ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑ | Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ, MEMORY AND EXPERIENCE | THE AUSCHWITZ CASE

鰃鴃霃鰃霃 騃鄃餃

鈃餃 ꤃鰃鄃 霃 쀃딃섃꼃 쀃쐃 줃쌃뜃 쐃 뼃씃 蘃뼃씃쌃눃뤃 쐃 숃

錃 騃鼃ꔃ鰃鄃 餃 ꘃ餃 錃 锃鴃锃餃 鄃ⴀ 鄃鴃鄃ꌃꐃ 鄃ꌃ餃 鄃

1

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ | ΣΧΟΛΗ ΑΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2020

ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑ

| Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ

ΓΚΟΥΜΑ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ -ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ | AR15081 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ | Σ. ΣΤΑΥΡΙΔΗΣ 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1 | ΜΝΗΜΗ ............................................................................................................... 7 1.1 | ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΜΝΗΜΗ ; ........................................................................................... 7 1.1.1 | ΣΧΕΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ................................................................... 12 1.1.2 | ΣΧΕΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ Λ ΗΘΗΣ ...................................................................... 12 1.2 | ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ........................................................................... 15 1.3 | ΑΤΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ ................................................................... 18 1.4 | ΜΝΗΜ Η ΚΑΙ Χ ΩΡΟΣ ........................................................................................ 23 1.5 | ΜΝΗΜΕΙΟ ..................................................................................................... 29 1.5.1 | ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΩΣ ΧΩΡΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ............................................. 30 1.6 | ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑ ....................................................................................... 36 2 | ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ .................................................... 41 2.1 | ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ .............................. 41 2.2 | ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ...................................................................... 43 2.3 | ΙΔΡΥΣΗ ΜΟΥΣΕΙΟΥ .......................................................................................... 46 2.3.1. | ΑΟΥΣΒΙΤΣ Ι ............................................................................................. 49 2.3.2. | ΑΟΥΣΒΙΤΣ ΙΙ – ΜΠΙΡΚΕΝΑΟΥ ...................................................................... 56 2.4 | ΤΟ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ............................................................... 58 2.5 | Η ΑΤΜΟΣΦΑΙΡ Α ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ............................................................................ 59 2.5.1. | ΜΕΣΑ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ ................................................... 60 2.6 | Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ...................................................... 66 3

2.6.1. | ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΜΟ ΥΣΕΙΟΥ .............................................................................. 66 2.6.1.1 | ΝΑ ΒΟΜ ΒΑΔΡΙΣΤΕΙ ΤΟ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ; ..................................................... 67 2.6.2. | ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ................................................... 68 3 | ΕΠΙΛΟΓΟΣ ........................................................................................................... 72 4 | ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................... 73

4

| ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η έννοια της Μνήμης έχει απασχολήσει πλήθος μελετητών από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, κυρίως δε κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα μετά από δύο Παγκοσμίους Πολέμους, οπότε όλο και περισσότερα άρχισαν να γράφονται γι αυτή. Έχει μελετηθεί η λειτουργία του μηχανισμού της Μνήμης και της Λήθης κυρίως σε περιπτώσεις τραυματικών γεγονότων, πώς δηλαδή ο εγκέφαλος λαμβάνει ερεθίσματα από το εξωτερικό του περιβάλλον, τα μεταφράζει και τα αποθηκεύει για διαφορετικό χρονικό διάστημα το καθένα σε διαφορετικά σημεία του εγκεφάλου, ανάλογα με τη σημασία τους,. Διευκρινίζονται έννοιες και συσχετισμοί της ατομικής και συλλογικής μνήμης, τα κοινωνικά τους πλαίσια και ο τρόπος με τον οποίο η μνήμη μπορεί να εγγράφεται στον χώρο. Η κατεξοχήν συνηθέστερη χωρική αναπαράσταση της μνήμης είναι τα μνημεία. Από τον περασμένο αιώνα ο ρόλος των μνημείων φαίνεται να αλλάζει. Κριτήριο δημιουργίας τους δεν αποτελεί η απλή αναπαράσταση γεγονότων του παρελθόντος, αλλά η μετατροπή του επισκέπτη από απλό θεατή σε μέτοχο, με απώτερο σκοπό το βίωμα μιας εμπειρίας. Ένας τέτοιος βιωματικός χώρος προκαλεί στον επισκέπτη μια έκρηξη συναισθημάτων χάρη σε αρχιτεκτονικά τεχνάσματα που χρησιμοποιεί, μεταβάλλοντας έτσι την «ατμόσφαιρα» του χώρου. Μελετάται λοιπόν, σε συσχετισμό όλων των παραπάνω, η περίπτωση του Άουσβιτς ως τόπος μνήμης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ο τρόπος με τον οποίο ο συγκεκριμένος βιωματικός τόπος διεγείρει τη μνήμη του επισκέπτη.

5

| ABSTRACT

The concept of memory has occupied a great amount of scholars from Ancient times until today, mostly during the 20th century after the two World Wars, when more and more people started writing about it. It’s been studied the operation of the mechanism of Memory and Oblivion mostly in cases of traumatic events, that is, how the brain receives stimuli from the external environment, translates and stores them for a different period of time each in different parts of the brain, depending their meaning. Concepts and correlations of individual and collective memory, their social contexts and the way in which memory can be registered in space are clarified. The most common spatial representation of memory is the monuments.

From the last century the role of monuments seems to change. The criterion for their creation is not the simple representation of events of the past, but the transformation of the visitor from a mere spectator to a shareholder, with the ultimate goal of experiencing of events. Such an experiential space causes the visitor an explosion of emotions thanks to the architectural tricks he uses, thus changing the "atmosphere" of the space. Below is studied the case of Auschwitz as a place of remembrance of World War II and how this particular experiential place stimulates the memory of the visitor.

6

1 | ΜΝΗΜΗ 1.1 |ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΜΝΗΜΗ; «Η ικανότητα συγκράτησης και αναπαραγωγής πληροφοριών που λαμβάνουμε από τον εξωτερικό κόσμο.»1 Η έννοια του όρου μνήμη συναντάται σε βάθος πολλών χρόνων. Ο όρος προέρχεται από το αρχαίο ρήμα «μιμνήσκω» που σημαίνει θυμίζω2, συνεπώς η μνήμη είναι η ικανότητα του υποκειμένου να «θυμάται». Στην ελληνική μυθολογία συναντάμε την Μνημοσύνη, προσωποποίηση της Μνήμης, κόρη της Γαίας και του Ουρανού και μητέρα των Μουσών από τον Δία. Επιπλέον, έτσι ονομαζόταν ένας ποταμός στον Άδη, ο οποίος έρεε παράλληλα με τον ποταμό της Λήθης. Μνήμη και Λήθη εμπλέκονται και συμβαδίζουν ως συμπληρωματικές έννοιες στο πέρασμα όλων αυτών των χρόνων. Έλληνες φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ασχολήθηκαν επίσης με τη μνήμη, με τον πρώτο να κάνει λόγο για μια αναπαράσταση ενός πράγματος απόντος με τη συμβολή της φαντασίας. Παρομοιάζει τη μνήμη στο έργο του «Θεαίτητος» με μια κέρινη πλάκα. Σε αυτή αποτυπώνονται οι πληροφορίες που αποθηκεύονται στη μνήμη, με κάποιες να αφήνουν βαθιά σημάδια, άλλες να εξαλείφονται καθώς περνάει ο χρόνος και άλλες να έχουν εξαρχής ένα ανεπαίσθητο αποτύπωμα (Εικόνα 1). Ο Αριστοτέλης από την άλλη, αναφέρεται στη μνήμη ως μια αναπαράσταση ενός προγενέστερα αντιληπτού, μαθημένου πράγματος. Εισάγει δηλαδή την παράμετρο της μάθησης, όπως και ένας σύγχρονος ορισμός της μνήμης του Κ. Παπαθεοδωρόπουλου: «Μνήμη είναι η ικανότητα διατήρησης πληροφορίας, η οποία έχει προσληφθεί προηγούμενα μέσω της μάθησης, εντός ενός συστήματος αποθήκευσης με τρόπο, ώστε να μπορεί να είναι προσβάσιμη και να χρησιμοποιηθεί μελλοντικά3». Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχουν δύο είδη

1

Ε. Σκοπελίτη (2015),‘Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Ενότητα 10: Μνήμη, Δομικά Μέρη και Λειτουργία’, Έκδ. 1η, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Πανεπιστήμιο Πατρών, σελ.4 2 Γ. Μπαμπινιώτης (2004), ‘Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο’, Έκδ. 1η, Αθήνα, Κέντρο Λεξιλογίας Ε.Π.Ε 3 Κ. Παπαθεοδωρόπουλος (2015), ‘Έννοιες στην επιστήμη της μνήμης’-Κεφάλαιο 24 ‘Μνήμη’, Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, σελ. 2

7

Εικόνα 1 | Η μνήμη ως κέρινη πλάκα κατά τον Πλάτωνα.

8

μνήμης, η συνειδητή (μνήμη) και η ασυνείδητη μνήμη (ανάμνηση), ενώ στους Αρχαίους Έλληνες φαίνεται να επικρατεί η αντίληψη ότι η μνήμη είναι προϋπόθεση της ανθρώπινης σκέψης4. Η μνήμη απασχόλησε σε πολύ μεγάλο βαθμό πλήθος επιστημονικών κλάδων τον 20ο αιώνα. Ο Bergson, ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα στο έργο του «Ύλη και Μνήμη» διαχωρίζει την παραστατική (ακούσια) από την αποκτώμενη (εκούσια) μνήμη, η οποία ενεργοποιείται μέσω επαναλαμβανόμενου βιώματος5. Από το 1920, ο Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος M.Halbwachs ασκεί μεγάλη επιρροή και θα δημιουργήσει πληθώρα αντιδράσεων με την άποψη του ότι η μνήμη είναι ένα αποκλειστικά «κοινωνικό φαινόμενο» και υφίσταται μόνο μέσω της αλληλεπίδρασης των ατόμων. Αντίθετα, οι πρώτες προσεγγίσεις της ψυχολογίας κάνουν λόγο για μια ατομική διεργασία αποθήκευσης, διατήρησης και ανάσυρσης των συσσωρευμένων πληροφοριών που συντελούνται α-χρονικά και αν-ιστορικά. Οι σύγχρονοι ψυχολόγοι εντάσσουν την μνήμη σε ένα πιο σύνθετο σύνολο, ανάμεσα στις άλλες γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου, όπως η αντίληψη, η νοημοσύνη, η αίσθηση, η γλώσσα και η σκέψη. Αρκετά αργότερα, το 1989 το ζήτημα της μνήμης συνεχίζει να απασχολεί, με τον P.Nora στο έργο του «Les Lieux de Memoire» να τονίζει τη σπουδαιότητα δημιουργίας «αρχείων» για να διατηρήσουμε τις αναμνήσεις ζωντανές και παράλληλα να αναφέρεται στην μνήμη σαν κάτι που δεν είναι ούτε ζωή, αλλά ούτε ακόμα θάνατος, μια ενδιάμεση κατάσταση, σαν όστρακα στην ακτή τη στιγμή που η θάλασσα έχει υποχωρήσει. Ιδιαίτερα διαδεδομένη είναι η φράση του στο ίδιο βιβλίο: «We speak so much of memory because there is so little of it left»6. Δεν είναι λίγοι οι ορισμοί της μνήμης που εισάγουν και την παράμετρο του χρόνου σε αυτούς. «Η μνήμη είναι το εργαλείο που μας βοηθά να προσανατολιστούμε στον χρόνο»7, καθώς αφορά ένα γεγονός που συνέβη σε παρελθοντικό χρόνο και ανακαλείται στο παρόν. Σύμφωνα με τον P.Nora για να μιλάμε για μνήμη και να έχει νόημα το παρελθόν, πρέπει να υπάρχει ένα «πριν» και ένα «μετά»8, ένα χάσμα ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Κατά τον Lowental, η πρωταρχική λειτουργία της μνήμης δεν είναι κυρίως η διατήρηση του παρελθόντος , όσο η προετοιμασία ώστε να εμπλουτιστεί και να χειρίζεται το παρόν. Οι 4

Κ. Θεολόγος (2007-2008), ‘Η αξία της Μνήμης για μια Κοινωνία’, intellectum τεύχος 3, σελ.54 H. Bergson (2013), ‘Ύλη και Μνήμη’, μτφ. Π .Ζινδριλή, Υφαντής, Αθήνα, Εκδ.Ροές, σελ.130 6 P.Nora (1989), ’Between Memory and History: Les lieux de memoire’, University of California Press, σελ.7 7 P. Riccoeur (2013), ‘Η μνήμη, η Ιστορία και η Λήθη’, μτφ. Ξ. Κομνηνός, Αθήνα, Εκδ. Ίνδικτος 8 P.Nora (1989), ’Between Memory and History: Les lieux de memoire’, University of California Press, σελ.16 5

9

μνήμες δεν είναι έτοιμες αντανακλάσεις του παρελθόντος, αλλά εκλεκτικές επιλεκτικές ανακατασκευές, βασισμένες σε μεταγενέστερες πράξεις, αντιλήψεις κ αδιάκοπα μεταβαλλόμενους κώδικες με τους οποίους σκιαγραφούμε, συμβολίζουμε και ταξινομούμε τον κόσμο γύρω μας9. Συχνά συγχέεται η μνήμη με την ανάμνηση. Η δεύτερη είναι η ανάκληση στη μνήμη γεγονότων ή εμπειριών του παρελθόντος και κατά τον Halbwachs η ανάμνηση ορίζεται ως μια κατασκευή του παρόντος υπό την επήρεια του παρελθόντος, δηλαδή το «νεκρό» κυριεύει το ζωντανό10.

9

Ν. Τζιμογιάννη, ‘Τοπίο_Μνήμη/ Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο/ Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ’, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ 2009, σελ.21 10 A. Μαντόγλου (2012), ‘Μνήμες Ατομικές-Συλλογικές-Ιστορικές’, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήσης, σελ. 49

10

Εικόνα 2 | Ο κατά Frances Yates μνημονικός τροχός του Giordano Bruno 11

1.1.1 | ΣΧΕΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Θα αναφερθούμε συνοπτικά στη λεπτή γραμμή που χωρίζει αυτές τις δύο έννοιες και συχνά συγχέονται μεταξύ τους. Ο Ζακ λε Γκόφ στο έργο του «Ιστορία και Μνήμη» σε μια πρόταση καταφέρνει να συμπυκνώσει τον διαχωρισμό αυτό. «Κατά τον ίδιο τρόπο που το παρελθόν δεν συνιστά την ίδια την Ιστορία, αλλά το αντικείμενο της, έτσι και η μνήμη δεν είναι Ιστορία, αλλά ένα από τα αντικείμενα της»11. Αντίστοιχα ο Halbwachs, ο οποίος έχει μελετήσει σε βάθος για τη Μνήμη, αναφέρεται στην Ιστορία ως «μια συλλογή των πιο αξιοσημείωτων γεγονότων της ανθρώπινης μνήμης». Ο P.Nora στο έργο του «Les Lieux de Memoire: Between Memory and History» εξηγεί ότι η μνήμη προσκολλάται σε τόπους, ενώ η Ιστορία σε γεγονότα12. Η Ιστορία αφορά κάτι που δεν υπάρχει πλέον, είναι μια αναπαράσταση του παρελθόντος, ενώ η μνήμη αποτελεί ένα διαρκές φαινόμενο, έναν δεσμό που μας ενώνει με το παρόν13. Συμπερασματικά, είναι κοινώς αποδεκτό ότι υπάρχουν πολλές συλλογικές μνήμες, αλλά μόνο μια ενιαία, αντικειμενική και αμερόληπτη Ιστορία.

1.1.2 | ΣΧΕΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΚΑΙ Λ ΗΘΗΣ «Τι θα ήταν ο καθένας μας χωρίς τη μνήμη, μια μνήμη που κατά μεγάλο μέγεθος της είναι φτιαγμένη από λήθη, αλλά θεμελιώδης;» Jorges Luis Borges Όπως προαναφέρθηκε η αλληλεξάρτηση Μνήμης και Λήθης υφίσταται ήδη από την Μυθολογία με τις δύο έννοιες να δρουν συμπληρωματικά η μια για την άλλη. «Η λήθη αποτελεί το δομικό θεμέλιο της μνήμης. Εκείνο που έχει επιλέξει να θυμάσαι είναι παράμετρος εκείνου που έχεις επιλέξει να ξεχάσεις. Η λήθη είναι μια αναγκαία προϋπόθεση της μνήμης. Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι.»14 Πολλές φορές η λήθη είναι η εκούσια απαλοιφή γεγονότων από τη μνήμη, κυρίως σε επίπεδο εθνών όσον αφορά «ατυχήματα της Ιστορίας» όπως για παράδειγμα το Ολοκαύτωμα. Πρόκειται για τη λειτουργία του

11

Ζακ λε Γκόφ (1998), ‘Ιστορία και Μνήμη’, μτφ. Γ.Κουμπούρλης, Αθήνα, Εκδ. Νεφέλη, σελ. 182 P.Nora (1989), ’Between Memory and History: Les lieux de memoire’, University of California Press, σελ.22 13 P.Nora (1989), ’Between Memory and History: Les lieux de memoire’, University of California Press, σελ.8 14 Π.Τουρνικιώτης, ‘Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι’ στο περιοδικό Αρχιτέκτονες του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Τέυχος 45-Περίοδος Β ‘Διάλογοι Αρχιτεκτονικής Μνήμης’, Μάιος- Ιούνιος 2004, σελ. 65 12

12

μηχανισμού της μνήμης, για την οποία θα γίνει λόγος αργότερα, σύμφωνα με την οποία τραυματικές εμπειρίες και γεγονότα τείνουν να αποσιωπηθούν και εν συνεχεία να ξεχαστούν. Η Α. Μαντόγλου κάνει λόγο για «Ωραία Μνήμη» στον αντίποδα της «Άσχημης Λήθης»15. Η επίκληση στη μνήμη ή η βύθιση στη λήθη αποτελούν άλλωστε επιλογές των ατόμων ή των κοινωνιών αντίστοιχα.

