Istraživanja i projektovanja za privredu - Research and Design in Commerce and Industry - broj 14 by JAES

IMPRESSUM

Uređivački odbor

Istraživanja i projektovanja za privredu Zvanično izdanje Instituta za istraživanja i projektovanja u privredi Vatroslava Lisinskog 12a, 11000 Beograd Rešenjem Ministarstva za kulturu i informisanje časopis je upisan u Registar javnih glasila pod brojem 3516. Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine uvrstilo je časopis u spisak referalnih časopisa. Radovi objavljeni u časopisu redovno se indeksiraju kroz apstraktne baze Elsevier Bibliographic Databases koje uključuju EMBASE, EMNursing, Compendex, GEOBASE, Mosby Yearbooks i SCOPUS. ISSN 1451-4117 UDC 33 Za izdavača: Prof. dr Branko Vasić

Prof. dr Jovan Todorović glavni urednik

Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor u penziji

Dr Predrag Uskoković odgovorni urednik

JKP Beogradski vodovod i kanalizacija pomoćnik generalnog direktora

Prof. dr Gradimir Danon Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Uređi vačk i odbor u proširenom sas tavu Dr Robert Bjeković, Nemačka; Prof. dr Jozef Aronov, Rusija; Dr Jezdimir Knežević, Engleska; Dr Nebojša Kovačević, Engleska; Dr Jelica Vujačić, SAD; Adam Zielinski, Poljska; Dr Peter Steininger, Austrija.

Doc. dr Dušan Milutinović Institut „Kirilo Savić“ direktor istraživačko-razvojnog centra za mašinstvo

Izdavački savet Nebojša Divljan, Delta osiguranje, Beograd; Prof. dr Miloš Nedeljković, Mašinski fakultet, Beograd; Milutin Ignjatović, CIP, Beograd; Mr Srećko Nijemčević, Ikarbus, Beograd; Mr Slaven Tica, GSP, Beograd; Dr Miljko Kokić, Zastava, Kragujevac; Dr Zdravko Milovanović, Vlada Rep. Srpske,Banja Luka; Dr Drago Šerović, Jadransko brodogradilište, Bijela; Vladimir Taušanović, JKP BVK, Beograd; Dušan Basara, Ratko Mitrović, Beograd; Ljubiša Vuletić, Narodna Banka Srbije, Beograd; Slobodan Jovanović, Preduzeće za puteve Beograd.

Redakcioni odbor D. Curović; N. Stanojević; B. Mančić; J. Joldžić Redakcija zadržava sva prava redakture tekstova, naslova, međunaslova i tehničkog oblikovanja svih primljenih materijala. Preštampavanje je dozvoljeno samo uz navođenje izvora.

Mr Đorđe Mil osavlj ević IHTM Preduzeće za tehnološki razvoj A.D., Beograd Direktor

Prof. dr Vladan Božić Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Prof. dr Nenad Đajić Rudrsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Prof. dr Vlastimir Dedović

Časopis izlazi četiri puta godišnje. U finansiranju izdavanja časopisa učestvuje Ministrastvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije. D i z a j n i p r i p r e m a : IIPP Š t a m p a : Libra Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

OD UREĐIVAČKOG ODBORA

Poštovani čitaoci, informisani ste u prethodnom broju gde se nas časopis nalazi prema oceni stručne javnosti, a na bazi jedinstveno utvrđenih kriterijuma, odnosno Centra za evaluaciju u obrazovanju i nauci- CEON-a, a prema zahtevu Ministarstva za nauku i zaštitu životne sredine. Naša namera je da kvalitet časopisa iz broja u broj bude što bolji i da pokušamo da u periodu koji je pred nama, dođemo u grupu 10 najboljih časopisa i na prvo mesto u svojoj oblasti. Ovaj cilj nije lako ostvariti, jer u uslovima u kojoj se nalazi država i privreda, na putu tranzicija, stručni i naučni kadar okupiran je problemima za golu egzistenciju svojih organizacija i veoma malo u takvim okolnostima moze da poklanja pažnju istraživačkom i naučnom radu, a samim tim i pisanju za Dr Predrag Uskoković časopise. Takvo stanje je, pre svega, proizašlo iz promene vlasništva nad privrednim subjektima u društvenom vlasništvu, gde novi vlasnici, u većini slučajeva, donose novu organizaciju i novi način rada, bilo da su u pitanju tehnološka rešenja ili menadžment, bilo razvojna politika, bilo istraživačke aktivnosti.Svetski trendovi i nove tehnologije, u većini slučajeva, izmicali su našim organizacijama, zbog poznatih okolnosti u zadnjih 16 godina, tako da je razvoj bio zapostavljen, kao i mogućnost kupovine naprednih licenci, zbog njihovih ograničenih materijalnih mogućnosti. Pronalazaštvo i inovacije nisu bile dovoljno stimulisane, kako od strane društvene zajednice, a pogotovo od organizacija, pa smo se tako našli na repu svetskih zbivanja. Kadrovi koji su nosili organizacije, bili su okrenuti drugim pitanjima i problemima, a ne permanentnom poboljšanju svojih procesa i usavršavanju načina rada, tehnologije i tehničkih rešenja, a mnoge delatnosti, na primer kao održavanje bile su zapostavljenje, po pitanju napredne stručne prakse i nauke, a i zbog nedostatka materijalnih sredstava. Takve okolnosti su uslovile da se izgubio korak sa svetom kod mnogih organizacija, a samim tim i tržište za njihove proizvode i/ili usluge, pa je shodno tome i nauka i stručna misao i interesovanje za nju bilo u stalnom padu. Posebno ovakom stanju je doprinela i pojava znatnog broja novih škola i fakulteta koje nisu imale tradiciju u obrazovanju i obezbeđenju kvaliteta nastave, a pogotovo potrebnu i uhodanu stručnu praksu za formiranje stručnjaka za 21. vek, i ako su savremene IT obezbeđuju veliki fond informacija. Formiranje kvalitetnog inženjerskog i poslovodnog kadra je posao koji mora da obezbedi i projektuje država i njeni organi, odnosno njene institucije ali i jaka privreda. Međutim,u uslovima stranačkog nepotizma, bez prave selekcije znanja i sposobnosti, kao i kvaliteta ličnosti, na mnogim ključnim mestima našli su se pojedinci koji ne mogu odgovoriti zahtevima posla. Nosioci odgovornih procesnih funkcija u takvim organizacijama ne mogu da eksponiraju pravi način rada i kvalitetne ideje, zbog mesta na kome se nalaze, a i nagrađeni su ne adekvatno za svoju odgovornost, pa su tako destimulisani da se bave stručnim i naučnim radom. U takvim okolnostima i ambijentu tranzicije misija časopisa " Istraživanje i projektovanje za privredu" je veoma bitna, pogotovo za afirmaciju naučne i stručne misli, kao i za nas strucni kadar, kao njegovo glasilo. Pokretanje širokog spektra aktuelnih pitanja: od tehničkih rešenja, primene naprednih metodologija načina rada i menadžmenta, razvojnih problema, efikasnog održavanja u funkciji prirode organizacija primene standarda menadžmenta kvaliteta i zaštite životne sredine i održivog razvoja, predviđanje kretanja razvoja i ocene rizika kao i upravljanja projektima, a sve u duhu efikasnosti i efektivnosti organizacija, kao i edukacije kadrova, kako bi bili sposobni da se uhvate u koštac sa svim izazovima koji su pred njima. Ne smemo se predavati, trke koje smo izgubili, izgubli smo, to moramo prevazići i pokazati da smo sposobni za trke koje nam predstoje. Zato pozivamo stručnjake, svih profila da se iskažu kroz naš časopis i druge manifestacije koje organizuje Institut za istraživanje i projektovanje u privredi, kako bi u saradnji sa našim proverenim stručnjacima gradili svoju oziciju stručnjaka i istraživača. Znači, u uslovima okruženja, koje za sada nije mnogo ohrabrujuće, UO časopisa IIPP sa mnogo napora čini sve da afirmiše naučnu i stručnu misao i potreban kvalitet radova. Smatramo da napretka ima i da naše zalaganje za afirmaciju nauke i znanja i istraživanja svih procesa u organizacijama svakim danom ima sve više pristalica, od čitalaca do saradnika, pa nam to daje snage da istrajemo za jos bolji rejting našeg časopisa.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

SADRŽAJ

Srećko Babić Informacione tehnologije i karta u javnom masovnom prevozu u Beogradu

Nenad Đajić, Dejan Ivezić, Toma Tanasković Mogućnosti korišćenja geotermalne bušotine VS-2/H u Velikom selu za balneološko-rekreativne potrebe

Srđan Bošnjak, Aleksandar Simonović, Zoran Petković, Nenad Zrnić Uporedna analiza čvrstoće varijantnih konstrukcionih rešenja donje gradnje rotornog bagera KRUPP C-700 S

Aleksandar Marić, Sava Đurić, Predrag Dašić Metodologija primene zavarivanja u održavanju

Mirjana Devetaković, Milan Radojević, Tatjana Kosić Facility Management in Serbia-State of the Art and Perspective

Bojan Rančić, Petar Janković, Slaviša Planić, Nenad Vukadinović Konstruisanje i tenzometrijsko ispitivanje C-spojnice za železničke šine

Željko Bulatović, Dragan Knežević Trenutna ugaona brzina kao dijagnostički i kontrolni parametar rada motora

Prikazi skupova

Najave skupova

Knjige koje preporučujemo

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Istra탑ivanja i projektovanja za privredu 14/2006

INFORMACIONE TEHNOLOGIJE I KARTA U JAVNOM MASOVNOM PREVOZU U BEOGRADU Srećko Babić, dipl. inž. saob. Institut Mihailo Pupin Za sadašnji sistem karata JMP u Beogradu izdvaja se nekoliko stotina hiljada evra godišnje, prosečno 30 000 evra mesečno. Uvođenjem informacione tehnologije u oblast prodaje i kontrole karata mogu se značajno smanjiti troškovi, a sa druge strane i povećati otpornost sistema JMP na falsifikovanje karata. Potrebno je usvojiti takvu identifikacionu tehnologiju za kartu u JMP da rešenje bude: a) otvorene arhitekture, b) da troškovi ponovnog izdavanja karata budu nula i c) da kontrola putnika u vozilima u realnom vremenu bude monitorisana u dispečerskom centru. Usled dinamičnosti promene stanja sistema u saobraćaju, potrebno je usvojiti rešenja koja obezbeđuju skalabilnost, visok nivo pouzdanosti komunikaciaj i visoku raspoloživost sistema. Ključne reči: otvorena arhitektura, skalabilnost, visoka raspoloživost, monitoring kontrole putnika. UVOD U sadašnjim uslovima tržišta javna preduzeća u oblasti saobraćaja imaju ovlašćenja da raspisuju tendere za tehnološka unapređenja svojih procesa. U tome nema ničeg lošeg. Međutim, usled uticaja uvozničkog lobija, tenderi se mogu raspisati bez studije opravdanosti ili idejnog projekta iako je to protivno Zakonu o planiranju i izgradnji. Ova činjenica je toliko opasna da može da zatvori mnoga radna mesta "znanja" za domaću pamet. U bliskoj prošlosti je bilo takvih naznaka kada se radi o naplati i kontroli karata u javnom masovnom prevozu (JMP) u Beogradu. Isto tako, uvoznički lobi preferira preskakanje procedure i nije sklon da piše stručne radove, tako da se o manama određenih rešenja koji oni zastupaju u stručnoj javnosti ne može naći ni reči. Ovaj rad je mali doprinos razmatranju problema karata u JMP u Beogradu sa stanovišta formiranja određenih kriterijuma za eventualnu investiciju. SADAŠNJE STANJE Karta u javnom masovnom prevozu (JMP) u Beogradu podrazumeva bilo koju mesečnu kartu (za zaposlene, đake, studente, penzionere), pojedinačnu kartu ili povlasticu. GSP Beograd izdaje nekoliko miliona karata godišnje (primer dat u tabeli 1) i za njihovu proizvodnju Kontakt: Srećko Babić, dipl. inž. saob. Institut Mihailo Pupin Volgina 15, 11000 Beograd, Srbija E-mail : teosne@sbb.co.yu

izdvaja nekoliko stotina hiljada evra ili oko 30 hiljada evra mesečno. Poništivači karata u vozilima JMP su mehanički uređaji koji poništavaju pojedinačne karte. Ovi uređaji mehanički poništavaju kartu marki-ranjem (bušenjem) 4 od 9 mogućih cifara. Poništivači se postavljaju u jednu od 126 kombinacija jednom dnevno, pre nego što vozilo izađe na trasu. Ovlašćena lica koja vrše kontrolu karata u vozilima JMP proveravaju da li putnici imaju adekvatnu kartu (na pr. povlasticu sa markicom za tekući mesec ili ispunjene podatke i sliku) ili poništenu pojedinačnu kartu. Kontrola putnika u vozilima JMP se obavlja na isti način već decenijama. Lokalne vlasti u Beogradu su uvek vodile takvu politiku cena karata u JMP da prihodi od prodaje karata omogućavaju prostu reprodukciju GSP Beograd. Prosta reprodukcija podrazumeva obezbeđena sredstva za plate zaposlenih, sredstva za režijske troškove i sredstva za troškove tekućeg održavanja vozila. Smanjivanje troškova kroz uvođenje IT u ovoj oblasti znači povećanje prihoda, povećanje otpornosti sistema JMP na falsifikovanje karata i obezbeđivanje marginalnih sredstava za poboljšanje ukupnog poslovanja GSP Beograd. Cilj ovog rada je da pruži izvesnu analizu karata u JMP u Beogradu uzimajući u obzir savremene tendencije u informacionim tehnologijama (IT). Takođe, ovaj rad će, na osnovu karakteristika koje bi trebalo da ima buduća karta, dati određene preporuke u vezi sa upravljanjem sistemima u realnom vremenu.

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

pojedinačne karte povlastice markice Ukupno

Cena din/kom 0,158 3,36 1,8

period januar-septembar 2004.g*) Ukupno*) Prosečno mesečno € din. 13 188 450 19 500 561 245 832 6 691 320 9 900 20 441 015 Oko 30 000

količina*) kom 83 471 200 167 037 3 717 400

Tabela 1: Za period januar-septembar 2004.g. troškovi GSP Beograd za proizvodnju kartica, markica i povlastica

KRITERIJUMI ZA KARTU I INFORMACIONE TEHNOLOGIJE Identifikaciona tehnologija za kartu u JMP treba da bude: • potpuno otporna na falsifikovanje • potpuno otporna na meteo uslove i elektromagnetne uticaje, odnosno da bude sposobna za rad u otežanim uslovima, tzv. kritičnim misijama • otvorene arhitekture • da troškovi ponovnog izdavanja karata budu nula i • da kontrola putnika u vozilima u realnom vremenu bude monitorisana u dispečerskom centru. Identifikaciona tehnologija

Kartice [€/kom]

Otvorena arhitektura znači da karta bude takva da hardversko rešenje bude nezavisno od softvera tj. da softversko rešenje bude pod kontrolom prevoznika. Troškovi ponovnog izdavanja budu nula znači da izdavanje ili produžavanje karte bude lako (brzo), da bude pristupačno (da postoji mreža prodajnih punktova) i da bude fleksibilno (da korisnik može odabrati bilo koji period korišćenja karte). Monitoring kontrole putnika u realnom vremenu podrazumeva takvo rešenje koje će omogućiti pouzdanu kontrolu putnika u vozilima JMP i da to bude vidljivo u dispečerskom centru, u realnom vremenu. U tabeli 2 su prikazane cene i bitni nedostaci za svaku identifikacionu tehnologiju.

Pisač [€]

Čitač [€]

Nedostaci

bar kod beskontaktna

0.004

3.000-3.500

200-400

1.neprogramabilnost, 2.neotpornost na prljavštinu, 3.obično fotokopiranje napravi falsifikat

magnetni zapis kontaktna

0.008

4.000-5.000

800-1.000

1.neotpornost na prljavštinu 2.neotpornost na magnetizam

čip/smart kartice kontaktna

30-50

RFID beskontaktna

u zavisnosti od dometa: do 20cm. 5 do 6m. 20

u zavisnosti od dometa: do 20cm. 400-500 do 6m. 5.000

Info dugme (touch memorija) kontaktna

4-5

1.neotpornost na mehanička oštećenja: ako dođe do krivljenja kartice može pući nožica čipa i kartica je trajno neupotrebljiva 2.ako se ošteti zlatni nanos na čipu, vremenom patinira bakar i čip će postati ili vrlo nepouzdan ili trajno neupotrebljiv 1.neotpornost na jake elektromagnetne motore 2.potrebna dozvola države na frekventni opseg mala zastupljenost u Evropi

Tabela 2: Uporedni prikaz cena identifikacionih tehnologija

Usled dinamičnosti promene stanja sistema u saobraćaju, potrebno je usvojiti rešenja koja imaju vrlo visok nivo pouzdanosti komunikacija i visoku raspoloživost sistema. Pojam raspoloživosti sistema u informacionim tehnologijama odnosi se da sistem (i hardver i softver) ima punu konfiguraciju 99,999% vremena, odnosno da je prihvatljiva degradacija 8

sistema samo 5 minuta u godini. Isto tako, potrebno je da se uvedeni sistem odlikuje skalabilnošću, a to je da rešenje bude takvo da i hardver i softver mogu odgovoriti na nove zahteve u budućnosti. Bar kod zbog lakog falsifikovanja, a magnetne kartice i čip/smart kartice zbog uticaja prljavštine, nemoguIstraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

ćnosti monitoringa i delimične neotvorene arhitekture nisu pogodne za kartu u JMP.

kako za RS tehnologiju tako i za PLC (Programable Logical Controller) tehnologiju.

PLAĆANJE MOBILNIM TELEFONOM? Ideja da se plaćanje karte u vozilima JMP vrši putem mobilnog telefona, iz više razloga nije ostvariva. Prvo, na ovaj način kupljena karta nije moguće da se kontroliše od strane ovlašćenih lica u vozilima JMP. Drugo, komunikacija putem mobilne mreže nije pouzdana, jer je moguće da bude prekinuta uvek. Treće, sa jednom baznom stanicom mobilne telefonije moguće je ostvariti maksimalno 23 veze u jednom trenutku. Na stanicama JMP sa brojem ulazaka u vozilo koji je veći od 23, svi putnici ne bi ostvarili ovaj servis, odnosno ne bi kupili kartu.

БР. ЛЕГИТИМАЦИЈЕ

ИМЕ И ПРЕЗИМЕ ЈМБГ ХХХХХХХХХХХХХ

Место за слику

RFID VS. TOUCH MEMORIJA RFID i touch memorija obezbeđuju dugotrajnu upotrebu bez obzira na uticaje prljavštine, mehanička habanja ili meteorološke ekstreme. Touch memorija je otporna na elektromagnetne uticaje, dok RFID tu otpornost nema. S obzirom na brzinu pristupa, touch memorija i RFID su uporedive tehnologije. Ali RFID nije otvorene arhitekture jer je prevoznik u potpunoj zavisnosti od proizvođača RFID opreme [3, strana 26]. S druge strane, otvara se i pitanje kontrole putnika i monitoringa te kontrole u realnom vremenu. Naime, RFID čitači se mogu postaviti sa strane svakih vrata u vozilu JMP čime se automatizuje detekcija putnika sa kartom prilikom njegovog ulaska u vozilo (nije potrebno da putnik vadi RFID kartu). Ali kontrola putnika od strane ovlašćenih lica je neostvariva, jer su prenosivi čitači RFID kartica velikih dimenzija, imaju problem sa napajanjem i nepoznat uticaj elektromagnetnih talasa na zdravlje ljudi.

Slika 1: Povlastica i čitač u vozilu

Touch memorija ispunjava otvorenu arhitekturu, troškovi ponovnog izdavanja su nula i obezbeđuje monitoring kontrole putnika u realnom vremenu.

Troškovi ponovnog izdavanja su nula. Ova karakteristika podrazumeva da se jednom kupljena karta može programirati na bilo koji vremenski period i to neograničeni broj puta. To znači da se karta za prevoznika pojavljuje kao trošak samo prvi put, a ne kao što je pokazano na Tabeli 1, svakog meseca. Cena karte za korisnika trebalo bi da bude samo cena korišćenja usluge prevoza, a da cenu koštanja karte (5€) snosi prevoznik samo pri prvom izdavanju. Uzimajući u obzir činjenicu da GSP Beograd izdvaja 30 000 evra mesečno za proizvodnju svih karata, isplativost ovog IT rešenja je 5-6 godina. Ovo podrazumeva svu potrebnu opremu i softver u svakom vozilu, opremu i softver u dispečerskom centru i opremu i softver za ovlašćena lica kontrole. Treba istaći da ovakva oprema i softver i u vozilima i u dispečerskom centru su takve otvorene arhitekture da omogućavaju i drugom važnom elementu JMP upravljanje u realnom vremenu, a to je upravljanje vozilima. Ovo znači da bi ovakvom realizacijom GSP Beograd uspeo da reši dva goruća sadašnja problema.

Otvorena arhitektura se ogleda u činjenici da je touch memorija identična RS tehnologiji, da je softversko rešenje potpuno odvojeno od hardverskog, odnosno da softver uopšte nije pod kontrolom proizvođača touch memorije, da je isti protokol komunikacije za svu gamu proizvoda koji se bazira na touch memoriji i da se softversko komunikaciono rešenje može primeniti

Monitoring kontrole putnika u realnom vremenu je karakteristika koja podrazumeva da nakon svake obavljene kontrole putnika u vozilu od strane ovlašćenog lica, a pre njegovog izlaska iz vozila, dispečerski centar ima podatke o toj kontroli odnosno o svim kontrolisanim putnicima. Monitoring u osnovi znači pouzdanu komunikaciju u realnom

TOUCH MEMORIJA KAO KARTA U JMP Na slici 1 prikazana je touch memorija kao moguće rešenje za povlasticu i kartu za pojedinačnu vožnju. Na istoj slici prikazan je i čitač takvih kartica koji bi se postavljao u vozilu umesto dosadašnjih poništivača.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

vremenu udaljenih uređaja i centra za kolektiranje informacija. Ova akvizicija podataka u realnom

vremenu se obavlja pomoću uređaja dimenzije hemijske olovke (Slika 2).

