Istraživanja i projektovanja za privredu - Research and Design in Commerce and Industry - broj 18

IMPRESSUM

Uređivački odbor

Istraživanja i projektovanja za privredu Zvanično izdanje Instituta za istraživanja i projektovanja u privredi Vatroslava Lisinskog 12a, 11000 Beograd Rešenjem Ministarstva za kulturu i informisanje časopis je upisan u Registar javnih glasila pod brojem 3516. Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine uvrstilo je časopis u spisak referalnih časopisa.

Radovi objavljeni u časopisu redovno se indeksiraju kroz apstraktne baze Elsevier Bibliographic Databases koje uključuju EMBASE, EMNursing, Compendex, GEOBASE, Mosby Yearbooks i SCOPUS. ISSN 1451-4117 UDC 33 Za izdavača: Prof. dr Branko Vasić

Prof. dr Jovan Todorović glavni urednik

Mašinski fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor u penziji

Dr Predrag Uskoković odgovorni urednik

JKP Beogradski vodovod i kanalizacija pomoćnik generalnog direktora

Prof. dr Gradimir Danon Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Uređi vačk i odbor u proširenom sas tavu Dr Robert Bjeković, Nemačka; Prof. dr Jozef Aronov, Rusija; Dr Jezdimir Knežević, Engleska; Dr Nebojša Kovačević, Engleska; Dr Jelica Petrović, SAD; Adam Zielinski, Poljska; Dr Peter Steininger, Austrija.

Doc. dr Dušan Milutinović Saobraćajni institut CIP“ viši savetnik

Izdavački savet Nebojša Divljan, Delta osiguranje, Beograd; Prof. dr Miloš Nedeljković, Mašinski fakultet, Beograd; Milutin Ignjatović, CIP, Beograd; Mr Srećko Nijemčević, Ikarbus, Beograd; Mr Slaven Tica, GSP, Beograd; Dr Miljko Kokić, Zastava, Kragujevac; Dr Zdravko Milovanović, Vlada Rep. Srpske, Banja Luka; Dr Drago Šerović, Jadransko brodogradilište, Bijela; Vladimir Taušanović, JKP BVK, Beograd; Nenad Jankov, TE Kostolac B, Kostolac; Ljubiša Vuletić, Narodna Banka Srbije, Beograd; Slobodan Jovanović, Preduzeće za puteve Beograd.

Redakcioni odbor D. Curović; N. Stanojević; B. Mančić; S. Đurđević Redakcija zadržava sva prava redakture tekstova, naslova, međunaslova i tehničkog oblikovanja svih primljenih materijala. Preštampavanje je dozvoljeno samo uz navođenje izvora.

Mr Đorđe Mil osavlj ević CPI - Centar za procesno inženjerstvo direktor

Prof. dr Mi odrag Zec Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Prof. dr Nenad Đajić Rudrsko-geološki fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Prof. dr Vlastimir Dedović

Časopis izlazi četiri puta godišnje. U finansiranju izdavanja časopisa učestvuje Ministrastvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije.

D i z a j n i p r i p r e m a : IIPP Š t a m p a : Libra Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Saobraćajni fakultet Univerziteta u Beogradu redovni profesor

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

3

OD UREĐIVAČKOG ODBORA

Poštovani čitaoci, Izgled i sadržaj ovog broja našeg časopisa potvrđuju njegov standardno dobar kvalitet. U njemu se kao autori ponovo javljaju i autori izvan Srbije, a broj raspoloživih članaka pre objavljivanja časopisa je bio veći od uobičajeno potrebnog za njegovo formiranje. Reklo bi se da je situacija u ovom našem naučnoistraživačkom okruženju nešto povoljnija za pisanje naučnih i stručnih radova.

Međutim, još uvek nedovoljno tržišno razvijeni delovi našeg naučnoistra-živačkog sistema u oblasti tehničko-tehnoloških nauka često ne uspevaju da izađu na kraj sa velikim brojem problema. Za institute koji posluju kao privredna društva (i nalaze se na tzv. "tržištu znanja") to su, pre svega, problemi obezbeđenja pozitivnog poslovanja.

Jedan od osnovnih problema je obezbeđenje odgovarajućih istraživačko-razvojnih projekata i finansijera za te projekte.

Naučnoistraživački projekti koje finansira Ministarstvo nauke na osnovu konkursa, kod većine instituta imaju malo ili vrlo malo učešće u njihovom ukupnom prihodu, pa su instituti prinuđeni da svoje osnovne istraživačke kapacitete angažuju, u manjem obimu, na poslovima razvoja, a u najvećem delu na poslovima projektovanja, inženjeringa, konsaltinga i ispitivanja kvaliteta proizvoda. Pri tom retko ostaje dovoljno finansijskih sredstava za modernizaciju i unapređenje laboratorijskih kapaciteta i, posebno, ulaganja u nove mlade naučne radnike.

Dr Dušan Milutinović

Pri tome, ni novi Zakon o naučnoistraživačkoj delatnosti, ni Zakon o inovacionoj delatnosti nisu baš blagonakloni prema institutima u smislu obezbeđenja uslova za bavljenje naučnoistraživačkim radom, iako bi baš oni trebalo da obezbede osnove za pozitivno poslovanje i unapređenje rada u toj oblasti. Uostalom, jednostavno rečeno, instituti bi trebalo da budu osnovna briga Ministarstva nauke, pošto o visokoškolskim ustanovama brine Ministarstvo prosvete.