Προτιμάει λοιπόν κανείς να ζει στη Μνήμη;

15

A. Μαντόγλου (2012), ‘Μνήμες Ατομικές-Συλλογικές-Ιστορικές’, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήσης, σελ. 106

13

Εικόνα 3 | «Οι μνήμες διαμορφώνονται από τη λησμονιά, όπως το περίγραμμα της ακτής διαμορφώνεται από τη θάλασσα» (Auge) 14

1.2 | ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ Τ ΗΣ ΜΝΗΜΗΣ Μια πληροφορία για να παραμείνει στην ανθρώπινη μνήμη περνά από τρία στάδια, την κωδικοποίηση (τοποθέτηση στη μνήμη), την αποθήκευση (διατήρηση στη μνήμη) και την ανάσυρση (ανάκτηση στη μνήμη). Αν κάποιο από τα τρία αυτά στάδια δε λειτουργήσει τότε η πληροφορία ξεχνίεται. Κατά την αισθητηριακή καταγραφή ο εγκέφαλος δέχεται ερεθίσματα ή πληροφορίες τα οποία συγκρατεί για μικρή χρονική διάρκεια(λιγότερο από 30 δευτερόλεπτα) μαζί με ένα πλήθος άλλων πληροφοριών. Ανάλογα με το είδος των ερεθισμάτων (οπτικά, απτικά, ακουστικά κλπ) αυτά αποθηκεύονται σε διαφορετικά τμήματα του εγκεφάλου. Στη συνέχεια, ορισμένες από αυτές τις πληροφορίες περνούν στην Βραχύχρονη Μνήμη, όπου υπάρχει περιορισμένος χώρος, και συγκρατούνται για περίπου μία ώρα. Οι πληροφορίες που συγκρατούνται περισσότερο από αυτό μεταφέρονται στην Μακρόχρονη Μνήμη με απεριόριστη δυνατότητα ποσοτικής και χρονικής συγκράτησης. Η απώλεια πληροφοριών πραγματοποιείται λόγω απόσβεσης με την πάροδο του χρόνου ή παρεμβολής άλλων πληροφοριών16. Στον εγκέφαλο υπάρχουν ταυτόχρονα πολλά διαφορετικά είδη μνήμης και τις τελευταίες δεκαετίες διερευνάται από τους ειδικούς η πιθανή σχέση μνήμης και άλλων εγκεφαλικών διεργασιών και λειτουργιών, όπως η συγκίνηση17. Το είδος της μνήμης που θα μας απασχολήσει περισσότερο είναι η βιωματική μνήμη. Πρόκειται για την ικανότητα συγκράτησης και αργότερα συνειδητής ανάμνησης συγκεκριμένων βιωματικών γεγονότων, τα οποία συνέβησαν σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο18. Οι αναπαραστάσεις αυτές αφορούν συγκεκριμένες προσωπικές βιωματικές εμπειρίες που συνέβησαν σε ένα άτομο και διατηρούνται στην έσω μοίρα του κροταφικού λοβού του εγκεφάλου, που ονομάζεται ιππόκαμπος. Το συγκεκριμένο είδος μνήμης, όπως είναι εύκολα κατανοητό, αφορά ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής ενός ανθρώπου. Η μνήμη άλλωστε δεν υφίσταται όσο δεν ανακτάται, και κατά τον Tulving «η ανάκτηση της αποθηκευμένης βιωματικής

16

Ε. Σκοπελίτη (2015),‘Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Ενότητα 10: Μνήμη, Δομικά Μέρη και Λειτουργία’, Έκδ. 1η, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Πανεπιστήμιο Πατρών, σελ.14 17 Κ. Παπαθεοδωρόπουλος (2015), ‘Έννοιες στην επιστήμη της μνήμης’-Κεφάλαιο 24 ‘Μνήμη’, Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, σελ.3 18 Κ. Παπαθεοδωρόπουλος (2015), ‘Έννοιες στην επιστήμη της μνήμης’-Κεφάλαιο 12 ‘Βιωματική Μνήμη’, Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών, σελ.1

15

πληροφορίας συνίσταται σε ένα νοητικό ταξίδι ή περιήγηση στο χρόνο»19, επιτρέποντας στους ανθρώπους να συλλογίζονται πάνω σε προσωπικές εμπειρίες. Η ανθρώπινη μνήμη έχει την ιδιότητα να ξεχνά όσες πληροφορίες εκτιμά ως μη πολύτιμες, σε αντίθεση με τις σημαντικές οι οποίες χαράσσονται βαθιά σε αυτή, και τις λιγότερο σημαντικές που διατηρούνται για ένα χρονικό διάστημα και στη συνέχεια λησμονούνται. Αυτό βέβαια διαφέρει από άτομο σε άτομο καθώς διαφορετικά ιεραρχεί ο καθένας τη σημασία ενός γεγονότος. Ο Bartlett αναφέρει ότι «η αποσιώπηση, συνειδητή ή ασυνείδητη, ρητή ή άρρητη, κάποιων γεγονότων ή πτυχών τους, οδηγεί στη λήθη τους, εφόσον ό,τι παραμένει στην άκρη και δεν αναφέρεται λησμονείται ή συγκαλύπτεται»20. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει στην περίπτωση τραυματικών καταστάσεων ή γεγονότων και στην μετέπειτα απώθηση τους από το εκάστοτε υποκείμενο. Πρόκειται κατά τον Φρόυντ, για έναν μηχανισμό άμυνας του ανθρώπου, χάρη στον οποίο έχει την τάση να ξεχνά ανεπιθύμητα περιστατικά τα οποία του προκαλούν αρνητικά συναισθήματα. Η μνήμη ως επί το πλείστον αποτελείται από ευχάριστα γεγονότα ενώ επώδυνες βιωμένες εμπειρίες τείνουν να αποσιωπηθούν, τα «αγκάθια της μνήμης» όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Olick21. Η μνήμη λοιπόν, λειτουργεί ως ένας μηχανισμός επιλεκτικής καταγραφής γεγονότων σε ατομικό, κοινωνικό μέχρι και εθνικό επίπεδο. Το παρελθόν άλλωστε δεν είναι πάντα ένδοξο και αξιόλογο. Περιπτώσεις όπως το Ολοκαύτωμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου θεωρούνται «Τραύματα της Ιστορίας». Σύμφωνα με τον Olick, γενικά «τραύμα» είναι ένα ψυχικό πλήγμα που προέρχεται από συναισθηματικό σοκ, η ανάμνηση του οποίου αναπαρίσταται και παραμένει μη θεραπεύσιμη22. Επιδρά στον ανθρώπινο οργανισμό σαν ένα ηλεκτρικό σοκ, μόνο που πρόκειται για συναισθηματικό σοκ το οποίο, σύμφωνα με ψυχολόγους, διαταράσσει τις φυσιολογικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Επιπλέον, το τραύμα μπλοκάρει τις ικανότητες του ατόμου για συνεκτική αφήγηση, οδηγώντας συχνά σε μια νευρωτική κατάσταση, όσο αυτό παραμένει καταπιεσμένο και δεν εξωτερικεύεται. Έχουν γίνει πολλές μελέτες για τον καταλληλότερο τρόπο μετριασμού των αρνητικών συνεπειών τραυμάτων. Από τη μία, θεωρείται θεμιτό να βοηθήσεις κάποιον που έχει υποστεί ένα τραύμα ακούγοντας τον, δείχνοντας του ότι τον καταλαβαίνεις, 19

E. Tulving, (1983). ‘Elements of episodic memory’, Oxford: Oxford University Press. Κοντογιάννη-Μητροκανέλλου, ‘Κατασκευάζοντας μνήμες στο χώρο και στον χρόνο’, Ερευνητική εργασία ΑΠΘ, Ιούλιος 2012, σελ.20 21 J. K. Olick (1999). ‘Collective memory: The two cultures’. Sociological Theory, Columbia University, σελ. 333-348 22 ο.π, σελ. 343 20

16

δίνοντας φωνή σ αυτό που έχει περάσει, αλλά από την άλλη ελλοχεύει ο κίνδυνος της έξαρσης αρνητικών επιπτώσεων όπως η βία, η εκδίκηση και λοιπές εχθροπραξίες. Παράλληλα, θεωρείται ότι η εξιστόρηση τραυματικών εμπειριών, η εξωτερίκευση και η συνεχής αναφορά σε αυτές μειώνει το ψυχολογικό βάρος του ατόμου και δεν το καθιστά πλέον τόσο καθαρά ατομικό θέμα. Ο Olick αναφέρει χαρακτηριστικά ότι το τραύμα του Άουσβιτς δε θα τελειώσει με το θάνατο του τελευταίου επιζώντα, δεν «μεταφέρεται» μόνο μέσα από αυτούς, αλλά κυρίως από όσους «βιώνουν» τις συνέπειες στα θυμάτων23. « […] for instance, the trauma of Auschwitz will not disappear with the death of the last survivor; nor is it carried only through those—mainly their children—who suffered its personal ripple effects.» (Οlick)

23

J. K. Olick (1999). ‘Collective memory: The two cultures’. Sociological Theory, Columbia University, σελ. 344

17

Εικόνα 4 | Ο ανθρώπινος οργανισμός δέχεται ερεθίσματα από το εξωτερικό του περιβάλλον και αντιδρά με βάση αυτά.

18

1.3 | ΑΤΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ Μία από τις βασικές διακρίσεις της μνήμης, με βάση το «ποιός θυμάται» είναι αυτή της ατομικής και της συλλογικής μνήμης. Έχει απασχολήσει πλήθος επιστημονικών κλάδων και έχουν γραφτεί πάρα πολλά πάνω στο συγκεκριμένο αντικείμενο, με πρωτοπόρους τον E. Durkheim και τον μαθητή του M. Halbwachs. Ο πρώτος έκανε κάποιες γενικότερες αναφορές του όρου στο έργο του «Elemantary Forms of Religious Life», αλλά ο δεύτερος εισήγαγε στοχευμένα την έννοια της «συλλογικής μνήμης» το 1925 και ασχολήθηκε σε βάθος με την αλληλεξάρτηση των δυο αυτών ειδών μνήμης. Η ατομική μνήμη αφορά την ικανότητα ανάσυρσης γεγονότων η καταστάσεων που συνέβησαν στη ζωή ενός ατόμου. Στον αντίποδα, κατά τον Maurice Halbwachs (Εικόνα 5), η συλλογική μνήμη είναι το πλήθος των αναμνήσεων που κατέχει ένα κοινωνικό σύνολο σχετικά με παρελθοντικά γεγονότα που αφορούσαν ή αφορούν μικρές ή μεγάλες ομάδες ή και όλο το κοινωνικό σύνολο. Η μνήμη δεν περιορίζεται στην ανάμνηση και ανάκληση απλώς του παρελθόντος, αλλά περιλαμβάνει ένα ολόκληρο πλέγμα εξωτερικών προς το άτομο σχέσεων, μορφών και αντικειμένων, που στηρίζουν, αντικειμενικοποιούν και ενσαρκώνουν το παρελθόν. Ο ίδιος, στο έργο του «On Collective Memory» κάνει λόγο για τη μνήμη ως ένα «κοινωνικό φαινόμενο», που εξελίσσεται στο πλαίσιο επικοινωνιακών διεργασιών24. Επισημαίνει, λοιπόν, ότι οι μνήμες είναι κοινωνικές, διότι η κατασκευή και η συνοικοδόμησή τους συνίσταται στην αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους, ενώ η ενεργοποίηση τους εξαρτάται από τις συνθήκες στην κοινωνική ζωή. Γι’ αυτόν, η μνήμη δεν είναι σχεδόν ποτέ ατομική καθώς σε περιπτώσεις ανάκλησης μνήμης, δανειζόμαστε την οπτική όλων των ανθρώπων με κοινή αυτή την ανάμνηση, και επιπλέον η λειτουργία της ατομικής μνήμης δεν είναι δυνατή χωρίς τις λέξεις και τις ιδέες, εργαλεία που δεν έχει εφεύρει το άτομο αλλά δανείζεται από το περιβάλλον του. «Η ατομική μνήμη, για να επιβεβαιώσει κάποιες από τις αναμνήσεις της, για να τις συγκεκριμενοποιήσει, ακόμη και για να συμπληρώσει ενδεχόμενα κενά τους, στηρίζεται στη συλλογική μνήμη, μετακινείται εντός της, συμφύεται προσωρινά με αυτή… η συλλογική μνήμη από την άλλη πλευρά, αγκαλιάζει τις ατομικές μνήμες και δε συγχέεται με αυτές»25.

24

M. Halbwachs (1925), ‘On Collective Memory’, μτφ. Lewis A. Coser, Chicago, The University of Chicago Press ο.π, σελ.75

25

19

Εικόνα 5 | Maurice Halbwachs, Γάλλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, γελοιογραφία 20

Το έργο του Maurice Halbwachs επηρέασε πλήθος μελετητών του 20ου αιώνα, προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις, με πολλούς να συμφωνούν αλλά και κάποιους να αντιτίθενται στις απόψεις του. Για τον ψυχολόγο Blondel, «ένα άτομο δε βρίσκεται παρά σπάνια απομονωμένο και μόνο του […] Εάν κατά τύχη είμαστε απομονωμένοι, η μοναξιά μας είναι στην πραγματικότητα πολύ περισσότερο φαινομενική απ’ ότι αληθινή26». Ασπάζεται εν μέρει τη θέση του Halbwachs, αλλά δεν αποκλείει την ατομική διάσταση της μνήμης. Αντίστοιχα παρόμοια στάση διατηρεί ο Namer, αναφέροντας ότι μερικές φορές η ατομική μνήμη ενεργοποιεί τη συλλογική για να θυμηθεί και άλλες φορές η ομάδα θυμάται με τη διαμεσολάβηση της ατομικής27. Από την άλλη, στη βάση της θεωρίας του Halbwachs, ο Janet θεωρεί ότι η μνήμη είναι ένα κατεξοχήν «κοινωνικό γεγονός» και ένα μεμονωμένο άτομο δεν έχει μνήμη και δε χρειάζεται να έχει28. Ομοίως κατά τον Bastide, προϋπόθεση της μνήμης είναι οι άλλοι, και αναφέρει χαρακτηριστικά ότι αυτό συμβαίνει διότι «οι προσωπικές μας μνήμες βρίσκονται συναρθρωμένες με τις μνήμες των άλλων σε ένα καλορυθμισμένο παιχνίδι αμοιβαίων και συμπληρωματικών εικόνων29». Στον αντίποδα των παραπάνω, ο Lowental επισημαίνει ότι η μνήμη έχει αποκλειστικά προσωπικό- ατομικό χαρακτήρα. «Το παρελθόν που ενθυμούμαστε είναι τόσο ατομικό όσο και συλλογικό. Αλλά ως μορφή αντίληψης η μνήμη είναι εξ ολοκλήρου κ έντονα προσωπική… ανακαλούμαστε μόνο τη δική μας, από πρώτο χέρι, εμπειρία κ το παρελθόν είναι έμφυτα δικό μας»30. Συμπερασματικά, η ατομική μνήμη υφίσταται, αλλά χρειάζεται την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και με άλλες κοινωνικές ομάδες. Πρόκειται για την μία πλευρά του ίδιου νομίσματος, καθώς αποτελεί μια στοιχειώδη πνευματική λειτουργία η οποία όμως διακατέχεται εξ’ ολοκλήρου από συλλογικές επιρροές. Τα άτομα είναι αυτά που θυμούνται, αλλά ως μέλη κοινωνικών ομάδων. Η μνήμη τους εξαρτάται άμεσα από τα κοινωνικά πλαίσια στα οποία εντάσσονται στη διάρκεια της ζωής τους. Κάθε ατομική μνήμη είναι μια σκοπιά θεώρησης της συλλογικής μνήμης.

26

Ch. Blondel (1925), ‘Revue Philosophique de la France et de l'Étranger’ στο έργο του M. Halbwachs ‘Les Cadres Sociaux de la Mémoire’, Presses Universitaires de France, όπως αναφέρεται στο ‘Κοινωνική Μνήμη- Κοινωνική Λήθη’ της Α.Μαντόγλου, σελ.39 27 G. Namer (2000), ‘Halbwachs et la memoire sociale’, Παρίσι, Editions L'Harmattan, όπως αναφέρεται στο ‘Κοινωνική Μνήμη- Κοινωνική Λήθη’ της Α.Μαντόγλου, σελ.45 28 P. Janet (1928), ‘L’évolution de la mémoire et de la notion du temps’, Παρίσι, Editions A. Chahine 29 Θ.Παραδέλλης(1997), ‘Ανθρωπολογία της μνήμης’ στο ‘Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης - Ιστορικές και Ανθρωπολογικές Προσεγγίσεις’, Αθήνα, Εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ.32 30 Ν. Τζιμογιάννη, ‘Τοπίο_Μνήμη/ Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο/ Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ’, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ 2009, σελ.17

21

«…όποια κ αν είναι η σχέση της ατομικής μνήμης με τη συλλογική, στους κόλπους της πρώτης είναι που πραγματοποιείται η δεύτερη.31»

31

Ch. Blondel (1925), ‘Revue Philosophique de la France et de l'Étranger’ στο έργο του M. Halbwachs ‘Les Cadres Sociaux de la Mémoire’, Presses Universitaires de France, σελ.298, όπως αναφέρεται στο ‘Κοινωνική Μνήμη- Κοινωνική Λήθη’ της Α.Μαντόγλου, σελ.43

22

1.4 | ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ Στα αγγλικά χρησιμοποιούνται οι όροι «monument, memorial, memory space» για να αναφερθεί κανείς στην παγίωση της μνήμης σε χώρο και χρόνο. Ειδικά ο τρίτος όρος δίνει έμφαση στη χωρική διάσταση της μνήμης. Είναι στο πεδίο του χώρου που γίνεται λόγος για την ανάπτυξη σχέσεων ανάμεσα σε πράγματα, ανθρώπους, καταστάσεις32. Όλα τα αντικείμενα που μας περιβάλλουν και με τα οποία βρισκόμαστε σε άμεση επαφή διαμορφώνουν την κοινωνία του χώρου μας και διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην συλλογική μνήμη. Κατά τον Halbwachs, η συλλογική μνήμη εντοπίζεται στο χώρο. Αυτό συμβαίνει διότι τα γεγονότα εγγράφονται σε σχέση με τον χώρο και σε αυτόν καταγράφονται οι μνήμες και οι ενθυμήσεις33. Η μνήμη, τόσο η ατομική όσο και η συλλογική, συσχετίζει παράλληλα στον εγκέφαλο ένα γεγονός με τον χώρο που διαδραματίστηκε το γεγονός αυτό. Για παράδειγμα, όταν θέλουμε να ανακαλέσουμε κάτι, ανατρέχουμε, όχι μόνο στο χρονικό του πλαίσιο, αλλά και στο χώρο που αυτό συνέβη. «Πώς μπορούμε να συλλάβουμε/ να αναπαραστήσουμε το παρελθόν εάν αυτό δεν εγγράφεται στο χρόνο και στα υλικά του περιβάλλοντος;»34. Οι ποικίλοι χώροι που διαρθρώνουν την πόλη (χώροι κατοικίας, εργασίας, εκπαίδευσης, αναψυχής κλπ) αποτελούν στην ουσία χώρους μνήμης που αποτυπώνονται οι τρόποι ζωής των κοινωνικών ομάδων. Μέσα από τη δράση του κοινωνικού συνόλου σε αυτούς τους χώρους, ο χώρος μετασχηματίζεται και κατ΄επέκταση αλλάζουν οι συλλογικές μνήμες. «Η μνήμη γίνεται το νήμα που διαπερνά όλη την πολύπλοκη δομή της πόλης»35(Εικόνα 6). Όταν μια ομάδα ζει για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα σε ένα συγκεκριμένο μέρος, οργανώνεται γύρω από αυτό, το προσαρμόζει στις ανάγκες της, το προστατεύει και προστατεύεται από αυτό. Ο χώρος ο οποίος καθορίζεται από το εκάστοτε κοινωνικό σύνολο είναι προσωποποιημένος, φέρει τα αποτυπώματα του και αποτελεί υλική κληρονομά κοινών ενθυμήσεων.