Slika 2: Izgled uređaja za kontrolu karata u prirodnoj veličini

PROMENE U KONTROLI PUTNIKA Prilikom ulaska u vozilo, ovlašćeno lice za kontrolu putnika postavlja ′port za prenos podataka′ na čitač u vozilu i od tog trenutka može da vrši kontrolu karata. Tom prilikom se u uređaj upišu podaci o vozilu, realno vreme i podaci o liniji i stanici na kojoj je ušlo ovlašćeno lice. Kontrola svake karte, bilo ona povlastica ili karta za pojedinačnu vožnju, (Slika 1) vrši se postavljanjem ′čitača karata′ na kartu. Čitanjem karte podaci se zapisuju u memoriju uređaja. Po obavljenoj kontroli putnika, pre izlaska iz vozila, ovlašćeno lice postavlja ′port za prenos podataka′ na čitač u vozilu i svi podaci iz uređaja se prenesu na računar u vozilu. Nakon prenosa podataka, memorija uređaja se oslobođa za čitanje novih kartica. ZAKLJUČAK Plaćanje karte mobilnim telefonom? – Ne. Mobilna telefonska mreža je prekidna i nepouzdana, a ograničeni kapacitet ne garantuje da će svi zahtevi biti obrađeni za dato vreme. Touch memorija je otporna na elektromagnetne uticaje, otvorene je arhitekture, visoke brzine pristupa, omogućava monitoring kontrole putnika u realnom vremenu i niske je cene. Jednom kupljena karta može se programirati na bilo koji vremenski period i to neograničeni broj puta. Sa uređajem za kontrolu putnika postiže se savremeni postupak kontrole putnika u vozilima JMP. Sa njime se obezbeđuje monitoring kontrole u dispečerskom centru u realnom vremenu. Isplativost ovog IT rešenja je 5-6 godina. Ovo podrazumeva svu potrebnu opremu i softver u svakom vozilu, opremu i softver u dispečerskom centru i opremu i softver za ovlašćena lica kontrole. Treba istaći da ovakva oprema i softver i u vozilima i u dispečerskom centru su takve otvorene arhitekture da omogućavaju i drugom važnom ele10

mentu JMP upravljanje u realnom vremenu, a to je upravljanje vozilima. Ovakvom realizacijom GSP Beograd rešava dva goruća sadašnja problema. LITERATURA /1/ Steven Ornellas, „Remotely collected“, Denbridge Digital, USA, Traffic technology international 1998. /2/ Richard Mucz, „Wireless in vegas, aml“ Wireless Systems, Canada, Traffic technology international 1998. /3/ Srećko Babić, „Pravci razvoja i unapređenje postojećeg sistema naplate putarine u srbiji“, Automatika d.o.o. Institut Mihailo Pupin, Put i saobraćaj 3, Beograd, 2004. INFORMATION TECHNOLOGIES AND PUBLIC TRANSPORT TICKETS IN BELGRADE The cost for production of public transport tiskets system in Belgrade is an average about 30 thousands euros per month. Introducing information technology in domain of tickets sale and tickets control significant costs would be reduced. Also, the usage of information technology for public transport tickets will increase resistance on counterfeit tickets. The public transport tickets in Belgrade should be adopted to that kind of technology identification which is: a) open architecture, b) the costs for reissuing tickets should be zero and c) monitoring passangers control in operating center should be in real time. Changes in traffic and transport are dinamicly and for that all solutions must be based on scalability, reliable communications and high availability of system. Keywords: open architecture, scalability, high availability, monitoring passengers control in operating center in real time.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

MOGUĆNOSTI KORIŠĆENJA GEOTERMALNE BUŠOTINE VS-2/H U VELIKOM SELU ZA BALNEOLOŠKO-REKREATIVNE POTREBE Prof. dr Nenad Đajić Rudarsko-geološki fakultet Beograd Doc. dr Dejan Ivezić Rudarsko-geološki fakultet Beograd Prof. dr Toma Tanasković Rudarsko-geološki fakultet Beograd U radu je prikazana mogućnost korišćenja geotermalne energije za balneološko-rekreativne potrebe. Za geotermalnu bušotinu VS-2/H u Velikom Selu je projektovan sistem nisko temperaturnog grejanja i pripreme tople vode za potrebe banjskog kompleksa. Izvršena je tehnoekonomska analiza predloženog rešenja. Ključne reči: geotermalna energija, nisko temperaturno korišćenje, tehno-ekonomska analiza UVOD Za našu zemlju obnovljivi izvori energije (OIE) imaju poseban značaj, jer raspolažemo povoljnim lokalnim uslovima za njihovo korišćenje. I ako je njihovo istraživanje i korišćenje praktično započeto pre tridesetak godina, nastankom "energetske krize", dosadašnji rezultati jasno pokazuju da, sa razvojem tehnolgija, ti izvori počinju da se ekonomično koriste za različite niskotemperaturne potrebe /1/. Prošle godine Skupština Srbije je usvojila "Strategiju razvoja energetike Republike Srbije do 2015. godine". Tim dokumentom definišu se elementi za utvrđivanje strategije razvoja energetskih sektora Srbije, za period do 2015. godine, shodno čemu su predloženi ekonomski mogući i energetski opravdani prioriteti za usklađivanje rada i razvoja energetskih sektora Srbije, medu kojima se nalazi i prioritet korišćenja obnovljivih izvora energije i energetski efikasnijih tehnologija i uređaja. Usvajanjem Zakona o energetici jula 2004. godine u Srbiji se stvorila sigurna osnova za afirmaciju povlašćenih proizvođača električne energije (član 84 istog Zakona), kao i za uvođenje principa tržišnog poslovanja i konkurencije. Kontakt: prof. dr Nenad Đajić Rudarsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu Đušina 7, 11000 Beograd, Srbija E-mail : djajic@rgf.bg.ac.yu

Agencija za energetsku efikasnost Srbije je već pokrenula realizaciju niza Programa, među kojima je Program podsticanja korišćenja OIE i tehnologija za spregnutu proizvodnju toplote i električne energije, a takođe je zainteresovana i za unapređenje tehničke regulative izradom novih standarda u potrošnji energije uz zakonsku podršku. Agencija je do sada već otpočela realizaciju pojedinih projekata (studija opravdanosti i demonstracionih projekata) vezanih za OIE, korišćenjem posebnog Fonda, koji je u vidu donacije obezbedila EU preko EAR-a. Za Republiku Srbiju geotermalna energija ima poseban značaj jer raspolažemo sa veoma povoljnim uslovima za njeno korišćenje s obzirom na raspoložive potencijale. Poznato je da se Srbija nalazi u zoni povoljnih geotermalnih potencijala i resursa, koja počinje od Mađarske na severu i pruža se preko Makedonije, Grčke i Turske ka jugu i istoku. Međutim sa stanovišta istraživanja, dobijanja i korišćenja geotermalne energije teritorija Srbije se može uslovno podeliti na dve karakteristične oblasti u kojima se poreklo i vrsta geotermalne energije razlikuju /2/. Prva oblast predstavlja područje koje predstavlja deo Panonskog basena, koje obuhvata Vojvodinu, Mačvu, Podunavlje i severno Pomoravlje, koja se karakteriše malom debljinom zemljine kore i radi toga visokim vrednostima podzemnog toplotnog toka (80-110 mW/m2), a na pojedinim lokalitetima i znatno

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

više. Druga oblast koja obuhvata područje centralne Srbije, južno od panonskog basena, karakteriše se većim debljinama zemljine kore (i do 40 km), ali i prisustvom terena pretercijarne i tercijarne magmatske aktivnosti, koji se odlikuju sa veoma visokim vrednostima toplotnog toka, od 100 do 200 mW/m2. Mada se u Srbiji ne vrše još uvek sistematska merenja terestričnog toplotnog toka može se sa sigurnošću proceniti da na najvećem delu teritorije Srbije je moguće očekivati vrednosti znatno više od prosečnih vrednosti za Evropu (60 mW/m2), što jasno ukazuje na znatnu geotermalnu potencijalnost Srbije. Geotermalnu potencijalnost naše zemlje jasno pokazuje i postojanje velikog broja banja i prirodnih izvora sa temperaturama voda većim od 20°C koje po svojim karakteristikama temperature, hemijskog sastava, izdašnosti, mestu i načinu isticanja, kao i na osnovu geološkog sastava, hidrogeoloških i opštih geotermalnih uslova terena njihove okoline ukazuju da na području naše zemlje postoje značajna ležišta i izvorišta geotermalne energije, odnosno da ova teritorija raspolaže značajnim potencijalima geotermalne energije. Ukupne rezerve energije geotermalnog potencijala Srbije su procenjene na oko 600 Mten. Danas se geotermalna energija koristi u poljoprivredi, balneologiji i komunalnoj energetici, u prvom redu za grejanje, sušenje, pripremu tople vode i ostale niskotemperaturne potrebe /2/. Istraživanje geotermalne energije u Vojvodini, a danas i na širem području, organizuje i realizuje NIS-Naftagas, tako da su mnogi podaci, prikupljeni u toku istraživanja i proizvodnje nafte i gasa, korišćeni i za potrebe istraživanja geotermalne energije. Na osnovu dosadašnjih istraživanja geoloških i hidrogeoloških karakteristika stena i fizičko-hemijskih svojstava geotermalnih voda na prostoru Vojvodine izdvojena su četiri hidrogeološka sistema, od kojih je najvažniji prvi hidrogeološki sistem. Prvi hidrogeološki sistem obuhvata sedimente od površine do podine gornjeg ponta. Razvijen je na čitavoj teritoriji Vojvodine izuzev Fruške Gore i Vršačkog brega. Debljina mu se kreće od oko 2.000 m u severnom Banatu do nekoliko stotina i desetina metara u obodnim delovima Panonskog basena. Kolektori su peskovi i šljunkovi razne granulacije i inter-granularne poroznosti a izolatori gline. U ovom sistemu se ne očekuju slojne temperature veće od 120 °C, a temperature na ustima bušotine se kreću u proseku oko 60°C. Dosadašnji rezultati pokazuju maksimalnu izdašnost 28,3 l/s, a 12

najčešće između 6,7 - 13,3 l/s. Mineralizacija voda je 1-9 g/l, najčešće 3-5 g/l. Sadržaj gasa u vodi se kreće od 0,04 do 1,9 m3g/m3v. Ovaj sistem zbog svoje rasprostranjenosti i niske minerali-zacije vode ima najveći značaj. Sistematska istraživanja u Vojvodini su započela 1969 godine kada je izbušena prva hidrogeotermalna bušotina Subotica S-l, a do danas je izbušeno 73 bušotine, ukupne dubine 62,678.6 m, a najčešće dubine od 800 do 1200 m. Najveći broj bušotina je izbušen u Bačkoj (42), Banatu (18) i Sremu (12). Najdublja hidrotermalna buština u Vojvodini od 2,520 m se nalazi u Banatu, kod mesta Vrbice (Vbc-1/H) koja se ne koristi mada ima najtopliju vodu 82oC. Najplića bušotina je 305.5 m i nalazi se u Novom Sadu (NSb-1/H). Pored toga ispitano je 42 negativnih naftno-gasnih bušotina radi utvrđivanja mogućnosti njihovog korišćenja kao geotermalnih bušotina. Bušenjem 73 bušotine, odnosno ispitivanjem 65 pozitivnih hidrotermalnih bušotina geotermalna voda je dobivena iz 73 akvifera (ležišta) od toga 43 pripadaju prvom, 10 drugom, 15 trećem i 5 četvrtom hidrotermalnom sistemu. Dobijene vrednosti geotermskih gradijenata su se kretale od (4.57.5) oC/100 m, pri čemu je najveći geotermski gradijent zabeležen u Sremu u okolini Stare Pazove i iznosi (oko 7.5) oC/100 m. Od tih 115 ispitanih hidrotermalnih, naftnih i gasnih bušotina svega se 24 bušotine koristilo, pri čemu se samo 11 bušotina koristilo kao izvori toplote za zagrevanje objekata. Ukupno instalisani toplotni kapacitet svih izgrađenih geotermalnih sistema je iznosio oko 23 MW, čijim se korišćenjem u 1995 godini uštedelo preko 4000 t mazuta. Međutim od 1990. godine proizvodnja termalnih voda je stalno opadala, zbog stalnog smanjenja korisnika, tako da se danas koriste samo 15 hidrotermalnih sistema. Na do sada izgrađenim hidrogeotermalnim sistemima prosečne vrednosti energetskih parametara su iznosile: protok termalne vode 9,77 l/s, temperature 46,1°C i gasni faktor 0,77 m3g/m3v, odnosno raspoloživi energetski potencijal, uključujući i gas, iznosio je u proseku 1,5 MW. Uzevši u obzir broj izbušenih i ispitanih bušotina na području opštine Kikinda može se reći da je područje Kikinde jedno od najizučenijih područja u Vojvodini u geotermalnom pogledu /3/. Na području opštine Kikinda i u samom gradu izbušeno je preko 200 naftno - gasnih bušotina, te je tako dobijen veoma dobar uvid u geološku građu područja (stratigrafska Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

pripadnost, litološki sastav, prisustvo kolektor stena, itd). Ovome su pretho-dila obimna gravimetrijska i seizmička ispitivanja radi definisanja strukturnih maksimuma, i to u prvom redu radi definisanja strukturnih maksi-muma za potrebe naftno – geoloških istraživanja Vojvodine. Samim tim prilikom istražnih bušenja ispitani su neki interesantni kolektori termomineralnih voda koji su potvrdili potencijalnost područja Kikinde i na geotermalnu energiju, pored nafte i prirodnog gasa. MOGUĆNOSTI KORIŠĆENJA POTENCIJALA GEOTERMALNE BUŠOTINE VS-2/H Razmatranje raspoloživih geotermalnih bušotina na području opštine Kikinda /3/ je ukazalo na mogućnost korišćenja nekih od njih za grejanje i rekreativno balneološke potrebe. Balneologija ili korišćenje geotermalnih voda u tretmanu i lečenju bolesti ima dugu tradiciju u našoj zemlji. U mnogim banjama i lečilištima danas se geotermalna energija intenzivno koristi za rekreativne i balneološke potrebe. Mada to nije čisto energetska potreba, primena geotermalne energije za te svrhe se vrši već hiljadama godina i ima poseban značaj. Međutim zadnjih godina, u banjama su shvatili mogućnosti koje pružaju termalne vode i za energetsko korišćenje, te se ona sve više kompleksno koristi, pored medicinskih i rehabilitacionih potreba, za grejanje objekata, zagrevanje otvorenih i zatvorenih basena, pripremu potrošne tople vode ili klimatizaciju u zavisnosti od temperature termalne vode. U našoj zemlji ovaj vid upotrebe je doživeo najširu primenu jer od izvedenih sistema u Vojvodini za rekreativne i balneološke potrebe se koristi 12 sistema, dok su u centralnoj Srbiji skoro svi izvedeni sistemi vezani za te potrebe. Osnovna namena tih sistema je da obezbede vodu za terapiju pomoću toplote i minerala, medicinske pogodnosti i rekrativne aktivnosti (vežbe, masaža i fitnes). Imajući u vidu balneološka svojstva geotermalne vode iz bušotine VS-2/H u Velikom Selu, njenu pogodnu lokaciju u centru sela i zadovoljavajuće stanje nadzemne instalacije, a uzimajući u obzir i slične projekte u Mađarskoj, ova bušotina predstavlja pogodan slučaj za razradu idejnog rešenja korišćenja geotermalne energije za grejanje i rekreativno-balneološke potrebe. Na osnovu ispitivanja koje je izvršio Institut za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju Srbije 1987 Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

godine zaključeno je da mineralna voda iz bušotine VS-2/H u Banatskom Velikom Selu pripada kategoriji natrijum - hidrokarbonatnih i sulfi-dnih homeotermi. Zbog svojih specifičnih fizičkih i hemijskih osobina ova mineralna voda mogla bi da se koristi u balneoterapijske svrhe, kao dopunsko sredstvo lečenja, u sklopu medicinske rehabilitacije, a kod sledećih oboljenja: A. BOLESTI LOKOMOTORNOG APARATA 1. Zapaljenski reumatizam: • Reumatoidni artritis (faza smirenog zglobnog zapaljenja) • Behterevljeva bolest (početni stadijum) 2. Degenerativni reumatizam: • Artroze • Spondiloze 3. Ekstraartikularni reumatizam: • Fibroziti, • Mioziti, • Panikuliti • Tendiniti. 4. Posledice reume i ratnih ranjavanja 5. Stanja posle preloma kostiju i hirurške intervencije koštano-zglobnom sistemu B. KOŽNE BOLESTI 1. Psorijaza helijoterapije)

(uz

istovremeno

korišćenje

2. Hronični ekcem (deskvamativni stadijum uz korišćenje sunca) Mineralna voda iz bušotine VS-2/H može se koristiti dozirano, kao lekovito sredstvo, isključivo kupanjem, jedino pod nadzorom zdravstvene organizacije - Prirodnog lečilišta ili Centra za lečenje i rehabilitaciju. Iz ovoga proizilazi da je neophodno, ako se želi korišćenje ove mineralne vode, da se obezbede i drugi uslovi koji su predviđeni odgovarajućim zakonskim propisima za korišćenje prirodnih faktora u lekovite svrhe (kadrovi, oprema, građevinski objekti). S obzirom na hemijski sastav analizirane vode ova voda mogla bi da se koristi i za kupanje zdravih ljudi, tj. u rekreativne svrhe, uz prethodnu pripremu, tj. odstranjenje H2S, metana, kao i dovođenje na potrebnu temperaturu određenu propisima za ovu namenu. 13

Karakteristike bušotine VS-2/H u Velikom Selu su temperatura 45°C i protok 11.63 l/s, odnosno snaga 1,01 MW /3/. Dobijena termička snaga je dobijena po metodologiji NIS Naftagas-a koja pretpostavlja temperaturu izlazne vode od 25 °C. Nepostojanje konkretnih projektnih rešenja budućeg banjsko-rekreativnog kompleksa u banatskom Velikom Selu dozvoljava razradu različitih idejnih rešenja korišćenja termičkog potencijala razmatrane bušotine za grejanje i reakreativno-balneološke potrebe. Pri tome treba imati na umu da su i neki drugi lokaliteti na podučju opštine Kikinda interesantni sa stanovišta korišćenja geotermalne energije u ove svrhe, bez obzira da li na njima već postoje geotermalne bušotine (Kikinda „Šumice“) ili ih je neophodno izbušiti (SRC „Jezero“) i da je i na tim lokacijama razumno očekivati geotermalnu vodu sličnih karakteristika.

nepodesna za praktičnu primenu. Zato je predviđen niskotemperaturni sistem grejanja 40/26°C za koji je potrebno koristiti primarni izmenjivač toplote: Qiz = Gv x cp x Δt = 11,63 x 4,187 x (45-28) = 826 kW Ovo rešenje predviđa korišćenje pločastog izmenjivača toplote, sa temperaturnim režimom geotermalne vode na primarnoj strani 45/28°C. Istovremeno na sekundarnoj strani izmenjivača se realizuje 40/26°C. Ovaj temperaturni režim zadovoljava niskotemperaturne potrošače banjskog kompleksa, kao što su ventilacioni sistemi, priprema tople vode, podno grejanje, grejanje bazenske vode i grejanje ventilatorskim konvektorima. Sa potrebnom instalacijom u toplotnoj snazi od 200 W/m2 ovim sistemom bi se mogle zadovoljiti potrebe oko 4.000 m2 prostora koji bi se koristio za banjskorekreativne potrebe.

Specifično toplotno opterećenje do sada izvedenih banjskih kompleksa zavisi od niza faktora, ali pre svega od sadržaja (hotel, balneoterpija, rekreativni sadržaji i sl.) i grejnog sistema koji je predviđen. Za izgrađene banjske komplekse (Prigrevica, Kanjiža, Melenci) specifično toplotno opterećenje iznosi qS = 200 W/m2, uz korišćenje sistema sa niskotemperaturnim režimom rada, tj. u grejnom sistemu se koriste ventilatorski konvektori, podno grejanje, vazdušni grejači ventilacionih sistema sa rekuperatorima toplote koji su prilagođeni korišćenju niskotemperaturnih geotermalnih voda. Ovo toplotno opterećenje se odnosi za uslove spoljne projektne temperature (tS=-18°C) i u tom smislu se može smatrati najvećim potrebnim instalisanim kapacitetom. Za stvarno sagledavanje toplotnih potreba banjskog kompleksa neophodno bi bilo formirati krive toplotnog opterećenja, koje na pogodan način uspostavljaju vezu između spoljašnje temperature, dužine njenog trajanja u toku godine i potrebne toplotne snage.

Odgovarajuća šema toplotno energetskog sistema prikazana je na slici 1. Geotermalnu vodu iz degazatora 1 je moguće i direktno koristiti za terapijske potrebe ali bi se najčešće koristila u kombinaciji sa podhlađenom vodom iz pločastog razmenjivača toplote 2 tako da je u terapeutskim bazenima moguće dobiti geotermalnu lekovitu vodu u temperaturskom opsegu 30-35°C, što se obezbeđuje automatski vođenim ventilima. Niskotemperaturski režim grejanja se ostvaruje preko razmenjivača 2 i smatra se da niskotemperaturni režim rada može da zadovolji celokupne toplotne potrebe objekta u sistemu podnog ili vazdušnog grejanja.

IDEJNO REŠENJE KORIŠĆENJA GEOTERMALNE BUŠOTINE VS-2/H

Potrebna količina geotermalne vode za zadovoljenje grejnih potreba banjskog kompleksa u ovoj varijanti iznosi Gtv=93.784 m3/god, a supstitucija prirodnog gasa iznosi Vg= 230.480 Nm3/god.

Za zadovoljenja banjskih potreba u toplotnoj energiji uz korišćenje geotermalnog potencijala ove bušotine predloženo je rešenje niskotemperaturnog sistema grejanja/3/. Sama bušotina VS-2/H sa temperaturom od 45°C ne bi mogla da obezbedi temperaturu višu od 42°C, a i u tom graničnom slučaju veličina toplo-tnog razmenjivača bi bila skoro 14

U ovoj varijanti koristi se pun kapacitet geotermalne bušotine ali sa temperaturom otpadne termalne vode od 28°C, pa se iz tog razloga ovo rešenje može smatrati energetski nepovoljnim, odnosno dodatnom ugradnjom toplotne pumpe (Varijanta II u /3/) povećala bi se energetska efikasnost, ali uz povećane investicione troškove.

U odnosu na sistem grejanja stambeno poslovnog prostora, banjski kompleks pruža mogućnost dužeg korišćenja geotermalnih voda u toku godine, tako da su gornji podaci dobijeni za 200 dana korišćenja za potrebe grejanja (16 Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

sati korišćenja u toku dana sa faktorom iskorišćenja 0,7). Pored korišćenja u toku zimske sezone, predloženi termoenergetski sistem banjskog kompleksa bi pružao mogućnost korišćenja geotermalne vode i ostalom delu godine (banjsko terapeutske

potrebe, priprema tople vode, hotelske potrebe i sl.) sa nešto manjim iskorišćenjem samog geotermalnog izvora. Koliko bi to prigušenje bilo zavisilo bi od konkretnih potreba i sadržaja banjskog kompleksa.

Grejanje Legenda: 1. Degazator 2. Pločasti izmenjivač toplote 3. Rezervoar 4. Akumulator toplote

Terapijske potrebe i bazeni

40 o 26

2 o

45/28

Granica

Ispust

prijema

45 C 1 Termalna voda o iz bušotine 45 C

Slika 1: Termoenergetski sistem za banjski kompleks

EKONOMSKA ANALIZA Ekonomska analiza izvedena poređenja troškova dve opcije /3/ :

preko

• korišćenja termalne vode (TVt), i • korišćenja konvencionalnog goriva (Tg). Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Troškovi sistema sa konvencionalnim gorivom su „izbegnuti troškovi” u slučaju korišćenja termalne vode. Ove izbegnute troškove možemo posmatrati kao svojevrsne prihode, te tada raspolažemo klasičnom strukturom tokova: prihodi, troškovi i neto novčani tokovi. U projektu korišćenja termalne vode, troškovi 15

alternativnog sistema, sa konvencio-nalnim gorivom, predstavljaju prihode (Pt). Konstruisan je tok razlike troškova: Tg(=Pt) - TVt, tokom pretpostavljenog veka projekta. Kod ovakvog pristupa nije neophodan potpun obuhvat troškova, jer se neki troškovi potiru. Npr, za unutrašnju instalaciju, što je trošak potrošača, ne treba očekivati razlike u zavisnosti od korišćenog oblika energije, te ove investicije nisu ni razmatrane. U analizi po konkretnim bušotinama, odnosno vrstama korišćenja, sledeći ulazni parametri su usvojeni: • vek projekta je 1+20 godina (investiranje i eksploatacija); • alternativni sistem, sa konvencionalnim gorivom, koristi prirodni gas; • analiza je vršena sa stanovišta projekta, odnosno bez ulaženja u specifičnu konstrukciju izvora finansiranja; u ovakvom pristupu kapital ima jednaku cenu, nezavisno od vrste (sopstveni ili pozajmljeni); • diskontna stopa, ili cena kapitala, je u intervalu 6-8,0% godišnje; • novčane vrednosti su iskazane u evrima (€); aktuelne domaće cene prevedene su u evro korišćenjem kursa 1 € = 88,0 dinara; • godišnji troškovi održavanja sistema tokom perioda eksploatacije projektovani su sa stopom od 4,0% na vrednost investicija. Potrebne investicije u sistem pripreme termalne vode posmatrane su dvojako: kao investicioni trošak projekta i, alternativno, kao trošak koji je već ugrađen u aktuelnu cenu termalne vode

koju korisnik plaća isporučiocu. Bez uključivanja investicija u pripremu termalne vode imamo slučaj evaluacije sa stanovišta korisnika, koji ostale investicije finansira sopstvenim sredstvima. Eventualne investicije u povratnu bušotinu nije uključena u naredne proračune. Pri tome je bitno naglasiti da su investicije u bušotinu i opremu najveće u strukturi cene termalne vode. Orijentaciono se može predvideti da bi bušotina oko 1.000 m dubine koštala od 300.000 do 400.000 EUR, a cena nadzemne instalacije za pripremu i transport termalne vode od 100.000 do 120.000 EUR. Cene koje su korišćene za termalnu vodu zasnivaju se na metodologiji koju koristi isporučilac (NIS-Naftagas). Alternativno je razmatrana i varijanta sa uvećanom cenom vode za 50% (22,08 din/m3). Predloženi sistem korišćenja geotermalne energije podrazumeva podno i zidno panelno grejanje, te grejanje bazenske vode i upotrebu ventilatorskih konvektora. S obzirom da je u ovoj varijanti ovo jedini sistem grejanja, koji bi trebalo da zadovolji potrebe oko 4.000 m2 prostora namenjenog balneološkim i rekreativnim potrebama, neophodno je konstatovati povećan trošak investicije u izgradnju same grejne instalacije, dodatnu toplotnu izolacije objekta i specifičnih arhitektonskih rešenja kojima se omogućuje takav sistem grejanja. Ovi podaci nisu uzeti u obzir pri ekonomskoj analizi, ali bi se o njima moralo voditi računa u detaljnijoj analizi. Projektovani naturalni i finansijski tokovi razmatrane varijante sinteti-zovano su prikazani u Tabeli 1.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

jm Cene Termalna voda din/m3 Prirodni gas din/m3 Električna energija din/kWh Kurs evra (€) din Cene u evrima Termalna voda €/m3 Prirodni gas €/m3 Električna energija €/kWh A: Sistem sa termalnom vodom Investicije € Investicije u pripremu termalne vode € Inbvesticije u sistem sa termalnom vodom € Investicije u vršni kotao € Druge investicije € Utrošci Potrošnja termalne vode m3 / god Potrošnja goriva za vršno opterećenje - gas m3 / god Potrošnja električne energije kWh / god Operativni troškovi €/god B: Alternativni sistem - prirodni gas Investicije € Potrošnja prirodnog gasa m3 / god Troškovi prirodnog gasa € / god Troškovi održavanja € Pokazatelji evaluacije projekta, razlika: B ("prihod") - A

Investicije Operativni troškovi Sadašnja vrednost projekta - za diskontnu stopu 6,0% - za diskontnu stopu 8,0% Interna stopa prinosa (IRR) Period povraćaja investicije Cena geotermalne vode 22,08 din/m3 Operativni troškovi Sadašnja vrednost projekta - za diskontnu stopu 6,0% - za diskontnu stopu 8,0% Interna stopa prinosa (IRR) Period povraćaja investicije

Iznos 14,34 20,00 3,52 88,00 0,16 0,23 0,04 78.403 0 78.403 0 0 93.784 0 0 18.419 25.000 230.930 52.484 1.000

€ €/god

Koeficijent iskorišćenja 0,7 0,5 -53.403 -53.403 35.065 24.436

€ € % god

329.051 269.328 65,66% 1.4

214.038 172.701 45,73% 2.5

€/god

26,859

18,575

€ € % god

240,256 194,727 50.28% 2

150,613 119,415 34.69% 3

Tabela 1: Korišćenje termalne vode za balneološko-rekreativne potrebe

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

S obzirom da se radi o banjsko-rekreativnom kompleksu korišćenje u toku godine je duže nego kod sistema grejanja i pripreme sanitarne tople vode u klasičnom stambeno - poslovnom prostoru. Analiza je sprovedena sa pretpostavljenih 200 dana korišćenja kapaciteta (16 sati/dan) i različitim faktorima iskorišćenja (0,5 i 0,7). Pri tome nije uzeta u obzir potrošnja termalne vode tokom leta, jer ona zavisi od broja bazena i kada u centru, čime bi se povećao stepen iskorišćenosti bušotine tokom godine. Potrebna količina geotermalne vode za zadovoljenje pretpostavljenih potreba iznosi 66,8 – 93,8 hiljada m3 godišnje i supstituiše potrošnju od 165 - 231 hiljada m3 prirodnog gasa. ZAKLJUČAK Rezultati ukazuju da je predložena varijanta korišćenje termalne vode za rekrativnobalneološke, uz sadašnje uslove, rentabilan projekat. Šta više ni porast cene geotermalne vode od preko 50% ne utiče bitno na promenu rentabilnosti. Međutim, pored već navedenih činjenica vezanih za specifično skuplju investiciju u sam objekat zbog niskotemperaturnog grejanja, neophodno je naglasiti da prethodna analiza nije uključila troškove ekološki potpuno zadovoljavajućeg rešenja tretmana iskorišćenih geotermalnih voda (reinjektiranje), što bi moglo ozbiljno da utiče na isplativost celog projekta.