Malo učešće naučnoistarživačkih projekata u ukpnom poslovanju instituta najčešće znači i malu šansu za obrazovanje i usavršavanje naučnih kadrova. Poznati su problemi skoro svih instituta u oblasti tehničko-tehnoloških nauka vezani za obezbeđenje dovoljnog broja naučnih radnika sa naučnim zvanjem za akreditaciju instituta. Još veće probleme instituti imaju da dobijenu akreditaciju zadrže, s obzirom na mali priliv mladih naučnih radnika, a veći ili znatno veći odlazak naučnih radnika u penziju. Ovde treba istaći da Zakon o naučnoistraživačkoj delatnosti u članu 93 predviđa prestanak po sili Zakona radnog odnosa naučnog radnika kada navrši 65 godina života, ako je u zvanju naučnog ili višeg naučnog saradnika, odnosno 67 godina života, ako je u zvanju naučnog savetnika. Brojni su primeri tzv. starih naučnih radnika, koji su u poznim godinama dostigli svoje najbolje naučne rezultate, a koji govore protiv ovog jednostranog rešenja. Poslednji primer dodele Nobelovih nagrada to samo potvrđuje, pošto svi nosioci ovogodišnje Nobelove nagrade imaju preko 65 godina, a ima ih i sa 71, pa i 82 godine. Po našem Zakonu samo jedan od njih (Britanac Martin Evans, jedan od dobitnika nagrade za medicinu) mogao bi da učestvuju u radu na naučnoistraživačkim projektima koje finansira naša država, dok ostali kod nas ne bi ni mogli da ostvare rezultate dostojne Nobelove nagrade. Naše zakonsko rešenje bi trebalo da obezbedi veći priliv mladih naučnih radnika, odnosno radna mesta za njihovo zapošljavanje. Međutim, po sadašnjem iskustvu, mladi se retko odlučuju za naučno usavršavanje i rad u istraživačko-razvojnim organizacijama u zemlji u oblasti tehničko-tehnoloških nauka, pre svega, zbog nedostatka odgovarajućih naučnoistra-živačkih projekata, koji se na konkursu od Ministarstva ne mogu dobiti bez odgovarajućeg broja starijih naučnih radnika.

S druge strane, novi Zakon o inovacionoj delatnosti izgleda da je oduzeo pravo akreditovanim istraživačko-razvojnim institutima da se prijavljuju na pozive Ministarstva za nauku za dodelu inovacionih projekata. Naime, po članu 11 tog Zakona korisnici budžetskih sredstava mogu biti samo subjekti upisani u Registar inovacione delatnosti (dakle, ne i akreditovani istraživačko-razvojni instituti, koji su upisani u Registar naučnoistraživačkih organizacija). Slično je i (usmeno) tumačenje Ministarstva nauke. Međutim, Zakon je izgleda kontradiktoran pošto u članu 36 stoji da se sredstva budžeta Republike mogu dodeliti nosiocima inovacione delatnosti iz člana 5, a u tom članu 5 su navedeni i instituti kao nosioci inovacione delatnosti. Zbog toga je u vezi sa prethodnim neophodno zvanično tumačenje Zakona, pošto po sadašnjem tumačenju Ministarstva pravo na dodelu sredstava imaju samo inovacioni centri upisani u Registar inovacione delatnosti.

Razvoj i unapređenje našeg časopisa zavisi i od razvoja instituta, pa, samom tim, i od rešenja prethodno naznačenih problema u radu instituta.

Na kraju, Uređivački odbor časopisa upućuje srdačne čestitke našem osnivaču Institutu za istraživanja i projektovanja u privredi na nedavno dobijenom međunarodnom sertifikatu sistema kvaliteta po standardu ISO 9001:2000. To bi, sigurno, trebalo da znači i unapređenje kvaliteta časopisa u narednom periodu.

4

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

SADRŽAJ

Dragan D. Milanović, Dejan D. Ranđić, Ljiljana D. Ristić Izbor menadžera održavanja primenom sistema za podršku odlučivanju

7

Miroljub Adžić,Vasko Fotev, Aleksandar Milivojević, Vojislav Jovičić, Gordana Milekić, Martina Bogner, Vuk Adžić Rekonstrukcija gasnog kotla za domaćinstva u cilju značajnog poboljšanja performansi

13

Bojan Cene Interoperable locomotive on Slovenian railways

19

Ilija Nikolić Modeli nivelisanja resursa i planiranja nabavki sirovina na projektu

25

Milan Radojević, Mirjana Devetaković, Tatjana Kosić Facility Management – Teorijski okviri i primena u praksi

29

Mohamed Abu Gaben, Slobodan Krčevinac, Mirko Vujošević Modelujući sistemi u optimizaciji

37

Ljubiša Bučanović Ocena uspešnosti održavanja pogona za proizvodnju tehničkih gasova u Boru

47

Prikazi skupova

52

Najave skupova

54

Knjige koje preporučujemo

58

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

5

6

Istra탑ivanja i projektovanja za privredu 18/2007

IZBOR MENADŽERA ODRŽAVANJA PRIMENOM SISTEMA ZA PODRŠKU ODLUČIVANJU Prof. dr Dragan D. Milanović, dipl. inž.