32

Π. Προμπονάς, ‘Σημεία στο χώρο και τη μνήμη’ στο ‘Οι δρόμοι διδάσκουν ιστορία. Χώρος, ταυτότητα, κοινότητα και πολιτική’, πτυχιακή εργασία στο τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας, σελ.51 33 Α. Μαντόγλου (2010), ‘Κοινωνική Μνήμη, Κοινωνική Λήθη’, Αθήνα, Εκδ. Πεδίο, σελ.133 34 Α. Μαντόγλου (2012), ‘Μνήμες, Ατομικές-Κοινωνικές-Συλλογικές’, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήσης, σελ.20 35 A.Rossi (1966) [1991], ‘Η Αρχιτεκτονική της πόλης’, μτφ. Πετρίδου Βασιλική, Αθήνα, Εκδ. University Studio Press, σελ. 192

23

Εικόνα 6 | «Η μνήμη γίνεται το νήμα που διαπερνά όλη την πολύπλοκη δομή της πόλης» , A.Rossi 24

Μπορεί το ίδιο το τοπίο να δημιουργήσει μνήμη ; Οι περισσότεροι θεωρητικοί ασχολήθηκαν με την έννοια του ίχνους ως χωροχρονικής οντότητας σε συσχετισμό με τη μνήμη. Ο Σ. Σταυρίδης αναφέρει ότι: «Κοινωνίες κ κοινωνικές ομάδες ορίζουν αναγνωρίσιμες τοποθεσίες στις οποίες ίχνη του παρελθόντος αποτελούν το υλικό έρεισμα συλλογικών αναμνήσεων. Το ίχνος αναγνωρίζεται ως προερχόμενο από το παρελθόν, ως αποτέλεσμα, άρα τεκμήριο της ύπαρξης του παρελθόντος. Αν σε μια τοποθεσία κάτι συνέβη ή μια κοινωνική ομάδα θεωρεί ότι κάτι σημαντικό γι αυτήν συνέβη, τότε μια τέτοια τοποθεσία τη θεωρούμε τόπο αναφοράς της συλλογικής μνήμης αυτής της ομάδας»36. Τα ίχνη αποτελούν αποκρυσταλλώσεις της μνήμης, τεκμήρια κάποιων γεγονότων, τεκμήρια της ζωής και συμπεριφοράς κάποιων ατόμων ή προσώπων. Όσο και αν τα γεγονότα που μνημονεύονται απομακρύνονται από ο παρόν, τα ίχνη έχουν τη δύναμη να επιβεβαιώνουν ότι «κάτι υπήρξε» ή «κάτι συνέβη» στον τόπο αυτό37. Για τον Halbwachs, τα ίχνη ταυτίζονται με τα τοπόσημα, και αποτελούν «ισχυρούς σηματωρούς της μνήμης»38. Παράλληλα, ένας τόπος μνήμης μπορεί να ερμηνεύεται με κάθε πιθανό τρόπο από τα διαφορετικά υποκείμενα. Αλλιώς ερμηνεύεται από κάποιον που τον έχει βιώσει σε μεγάλο βαθμό και του έχει προκαλέσει ποικίλα συναισθήματα η επαφή με αυτόν, και αλλιώς από κάποιον που τον επισκέπτεται πρώτη φορά, δημιουργώντας έτσι πολλαπλά νοήματα και στρώματα μνήμης στο χώρο. «Μια ομάδα φέρει τη μορφή των τόπων που έχει ζήσει. Όταν επιστρέφει ύστερα από μακριά απουσία, ακόμα κ αν η εμφάνιση των τόπων έχει αλλάξει, βρίσκει τουλάχιστον εν μέρει το υλικό πλαίσιο του οποίου το αποτύπωμα έχει διατηρήσει»39. Τη χωρική εμπειρία της μνήμης προσπάθησαν να αποτυπώσουν στα έργα τους, ανάμεσα σε πολλούς άλλους, με διαφορετικούς τρόπους ο Gulio Camillo και η Chiharu Shiota. Στο έργο του Gulio Camillo, «Il teatro della Memoria»(1510) η οργάνωση της μνήμη συνδέεται με την αναπαράσταση ενός ρωμαϊκού ξύλινου αμφιθεάτρου διαιρεμένου σε κερκίδες και διαζώματα (Εικόνα 7). Ο θεατής βρίσκεται ιδανικά στη σκηνή και αντικρίζει απέναντι του ταξινομημένο ιεραρχικά τον θησαυρό της γνώσης του τότε κόσμου. Πρόκειται για μια μνημονική τεχνική των Ρωμαίων ρητόρων που φαίνεται να βασίζεται στην μέθοδο του Σιμωνίδη του Κείου (556-469 π.Χ), κατά την οποία τοποθετούνται αντικείμενα ή σύμβολα στον 36

Σ. Σταυρίδης (2006), ‘Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη’ στο ‘Μνήμη και εμπειρία του χώρου’, Αθήνα, Εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ.27 Κοντογιάννη-Μητροκανέλλου, ‘Κατασκευάζοντας μνήμες στο χώρο και στον χρόνο’, Ερευνητική εργασία ΑΠΘ, Ιούλιος 2012, σελ.95 38 Ν. Τζιμογιάννη, ‘Τοπίο_Μνήμη/ Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο/ Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ’, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ 2009, σελ.34 39 Ε. Πορτάλιου (2006), σημειώσεις μαθήματος ‘Πόλη και Μνήμη’, ‘Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης’, Μεταπτυχιακό Αρχιτεκτονικό τμήμα ΕΜΠ, σελ.6 37

25

χώρο ώστε να βοηθούν τους ρήτορες στα επιχειρήματά τους. ‘Ένα πιο σύγχρονο παράδειγμα χωρικής αναπαράστασης της μνήμης αποτελεί το έργο «A room of Memory» της Chiharu Shista (Εικόνα 8). Όλα τα έργα της, όπως και αυτό, στο μουσείο σύγχρονης τέχνης της Ιαπωνίας, στοχεύουν στην πρόκληση αναμνήσεων και εμπειριών από παρελθοντικά γεγονότα. Το έργο τέχνης, αποτελείται από διασωθέντα πλαίσια κουφωμάτων του Τείχους του Βερολίνου του 1989. Οδηγεί τον επισκέπτη σε ένα κυκλικό χώρο μεγάλου ύψους από ξύλινα παράθυρα, με μια ξύλινη καρέκλα στο εσωτερικό, αποσκοπώντας στο «ξύπνημα» μνημών από το 1989. Ένας μεγάλος αριθμός σύγχρονων μνημείων, όπως θα δούμε παρακάτω, έχουν ως σκοπό την μετατροπή του επισκέπτη από απλό παρατηρητή σε μέτοχο μιας εμπειρίας και στην πρόκληση συγκεκριμένων συναισθημάτων από την επαφή του με τον χώρο.

26

Εικόνα 7 | «Il teatro della Memoria», Gulio Camillo (1510) 27

Εικόνα 8 | «A room of Memory» της Chiharu Shiota, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Ιαπωνίας 28

1.5 | ΜΝΗΜΕΙΟ Τα μνημεία είναι τα «δοχεία» της μνήμης. Αρχικά με την ονομασία «Μνημείο» χαρακτηριζόταν οποιοδήποτε οικοδόμημα που ανεγειρόταν πάνω από το μνήμα (τάφο) νεκρού ή νεκρών προς τιμή και ανάμνηση αυτών40. Πρόκειται για ένα τοπόσημο το οποίο σχεδιάστηκε για να «μιλήσει» για ένα παρελθοντικό γεγονός, ένα πρόσωπο ή ένα ιστορικό τραύμα, σημαντικό για την ιστορική πορεία μιας κοινωνίας. Για τον Ζακ λε Γκοφ, «κάθε τεκμήριο είναι ένα μνημείο»41. Κάθε υλικό κατάλοιπο του παρελθόντος, ό,τι αξίζει να θυμόμαστε με τη μορφή ή το περιεχόμενό του, θα μπορούσε να θεωρηθεί μνημείο. Κατά τον Ζήβα, «τα μνημεία δεν είναι μόνο κτίσματα που από την ίδια τους την κατασκευή έχουν μνημειακό χαρακτήρα ή μνημειώδες ύφος. Μνημείο είναι καθετί που μπορεί να μεταδώσει μια πληροφορία για το παρελθόν μας.»42 Τα μνημεία έχουν διπλή ιστορική αξία. Αντιπροσωπεύουν και υπογραμμίζουν ένα ιστορικό γεγονός και παράλληλα κάνουν αισθητή και σταθερή την παρουσία τους μέσα στο χρόνο43. Επιπροσθέτως, δίνουν τη δυνατότητα της συνέχειας μεταξύ παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος, φέρουν έντονα το παρελθόν και τις αναμνήσεις , ταυτόχρονα συνδιαλέγονται με το παρόν και αφήνουν μια παρακαταθήκη για το μέλλον. Πρόκειται για «ίχνη του παρελθόντος που ακτινοβολούν στο παρόν44». O Aldo Rossi, επισημαίνει και αυτός ότι μέσω των μνημείων το παρελθόν βιώνεται εν μέρει στο παρόν, και έτσι, παρομοιάζει τα μνημεία με τις ημερομηνίες: «χωρίς αυτές, χωρίς ένα πριν και ένα μετά, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την ιστορία45». Για την Α.Βοζάνη, τα μνημεία αποτελούν μια ειδική τυπολογία κατασκευών που φιλοδοξούν να γίνουν όχημα μεταφοράς μας στο παρελθόν46, να μας φέρουν σε επαφή με αυτό που υπήρχε, αλλά δεν υπάρχει πια.

40

Βικιπέδια, ‘Μνημείο’, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%BF Σ. Σταυρίδης (2006), ‘Μνήμη και καθημερινότητα της εξαίρεσης’ στο ‘Μνήμη και εμπειρία του χώρου’, Αθήνα, Εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ.273 42 Δ. Ζήβας (1997), ‘Τα μνημεία και η πόλη’, Αθήνα, Εκδ. Libro, σελ. 35 43 F. Torisson (2010), ‘Berlin matter of memory’, London, Ratatosk Publishing Ltd, σελ.17 44 Δουδωνή-Παπαχρήστου, ’Διαστρωματώσεις της μνήμης και σύγχρονος δημόσιος χώρος’, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Κρήτης, Φεβρουάριος 2017, σελ.55 45 A.Rossi (1966) [1991], ‘Η Αρχιτεκτονική της πόλης’, μτφ. Πετρίδου Βασιλική, Αθήνα, Εκδ. University Studio Press, σελ. 184 46 Α. Βοζάνη (2017), ‘Μνήμη, Μνημείο, Αντι-Μνημείο’ στο ‘Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης’, Αθήνα, Εκδ. Επίκεντρο, σελ. 192 41

29

1.5.1 | ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΩΣ ΧΩΡΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΜΝΗΜΗΣ Τα μνημεία αποτελούν την κατεξοχήν χωρική έκφραση της μνήμης. Με βάση αυτό το χαρακτηριστικό διακρίνονται σε μη χωρικά (άυλα) μνημεία και σε χωρικά (υλικά) μνημεία. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι αφηγήσεις και οι αρχειακές καταγραφές, οι επέτειοι, τα τραγούδια. Οι αφηγήσεις αποτελούν την ανάγκη των ατόμων για την ζωντανή διατήρηση του παρελθόντος μέσα από την κατάθεση του προσωπικού τους βιώματος47, και άρα διακατέχονται από υποκειμενικότητα. Οι προφορικές αφηγήσεις που καταθέτουν οι επιζώντες από βίαια γεγονότα, πολέμους, μετακινήσεις πληθυσμών, καταστροφές, αλλά και άλλοι, που μέσα από πιο ειρηνικές καταστάσεις έζησαν μεγάλες αλλαγές και μπορούν να μιλήσουν για τρόπους ζωής και καθημερινές συνήθειες που έχουν πια χαθεί χωρίς ακόμη να έχουν εντελώς ξεχαστεί, ονομάζονται «μαρτυρίες»48. Οι επιζήσαντες πολέμου ή άλλων τραυματικών εμπειριών παρατηρείται ότι χρειάζονται πολλά χρόνια για να εξιστορήσουν τα βιώματα τους, καθώς έτσι λειτουργεί ο μηχανισμός της μνήμης, γι αυτούς η ζωή προϋποθέτει λήθη και όχι ενθύμηση. Ορισμένες προφορικές μαρτυρίες οι οποίες καταγράφηκαν, ή άλλες γραπτές σημειώσεις αποτελούν τα «αρχεία». Έχουν ως σκοπό τη διαιώνιση της μνήμης από γενιά σε γενιά, που σε αντίθετη περίπτωση θα χάνονταν. Τα χωρικά μνημεία περιλαμβάνουν όλα τα ιστορικά μνημεία και τους ιεροποιημένους χώρους οι οποίοι αναπτύσσονται στις τρεις διαστάσεις, υποδηλώνοντας την άμεση σχέση τόπου και μνήμης και συνήθως λειτουργούν ως «κάθαρση». Αναφορικά με τα χωρικά μνημεία, ανάλογα με τη φύση τους, χωρίζονται σε επιμέρους κατηγορίες. Συχνά συγχέεται η έννοια του «μουσείου» και του «μνημείου». Το μουσείο μπορεί να αποτελέσει μνημείο, αλλά το αντίστροφο δεν είναι απαραίτητο. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μνημείο μπορεί να είναι οτιδήποτε μέσω του οποίου γίνεται διάλογος με το παρελθόν. Βρίσκεται στο χώρο σαν υπόμνηση αυτού που δεν είναι πλέον εκεί. Δεν δημιουργούνται όλα τα μνημεία εξαρχής ώστε να «μνημονεύσουν» κάτι για τις επόμενες γενιές, πολλές φορές μνημειοποιούνται αργότερα για ιστορικούς, αρχαιολογικούς, αρχιτεκτονικούς ή άλλους λόγους. Ο ιστορικός τέχνης Alois Riegl αναφέρει τα συγκεκριμένα ως «μη

47

Π. Αργυρακάκη, ‘Η μνήμη ως αλήθεια στη σύνταξη του συμβάντος. Νέοι τόποι μνήμης. Μνήμη χωρίς μνημείο’, Μεταπυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ, σελ. 48 48 Ά. Βιδάλη, (1998). ‘Προφορικές μαρτυρίες: από την τραυματική εμπειρία στη συλλογική μνήμη’, στο Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της Ιστορίας, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30 Μαΐου 1997), Αθήνα: Κατάρτι, σελ. 105-116.

30

εμπρόθετα μνημεία» και τα αντιπαραθέτει με τα «εμπρόθετα»49, αυτά δηλαδή που λειτουργούν σκόπιμα ως αναμνηστική παρακαταθήκη από τη δημιουργία τους. Πέρα από τη συνήθη αντίληψη ότι μνημείο είναι ένα κτήριο ή ένα ερείπιο που έχει διασωθεί και διατηρηθεί, μνημείο μπορεί να είναι και ένα γλυπτό ή και ένας ολόκληρος δημόσιος χώρος. Ένα παράδειγμα γλυπτού, το οποίο όμως πλέον έχει καταλήξει να είναι ερειπωμένο, είναι το Tjentište War Memorial στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (Εικόνα 9). Αυτό και πολλά ακόμη δημιουργήθηκαν το 1960-70 στην πρώην Γιουγκοσλαβία για να τιμήσουν τους νεκρούς σε μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όμως με τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας στις αρχές του 1990 εγκαταλείφτηκαν και σταμάτησαν να προσελκύουν επισκέπτες, χάνοντας έτσι την αρχική συμβολική τους αξία. Το Vietnam Veterans Memorial σχεδιάστηκε το 1982 από τη Maya Lin και αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά μνημεία που λειτουργούν ως δημόσιος χώρος. Πρόκειται για έναν επιμήκη τοίχο από γρανίτη, στην καρδία της Ουάσινγκτον, πάνω στον οποίο είναι χαραγμένα όλα τα ονόματα των θυμάτων του πολέμου του Βιετνάμ. (Εικόνα 10) Το σύγχρονο μνημείο μαρτυρά το ιστορικό- πολιτικό γίγνεσθαι της εποχής και αποτελεί εργαλείο διαχείρισης της συλλογικής μνήμης κάθε έθνους. Το μνημείο, ως δημόσιος χώρος, κάνει αισθητή την παρουσία της ιστορίας στην καθημερινότητα της πόλης, επιδρά στον αστικό περίγυρο και δέχεται επιδράσεις από αυτόν. Στη συνάντηση μας με έναν τέτοιο χώρο αλληλεπιδρούμε με την εξουσία που έχει καλουπωθεί στην προδιαγεγραμμένη του υλικότητα. Το μνημείο δεν εντάσσεται μόνο στην καθημερινότητα αλλά αποδίδει και ταυτότητα στο χώρο50. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στη Γερμανία, βρίσκεται εκεί για να υπογραμμίσει και κάποιες μαύρες πτυχές της ιστορίας του έθνους και να προτρέψει

49 50

A. Riegl (1903), The Modern Cult of Monuments:Its Character and Its Origin ‘, μτφ. Kurt W. Forster, Diane Ghirardo, σελ.69-83 Σ. Σταυρίδης (2006), ‘Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη’ στο ‘Μνήμη και εμπειρία του χώρου’, Αθήνα, Εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ.29

31

Εικόνα 9 | Tjentište War Memorial, Βοσνία-Ερζεγοβίνη 32

Εικόνα 10 | Veterans Wall Memorial, Ουάσινγκτον 33

ώστε να μην επαναληφθούν. Τέτοια μνημεία αποτελούν το Τείχος του Βερολίνου και το Μνημείο του Ολοκαυτώματος για τους δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης. Δεν είναι λίγες οι φορές όπου μνημεία βανδαλίστηκαν ή απομακρύνθηκαν από το σημείο τοποθέτησης τους εξαιτίας αλλαγής κατεύθυνσης σε ευρύτερους κοινωνικούς, πολιτικούς ή πολιτισμικούς τομείς μιας χώρας (πχ απομάκρυνση πενήντα από τα εξήντα μνημεία του Lenin στην Μόσχα, μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος, αφήνοντας πενήντα κενά βάθρα τα οποία ανακαλούσαν εντονότατα την μνήμη του καθεστώτος). Το σύγχρονο μνημείο έχει απασχολήσει πλήθος αναλυτών και έχει υποστεί ριζικές μεταβολές κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Για τον J. Young, όπως και για πολλούς ακόμη, το μνημείο ολοκληρώνει το σκοπό της μνημόνευσης του τη στιγμή που ολοκληρώνεται ο σχεδιασμός του51. Παράλληλα θεωρεί ότι μόνο ένα πάντα ημιτελές μνημείο μπορεί να εγγυηθεί την επιβίωση της μνήμης52. Το μνημείο, τόσο ως θεσμός όσο και ως έννοια, είχε ήδη επέλθει κάτω από επίθεση μαρασμού ήδη πριν την αλλαγή του αιώνα, και έγινε εντονότερο με την είσοδο του μοντερνισμού σε όλους τους κλάδους της τέχνης. «Η μετατροπή της μνήμης σε υλική μορφή, όπως ένα στατικό μνημείο, ή η καταγραφή και αποθήκευσή της σε ένα αρχείο, έχουν ως αποτέλεσμα τον τερματισμό της μνήμης. Ένα παραδοσιακό, παγιωμένο μνημείο, τη στιγμή που ολοκληρώνεται κλείνει μαζί του τη διαδικασία της μνήμης53». Aυτό χαρακτηρίζεται ως «monumental forgetting». Στην ήδη υφιστάμενη ιδιάζουσα άποψη για τα μνημεία έρχεται να προστεθεί το κίνημα των Αντι-μνημείων τη δεκαετία του 1980. Πρόκειται για καλλιτεχνικές δράσεις στο δημόσιο χώρο που αντιτάσσονταν στα παραδοσιακά στατικά μνημεία54. Το κίνημα αυτό απέρριψε την αξία των μνημονευτικών τόπων, θέλοντας να πετύχει την αποϋλοποίηση της μνήμης.