LITERATURA /1/ Đajić N., Energija za održivi monografija, RGF, Beograd, 2003.

svet,

/2/ Soleša M., Đajić N., Parađanin Lj., Proizvodnja i korišćenje geotermalne energije, RGF, Beograd, 1995. /3/ Studija sa idejnim rešenjem mogućnosti korišćenja geotermalne energije na području opštine Kikinda, Centar za energetiku, RGF, Beograd, 2006. POSSIBILITY FOR UTILIZATION OF GEOTHERMAL BOREHOLE VS-2/H FOR BALNEOLOGY AND RECREATION PURPOSES IN VELIKO SELO Possibility of geothermal energy utilization for balneology and recreation purposes is presented in this paper. For single geothermal borehole VS-2/H in Veliko Selo, low temperature heating and sanitary hot water preparation system for spa center is designed. Techno-economic analysis of proposed solution was done. Key words: geothermal energy, low temperature utilization, techno-economic analysis

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

UPOREDNA ANALIZA ČVRSTOĆE VARIJANTNIH KONSTRUKCIONIH REŠENJA DONJE GRADNJE ROTORNOG BAGERA KRUPP C – 700 S Prof. dr Srđan Bošnjak Mašinski fakultet Beograd As. mr Aleksandar Simonović Mašinski fakultet Beograd Prof. dr Zoran Petković Mašinski fakultet Beograd Doc. dr Nenad Zrnić Mašinski fakultet Beograd Rotorni bageri čine okosnicu sistema mehanizacije površinskih kopova. Zbog ekstremno teških uslova eksploatacije, relativno često dolazi do otkaza elemenata noseće konstrukcije (plastične deformacije, prsline, pukotine, lomovi). Zastoji izazvani pomenutim otkazima se izrazito negativno odražavaju na proces proizvodnje uglja. U radu su prikazani izgledi karakterističnih prslina strukture donje gradnje bagera KRUPP C – 700 S (Polje B –“Kolubara – Površinski kopovi”). Potom je izložen postupak proračuna strukture donje gradnje, čiju osnovu čine dve etape: formiranje konačnoelementnih modela i analiza opterećenja. Analizirana su tri konstrukciona rešenja strukture donje gradnje – originalno (KRUPP), rešenje nakon rekonstrukcije izvedene 2003. godine (RGF) i rešenje koje je dao Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu. Na osnovu uporedne analize dobijenih rezultata zaključeno je da konstrukciono rešenje Mašinskog fakulteta daje znatno niža i ujednačenija polja pomeranja i napona, što nije slučaj sa ostalim analiziranim rešenjima. O valjanosti pristupa problemu i uspešnosti tog rešenja uverljivo svedoči činjenica da, nakon izvršene rekonstrukcije, nisu konstatovani bilo kakvi defekti strukture donje gradnje. Ključne reči: rotorni bager, donja gradnja, čvrstoća UVOD Prirodnu težnju za stalnim unapređivanjem performansi rotornih bagera, prvenstveno kapaciteta, nije uvek u dovoljnoj meri pratila odgovarajuća teorijska podrška i postupci proračuna. O tome svedoče i relativno česti otkazi pomenutih mašina na površinskim kopovima u Srbiji. Po svojoj funkcionalnosti i dimenzijama, rotorni bageri, slika 1, pripadaju klasi najsloženijih i najvećih rudarskih mašina. Donja gradnja predstavlja vitalni deo strukture rotornog bagera. Ona, posredstvom radiaksijalnog ležaja, prima celokupno opterećenje

Kontakt: prof. dr Srđan Bošnjak Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu Kraljice Marije br. 16, 11120 Beograd, Srbija E- mail: sbosnjak@mas.bg.ac.yu

Slika 1./7/: Glavni delovi rotornog bagera: 1 – strela rotora; 2 – gornja gradnja sa protivtegom; 3 – donja gradnja; 4 – gusenični mehanizam za kretanje; 5 – odložna traka

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

gornje gradnje i prenosi ga na gusenični mehanizam za kretanje. Rotorni bager KRUPP C – 700 S, slika 2, pušten je u eksploataciju 1987. godine na površinskom kopu “Tamnava – Istočno polje”. Oslanjanje donje gradnje na gusenični mehanizam za kretanje ostvareno je u četiri tačke, odgovarajućim cilindričnim zglobovima. Konstrukciono rešenje oslanjanja donje gradnje onemogućava prilagođavanje guseničnog mehanizma planumu, odnosno transportnoj trasi. Negativni efekti ovakve koncepcije oslanjanja donje gradnje naročito su izraženi pri radu bagera na krutim podlogama – ugljenim etažama. U ekstremnim situacijama, zbog loše pripreme planuma, donja gradnja može da se oslani u tri tačke koje definišu trenutnu ravan oslanjanja. Osim toga, tokom procesa otkopavanja uočene su i pojave naizmeničnih promena tačaka oslanjanja. Svi ovi nedostaci koncepcije oslanjanja donje gradnje, kao i način upravljanja guseničnim mehanizmom pri kretanju u krivini, dovode do nedopustivo visokih naponskih stanja i pojave prslina.

Slika 2 : Rotorni bager KRUPP C – 700S (“Kolubara – Površinski kopovi”)

Zbog pojave prslina u strukturi donje gradnje, izvršena je rekonstrukcija (2003. godine), koja, međutim, nije dala očekivane rezultate. Naprotiv, u vrlo kratkom periodu eksploatacije nakon izvršene rekonstrukcije, došlo je do pojave novih prslina, lociranih na elementima originalne strukture, slika 3, i novougrađenim elementima, slika 4.

Slika 4: Prslina na vertikalnom limu

Nakon rekonstrukcije izvedene na osnovu projekta Mašinskog fakulteta Univeziteta u Beogradu /6/, nije uočena pojava novih prslina u strukturi donje gradnje. Suptilna analiza spoljašnjeg opterećenja u različitim režimima rada, uz odgovarajuću softversku podršku, omogućila je da se uz relativno malu masu novougrađenih elemenata – 800 kg, manje od 2 % mase originalne strukture donje gradnje – ostvari pouzdan rad mašine. Poređenja radi, masa strukturnih elemenata, ugrađenih u toku rekonstrukcije obavljene 2003. godine, iznosi ≈ 5000 kg, a naponsko stanje je, pri tome, pogoršano u odnosu na originalno rešenje. U nastavku rada izložena je uporedna analiza rešenja originalne strukture donje gradnje (Varijanta 1 – KRUPP), strukture donje gradnje rekonstruisane 2003. godine (Varijanta 2 – RGF) i strukture donje gradnje rekonstruisane prema projektu Mašinskog fakulteta Univeziteta u Beogradu /6/ (Varijanta 3 – MF). MODEL ORIGINALNE STRUKTURE DONJE GRADNJE – VARIJANTA 1 (KRUPP) Strukturu donje gradnje, slika 5, čine dva osnovna poddomena: • cilindrični nosač na koji se, posredstvom radiaksijalnog ležaja, oslanja gornja gradnja; • četiri limena I nosača koji povezuju cilindrični nosač sa nosačima gusenica.

Slika 3: Prslina na gornjoj ploči donje gradnje

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Slika 5: 3 D model donje gradnje sa nosačima gusenica – Varijanta 1 Slika 7: Ojačanja strukture donja gradnje – RGF

3 D model donje gradnje sa nosačima gusenica, slika 5, predstavlja kontinuum za formiranje konačnoelementnog modela, slika 6.

Izgled 3D modela varijante 2 strukture donje gradnje prikazan je na slici 8.

Slika 6: Detalj konačnoelementne mreže

Slika 8: 3D model strukture donje gradnje – Varijanta 2

MODEL DONJE GRADNJE – VARIJANTA 2 (RGF) Rekonstrukcijom donje gradnje, obavljenom 2003. godine, obuhvaćeni su limeni I nosači i deo cilindrične forme strukture donje gradnje. Ugradnjom vertikalnih limova sa spoljašnje i unutrašnje strane, limeni I nosači su postali zatvoreni (kutijasti) nosači znatno veće krutosti, dok je ugradnjom odgovarajućih vertikalnih limova ojačan cilindrični nosač donje gradnje, slika 7.

MODEL DONJE GRADNJE – VARIJANTA 3 (MF) Rekonstrukcijom izvedenom prema projektu /6/ obuhvaćene su zone ulaska limenih I nosača u strukturu cilindričnog nosača – zone A, B, C i D, slike 9 i 10.

Slika 9: Zone rekonstrukcije Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Analizom opterećenja obuhvaćeni su uticaji: • stalnog opterećenja, • težine transportovanog materijala, • težine kore, • opterećenja usled zagušenja levka, • opterećenja od dejstva vetra, • opterećenja usled nagiba, • otpora rezanja, Slika 10: Strukturni elementi ugrađeni prema /6/

Izgled 3D modela varijante 3 strukture donje gradnje prikazan je na slikama 11 i 12.

• bočnog otpora rezanja, • opterećenja pri blokiranju jedne gusenice i • opterećenja koja nastaju prilikom delimičnog naleganja rotora. Opterećenje gornje gradnje, koje se posredstvom radiaksijalnog ležaja prenosi na donju gradnju, identifikovano je za tri karakteristična položaja strele rotora i odložne strele: • položaj 1 – strela rotora u dubinskom položaju, odložna strela u dubinskom položaju, nezakrenuta, slika 13, Z

α=-22,6° A

β = -4,6° B X

Slika 11: 3D model strukture donje gradnje – Varijanta 3 (pogled odozgo)

R B

A X Kotrljajna staza radiaksijalnog ležaja

Slika 13: Konfiguracija nadgradnje u položaju 1

Slika 12: 3D model strukture donje gradnje – Varijanta 3 (pogled odozdo)

• položaj 2 – strela rotora horizontalna, odložna strela u dubinskom položaju, zakrenuta za ugao γ = 111,5° u odnosu na pravac –OX, slika 14 i

ANALIZA SPOLJAŠNJEG OPTEREĆENJA STRUKTURE DONJE GRADNJE Analiza naponsko – deformacionog stanja varijantnih rešenja strukture donje gradnje izvedena je saglasno odredbama normi „Berechnungsgrundlagen für Großgeräte in Tagebauen “ (Norme BG 60), prema kojima je razmatrani bager i projektovan. 22

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

β = -4,6°

B X

β = -4,6°

R B

γ=

A X

-111,5°

Kotrljajna staza radiaksijalnog ležaja

Slika 15: Konfiguracija nadgradnje u položaju 3

Identifikacija opterećenja izazvanog otporom kopanja izvedena je na dva načina:

R B O A

Kotrljajna staza radiaksijalnog ležaja

Slika 14: Konfiguracija nadgradnje u položaju 2

•

položaj 3 – strela rotora horizontalna, odložna strela u dubinskom položaju, nezakrenuta, slika 15.

• primenom odredbi Normi BG 60 i • primenom originalnog softvera (RADBAG), na modelu zahvatnog uređaja koji obuhvata sve relevantne konstrukcione parametre i parametre režima rada bagera, slike 16 i 17.

Slika 16 /1,5/: – Kinematički model zahvatnog uređaja rotornog bagera: OXYZ – nepokretni koordinatni sistem (osa OY predstavlja osu obrtanja nadgradnje bagera), C - rastojanje zglobne veze strele sa nadgradnjom od ose OY, Ls - dužina strele, E - ekscentricitet rotora u horizontalnoj ravni, d - ekscentricitet rotora u vertikalnoj ravni, α - ugao nagiba strele rotora u odnosu na horizontalu, φ - ugao obrtanja nadgradnje bagera, ψ - ugao koji definiše položaj kofice na rotoru, ε - ugao nagiba rotora u horizontalnoj ravni i ν - ugao nagiba rotora u vertikalnoj ravni

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

-220 -200 -180 -160 -140 -120 -100 -80

Fxr [kN] Fyr [kN] Fzr [kN]

-60 -40 -20 -70

-60

-51

ϕ[ ] -44

-37

-31

-26

-20

-15

-10

-5

0 20 40 60 80

(a) -1100 -1050

Mzr [kNm]

-1000 -950 -900 -850 -800 -750 -700 -650 -600 -550 -500 -450 -400 -350

ϕ[ ]

-300 -70 -63 -56 -51 -46 -41 -36 -32 -28 -24 -21 -17 -13 -10 -7

-3

11 14 18 22 25 29 33 37 42 47 52 58 65

(b) Slika 17: Dijagrami promene opterećenja izazvanog otporom kopanja, redukovanog na vrh strele rotora; (a) sile; (b) obrtni moment rotora

Maksimalni intenzitet pogonske sile guseničnog kretača merodavan je za proračun čvrtsoće strukture donje gradnje pri zaokretanju bagera sa jednom blokiranom gusenicom, slika 18. Izračunava se na osnovu instalisane snage motora pogona kretača, uzimajući u obzir i odgovarajući koeficijent preopterećenja.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

R B

X Kotrljajna staza radiaksijalnog ležaja

F P,M

Slika 18: Proračunska shema za određivanje maksimalne sile guseničnog kretača

Slučajevi opterećenja Saglasno odredbama Normi BG 60, analiza naponsko – deformacionog stanja varijantnih rešenja strukture donje gradnje izvršena je za:

vnog momenta opterećenja, definisanih u odnosu na koordinatni sistem vezan za strukturu donje gradnje, slika 19, dati su u tabeli 1.

• slučaj opterećenja H – bager u radu, tri slučaja opterećenja, • slučaj opterećenja HZ – bager u radu, tri slučaja opterećenja i • slučaj opterećenja HZS – bager u radu, jedan slučaj opterećenja, što čini ukupno sedam slučajeva opterećenja. Podaci o koordinatama glavnog vektora i glaSlučaj opterećenja

Slika 19: Globalni sistem referencije FZ

kNm

I–H

-375,0

-65,9

-3958,8

4441,8

-7380,8

984,9

II – H

0,0

440,0

-3958,8

-5462,6

6315,9

1546,9

III – H

-375,0

-65,9

-3958,8

4441,8

-7380,8

1400,5

IV – HZ

-414,3

-98,9

-4098,7

4879,4

-10307,1

1429,1

V – HZ

39,3

473,9

-4098,7

-6082,9

9242,7

1991,1

VI – HZ

-414,3

-98,9

-4098,7

4879,4

-10307,1

2600,0

VII – HZS

-414,3

0,0

-3749,6

4304,3

-3133,1

-603,3

Napomena: U VII slučaju opterećenja na nosač gusenice deluje i maksimalna pogonska sila guseničnog kretača FP,M = 1692,9 kN , u pravcu ose X Tabela 1: Opterećenja strukture gornje gradnje

NAPONSKO – DEFORMACIONO STANJE STRUKTURE DONJE GRADNJE Identifikacija pomeranja i naponskog stanja varijantnih konstrukcionih rešenja strukture donje gradnje izvrše-na je primenom metode konačnih elemenata.

iznosi 10,5 mm. Da bi se jasnije sagledala priroda pomeranja, na slikama 21, 22 i 23 prikazani su izgledi deformisane strukture donje gradnje u globalnim ravnima XY, YZ i XZ.

Varijanta 1 – KRUPP Maksimalne vrednosti pomeranja i napona javljaju se u VII slučaju opterećenja. Aksonometrijski izgled deformisane strukture donje gradnje (faktor uvećanja deformacija 100) prikazan je na slici 20. Najveće pomeranje Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Slika 20: Polje pomeranja

Slika 21: Pomeranja u ravni XY

Slučaj opterećenja

σdop

27,0

29,7

1,10

30,0

35,1

1,17

HZS

33,0

55,0

1,67

σu,max

kN/cm2

σu,max / σdop

Tabela 2: Referentne vrednosti napona za varijantu 1

Na osnovu rezultata konačnoelementne analize prezentiranih u tabeli 2, zaključuje se da: • originalna struktura donje gradnje ne zadovoljava kriterijum čvrstoće ni u jednom od razmatranih slučajeva opterećenja; Slika 22: Pomeranja u ravni YZ

• maksimalna vrednost uniaksijalnog napona u slučaju opterećenja HZS je za 67 % veća od dopuštene vrednosti napona, odnosno veća je od minimalne tablične vrednosti zatezne čvrstoće, koja za čelik S355J2G3 i debljine lima od 3 mm do 100 mm iznosi 49,0 kN/cm2 (JUS EN 10025/2003). Varijanta 2 – RGF

Slika 23: Pomeranja u ravni XZ

Najveće vrednosti uniaksijalnog napona, određenog prema hipotezi najvećeg deformacionog rada na promeni oblika (hipoteza Huber, Hencky, von Mises), javljaju se na donjoj ploči u zoni ulaska limenih I nosača u strukturu cilindričnog nosača i iznose 55,0 kN/cm2 na gornjoj površini, slika 24, odnosno, 51,7 kN/cm2 na donjoj površini, slika 25.

Najveće pomeranje javlja se u VII slučaju opterećenja i iznosi 10,5 mm. Najveće vrednosti uniaksijalnog napona (hipoteza Huber, Hencky, von Mises) javljaju se na donjoj ploči u zoni ulaska limenih I nosača u strukturu cilindričnog nosača i iznose 45,3 kN/cm2 na gornjoj površini, slika 26, odnosno, 51,7 kN/cm2 na donjoj površini, slika 27.

Slika 26: Detalj polja uniaksijalnih napona na gornjoj površini donje ploče Slika 24: Detalj polja uniaksijalnih napona na gornjoj površini donje ploče

Slika 25: Detalj polja uniaksijalnih napona na donjoj površini donje ploče

Podaci o dopuštenim i maksimalnim vrednostima uniaksijalnih napona za slučajeve opterećenja H, HZ i HZS, dati su u tabeli 2. 26

Slika 27: Detalj polja uniaksijalnih napona na donjoj površini donje ploče

Podaci o dopuštenim i maksimalnim vrednostima uniaksijalnih napona za slučajeve opterećenja H, HZ i HZS, dati su u tabeli 3. Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Slučaj opterećenja

σdop

σu,max / σdop

Slučaj opterećenja

σdop

27,0

46,3

1,70

27,0

19,0

0,70

30,0

53,8

1,79

30,0

20,5

0,68

HZS

33,0

44,2

1,34

HZS

33,0

25,9

0,79

σu,max 2

kN/cm

σu,max

σu,max / σdop

kN/cm2

Tabela 3: Referentne vrednosti napona za varijantu 2

Tabela 4: Referentne vrednosti napona za varijantu 3

Na osnovu rezultata konačnoelementne analize koji su prezentirani u tabeli 3, zaključuje se da:

Na osnovu rezultata prezentiranih u tabeli 4, zaključuje se da varijanta 3 strukture donje gradnje zadovoljava kriterijum čvrstoće u svim razmatranim slučajevima opterećenja.

• varijanta 2 strukture donje gradnje ne zadovoljava kriterijum čvrstoće ni u jednom od razmatranih slučajeva opterećenja; • maksimalna vrednost uniaksijalnog napona u slučaju opterećenja HZ je za 79 % veća od dopuštene vrednosti napona, odnosno veća je od minimalne tablične vrednosti zatezne čvrstoće, koja za čelik S355J2G3. Varijanta 3 – MF /6/ Najveće pomeranje javlja se u VII slučaju opterećenja i iznosi 7,5 mm. Najveće vrednosti uniaksijalnog napona (hipoteza Huber, Hencky, von Mises) javljaju se na donjoj ploči u zoni ulaska limenih I nosača u strukturu cilindričnog nosača i iznose 21,8 kN/cm2 na gornjoj površini, slika 28, odnosno, 25,9 kN/cm2 na donjoj površini, slika 29.

ZAKLJUČAK Konačnoelementna analiza, pri istim konturnim uslovima i opterećenju, izvedena je za: • originalnu strukturu donje gradnje (KRUPP – varijanta 1), • strukturu donje gradnje nakon rekonstrukcije obavljene 2003. godine (RGF – varijanta 2) i • strukturu donje gradnje rekonstruisanu prema /6/ (MF – varijanta 3). Uporedni prikaz rezultata proračuna za slučajeve opterećenja H, HZ i HZS, dat je u tabelama 5, 6 i 7, respektivno. σu,max

Konstrukciono rešenje

kN/cm2

KRUPP (Varijanta 1)

29,7

1,10

RGF (Varijanta 2)

46,3

1,70

MF (Varijanta 3)

19,0

0,70

σu,max / σdop

Tabela 5: Slučaj opterećenja H Slika 28: Detalj polja uniaksijalnih napona na gornjoj površini donje ploče

σu,max

Konstrukciono rešenje

kN/cm

KRUPP (Varijanta 1)

35,1

1,17

RGF (Varijanta 2)

53,8

1,79

MF (Varijanta 3)

20,5

0,68

σu,max / σdop

Tabela 6: Slučaj opterećenja HZ

Slika 29: Detalj polja uniaksijalnih napona na donjoj površini donje ploče

Podaci o dopuštenim i maksimalnim vrednostima uniaksijalnih napona za slučajeve opterećenja H, HZ i HZS, dati su u tabeli 4. Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

σu,max

Konstrukciono rešenje

kN/cm2

KRUPP (Varijanta 1)

55,0

1,67

RGF (Varijanta 2)

44,2

1,34

MF (Varijanta 3)

25,9

0,79

σu,max / σdop

Tabela 7: Slučaj opterećenja HZS

processes of bucket wheel excavators, Proceedings 5th MATHMOD, ARGESIM REPORT, edited by I. Troch and F. Breitenecker, pp. 4.1–4.10, ARGESIM Verlag, Vienna, 2006.

Na osnovu rezultata konačnoelementne analize i podataka prezentiranih u tabelama 5, 6 i 7, zaključuje se da se primenom rešenja datog u /6/ (MF – varijanta 3) ostvaruju sledeći efekti: •

značajno niži nivo naponskih stanja i

•

znatno blaža promena polja deformacija u kritičnim zonama.

Ugradnjom odgovarajućih elemenata u zoni veze limenih I nosača i cilindričnog nosača izvršena je dislokacija zone koncentracije napona i pojave prslina i ostvareno ujednačeno polje napona i deformacija. Istovremeno, ugradnja ojačanja gornje i donje ploče ne ugrožava mogućnost obavljanja uobičajenih remontnih operacija – na primer, zamenu radiaksijalnog ležaja nadgradnje. Ovaj rad predstavlja deo istraživanja na projektu TR 6368 finansiranog od strane Ministarstva nauke i zaštite životne sredine.