Mašinski fakultet, Beograd Dejan D. Ranđić, dipl. inž.

Royal Haskoning, MIASP an EU funded project Ljiljana D. Ristić, dipl. inž.

E – port Solution System, DOO, Beograd U radu je izvršen izbor menadžera održavanja primenom sistema za podršku odlučivanju.

Projektovani su kriterijumi i podkriterijumi koji se mogu modifikovati i poboljšati kroz praktičnu primenu. Primenjeni sistem za podršku odlučivanju nam omogućava višekriterijumsko odlučivanje pri čemu, vrednosti mogu biti kvantitativne i kvalitativne.

Ključne reči: sistem za podršku odlučivanju, višekriterijumsko odlučivanje, menadžer održavanja UVOD

REŠAVANJE PROBLEMA

U ovom primeru izložen je problem izbora menadžera održavanja za upražnjeno radno mesto u preduzeću. Menadžer održavanja mora da ima znanje vođenja sistema, razumevanja ljudi, da je vešt govornik, motivator, da brzo prepozna i reši problem.

On zna kako se uči, razvija, stalno poboljšava proces i prenosi svoja znanja. Osim toga, on je strpljiv, istrajan, samouveren, a možda najbitnije, da poseduje moć ubeđivanja ljudi oko sebe u ono što veruje i u ono što oni treba da rade.

Za rešavanje postavljenog problema korišćen je sistem za podršku odlučivanju zato što je potrebno napraviti rangiranje alternativnih rešenja, prema postavljenim kriterijumima. U te svrhe će biti korišćen program Criterium Deci-sionPlus, ver 3.04 studenska verzija.

Projektovani kriterijumi, podkriterijumi i njihove vrednosti prikazane u tabeli i definisane u modelu, nastale su kao rezultat viđenja problema od strane autora koji dozvoljavaju modifikaciju i usavršavanje predloženog rešenja.

Pregled kandidata za menadžera odžavanja, odnosno alternativa i njihovih karakteristika dat je u tabeli 1.

Kontakt: Dr Dragan D. Milanović, dipl. inž.

Mašinski fakultet Kraljice Marije 16, 11 000 Beograd Telefon: 011 / 3370 – 385, 011 / 3302 - 312

Criterium Decision Plus 3.0 (CDP 3.0) je softver razvijen od strane kompanije Info Harvesta (www.infoharvest.com). On pomaže menadžerima pri donošenju odluka, rangiranjem alternativnih rešenja. CDP 3.0 donošenje odluka znatno olakšava, jer obavlja tehničke stvari pri donošenju odluke, a korisniku daje prostor da se posveti primeni znanja i iskustva u rešavanju problema. Ovaj softver sam istražuje i donosi odluke uz efikasno korišćenje vrednosti kriterijuma unetih od strane menadžera. Veoma je velika pomoć i podrška menadžerima prilikom donošenja odluka. CDP 3.0 je alat koji je samo podrška, a korisnikovo znanje i umeće ima presudnu ulogu. Program je jednostavan za upotrebu i ne zahteva mnogo vremena za privikavanje i nije zahtevanu hardverskom smislu.

Proces donošenja odluka koristeći ovaj alat odvija se kroz sledećih pet faza: • Brainstorming – generisanje ideja • Formiranje hijerarhije • Ocenjivanje hijerarhije

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

7

• Odabiranje najboljeg rešenja-alternative • Pregled razultata i analiza.

Tabela 1. Kriterijumi, podkriterijumi, skale i ocene

Brainstorming Pre svega, potrebno je jasno definisati cilj, alternative i sve kriterijume koji utiču na konačan izbor. Što više kriterijuma korisnik definiše i ubaci u obradu, krajnji izveštaj biće kvalitetniji, a samim tim i odluka će se lakše doneti.

Pri startovanju programa opredeljujemo se za jednu od ponuđenih opcija – ,,New brainstorm model“, ,,New hierarchy model” ili možemo da pokrenemo neki postojeći fajl. Za izbor menadžera održavanja koristišćen je ,,New brainstorm model”. Tu opciju startujemo na ikonicu ,,New BST“ u gornjem levom uglu ekrana.

Kada snimimo BST fajl dobijamo sledeći ekran, tzv. „platno“, na kom se definišu cilj, kriterijumi i alternative. U sredini ekrana 8

vidimo elipsu sa rečju „GOAL“, sa desne strane je lista alternativa, a u donjem desnom uglu vidimo „Recycle Bin“. Ako reč GOAL nije na centru ekrana centriraćemo je klikom na taster „Center“ koji se nalazi na toolbaru, pošto se na taj način vide svi elementi koji su nam potrebni za rad i da bi imali bolji pregled.

Umesto reči „Goal“ unosimo ime za cilj odluke, u ovom slučaju to će da bude „Izbor direktora“. Klikom na tekst „Goal“ aktiviraće se editor teksta i treba samo da ukucamo ime cilja.

U desnom uglu ispod Alternatives“ unećemo alternative, u ovom slučaju unosimo 5 kandidata za izbor menadžera održavanja:

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

1. Petar Petrović 2. Marko Marković 3. Mirko Mirković 4. Janko Janković 5. Jelena Jelenković Dalje formiramo upisujemo kriterijume i podkriterijume. Kriterijume i podkriterijume formiramo duplim klikom na prazan prostor na platno i upišemo odgovarajuće ime.