51

J. Young (2000), ‘At Memory’s Edge: After-images of the Holocaust in Contemporary Art and Architecture ’, Yale University Press, σελ.194 J. Young, ’ Memory and Counter-Memory: The End of the Monument in Germany’ στο ‘Harvard Design Magazine, Constructions of Memory: On Monuments Old and New’, Cambridge, Φθινόπωρο 1999 53 A.Huyssen όπως αναφέρεται στο ‘Μνημεία της Μετανεωτερικότητας, Σχεδιάζοντας ταυτότητες στο δημόσιο χώρο’, Κλέλια Σίσκα, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πατρών, Φεβρουάριος 2015, σελ. 49 54 Κ.Σίσκα, ‘Μνημεία της Μετανεωτερικότητας, Σχεδιάζοντας ταυτότητες στο δημόσιο χώρο’, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πατρών, Φεβρουάριος 2015, σελ. 49 52

34

Συνοψίζοντας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τα μνημεία δεν είναι απλά χώροι μνήμης ενός παγιωμένου παρελθόντος. Πρόκειται για «ζώντες οργανισμούς» που αλληλεπιδρούν με το κοινωνικό περιβάλλον και βιώνουν την Ιστορία. Αποτελούν εικόνα χωρίς λόγο, ένα μέσο μετάδοσης μιας συγκεκριμένης ιστορικής πληροφορίας [mo(nu)ment]. Δημιουργούνται για το παρελθόν μας, συνδιαλέγονται με το παρόν, πάντα συμβαδίζοντας ή απορρίπτοντας τα εκάστοτε κοινωνικοπολιτικά τεκταινόμενα .

35

1.6 | ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΒΙΩΜΑ «Επιχειρούμε να προσεγγίσουμε τους μνημειακούς τόπους ως τόπους μνήμης, οι οποίοι δεν ορώνται απλά, αλλά βιώνονται.»55 (Lowental, 1985) Στο κεφάλαιο αυτό θα αναλυθούν οι έννοιες του βιώματος και του βιωματικού χώρου, και πώς αυτές σχετίζονται με τη λειτουργία της μνήμης. Ήδη από την περίοδο του Ρομαντισμού (τέλη 18 ου αιώνα) η μνήμη αναφέρεται όλο και περισσότερο στις ιδέες του βιώματος. Βίωμα είναι η προσωπική εμπειρία από κάτι και η επίδραση της στη ζωή του ανθρώπου και στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του56. Οποιαδήποτε στιγμή βιώνεται έντονα από τον άνθρωπο, γίνεται αντιληπτή από τα αισθητήρια όργανα, μεταφράζεται από τον εγκέφαλο και καταγράφεται στη μνήμη ως εμπειρία. Αυτή η εμπειρία, ανάλογα με την ένταση των ερεθισμάτων που δέχεται το άτομο από τα αισθητήρια όργανα, αφήνει το αποτύπωμά της στη μνήμη του. Συνήθως όταν αναφερόμαστε στο βίωμα, στο μυαλό μας έρχεται μια έντονη κατάσταση, βαθιά χαραγμένη στη μνήμη, από την οποία έχουμε συγκρατήσει διάφορες ποιότητες του χώρου. Για τον Bergson, η μνήμη είναι η βιωμένη εμπειρία εικόνων του παρελθόντος που έχουν διεισδύσει στο άτομο. Αντιθέτως, ο Halbwachs, θεωρεί ότι η μνήμη δεν είναι βίωμα, είναι , εκτός των άλλων, και ορθολογική κατασκευή του παρελθόντος με στοιχεία και μηχανισμούς που ενυπάρχουν στη συνείδηση της ομάδας57. Ένας βιωματικός χώρος και κατ’ επέκταση η βιωματική εμπειρία σε έναν τέτοιο χώρο συνδέεται με την ενεργοποίηση όλων των αισθητηρίων οργάνων στην επαφή με αυτόν. Συχνά το άτομο μπορεί να έρθει αντιμέτωπο ακόμα και με βαθύτερες έννοιες όπως υπαρξιακές αντιλήψεις και ψυχολογικές καταστάσεις που θα επηρεάσουν τον τρόπο σκέψης και αντίληψης του. Οι χώροι δεν υπάρχουν πριν από εμάς, οι άνθρωποι τους κατασκευάζουν με τη ματιά προσηλωμένη σε αυτούς58. Οι χώροι είναι προκλήσεις μνήμης καθώς υπάρχουμε μέσα σε αυτούς, τους διαμορφώνουμε, τους καταστρέφουμε. Το πέρασμα του χρόνου αφήνει ίχνη, αλλά ο χώρος «αδειάζει» από το περιεχόμενο του όταν δεν τον βιώνουμε59. Το άτομο 55

D. Lowental (1985), ‘ The Past is a Foreign Country’, Cambridge University Press Γ. Μπαμπινιώτης (2004), ‘Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο’, Έκδ. 1η, Αθήνα, Κέντρο Λεξιλογίας Ε.Π.Ε 57 Π. Αργυρακάκη, ‘Η μνήμη ως αλήθεια στη σύνταξη του συμβάντος. Νέοι τόποι μνήμης. Μνήμη χωρίς μνημείο’, Μεταπυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ, σελ. 47 58 ο.π, σελ.73 59 ο.π, σελ.75 56

36

αντιλαμβάνεται και «διαβάζει» τον χώρο γύρω του, και χάρη στη μοναδικότητα του κάθε ατόμου, αποκτά ένα διαφορετικό, προσωπικό βίωμα σε σχέση με τους άλλους για τον ίδιο χώρο. Ένας βιωματικός χώρος λοιπόν προσθέτει άλλη μία διάσταση του χώρου, αυτή της ψυχολογικής επήρειας του ατόμου καθώς περνά από συγκεκριμένες πνευματικές και συναισθηματικές καταστάσεις. Οι βιωματικοί χώροι είναι οι χώροι που μεταδίδουν πιο έντονα συναισθήματα μέσω τεχνικών, δημιουργώντας μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα, ή και χωρίς καθόλου τεχνικές διότι επαρκεί η ατμόσφαιρα του χώρου. Για τον Lowental, o τρόπος που θα μιλήσουν σε κάποιον οι τόποι του παρελθόντος εξαρτάται από τις περιστάσεις και από τη λειτουργία της ατμόσφαιρας που αποπνέουν όταν τους επισκεπτόμαστε60. Οι χώροι αυτοί ενεργοποιούν το σώμα και τις αισθήσεις με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά τεχνάσματα (πχ απουσία φωτός, διαμόρφωση χώρων κα) επηρεάζοντας το άτομο που βρίσκεται σε αυτούς, οδηγώντας το σε μία συνεχή εσωτερική αναζήτηση. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου του Daniel Libeskind (Εικόνα 11). Τα σύγχρονα μνημεία δεν επιθυμούν απλά να πληροφορήσουν τον επισκέπτη για κάτι που συνέβη στο παρελθόν, αλλά παρατηρείται μια στροφή στην αντιμετώπισή τους από αντικείμενα προς θέαση σε «χωρικές περιπέτειες». Ήδη από την δεκαετία του 1960 η ευρύτερη τάση της τέχνης (installation art, land art) έχει ακολουθήσει αυτή την κατεύθυνση, με τον επισκέπτη να αποποιείται το ρόλο του απλού θεατή και να συμμετέχει στην προτεινόμενη εμπειρία. Ουσιαστικά δηλαδή ο επισκέπτης, από επόπτης του χώρου γίνεται μέτοχος με σκοπό το βίωμα μιας εμπειρίας.

60

Ν. Τζιμογιάννη, ‘Τοπίο_Μνήμη/ Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο/ Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ’, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ 2009, σελ.33

37

11 | Τοπεριπέτεια» Εβραϊκό Μουσείο Τα μνημεία «Αντικείμενα» και τα μνημεία μεΕικόνα «προσωπική εγγράφονται διαφορετικά στη Ολοκαυτώματος, Daniel Libeskind, Βερολίνο

38

Τα μνημεία «Αντικείμενα» και τα μνημεία με «προσωπική περιπέτεια» εγγράφονται διαφορετικά στη μνήμη, όπως αναφέρει η Α. Βοζάνη61. Τα πρώτα ανεγείρονται με μοναδικό σκοπό να μας θυμίσουν το παρελθόν, ενώ τα δεύτερα στοχεύουν στην διερεύνηση της σχέσης μας με το παρελθόν. Στην πρώτη περίπτωση, το σώμα αντιπαρατίθεται μετωπικά προς το αντικείμενο-μνημείο, σε απόσταση ασφαλείας, ανίκανο να συν-κινηθεί κιναισθητικά. Αποκλείεται λοιπόν κατά κάποιον τρόπο το σώμα σαν επικοινωνιακό μέσο και συντελείται μόνο νοητική επικοινωνία. Στα μνημεία της δεύτερης κατηγορίας αντιθέτως, ο επισκέπτης έρχεται σε ένα «διάλογο» με τον χώρο, τον οικειοποιείται, αφυπνίζονται όλες οι αισθήσεις του στην επαφή με αυτόν. «Μόνο εν κινήσει βιώνεται η εμπειρία. Το σώμα περιδιαβαίνει, ανακαλύπτει εν κινήσει, εισέρχεται και αποχωρεί, […] εναποθέτει τα δικά του ίχνη στο χώρο62». «Η μνήμη είναι συνδεδεμένη με το σώμα.» 63 (Ζακ λε Γκοφ) Η συμμετοχή της όρασης στην εμπειρία της επίσκεψης είναι καθοριστική, αφού αποτελεί το κυρίαρχο μέσο μεταφοράς της εμπειρίας. Στην περίπτωση των μνημείων-αντικειμένων η όραση αποτελεί ένα μέσο επαφής και επικοινωνίας με το μνημείο, το μοναδικό θα μπορούσε να πει κανείς, με το βλέμμα να λειτουργεί σαν φωτογραφική μηχανή που αποτυπώνει ό,τι βλέπει. Πρόκειται δηλαδή για μια μονοδιάστατη και αποκλειστικά νοητική σχέση θεατή-μνημείου. Οι τόποι μνήμης που προωθούν την βιωματική εμπειρία από την άλλη, προκαλούν με την ατμόσφαιρα και την αφηγηματική του χώρου, την ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων, συμπεριλαμβανομένης και της όρασης. Η σχέση μνήμης και χώρου με γνώμονα την εμπειρία, δεν νοείται σε αποσύνδεση με την κατοίκηση. Με τον όρο κατοίκηση εννοείται η έντονη και στενή επαφή ενός ατόμου με έναν χώρο, η ενεργοποίηση όλων των αισθητηρίων οργάνων του και ο ιδιαίτερα μεγάλος βαθμός οικειοποίησης του χώρου αυτού. Γι αυτό ακριβώς ο επισκέπτης, στην δεύτερη κατηγορία μνημείων, γίνεται «κάτοικος». Ένας χώρος επιδέχεται πολλαπλές εκδοχές χρήσης και εμπειρίας , και σε αυτόν αποτυπώνονται σημάδια ανθρώπων και ομάδων που έζησαν και ενέργησαν εκεί, χωρίς τα οποία η εικόνα του θα ήταν τελείως διαφορετική.

61

Α. Βοζάνη (2017), ‘Μνήμη, Μνημείο, Αντι-Μνημείο’ στο ‘Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης’, Αθήνα, Εκδ. Επίκεντρο, σελ. 203 ο.π, σελ. 204 63 Ζακ λε Γκόφ (1998), ‘Ιστορία και Μνήμη’, μτφ. Γ.Κουμπούρλης, Αθήνα, Εκδ. Νεφέλη, σελ. 120 62

39

Συμπερασματικά, στα προηγούμενα κεφάλαια έγινε μια προσπάθεια ορισμού της μνήμης, ανάλυσης του μηχανισμού της, διερεύνησης των διαφόρων εκφάνσεων της σε διάφορους τομείς της ζωής και κυρίως έμφαση στη χωρική εκδοχή της μνήμης μέσω των μνημείων. Υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στα μνημεία τα οποία πληροφορούν για ένα παρελθοντικό γεγονός και σε αυτά που αποτελούν βιωματικούς χώρους και διεγείρουν την μνήμη με βάση την εμπειρία και την επαφή με τον τόπο. Το Άουσβιτς, το οποίο θα αναλυθεί αργότερα, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τόπου μνήμης της δεύτερης κατηγορίας. Τέτοιοι χώροι μνήμης άλλωστε προκύπτουν ως συσσωρεύσεις βιωμένης εμπειρίας.

40

2 | ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΑΟΥΣΒΙΤΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ

2.1 | ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Β’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Το Άουσβιτς ήταν στρατόπεδο συγκέντρωσης που δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης εμφανίζονται στο Γ’ Ράιχ (1933-45), από την άνοδο του Χίτλερ και του κόμματός του (NSDAP) στην εξουσία. Εκεί φυλακίζονταν «ανεπιθύμητα στοιχεία» των Γερμανών, όπως πολιτικοί αντίπαλοι, Εβραίοι, μάρτυρες Ιεχωβά, γερμανοί ομοφυλόφιλοι, εγκληματίες κ.α, οποιοιδήποτε δηλαδή σύμφωνα με το γερμανικό έθνος δεν κατατάσσονταν στην «Aρία Φυλή». Η ναζιστική ιδεολογία διακατέχεται από μίσος για τη δημοκρατία, τον κομμουνισμό, τους Εβραίους, προάγει την υπεροχή του γερμανικού έθνους έναντι όλων των υπολοίπων, την βιολογική ανισότητα και την κυριαρχία στην Ευρώπη και στον κόσμο. Επιπλέον προσπάθησε να εκγερμανίσει «φυλετικά συμβατές» ομάδες, να περιορίσει την αναπαραγωγικότητα, να αυξήσει τη θνησιμότητα και να προβεί σε απευθείας εξοντώσεις. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος διήρκησε από το 1939 μέχρι το 1945 στον οποίο ενεπλάκη η πλειονότητα των τότε γνωστών κρατών. Δημιουργήθηκαν δύο αντίπαλα μέτωπα, οι Δυνάμεις του Άξονα (Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία) και οι Συμμαχικές Δυνάμεις (ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία). Η εκκίνηση του πολέμου γίνεται το Σεπτέμβριο του 1939, αν και είχαν προηγηθεί και άλλες ένοπλες συγκρούσεις, όπου η Γερμανία επιτίθεται στην Πολωνία, σχεδόν ταυτόχρονα με την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, με την οποία είχε συμφωνήσει διαίρεση των πολωνικών εδαφών κατά τη νίκη. Η κεντρική και δυτική Πολωνία θα ανήκε στη Γερμανία, ενώ η ανατολική στην ΕΣΣΔ. Η περιοχή του Οσβιέτσιμ (σημερινό Άουσβιτς) ενσωματώθηκε στο Γ’ Ράιχ. Μετά την έκρηξη του πολέμου μεταξύ της Γερμανίας και της ΕΣΣΔ τον Ιούνιο 1941 όλα τα εδάφη της Πολωνίας βρέθηκαν υπό γερμανική κατοχή. Μέχρι το φθινόπωρο του 1941 το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης είχε καταληφθεί από το γερμανικό έθνος.64 (Εικόνα 12)

64

‘Τόπος μνήμης Άουσβιτς-Μπίρκεναου’, Οδηγός Μουσείου, Jaroslaw Mensfelt, μτφ. Αναστασία Χατζηγιαννίδη, σελ.6

41

Εικόνα 12 | Με μαύρο χρώμα σημειώνεται το γερμανικό Γ’ Ράιχ με τα κράτη συμμάχους, με γκρι τα εδάφη υπό γερμανική κατοχή ή υπό γερμανικό έλεγχο κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

42

2.2 | ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΆΟΥΣΒΙΤΣ (1940 -45) Τον Ιούνιο του 1940 δημιουργείται στα περίχωρα της κωμόπολης Οσβιέτσιμ, που βρισκόταν υπό γερμανική κατοχή, κοντά σε κομβικό σιδηροδρομικό σταθμό, το στρατόπεδο του Άουσβιτς Ι. Η πόλη μετονομάστηκε στο γερμανικό «Άουσβιτς» το οποίο άρχισε αργότερα να σημαίνει στρατόπεδο. Πρόκειται για το πρώτο γερμανικό ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Πολωνία και το μεγαλύτερο του Γ’ Ράιχ. Ο κύριος λόγος δημιουργίας του ήταν ο συνεχώς αυξανόμενος συλληφθέντων Πολωνών και η συμφόρηση των ήδη υπαρχόντων φυλακών. Στο σημείο αυτό στεγαζόταν ένα γερμανικό κρατικό ίδρυμα με 20 κτήρια στα οποία προστέθηκαν ακόμη 8. Λειτούργησε ως στρατόπεδο συγκέντρωσης από τον Ιούνιο του 1940 μέχρι τον Ιανουάριο του 194565. Το 1941 η Γερμανία αποφασίζει να εφαρμόσει την «Τελική Λύση» η οποία προέβλεπε την εξόντωση όλων των Εβραίων. Καθώς το πρόβλημα του συνωστισμού κρατουμένων ήταν μεγαλύτερο από ποτέ κατασκευάζεται το Άουσβιτς ΙΙ- Μπίρκεναου, ως επέκταση του Άουσβιτς Ι, το φθινόπωρο του 1941 κοντά σε εκκενωμένο πολωνικό χωριό, το Μπζεζίνκα. Απείχε 3 χιλιόμετρα από το Άουσβιτς Ι και ήταν το μεγαλύτερο κέντρο μαζικής εξόντωσης Εβραίων παγκοσμίως. Στο Μπίρκεναου εγκαταστάθηκαν τα μεγαλύτερα εργαλεία μαζικής εξόντωσης στην κατεχόμενη Ευρώπη, θάλαμοι αερίων και κρεματόρια, στα οποία οι ναζιστές δολοφονούσαν και έκαιγαν την πλειοψηφία των Εβραίων που στάλθηκαν στο στρατόπεδο. Το τρίτο τμήμα που δημιουργήθηκε είναι το στρατόπεδο Άουσβιτς ΙΙΙ (Μόνοβιτς), το οποίο ιδρύθηκε το 1942 στο χωριό Μονοβίτσε, 6 χλμ. από το Οσβιέτσιμ, ως τόπος εργασίας. Οι κρατούμενοι ήταν αναγκασμένοι να εργάζονται σε άθλιες συνθήκες σε κοντινά εργοστάσια συνθετικού καουτσούκ και βενζίνης Buna-Werke της γερμανικής εταιρίας IG Farbenindustrie. Τα χρόνια 1942-44 δημιουργήθηκαν 47 υποστρατόπεδα με 21.000 κρατουμένους για καταναγκαστικά έργα σε βιομηχανία και γεωργία. Η συνολική έκταση του στρατοπέδου ανέρχεται στα 1910 στρέμματα. Από το 1942 το στρατόπεδο εκτός από την συγκέντρωση των κρατουμένων απέκτησε και μια δεύτερη λειτουργία. Αυτή της μαζικής εξόντωσης των Εβραίων και άλλων μειονοτήτων που βρίσκονταν στο στρατόπεδο. Τον ‘Αύγουστο του 1944 παρατηρείται η εντατικότερη λειτουργία του στρατοπέδου, με

65

ο.π, σελ.7

43

περίπου 16.000 κρατουμένους στο Άουσβιτς Ι, 90.000 στο Άουσβιτς ΙΙ-Μπιρκενάου, και 10.000 στο Άουσβιτς ΙΙΙ. Την ίδια περίοδο είχαν χτιστεί 20 ισόγεια κτήρια για κοιτώνες, συνεργεία, στρατώνες, αποθήκες πραγμάτων, εγκλείστων κα. Στα τέλη του 1944 οι Γερμανοί δέχονται επιθέσεις του Ερυθρού Στρατού με αποτέλεσμα να αρχίσουν να καταστρέφουν όλα τα τεκμήρια των εγκλημάτων τους, να μεταφέρουν αντικείμενα, να ανατινάσσουν θαλάμους αερίων και κρεματόρια, να πυρπολούν αποθήκες με τα προσωπικά αντικείμενα των κρατουμένων. Μέσα Ιανουαρίου τα σοβιετικά στρατεύματα σπάνε τη γραμμή του μετώπου στην Κρακοβία, οπότε 56.000 κρατούμενοι αναγκάζονται σε φυγή προς άλλα γερμανικά στρατόπεδα. Αυτή η «πορεία θανάτου» στοίχησε τη ζωή 9.000 ανθρώπων. Στις 27 Ιανουαρίου περίπου 7.000 κρατούμενοι που είχαν μείνει πίσω στο στρατόπεδο του Άουσβιτς απελευθερώνονται από τους σοβιετικούς στρατιώτες. Υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους εκεί περίπου 1,1 εκατομμύριο άνθρωποι σχεδόν από όλη την ήπειρο. Από το 1979 ανήκει στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Το 2005 ο ΟΗΕ καθιέρωσε την 27η Ιανουαρίου Διεθνή Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος.