LITERATURA

/6/ Bošnjak, S., Petković, Z., Simonović, A., Zrnić, N.: Projekat sanacije i rekonstrukcije donje gradnje rotornog bagera KRUPP C – 700 S, Beograd, 2006. /7/

Durst, W., Vogt, W., Bucket Wheel Excavators, Trans Tech Pub., ClausthalZellerfeld, 1989

/8/ Rasper, L.: Der Sshaufelradbagger als Gewinnungsgerat, Trans Tech Publications, Clausthal, 1973. COMPARATIVE ANALYSIS OF STRENGTH FOR VARIANT STRUCTURAL SOLUTIONS OF LOWER STRUCTURE FOR BUCKET WHEEL EXCAVATOR KRUPP – C-700 S

/4/ Bošnjak, S., Petković, Z., Matejić, P., Zrnić, N., Gašić, V.: Rotorni bageri i pretovarni mostovi za ugalj – problemi čvrstoće u eksploataciji, Energija, Godina IV, Broj 2, pp. 095 – 100, Savez energetičara, Beograd, 2005.

Bucket wheel excavators are the most important part in the mechanization system of open pits. Due to their extremely heavy conditions of operation failures in elements of supporting structure (plastic deformations, cracks, and fractures) are relatively frequent. Downtime caused by mentioned failures is reflecting in the low efficiency in the process of coal digging. The paper discusses the characteristic cracks of lower structure for excavator KRUPP C – 700 S (Field B – “Kolubara – Open pit”). Subsequently is exposed calculation procedure of lower structure, whose basis is consisting from two stages: set up of finite element model and analysis of analysis of loads. Three structural solutions of lower structure are analyzed – original (KRUPP), solution after reconstruction done by Faculty of Mining, and finally, solution done by the Faculty of Mechanical Engineering in Belgrade. Based on comparative analysis of gained results it is conclusive that solution done by FME in Belgrade gives significantly lower and equable field of deformations and stresses comparing with other two solutions. Verification of the presented procedure is clearly confirmed by the fact that after the reconstruction no defects in lower structure are recognized.

/5/ Bošnjak, S., Petković, Z., Zrnić, N., Petrić, S.: Mathematical modeling of dynamic

Key words: bucket wheel excavator, lower structure, strength

/1/ Bošnjak, S., Petković, Z., Jovković, M., Simulation of Bucket Wheel Excavator and Trencher Load Caused by Excavation Resistance Force, Proc. 16 th International Conference on Material Flow, Machines and Devices in Industry, Belgrade, 2000, Faculty of Mechanical Engineering, 1–203 – 1–207 /2/ Bošnjak S., Jovković M.: Kinematics and cutting geometry of bucket wheel excavators, Proc. of the International Scientific conference ”Heavy Machinery”, pp. A.15-A.18, Faculty of Mechanical Engineering Kraljevo, Kraljevo, 2002. /3/ Bošnjak, S., Jovković, M.: The choice of indicator of force resisting excavation, Proc. of the 17th International Conference on Material Handling and Warehousing, Faculty of Mechanical Engineering, pp. 1.8 – 1.12, Belgrade, 2002.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

METODOLOGIJA PRIMENE ZAVARIVANJA U ODRŽAVANJU Mr Aleksandar Marić, dipl.inž.maš. Fakultet za industrijski menadžment, Kruševac Sava Đurić, dipl.inž.maš. Institut IMK „14.oktobar“, Kruševac Mr Predrag Dašić, dipl.inž.maš., Viša tehničko tehnološka škola, Kruševac Zavarivanje i srodne tehnologije imaju veliku primenu u revitalizaciji pohabanih i oštećenih delova u različitim oblastima, donoseći pri tome velike uštede. U radu je dat prikaz jedne od mogućih metodologija primene ovih tehnologija za popravku oštećenih delova i konstrukcija. Primena ove metodologije u konkretnim uslovima dala je pozitivne rezultate i stoga može poslužiti kao model za primenu zavarivanja u održavanju. Ključne reči: revitalizacija, zavarivanje, lemljenje, metodologija UVOD Ogroman broj mehanizama, mašina, uređaja, opreme i postrojenja u svetu radi i bez njih se ne može zamisliti život savremenog čoveka. Njihovi delovi se kreću, rade, troše i oštećuju. Izloženi su međusobnom uticaju i uticaju radne sredine. Pod uticajem trenja, abrazije, erozije, frikcije, visoke ili niske temperature, korozije, kavitacije, visokog pritiska, udara itd, dolazi do njihovog oštećenja. Sve izraženije trošenje i trajno smanjenje svetskih resursa u pogledu materijala i energije navodi na potrebu za njihovim ekonomskim i racionalnim korišćenjem. To navodi na potrebu da se uz minimalan utrošak materijala i energije oštećene konstrukcije vraćaju u život. Umesto novih delova svrsishodno je korišćenje postojećih oštećenih delova kojima se uz primenu odgovarajućih tehnoloških osobina vraćaju prvobitne dimenzije, kvalitet i funkcionalne osobine. Uz relativno mala ulaganja postižu se ogromne uštede. ovo je posebno izraženo kod delova i postrojenja velike mase i dimenzija za čiju izradu je potrebno utrošiti velike količine materijal. Od primenjivanih tehnologija poseban značaj imaju zavarivanje i srodne tehnologije: zavarivanje, navarivanje, lemljenje, plakiranje, metalizacija, plastificiranje, oblaganje itd. Savremena tehnološka filozofija u svetu podrazumeva i smatra da nema potrebe da se baci istrošen

ili pohabani deo. Za 10 do 20 % od vrednosti novog dela, najčešće, uz primenu odgovarajućih tehnologija moguće je revitalizovati postojeći deo, vratiti mu funkciju i vratiti ga u eksploataciju. Savremene tehnologije, materijali i oprema garantuju kvalitet i duže trajanje revitalizovanog dela, ponekad 100 do 900 % u odnosu na novi deo [2]. Na ovaj način postižu se višestruki efekti: • postižu se uštede čak i do 80-90 % u odnosu na vrednost nabavke novog dela; • često revitalizovani, kritični deo, traje i nekoliko puta od novo nabavljenog dela; • povećava se pouzdanost mašina i sklopova; • zastoji u eksploataciji se svode na minimum; • smanjuju se nepotrebne velike zalihe rezervnih delova. METODOLOGIJA REVITALIZACIJE DELOVA NAVARIVANJEM Pod uticajem različitih spoljnih faktora u toku eksploatacije mašina, uređaja, opreme i postrojenja dolazi do habanja, oštećenja ili uništenja njihovih delova i sklopova. Uzroci nastanka oštećenja mogu se podeliti u dve osnovne grupe, i to mogu biti: Primarni uzroci u koje spadaju: • abrazija

Kontakt: mr Aleksandar Marić Fakultet za industrijski menadžment JNA 63, 37 000 Kruševac, Srbija E-mail : smaric@ptt.yu

• pritisak • udarci

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Sekundarni uzroci u koje spadaju: • korozija • toplota • erozija • kavitacija Pohabani ili oštećeni delovi mogu se zameniti novim rezervnim delovima ili revitalizovanim postojećim delovima. U cilju što efikasnijeg, bržeg i jeftinijeg vraćanja u funkciju mašina i uređaja razvijene su čitave teorije i modeli organizacije slu`bi održavanja. Razmotraju se svi faktori i mogućnosti koji mogu doprineti povećanju pouzdanosti sistema, uz minimalne zastoje i efikasnu zamenu oštećenih delova. Današnja saznanja i svetska iskustva pokzuju da je revitalizacija otećenih delova ima potpunu tehnoekonomsku opravdanost u odnosu na zamenu novim delovima, jer se na taj način smanjuju potrebe za stokovima rezervnih delova, skraćuje vreme zastoja, a troškovi višestruko snižavaju.

UTRZ : UTD = 1: 5 - 1: 50 i više [2]. Zahvaljujući razvoju novih materijala, tehnologija i opreme, često, radni vek revitalizovanih delova bude duži od radnog veka novih delova. Ovo potvrđuju iskustva mnogih firmi koje se bave reparacijom u svetu i u zemlji (E+C, ICI Beograd, IMK “14.oktobar” AD Kruševac, “Avalon partners” Beograd, Zavod za zavarivanje Beograd itd). Zbog ovoga je potpuno opravdana potreba za definisanjem redosleda aktivnosti, algoritma, odnosno modela efikasne revitalizacije oštećenih delova i vraćanje u funkciju opreme u veoma kratkom roku, uz svođenje na minimum vremena zastoja, snižavanje troškova održavanja i obezbeđenjenje pouzdanosti sistema. Na Slici 1. je dat grafički prikaz predloženog modela izvođenja reparacije delova zavarivanjem i navarivanjem koji je proveren i u praksi. DEMONTAŽA I DEFEKTAŽA

Na primer, uporedne analize troškova koje je sprovela firma "Castolin+Eutectic" pokazuju da je veoma isplativa revitalizacija delova [2].

DONOŠENJE ODLUKE

Ako se uporede troškovi revitalizacije i ugradnje oštećenih delova:

DEFINISANJE TEHNOLOŠKOG POSTUPKA

UTRZ=Tdr+Tdm+Tzr+Te gde su,

IZVOĐENJE REPARACIJE (ZAVARIVANJE, TERMIČKA OBRADA, ...)

UTRZ - Ukupni troškovi za reparaturu zavarivanjem Tdr - Troškovi dodatnih radova: demontaže, predgrevanja, dorade posle zavarivanja, montaže Tdm - Troškovi dodatnog materijala Tzr - Troškovi zavarivavačkih radova Te - Troškovi upotrebljene energije (gasa ili/i struje) sa troškovima nabavke i ugradnje novih delova: UTD=Tm+Trd+Tzp gde su: UTD - Ukupni troškovi ugradnje novog rezervnog dela Tm - Troškovi dodatnih radova: demontaže, priprema za ugradnju, montaža

KONTROLA I UGRADNJA

FUNKCIONALNO ISPITIVANJE

Slika 1: Grafički prikaz modela

Jedan od najčešćih redosleda proveren i u praksi, je sledeći:

aktivnosti,

• Demontaža uređaja • Defektaža pohabanih i oštećenih delova • Ispitivanje kvaliteta oštećenog dela za doradu/izradu • Utvrđivanje uslova rada

Trd - Troškovi nabavke novog rezervnog delova

• Definisanje oblika i dimenzija zavara/navara

Tzp - Troškovi stajanja mašina, troškovi zastoja u proizvodnji

• Izbor optimalnog tehnološkog zavarivanja / navarivanja

konkretni primeri pokazuju višestruke uštede i odnos troškova se kreće u granicama

• Definisanje tehnološkog rivanja / navarivanja

postupka

zava-

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

• Izvođenje zavarivanja / navarivanja, uključujući i kontrolu kvaliteta • Izvođenje termičke obrade zavarenog spoja / navara (po potrebi) • Izvođenje mašinske obrade zavarenog spoja / navara (po potrebi) • Kontrola, ugradnja i funkcionalno ispitivanje Demontaža uređaja vrši se prema propisanim tehničkim uslovima i uputstvima proizvođača i važećim tehničkim preporukama i normama. Defektaža pohabanih i oštećenih delova vrši se na osnovu tehničke dokumentacije proizvođača i dozvoljenih odstupanja i oštećenja, pohabanosti. Ispitivanje kvaliteta materijala otećenog dela za doradu/izradu vrši se u zavisnosti od raspoloživih tehnoloških mogućnosti nadležne tehničke i kontrolne laboratorije u cilju definisanja kvaliteta osnovnih i dodatnih materijala za izradu novog ili doradu starog, oštećenog pohabanog dela. Utvrđivanje uslova rada uređaja, dela zbog adekvatnog konstruktivno-tehnološkog rešenja izrade ili dorade oštećenog dela. Definisanje oblika i dimenzija zavara/navara zavisno od konstruktivnog rešenja, izbora polaznog osnovnog materijala i tehnoloških uslova i mogućnosti definišu se oblik i dimenzije zavara/navara.

Kontrola, ugradnja i funkcionalno ispitivanje se izvode posle dovođenja u ispravno stanje svih revitalizovanih delova. Ovaj redosled aktivnosti garantuje kvalitetnu i uspešnu revitalizaciju delova, uz optimizaciju troškova u konkretnim uslovima i efikasno vraćanje u funkciju sistema obezbeđujući mu pouzdan rad bez novih zastoja usled loše izvedenih radova i proveren je u praksi, pa može poslužiti kao model pri primeni zavarivanja / navarivanja u održavanju [7]. Imajući u vidu da se u praksi ponavljaju ili pojavljuju slični slučajevi habanja i oštećenja delova svrsishodno je formirati banku podataka o primerima iz prakse kako bi se u budućnosti što efikasnije reagovalo.To je model koji koriste mnoge uspešne firme u svetu koje se bave održavanjem i primenom reparaturnog zavarivanja i navarivanja. Na primer, "Castolin+Eutectic" iz Švajcarske / Austrije ili AVALON PARTNERS i ICI iz Beograda. Na slikama 2 i 3 data je tehnološka karta, tehnološki postupak, rešenja revitalizacije navarivanjem dela, valjka od nisko legiranog čelika, u jednoj cementari. Navarivanjem su se postigle značajne uštede, a radni vek valjaka je produžen. Ovakav pristup ima višestruki značaj i efekte. Pored ubrzanja rešavanja narednog sličnog problema omogućava i edukaciju kadrova u oblasti održavanja sistema i analizu uspešnosti rešenja.

Izbor optimalnog tehnološkog postupka zavarivanja / navarivanja vrši se na osnovu tehnoloških zahteva i raspoloživih tehničkih mogućnosti i uslova rada Definisanje tehnološkog postupka zavarivanja / navarivanja vrši se u skladu sa projektnim, konstruktivnim i tehnološkim zahtevima i proizvodnim uslovima, pri čemu se jednaka pažnja posvećuje pripremi za zavarivanje, izvođenju zavarivanja i kontroli procesa. Izvođenje zavarivanja / navarivanja, uključujući i kontrolu kvaliteta se vrši prema propisanom tehnološkom postupku uz striktno poštovanje zahteva vezanih za pripremu osnovnih i dodatnih materijala za zavarivanje, opreme i pribora za zavarivanje i kontrolu procesa zavarivanja uključujući po potrebi i predgrevanje za zavarivanje. Izvođenje termičke obrade zavarenog spoja / navara (po potrebi) ako to kvalitet osnovnih materijala, postupka zavarivanja i konstrukcija zahtevaju. Izvođenje mašinske obrade zavarenog spoja / navara (po potrebi) ako kvalitet i konstrukcija to zahtevaju. Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Slika 2: Tehnološki postupak i izgled dela pre reparacije

problema revitalizacije oštećenih i pohabanih sličnih delova i sklopova [2]. [7]. Ovo može postati metodologija primene zavarivanja i navarivanja pri održavanju oštećenih delova ili konstrukcija. LITERATURA /1/ Kraut B., Strojarski priručnik, Tehnička knjiga, Zagreb, 1988. /2/ Wasserman R., Kakao se štede milioni reparaturnim zavarivanjem, RTB Bor, Institut za bakar Bor, INDOK centar, Bor, 2003. /3/ Živčić M., Zavarivanje i srodni postupci, Društvo za tehniku zavarivanja Hrvatske, Zagreb, 1966. /4/ Živčić M., Remenar I., Zavarivanje. Tehnološke podloge i unapređenje, Društvo za tehniku zavarivanja Hrvatske, Zagreb, 1972.

Slika 3: Izgled dela posle reparacije

ZAKLJUČAK Revitalizacija delova i sklopova ima potpunu opravdanost, posebno kad je reč o velikim i skupim postrojenjima i objektima, kod kojih je došlo do havarije, ili oštećenja usled habanja i dejstva radne sredine na pojedine radne delove /2/, /6/. U takvim slučajevima, posebno, imaju veliku primenu i značaj zvarivanje i srodne tehnologije. Njihovom primenom se revitalizuju delovi i komponente, vraća im se funkcionalna spsobnost i prvobitne karakteristike, a radni vek im se produžava čak i preko dužine radnog veka novog dela [2]. Uštede koje se postižu na ovaj način su višestruke i u potpunosti opravdaju njihovu primenu. Predloženi redosled aktivnosti na revitalizaciji delova i sklopova je proveren višestruko u praksi, u IMK “14.oktobar” AD Kruševac, na primer. Svrsishodno je, a informacione tehnologije to omogućavaju da se formiraju biblioteke, baze podataka, tehnoloških rešenja primenjivanih u praksi u službama remonta i održavanja kako bi se koristila pri rešavanju novih tehnoloških

/5/ Živčić M., Zavarivanje i srodni postupci. Elektrolučno zavarivanje, Društvo za tehniku zavarivanja Hrvatske, Zagreb, 1980. /6/ Jaruga I., Živčić I., Gracin M., Reparaturno zavarivanje, Autorsko izdanje, Zagreb, 1994. /7/ Tehnička dokumentacija IMK "14.oktobar" AD Kruševac /8/ Propektni materijali i dokumentacija proizvođača opreme i dodatnih materijala za zavarvianje i sečenje METHODOLOGY FOR APPLYING WELDING IN MAINTENANCE The welding and similar technologies have great application in revitalisation of worn-out and damage parts in different areas, with big savings. In this paper a review of one possible methodology for application technologies for repair damage items and constructions is given. The application of this methodology under real condition has demonstrated positive results and therefore it may recommended as a model for welding procedures in maintenance. Key words: revitalisation, welding, solder, methodology

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

FACILITY MANAGEMENT IN SERBIA – STATE OF THE ART AND PERSPECTIVES MSc Mirjana Devetaković, Faculty of Architecture, University of Belgrade MSc Milan Radojević, Faculty of Architecture, University of Belgrade Tatjana Kosić, Dipl. Ing. Arch. Faculty of Architecture, University of Belgrade

Trying to estimate perspectives of Facility Management development in Serbia, the authors are looking for rare cases and initiations of Facility Management in practice, considering recent experiences from the countries in the CEE (Central and Eastern Europe) region such as Hungary, Croatia and other European countries in transition. In a milieu of a recovering economy, privatization in progress, a dynamic real estate market and an expansion of foreign investments, development of FM is regarded as a field with a significant perspective. The presence of developed FM concepts in European countries can be a chance for Serbia to start developing its own FM strategy based on the best regional experiences. Keywords: Facility Management, Serbia, perspectives INTRODUCTION The aim of this paper is to draw attention of professional circles to one segment of wider European market that goes trough the conceptual stage of FM development. Trying to estimate perspectives of FM development in Serbia (Figure 1), the authors consider recent experiences from the countries in the CEE (Central and Eastern Europe) region such as Hungary, Croatia and other European countries in transition. In a milieu of a recovering economy, privatization in progress, a dynamic real estate market and an expansion of foreign investments, development of FM is regarded as a field with a significant perspective. The presence of developed FM concepts in European countries can be a chance for Serbia to start developing its own FM strategy based on the best regional experiences. At the first glance, Facility Management seems to be completely new technology in Serbia. Although certain percent of public objects have been managed by special departments or experienced individuals, majority of related activities have been dispersed within organi-

zations and Facility Management as a professional field has still not been established. In this research authors are looking for rare cases and initiations of facility management in practice, as well as for the clues of facility management in the existing academic and continued education programs. The paper presents the first steps in establishing the Facility Management Group within the Faculty of Architecture, University of Belgrade and the planned activities towards setting a Pilot Project in application of the CAFM technology on the case of Building of Technical Faculties in Belgrade. During the early development stages of Facility Management in Europe in the last decade, Serbia and the region of ex Yugoslavia experienced the toughest time in its recent history, resulted in huge economic crisis and significant political changes. Facts related to Serbia and Montenegro, according to the World Bank resources (World Development Indicators Database, 2004), illustrate the most recent economic trends (Table 1):

Kontakt: MSc Mirjana Devetaković Faculty of Architecture, University of Belgrade Bulevar kralja Aleksandra, 11000 Beograd, Srbija E-mail : fm.grupa@gmail.com

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Serbia and Montenegro

1999

2002

2003

1,310.0

1,400.0

1,910.0

9.8 billion

15.7 billion

19.2 billion

GDP growth (annual %)

-18.1

4.0

3.0

GDP implicit price deflator (annual % growth)

60.9

25.5

6.4

Exports of goods and services (% of GDP)

21.0

20.7

22.2

Imports of goods and services (% of GDP)

34.6

43.8

45.3

Gross capital formation (% of GDP)

11.6

16.1

17.8

GNI per capita, Atlas method (current US$) GDP (current $)

Table 1: Selected economic facts on Serbia and Montenegro (according to the World Bank resources)

Figure 1: Serbia and Montenegro within the CEE countries

Related to perspectives of Serbian market for adopting the FM technology, it is important to stress that domestic engineering practices relatively easily implemented CAD technologies in early 90-es, supported by integration of these technologies in appropriate academic programs. Orientation of Serbian architectural practices for example, towards remote Eastern markets (the Russian in particular) during the last decade, enforced local professionals to consider the electronic communication as a substitute for traditional means of communication. Based on this it could be estimated that digital divide in local engineering and academia, significantly differ from the national average, so that adoption of a new technology based on ICT-s could be realized efficiently and smoothly.

THE RESEARCH METHODOLOGY Searching for examples best describing state of the art of Facility Management technology in Serbia, the capital city has been focused, estimating that being administrative, business and industrial center, it will include a full variety of FM application levels. Web-based research (approx. 200 firms) e-mail and phone inquires (approx. 20 cases) F2F interviews and case studies (three characteristic cases) Figure 2: The scheme of sampling process

Istra탑ivanja i projektovanja za privredu 14/2006

The Web-based research was the most suitable for an initial screening of existence of the Facility Management technology within the examined field. Considering the fact that significant percent of Serbian firms and institutions have been presented on the Internet, it was expectable to detect the FM or similar departments using this method. The first search was based on keywords (facility management) and geographic references (Serbia, Serbia and Montenegro, Belgrade…). In this search we got relatively modest results of a couple of institutions mentioning the required expressions in different contexts. In this group, in fact, we found the two examples that we consider as typical at the moment. Considering the fact that in Serbian language the expression “Facility Management” might be translated, transcribed or interpreted differently, the second circle of Web-based research was conducted, examining about 150 institutions (government, communal, financial, health, educational, retail, insurance, etc.) searching for facility management or similar departments. Apart from research results, this examination helped in creating a database of potential institutions for future FM application and customers of our consulting services. The selected companies, institutions and individuals (approx. 20 out of nearly 200 initially examined), were contacted either by e-mail or by phone calls (Figure 2). This reduced sample included best (and only) FM practices, software producers and regional distributors, academics organizing national conferences that might be of relevance for FM development, and distributors of building technology equipment. Based on this reduced sample the three typical examples of FM implementation/need are selected and presented in this paper respecting the privacy of corporate data. The researchers intended to use the snowball methodology to identify the cases of FM in Belgrade, but the two initially identified cases (while the third case has been partly completed by one of the authors) did not reference to any

other, which might indicate that the FM technology has not been spread and that the network of FM professionals had not been established as yet. The Web-based research included also the relevant conferences, international FM associations (IFMA 2005; EuroFM 2005), and papers published in related scientific journals. These resources were extremely useful in understanding the general strategies (Teicholz, 2002; Alexander, 2003) and theoretical positions (May et all., 1996; Chotipanich, 2004) of Facility Management, specific aspects of regional research (Gilleard, 1999; Gilleard, Yikun 1999; Moore, M. 2004), and particularly development in the countries of the CEE (Central Eastern Europe) region (Sloan, 1998; Melnikas, 1998.). FACILITY MANAGEMENT IN SERBIA Discussing the state of the art of Facility Management in Serbia, a systematization of Serbian real estate regarding the FM implementation is given, followed by analysis of the current situation in outsourcing. The main sources of knowledge on Facility Management have been identified. Concluding this part, the actual academic initiatives are presented. Systematization of Real Estate Regarding the Facility Management Needs and Implementations The systematization of Serbian Real Estate regarding the FM implementation includes three different groups of buildings: The first group consists of buildings owned and built by international companies, hotel chains (Hyatt Regency, Intercontinental, etc.), big retail firms (Metro, Mercator, etc.), banks (Société Générale, Raiffeisen Bank, etc.), fast food such as Mc Donald’s (Figure 3) and many others. These companies come with already established facility management standards and requirements, and apply them within institutions. The cases from this group seem to be isolated with low or no connections on the local/national level.

Figure 3: McDonald’s chain of restaurants, source of illust. (McDonald’s Serbia and Montenegro, 2002 Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

The only institution mentioning publicly the Facility Management department until now has been Austrian Raiffeisen Bank, that a couple months ago established the Facility Management department recruiting people from its ICT sector (Raiffeisen Bank Contacts, 2004).