Zatim sledi povezivanje kriterijuma sa ciljem, prevlačenjem kriterijuma na cilj. Tako je formiran Brainstorming model prikazan na slici 1.

Slika 1. Formiran Braimstorming model

Formiranje hijerarhije Sada smo spremni za formiranje hijerarhije. To se radi pritiskom na dugme To CDP u gornjem tulbaru, slika 2.

Ocenjivanje hijerarhije Pošto smo definisali hijerarjhijsku strukturu potrebno je izvršiti procenu najbitnijih kriterijuma, onih koji najviše utiču na izbor menadžera održavanja. To se zove rangiranje.

Sada je potrebno odrediti koliko je svaki od kriterijuma bitan za konačnu odluku i proceniti i uneti koliko svaka alternativa ispunjava svaki od kriterijuma. Krećemo od cilja. Prvo treba obeležiti blok koji pripada cilju. Nakon toga, izabrati opciju Rate Subcriteria iz padajućeg menija ili, klik na Rate na toolbar-u ili dvostruki klik na odgovarajući kriterijum ili podkriterijum, slika 3.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

Slika 2. Formirana hijerarhija

Slika 3. Odabiranje direktne metode

Prva stvar u okviru prozora za ocenjivanje koji se pojavio, a koju treba uraditi je odabiranje direktne metode ocenjivanja iz Method padajućeg menija, takođe u meniju Options podesiti poredak po prioritetu (order by priority).

Criterium Decision Plus pruža mogućnost biranja jedne od dve tehnike ocenjivanja, AHP (Analytical Hierarchy Proces) ili SMART (Simple MultiAtribute Rating Techinque). Mi ćemo se opredeliti, za SMART tehniku.

Izabraćemo je otvaranjem Model padajućeg menija i čekiranjem S.M.A.R.T.-a u meniju Tehnique – Alternatives. Kod SMART metode model hijerarhije ima pravu strukturu drveta, što omogućva svakom podkriterijumu vezivanje za samo jedan od nadkriterijuma, dok AHP omogućava vezivanje jednog podkritarijuma za više kriterijuma višeg nivoa. Najveća razlika između ove dve metode je na nivou atributa (kriterijumi najnižeg nivoa, vezani za atribute po SMART terminologiji). SMART tehnika omogućava biranje funkcije vrednosti atributa (linearna, eksponencijalna ili negativna) i metoda normalizacije kojom se ona služi isključuje iznenađujuće rezultate nakon 9

naknadnog unosa novih alternativa kod AHP tehnike.

Slika 6. Dodeljivanje verbalne skale

Slika 4. Dodeljivanje težinskih ocena kriterijumima

Pošto se radi o izboru menadžera održavanja preduzeća, kao jedan od glavnih kriterijuma je: • radno iskustvo

Po unosu podataka zadnjeg atributa i klikom na taster Next, pojaviće se obaveštenje da ne postoji više neocenjenih kriterijuma. U prozoru za ocenjivanje treba kliknuti OK kako bi ocene ostale zapamćene, a program se vratio na model hijerarhije, što se može videti na donjoj slici 7.

• iskustvo u rukovođenju • posebne veštine • program razvoja

Ovi kriterijumi se ocenjuju ocenom vaznosti 100 ili kao najbitniji, slika 4. Klikom na taster „Next” prelazimo na ocenjivanje sledećeg kriterijuma, kao i podkriterijuma. Dalje idemo sa ocenjivanjem ostalih kriterijuma i podkriterijuma i na kraju sa ocenjivanjem alternativa i dodeljivanjem vrednosti za određene kriterijume i potkriterijume, što se vidi na slici 5.

Slika 7. Kompletirana ocena kriterijuma

Odabiranje najboljeg rešenja Pošto smo završili ocenjivanje i unos atributa, sada prelazimo na rezultate. Klik na taster Scores daje nam prikaz prozora sa rezultatima.

Pritiskom na dugme Score sortiramo rezultate po opadajućim vrednostima.

Slika 5. Dodeljivanje težinske ocene podkriterijumu poznavanje jezika i strucne spreme prema alternativama

Ukoliko ne postoje neke skale koje su nam potrebne možemo ih sami dodati ako u prozoru za odabir skala pritisnemo Add Scale. Zatim dobijamo prozor u koji upisujemo potrebne numeričke i verbalne skale, što se može videti na slici 6.

Slika 8. Rezultati u odnosu na cilj – izbor direktora sortirani po opadajućim vrednostima

Dalje možemo birati kriterijume po kom će nam se prikazivati rezultati, pritiskom na dugme Criteria u donjem desnom uglu prozora i 10

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

biranjem kriterijuma po kom želimo da nam se prikažu rezultati.

Slika 9. Biranje kriterijuma po kom želimo da nam se prikažu rezultati

Pregled rezultata i analiza

Slika 10. Struktura udela kriterijuma po izboru direktora - Level 2

Slika 11. Struktura udela kriterijuma po izboru direktora- Level 3 Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

11

Detaljan grafički pregled pojedinačnog doprinosa svakog kriterijuma i podkriterijuma je moguć klikom na taster Contr na toolbar-u ili ako iz menija izaberemo opciju Analysis, pa onda izaberemo opciju Contributions by Criteria. Šta nam pokazuju ovi stubasti dijagrami i šta znače?