44

Εικόνα 13 | Αεροφωτογραφία Άουσβιτς Ι, 1944

45

2.3 | ΊΔΡΥΣΗ ΜΟΥΣΕΙ ΟΥ Μερικούς μήνες από τη λήξη του πολέμου και την απελευθέρωση των ναζιστικών στρατοπέδων μια ομάδα πρώην φυλακισμένων άρχισε να προωθεί δημόσια την ιδέα για να τιμηθεί η μνήμη των θυμάτων του Άουσβιτς. Ένα μέρος τους έφτασε στα μέχρι πρότινος εδάφη του στρατοπέδου συγκέντρωσης, οργάνωσε τη λεγόμενη Μόνιμη Φρουρά του Στρατοπέδου στο Οσβιέτσιμ και φρόντισε τον μεγάλο αριθμό ατόμων που κατέφθαναν εκεί για να αναζητήσουν ίχνη των συγγενών τους και να αποτίσουν φόρο τιμής στους νεκρούς συμπολίτες τους. Πρίν την ίδρυση του Μουσείου πραγματοποιήθηκε από αυτούς η πρώτη έκθεση στο χώρο, στις 14 Ιουνίου 1947, στα εγκαίνια της οποίας ήταν παρόντες 50.000 άνθρωποι66. Στις 2 Ιουλίου 1947 ιδρύεται από τις Πολωνικές Αρχές το «Κρατικό Μουσείο Οσβιέτσιμ-Μπζεζίνκα», το οποίο μετονομάζεται σε «Κρατικό Μουσείο Άουσβιτς-Μπίρκεναου» το 1999 σε ανάμνηση του Ολοκαυτώματος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Με τον όρο «Ολοκαύτωμα» περιγράφεται ο διωγμός και η γενοκτονία διαφόρων εθνικών, θρησκευτικών, κοινωνικών και πολιτικών ομάδων κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου από τη Ναζιστική Γερμανία και τους συνεργάτες της. Το Μουσείο περιλαμβάνει το Άουσβιτς Ι έκτασης 200 στρεμμάτων και το Άουσβιτς ΙΙ- Μπίρκεναου έκτασης 1710 στρεμμάτων. Πρόκειται για το μοναδικό κέντρο εξόντωσης που έχει διατηρηθεί σε μεγάλο βαθμό. Ο σκοπός του μουσείου ήταν η προστασία των εδαφών του πρώην στρατοπέδου, συλλογή και συγκέντρωση αποδείξεων και υλικών που έχουν σχέση με τα γερμανικά εγκλήματα που διαπράχτηκαν, η επεξεργασία και συλλογή τους εκεί. Μετά το τέλος του πολέμου πολλά στρατόπεδα μετατράπηκαν σε επισκέψιμους τόπους μνήμης ώστε η μνήμη των γεγονότων να μείνει χαραγμένη στο πέρασμα των αιώνων, και πολλά επίσης επαναχρησιμοποιήθηκαν. Νέα μουσεία Ολοκαυτώματος δημιουργούνται συνεχώς σε όλο τον κόσμο και τόποι που σχετίζονται με τη ναζιστική κατοχή μνημειοποιούνται67. Το Ολοκαύτωμα θεωρείται «τομή» στη σύγχρονη Ιστορία και έχει αποτελέσει έκτοτε κεντρικό θέμα πάνω στο οποίο αναπτυχτήκαν θεωρίες για τη Μνήμη και την ταυτότητα. Κατά τον Marcus Doel και τον David Clarke, το Ολοκαύτωμα παρουσιάζει τρία σχήματα μοναδικότητας, την εξαίρεση, καθώς αποτελεί ένα ξεχωριστό γεγονός στην Ιστορία, την ακρότητα, με την έννοια της οριακής

66 67

‘Το Άουσβιτς-Μπίρκεναου, το παρελθόν και το παρόν’, σελ.4 Α. Δρουμπούκη, ‘Το στρατόπεδο-μουσείο του Άουσβιτς και η πρόταση ανάδειξης για το στρατόπεδο Χαϊδαρίου, Χαϊδάρι Σήμερα, Απρίλιος 2013

46

κατάστασης του γεγονότος και την σειριακή εξάλειψη, ως τραυματικό γεγονός που δε μπορεί κανείς να το σκεφτεί ούτε να το νιώσει68. Γενικότερα στους τόπους εγκλεισμού, η εξουσία χειρίζεται το χώρο έχοντας ως στόχο τη χειραγώγηση της μνήμης του εγκλείστου, ώστε να επιτευχθεί η μεταμόρφωση του μέσα από τη διαδικασία απώλειας της ιδεολογίας και κατ’ επέκταση της συνειδήσεως του69, όπως αναφέρει η Λ. Μάρθα. Είναι χώροι μελετημένοι, χωρίς οπτικά ή ηχητικά ερεθίσματα. Ακόμη και χωρίς σωματική βία, ο ψυχικός πόνος μπορεί να οδηγήσει το άτομο στο να γίνει ευάλωτο και τελικά να καμφθεί η αντίστασή του70. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως και στην περίπτωση του Άουσβιτς, προκαλούνταν ψυχική και σωματική εξόντωση στους κρατουμένους, ως ένδειξη ισχύος και υπεροχής, με κύριο ζητούμενο τον ηθικό εκβιασμό και την ολοκληρωτική κατάρρευση.

68

D. Clarke, M.Doel, F. McDonough (1996), ‘ Holocaust topologies: singularity, politics, space’, Εκδ. Elsevier Ltd Λ. Μάρθα, ‘Ενεργός Μνήμη’ στο περιοδικό Αρχιτέκτονες του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Τέυχος 45-Περίοδος Β ‘Διάλογοι Αρχιτεκτονικής Μνήμης’, ΜάιοςΙούνιος 2004, σελ. 77 70 ο.π, σελ.77 69

47

«Ο κόσμος μετά το Άουσβιτς κατοικεί εκτός λόγου» (George Steiner)

«Είναι βάρβαρο να γράφεις ποίηση μετά το Άουσβιτς» (Αντόρνο) «Το γεγονός στα όρια του γεγονότος» (Saul Friedlander)

«[…] μοναδικότητα του εγκλήματος, το άρρητο και μη αναπαραστάσιμο, το μη δεκτικό δικαιολόγησης, αυτό που δε μπορεί να συγχωρεθεί» (Jean Nabert)

«Το απαράγραπτο» (Vladimir Jankelevitch) «Η κοινοτοπία του κακού, η μαζική θηριωδία» (Mark Osiel) «Το ίδιο το Κακό, ένα κουβάρι κακών αναμνήσεων που διατρέχει τα πάντα» (Zygmount Bauman) 48

2.3.1 | ΆΟΥΣΒΙΤΣ Ι Το πρώτο και κεντρικό κομμάτι του συγκροτήματος του Άουσβιτς περιλάμβανε 28 πλινθόκτιστα, ορθογωνικά, διώροφα κτήρια, τα επονομαζόμενα «Μπλοκ», και άλλα 6 κτήρια άλλων λειτουργιών, όπως το κτήριο υποδοχής των κρατουμένων, αποθήκες, συνεργεία, φυλάκια των Γερμανών και γραφείο διευθυντή, την κουζίνα του στρατοπέδου και γκαράζ. Πολύ χαρακτηριστική είναι η είσοδος στο στρατόπεδο μέσω της πύλης με την επιγραφή «Arbeit macht frei» που σήμαινε «η εργασία απελευθερώνει» (Εικόνα 14). Δίπλα στο κτήριο των κουζινών συγκροτήθηκε η πρώτη ανδρική ορχήστρα στο Άουσβιτς Ι από πολωνούς πολιτικούς κρατουμένους και από έγκλειστους άλλων εθνικοτήτων. Οι πρώτες ορχήστρες στρατοπέδων υπήρχαν ήδη από το 1933 σε στρατόπεδα συγκέντρωσης του Γ΄ Ράιχ. Για τους Γερμανούς η μουσική ήταν ιδιαίτερα σημαντική διότι βοηθούσε στο ρυθμικό βάδισμα των ομάδων εργασίας και τις Κυριακές πραγματοποιούνταν συναυλίες κυρίως για τους SS, τα ανώτερα δηλαδή γερμανικά στελέχη του στρατοπέδου. |ΜΠΛΟΚ 4 Το Μπλοκ 4 αφορά την εξόντωση των κρατουμένων και σήμερα περιλαμβάνει έναν χάρτη της Ευρώπης με σημειωμένα τα μέρη από όπου ξεκινούσαν τα τρένα με τους Εβραίους, αποσπάσματα από ομιλίες ναζιστών, γερμανικά έγγραφα, φωτογραφίες των SS, κρυφές φωτογραφίες του 1944 με γυμνές γυναίκες πριν εισέλθουν στον θάλαμο αερίων, συμμαχικές αεροφωτογραφίες του στρατοπέδου και φωτογραφίες του Κόκκινου Στρατού. Επιπλέον υπάρχει μια μακέτα θαλάμου αερίων και κρεματορίου, όπως εκτιμάται ότι ήταν. Τα SS δεν αποκάλυπταν στους κρατουμένους τι επρόκειτο να συμβεί, τους έλεγαν μάλιστα ότι έπρεπε να πλυθούν και να απολυμανθούν σε χώρους όπου είχαν εγκαταστήσει ψεύτικες ντουζιέρες. Στους χώρους αυτούς άφηναν και την τελευταία τους πνοή λόγω ασφυξίας από το δηλητήριο του «Κυκλώνα Β». Τέλος, στο συγκεκριμένο Μπλοκ βρίσκεται ένα από τα συγκλονιστικότερα και ανατριχιαστικότερα πειστήρια των ναζιστικών εγκλημάτων, σχεδόν δύο τόνοι γυναικείων μαλλιών των κρατουμένων. Αυτά χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή ρουχισμού και μερικά χρόνια μετά τον πόλεμο, σε κάποια πλεκτά πουλόβερ βρέθηκε DNA που αντιστοιχήθηκε με αυτό από κάποια γυναικεία μαλλιά.

49

Εικόνα 14 | Η πύλη «Arbeit macht frei» στην είσοδο του Άουσβιτς Ι

50

|ΜΠΛΟΚ 5 Το Μπλοκ 5 περιλαμβάνει τα τεκμήρια των εγκλημάτων, όσα διασώθηκαν μετά την προσπάθεια εξάλειψης των ιχνών των εγκλημάτων από τους Γερμανούς λίγο πριν το τέλος του πολέμου. Σε αυτό συναντάμε αντικείμενα καθημερινής χρήσης των κρατουμένων όπως γυαλιά, ταλλίτ (εβραϊκά μαντήλια προσευχής), τεχνητά μέλη (Εικόνα 14), κατσαρόλες, πιάτα, βαλίτσες Εβραίων (Εικόνα 15), ρούχα παιδιών, παπούτσια (Εικόνα 16), πινέλα ξυρίσματος, βούρτσες, οδοντόβουρτσες. Πολλά από τα εκθέματα των συλλογών είναι δώρα από συγγενικά πρόσωπα. Οι τεράστιοι αριθμοί των στοιβαγμένων αντικειμένων είναι αποκαρδιωτικοί. |ΜΠΛΟΚ 6 Το Μπλοκ 6 μεταφέρει την αίσθηση της ζωής των φυλακισμένων. Αρχικά υπάρχουν σκίτσα σχετικά με την είσοδο των κρατουμένων στο στρατόπεδο, την αφαίρεση όλων τον προσωπικών τους αντικειμένων, το λουτρό, το κούρεμα και τις ριγέ στολές της φυλακής που αναγκάζονταν να φορούν. Ιδιαίτερα συναισθηματικά φορτισμένος είναι ο χώρος με φωτογραφίες των εγκλείστων στις οποίες αναγράφονταν ο αριθμός κρατουμένου, ονοματεπώνυμο, ημερομηνία γέννησης, επάγγελμα, ημερομηνία μεταφοράς στο στρατόπεδο και ημερομηνία θανάτου (Εικόνα 17). Όλες οι γυναίκες και οι άνδρες που απεικονίζονται στις φωτογραφίες έχασαν τη ζωή τους στο στρατόπεδο. Τμήμα τέτοιων φωτογραφιών, που περιλαμβάνονταν στο φάκελο κάθε κρατουμένου, καταστράφηκε από τα SS πριν το τέλος του πολέμου όπως και πολλά ακόμη τεκμήρια. Επιπλέον παρουσιάζονται φωτογραφίες εξασθενισμένων παιδιών και γυναικών μετά την απελευθέρωση και ένα μοντέλο ημερήσιας μερίδας φαγητού, η οποία ήταν ελλιπέστατη και συχνά σε συνδυασμό με τη βαριά εργασία οδηγούσε σε καχεξία.Τέλος παρουσιάζονται πίνακες πρώην κρατουμένων με τη ζωή στο στρατόπεδο και ένα γλυπτό της Άννας Ράινοχ- Μπζοζόφσκα, μια μητέρα με ένα παιδί. |ΜΠΛΟΚ 7 Το Μπλοκ 7 παρουσιάζει τις συνθήκες διαμονής και υγιεινής των κρατουμένων, και πιο συγκεκριμένα κοιτώνες με αχυροστρώματα και σανιδοκρέβατα τα οποία έχουν διασωθεί από τότε (Εικόνα 18), καθώς και χώρους υγιεινής με αποχωρητήρια και νιπτήρες (Εικόνα 19). Επίσης έχει διατηρηθεί και το δωμάτιο ενός κρατουμένου με καθήκοντα (Εικόνα 20).

51

52

Εικόνα 17 | Φωτογραφίες με στοιχεία των εγκλείστων

53

Εικόνα 18 | Σανιδοκρέβατα κρατουμένων

Εικόνα 19 | Χώροι υγιεινής Εικόνα 20 | Δωμάτιο κρατουμένου με καθήκοντα

ες

54

|ΜΠΛΟΚ 10 Το Μπλοκ αυτό δεν είναι επισκέψιμο λόγω της φρικαλεότητας του. Σε αυτό, τον Απρίλιο του 1943 ήταν το εργαστήριο πειραμάτων του γυναικολόγου Δρ. Καρλ Κλάουμπεργκ. Πραγματοποίησε πειράματα στείρωσης σε εκατοντάδες Εβραίες κρατούμενες και άλλα ιατρικά πειράματα όπως δοκιμές φαρμάκων, μόλυνση με τύφο, ακρωτηριασμούς, πειράματα σε δίδυμα. Συνήθως τα πειράματα γίνονταν χωρίς νάρκωση και πολλές γυναίκες πέθαιναν κατά τη διάρκεια των πειραμάτων ή θανατώνονταν για να υποβληθούν σε νεκροτομή. Όσες επιβίωναν, είχαν συνήθως μόνιμη αναπηρία. |ΜΠΛΟΚ 11 Το Μπλοκ αυτό ήταν η φυλακή του στρατοπέδου. Ήταν το κτήριο των κρατουμένων, χώροι αναμονής για δίκες και εκεί φυλακίζονταν οι δραπέτες και οι βοηθοί αυτών. Περιλαμβάνει κελί για λιμοκτονία, κελί απομόνωσης και κελιά για ορθοστασία. Από το 1943 και μετά συνεδρίαζε εκεί το γερμανικό έκτακτο δικαστήριο. Το Σεπτέμβρη του 1941 έγινε η πρώτη δοκιμή μαζικής θανάτωσης με χρήση «Κυκλώνα Β», όπου έχασαν τη ζωή τους 600 Σοβιετικοί και 250 Πολωνοί. |ΠΡΟΑΥΛΙΟ ΤΟΥ ΜΠΛ ΟΚ 11 Ο λεγόμενος «Τοίχος του Θανάτου» (Εικόνα 21). Εκεί πραγματοποιούνταν εκτελέσεις κρατουμένων με τουφεκισμό ή απαγχονισμός σε δοκάρια με γάντζο. Κατεδαφίστηκε από τους Γερμανούς το 1944 και ξαναφτιάχτηκε μετά τον πόλεμο. Περισσότεροι από 5000 κρατούμενοι θανατώθηκαν σε αυτό το σημείο. |ΜΠΛΟΚ 22 Στο συγκεκριμένο Μπλοκ λειτουργούσε ιατρείο στο οποίο δολοφονήθηκαν μερικές χιλιάδες από ένεση φαινόλης στην καρδιά. Ο θάνατος επερχόταν μετά από μερικά δευτερόλεπτα.

55

Εικόνα 21 | «Ο Τοίχος του Θανάτου», όπως είναι σήμερα

56

Στα Μπλοκ 13 έως 27 έχουν δημιουργηθεί κάποιες μόνιμες εκθέσεις για τα θύματα του Άουσβιτς, από διάφορες χώρες ή αρμοδίους οργανισμούς αυτών, σε συνεργασία με το μουσείο του Άουσβιτς. Εκτός των Μπλοκ ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να δει μια ομαδική αγχόνη μπροστά από την κουζίνα του στρατοπέδου, στην οποία θανατώνονταν 12 άτομα ταυτόχρονα, την Πλατεία Προσκλητηρίου όπου καταμετρούνταν οι κρατούμενοι πρωί και βράδυ, το σημείο εκτέλεσης του πρώτου διοικητή του στρατοπέδου Ρούντολφ Ες, και έναν θάλαμο αερίων και κρεματόριο στα οποία πέθαιναν 340 κρατούμενοι ημερησίως.