The second group is the one with the FM technology included in the stages of designing and construction. This group is represented by the case of the Usce Business Center (Figure 4), the state building seriously damaged during the NATO bombardment of Belgrade in 1999, that has been privatized, and after a public architectural competition, is under reconstruction.

Figure 4: The Usce Business Center – Rebuilding of Office Spaces with Integrated Facility Management, source of illust. (Usce Business Center, 2004)

The FM technology in this case helps in negotiations with future owners and tenants of offices, as well as in simulating the constantly changing functionality of the designed space. The third and incomparably largest group includes the majority of existing buildings in use, be it administrative, educational, government, retail, tourist or any others. In this group we expect dynamic needs for implementation of FM technology, caused by wide variety of factors such as: • Huge operational costs • Needs for renovation / reconstruction • Privatization • Change of building owner • Functional alterations This group is represented by the case of the Building of Technical Faculties in Belgrade currently accommodating faculties of Electronics, Civil Engineering and Architecture, of the University of Belgrade (Figure 5).

Authors of this paper had occasion to participate and observe the activity of updating the technical documentation on the building for the purpose of reconstruction and renovation of the existing heating system. It was surprisingly to discover that, despite of the existence of the building directorate and generally high technical culture of the accommodated institutions, the accurate documentation did not exist, nor centralized for the whole building, neither for the spaces used by any of departments. Production of up to date CAD documentation (the so called “as is” study) took a couple of months and a significant body of work. The benefit of centrally elaborated documentation was immediately recognized by different members of institution ranging from the management to the cleaning division members. The authors of this paper identified this study with the one of initial steps in Facility Management application. Based on the documentation mentioned above, a Pilot project of Facility Management implementation is proposed within the institutional R&D activities for the period 2005 – 2007.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Figure 5: The Building of Technical Faculties Belgrade, source of illust. (Faculty of Electronics Web Site, 2004)

The case of the Building of Technical Faculties is more or less typical and represents a huge group of buildings where even the basic technical documentation needs to be updated, followed by establishing information systems supporting processes of the building’s quotidian function.

specialized security services than the ones that average organizations normally had. The security services therefore become one of the most spread fields for outsourcing, the second one after the IT support.

THE TRENDS IN OUTSOURCING

In this research the four main sources of knowledge related to Facility management have been identified:

The outsourcing in Serbia started in early 90-es caused by several factors: • New trends in business • Privatization of particular departments and specific activities within the local firms • Job cuts in many industrial fields • Social crisis The new trends in business related to outsourcing range from small signs like appearance of privately owned and maintained coffee machines in public buildings, mobile toilets supporting public manifestations and so on, to requirements of foreign investors for highly specialized services that could not be obtained as “in-house” projects. However, the major and still increasing outsourcing field in Serbia is in ICT services, where highly specialized firms offer a continual support in network engineering, database maintenance and strategic development consulting. Some cases in the examined sample indicate examples of maintenance departments that have been privatized and the related activities therefore become the matter of outsourcing. The job cuts during 90-es and increased number of refugees invoked finding new sources of income, which resulted in small firms specialized in cleaning and technical maintenance of buildings, photocopying, printing and other technical services, etc. The social conditions that followed economic crisis in last decade caused a need for more Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Sources of Knowledge on Facility Management

• Software producers and distributors, mainly in the field of CAD, such as Nemetschek with its Allfa FM solution, Graphisoft with the ArchiFM, etc. • Equipment producers such as Siemens with its Facility Management solutions. • Professionals in the field of FM identified in the rare cases of FM technology implementation. • Academic circles to which the authors of this paper belong. Discussing sources of FM knowledge it is important to consider the experiences from the region. Looking at the neighbor countries, the best results and the higher development level, as well as an established national network of FM professionals is identified in Hungary (Kuczogy, 2003). The influences coming from Croatia, however, seem to be more influential, despite the fact that Croatian FM scene has not been that articulated as yet. In this research the leading Croatian firms in the field of FM have been identified and contacted. The feedback received, indicates a strong similarities of the two markets, and some stages that the Serbian FM is to go through. It also highlights certain characteristics of FM implementation in transitional economies such as dealing with dispersion of FM related activities within diverse 37

departments of institutions, obstacles of syndicates and challenges of outsourcing processes. The papers presented at the Conference of Facility Management in CEE countries in Vilnius 1998 and later published in the special issue of Facilities (Melnikas, 1998), did not include cases from Serbia, but still seem to be applicable on Serbian situation about six years later. Academic Initiatives Considering the fact that being involved in Facility Management activity, architects extend their influence in building lifecycle beyond the stages of designing and completion (Career options…, AIA, 2003), a group of researchers from the Faculty of Architecture, University of Belgrade, initiated a range of FM related activities. The initial interest of this group for Facility management was influenced early this year by a presentation of a range of engineering CAD software of the German firm Nemetschek (CAD and more, 2004) that includes Allfa FM system. Last summer the group attended an introductory workshop related to Allfa system, organized by the Nemetschek CREM Solutions experts in Munich. This collaboration was supported by Nemetschek’s regional representative Nemetschek d.o.o. Pula, Croatia. Under the title: Facility Management – Information Technologies Supporting Architectural Objects in Use, a part of wider R&D project has been proposed by the authors of this paper to the Ministry of Science and Technology of Serbia. The issues of initial application of the Facility Management technology in Serbia are in the focus of the proposed research theme. Apart from these general interests, the group is examining position of architects in FM multidisciplinary teams (AIA, 2003) and relation of FM with architectural design (Akin, 1994; Mills, 1996). After completing the pilot-project and after critically examining a couple of implementations, the activity of this group is aimed in providing consulting services in the field of Facility Management in Serbia.

PERSPECTIVES Discussing perspectives for Facility Management development and implementation in Serbia, it would be interesting to consider the statements of Hungarian colleagues (Kuczogi, 2003) that disadvantages caused by delays in the technology development and implementation, might be used as advantages by adopting the best experiences and solutions. However, it is of a vital importance to identify characteristics of local culture and context, the legislative base, as well as of facility features, that significantly differ from the standard European milieu. Just with identified local specifics it would be possible to find optimal solutions for establishing national FM strategies. Mechanisms of the recovering Serbian economy together with the proximity of the EU business culture are seen as the main forces introducing a necessity for more efficient and transparent management of the existing built environment and its exploitation. The increasing presence of international firms and institutions will be an opportunity for the local market to inherit developed organizational concepts, including the Facility Management. The IT departments are identified in this study as the most likely to mediate in launching FM concepts in Serbian organizations, through CAFM systems integrating a national-wide well established CAD base and an expertise in information systems. The main obstacles to Facility Management growth in Serbia, however, lay in still existing overall corruption that places Serbia among the countries with the highest rate of corruption in Europe. Unfortunately, corruption in the field of real estate is one of the most significant on the national level. Another significant barrier in FM adoption could be expected from inherited organizational culture that does not recognize the benefits of transparent accessibility to facility related information and knowledge. Finally, bridging the digital divide, both on the national level (compared with European averages) and within different departments of local organizations, will also be a base for introduction of integrated information solutions as FM. In current situation, a synergetic activity of academia and practice is estimated as an optimal solution towards testing the cutting edge technology and concepts, as well as its application within the local market. The proposed Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

pilot-projects are to examine / showcase the full benefits of the FM technology implementation, together with the main specificities and challenges of its localization on one side, and the readiness of the local market for it adoption. Therefore, integrating the main sources of knowledge and expertise in Facility Management within a National Network of FM professionals and straightening connections with colleagues in the region, will be of the highest priority for the further development and implementation of Facility Management in Serbia. CONCLUSIONS Intensive development of Facility Management worldwide happened during the last decade when Serbia experienced the toughest political and economic time in its recent history. In the context of broken domestic economy, the Serbian Facility Management as a professional field has not been established as yet and its clues in practice are rare and isolated. The national organizations are entering the conception stage in FM development, establishing FM departments, identifying initial needs, and gaining experience in outsourcing. This paper is aimed in drawing a professional attention to Serbian market, potentially interesting for spreading European knowledge and practices.

Integrating the main sources of knowledge and expertise in Facility Management within a National Network of FM professionals and straightening connections with colleagues in the region, will be of the highest priority for the further development and implementation of Facility Management in Serbia. REFERENCES • Alexander, K.: A strategy for facilities management, Facilities, Vol. 21, No 11/12, pp. 269-274, 2003 • Akin, Ö: Computer Aided Facilities Management (CAFM), State of the Art in Computer Applications for Architecture, Engineering and Construction in the USA, Carnegie Mellon University, Department of Architecture, Pittsburgh, PA, September 8, 1994. • Career Options for Architects, AIA (American Institute of Architects), 2003 • Chotipanich, S.: Positioning facility management, Facilities, Vol. 22, No 13/14, pp. 364-372, 2004 • Gilleard, J: Challenge and Opportunity: Facility Management in China, Editorial, Facilities, Volume 17 · Number 3/4 · March/April 1999 · pp. 105–111

The technological disadvantage caused by a delay of ten years behind the leading European FM companies, theoretically opens the Serbian market an opportunity to chose and adopt the best technical solutions and to learn from advanced European experiences. The main forces for adoption of FM are identified, as well as the sources of possible obstacles. The local specifics are estimated as a subject of further research, as a necessary activity before discussing strategies for FM development.

• Gilleard, J; Yikun, P.: Challenge and opportunity: Facility Management in Shangai, Facilities, Volume 17 · Number 3/4 · March/April 1999 · pp. 105–111

The authors of this paper, members of the recently established Facility Management Group at the Faculty of Architecture, Belgrade University, proposed the Facility Management as a theme within the wider Research Project on Urban Management that is going to be funded by the Serbian Ministry of Science and Technology in the period 2005-2007. If accepted, this research project is going to be a start point (incubator) for establishing academic connections with related European academic institutions and research programs.

• May, A.; Breitenstein, O.; Lennerts, K.: The Latest Developments in Facility Management Research, LACER No1, Leipzig Annual Civil Engineering Report, Institut für Massivbau und Baustofftechnologie, Leipzig, 1996.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

• Goldberg, E.: Lifecycle CADalyst, March, 2003

Solutions,

• Kuczogi, L.: Benchmarking as a way to Define the Status of Hungarian FM Development, The European Facility Management Conference, Rotterdam, 2003

• Melnikas, B.: Management and modernization of housing facilities, Facilities, Vol. 16, No. 11, November 1998, pp. 326333 • Mills, E.: Building Maintenance Preservation, Architectural Press, 1996

• Moore, M; Finch, E.: Facilities Management in South East Asia, Facilities, Vol. 22, No 9/10, pp. 259-270, 2004 • Sloan, B.: Editorial: Facilities Management in C & E Europe and CIS, Facilities, Vol. 16, No. 11, November 1998 • Teicholz, E.: Infrastructure Management, Architecture Week, October 2002 Electronic Sources • CAD and more - Nemetschek AG worldwide, 2004, Nemetschek AD, Nov. 2006, <http://www.nemetschek.com> • EuroFM, 2005, European Facility Management Network, Nov. 2006, <http://www.eurofm.org> • Facility Management, 2005, The American Institute of Architects, Nov. 2006, <http://www.aia.org/fm_default> • Faculty of Electronics Web Site, 2004, Faculty of Electronics University of Belgrade, Nov. 2006 < http://www.etf.bg.ac.yu> • IFMA International Facility Management Association, Jan. 2005, IFMA, Nov. 2006, <http://www.ifma.org> • McDonald’s Serbia and Montenegro website, 2002, McDonald’s Serbia and Montenegro, Nov. 2006, <http://www.mcdonalds.co.yu> • Raiffeisen Bank Contacts, 2004, Raiffeisen Bank Serbia, Nov. 2006,

<http://www.raiffeisenbank.co.yu/english/con tact.asp> • World Development Indicators Database, 2004, The World Bank Group, Nov. 2006. <http://www.worldbank.org/data/dataquery.ht ml> • Usce Business Center, 2004, European Construction, Belgrade, Nov. 2006, <http://www.uscetower.com> TEHNOLOGIJA UPRAVLJANJA I ODRŽAVANJA OBJEKATA U SRBIJI U nastojanju da procene perspektive razvoja tehnologije upravljanja i održavanja izgrađenih objekata (Facility Management) u Srbiji, autori tragaju za primerima primene u domaćoj praksi. Pri tome se imaju u vidu skorašnja iskustva zemalja Centralne i istočne Evrope (CEE), kao što su Mađarska, Hrvatska i druge evropske zemlje u tranziciji. U uslovima oporavka nacionalne privrede, nedovršene privatizacije, dinamiziranja tržišta nekretnina i ekspanzije stranih ulaganja, razvoj FM tehnologije prilagođene lokalnim uslovima, smatra se vrlo perspektivnim poljem delovanja. Postojanje razvijenih FM koncepata u evropskim zemljama pruža izuzetnu šansu Srbiji da započne formiranje sopstvene FM strategije bazirane na najboljim iskustvima iz zemalja u regionu. Ključne reči: Fasiliti Menadžment, upravljanje i održavanje izgrađenih objekata, Srbija, perspektive.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

KONSTRUISANJE I TENZOMETRIJSKO ISPITIVANJE C-SPOJNICE ZA ŽELEZNIČKE ŠINE Prof.dr Bojan Rančić, Mašinski fakultet, Univerzitet u Nišu Mr Predrag Janković, Mašinski fakultet, Univerzitet u Nišu Slaviša Planić, dipl.inž.maš., MIN ″Svrljig″, Svrljig Nenad Vukadinović, dipl.inž.maš. MIN ″Svrljig″, Svrljig U fabrici MIN ″Svrljig″ razvijen je novi proizvod (C-spojnica) za brzo spajanje železničkih šina u slučaju vanrednih situacija, kao i za rad u ekstremnim razlikama dnevne i noćne temperature. Ispitivane C-spojnice izrađene su livenjem od tri različita materijala: čelika Č.0561, čelika Č.1531 i čeličnog liva ČL.700. Zbog složenog oblika, najpre je, metodom konačnih elemenata (MKE) u programu COSMOSWorks, izvršeno konstruisanje C-spojnice, kao i analiza veze između momenta i sile pritezanja i analiza pomeranja krajeva C-spojnice. Metodom merenja mehaničkih veličina električnim putem izvršena je eksperimentalna provera teorijski dobijenih rezultata. Utvrđeno je dobro slaganje teorijskih i eksperimentalnih rezultata. Ključne reči: železnička šina, C-spojnica, sila pritezanja, pomeranje, projektovanje, merenje. UVOD Sklop držača vezice (proizvođač MIN “Svrljig” iz Svrljiga) se koristi za brzo spajanje železničkih šina. Ovakvo spajanje se koristi u sledećim slučajevima:

• postavljanje paralelnog koloseka, kada je došlo do oštećenja osnovnog koloseka;

• kada mora da se čeka na optimalne temperaturske uslove za zavarivanje šina, i

• za šine, koje su izložene ekstremnim razlikama dnevne i noćne temperature. Način spajanja šina može da se sagleda sa fotografije (koja je, doduše snimljena u laboratorijskim uslovima), prikazane na sl. 1. Na šine (poz. 1), koje treba da se spoje, postavljaju se obloge (poz. 2). Pomoću dva zavrtnja M27 (poz. 3) i unutrašnjih navoja u

Slika 1: Sklop držača vezice

krakovima C-spojnice (poz. 4), vrši se pritezanje obloga uz šine i spajanje šina. Za svaki spoj potrebno je postaviti po dve C-spojnice.

Kontakt: prof. dr Bojan Rančić Mašinski fakultet Univerziteta u Nišu Aleksandra Medvedeva 14, 18000 Niš, Srbija E-mail : bojanr@masfak.ni.ac.yu

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Kako je C-spojnica za železničke šine osnovni noseći element u sklopu držača vezice, to je konstruisanju ovog elementa posvećena najveća pažnja. Projektovanje 3D modela C-spojnice (slika 2) urađeno je u programu ″SolidWorks″. Na osnovu modela, u istom programu, urađen je i tehnički crtež spojnice, koji je prikazan na slici 3.

Slika 2: 3D model C-spojnice

Slika 3: Tehnički crtež C-spojnice

Pored modela, prikazanog na slici 2, konstruisana su još dva modela, koja su se od prikazanog modela razlikovala samo po obliku i veličini udubljenja za olakšanje mase spojnice (konture označene sa 2 i 3 na sl. 3). Ovo je učinjeno zbog zahteva kupca, da masa spojnice bude manja od 8 kg. U programu ″SolidWorksʺ postoji i opcija za određivanje zapremine modela, pa nije bilo teško da se odredi i masa spojnice. Masa osnovnog modela (kontura 1, sl. 3) je najmanja i iznosi oko 6.8 kg, masa drugog modela (kontura 2) je oko 7.6 kg, a trećeg (kontura 3) 8.2 kg, tako da se, posle ove provere, odustalo od trećeg modela. 42

ANALIZA NAPONA I POMERANJA Analiza napona i pomeranja urađena metodom konačnih elemenata (MKE) programu ʺCOSMOSWorksʺ [1].

je u

Zbog složenosti modeliranja prenosa opterećenja preko navojnog para, aproksimirano je da sila pritezanja deluje po cilindričnoj površini otvora, prečnika (27 mm, koji odgovara srednjem prečniku unutrašnjeg navoja. Zbog simetričnosti C-spojnice, analizirana je samo polovina dela. Postavljena su dva oslonca sa odgovarajućim ograničenjima. Prvi oslonac je u preseku ravni simetrije spojnice, i on ima slobodu pomeranja po Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Y-osi, a drugi je na cilindričnoj površini tako da je slobodno pomeranje po X-osi. Prikaz opterećenja, oslonaca i mreže konačnih elemenata za osnovni model, dat je na slici 4.

Slika 4: Osnovni model C-spojnice

Analiza je ostvarena za C-spojnice od čelika Č.0561 (zatezna čvrstoća Rm = 520 N/mm2. granica razvlačenja R0.2 = 250 N/mm2), a za opterećenja, koja su navedena u Tabeli 1.

1. 2. 3.

Moment pritezanja [Nm] 100 150 200

Sračunata sila pritezanja [kN] 20 33 46

4. 5. 6.

250 270 300

59 64 72

Opterećenje

Tabela 1: Vrednosti momenta i sile pritezanja

Na slikama 5 i 6, prikazane su raspodele napona i pomeranja za osnovni (gore) i korigovani (dole) model, respektivno, koje su dobijene analizom pomoću MKE, a za moment pritezanja od 250 Nm. Sa slike 5 je očigledno, da su najnapregnutije oblasti: oblast prelaznor radijusa R20 i oblast unutrašnjeg navoja M27. Takođe, naponi u osnovnom modelu su veći (manje rastojanje između nule na skali i strelice na skali, koja definiše početak plastičnog tečenja, po uslovu plastičnosti von Misesa, [2]) Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Slika 5: Raspored napona pri momentu pritezanja od 250 Nm za osnovni model (gore) i korigovan model (dole)

U tabelama 2 i 3, navedene su vrednosti napona u čvorovima u blizini navoja, odakle se uočava da je osnovni model u toj oblasti prešao u stanje plastičnosti (σ > R0.2 = 250 N/mm2) pri momentu pritezanja od 250 Nm, dok se korigovani model nalazi na granici pri momentu od 300 Nm. Čvor 12190 12166 1255 12282

X (mm) Y (mm) Z (mm) -80.36 83.40 10.25 -80.36 83.40 3.42 -80.36 83.40 6.83 -79.77 83.18 17.08

σ (N/mm2) 261.7 266.1 275.3 250.7

Tabela 2: Vrednosti napona u čvorovima za osnovni model i moment pritezanja 270 Nm Čvor 12032 1307 1304 1301

X (mm) Y (mm) Z (mm) σ (N/mm ) 80.36 83.40 -10.25 253.4 80.36 83.40 0 249.8 80.36 83.40 6.83 244.2 80.36 83.40 13.66 242.3

Tabela 3: Vrednosti napona u čvorovima za korigovani model i moment pritez. 300 Nm

krak C-spojnice

središnji deo Cspojnice

M F

Slika 7: Fiktivna podela C-spojnice

Slika 6: Raspored pomeranja pri momentu pritezanja od 250 Nm za osnovni model (gore) i korigovan model (dole)

Pomeranja na C-spojnici najveća su na mestima dejstva sile pritezanja i usmerena su prema spolja, tj. dolazi do otvaranja spojnice. U središnjem delu (u ravni poprečne simetrije) dolazi do određenog pomeranja naviše. Rezultati, dobijeni analizom pomoću MKE mogu se potvrditi i klasičnom teorijskom analizom, uz napomenu, da se klasičnom teorijskom analizom, zbog složenog i promenljivog poprečnog preseka, ne mogu da odrede vrednosti napona i pomeranja. C-spojnica može se fiktivno (ravnima pod uglom od 45° u odnosu na ravan poprečne simetrije) podeliti na 3 dela: 2 bočna kraka i središnji deo koji ih spaja (sl. 7). Bočni kraci spojnice mogu da se posmatraju kao konzole, kod kojih koncentrisana sila deluje približno na kraju konzole, a uklještenje se nalazi na mestu spajanja sa središnjim delom (sl. 7). Sila, stvarno, deluje po cilindričnoj površini, čiji prečnik odgovara nazivnom prečniku navojnog para (∅27 mm), ali je za početnu analizu usvojeno da sila deluje po osi unutrašnjeg navoja u kraku spojnice. 44

Unutrašnja strana kraka spojnice (konzole) će, pod dejstvom sile, biti opterećena na istezanje, dok će spoljašnja strana biti opterećena na pritisak. Pomeranje konzole biće najveće na kraju, odnosno na mestu dejstva sile, a na mestu uklještenja nema pomeranja. Naponi će biti najveći upravo na mestu uklještenja. Središnji deo C-spojnice, uz zanemarivanje sopstvene težine, može da se posmatra kao štap opterećen silama istezanja i momentima savijanja (sl. 7). Unutrašnja strana središnjeg dela spojnice opterećena je na istezanje, a spoljašnja na pritisak. Kod ovakvog opterećenja, dolazi do savijanja štapa, uz pomeranje sredine štapa naviše. Lepljenjem dve merne trake na sredini štapa, jedne na unutrašnjoj, a druge na spoljašnjoj površini, mogu da se odrede deformacije najnapregnutijih unutrašnjih i spoljašnjih vlakana, kao i da se izvrši razdvajanje deformacija od savijanja od deformacija usled istezanja, [3]. Prethodne analize trebalo je eksperimentalno proveriti. EKSPERIMENTALNA ISPITIVANJA Tenzometrijska ispitivanja radnih karakteristika sklopa držača vezice obuhvatala su određivanje: • raspodele deformacija u telu C-spojnice; Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

• veze između momenta i sile pritezanja;

Merno mesto za određivanje sile pritezanja

• pomeranje krakova na mestu dejstva sile, tj. elastično (plastično) otvaranje C-spojnice.

Da bi se utvrdila zavisnost između momenta pritezanja zavrtnja M27x130 (poz 2, slika 10) i sile pritezanja obloge (poz. 5) uz šinu (poz. 6), izrađen je merni pretvarač sile (poz. 4).

Ispitivanja su izvršena u Laboratoriji za mašine alatke i mašinsku obradu Mašinskog fakulteta u Nišu.

Proizvođač se, zbog manjeg utroška materijala, opredelio za osnovni model C-spojnice. Spojnice su izrađene livenjem od: čelika Č.0561, čelika Č.1531 i čeličnog liva ČL.700.

Merna mesta za analizu deformacionog stanja Na osnovu analize naponsko-deformacionog stanja, merne trake su postavljane na sredinu tela spojnice sa spoljašnje (MT1, slika 8) i unutrašnje (MT2) strane, na prelaznom radijusu (mestu uklještenja) sa spoljašnje (MT3, sl. 9, a) i unutrašnje strane (MT4, sl. 9, b) i u blizini unutrašnjeg navoja (mesta dejstva sile) sa spoljašnje (MT5, sl. 9, a) i unutrašnje strane (MT6, sl. 9, b). Korišćene su merne trake 10/120 LY11 (“Hottinger Baldwin Messtechnik”, skraćeno HBM), [4].

Slika 8: Raspored mernih traka na C-spojnici

Naime, originalni fabrički merni pretvarači za silu, koje poseduje Mašinski fakultet u Nišu, zbog prevelike visine nisu mogli da se upotrebe. Merni pretvarač je urađen tako, što su na cilindrično telo od Č.4732, dimenzija ∅50×35 mm sa centralnim otvorom ∅9, zalepljene četiri merne trake 6/120LY11 (HBM), koje su spojene u puni Witstonov most, [3]. Kalibrisanje ovako dobijenog pretvarača za silu izvršeno je na kidalici od 100 kN (tip ZDM 10191, klase tačnosti 1, “W.P.M.” VEB Thürengen) u Laboratoriji za mašinske materijale Mašinskog fakulteta u Nišu. Obrada rezultata kalibrisanja urađena je u programu “Microsoft Excel”, a dobijena kalibraciona prava (y = 0.0626⋅x + 16.278), prikazana je na slici 11. Na x-osi su nanete vrednosti sile [daN], a na yosi pokazivanje na mernom pojačavaču [mV].