Uz pomoć histograma na slici 11, možemo zaključiti da u slučaju “Janko Janković” nemamo crvenu boju, što znači da kod ovoga kandidata nisu zastupljene posebne veštine.

Dalje, na slici 11, na kriterijumima trećega nivoa uočavamo sledeće: kod Petra Petrovića nemamo ljubičastu boju što znači da ne zna francuski jezik. Kod kandidata Marka Markovića kao što vidimo takođe nema ljubičaste boje što znači da i on ne zna francuski jezik. Kod Mirka Mirkovića nedostaje plava boja što nam ukazuje da ne poznaje SPO alate. Kod Jelene Jelenković nedostaje nam ljubičasta, žuta i crvena boja. Kod Janka Jankovića nam nedostaje crvena boja što znači da slabo poznaje Offic paket (kandidat poseduje na osnovnom nivou word i internet), a mi smo postavili kao uslov da nam je vrlo bitan kriterijum poznavanje Office paketa.

ZAKLJUČAK Na temelju opisanih ulaznih podataka koji su na raspolaganju donosiocu odluke, on mora odlučiti kojoj alternativi će dati prednost. Ta odluka temelji se na upoređivanju podataka koje sadrži tablica odlučivanja i važnosti koju dajemo kriterijumima. Izlazni podaci dobijaju se kao rezultat primene neke od metoda za odlučivanje i oni mogu biti u različitom obliku. U našem slučaju to su kandidati za menadžera održavanja.

Najčešće se izlazni podaci modela odlučivanja javljaju u vidu rang liste alternativa. Rang lista alternativa može se pojaviti kao direktan rezultat primjenjenog postupka, npr. ako se po svakom kriteriju načini rang lista i onda se one objedine u konačnu rang listu izračunavanjem prosečnog ranga svake alternative. Druga mogućnost je da se u analizi podataka iz tablice odlučivanja primjenjuje neki postupak koji kao rezultat svakoj alternativi pridružuje određeni broj. U tom slučaju se rang lista alternativa dobija na temelju brojčanih vrijednosti pridruženih alternativama.

u donošenju odluka lako vraća unazad i koriguje svoje rasuđivanje. Interfejs je prilagođen prosečno veštom korisniku personalnog računara (donosioci odluka su najćešće upravo u toj kategoriji!).

Dobre su mogućnosti da se vrše analize osetljivosti rezultata, a prihvatljiva je i 2D grafika kao alat za vizuelizaciju.

Kada se koristi pri grupnom donošenju odluka, AHP značajno poboljšava komunikaciju među članovima grupe. Postiže se bolje razumevanje i lakše dolazi do konsenzusa, a u konačnom ishodu članovi grupe imaju više poverenja u izabranu alternativu.

Zaključak je sledeći: zahvaljujući ovom programu vidimo da su rezultati na osnovu unetih vrednosti veoma slični, samim tim zaključujemo da su konkurenti, veoma slični po svojim karakteristikama, ali ipak između njih postoje razlike pa je moguće upotrebom ovog programa doći do najboljeg rešenja.

LITERATURA /1/ /2/ /3/ /4/ /5/

Dragan D. Milanović, Danijela Tadić, Mirjana Misita : Informacioni sistemi menadžmenta sa primerima, Megatrend univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2003. http:// www.hipre.hut.fi http://www.infoharvest.com http:// www.expertchoice.com

SELECTION OF MAINTENANCE MANAGER USING SYSTEM FOR DECISION SUPPORTED This paper presents decision supported system for selection of maintenance managers.

Designed criteria and subcriteria could be modified and upgraded through practical use.

Applied decision supoported system enables us multicriterial decision making where values could be qualiative and quantitative.

Key words: decisin support system, multicriterial decision, maintenance manager

Korisnički interfejs je dobro rešen, odziv softvera je brz, a korisnik ima mogučnost da se 12

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

REKONSTRUKCIJA GASNOG KOTLA ZA DOMAĆINSTVA U CILJU ZNAČAJNOG POBOLJŠANJA PERFORMANSI Prof. dr Miroljub Adžić, dipl. inž.

Mašinski fakultet, Beograd Doc. dr Vasko Fotev, dipl. inž.

Mašinski fakultet, Beograd Aleksandar Milivojević, dipl. inž.

Mašinski fakultet, Beograd Vojislav Jovičić, dipl. inž.

Mašinski fakultet, Beograd Gordana Milekić, dipl. inž.

Mašinski fakultet, Beograd Martina Bogner, dipl. inž.

Mašinski fakultet, Beograd Vuk Adžić, inž.

Mašinski fakultet, Beograd U radu je prikazana rekonstrukcija gasnog kotla za domaćinstva, sa ciljem značajnog poboljšanja performansi kako bi se zadovoljili evropski propisi o emisiji i omogućila racionalnija primena gasa u domaćinstvima.

Ključne reči: sagorevanje u poroznoj sredini, gasni kotlovi za domaćinstva, gorionici UVOD Sve oštriji zahtevi za očuvanje životne okoline i poboljšanje efikasnosti, doprineli su razvoju u oblasti sagorevanja i ponovnoj aktuelizaciji privremeno napuštenih tehnologija kao što je sagorevanje u poroznoj sredini. Ovaj vid sagorevanja je poznat još od početka prošlog veka, ali tek sa naglim razvojem tehnologije, pre svega keramičkih materijala, postaje ponovo interesantan.