2.3.2 | ΆΟΥΣΒΙΤΣ ΙΙ - Μ ΠΙΡΚΕΝΑΟΥ Η κατασκευή του ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1941, ως επέκταση του Άουσβιτς Ι, σε απόσταση 3 χιλιόμετρα από αυτό. Ήταν το μεγαλύτερο κέντρο εξόντωσης Εβραίων, 1710 στρεμμάτων και 17 χιλιομέτρων περίφραξης , και εφαρμόστηκε σε αυτό η ναζιστική «Τελική Λύση» από το πρώτο μισό του 1942. Τον πρώτο χρόνο λειτουργούσαν δύο προσωρινοί θάλαμοι αερίων και ένα χρόνο αργότερα δημιουργήθηκαν τέσσερις μεγαλύτεροι με κρεματόρια. Σήμερα υπάρχουν μόνο ερείπια αυτών. Υπολογίζεται ότι στα πέντε κρεματόρια του Άουσβιτς καίγονταν 4756 σωροί το 24ωρο. Το Άουσβιτς ΙΙΜπίρκεναου χωριζόταν σε υποστρατόπεδα γυναικών, αντρών, στο οικογενειακό στρατόπεδο Τερεζιενστάν, στο στρατόπεδο Εβραίων της Ουγγαρίας, στο οικογενειακό στρατόπεδο Τσιγγάνων και στο ανδρικό νοσοκομείο του στρατοπέδου. Ιδιαίτερα γνωστή είναι η πύλη εισόδου στο Μπίρκεναου (Εικόνα 22), η οποία δημιουργήθηκε το 1944 για επίσπευση της διαδικασίας εξόντωσης. Σήμερα υπάρχει στο χώρο το διεθνές Μνημείο για τα θύματα του φασισμού.71

71

‘Τόπος μνήμης Άουσβιτς-Μπίρκεναου’, Οδηγός Μουσείου, Jaroslaw Mensfelt, μτφ. Αναστασία Χατζηγιαννίδη

57

Εικόνα 22 | Η πύλη εισόδου στο Άουσβιτς ΙΙ-Μπίρκεναου σήμερα

58

2.4 | ΤΟ ΆΟΥΣΒΙΤΣ ΩΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ Όπως προαναφέρθηκε, ένας βιωματικός χώρος είναι αυτός που «ξυπνά» συναισθήματα στον χρήστη του χώρου είτε μέσω αρχιτεκτονικών τεχνασμάτων, τα οποία διαμορφώνουν την «ατμόσφαιρα» του χώρου, είτε όχι. Η βιωματική εμπειρία του χώρου συνδέεται με την ενεργοποίηση όλων των αισθητηρίων οργάνων και την πρόκληση μιας συναισθηματικής φόρτισης στον εκάστοτε επισκέπτη, επηρεάζοντας τελικά την ψυχοσύνθεση του. Τέτοιοι χώροι ενεργοποιούν το σώμα και το μυαλό με απώτερο σκοπό τη σταδιακή εσωτερική αναζήτηση του ατόμου. Η μνήμη του βιωμένου χώρου είναι συνυφασμένη με τη ζωή, το σώμα, τις τροχιές στο χώρο72. Τα σύγχρονα μνημεία έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους στην αλληλεπίδραση επισκέπτη-χώρου και στη δημιουργία μιας «προσωπικής περιπέτειας» κατά την επαφή με το χώρο αυτό. Βασίζουν τον σχεδιασμό τους στην ενεργοποίηση του σώματος ως φορέα εμπειρίας και μνήμης και στην εμπλοκή αυτού μέσω της κινησιολογικής συμπεριφοράς του επισκέπτη. Το κάθε άτομο «διαβάζει» το χώρο γύρω του και αποκτά ένα προσωπικό βίωμα. Το Άουσβιτς αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα βιωματικού χώρου, στον οποίο όμως δεν έχουν χρησιμοποιηθεί αρχιτεκτονικά τεχνάσματα για την πρόκληση συναισθημάτων. Ο χώρος από μόνος του και η «ατμόσφαιρά» του επαρκεί για το σκοπό αυτό, και οποιοδήποτε επιπλέον τέχνασμα θα ήταν περιττό. «Τα δημόσια μνημεία απευθύνονται σε όσους δεν βίωσαν αλλά θα έπρεπε να γνωρίζον. Υπό αυτή την έννοια δεν επιχειρούν να «ανακαλέσουν» μια βιωμένη εμπειρία, δεν προσδοκούν την αφύπνιση κάποιας ματαιωμένης ανάμνησης, αλλά στοχεύουν στο να επαναφέρουν, στον παρόντα χρόνο, παρελθόντα συμβάντα ή πρόσωπα.»73

72 73

Τζουνίδου-Πανόπουλος-Παπαγγελοπούλου, ‘Η μνήμη στο χώρο πέρα από το μνημείο’, ερευνητική εργασία ΕΜΠ, Σεπτέ,βριος 2017, σελ.69 Α. Βοζάνη (2017), ‘Μνήμη, Μνημείο, Αντι-Μνημείο’ στο ‘Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης’, Αθήνα, Εκδ. Επίκεντρο, σελ. 193

59

2.5 | Η ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ «Ο τρόπος που θα μιλήσουν σε κάποιον οι τόποι του παρελθόντος εξαρτάται από τις περιστάσεις, από τη λειτουργία της ατμόσφαιρας που αποπνέουν όταν τους επισκεπτόμαστε.»74 Κατά τον Zumthor στο βιβλίο του «Atmospheres»75, καλή αρχιτεκτονική έχουμε όταν ένα κτήριο ή ένας χώρος «αγγίζει» τον χρήστη. Αυτό το συναίσθημα αποτελεί την ατμόσφαιρα του κτηρίου και παρομοιάζεται από τον ίδιο σαν την πρώτη εντύπωση που μας δίνει κάποιος όταν τον γνωρίζουμε. Η ατμόσφαιρα για τον Zumthor ταυτίζεται με την ταυτότητα του χώρου και αυτό είναι που καθιστά ένα χώρο ιδιαίτερο και ξεχωριστό. Η αληθινή αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς μια κατασκευή, αλλά μεταφέρει εικόνες, μνήμες και αντανακλά μια συγκεκριμένη ατμόσφαιρα. Η κατανόηση της ατμόσφαιρας ενός χώρου από το άτομο γίνεται μέσω της αίσθησης και της αντίληψης. Η αντίληψη αποτελεί τη βασική γνωστική λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού και τον βασικό τρόπο πρόσληψης πληροφοριών από το περιβάλλον γύρω του. Είναι μια διαλεκτική σχέση υποκειμένου και χώρου-αντικειμένου. Η αίσθηση αφορά πρώτον τα ερεθίσματα που προξενούνται από παράγοντες του περιβάλλοντος και δεύτερον την πρόκληση συναισθημάτων από τον ίδιο τον οργανισμό. «Είναι εμφανές ότι θα πρέπει να πηγαινοερχόμαστε μέσα σε ένα κτήριο προκειμένου να βιώσουμε την ατμόσφαιρα μέσω της αντιληπτικής διαδικασίας, η οποία απευθύνεται τόσο στην οπτική αντίληψη του ανθρώπου, όσο και στις υπόλοιπες αισθήσεις του76». Ο χώρος του Άουσβιτς είναι ένας βαθιά συναισθηματικά φορτισμένος χώρος. Η ατμόσφαιρα του χώρου είναι τεταμένη, ακριβώς όπως όταν κάποιος επισκέπτεται ένα νεκροταφείο, απλά εντονότερα. Ο επισκέπτης που βρίσκεται σε αυτόν, μαθαίνοντας την ιστορία του τόπου ανατριχιάζει στην αντίληψη ότι βαδίζει στο ίδιο μέρος όπου βασανίστηκαν και έχασαν τη ζωή τους πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι. Σαστίζει στην θέαση τον χώρων που χρησιμοποιούνταν για τις καθημερινές ανάγκες των κρατουμένων, στη 74

Ν. Τζιμογιάννη, ‘Τοπίο_Μνήμη/ Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο/ Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ’, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ 2009, σελ.34 75 P. Zumthor (2006), ‘Atmospheres’, Basel, Εκδ. Birkhauser 76 Αποστολακάκη-Χατζιβασιλείου, ‘Η έννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο. Αντίληψη και βιωματική εμπειρία’, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Κρήτης, Ιούνιος 2016, σελ.49

60

μεταφορά στο σήμερα των άθλιων συνθηκών ζωής του τότε. Οι χώροι, σε μεγάλο βαθμό αναλλοίωτοι 75 χρόνια μετά, παραμένουν μέχρι σήμερα «ζωντανοί». Είναι σαν να βρίσκεται ο ίδιος ο επισκέπτης μέσα σε μια χρονομηχανή και να βλέπει τα γεγονότα του 1940-45 να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια του, σαν να περνά δίπλα από αυτούς τους ανθρώπους και να βιώνει ο ίδιος τον πόνο τους. Ακόμα μεγαλύτερη φρίκη προκαλεί η επαφή με χώρους βασανιστηρίων των κρατουμένων, όπως οι θάλαμοι αερίων και τα κρεματόρια. Υπάρχει πάντα μια εμμονή των ανθρώπων με το ακριβές σημείο στο οποίο πραγματοποιήθηκε ένα τραυματικό γεγονός. Στην επαφή με το σημείο αυτό ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με έναν χείμαρρο συναισθημάτων, γιατί είναι τέτοια η δυναμική του σημείου αυτού, που τον αναγκάζει να «ζήσει» ξανά το γεγονός ο ίδιος. Τόσο ισχυρά «εισχωρεί» το παρελθόν στο παρόν.

2.5.1 | ΜΕΣΑ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΑΙΣΘΗΣΕΩΝ «Οι αισθήσεις όλες συνεργάζονται κατά την αντίληψη μιας εντυπώσεως έστω και ασυναίσθητα… η συμπλήρωση της εντυπώσεως γίνεται μέσα από τη μνήμη, που συγκρατεί από την πείρα τις εντυπώσεις όλων των αισθήσεων και τις ανασυνθέτει σε μία77» (Μιχέλης) Κατά τη διάρκεια της αντιληπτικής διαδικασίας το σώμα ενεργοποιείται για να παραλάβει τα ερεθίσματα των πέντε αισθήσεων: της όρασης, της ακοής, της αφής, της γεύσης και της οσμής. Ο παρατηρητής «βιώνει» το χώρο γύρω του όχι μόνο οπτικά, αλλά με όλο το αισθητηριακό σύστημα ταυτοχρόνως. Παρ όλα αυτά, είναι κοινώς αποδεκτό ότι η όραση αποτελεί το κυρίαρχο μέσο μεταφοράς μιας εμπειρίας μέσω της εικόνας. Οι κοινωνίες είναι οπτικοκεντρικές και οι υπόλοιπες αισθήσεις αποδυναμώνονται μπροστά στην όραση. Με την όραση αντιλαμβανόμαστε «ποιότητες» του χώρου οι οποίες προσδιορίζουν την ατμόσφαιρα του, ενεργοποιούν τις αισθήσεις και προκαλούν την βιωματική ενεργοποίηση της μνήμης. Τέτοια μέσα αποτελούν το φώς, τα χρώματα, τα σχήματα, τα υλικά και τα μεγέθη ενός χώρου, τα οποία γίνονται αντιληπτά κυρίως από την όραση. Οι εικόνες που αντιλαμβάνεται ένας επισκέπτης του Άουσβιτς είναι το κυρίαρχο μέσο της εμπειρίας του χώρου γύρω του.

77

Π. Μιχελής (1951), ‘Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη’, Αθήνα, Εκδ. Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, σελ.226

61

| ΦΩΣ Το φως είναι από τα βασικά στοιχεία της οπτικής διαδικασίας. Είναι για τον άνθρωπο απαραίτητη προϋπόθεση για την αντίληψη του χώρου και της κίνησης. Αναδεικνύει τα χρώματα, τις υφές ενός χώρου και διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο στον προσδιορισμό της ατμόσφαιρας του χώρου αυτού, διαμορφώνοντας έτσι και τον χαρακτήρα του. Αντίστοιχα, η έλλειψη φωτός αποτελεί ένα πολύ ισχυρό εργαλείο εκφοβισμού, χειραγώγησης και γενικότερης πρόκλησης αρνητικών συναισθημάτων στο άτομο. Οι κοιτώνες του Μπίρκεναου ήταν ιδιαίτερα σκοτεινοί και η μόνη πηγή φωτός ήταν μικροί φωταγωγοί. Αντίστοιχα στο Άουσβιτς Ι τα παράθυρα στα Μπλοκ 10 και 11 ήταν σφραγισμένα για να μη βλέπουν οι κρατούμενοι τις εκτελέσεις που γίνονταν στο προαύλιο των Μπλοκ αυτών. Οι χώροι των φυλακών και των θαλάμων αερίων ήταν ιδιαίτερα σκοτεινοί με αποτέλεσμα να εντείνουν την αγωνία των εγκλείστων και να προκαλούν αίσθημα ασφυξίας, μελαγχολίας και θλίψης στους σημερινούς επισκέπτες του χώρου. | ΧΡΩΜΑΤΑ Το χρώμα είναι ευρέως γνωστό ως ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής, που συνδέεται με το συναίσθημα και επηρεάζει την ψυχολογία ενός ατόμου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει παρατηρηθεί ότι αντιδρά στα χρώματα, με τα έντονα και ζωηρά να του προκαλούν μεγαλύτερη ψυχική ηρεμία και καλύτερη διάθεση από ότι τα μουντά. Οι έγκλειστοι του Άουσβιτς ήταν αναγκασμένοι να περιβάλλονται συνεχώς από μουντά και σκοτεινά χρώματα, προσθέτοντας ακόμα μεγαλύτερη δυσφορία στον ήδη υπάρχοντα πόνο τους. Σήμερα οι διατηρητές του χώρου του Άουσβιτς έχουν αφήσει τα χρώματα να φθαρούν φυσικά με την πάροδο του χρόνου, με τους ίδιους μουντούς τόνους να περιβάλλουν τον επισκέπτη, όπως και πριν 75 χρόνια. Η μόνη αλλαγή χρώματος είναι η προσθήκη γκαζόν σε όλη την έκταση γύρω από τα Μπλοκ του Μπίρκεναου, και πάλι όμως δεν μπορεί να μετριαστεί η δυσβάσταχτα βαριά ατμόσφαιρα του χώρου. | ΣΧΗΜΑΤΑ Το σχήμα μας δίνει τη δυνατότητα της κατανόησης και κατηγοριοποίησης μιας μορφής. Ένα σχήμα μπορεί να είναι από απόλυτα απλό έως και ιδιαίτερα περίπλοκο. Πολλά σχήματα έχουν εδραιωθεί τόσο πολύ σε σχέση με το τι αναπαριστούν ώστε ο εγκέφαλος κάνει κατευθείαν την σύνδεση, όπως για 62

παράδειγμα το τριγωνοειδές στερεό που ονομάζεται πυραμίδα, θυμίζει στον καθένα τις πυραμίδες της Αιγύπτου. Στην περίπτωση του Άουσβιτς, τα Μπλοκ ήταν ορθογωνικά, τα απλούστερα δυνατά σχήματα τα οποία απαιτούσαν και την ελάχιστη δυσκολία για να κατασκευαστούν. Οι καμπυλόγραμμες επιφάνειες προσδίδουν ροϊκότητα στο χώρο και προκαλούν ευχάριστα συναισθήματα, ενώ τα ορθοκανονικά σχήματα του Άουσβιτς μεταφράζονται στον εγκέφαλο του ανθρώπου σε αιχμηρές γραμμές που προκαλούν κίνδυνο και απειλή. | ΥΛΙΚΑ Η υλικότητα είναι άλλο ένα στοιχείο που προκαλεί ενεργοποίηση των αισθήσεων. Περιλαμβάνει την υφή ενός αντικειμένου-χώρου, τη θερμοκρασία, τη μυρωδιά, την υγρασία. Για την κατανόηση της υφής και της θερμοκρασίας ενός χώρου, πέρα από την όραση συμμετέχει και η αφή ως αισθητήριο όργανο και μπορεί μέσω αυτής να δημιουργηθούν αναμνήσεις ή άλλα συναισθήματα στον «κάτοικο» του χώρου. Επιπλέον, τα φυσικά και τα τεχνητά υλικά προσδιορίζουν μια διαφορετική ποιότητα στον χώρο. Στο Άουσβιτς συναντώνται φυσικά υλικά, όπως το ξύλο και το τούβλο, καθώς δεν είναι δυσεύρετα και είναι φτηνά για την κατασκευή των πολυάριθμων Μπλοκ του Μπίρκεναου. | ΜΕΓΕΘΗ Ο χρήστης ενός χώρου αντιλαμβάνεται το μέγεθος ενός στοιχείου σε σχέση με τον ίδιο και με τα υπόλοιπα που τον περιβάλλουν. Στο Άουσβιτς το κάθε Μπλόκ ήταν ορθογωνικό μήκους 40 μέτρων και πλάτους περίπου 10 μέτρων. Ο χώρος αυτός θα έλεγε κανείς ότι είναι μεγάλος, όχι όμως στην σκέψη ότι σε αυτόν «στοιβάζονταν» πάνω από 700 άτομα. Η ιδέα και μόνο ότι στο κάθε άτομο αντιστοιχούσε μισό μέτρο χώρου προκαλεί ασφυκτικά συναισθήματα και μαρτυρά τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων. Το κάθε Μπλοκ στο Μπίρκεναου όμως, μπροστά στα 1710 συνολικά στρέμματα του, φάνταζε τιποτένιο, όπως ακριβώς ένιωθαν και οι κρατούμενοι. (Εικόνα 23)

Η ατμόσφαιρα ενός χώρου γίνεται αντιληπτή από τον συνδυασμό των προηγουμένων μέσων ενεργοποίησης των αισθήσεων, με κάποια να υπερτερούν έναντι των άλλων κάθε φορά. Τα παραπάνω 63

γίνονται αντιληπτά κυρίως μέσω της όρασης, αλλά στο Άουσβιτς συμμετέχει και η αφή, όπου επιτρέπεται, και η όσφρηση. Υπάρχουν φορές που ορισμένες εικόνες είναι τόσο έντονες που μπορούν να σου μεταδώσουν τις κραυγές των κρατουμένων, όπως για παράδειγμα οι γρατζουνιές στους εσωτερικούς τοίχους των θαλάμων αερίων. (Εικόνα 24) «Η ψυχολογία δε διαμορφώνεται μέσα από το απλό άθροισμα των επιμέρους συναισθημάτων που δημιουργούνται σε ένα χώρο, αλλά είναι το αποτέλεσμα ενοποίησής τους. Αυτό συμβαίνει διότι η βιωματική εμπειρία που αποκτάμε σε ένα χώρο αποτελεί μια συνθετική διαδικασία και όχι μια διαδικασία διαχείρισης των πληροφοριών που δεχόμαστε78».