MT6

MT5

MT4

MT3

Slika 10: Merno mesto za određivanje sile

Slika 11: Kalibraciona prava pretvarača sile Slika 9: Zalepljene merne trake Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Pritezanje zavrtnja (poz 2, slika 10) vršeno je 45

ručno moment-ključem “Dremometer” od 0 do 300 Nm (“Gedore”). Da bi ključ mogao da se primeni na zavrtanj M27, u MIN “Svrljig”-u je urađen nastavak (poz. 1, sl. 10). Najpre su oba zavrtnja pritegnuta običnim ključem (sve dok obloge nisu dobro nalegle na šinu i C-spojnica nije rotirala oko ose zavrtnja). Zatim je vršeno jednostrano pritezanje moment-ključem samo levog zavrtnja. Merna mesta za određivanje pomeranja krakova (otvaranje) C-spojnice Za određivanje vrednosti otvaranja C-spojnice, kao i činjenice, da li se raspon tela spojnice posle rasterećenja vraća na prvobitnu meru, na završetku oba kraka C-spojnice pričvšćeni su umeci (poz. 1, slika. 12). Umeci su postavljeni da bi se omogućilo nesmetano pritezanje zavrtnja. Na umetke su prislanjani merni pipci mernih satova (poz. 2), koji su pomoću magnetskih držača (poz. 3) bili postavljeni na radni sto hidraulične prese od 1000 kN ("FAM", MIN-Niš), na kome je pričvršćena i šina. 2

PRIKAZ I ANALIZA REZULTATA MERENJA Deformaciono stanje kod C-spojnice Deformaciono stanje na karakterističnim mestima na C-spojnici je, najpre, određivano na spojnici od Č.0561. Očitane vrednosti broja mikrodeformacija mernih traka MT1 do MT6, pri odgovarajućim momentima pritezanja, navedene su u Tabeli 4. Vrednosti su date u mikrodeformacijama, odnosno u μm/m = 10-6 m/m. Ovo znači da vrednosti mikrodeformacija iz Tabele 4 treba pomnožiti sa 10-6 da bi se dobio uobičajen oblik izražavanja deformacija. Na primer: vrednost ε u r = 2163 μm/m predstavlja deformaciju ε = 0.002163 = 0.2163 %, tj. material se na tom mestu nalazi na granici razvlačenja. M [Nm] 100 150 200 250 270 300

MT1 - 310 - 525 - 787 -1078 -1240 -1364

Broj mikrodeformacija [μm/m] MT2 MT3 MT4 MT5 320 - 219 951 - 430 525 - 337 1250 - 622 766 - 477 2163 - 853 1079 - 630 3555* -1190 1204 - 711 4382* -1483 1563 - 885 6435* -2646*

MT6 410 547 816 1094 1234 1565

Tabela 4: Vrednosti relativnih deformacija

Slika 12: Merno mesto za određivanje pomeranja kraka C-spojnice

Merna oprema Korišćena je sledeća merna oprema: • uređaj za izbor mernog mesta IM-74 (poz. 1, slika 13, HBM),

Negativan znak ispred vrednosti deformacije znači da se radi o deformaciji sabijanja, a pozitivan da je reč o deformaciji istezanja. Zvezdica sa desne strane vrednosti u tabeli označava da je na tom mestu nastupila plastična deformacija. Dijagrami promene relativne deformacije u zavisnosti od momenta (sile) pritezanja prikazani su na slici 14, a - za merne trake MT1, MT3 i MT5, a na slici 14, b za merne trake MT2, MT4 i MT6.

• manuelni kompenzator MTK (poz. 2, HBM), • ispravljač RSK 01 – 35/4a (poz. 3, “Iskra”), • pojačavač KWS506C od 5 kHz (poz. 4, HBM).

3 2

4 a)

Slika 13: Primenjena merna oprema

Slika 14: Dijagrami relativnih deformacija Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Sa dijagrama na sl. 14, a je očigledno da je spoljašnja strana tela spojnice (MT1, MT3 i MT5) opterećena na pritisak i da se nalazi u stanju elastičnosti sve do momenta od 270 Nm. Pri opterećenju momentom od 300 Nm dolazi do plastične deformacije u blizini navoja (MT5). Deformacije na unutrašnjoj strani spojnice su deformacije istezanja. Relativne deformacije na mestima MT2 i MT6 nalaze u oblasti elastičnih deformacija sve do momenta pritezanja od 270 Nm, da bi se i sredina središnjeg dela tela spojnice (MT2) i mesto u blizini unutrašnjeg navoja na kraku tela spojnice (MT6) plastično deformisali pri većim opterećenjima. I konstruktori C-spojnice su predvideli ovakvo naponsko-deformaciono stanje u spojnici, jer su projektovali veću debljinu ivičnog rebra na unutrašnjoj strani spojnice u odnosu na debljinu rebra na spoljašnjoj strani. Sredina (MT4) unutrašnjeg prelaznog radijusa je najviše opterećena i nalazi se u stanju plastičnosti već pri opterećenju momentom pritezanja iznad 200 Nm. Pošto se radi o savijanju, tj. o lokalizovanom žarištu plastičnih deformacija, vrednosti deformacija će se smanjivati prema neutralnoj osi, pa se vrednost momenta pritezanja od 250 Nm može smatrati graničnim opterećenjem, što je dobijeno i MKE. Ovo je potvrđeno i merenjem pomeranja kraka spojnice pri opterećenju i posle rasterećenja (videti tabelu 5). Kako se MKE za spojnice od Č.1531 i ČL.700 ustanovilo da se nalaze u stanju elastičnosti pri svim momentima do 300 Nm, to kod njih nije određivano deformaciono stanje. Očitane vrednosti pomeranja kraka spojnice (za odgovarajuće vrednosti momenta pritezanja), kako u opterećenom, tako i u rasterećenom stanju, prikazane su u tabeli 5.

100 150 200 250 270 300

Izmereno pomeranje kraka, [mm] Č.0561 Č.1531 ČL.700 opt. ras. opt. ras. opt. ras. 0.71 0.50 0 0 0.68 0 1.05 0.77 0 0 0.98 0 1.43 1.10 0 0 1.41 0 1.67 1.45 0 0 1.67 0 0 1.72 0.3 1.87 1.88 0 2.35

0.8

2.10

Ovim je potvrđena ispravnost pretpostavke, da na spojnicama od Č.1531 i ČL.700 ne treba određivati deformacije na karakterističnim mestima. Prislanjanjem nožastog lenjira na spoljašnju površinu središnjeg dela plastično deformisane C-spojnice od Č.0561 (posle jednostranog pritezanja zavrtnja momentom od 300 Nm i rasterećenja) uočen je svetlosni procep u centralnom delu, čime je još jednom potvrđen rezultat, dobijen pomoću MKE, o načinu deformisanja tela spojnice.

Sila jednostranog pritezanja Vrednosti zadatih momenata pritezanja i izmerenih sila pritezanja za spojnice od Č.1531 i ČL.700, prikazane su u tabeli 6. Moment, [Nm]

Izmerena sila pritezanja [kN] Č.1531

ČL.700

100

16.2

18.3

150 200 250 270

26.8 37.6 46.5 51.7

28.3 37.0 46.3 52.7

300

58.0

59.4

Tabela 6: Vrednosti momenata i sila pritezanja

Pomeranje kraka C-spojnice

Moment, [Nm]

Iz tabele 5 sledi da se spojnice od Č.0561, pri opterećenju momentima pritezanja do 270 Nm, nalaze se u stanju elastičnosti, dok se pri većim momentima javlja trajno jednostrano otvaranje od 0.3 i 0.8 mm. Takođe, uočava se da se Cspojnice od Č.1531 i ČL.700 nalaze u oblasti elastičnosti pri svim zadatim momentima.

2.15

Obrada izmerenih rezultata izvršena je u programu “Microsoft Excel”. Kod C-spojnica od Č.1531 i ČL.700 linearna zavisnosti izme|u momenta i sile pritezanja postoji sve do momenta pritezanja od 300 Nm (maksimalnog momenta koji je mogao da se ostvari korišćenim moment-ključem), odnosno sklop držača vezice se nalazio u stanju elastičnosti. Dijagram sile jednostranog pritezanja u zavisnosti od momenta pritezanja kod spojnice od Č.1531, kao i aproksimacija pravom linijom, prikazan je na sl. 15.

Tabela 5: Vrednosti pomeranja kraka spojnice Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Slika 15: Zavisnost sile jednostranog pritezanja od momenta pritezanja

Upoređivanjem dobijene jednačine za promenu sile jednostranog pritezanja u funkciji momenta pritezanja za Č.1531: y = 0.1953⋅x – 1.6091, gde su: y – sila jednostranog pritezanja u [kN] i x – moment pritezanja u [Nm], sa analognom jednačinom za spojnice od ČL.700: y = 0.1995⋅x – 0.8974 postaje očigledno da se, sa aspekta moći nošenja, radi o C-spojnicama vrlo sličnih karakteristika, pa spojnice treba izrađivati od jefvtinijeg, ili lakše obradivog materijala. ZAKLJUČAK Od tri materijala spojnice nezadovoljavajuće karakteristike ima Č.0561, dok su spojnice od Č.1531 i ČL.700 približno istih karakteristika i zadovoljavaju za sva zadata opterećenja. Ispitivanje je vršeno pri statičkom opterećenju, a u realnim uslovima sklop držača vezice radi pri jednosmernom dinamičkom opterećenju (prelazak točkova vagona preko sklopa). U eksperimentalnim ispitivanjima je utvrđeno da su izmerene vrednosti deformacija i pomeranja u dobroj saglasnosti sa vrednostima dobijenim analizom MKE. LITERATURA

/2/ Vojislav Stoiljković, Teorija obrade deformisanjem, Univerzitet u Nišu, Niš, 1984. /3/ Bojan Rančić, Sistemi za merenje, prikupljanje i obradu podataka, I deo, Mašinski fakultet u Nišu, Niš, 2005. /4/ Hoffmann K., Eine Einführung in die Technik des Messens mit Dehnungsmeßstreifen, Hottinger Baldwin Messtechnik GmbH, Darmstadt, 1987. DESIGN OF THE C-CLAMP FOR RAILROAD TRACKS AND TENSOMETRIC CHECK UP In factory “MIN” Svrljig new product is developed. This product (C–clamp) find his use for quickly joint of railroad tracks in cases of specific situations, and also be high differences of daily and night temperatures. C-clamp probes are produced by casting technology from three different materials: steel Č.0561, steel Č.1531, and cast iron ČL.700. Because of the complex form of C-clamp, in program COSMOSWorks finite element method (FEM) analysis are accomplished in order to find relation between moment of force and tightening force, and also identification of the Cclamp endings displacements. The tensometric method is used for verification of theoretical results. By these measurements good coincidence of theoretical and experimental results are determined. Key words: railroad track, C-clamp, tightening force, displacement, design, measurement

/1/ Paul Kurowski, Engineering Analysis with COSMOSWorks Professional 2006, SDC Publication, Canada, 2006. 48

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

TRENUTNA UGAONA BRZINA KAO DIJAGNOSTIČKI I KONTROLNI PARAMETAR RADA MOTORA Željko Bulatović, dipl. inž. maš. Vojnotehnički institut (VTI) – Beograd Ass. mr Dragan Knežević, dipl. inž. maš. Mašinski fakultet - Beograd U radu su prikazane neke mogućnosti primene preciznog merenja trenutne ugaone brzine kolenastog vratila u dijagnostici i kontroli rada motora. Stanje tehnike omogućava precizno, bezkontaktno merenje ugaone brzine kolenastog vratila bez potrebe većih izmena na motoru. Šta više, savremeni sistemi upravljanja radom motora, obavezno uključuju korišćenje relativno jeftinih inkrementalnih davača položaja kolenastog vratila. Informacije dobijene na taj način mogu se koristiti za određivanje trenutnog momenta motora kao i za detektovanje izostanka paljenja ili neregularnog rada pojedinih cilindara. Na ovakav način određen trenutni moment, uz primenu odgovarajućih matematičkih modela omogućava izračunavanje trenutnog pritiska u cilindru motora, što je od izuzetne važnosti za kontrolu i dalje poboljšanje rada motora. Dijagnostika izostanka paljenja pojedihih cilindara je od kjučnog značaja za zadovoljenje standarda OBDII koji je na snazi od 1996. god u SAD, a u Evropi primena sličnog standarda obavezna je od 2000. godine. Ključne reči: dizel motor, merenje ugaone brzine, pritisak u cilindru UVOD U ovom radu prikazane su neke mogućnosti konkretne aplikacije određenih matematičkih alata na stvarnom 12-to cilindričnom turbo-dizel motoru visoke snage, specijalne namene, koji je u fazi razvoja. Trenutna ugaona brzina kolenastog vratila motora je parametar koji sadrži veliki broj informacija o radu motora kao celine, što znači i o samom radnom procesu u cilindrima motora. Praktično precizno merenje trenutne ugaone brzine kolenastog vratila (KV) uz precizno određivanje ugaonog položaja KV, pruža mogućnost određivanja trenutnog momenta motora, a na bazi njega, u nekim slučajevima i trenutnog pritiska u cilindrima motora, što može biti od velike koristi u praksi, a što se danas, kao što je već navedeno, uveliko koristi u dijagnostici izosta-nka paljenja pojedinih cilindara što je od ključnog značaja za zadovoljenje standarda OBDII koji je na snazi od 1996. god u SAD, a u Evropi primena sličnog standarda obavezna je od 2000. godine.

Teorijski osnov ovog postupka daju jednačine kretanja kol. vratila motora u sledećem obliku:

M u (α ) = M um + I

dω dα

(1)

M u (α ) = ∑ ( M gi (α ) + M ii (α ) + M fi (α ))

(2)

i =1

u ovim jednačinama su: Мu(α) – trenutni moment motora, Мum(α) – trenutni moment spoljašnjeg opt. motora, Мgi(α) – trenutni moment koji proizvode gasne sile u pojedinim cilindrima, Мii(α) – trenutni moment koji proizvode inercijalne sile u pojedinim cilindrima, Мfi(α) – trenutni momenti koje proizvode sile trenja u pojedinim cilindrima I – ukupni moment inercije motora,

ω - trenutna ugaona brzina kolenastog vratila motora;

Kontakt: mr Dragan Knežević Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu Kraljice Marije 16, 11120 Beograd, Srbija E-mail : dknezevic@mas.bg.ac.yu

n – ukupan broj cilindara motora Osnovna ideja postupka je sledeća: u toku radnog takta pojedinačnog cilindra proizvedeni moment je veći od spoljašnjeg opterećenja što

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

dovodi do ubrzanja kolenastog vratila. Kako se završava sagorevanje u posmatranom cilindru, oslobođena energija je sve manja, a u sledećem cilindru još nije počeo radni takt. Usled toga dolazi do pada generisanog momenta, što dovodi do usporenja kolenastog vratila. Ovo važi i onda kada se spoljašnje opterećenje menja velikom brzinom kao npr. na prelaznim režimima, zato što je učestanost te promene višestruko manja od frekvence odvijanja radnih procesa u cilindrima motora. Iz ovoga se može zaključiti da tok ugaone brzine sadrži informacije o momentu gasnih sila koje generišu pojedini cilindri. Naravno treba napomenuti da postoji principijelan problem obrade izmerenih rezultata zbog teškoća pri utvrđivanju veze između trenutne ugaone brzine i trenutnog momenta motora, odnosno trenutnih pritisaka u cilindrima. Doprinos inercijalnih sila ukupnom trenutnom momentu motora raste sa kvadratom broja obrtaja tako da pri višim ciklusnim brzinama trenutni moment inercijalnih sila može da prikrije doprinos ukupnog trenutnog momenta gasnih sila, dok je suma trenutnih momenata sila trenja svih cilindara znatno manjeg intenziteta. Sa druge strane u slučaju povezanosti motora i gonjene mašine javlja se elastični sistem pa zato i odgovor takvog sistema nije uvek jednoznačno zavisan od ukupnog trenutnog momenta gasnih sila.

elastičan sistem sa čak četiri stepena slobode. Alternativno zavisno od zahtevane tačnosti mogu se koristiti i jednostavniji modeli realnog matematičkog sistema. Korišćenjem odgovarajućih modela i merenjem trenutne ugaone brzine motora moguće je prema jednačini (1) obrnutim postupkom rekonstruisati fluktuacije trenutnog momenta motora koje se odvijaju prema jednačini:

ΔM u (α ) = I

dω dα

(3)

Fluktuacije trenutnog momenta gasnih sila mogu se sagledati oduzimanjem trenutnog momenta inercijalnih sila, korišćenjem izraza za trenutni položaj kolenastog vratila, trenutnu ugaonu brzinu, kinematiku motornog mehanizma i vrednosti karakterističnih masa. Da bi se poznavao tok trenutnog ukupnog momenta gasnih sila potrebno je naći vrednost srednjeg momenta motora i sabrati ga sa trenutnom vrednošću fluktuacije momenata gasnih sila. Ova srednja vrednost se dobija merenjem srednje vrednosti na kočnici.

Ipak podatak o trenutnoj ugaonoj brzini, uz odgovarajuću metodologiju obrade, može biti relevantan podatak sa aspekta dijagnostike i kontrole rada motora, s obzirom da se do njega dolazi jednostavnim, preciznim i jeftinim merenjem. ODREĐIVANJE PRITISKA U CILINDRIMA NA BAZI TRENUTNE UGAONE BRZINE Matematički modeli identifikacije uticaja procesa u pojedinim cilindrima na tok trenutne ugaone brzine bazirani su obično na jednačinama kretanja karakterističnih celina motora i gonjene mašine. Ovaj pristup je veoma korektan kada se radi o manjim motorima koji se uspešno mogu smatrati kao torziono kruti sistemi. Kada su u pitanju veći motori sa većim brojem cilindara polazni model se znatno usložnjava jer se tada moraju uzeti u obzir efekti torzionih oscilacija. U radovima /1/ i /2/ se može naći podatak da postoje primeri uspešnog kombinovanja modela kretanja i merenja trenutne ugaone brzine, gde je sistem motor-vozilo predstavljen kao torziono 50

Slika 1:a) trenutna ugaona brzina, b) fluktuacija trenutnog momenta motora, c) fluktuacija momenta gasnih sila, d) trenutni tok momenta gasnih sila, e) trenutni pritisak u cilindru-4 cil. motor n = 1500 o/min

Kod motora kod kojih je ugao kolena u zvezdi prvog reda 180° ili 360°, vrednost ukupnih momenata gasnih sila u trenutku kada su svi Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

Za motore koji odstupaju od napred navedenog rasporeda kolena ovaj postupak nosi veliku grešku ali se on ipak može korisno upotrebiti pri dijagnostici rada motora, pošto se iz toka trenutne ugaone brzine i položaja kolenastog vratila a na osnovu trenutnog momenta gasnih sila može odrediti neregularnost rada pojedinih cilindara. DIJAGNOSTIKA RADA MOTORA NA BAZI TRENUTNE UGAONE BRZINE - REZULTATI ISPITIVANJA Biće izložena analiza mogućnosti primene nekog od kriterijuma i postupaka dijagnostike rada motora na bazi izmerene ugaone brzine kolenastog vratila 12 – cil. turbo dizel motora sa vodenim hlađenjem V-gradnje (ugao cilindara 60°) ukupne radne zapremine 38.88 lit. i nivoom snage 735 KW pri 2000 o/min. Korišćeni su rezultati indiciranja pri režimu 1530 o/min i 3000 Nm momenta (75% od punog opterećenja). 6G

ωsr=160.012 s

-1

Ugaona brzina ω (s )

166 164

3G -1

160

156

izmereno teoretski

152 60

120

180

240

-1

172

ωsr=160.012 s

170

-1

168 166 164 162 160 158 156 154 152

izmereno teoretski

150 148 146 0

120

180

240

300

360

420

(a)

480

540

600

660

720

UKV α ( )

Slika 3: Izmereni i izračunati tok trenutne ugaone brzine KV motora u slučaju rada bez sagorevanja

Prilikom ispitivanja korišćen je višekanalni ultrabrzi akvizicioni sistem ADS 2000 u sprezi sa inkrementalnim davačem rezolucije 2500 mernih signala po radnom ciklusu i po jednom kanalu. Meren je pritisak u prvom glavnom cilindru i to sa sagorevanjem i bez sagorevanja odnosno samo sa čistom kompresijom kao i vremenski interval t (u mikrosekundama) između dva susedna inkrementa od 0,288° KV. Na osnovu toga izračunata je trenutna ugaona brzina KV motora (sl. 2 i 3) po formuli:

ω = 0,288 ⋅ 10 6 ⋅

π 180 ⋅ t

(4)

Obrnutim postupkom i koristeći jednačine 5,6,7,8 i 9 moguće je iz teoretske promene ugaone brzine dobiti teoretsku promenu trenutne tangentne sile koja potiče samo od gasnih sila u cilindrima.

158

174

za oba slučaja i sa sagorevanjem i bez sagorevanja u prvom glavnom cilindru. Primenom mate-matičkog modela /1/ uz odgovarajuće pretpo-stavke i uprošćenja dobijeni su teorijski dijagrami promene ugaone brzine za oba slučaja, slike 2 i 3.

162

154

176

Ugaona brzina ω (s )

klipovi u mrtvim tačkama, mora biti jednaka nuli, pa se sa ograničenom tačnošću za odgovarajuće ugaone intervale, zavisno od taktnosti i broja cilindara, može dobiti vrednost pritisaka u onim cilindrima u kojima je započeo radni takt (što je za jedan četvorotaktni motor dato na sl. 1).

300

360

420

480

(a)

540

600

660

UKV α ( )

720

Slika 2: Izmereni i izračunati tok trenutne ugaone brzine KV motora u slučaju rada sa sagorevanjem

dω R π (Tu (α ) − Tum ) ⋅ = dα I ⋅ ω 180

(5)

I ⋅ ω dω 180 ⋅ ⋅ R dα π

(6)

Tu (α ) − Tum =

ε=

dω dω dα dω = ⋅ =ω⋅ dt dα dt dα 12

Tu (α ) = ∑ (Tgi (α ) + Tii (α ))

(7) (8)

i =1

Tgu = ∑ Tgi (α ) = i =1

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

I 180 12 ⋅ε ⋅ − ∑ Tii (α ) + Tum (9) R π i =1 51

gde su:

Tu (α ) − trenutna ukupna tangentna sila

Tgi (α ) − trenutna gasna komponenta tang. sile

Tii (α ) − trenutna inercijalna komponenta tang. sile

Uzroci ovih odstupanja su uglavnom sledeći:

Tgu − ukupna gasna komponenta tang. sile Tum − srednja ukupna tang. sila

ε − ugaono ubrzanje KV R − poluprečnik kolena KV

Tangencijalna gasna sila (N)

Vrednost ove sile se potpuno poklapa sa vrednošću trenutne tangentne sile dobijene proračunom iz snimljenog indikatorskog dijagrama, što prikazuju slike 4 i 5. 75000 70000 65000 60000 55000 50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 -5000 -10000

izmereno teoretsko 0

120

180

240

300

360

(d)

420

480

540

600

660 O

720

UKV α ( )

Slika 4: Tok gasne komponente trenutne tangentne sile sa sagorevanjem u prvom glavnom cilindru Tangencijlna gasna sila (N)

• pretpostavka o identičnosti radnih procesa u svim cilindrima je očigledno suviše gruba jer su zapremine pomoćnih cilindara (desni red) veće od zapremina glavnih cilindara (levi red) tako da se iz tog razloga i pumpa visokog pritiska podešava da ubrizgava više goriva u pomoćne cilindre nego u glavne i to srazmerno razlici zapremina navedenih cilindara; • takođe ugao predubrizgavanja i vremenski interval trajanja ubrizgavanja nisu isti kod svih cilindara čak i kada je taj interval izražen u funkciji ugla bregastog vratila pumpe visokog pritiska isti za sve cilindre; • usled veze kol. vratila motora i bregastog vratila pumpe visokog pritiska preko dugog torziono elastičnog vratila, neravnomernost ugaone brzine kolenastog vratila se direktno odražava na tok ugaone brzine bregastog vratila, takođe i samo bregasto vratilo utiče na tu neravno-mernost, tako da se javljaju različiti uglovi predubrizgavanja i vremenski intervali trajanja ubrizgavanja pa i različita ubrizgana količina goriva od cilindra do cilindra; • s obzirom da je merenje vršeno na natpunjenom motoru niži nivoi pritiska u pojedinim cilindrima imaju za posledicu manju energiju izduvnih gasova, što direktno utiče na punjenje sledećih cilindara u redosledu paljenja i samim tim na niži nivo pritisaka u njima;

80000 70000 60000 50000 40000 30000

• pretpostavke po kojima se zanemaruju uticaji sila trenja a posebno uticaji torzionih oscilacija sistema kolenasto – bregasto vratilo daju znatno jednostavniji matematički model, ali zato i neefikasniji;

20000 10000 0

izmereno teoretski

-10000 -20000 0

120

180

240

300

360

(d)

420

480

540

600

660

UKV α ( )

720

Slika 5: Tok gasne komponente trenutne tangentne sile bez sagorevanja u prvom glavnom cilindru

Može se petpostaviti da se i iz izmerene ugaone brzine kolenastog vratila motora mogu dobiti, primenom odgovarajućeg algoritma, tokovi trenune tangentne sile koju proizvode pritisci u cilindrima (gasne sile) i uporediti sa 52

onima dobijenim teori-jskim putem za oba slučaja, slike 4 i 5. Analizom izmerenih i teoretskih vrednosti toka ugaone brzine (sl. 2 i 3) i i na osnovu tih tokova dobijenih vrednosti gasnih komponenti trenutne tangentne sile (slike 4 i 5), može se uočiti dosta veliko odstupanje.