Sagorevanje u poroznoj sredini se zasniva na predhodno ostvarenoj smeši goriva i vazduha koja se kontinualno uvodi u složenu poroznu matricu. Hemijske reakcije se odvijaju u slobodnom prostoru matrice, čiji su zidovi najčešće hemijski inertni. Istraživanja pokazuju da ovaj vid sagorevanja ima neke značajne prednosti u odnosu na klasične sisteme sagorevanja u slobodnom prostoru.

Kontakt: Prof. dr Miroljub Adžić, dipl. Inž.

Mašinski fakultet Beograd Kraljice Marije 16, 11000 Beograd, Srbija E-mail: mikce2001@yahoo.com

Gorionici sa poroznom sredinom imaju poboljšanu stabilnost sagorevanja u širokom opsegu koeficijenta viška vazduha sve do blizine granične vrednosti upaljivosti siromašne smeše, veliku elastičnost u radu (odnos maksimalne i minimalne toplotne snage gorionika može da pređe 10:1), sagorevanje se ostvaruje sa relativno niskom temperaturom plamena i dovoljnim raspoloživim vremenom za hemijske reakcije što ima za posledicu nisku emisiju NOx, CO i čestica (emisija NOx<7 [mg/kWh], a CO<25 [mg/kWh]). Ova tehnologija omogućuje sagorevanje različitih vrsta gasovitih goriva, a takođe i veliku oslobođenu toplotu po jedinici izlazne površine gorionika. Tehnologija sagorevanja u poroznoj sredini dozvoljava konstrukcije komora za sagorevanje složenih oblika, što u kombinaciji sa konvencionalnim tehnikama sagorevanja proširuje područje primene ovih gorionika. Ključni element ovog vida sagorevanja je složeni mehanizam razmene toplote porozne strukture. Zidovi matrice primaju toplotu konvekcijom od produkata sagorevanja,

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

13

zračenjem i kondukcijom od susednih zidova, istim mehanizmima predaju toplotu susednim slojevima matrice, a zračenjem i konvekcijom, okolini. Navedene povoljne performanse su posledica visoke toplotne provodljivosti i radijacionih svojstava zidova matrice, kao i lokalnih recirkulacionih zona koje bitno povećavaju brzinu zagrevanja sveže gorive smeše i lokalno stabilišu plamen. Sposobnost dobre stabilizacije plamena omogućuje ovim gorionicima sagorevanje širokog spektra goriva kao što su: prirodni gas, propan, butan, biogas, benzinske i dizelske frakcije, ulja za loženje i druga.

Ograničavajući faktori su maksimalna radna temperatura materijala matrice, moguća degradacija matrice usled toplotnih šokova za vreme nestacionarnog rada gorionika, kao i stabilnost plamena. Ovo su osnovni kriterijumi koji definišu maksimalnu toplotnu snagu gorionika.

Prenos toplote gorionika sa poroznom sredinom u okolinu se ostvaruje konvekcijom i zračenjem.

Deo prenet zračenjem zavisi od više činilaca, a pre svega od vrste goriva, koeficijenta viška vazduha, specifične snage gorionika, vrste materijala, strukture, geometrije, koeficijenta emisije poroznog sloja, temperature i emisionih karakteristika okoline. Udeo prenete toplote zračenjem u odnosu na ukupnu toplotu oslobođenu sagorevanjem goriva, zavisno od gore pomenutih parametara, se kreće od oko 20 do preko 70%. Dobre performanse ovoj tehnologiji sagorevanja pružaju odlične mogućnosti za široku primenu. Zbog srazmerno malih dimenzija, male emisije zagađujućih produkata sagorevanja, relativno velike specifične toplotne snage i pogodnosti široke regulacije snage, ovi gorionici su pogodni za primenu u sistemima za zagrevanje kako industrijskih i stambenih objekata tako i u sistemima za pripremu sanitarne tople vode. Prednost ovih sistema je u tome što kombinovanjem sa modernim sistemima numeričkog upravljanja postaju još efikasniji i ekonomičniji.

OSNOVI PRINCIPA SAGOREVANJA U POROZNOJ SREDINI Prethodno pripremljena smeša goriva i vazduha se uvodi u difuzor, a zatim kroz zonu sa malim porama (reda veličine 1 [mm]), čiji je zadatak dvostruk: da ravnomerno raspodeli protok smeše po izlaznoj površini (koja je istovremeno i ulazna površina zone sagorevanja) i istovremeno da spreči uvlačenje plamena u komoru za mešanje. Problemi stabilizacije plamena u šupljinama porozne sredine i sprečavanja uvlačenja plamena u zonu mešanja su vezani za fundamentalnu karakteristiku - rastojanje gašenja. Rastojanje gašenja plamena je definisano Peclet-ovim brojem, Pe: Pe =

Sl ⋅ d m ⋅ c p ⋅ ρ

λ

gde su: Sl - brzina prostiranja laminarnog plamena, dm rastojanje gašenja plamena (kritični prečnik pora), cp - specifični toplotni kapacitet smeše goriva i vazduha, ρ - gustina smeše goriva i vazduha, λ - koeficijent toplotne provodljivosti smeše goriva i vazduha.

