραπτά στοιχεία 24 αιώνων», Τόμος 1 και 2, Έκδοση Νίκου και Βιολέτας Πάνου _ΕΙΚΟΝΑ2,3,4 : _ΕΙΚΟΝΑ5,6,7,8Ό.π.:Από το φωτογραφικό υλικό της ομάδας ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΌΣ ΣΎΛΛΟΓΟΣ ΚΑΛΛΙΟΥ - KALLIO DORIDOS FOKIDA στο Facebook _ΕΙΚΟΝΑ9,10,11 : _ΕΙΚΟΝΑ19,20oy.htmlla-tehnika-erga-ydraylika-i-periptosi-toy-fragmatos-kai-tis-tehnitis-limnis-toy-mornηλεκτρονικάΜεταπτυχιακήέργα,_ΕΙΚΟΝΑ17,18»,_ΕΙΚΟΝΑ16_ΕΙΚΟΝΑ13,14,15αιώνων»,_ΕΙΚΟΝΑ12-katastrafike-apo-tous-galates-ikodomithike-xana-alla-kaike-mistiriodos/tike-gia-na-lithi-to-provlima-idrefsis-tis-athinas-eki-vriskotan-i-archea-kallipolis-pouhttps://www.mixanitouxronou.gr/kallio-to-chorio-pou-vithis-:ΠάνουΝίκος,1986,«ΗΝερομάννατηςΑθήνας,Γραπτάστοιχεία24Τόμος1και2,ΈκδοσηΝίκουκαιΒιολέταςΠάνου:Ό.π.:WolframHoepfner(επιμ.),«Ιστορίατηςκατοικίας5000π.Χ.–500μ.Χ.2005:ΝανάΜαριάννα,2013,«ΑρχιτεκτονικήΤοπίουκαιμεγάλατεχνικάΗπερίπτωσητουφράγματοςκαιτηςτεχνητήςλίμνηςτουΜόρνου»,Διατριβή,ΣχολήΑρχιτεκτόνωνΜηχανικώνΑΠΘ,Διαθέσιμοστο:https://docplayer.gr/213992546-Arhitektoniki-topioy-kai-mega-:https://www.archdaily.com/tag/invisible-cities 77

78