78

Αποστολακάκη-Χατζιβασιλείου, ‘Η έννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο. Αντίληψη και βιωματική εμπειρία’, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Κρήτης, Ιούνιος 2016, σελ.49

64

Εικόνα 23 | Στρατόπεδο Άουσβιτς-Μπίρκεναου, αεροφωτογραφία, 1944

65

Εικόνα 24 | Γρατζουνιές στους τοίχους των θαλαμών αερίων

66

2.6 | Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΤΟΥ ΆΟΥΣΒΙΤΣ 2.6.1 | ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Πλήθος αντιδράσεων προκάλεσε και προκαλεί μέχρι και σήμερα η ανέγερση του Μουσείου του Άουσβιτς. Αρχικά πολλούς προβλημάτισε η ονομασία «Μουσείο» καθώς για κάποιους θεωρείται Κοιμητήριο, για άλλους Τόπος Μνήμης ή Μνημείο ή Ινστιτούτο Μνήμης. Ο όρος Μουσείο συνδυάζει ταυτόχρονα όλους αυτούς τους ρόλους, οι οποίοι αλληλοσυμπληρώνονται, οπότε και επιλέχθηκε αυτός. Ζητήματα που αφορούν την οργάνωση, δραστηριότητα και εξέλιξη του μουσείου ήταν και είναι ακόμα αντικείμενο προβληματικής των πρώην κρατουμένων, των ιστορικών, των μουσειολόγων, των διατηρητών. Από την μία πλευρά μια μερίδα αυτών θεωρούσε ότι έπρεπε τα εδάφη του στρατοπέδου να οργανωθούν εκ νέου, ενώ από την άλλη υπήρξε η πρόταση να διατηρηθούν πλήρως και όσο πιο πιστά γίνεται όλα τα κτήρια και αντικείμενα. Τελικά υπερίσχυσε η δεύτερη πρόταση, μόνο με τις αναγκαίες επεμβάσεις ώστε ο χώρος να είναι επισκέψιμος με ασφάλεια, με σκοπό να αποδοθεί ρεαλιστικότερα η κατάσταση στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του 1940-45. Το Ολοκαύτωμα κατά τον A. Huyssen λειτουργεί όλο και πιο πολύ ως το απόλυτο μέγεθος τραυματικού, απερίγραπτου και μη αναπαραστάσιμου γεγονότος79. Οι χώροι του μουσείου είναι χώροι ιδιαίτερα στιγματισμένοι από την ιστορία και ανακαλούνται μνήμες έντονες, με τη συναισθηματική φόρτιση που προκαλείται συχνά να υπερχειλίζει. Στην περίπτωση του Άουσβιτς, η εργασία της μνήμης αφορά το παρελθόν, αλλά εισβάλλει ορμητικά στο παρόν, μέσα από την επανάγνωση του παρελθόντος και γίνεται αφετηρία για μελλοντικούς αναστοχασμούς. Η δυνατότητα της βιωματικής εμπειρίας του χώρου και εν συνεχεία βιωματικής ενεργοποίησης της μνήμης οδηγεί στην πρόκληση των τόσο έντονων συναισθημάτων και στοχασμών του επισκέπτη. Το Άουσβιτς παραμένει στο μεγαλύτερο του βαθμό όμοιο με το πώς ήταν πριν 75 χρόνια, και αυτό είναι ένα στοιχείο που «φέρει» ακόμα πιο δυναμικά το παρελθόν στο παρόν. Οι μόνες αλλαγές που έχουν επέλθει στο χώρο είναι οι βιτρίνες και οι επιγραφές των εκθεμάτων, δηλαδή ό,τι αφορά τον μουσειακό χώρο, και οι ανεπαίσθητες εργασίες συντήρησης των κτηρίων λόγω φυσικής φθοράς με την πάροδο του χρόνου. Η ύπαρξη των χώρων με τα έπιπλα ακριβώς

79

A. Huyssen (2003), ‘Present Pasts.Urban Palimpsests and the Politics of Memory’, California, Εκδ. Stanford University Press

67

όπως ήταν τοποθετημένα και τότε, με τις κουκέτες των εγκλείστων στην ίδια θέση, με τα γραφεία των SS ανέγγιχτα, με φωτογραφίες των θυμάτων, είναι «χαστούκια μνήμης». Ο χώρος μπορεί να έχει αδειάσει από την ανθρώπινη παρουσία, αλλά τα ίχνη των ανθρώπων αυτών παραμένουν αισθητά όσα χρόνια και αν περάσουν. Τα προσωπικά αντικείμενα που έχουν συλλεχθεί στο μουσείο του Άουσβιτς όπως βαλίτσες, γυαλιά, ρούχα και παπούτσια αποτελούν τα σημαντικότερα πειστήρια των εγκλημάτων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και από τις εντονότερες προκλήσεις μνήμης. Ιδιαίτερη μνεία έχει γίνει από μελετητές του θέματος της μνήμης για την έκθεση αυτών των προσωπικών αντικειμένων των θυμάτων, με τον James Young να τίθεται αυστηρώς κατά αυτής, ενώ αντιθέτως η Annete Wieviorka στο βιβλίο της «Άουσβιτς,60 χρόνια μετά» τονίζει ότι με αυτό τον τρόπο διατηρείται η αξιοπρέπεια των θυμάτων.

2.6.1.1 | ΝΑ ΒΟΜΒΑΡΔΙΣΤΕΙ ΤΟ ΆΟΥΣΒΙΤΣ 80; Κάθε χρόνο, στην επέτειο απελευθέρωσης του Άουσβιτς, και όχι μόνο, τίθεται το ζήτημα αν τέτοιοι χώροι στιγματισμένοι από την ιστορία, με τόσο έντονη συναισθηματική φόρτιση είναι καλό να μνημειοποιούνται και να διαιωνίζουν τέτοια απάνθρωπα εγκλήματα πολέμου. Η αντίθετη άποψη επισημαίνει ότι η επαφή με τις φρικαλεότητες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου βοηθά στο να μην επαναληφθούν παρόμοια περιστατικά. «Όσο πιο τραυματικό είναι ένα γεγονός τόσο πιο επίπονη και δύσκολη είναι η διερεύνηση και η αναπαράσταση του. Όχι μόνο γιατί είναι ένα ευαίσθητο θέμα που αφορά το βίαιο θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων, αλλά γιατί κάθε αναπαράσταση του φέρνει την κοινωνία αντιμέτωπη με τις πληγές της και αυτό είναι πάντοτε επώδυνο.81» Το γερμανικό έθνος είναι αναγκασμένο να ζει με το βάρος της ευθύνης του θανάτου εκατομμυρίων ανθρώπων. Το Ολοκαύτωμα είναι το μεγαλύτερο έγκλημα κατά της ανθρωπότητας που σημειώθηκε ποτέ. Μετά από τόσα χρόνια δεν έχει σημασία να αποδοθούν ευθύνες για κάτι τόσο τραγικό. Το σημαντικότερο είναι να μην ξεχάσει ποτέ ο κόσμος αυτόν τον τρόμο, να μείνει χαραγμένη για πάντα η μνήμη των θυμάτων. Στην προσπάθεια να μην ξεχαστούν τα γεγονότα, το Ολοκαύτωμα διδάσκεται στα γερμανικά σχολεία και 80 81

A. Wieviorka (2010), Τίτλος κεφαλαίου από το βιβλίο ‘Άουσβιτς, 60 χρόνια μετά’, μτφ. Σάμης Ταμπώχ , Αθήνα, Εκδ. Πόλις Ε. Πασχαλούδη, ‘Η αναβίωση της ιστορικής μνήμης’, Εφημερίδα ‘Η Αυγή΄, 19 Απριλίου 2015

68

αυτό σημαίνει ότι οι θηριωδίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έχουν περάσει πια στη συλλογική συνείδηση του γερμανικού λαού. Ο σκοπός της δημιουργίας ενός μνημείου είναι να εξυμνήσει ή να καταδικάσει ιστορικά γεγονότα του παρελθόντος με την σταθερή παρουσία του στο χώρο και στο χρόνο. Δεν εντάσσεται μόνο στην καθημερινότητα ενός τόπου, αλλά αποδίδει και ταυτότητα στο χώρο αυτό. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού σήμερα στο άκουσμα της λέξης «Άουσβιτς», τη συνδέει με ένα τόπο φρίκης. Χωρίς τα μνημεία «κόβουμε» την επαφή με το παρελθόν και δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την Ιστορία. Στις περιπτώσεις «τραυμάτων» της Ιστορίας, όπως το Άουσβιτς, είναι ο τρόπος μιας κοινωνίας να αποτίσει φόρο τιμής στα θύματα της.

2.6.2 | ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ Τα έργα που αναφέρονται στη φρίκη του Ολοκαυτώματος δεν είναι λίγα, παρά τη λεπτότητα και τη δυσκολία αναπαράστασης ενός τόσο τραυματικού γεγονότος. Η βαθιά επιθυμία να γνωρίσει όλος ο κόσμος τι πέρασαν οι έγκλειστοι του Άουσβιτς και των υπολοίπων στρατοπέδων συγκέντρωσης, θέτει στην άκρη την δυσκολία αυτή στο βωμό της πληροφόρησης. Βέβαια πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος ότι κάποιος που δεν έχει ζήσει τα γεγονότα του ’40-45 και γράφει για αυτά δε θα μεταδώσει αρκετά παραστατικά και με τον δέοντα σεβασμό όσα συνέβησαν. Σύμφωνα με την Aleida Assman, η οποία βασίστηκε στο έργο του P.Nora ‘Lieux de Memoires’, τα έθνη που θυμούνται τις πληγές τους είναι σε μία προσπάθεια να διατηρήσουν στο παρόν την γνώση του πόσο υπέφεραν82. Στην περίπτωση δε που οι καταγραφές γίνονται από πρόσωπα τα οποία βίωσαν τα γεγονότα του πολέμου και την κατάσταση εγκλεισμού στα στρατόπεδα, η καταγραφή είναι φυσικά πιο επώδυνη, γιατί για να γράψουν πρέπει να επαναφέρουν στη μνήμη τους, αν ποτέ τα «ξέχασαν». Η λειτουργία της μνήμης στην περίπτωση τραυματικών γεγονότων στρέφεται περισσότερο προς τη λήθη των γεγονότων αυτών. Αυτό συμβαίνει διότι η ανάμνηση τους προκαλεί δυσβάσταχτα συναισθήματα για ένα άτομο. Για την αποφυγή των αναμνήσεων το άτομο προσπαθεί να τις απωθήσει από τη μνήμη του και εν τέλει να τις ξεχάσει. Είναι γεγονός ότι οι μάρτυρες του Ολοκαυτώματος χρειάστηκαν πολλά χρόνια 82

A. Assman (2006), ‘Memory, Individual and Collective’, Oxford, Εκδ. Oxford University Press

69

σιωπής πριν μιλήσουν για τα πάθη τους. Άλλοι δε μίλησαν ποτέ. Ο Μοσέ Αελιόν, 95χρονος επιζών του Άουσβιτς με καταγωγή από τη Θεσσαλονίκη, αναφέρει σε μια συνέντευξή του: «Από χρόνια πιστεύω ότι είναι ουσιώδες να μην ξεχαστεί από την ανθρώπινη συνείδηση ποτέ τι συνέβη κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος. Γι αυτό αποφάσισα, όπως και πολλοί άλλοι διασωθέντες, να διηγούμαι, όσο ζω, όσα βίωσα83». Η προφορική διατήρηση της μνήμης μέσω της αφήγησης, των μαρτυριών και των ντοκιμαντέρ είναι από τις σημαντικότερες πηγές πληροφόρησης και καταγραφής του παρελθόντος. Οι «μαρτυρίες» ορίζονται ως οι προφορικές αφηγήσεις που καταθέτουν οι επιζώντες από βίαια γεγονότα, πολέμους, μετακινήσεις πληθυσμών, καταστροφές, αλλά και άλλοι, που μέσα από πιο ειρηνικές καταστάσεις έζησαν μεγάλες αλλαγές και μπορούν να μιλήσουν για τρόπους ζωής και καθημερινές συνήθειες που έχουν πια χαθεί χωρίς ακόμη να έχουν εντελώς ξεχαστεί84. Καθώς είναι υποκειμενικές όψεις ενός γεγονότος δεν μπορούν να θεωρηθούν ακριβώς Ιστορία και συνδυάζονται με άλλες συμβατικές ιστορικές πηγές και καταγραφές για να δώσουν μια πολυπρισματική οπτική του παρελθόντος. Η μελέτη των προφορικών πηγών είναι ιδιαίτερα προσοδοφόρα καθώς στρέφει το βλέμμα της έρευνας στο χώρο δράσης των κοινωνικών ομάδων. Δίνει τη δυνατότητα της κατάθεσης του προσωπικού βιώματος των ανθρώπων, της δικής τους φωνής και της διατήρησης του παρελθόντος τους ζωντανού. Μέσω της εξιστόρησης τέτοιων γεγονότων, κατά κάποιον τρόπο «εξανθρωπίζεται» η ιστορία, και πλέον το βάρος της ανάμνησης μοιράζεται σε όσους είναι εκεί για να ακούσουν. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα καταγραφής προσωπικών εμπειριών αποτελεί το παράδειγμα του Primo Levi. Ο Primo Levi ήταν Ιταλοεβραίος που εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς το 1944 μέχρι και την απελευθέρωσή του, τον Ιανουάριο του 1945. Έχει εκδώσει πάνω από πέντε βιβλία τα οποία είναι κυρίως αυτοβιογραφικά και περιγράφουν τη ζωή του κατά τη διάρκεια και μετά το Ολοκαύτωμα. Η αφήγηση του ξεπερνά μια απλή μαρτυρική καταγραφή βιωμάτων, και στοχάζεται σε ένα γενικότερο επίπεδο για την διατήρηση της μνήμης σε δυστοπικές συνθήκες. Μέσα από το έργο του κάνει τον αναγνώστη συμμέτοχο 83

‘Ο 93χρονος επιζών του Ολοκαυτώματος λέει «ποτέ ξανά» στον πόνο’, εφημερίδα Παράλλαξη, 18 Μαρτίου 2018, https://parallaximag.gr/epikairotita/93chronos-epizon-tou-olokaftomatos-leei-pote-ksana-ston-pono 84 Ά. Βιδάλη (1998), ‘Προφορικές μαρτυρίες: από την τραυματική εμπειρία στη συλλογική μνήμη’, στο ‘Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της Ιστορίας’, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30Μαϊου 1997), Αθήνα: Κατάρτι, σελ. 105

70

της όλης δράσης για να βιώσει και ο ίδιος τα γεγονότα. Η μνήμη έτσι διατηρείται μέσα από την αφύπνιση του αναγνώστη και ταυτόχρονα λειτουργεί σαν εφαλτήριο σκέψης και δράσης για τυχόν μελλοντικά παρόμοια περιστατικά. Σύμφωνα με την Ε. Σολωμόν, μάρτυρες του απερίγραπτου γεγονότος των Ναζιστικών θηριωδιών τόνισαν την επιτακτική ανάγκη της ενθύμησης ως μνημονικού καθήκοντος απέναντι στο παρελθόν, το παρόν αλλά και το μέλλον85. Το έργο του Levi, και όλων των υπολοίπων επιζώντων που κατέγραψαν την εμπειρία τους, μας δείχνει πόσο δύσκολο είναι για τους επιζώντες να αναπαραστήσουν τις μέρες τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και πόσο μάλλον ακατανόητο είναι να το φανταστούν όσοι δεν το έζησαν. Το πρώτο εκδοτικό εγχείρημα του Levi, με τον τίτλο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» δημοσιεύτηκε μόλις το 1947, δύο χρόνια μετά το τέλος του Πολέμου. Είναι σε μορφή ποιήματος και πραγματεύεται την απώλεια μνήμης και λογικής, την απώλεια συνειδητότητας και συναισθημάτων, ως καταστάσεις τις οποίες βίωναν μετά από κάποιο χρόνο όλοι οι έγκλειστοι των στρατοπέδων86. Από τη δεκαετία του 1960 διδάσκεται στην Ιταλία στα σχολεία. Περιγράφει με ωμότητα την ολοκληρωτική ισοπέδωση κάθε ατομικότητας και συλλογικότητας στο στρατόπεδο, καθώς και τη λογική εξευτελισμού και απανθρωπισμού λίγο πριν χάσουν και το τελευταίο ίχνος αντίστασης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μαρτυρία ενός επιζώντα στο ντοκιμαντέρ «Νύχτα και Ομίχλη», ο οποίος παραδέχεται ότι χωρίς ντροπή όταν ένας άλλος έγκλειστος στο στρατόπεδο φύλαγε ένα κομμάτι ψωμί στο κρεβάτι, εκείνος πήγαινε και του το έκλεβε. «Ακόμα κι αν είχατε μελετήσει όλα τα στοιχεία, ακόµα κι αν είχατε ακούσει όλες τις μαρτυρίες, επισκεφθεί όλα τα στρατόπεδα και τα μουσεία και διαβάσει όλα τα σχετικά ημερολόγια, δεν θα µπορούσατε ούτε καν να προσεγγίσετε την πύλη εκείνης της αιώνιας νύχτας. Αυτή είναι η τραγωδία της αποστολής του επιζώντος87» (Elie Wiesel)

85

Ε. Σολομών (2015), ‘Από τη πλευρά των επιζώντων. Μουσεία Ολοκαυτώματος και προφορική ιστορία’ στο ‘Η προφορική ιστορία στα μουσεία και στην εκπαίδευση’, Αθήνα, Εκδ. Νήσος 86 Β. Κράββα, ‘Βρίσκομαι στον πάτο. Η διαπραγμάτευση της μνήμης στο έργο του Primo Levi, σελ.13 87

ο.π, σελ.132

71

«Βρίσκομαι στον πάτο. Μαθαίνει κανείς πολύ γρήγορα να σβήνει το παρελθόν εάν σπρώχνει η ανάγκη. Είχαμε αποφασίσει να συναντιόμαστε, εμείς οι Ιταλοί, κάθε Κυριακή βράδυ σε μια γωνιά του Λάγκερ. Αλλά γρήγορα σταματήσαμε. Ήταν πολύ οδυνηρό να μετριόμαστε και κάθε φορά να είμαστε όλο και λιγότεροι, κάθε φορά πιο παραμορφωμένοι, πιο ελεεινοί. Και ήταν κουραστικό να κάνεις αυτά τα λίγα βήματα. Και το να συναντηθούμε σήμαινε να θυμηθούμε και να σκεφτούμε, και ήταν καλύτερα να αποφύγουμε» (Primo Levi)

72

3 | ΕΠΙΛΟΓΟΣ Προκλήσεις μνήμης συμβαίνουν είτε εκούσια είτε ακούσια παντού γύρω μας . Με το πέρασμα του χρόνου ίχνη μνήμης συναντώνται οπουδήποτε στο περιβάλλον μας. Η μνήμη όμως δεν είναι δεδομένη, ούτε αυτόματη, αλλά μια συνεχής διαδικασία η οποία τροφοδοτείται διαρκώς και γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας μέσα από την καταγραφή της. Σε αντίθετη περίπτωση, αν δεν δημιουργήσουμε «δοχεία» μνήμης για ό,τι θεωρούμε εμείς άξιο μνημόνευσης, θα βυθιστούμε στη λήθη τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Ο 20ος αιώνας, επηρεασμένος από δύο Παγκοσμίου Πολέμους, «ξύπνησε» την ανάγκη και επιδίωξη των ανθρώπων για αιώνια ζωή, η οποία εκφράστηκε κυρίως μέσω της κατασκευής μνημείων. Τα μνημεία δε που συσχετίζονται με πολέμους έχουν ως σκοπό να αποτίσουν φόρο τιμής στους ήρωες πολέμου, να εξυμνήσουν τη συμβολή τους για την απελευθέρωση του έθνους και να εκφράσουν την αιώνια ευγνωμοσύνη τους. Όταν πρόκειται για «τραύματα» της Ιστορίας, όπως το Ολοκαύτωμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η διατήρηση ζωντανής της μνήμης των θυμάτων καθίσταται αναγκαία συνθήκη για τη συνέχιση της ζωής, ώστε τέτοια φρικτά εγκλήματα να γνωστοποιούνται ευρέως και να αποφεύγονται μελλοντικά. Ο σύγχρονος σχεδιασμός των μνημειακών χώρων σε όλες τις μορφές του, έχει «στρέψει» το βλέμμα του στην εδραίωση μιας πιο βιωματικής εμπειρίας του χώρου, και συνδιαλέγεται με έναν πιο ουσιαστικό και σύνθετο τρόπο με τη διαδικασία της μνήμης. Ο επισκέπτης από απλός θεατής γίνεται ενεργό υποκείμενο της εμπειρίας, το εν κινήσει σώμα του συνδιαλέγεται με το χώρο, επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτόν. Η αλληλουχία θεάσεων και συσχετισμών με τα στοιχεία του χώρου αφήνει ισχυρά ίχνη μνήμης σε αυτόν. Το παράδειγμα του Άουσβιτς, μαρτυρά τις φρικαλεότητες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και η επίσκεψη στο χώρο του αποτελεί ίσως μία από τις εντονότερες και πιο φορτισμένες συναισθηματικά εμπειρίες ζωής ενός ανθρώπου. Στην περίπτωση αυτή, το παρελθόν εισέρχεται τόσο δυναμικά στο παρόν, κάνοντας θολά τα όρια μεταξύ τους, ελαχιστοποιώντας την απόσταση από το τετελεσμένο γεγονός. Ο χρόνος αναπόφευκτα μας απομακρύνει από την ιστορία του Άουσβιτς. Η μνήμη όμως είναι πάντα μια μάχη με το χρόνο.