Kritična vrednost Pe broja pri kome je moguće sagorevanje u poroznoj sredini zavisi od vrste goriva i za metan treba da bude veća od 65.

Na slici 1 dat je shematski prikaz gorionika sa sagorevanjem u poroznoj sredini.

U radu je prikazana rekonstrukcija jednog gasnog kotla za domaćinstva, zamenom klasičnog gorionika gorionikom sa poroznom sredinom. Dobijeni rezultati pokazuju bitno smanjenje emisije polutanata i povećanje dinamičkog opsega rada.

Slika 1. Shematski prikaz gorionika sa sagorevanjem u poroznoj sredini

U užem smislu gorionik čine dve zone, na slici 1 obeležene kao zona A i zona B, koje su u principu od istog materijala, ali sa bitno različitim srednjim prečnicima pora. Zona A ima 14

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

pore malog prečnika tako da je Pe << 65, dok zonu B čine pore relativno velikog prečnika što odgovara Pe >> 65. Prethodno pripremljena smeša goriva i vazduha se kroz zonu A uvodi u zonu B. Svrha zone A je da ravnomerno raspodeli smešu po preseku zone B kao i da spreči prodor plamena u mešač, dok se plamen stabiliše u zoni B u kojoj se oslobađa toplota sagorevanjem gorive smeše.

Materijali koji se koriste za izradu gorionika sa poroznom sredinom su uglavnom keramički materijali ali je moguće koristiti i pogodne legure metala. Uobičajena je upotreba oksida aluminijuma, cirkonijuma kao i silicijum karbida.

To su već davno poznati materijali, ali je tek tehnološki napredak u oblikovanju složenih prostornih lamelarnih oblika keramike, omogućio brz razvoj tehnologije sagorevanja u poroznoj sredini. Na slici 2 dat je izgled keramičke matrice i izgled njene strukture. Slika 3 prikazuje izgled gorionika sa poroznom sredinom u radu.

Istraživanja su obuhvatila određivanje referentnih performansi kotla, ugradnju izabranog keramičkog gorionika sa poroznom sredinom, potrebu rekonstrukcije ložišta kotla i razmenjivača toplote, kao i ispitivanje performansi rekonstruisanog kotla.

Kotao “Euroteh-Gas”, Zrenjanin ima zatvo-renu ventilisanu komoru za sagorevanje tipa “C”.

Malih je dimenzija i velikog učinka, a svojim izgledom uklapa se u kuhinjski nameštaj i kupatila. Karakteriše ga automatski, bešuman i bezbedan rad. Rukovanje i održavanje je jednostavno. Kotao je snage 12 [kW]. Namenjen je za grejanje sanitarne vode i za centralno grejanje.

Slika 2. Keramička matrica i njena struktura

Slika 4. Kotao bez oplate na probnom stolu

Slika 3. Gorionik u radu

IZBOR I OPIS GASNOG KOTLA Objekat rekonstrukcije je gasni zidni kotao za domaćinstva, tip C, sa klasičnim atmosferskim gorionikom, iz proizvodnog programa “EurotehGas”, Zrenjanin. Kotao je izabran kao tipičan kotao kakav se se najčešće koristi za potrebe grejanja i snabdevanje sanitarnom toplom vodom prosečnog domaćinstva u Srbiji (slika 4).

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

Kotao se preko priključka za dovod gasa, vezuje na gasnu mrežu ili bocu sa propanbutanom, dok se na priključak za ulaz vode za grejanje dovodi voda iz vodovodne mreže.

Kotao ima elektronsko paljenje. Atmosferski lamelni gorionik, izrađen od nerđajućeg čelika, zagreva vodu preko bakarnog razmenjivača toplote smeštenog u komoru za sagorevanje.

Produkti sagorevanja se odvode prinudnom ventilacijom, pomoću ventilatora. Regulacija se vrši leptirastim ventilom. Sagorevanje i dotok vazduha se obavljaju u zatvorenoj nepropusnoj komori. Automatika kotla otvara i zatvara dotok gasa u gorionik, odnosno uključuje i isključuje gorionik prema položaju termostata na kotlu.

Temperatura i pritisak grejne vode prikazuju se na termomanometru. Šema kotla je data na slici 5.

15

Elementi kotla sa šeme na slici 5: 1) termomanometar 9) nepropusna komora 2) kotlovski termostat 10) ventilator 3) pumpa 11) sigurnosni termostat 4) indikator protoka 12) izmenjivač toplote 5) ekspanzioni sud 13) elektrode za paljenje 6) automatski odzračnik 14 ) atmosferski gorionik 7) presostat ventilatora 15) gasni ventil 8) dimovodne cevi

parovima K-tipa. Protoci gasa i vode mereni su pomoću baždarenih rotametara. Analizatorom gasa tipa TESTO 350XL meren je sastav produkata sagorevanja.

Rezultati dobijeni ispitivanjem kotla sa atmosferskim gorionikom su prikazani u prvoj koloni u tabeli 1. Izmerene vrednosti pokazuju da emisije CO i NOx zadovoljavaju granične vrednosti emisije prema DIN 4702, prema kome su dozvoljene granice: COmax<100 [mg/kWh], i NOxmax<200 [mg/kWh] (tabela 1). Stepen korisnosti ovog uređaja takođe zadovoljava minimalnu vrednost od 0,85.