• merenja su propraćena određenim greškama, posebno usled neizbežnih vibracija motora na osloncima i potrebe filtriranja izmerenog signala ugaone brzine Očigledno je da ovakav pristup problemu nije u ovom slučaju dao zadovoljavajuće rezultate, zbog same konstruktivne koncepcije predmetnog motora (radi se o dvanaestocilindričnom V – motoru), koji predstavlja izrazito elastičan Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

torzioni sistem, što značajno povećava kompleksnost matematičkog modela. Postavljanje kriterijuma detekcije stanja motora u eksploataciji ovom metodom zahteva preduzimanje niza detaljnih merenja, da bi se u skladu sa realnim mogućnostima i raspoloživom mernom opremom prikupilo što više informacija i realno procenila mogućnost primene metode na konkre-tnom motoru s obzirom na njegove izražene konstruktivne specifičnosti, što će biti izloženo u nekom od sledećih radova. ZAKLJUČAK Precizno merenje trenutne ugaone brzine kolenastog vratila motora može biti moćno sredstvo u oblasti istraživanja, dijagnostike i regulacije rada motora. Ovo naročito s toga što savremeni motori sa elektronskom kontrolom procesa standardno uključuju dosta jeftine inkrementalne davače sa prostom ugradnjom i bez održavanja u eksploataciji. Za konkretan motor na kome je izvršeno merenje se može zaključiti da je mogućnost postavljanja odgovarajućih kriterijuma dosta problematična. Ovo je motor specifične koncepcije, izrazito torziono elastičan, natpunjeni i bez zamajca, sa velikim brojem cilindara i mehaničkom kontrolom ubrizgane količine goriva. Ipak, neki pokazatelji upućuju na to da se opsežnim sveobuhvatnim ispitivanjima u relativno ograničenom domenu mogu postići određeni pozitivni rezultati tako da će se započeta istraživanja nastaviti i u buduće.

/3/ Brown T.S., Determination of engine cylinder pressures from crankshaft speed fluctations, SAE Paper 920463 /4/ Heywood J.B.: Internal Combustion Engine Fundamentals, New York, 1988 THE CRANKSHAFT SPEED AS ENGINE DYAGNOSTIC AND CONTROL PARAMETAR This paper presents some applications of a precise crankshaft speed measurement for engine dyagnostics and control. The state of the art of measuring tehnique enables precise, noncontacting measurement of crankshaft speed without necessity for serious engine modifications. Even more, modern engine management systems necessarily incorporate relatively unexpensive incremental crankshaft position sensor. Information, obtained by instantaneous crankshaft speed measurement could be use for an engine torque estimation as well as for an engine torque estimation as well as for an engine misfire or malfunction detection. It is possible to determine cylinder pressure by utilizing engine torque waveform, what is essential for engine control and optimization. Engine misfire detection is extremly important to fulfill the requirements of the OBDII regulation, which is obligated from 1996. in USA and similar regulation is also regulation ia also obligated in Europe from 2000. Key words: diesel engine, crankshaft speed, cylinder presure

*) Autori se posebno zahvaljuju kolegama iz VTI – a M. Štavljaninu, D. Radiću i Lj. Bojeru na saradnji pri merenju i analizi dobijenih rezultata

LITERATURA /1/ Bulatović Ž.: Analiza ciklusnih varijacija ugaone brzine kolenastog vratila motora, seminarski rad, Beograd 2005. /2/ Knežević D., Matejić M.: Dijagnostika i kontrola rada motora na bazi merenja trenutne ugaone brzine kolenastog vratila, VI Međunarodni naučno-stručni skup IPS 2001, Pogorica-Bečići 2001,CG-2790A15

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

PRIKAZI SKUPOVA

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi Društvo održavalaca tehničkih sistema i Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu organizovali su

NAUČNO STRUČNI SKUP PneUMAtici 2006 U prelepom ambijentu hotela Narvik u Kikindi, u periodu od 19. do 21. oktobra održan je IV naučnostručni skup PneUMAtici 2006. Skup je održan pod pokroviteljstvom Ministarstva nauke i zaštite životne sredine, u organizaciji Instituta za istraživanja i projektovanja u privredi (IIPP), Društva održavalaca tehničkih sistema (DOTS) i Šumarskog fakulteta iz Beograda. U Kikindi su se okupili stručnjaci koji se bave istraživanjima, razvojem, proizvodnjom, prodajom, eksploatacijom i održavanjem pneumatika. To je bila dobra prilika za razmenu informacija, iskustva u navedenim oblastima kao i promociju novih proizvoda, tehnologija, softvera i literature. Skup je okupio 50-ak učesnika i na njemu je prezentovano 20 naučnih i stručnih radova u tri različite programske celine: •

Tematska predavanja;

•

Protektiranje pneumatika;

•

Eksploatacija i održavanje pneumatika.

U radu skupa učestvovali su predstavnici sledećih firmi i ustanova: Mašinski fakultet Beograd, Šumarski fakultet Beograd, Privredna komora Srbije, Mašinski fakultet Niš, AD „GRADITELJ“ Kikinda, Zavod za intelektualnu svojinu Beograd, Institut za standardizaciju Beograd, Kolubara Građevinar Lazarevac, GSP Beograd, Ikarbus AD Beograd, JKP Medijana Niš, JKP vodovod i kanalizacija Beograd, Regionalna privredna komora Kikinda, Hoffman – Marinković, DP „Drugi Oktobar“ Beograd, „RUMAGUMA“ AD Ruma, NIS NAFTAGAS TRANSPORT Zrenjanin, JP „SRBIJAGAS“ Beograd, JP „SUBOTICA TRANSPORT“ Subotica, SP „LASTA“ BG, BANDAG Brisel-Belgija, Sava Tires iz Slovenije, Goodyear Truck Tires, Tigar MH Pirot i LUKA BAR iz Bara. Poslednjeg dana skupa održan je Okrugli sto na temu "Aktuelno stanje u oblasti pneumatika u Srbiji " na kome se razgovaralo o najnovijim dešavanjima u svetu pneumatika, trendovima i pravcima razvoja, i sl. PUMA '06 potvrdila je činjenicu da postoji realna potreba za takvim skupom (i to kao i do sada, na svake 2 godine) i da u Srbiji postoji stručan auditorijum upućen u problematiku vezanu za oblast pneumatika. Goran Mitić, Vekoslav Šošević, Gradimir Danon i Dejan Manić (s leva na desno)

dots.org.yu 54

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

PRIKAZI SKUPOVA SEMINAR „IZBOR; PRAĆENJE I ODRŽAVANJE PNEUMATIKA“ U okviru naučno-stručnog skupa PneUMAtici 2006 održan je prateći seminar pod nazivom „Izbor, praćenje i održavanje pneumatika“. Seminar je bio namenjen polaznicima iz organizacija koje u svom sastavu imaju vozne parkove za sopstvene potrebe, ili se bave prevozom robe i putnika za treća lica. Rukovodioc kursa bio je prof. dr Gradimir Danon, koji je držao predavanja po sledećem programu: • karakteristike pneumatika • obeležavanje i izbor pneumatika • tehničko održavanje pneumatika • objekti i oprema za održavanje pneumatika • praćenje pneumatika i informacioni sistem • troškovi eksploatacije Sve dodatne informacije kao i galeriju sa fotografijama možete naći na www.dots.org.yu SEMINAR „FORMIRANJE ŠIFARSKOG SISTEMA U PRIVREDNIM ORGANIZACIJAMA“ U Kikindi je bio održan još jedan prateći seminar pod nazivom „Formiranje šifarskog sistema u privrednim organizacijama“. Seminar je bio namenjen polaznicima iz organizacija u kojima se planira izmena šifarskog sistema ili formiranje novog. Posebno je obrađena problematika šifriranja po principu formiranja BAR CODE-a. Teme seminara bile su: • šta predstavljaju šifre u privrednim organizacijama; • šta sve možemo i trebamo šifrirati i na koj način (osnovna sredstva, delove, opremu, dokumenta i dr.); • zašto šifrirati • osobine šifarskih sistema • klasifikacioni nasuprot identifikacionog sistema šifriranja • modeli, kodna imena, nomenklatura, šifrarnik • moguće greške u radu sa šiframa i kontrola • zapis i čitanje šifara • BAR CODE šifriranje • šifriranje zaposlenih, prostorija, magacina, magacinskog prostora, dokumenta i dr. • BAR CODE čitači i softverska rešenja (vođenje zaliha, popis i dr.) • Kontrola grešaka pri unosa šifara • PRIMERI (moguće greške u radu sa šiframa i kontrola, Metoda za izračunavnje kontrolnih brojeva po modulu 11, kod 39 i kontrola po modulu 43, Izračunavanje kontrolnog broja za EAN i UPC kod, softverska rešenja i dr.) Rukovodici ovog kursa bili su prof. dr Branko Vasić i mr Dejan Curović, a sve detaljnije informacije sa pratećim fotografijama dešavanja možete naći na sajtu www.dots.org.yu JESENJA ŠKOLA ODRŽAVANJA U Kikindi je, pored predhodnih nabrojanih dešavanja, u istom periodu završen jesenji ciklus škole održavanja. Nakon predavanja organizovano je polaganje isita za sticanje zvanja „Nacionalni stručnjak za upravljanje održavanjem“, a školu je uspešno završilo 16 polaznika. Uskoro počinje prijavljivanje za novi ciklus škole održavanja, a detaljnije informacije možete naći na: www.iipp.co.yu Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

PRIKAZI SKUPOVA XII NAUČNO-STRUČNA KONFERENCIJA O ŽELEZNICI – ŽELKON 06 19. i 20. oktobra 2006. godine u organizaciji Mašinskog fakulteta iz Niša održana je u Nišu u Klubu Vojske Srbije XII NAUČNOSTRUČNA KONFERENCIJA O ŽELEZNICI – ŽELKON 06. Pokrovitelji Konferencije su bili: Ministarstvo zaštite i životne sredine Republike Srbije, JP Železnice Srbije i MIN Holding iz Niša. Interesantan je i prilično širok spisak od 18 sponzora među kojima su: SIEMENS, VAE, VOITH, CDM Cummins, MZT Hepos iz Skoplja, ALTPRO, KONČAR Električna vozila i KONČAR Energetika informatika iz Zagreba, GOŠA Fabrika šinskih vozila iz Smederevske Palanke, Bačka Invest, MAREX Trade iz Češke, MIN AD Lokomotive iz Niša i MIN DIV AD iz Svrljiga, ŠINVOZ iz Zrenjanina i ŽELVOZ iz Smedereva i Institut «Kirilo Savić» i Saobraćajni institut CIP iz Beograda. Inače, konferencija ŽELKON se tradicionalno održava svake druge godine i jedina je te vrste u zemlji i u ovom delu Evrope. Ovogodišnju konferenciju je otvorio Dejan Lasica pomoćnik ministra za kapitalne investicije Republike Srbije zadužen za železnicu i pri tom naglasio da je osnovni cilj naše železnice integracija u transportni sistem Evropske unije. Skup su pozdravili: Srđan Spasojević direktor Direkcije za železnice, Vlastimir Đokić menadžer grada Niša, Pera Milovanović direktor MIN Holdinga i predsednik Privredne komore Niša i na kraju prof. dr Dušan Stamenković predsednik Organizacionog odbora Konferencije. Prvog dana Konferencije najveće interesovanje su izazvali radovi prezentirani na plenarnoj sednici, koji su se odnosili na privatizaciju i restrukturiranje naše železnice. Prema Programu Konferencije i Zborniku radova, koji je imao svoje štampano i elektronsko izdanje, ukupno je bilo spremno za prezentaciju 97 radova u kojima su 174 autora iz zemlje i inostranstva (iz 8 zemalja) obradili različite teme grupisane u 6 oblasti: vozila, saobraćaj, infrastruktura, održavanje vozila i infrastrukture, strategija i politika i ostali aspekti železnice. U posebne sekcije izdvojeni su radovi na engleskom jeziku i prikazi najboljih diplomskih radova studenata železničkog smera tehničkih fakulteta iz Beograda i Niša pod nazivom «Mladi i budućnost železnice». Na skupu su svoje marketinške prezentacije realizovali i većina firmi sponzora. Konferencija je za naše uslove bila izuzetno dobro organizovana i posećena, a imponovao je neuobičajeno veliki broj diskusija nakon prezentacije radova, posebno u oblasti voznih sredstava. Izgleda da naša stručna i naučna javnost u oblasti železnice postaje željna prave tehničke rasprave o nizu aktuelnih problema naše železnice, pa zbog toga ovakvi skupovi dobijaju još više na značaju. VII MEĐUNARODNI SIMPOZIJUM "MEHANIZACIJA I AUTOMATIZACIJA U RUDARSTVU I ENERGETIKA-MAREN 2006" održan je u Beogradu 28 i 29.septembra na Rudarsko-gološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu u organizaciji Smera za mehanizaciju u rudarstvu RGF u sklopu Proslave dana Fakulteta. Pokrovitelji Simpozijuma su bili Ministarstvo rudarstva i energetike, Ministarstvo prosvete i sporta, Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine, Privredna komora Srbije, JP EPS, NIS a.d.d, RB Kolubara d.o.o., TE-KO Kostolac d.o.o., JP PEU Resavica i Rudnik Pljevlja a.d.. Na Simpozijumu, na kome je učestvovalo preko 150 učesnika iz zemlje i inostranstva, prezentirano je 32 izabrana rada od 63 štampanih u Zborniku radova iz oblasti : • Mehanizacija površinske eksploatacije; • Mehanizacija podzemne eksploatacije; • Oprema za bušenje i eksploataciju nafte i gasa; • Procesna oprema pripreme mineralnih sirovina; 56

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

PRIKAZI SKUPOVA • Automatizacija rudarske opreme i procesa; • Energetika i energetska efikasnost; • Održavanje rudarske mehanizacije; • Tehnička dijagnostika; • Sigurnost funkcionisanja; • Revitalizacija i modernizacija rudarske mehanizacije; • Projektovanje i izbor rudarskih mašina; • Informacioni sistemi u rudarstvu. U sklopu Simpozijuma je bila i izložba i prezentacija više inostranih proizvođača opreme i uređaja (″DBT″ , ″VOITH″, ″SPM ″, ″JOY Mining Machinery″, ″SEW Eurodrive″, ″GWE″, ″ BAUER″, ″SKF″ i ″ Ameron″) . IV MEĐUNARODNA KONFERENCIJA "UPRAVLJANJE SISTEMIMA, SAVREMENA ELEKTRO MAŠINSKA OPREMA I TEHNIČKA REGULATIVA" Organizatori konferencije bili su: Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo, Poslovno udruženje vodovoda i kanalizacije Srbije, Institut „Mihailo Pupin“, Privredna komora Srbije i Skupština opštine Vrnjačka banja. Kao pokrovitelji skupa pojavili su se Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine, Direkcija za uređenje građevinskog zemljišta i izgradnju Beograda i JKP Beogradski vodovod i kanalizacija. Konferencija je održana od 15-18. oktobra 2006. godine u Vrnjačkoj banji, u hotelu „Breza“. Učesnici, gosti i izlagači su bili iz: Srbije, Republike Srpske, Makedonije, Crne Gore, Hrvatske, Slovenije, Nemačke, Austrije, Japana, Švedske, Francuske i Izraela. Ukupan broj učesnika bio je 267. Cilj stručne konferencije Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo i njegov Naučno-stručni savet su definisali tri veoma bitne i aktuelne oblasti iz delatnosti organizacija vodovoda i kanalizacije: • Upravljanje sistemima vodovoda i kanalizacije, • Savremena elektro mašinska oprema • Tehnička regulativa u oblasti ovih sistema Osnovni cilj ove stručne konferencije je da se u vezi sa projektovanjem, izgradnjom, eksploatacijom i održavanjem objekata i elemenata sistema vodovoda i kanalizacije obrade ove tri tematske oblasti. Kako su sistemi vodovoda i kanalizacije jedni od najbitnijih za normalno funkcionisanje ljudske zajednice, cilj je bio da se naši stručnjaci iz JKP vodovoda i kanalizacije upoznaju sa dostignućima razvijenog sveta i nas u ovim oblastima. Na konferenciji je bilo prezentirano ukupno 32 rada i učestvovalo je 27 izlagača iz zemlje i inostranstva. Može se konstatovati da je konferencija u potpunosti ispunila svoj cilj u svakom pogledu.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

NAJAVE SKUPOVA

Redakcija časopisa istraživanja i projektovanja za privredu Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu Akademija inženjerskih nauka Srbije i Crne Gore organizuju i pozivaju Vas na SIMPOZIJUM "ISTRAŽIVANJA I PROJEKTOVANJA ZA PRIVREDU 2006" Od 14. do 16. decembra 2006. godine u Nišu će se održati skup „Istraživanja i projektovanja za privredu“. Skup će okupiti eksperte iz raznih oblasti čiji istraživački rad i/ili projekti, studije, ekspertize, imaju značajne primene u privredi. Okvirne tematske oblasti skupa su istraživanja i projektovanja u : pouzdanosti i održavanju, informacionim i ekspertnim sistemima, finansijama i bankarstvu, menadžmentu, vojnoj primeni, rudarstvu i geologiji, oblasti softvera, upravljanju proizvodnjom i zalihama, ekologiji, energetici, ekonomiji, logistici, inženjerstvu kvaliteta, prerađivačkoj industriji, državnoj upravi, javnim preduzećima i komunalnim sistemima, osiguranju, transportu i saobraćaju, upravljanju rizikom, turizmu i obrazovanju. Simpozijum IIPP imaće plenarne sednice, predavanja po pozivu, sednice po sekcijama, demonstracije softvera, okrugli sto, promocije časopisa i knjiga. Autori radova treba da prijave svoje učešće Organizacionom odboru do 08.12.2006., koristeći formular iz Magazina Društva održavalaca tehničkih sistema ili internet prezentaciju. Zbornik radova u elektronskom izdanju biće dostavljen svim učesnicima na samom Skupu. Detaljne informacije o uslovima smeštaja i prevoza za učesnike simpozijuma biće objavljene na internet stranici www.iipp.co.yu. Informacije o svim uslovima možete dobiti na telefone: 011/3370 622, 3302-451, 3302-456 ili 065 3370 622. FAX za slanje prijava je 011/3302-450. MEĐUNARODNO SAVETOVANJE " ENERGETIKA 2007" Zlatibor 27.03 - 30.03.2007. U organizaciji Saveza energetičara pod pokroviteljstvom Ministarstva rudarstva i energetike, Ministarstva nauke i zaštite životne sredine, Privredne komore Srbije, JP EPS, NIS a. d. i JP EMS, Organizacioni odbor posvećeno:

je odlučio da savetovanje ENERGETIKA 2007 bude

• politici cena i tarifama u energetskom sektoru, • stanju legislative u domaćem energetskom sektoru i raspravi o prioritetima, imajući u vidu dosadašnja iskustva Evropske unije u ovoj oblasti kao i činjenicu da srpski energetski sektor, kroz Energetsku zajednicu Jugoistočne Evrope, već deluje kao energetski subsektor EU, • programima ostvarivanja Strategije energetike Republike Srbije do 2015. godine, • savremenim tehnologijama, istraživanjima i inovacijama u oblasti elektroprivrede, • savremenim tehnologijama, istraživanjima i inovacijama u oblasti naftne i gasne privrede, • savremenim tehnologijama, istraživanjima i inovacijama u oblasti komunalne energetike, Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006 58

NAJAVE SKUPOVA • savremenim tehnologijama, istraživanjima i inovacijama u oblasti u korišćenja obnovljivih izvora energije, • problematici energetske efikasnosti, • menadžmentu i finansijskom inženjeringu u energosektoru, • uticaju energosektora na životnu sredinu, • prognozi energetskih potreba i perspektivama energetike. Prijem rezimea radova i prijava učešća vršiće se do 15.12.2006. Zvanični jezici Savetovanja su srpski i engleski. Detaljnije informacije možete naći na internet strani www.savezenergeticara@org.yu ENGINE EXPO 8, 9, 10 maj 2007, Študgart, Nemačka Engine expo je jedna od vodećih međunarodnih konferencija u svetu, gde se razmatraju budući aspekti projektovanja motora, nabavka delova, proizvodne tehnologije, propisi, i problematika potrošnje goriva u okviru proizvodnje motora za automobile, kamione i autobuse. Organizator poziva sve zainteresovane proizvođače, dobavljače i istraživačke institucije koje mogu da pruže uvid u svoje nove proizvode, serisne inovacije i tehnološki razvoj da prezentuju radove na sledeće teme: • izduvna emisija i odgovornost prema životnoj sredini • biodizel – da li je to prava alternativa za benzin? • održiva energija – hibridna, električna vozila i razvoj gorivnih ćelija • dizel hibrid – optimalno reženje, ali po kojoj ceni? • smanjivanje motora – prolazni trend ili trajno rešenje? • dobijanje boljih performansi motora – superpunjenje, turbopunjenje ili prirodno usisavanje? • mogućnosti dobijanja „čistijih“ goriva i maziva sa boljim performansama • testiranje motora – budućnost • zaštitni premazi i materijali za motore • transmisije Svi izlagači će imati 25 minuta za prezentaciju. Pošto konferenciju posećuju ljudi iz 35 različitih zemalja sve prezentacije treba da budu na engleskom jeziku. Zadnji rok za prihvatanje radova je 22. februar 2007., a za konačne powerpoint prezentaicje 20. april 2007. Za detaljnije informacije posetite www.engine-expo.com 2007 EUROPEAN RENEWABLE ENERGY POLICY CONFERENCE Flagey Convention Centre, Place Saint Croix, 1050 Brussels 29 - 31 January 2007 EREC - European Renewable Energy Council - co-organises the 2007 European Renewable Energy Policy Conference together with the German Federal Ministry for the Environment, Nature Conservation and Nuclear Safety in the frame of the German Presidency of the EU. The conference taking place within the frame of the German Presidency of the Council of the European Union aims at: Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

NAJAVE SKUPOVA • Presenting and evaluating the most important renewable energy policy developments and bringing forward new initiatives; • Facilitating networking between senior decision makers and leading industry players. Organised in Brussels, the conference is expected to attract at least 650 relevant stakeholders from a wide range of backgrounds. Who Should Attend? EU institutions and permanent representations; National governments and local administrations; Energy agencies; Energy regulators and power companies; Renewable energy industries; Utilities and TSOs; Research and academic institutes; Environmental NGOs and consumer groups; Consultancies; Financial institutions and insurance sector. EREC, the European Renewable Energy Council, whose Members are the European industry, trade and research associations AEBIOM, EGEC, EPIA, ESHA, ESTIF, EUBIA, EUREC Agency, and EWEA, represents the entire renewable energy sector. For further inormation please visit www.erec-renewables.org WORLD SUSTAINABLE ENERGY DAYS 2007 28 February – 2 March 2007 The World Sustainable Energy Days, the largest annual conference in this field in Europe, offer a unique combination of events on sustainable energy production and use, covering energy efficiency and renewable energy sources for buildings, industry and transport. Four conferences – which present the latest technology trends – outstanding examples and European strategies, and the “Energiesparmesse”, an important energy exhibition, offer ideal opportunities to establish new partnerships. The conference make contribution to awareness raising for renewable energy and energy efficiency. Since 15 years, experts and decision makers from all over the world flock to Upper Austria to attend the events - in 2006, the conference attracted more than 930 participants from 56 countries. • European Pellets Conference, 28 February – technology trends & innovation, markets in Europe and world – wide, raw materials & potentials, products & services, strategies, programmes & financing, promotion & market establishment • European Energy Efficiency Conference, 1 March – efficiency strategies & programmes, energy certificates, energy services, innovative technologies, energy management, energy efficiency in buildings, industry & public bodies • Conference “Energy Future 2030”, 2 March – technology innovation, future trends & scenarios, energy resources & potentials, local & global energy markets, short - /mid - /long – term strategies, economic opportunities, impacts of changes in society • Seminar “Rural developement & sustainable energy”, 1 March – products & services for decentral energy production, agriculture & energy, market places for renewable energy, energy programmes & local added value For further inormation please visit www.www.wsed.at

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

NAJAVE SKUPOVA 2007 CONFERENCE "VIRTUAL PRODUCT DEVELOPMENT (VPD) IN AUTOMOTIVE ENGINEERING" Munich/Germany March 21st-22nd, 2007

Conference Topics: NVH - Durability - CFD - Coupling Structure/Fluid - Multi Body Dynamics Crashworthiness - Driveability - Pedestrian Protection - Digital Human Models - Optimization Correlation Simulation/Testing - FE Meshing - Knowledge Based Systems - Parametric Design Digital Mock-Up - Visualisation - Digital Mock-Up - Data Management - GUIs & Usability Performance, Emission & Efficiency - Economic Aspects - VPD Trends ...