73

4 | ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ | ΒΙΒΛΙΑ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΑ           

    

P.Nora (1989), ’Between Memory and History: Les lieux de memoire’, University of California Press A. Riegl (1903), The Modern Cult of Monuments:Its Character and Its Origin ‘, μτφ. Kurt W. Forster, Diane Ghirardo M. Halbwachs (1925), ‘On Collective Memory’, μτφ. Lewis A. Coser, Chicago, The University of Chicago Press E. Tulving (1983). ‘Elements of episodic memory’, Oxford: Oxford University Press.

J. K. Olick (1999). ‘Collective memory: The two cultures’. Sociological Theory, Columbia University Ch. Blondel (1925), ‘Revue Philosophique de la France et de l'Étranger’ στο έργο του M. Halbwachs ‘Les Cadres Sociaux de la Mémoire’, Presses Universitaires de France G. Namer (2000), ‘Halbwachs et la memoire sociale’, Παρίσι, Editions L'Harmattan F. Torisson (2010), ‘Berlin matter of memory’, London, Ratatosk Publishing Ltd P. Janet (1928), ‘L’évolution de la mémoire et de la notion du temps’, Παρίσι, Editions A. Chahine J. Young (2000), ‘At Memory’s Edge: After-images of the Holocaust in Contemporary Art and Architecture ’, Yale University Press J. Young, ’ Memory and Counter-Memory: The End of the Monument in Germany’ στο ‘Harvard Design Magazine, Constructions of Memory: On Monuments Old and New’, Cambridge, Φθινόπωρο 1999 D. Lowental (1985), ‘ The Past is a Foreign Country’, Cambridge University Press D. Clarke, M.Doel, F. McDonough (1996), ‘ Holocaust topologies: singularity, politics, space’, Εκδ.

Elsevier Ltd P. Zumthor (2006), ‘Atmospheres’, Basel, Εκδ. Birkhauser A. Huyssen (2003), ‘Present Pasts.Urban Palimpsests and the Politics of Memory’, California, Εκδ.

Stanford University Press A. Assman (2006), ‘Memory, Individual and Collective’, Oxford, Εκδ. Oxford University Press

74

| ΒΙΒΛΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ              

H. Bergson (2013), ‘Ύλη και Μνήμη’, μτφ. Π .Ζινδριλή, Υφαντής, Αθήνα, Εκδ.Ροές P. Riccoeur (2013), ‘Η μνήμη, η Ιστορία και η Λήθη’, μτφ. Ξ. Κομνηνός, Αθήνα, Εκδ. Ίνδικτος A.Rossi (1966) [1991], ‘Η Αρχιτεκτονική της πόλης’, μτφ. Πετρίδου Βασιλική, Αθήνα, Εκδ. University Studio Press A. Μαντόγλου (2012), ‘Μνήμες Ατομικές-Συλλογικές-Ιστορικές’, Αθήνα, Εκδ. Παπαζήσης Α. Μαντόγλου (2010), ‘Κοινωνική Μνήμη, Κοινωνική Λήθη’, Αθήνα, Εκδ. Πεδίο Σ. Σταυρίδης (2006), ‘Μνήμη και εμπειρία του χώρου’, Αθήνα, Εκδ. Αλεξάνδρεια Ζακ λε Γκόφ (1998), ‘Ιστορία και Μνήμη’, μτφ. Γ.Κουμπούρλης, Αθήνα, Εκδ. Νεφέλη Θ.Παραδέλλης (1997), ‘Ανθρωπολογία της μνήμης’ στο ‘Διαδρομές και Τόποι της Μνήμης Ιστορικές και Ανθρωπολογικές Προσεγγίσεις’, Αθήνα, Εκδ. Αλεξάνδρεια Δ. Ζήβας (1997), ‘Τα μνημεία και η πόλη’, Αθήνα, Εκδ. Libro Α. Βοζάνη (2017), ‘Μνήμη, Μνημείο, Αντι-Μνημείο’ στο ‘Χωρικές αφηγήσεις της μνήμης’, Αθήνα, Εκδ. Επίκεντρο Π. Μιχελής (1951), ‘Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη’, Αθήνα, Εκδ. Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή A. Wieviorka (2010), ‘Αουσβιτς, 60 χρόνια μετά’, μτφ. Σάμης Ταμπώχ , Αθήνα, Εκδ. Πόλις Ε. Σολομών (2015), ‘Από τη πλευρά των επιζώντων. Μουσεία Ολοκαυτώματος και προφορική ιστορία’ στο ‘Η προφορική ιστορία στα μουσεία και στην εκπαίδευση’, Αθήνα, Εκδ. Νήσος Γ. Μπαμπινιώτης (2004), ‘Λεξικό για το σχολείο και το γραφείο’, Έκδ. 1η, Αθήνα, Κέντρο Λεξιλογίας Ε.Π.Ε

75

| ΑΡΘΡΑ- ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ   



  

 

 

Α. Δρουμπούκη, ‘Το στρατόπεδο-μουσείο του Άουσβιτς και η πρόταση ανάδειξης για το στρατόπεδο Χαϊδαρίου, Χαϊδάρι Σήμερα, Απρίλιος 2013, https://xaidarisimera.gr/blog-post_6659/ Ε. Πασχαλούδη, ‘Η αναβίωση της ιστορικής μνήμης’, Εφημερίδα ‘Η Αυγή΄, 19 Απριλίου 2015, https://www.avgi.gr/article/5468981/i-anabiosi-tis-istorikis-mnimis ‘Ο 93χρονος επιζών του Ολοκαυτώματος λέει «ποτέ ξανά» στον πόνο’, εφημερίδα Παράλλαξη, 18 Μαρτίου 2018, https://parallaximag.gr/epikairotita/93chronos-epizon-tou-olokaftomatos-leei-poteksana-ston-pono Μ. Δαούτη, ‘Παρουσίες μνήμης και ιστορίας_μουσειακοί τόποι τραυματικής μνήμης | ερευνητική εργασία της Μάρθας Τοπαλίδου, Archisearch, 17 Μαΐου 2018, https://www.archisearch.gr/theory/parousies-mnhmhs-kai-istorias-mouseiakoi-topoi-traymatikhsmnhmhs/ ‘One of Chiharu Shiota’s best works – Room of Memory’, PUBLIC DELIVERY, https://publicdelivery.org/chiharu-shiota-room-of-memory/ LIFOTEAM, ‘25 έρημα ρετροφουτουριστικά μνημεία της Γιουγκοσλαβίας (ποιάς;)’ , 30 Σεπτεμβρίου 2015, https://www.lifo.gr/team/design/33632 PsychologyNow Team, ‘ Πώς λειτουργεί η ανθρώπινη μνήμη;’, 5 Οκτωβρίου 2018, https://www.psychologynow.gr/arthra-psyxikis-ygeias/egkefalos/nevropsyxologia/5882-anthropinimnimi.html ‘Alois Riegl and the Modern Cult of the Monument’, Era arch, 9 Ιανουαρίου 2011, http://www.eraarch.ca/2011/alois-riegl-and-the-modern-cult-of-the-monument/ Ν. Πασαμήτρος, ‘Ατομική και Συλλογική Μνήμη: Αντίληψη, Εικόνα και Νοηματοδότηση του Παρελθόντος’, Huffpost, 31 Αυγούστου 2019, https://www.huffingtonpost.gr/entry/atomike-kaiselloyike-mneme-antilepse-eikona-kai-noematodotese_gr_5d065db9e4b0bcd02213d136 Π. Γέροντας, ‘Η Ιστορία και η τραυματική Μνήμη’, GEOPOLITICS & DAILY NEWS, 27 Φεβρουαρίου 2020, https://geopolitics.iisca.eu/?p=19711 Β. Καλαμαράς, ‘Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης’, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 10 Δεκεμβρίου 2013, http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=403734 76



Χ. Παρασκευάκη, ‘Τι σημαίνει βιωματική εμπειρία’, Health News, 17 Σεπτεμβρίου 2020, http://healthnews.reporter.com.cy/psychology/article/2580/ti-simainei-biomatiki-empeiria



‘Memory. The social frameworks of memory’, https://science.jrank.org/pages/10164/Memory-Social-Frameworks-CollectiveMemory.html ‘Το Ολοκαύτωμα και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος: Χρονολόγιο’, Εγκυκλοπαίδεια Ολοκαυτώματος, https://encyclopedia.ushmm.org/content/el/article/the-holocaust-andworld-war-ii-key-dates Ε. Κωνσταντινίδου, ‘ Μαρτυρία ενός παιδιού από τα ναζιστικά στρατόπεδα της Γερμανίας’, tvxs, 25 Ιανουαρίου 2016, https://tvxs.gr/news/taksidia-sto-xrono/martyria-enos-paidioyapo-ta-nazistika-stratopeda-tis-germanias











Patrice Taddonio, ‘Hitchcock and the Holocaust: “Memory of the Camps”, Frontline, 2 Φεβρουαρίου 2015, https://www.pbs.org/wgbh/frontline/article/hitchcock-and-the-holocaust-memory-of-thecamps/?utm_source=YouTube&utm_medium=YouTube&utm_campaign=PinnedComment&utm_co ntent=Memory_Of_The_Camps_Full_Film ‘Nicholas Winton: Τα 111 χρόνια από τη γέννηση του ανθρωπιστή που διέσωσε 669 παιδιά τιμά η Google’, CNN Greece, 19 Μάιος 2020, https://www.cnn.gr/kosmos/story/219870/nicholas-winton-ta-111xronia-apo-ti-gennisi-toy-anthropisti-poy-diesose-669-paidia-tima-igoogle?fbclid=IwAR1ZmWw79OoLegYOQUJhkAaPykifq1eyKC7UyUqP6JQxcC8qKmq9ncJTsdo

‘Συγκλονίζει το Μουσείο Άουσβιτς -Από προσωπικά αντικείμενα μέχρι τούφες μαλλιά’, https://www.iefimerida.gr/news/315728/sygklonizei-moyseio-aoysvits-apo-prosopikaantikeimena-mehri-toyfes-mallia-eikones

77

| ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ       

Π.Τουρνικιώτης, ‘Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι’ στο περιοδικό Αρχιτέκτονες του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Τέυχος 45-Περίοδος Β ‘Διάλογοι Αρχιτεκτονικής Μνήμης’, Μάιος- Ιούνιος 2004 Λ. Μάρθα, ‘Ενεργός Μνήμη’ στο περιοδικό Αρχιτέκτονες του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Τέυχος 45-Περίοδος Β ‘Διάλογοι Αρχιτεκτονικής Μνήμης’, Μάιος- Ιούνιος 2004 Α. Μαντόγλου,‘Αυτοβιογραφική Μνήμη και «Λήθη» σε προσωπικό, οικογενειακό και κοινωνικό πλαίσιο’, Hellenic Journal of Psychology, Vol. 8 (2011), pp. 193-228 James E. Young, ‘Memory and Counter-Memory’, Harvard Design Magazine, Φθινόπωρο 1999 ‘Τόπος μνήμης Άουσβιτς-Μπίρκεναου’, Οδηγός Μουσείου, Jaroslaw Mensfelt, μτφ. Αναστασία Χατζηγιαννίδη Κ. Θεολόγος (2007-2008), ‘Η αξία της Μνήμης για μια Κοινωνία’, intellectum τεύχος 3, σελ.54 G. Blagojević, ‘Ο Πύργος Νεμπόισα (Nebojša):Από τόπος μαρτυρίου σε εκθεσιακό χώρο. Ο διδακτικός του ρόλος σε σχέση με τη ζωή και το έργο του Ρήγα Βελεστινλή’, Υπέρεια, Τόμος 6, 2014

| ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ 

  



Ε. Σκοπελίτη (2015),‘Εισαγωγή στην Ψυχολογία, Ενότητα 10: Μνήμη, Δομικά Μέρη και Λειτουργία’, Έκδ. 1η, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Πανεπιστήμιο Πατρών Κ. Παπαθεοδωρόπουλος (2015), ‘Έννοιες στην επιστήμη της μνήμης’-Κεφάλαιο 24 ‘Μνήμη’, Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών Κ. Παπαθεοδωρόπουλος (2015), ‘Έννοιες στην επιστήμη της μνήμης’-Κεφάλαιο 12 ‘Βιωματική Μνήμη’, Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστημίου Πατρών Ά. Βιδάλη, (1998). ‘Προφορικές μαρτυρίες: από την τραυματική εμπειρία στη συλλογική μνήμη’, στο Μαρτυρίες σε ηχητικές και κινούμενες αποτυπώσεις ως πηγή της Ιστορίας, πρακτικά διεθνούς ημερίδας (30 Μαΐου 1997), Αθήνα: Κατάρτι Β. Κράββα, ‘Βρίσκομαι στον πάτο. Η διαπραγμάτευση της μνήμης στο έργο του Primo Levi’

78

| ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ-ΔΙΠΛΩ ΜΑΤΙΚΕΣ-ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ        

Ν. Τζιμογιάννη, ‘Τοπίο_Μνήμη/ Η μνήμη νοηματοδοτεί το τοπίο/ Το Λαύριο μέσα από το ντοκιμαντέρ’, Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ 2009 Κοντογιάννη-Μητροκανέλλου, ‘Κατασκευάζοντας μνήμες στο χώρο και στον χρόνο’, Ερευνητική εργασία ΑΠΘ, Ιούλιος 2012 Π. Προμπονάς, ‘Σημεία στο χώρο και τη μνήμη’ στο ‘Οι δρόμοι διδάσκουν ιστορία. Χώρος, ταυτότητα, κοινότητα και πολιτική’, πτυχιακή εργασία στο τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας Δουδωνή-Παπαχρήστου, ’Διαστρωματώσεις της μνήμης και σύγχρονος δημόσιος χώρος’, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Κρήτης, Φεβρουάριος 2017 Π. Αργυρακάκη, ‘Η μνήμη ως αλήθεια στη σύνταξη του συμβάντος. Νέοι τόποι μνήμης. Μνήμη χωρίς μνημείο’, Μεταπυχιακή Διπλωματική εργασία, ΕΜΠ Κ.Σίσκα, ‘Μνημεία της Μετανεωτερικότητας, Σχεδιάζοντας ταυτότητες στο δημόσιο χώρο’, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πατρών, Φεβρουάριος 2015 Τζουνίδου-Πανόπουλος-Παπαγγελοπούλου, ‘Η μνήμη στο χώρο πέρα από το μνημείο’, ερευνητική εργασία ΕΜΠ, Σεπτέμβριος 2017 Αποστολακάκη-Χατζιβασιλείου, ‘Η έννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο. Αντίληψη και βιωματική εμπειρία’, Ερευνητική εργασία Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Κρήτης, Ιούνιος 2016

| ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ      

Εικόνα 1 | Τζουνίδου-Πανόπουλος-Παπαγγελοπούλου, ‘Η μνήμη στο χώρο πέρα από το μνημείο’, ερευνητική εργασία ΕΜΠ, Σεπτέμβριος 2017, σελ.30 Εικόνα 2 | https://pandoxeio.com/2014/11/03/ricoeur/ Εικόνα 3 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 4 | https://www.art.com/products/p17764555008-sa-i7071649/agnes-cecile-lines-hold-thememories.htm Εικόνα 5 | https://gr.pinterest.com/pin/4433299604190639/ Εικόνα 6 | προσωπικό αρχείο 79

    



           

Εικόνα 7 | https://monaislami.wordpress.com/2018/05/02/yates-book-the-art-of-memory-thememory-theatre-of-giulio-camillo/ Εικόνα 8 | https://publicdelivery.org/chiharu-shiota-room-of-memory/ Εικόνα 9 | https://www.lifo.gr/team/design/33632 Εικόνα 10 | https://washington.org/dc-guide-to/vietnam-veterans-memorial Εικόνα 11 | https://www.k-mag.gr/%CE%B2%CE%B5%CF%81%CE%BF%CE%BB%CE%AF%CE%BD%CE%BF%CF%84%CE%BF-%CE%B5%CE%B2%CF%81%CE%B1%CF%8A%CE%BA%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-daniellibeskind/ Εικόνα 12 | http://auschwitz.org/gfx/auschwitz/userfiles/auschwitz/historia_terazniejszosc/auschwitz_historia_i _terazniejszosc_wer_grecka_2010.pdf?fbclid=IwAR2vWGSR1iODHAvGZWGKxb8QR3thrh1_E_HbxvN6iZBN6mG-zPPvi-B5wk Εικόνα 13 | https://www.iefimerida.gr/news/388774/oi-agnostes-apodraseis-apo-kolastirio-toyaoysvits-pos-xefygan-196-anthropoi-apo-toys Εικόνα 14 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 15 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 16 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 17 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 18 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 19 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 20 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 21 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 22 | προσωπικό αρχείο Εικόνα 23 | http://antirapf.blogspot.com/2014/02/blog-post_27.html Εικόνα 24 | προσωπικό αρχείο

80

81