Important Dates: Dec. 15, 2006 ... Deadline for submitting the abstracts of paper proposals Dec. 20, 2006 ... Notification of acceptance for papers Feb. 23, 2007 ... Deadline for submitting the full papers Paper Guidelines: The conference papers have to be written and presented in English. Format requirements will be published in December. Registration Policy: The early-bird registration is open until Dec. 15th, 2006 with a reduced registration fee of only € 300,- excl. VAT. This represents a € 150,- saving over the regular registration fee of € 450,- (excl. VAT) which goes into effect afterwards. The registration fee for university members at any time is € 250,-, excl. VAT. No conference fees are due for presenting authors, press members and students. Participation includes conference proceedings, social evening, lunches and snacks.

TIRE TECHNOLOGY EXPO 2006 13,14,15 March, Köln Messe, Köln, Germany Tire Technology Expo is the world's most important tire manufacturing technology exhibition and conference, offering visitors a technology showcase that covers materials and equipment as well as the complete spectrum of the tire manufacturing process. The show offers visitors, exhibitors and conference delegates an unrivalled networking opportunity within the tire manufacturing sector. The organisers of the 7th Tire Technology Expo are calling for technical presentations to be presented at the three-day Tire Technology Expo 2007 Conference on design, development and manufacturing. The language of the presentation must be in English and 20-25 minutes will be available for each presentation. The 32nd Tire Mechanics Short Course will be held concurrently with Tire Technology Expo and Conference in Köln, March 12, 13, 14, 15 2007. This four-day educational and developmental course will provide engineers and scientists with an in-depth, intense study of developments surrounding tire engineering. The course is designed for practicing engineers, chemists and scientists concerned with tires and vehicles who have an engineering or science background at the Batchelor of Science level. The Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006 61

NAJAVE SKUPOVA basic aspects of the mechanics of pneumatic tires will be introduced by internationally renowned experts in tire mechanics. Over 1,000 pages of course notes prepared by the instructors will be provided for all full course participants on CD. Those who complete the course will receive a certificate from the University of Akron. For further information please visite web site www.tiretechnology-expo.com Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo Građevinski fakultet Mašinski fakultet Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi“ u saradnji sa Privrednom komorom Srbije organizuju specijalistički seminar na temu: ODRŽAVANJE KANALIZACIONOG SISTEMA I UŠTEDA ELEKTRIČNE ENERGIJE Seminar će se održati u Beogradu u sali Privredne komore Srbije od 19-23. februara 2007. godine. Specijalistički seminar Održavanje u oblasti kanalizacije ima sledeće ciljeve: • da osposobi inženjersko-tehnički kadar u organizacijama za uspešno realizovanje zadataka eksploatacije kanalizacionih sistema naselja; • da se sistem održavanja objekata i opreme podigne na savremeni nivo; • da unapredi sistem upravljanja organizacije sa aspekta pouzdanosti sistema; i • da unapredi informacioni sistem održavanja kanalizacije naselja. Na osnovu koncepta seminara, obezbediće se obuka sledećih nivoa zaposlenih: operativaca koji rade na održavanju kanalizacione mreže sa SSS i VSS i vodećih inženjera za održavanje kanalizacione mreže i/ili KCS. Udruženje za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo Privredna komora Srbije u saradnji sa Skupštinom opštine Kruševac organizuju međunarodnu konferenciju: OTPADNE VODE; KOMUNALNI ČVRSTI OTPAD I OPASAN OTPAD Konferencija će se održati od 2-5. aprila 2007. godine u Kruševcu. Na konferenciji će se obrađivati tri tematske oblasti: • Otpadne vode: upravljanje otpadnim vodama, prečišćavanje otpadnih voda; • Komunalni čvrsti otpad: savremene tehnike tretmana čvrstog otpada, neinertni industrijski otpad, odlaganje otpada; • Opasan otpad: upravljanje opasnim otpadom. U tom cilju prikazaće se inostrana i domaća iskustva od projektovanja do kontrole kvaliteta rada i efekata, a sve u sklopu zaštite životne sredine i održivog razvoja. Takođe, biće obuhvaćeni pravci i institucijalni aspekti i usaglašavanje sa međunarodnim standardima i evropskim propisima. Za detaljne informacije možete se obratiti na tel. 011/444 22 28 i e mail: udruzenje@utv.co.yu Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006 62

NAJAVE SKUPOVA SAJMOVI I KONGRESI U PONUDI TURISTIČKE AGENCIJUE TTI – TRADE & TRAVEL

INTERNATIONAL LIGHT COMMERCIAL VEHICLES, RECREATIONAL VEHICLES AND MOTORCYCLES SHOW – Brisel, 12./21.01.2007. - Internacionalna izložba na temu lakih komercijalnih vozila, vozila za rekreaciju i motorcikala (kamioni, laki kamioni (max. 7.5 tona), karavani, specijalne verzije, prikolice, poluprikolice, karoserije, transportna oprema, rezervni delovi, pribor, 4WD, pikapovi, motorne kuće, oprema, motorcikli). CeBIT – Hannover, 15./21.03.2007. - Vodeci svetski sajam na temu informacione tehnologije (Business processes: rešenja za obradu podataka, rešenja za skladištenje podataka, upravljanje informatičnim "zivotnim ciklusima", content management, servisi za IT-outsourcing, preduzeća, Integracija informacionih sistema u okviru preduzeća, upravljanje sistemima, IT servisi, primena, ljudski resursi, sigurnost, Communications: telematika, navigacija, broadcast, mreze, fiksne linije, mobilne komunikacije, telekomunikacije, internet servisi. Digital equipments/systems: digitalna fotografija, business storage, Personal & mobile storage i MP3, kompjuteri, display tehnologije, digitalna zabava, kucna elektronika, grafija i zvuk, kucista i kuleri,. Banking and finance: Evropska ICT resenja za javni sektor). SALON DE L`AUTOMOBILE – Ženeva, 08./18.03.2007. - Internacionalni salon automobila (automobili, automobili na električni i alternativni pogon, karoserije, dizajn, tehnika, prerađeni automobili (tuning), OEM, pribor i delovi, oprema za radionice, literatura, stručna udruzenja, osiguravajuća drustva). International Construction Week – Moskva, 27.02./03.03.2007. - Internacionalna nedelja građevinarstva (sastoji se od 13 internacionalnih specijalizovanih izložbi i salona, predstavljanje opreme, materijala i proizvoda za građevinarstvo i moderna rešenja za unutrašnji dizajn: STROYTECH (internacionalna specijalizovana izložba građevinskih tehnologija, opreme, mašina za izgradnju puteva i materijala), handling equipment, fast erectable and movable buildings, public utilities engineering and equipment, swe (windows and doors world), baustein (ceramics and stone), betonex (internacionalna specijalizovana izložba na temu cementa i betona za izgradnju zgrada i pejzažna arhitektura), rfi (roofing and insulation), insulating systems for masonry walls , walldeco (wall and ceiling decoration), home textile, caflex (carpets and flooring world), world of light). HANNOVER MESSE – Hannover,16./20.04.2007. - Vodeći svetski sajam tehnologije, inovacija i automatizacije (sastoji se od: ComVac (vodeći stručni sajam na temu kompresovanog vazduha i vakuumtehnologije); Digital Factory (vodeći stručni sajam na temu integrisanih procesa i IT rešenja); Energy (vodeći stručni sajam dobijanja energije obnavljanjem i konvencionalno, transmisija, distribucija i upravljanje postrojenjima); Factory Automation (internacionalni vodeći sajam na temu automatizacije); FM Solutions (integrisano upravljanje postrojenjima i njihovo održavanje); Industrial Buliding Automation (vodeći stručni sajam automatizacije procesa, automatizacije proizvodnje, integrisanih građevinskih i industrijskih sistema); INTERKAMA+ (internacionalni vodeci sajam automatizacije proizvodnje); MDA-Motion Drive & Automation (vodeći stručni sajam na temu prenosa i kontrole snage); MicroTechnology (vodeći stručni sajam tehnologije primene mikrosistema i nanotehnologije); Research & Technology (inovacije i tehnologija); Subcontracting (vodeći stručni sajam podizvođačkih servisa, materijala, komponenti i sistema za industriju, autoindustriju i elektrane); Surface Technology + Powder Coating Europe (vodeći stručni sajam na temu tretmana površina). TTI-Trade & Travel International-Beograd, Terazije 16/V, tel: (011) 3618 488, 3618 489, E-mail: tti@tti.co.yu Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

KNJIGE KOJE PREPORUČUJEMO

INŽENJERSTVO ODRŽAVANJA TEHNIČKIH SISTEMA Jovan Todorović Institut za istraživanje i projektovanje u privredi objavio je drugo dopunjeno i izmenjeno izdanje ove monografije, koja je prethodnih godina naišla na značajan ineres naše tehničke javnosti. Unete dopune i izmene izvršene su u skladu sa aktuelnim razvojem Inženjerstva održavanja, a posebno sa namerom da se pomogne slušaocima već uhodane Škole održavanja, koju ovaj Institut organizuje zajedno sa Društvom Održavalava Tehničkih Sistema u cilju pripreme za sticanje zvanja menadžer održavanja u našoj zemlji, kao i odgovarajućih zvanja koje dodeljuje Evropska Federacija Nacionalnih Društava Održavalaca - EFNMS. U tom cilju detaljnije su obrađene metodologije i koncepcije održavanja tehničkih sistema, obrađene su nove metode održavanja „Sveukupne efektivnosti opreme“ (Overall equipment effectivenes – OEE), kao jednog oblika „Totalnog produktivnog održavanja“, kao i nove metode „Održavanja prema riziku“ (Risk based maintenence – RBM), koje se sve više primenjuju za održavanje složenih tehničkih sistema u procesnoj industriji, energetici i drugim oblastima. Unete su i dopune u odeljku o organizaciji sistema održavanja u smislu prikaza prednosti i nedostataka danas veoma aktuelne „Eksternalizacije sistema održavanja“, odnosno tzv. „Outsourcing“-a. Obrađen je i problem „Pouzdanosti čoveka“ u održavanju, odnosno moguće greške čoveka i njivov uticaj na kvalitet održavanja. Knjiga je podeljena na 13 poglavlja. U prvom se govori uopšte o održavanju tehničkih sistema, a zatim o smislu i karakteru Inženjerstva održavanja i pojmu Sigurnost funkcionisanja, koji prema novoj opšte prihvaćenoj kategorizaciji kvaliteta predstavlja osnovnu meru uspešnosti rada tehničkog sistema, odnosno njegovog kvaliteta. Posle ukazivanja na osnovne principe Sistemskog inženjerstva, i s tim u vezi na potrebu sistemskog prilaza održavanju, u četvrtom poglavlju se govori o mestu održavanja u životnom ciklusu tehničkih sistema, a zatim i o troškovima životnog ciklusa i metodama njihove analize i procene, posebno sa stanovišta održavanja. Peto poglavlje je posvećeno analizi stohastičkog procesa održavanja, a naredna poglavlja prikazuju osnovna obeležja sistema održavanja (koncepcija, organizacija i tehnologija) i veoma bitne elemente logistike, odnosno integralne sistemske podrške. Zbog istaknute uže namene ove knjige i posebno insistiranje na potrebama inženjera koji se operativno bave poslovima održavanjem, u ovom izdanju su nešto skraćena izlaganja o modeliranju i matematičkim modelima održavanja, ali su zato detaljnije i bolje obrađene karakteristike sistema održavanja, posebno Raspoloživost i Pogodnost održavanja, kao i metode analize i ocene sistema održavanja, uključujući i ocenu verovatnih grešaka čoveka pri obavljanju postupaka održavanja i uticaj pouzdanosti čoveka na kvalitet održavanja. Posebno su obrađena i pitanja projektovanja tehničkih sistema za održavanje i metode upravljanja rezervnim delovima. Na kraju su date i osnovne informacije o informacionim sistemima o radu i održavanju tehničkih sistema. Prof. dr Gradimir Danon Podaci o knizi: Izdavač: Institut za istraživanja i projektovanja u privredi Broj strana: 280 Datum izdanja: oktobar 2006. ISBN: 86-84231-11-2

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

KNJIGE KOJE PREPORUČUJEMO ODRŽAVANJE TEHNIČKIH SISTEMA Branko Vasić

Jovan Todorović

Dejan Curović

Vladimir Popović

Nada Stanojević

Nada Curović

Efektivnost i efikasnost jednog sistema održavanja zavise od velikog broj faktora, a pre svega od dobrog planiranja i međusobne usklađenosti različitih aktivnosti koje se u tom sistemu sprovode. Da bi se to ostvarilo potrebno je, da se na svim nivoima odlučivanja, oslonimo na naučna saznanja i na iskustvo zaposlenih. Drugim rečima, zaposleni u upravljanju održavanjem moraju posedovati i različite vrste znanja, onih osnovnih i onih posebnih. Osnovna znanja su univerzalna i primenljiva na svaki sistem održavanja, a posebna znanja su ona koja su specifična za svaki sistem ponaosob i zavise od samih karakteristika sistema koji se održava (oprema, materijali, uslovi rada i sl.). Nesporno je da će se i naša zemlja, pre ili kasnije, priključiti Evropskoj Uniji. To će zahtevati prilagođavanje postojećim zakonskim normama EU u oblasti održavanja. Svesni toga, rukokvodeći ljudi u DOTS-u (Društvo Održavalaca Tehničkih Sistema) su želeli da stručnjacima u Srbiji pruže mogućnost da inoviraju svoja znanja po programu Evropske asocijacije nacionalnih društava održavalaca (EFNMS) i na taj način se kvalifikuju za poslove upravljanja održavanjem na nivou EU. Rezultat tih nastojanja su Škole održavanja koje DOTS održava dva puta godišnje i kroz koje je, tokom 2005. i 2006. godine prošlo preko 200 stručnjaka koji se bave održavanjem, od kojih je, većina, uspešno savladala predviđeni program i položila testove. Tako smo dobili prve Nacionalne stručnjake za upravljanje održavanjem sa zvaničnom diplomom koji će, uz polaganje posebnog ispita, moći da verifikuju stečena znanja i steknu pravo na zvanje Evropski menadžer održavanja. Neki od njih su u tome već uspeli - Srbija je dobila prve sertifikovane Evropske stručnjake za održavanje, koji su 19. aprila u Beogradu, pred ovlašćenom komisijom EFNMS, položili ispit iz tri dela i tako stekli zvanje Europian Maintenance Manager. Uspeh je tim veći pošto su ovo prva zvanja ovog tipa u ovom delu Evrope. Ova knjiga je upravo namenjena onima koji se spremaju da dostignu ovaj uspeh, odnosno predstavlja priručnik za pripremu za polaganje ispita za sticanje zvanja Menadžera održavanja. Autori ovog svojevrsnog priručnika su upravo predavači u Školi održavanja koju organizuje DOTS. Prof dr Srećko Žeželj i prof. dr Gradimir Danon Podaci o knizi: Izdavač: Institut za istraživanja i projektovanja u privredi Broj strana: 477 Datum izdanja: oktobar 2006. ISBN: 86-84231-13-9

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

KNJIGE KOJE PREPORUČUJEMO OSNOVI MENADŽMENTA ZA INŽENJERE Božidar Stavrić, Milan Stamatović, Gordana Kokeza Knjiga „Osnovi menadžmenta za inženjere“ je udžbenik namenjen studentima Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu. Međutim smatram da je ona veoma interesantna sa aspekta svih inženjera i njihovog učešća u procesima, bez obzira da li je u pitanju proizvodnja i/ili davanje usluge. Menadžment kao naučna i stručna disciplina ima primene u svim delatnostima, pa je stoga potrebno da je predstava o njemu jasna, kako o njegovoj primeni, tako i njegovim mogućnostima. Naročito inženjerima svih struka i profila, jer su prvi teoretičari, kao i oni koji su ga implamentirali u poslovne procese upravo bili inženjeri. Kompozicija knjige data je tako da obuhvata dva dela, i to: Prvi deo: Koncept i razvoj menadžmenta, koji je obrađen u pet glava. One obrađuju Nastanak i razvoj menadžmenta, Deverifikacija menadžmenta, Strateško upravljanje tehnološkim razvojem preduzeća, Transfer tehnologije kao instrument rasta i razvoja preduzeća, Upravljanje promenama,. Drugi deo sadrži: Funkcije menadžmenta obrađene takođe kroz pet poglavlja, i to: Planiranje, Organizovanje, Zapošljavanje, Uticanje i Kontrolisanje. Dr Predrag Uskoković Podaci o knizi: Izdavač: Akademska misao Broj strana: 382 Godina izdanja: 2005. ISBN: 86-7466-181-5 MAINTENANCE PLANNING AND SCHEDULING Timothy C. Kister, Bruce Hawkins This is a hands-on reference guide for the maintenance or reliability engineer and plant manager. As the third volume in the „Life Cycle Engineering“ series, this book takes the guiding principles of Lean Manufacturing and Maintenance and applies these concepts to everyday planning and scheduling tasks allowing engineers to keep their equipment running smoothly, while decreasing downtime. The authors offer invaluable advice on the effective use of work orders and schedules and how they fit into the overall maintenance plan. There are not many books out there on planning and scheduling, that go beyond the theory and show the engineer, in a hands-on way, how to use planning and scheduling techniques to improve performance, cut costs, and extend the life of their plant machinery. Bibliographic information: Publisher: Elsevier Number of pages: 352 Publication date: may 2006 ISBN: 0750678321

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

IIPP NEWS

19. juna 2006. preduzeće KOMING PRODUKT sertifikovano je prema seriji standarda ISO 9001:2001 od strane Zavoda za standardizaciju. Inženjersku uslugu u ovom projektu pružio je Institut za istraživanja i projektovanja u privredi

Dana 26. maja u Nišu potpisan je ugovor između Instituta za istraživanja i projektovanja u privredi iz Beograda i JKP Mediana iz Niša. Predmet ugovora je unapređenje procesa održavanja u JKP Mediana – Niš. U toku realizacije ugovora od strane zaduženih sa Instituta za istraživanja i projektovanja u privredi biće urađeno sledeće: - Reinženjering prostornih kapaciteta za održavanje, - Preispitivanje i formiranje novog šifarskog sistema, - Preispitivanje i unapređenje informacionih tokova koji će biti predati na korišćenje po metodologiji standarda serije ISO 9000 (poslovnik, procedure, uputstva) - Projektovanje i implementacija računarski podržanog informacionog sistema za potrebe održavanja u JKP Mediana – Niš Ugovor su potpisali Prof. dr. Branko Vasić ispred Instituta za istraživanja i projektovanja u privredi i generalni direktor JKP Mediana – Niš Dragan Radisavljević. 31. maja 2006. održano predavanje u Privrednoj komori Beograda UPRAVLJANJE PROJEKTIMA - MS Project kao alat za upravljanje projektima – Tema predavanja bila su najnovija znanja koja su neophodna za kvalitetnu realizaciju aktuelnih projekata u preduzećima sa posebnim osvrtom na smanjenje eliminacionih faktora koji utiču na saradnju kako sa inostranim partnerima, tako i sa institucijama koje obezbeđuju finansiranje privrednih aktivnosti. - Metode i načini upravljanja projektima, - Implementacija metodologija upravljanja projektima, - Upravljanje složenim projektima održavanja u veli-kim tehničkim sistemima, - Strateški izbor projekta, - Softversko rešenje - MS Project. Predavanje je bazirano na konkretnim primerima i daje odgovore na neka praktična pitanja: - Ko će izvršiti aktivnisti i za koje vreme? - Kako najbolje planirati angažovanje materijala, ljudi, mašina i opreme? - Kako uštedeti novac i vreme pravilnom raspodelom resursa? - Cena projekta i da li moze da bude manja? - Šta raditi ako dođe do kašnjenja i sl.

01. septembra 2006. Veterinarski zavod Subotica dobio je sertifikat HACCP (upravljanje bezbednošću hranom), od strane Zavoda za standardizaciju. Inženjering uslugu u ovom projektu, pružili su stručnjaci iz Instituta za istra-živanja i projektovanja u privredi.

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

POSLOVNO TEHNIČKE INFORMACIJE UPUTSTVO AUTORIMA

GUIDE TO AUTHORS

Dostavljen rad može biti napisan na srpskom ili engleskom jeziku. Obim rukopisa ograničen je na deset strana A4 formata, uključujući slike, grafikone, tabele i dr. Na stranicama rukopisa sve margine treba da budu 2 cm, dok je za njegovo kucanje potrebno koristiti font Arial, veličine 11 (upotrebljavati Unicode font). Posle abstrakta, tekst prelomiti u dve kolone sa međusobnim rastojanjem od 0,5 cm. Molimo Vas da nam slike, sheme i grafikone koje koristite u okvirima rada, šaljete i odvojeno u nekom od standardnih formata za slike (jpg, gif, tif, wmf...), radi jednostavnije manipulacije tekstom i slikama. Potrebno je da rukopis sadrži rezime na srpskom i engleskom jeziku, ključne reči, literaturu i jasne podatke o autoru. Rezime ne bi trebalo da sadrži više od 150 reči. Radovi se dostavljaju Izdavaču u jednom štampanom i jednom elektronskom primerku (e-mail, disketa, CD) na adresu: Institut za istraživanja i projektovanja u privredi 11108 Beograd 12; p. fah 59 ili na sledeću e-mail adresu: nada.stanojevic@eunet.yu

Paper submitted for publication may be written in Serbian or English. The lenght of a manuscript is limited to ten A4 pages including pictures, charts and tables. The margins of pages shoud be 2 cm, and the paper should be written in Arial font, size 11 (using Unicode font). After the title and absract the rest of text should be organized in tho columns of 0,5 mm mutual distance. Pictures, schemes and charts that are used in the paper should be sent aside in one of the following standard formats (jpg, gif, tif, wmf...). It is necessary that the manuscript contains abstract in Serbian and English, keywords, literature and informations about the author. The papers should be sent to the Publisher in one printed and one electronic form (floppy, CD, e-mail) to the following address: Institut za istraživanja i projektovanja u privredi 11108 Beograd 12; p. fah 59 or to the following e-mail address: nada.stanojevic@eunet.yu

INDEKSIRANJE RADOVA Nakon samo tri godine izlaženja časopis “Istraživanja i projektovanja za privredu” se može pohvaliti činjenicom da će, počev od 2006. godine, radovi objavljeni u ovom časopisu biti indeksirani kroz ovu abstraktnu bazu. Na taj način će rad i zalaganja domaćih stručnjaka biti dostupni i širokoj svetskoj javnosti jer je Scopus najveća baza abstrakata i citata kada su u pitanju naučni radovi i kvalitetni internet izvori koji, pre svega, daju rezultate istraživanja u raznim oblastima. Ova baza pruža odlične informacije neophodne za dalji rad i usavršavanje naučnika pošto, između ostalog, obezbeđuje i pruža široke mogućnosti za pretraživanje literature. Scopus se svakodnevno ažurira i nudi • Preko 15000 naslova objavljenih od strane više od 4000 različitih izdavača, • Preko 12850 naučnih časopisa uključujući i 535 magazina sa otvorenim pristupom, • Preko 27 miliona abstrakata, • Preko 245 miliona referenci, • Rezultati sa više od 250 miliona naučnih internet strana, • Podatke o 12 miliona patenata iz 4 svetska patentna zavoda, • Veliki broj linkova da potpuno dostupnih članaka i drugih bibliotečkih izvora,

Više informacija: www.scopus.com 68

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006

POSLOVNO-TEHNIČKE INFORMACIJE

Uvažavajući stručne i poslovne rezultate Vaše Kompanije, nudimo Vam mogućnost da iste prezentirate u našem časopisu. Mišljenja smo da je to izvanredna mogućnost da se Vaša saznanja i dostignuća prezentuju velikom i stručnom krugu ljudi, kao i onima na koje ste poslovno upućeni POZIVAMO VAS:

Istraživanja i projektovanja za privredu 14 /2005

•

da se pretplatite na naš časopis,

•

da u časopisu “Istraživanja i projektovanja za privredu” objavljujete Vaše poslovne informacije.

CIP – Katalogizacija u publikaciji Народна библиотека Србије, Београд 33 ISTRAŽIVANJA i projektovanja za privredu / glavni urednik Jovan Todorović ; odgovorni urednik Predrag Uskoković.– God. 1, br. 1 (2003) -. – Beograd : Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, 2003- (Beograd : Libra) . – 29 cm Tromesečno ISSN 1451 – 4117 = Istraživanja i projektovanja za privredu COBISS.SR-ID 108368396

Istraživanja i projektovanja za privredu 14/2006