Probni sto i šematski prikaz merne instalacije prikazani su na slikama 7 i 8.

Emisija [mg/kWh] NOx CO

DIN 4702 200 100

Švajcarska

Blue Angel

80 60

60 50

Tabela 1. Propisane dozvoljene emisije za CO i NOx

REKONSTRUKCIJA KOTLA

Slika 5. Šematski izgled kotla “Euroteh-Gas” Zrenjanin

Na slici 6 je prikazan referentni gorionik izabranog kotla u radu.

Odabrani kotao opremljen je pomenutim atmosferskim lamelnim gorionikom, snage 12 [kW], za koji je projektovano odgovarajuće ložište i odabran razmenjivač toplote.

Cilj rekonstrukcije kotla je da se ugradnjom gorionika sa keramičkom poroznom strukturom dodatno smanji emisija CO i NOx i bitno poveća dinamički opseg rada a da se pri tome ne pogorša stepen korisnosti kotla.

Ugradnja gorionika S obzirom na dimenzije ložišta ugrađen je gorionik sa poroznom sredinom prečnika 100 [mm].

Na slici 7 prikazana je unutrašnjost gasnog kotla sa gorionikom sa poroznom sredinom na probnom stolu.

Slika 6. Referentni gorionik kotla

MERENJA PERFORMANSI KOTLA I ANALIZA DOBIJENIH REZULTATA Merenjem su određene radne karakteristike kotla (snaga, stepen korisnosti i emisija) u referentnom stanju i poređenje performansi istog kotla, ali sa gorionikom sa poroznom sredinom. Sve temperature su merene termo16

Slika 7. Izgled kotla sa ugrađenim gorionikom sa poroznom sredinom na probnom stolu Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

Razmena toplote gorionika U cilju provere potrebe za rekonstrukcijom razmenjivača toplote izvršen je proračun razmene toplote. Usvojeni koeficijent viška vazduha gorionika je λ=1,55 kome odgovara povoljna emisija, relativno niska temperatura plamena i time duži radni vek gorionika, kao i stabilno sagorevanje i stabilan plamen u poroznoj sredini. Za usvojeni koeficijent viška vazduha, pri sagorevanju prirodnog gasa, izračunata je adijabatska temperatura plamena T1 = 1760 [K]. Postojeći razmenjivač toplote je konvektivnog cevnog tipa sa orebrenom površinom. Na osnovu ovih podataka izračunata predata toplota zračenjem je 2,50 [kW]. To praktično znači da konkretni gorionik sa poroznom strukturom predaje oko 20% toplote zračenjem, a oko 80% konvekcijom, odnosno može da se zaključi da postojeći razmenjivač toplote zadovoljava i u uslovima prelaska na gorionik sa keramičkom poroznom sredinom.

Eksperimentalna ispitivanja su potvrdila ovu pretpostavku.

ISPITIVANJA PERFORMANSI REKONSTRUISANOG KOTLA I ANALIZA DOBIJENIH REZULTATA Na slici 8 dat je šematski prikaz merne instalacije.

Eksperimentalna instalacija sastoji sledećih komponenata (slika 8):

se

10 15

9 25 8

11

7

12

4

5

6

17 2

3

14 16

22 20

19

18 13

21 23

1

co2

24

Slika 8. Šema eksperimentalne instalacije Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

iz

1 Boca sa gorivom (propan + butan) 2 Manometar 3 Slivnik 4 Ručni ventil 5 Termometar 6 Protokomer 7 Termometar 8 Gasni kotao 9 Kanal za odvod produkata sagorevanja 10 Sonda gasnog analizatora 11 Gasni analizator 12 Računar 13 Regulator pritiska 14 Regulacioni ventil 15 Merno mesto 16 Protokomer (Rotametar) 2 17 "U" cev 18 Boca sa CO2 19 Manometar 20 Manometar 21 Regulacioni ventil 22 Protokomer (Rotametar) 1 23 Igličasti ventil 24 Mešač 25 Ventilator Potrebno je napomenuti da je podešavanje toplotne snage ovoga sistema obavljeno na dva načina: ručnim podešavanjem protoka goriva pri konstantnom broju obrtaja ventilatora i promenom broja obrtaja ventilatora. Korišćeno gorivo je komercijalna mešavina propana i butana 45% / 55% [Vol]. Merenje protoka gasa obavljeno je prethodno izbaždarenim rotametrom. Koeficijent viška vazduha meren je analizatorom produkata sagorevanja proizvođača ''Testotherm'' na bazi merenja koncentracije kiseonika elektrohemijskom ćelijom. Za A/D akviziciju korišćen je akvizicionim sistem National Instruments „eBUS”. Merenje temperature je obavljeno termoparom (Pt-Pt-Rh 10%, S-tipa), prečnika 0,8 mm, koji je bio postavljen normalno na struju produkata sagorevanja.

Merenje temperature je obavljeno na izlaznom preseku u osi gorionika neposredno iznad keramičke matrice gorionika u funkciji koeficijenta viška vazduha i toplotne snage.

Temperatura okoline i gasa u boci merene su živinim termometrima. Merenje pritiska obavljeno je pomoću U cevi sa etil alkoholom, dok je atmosferski pritisak meren barometrom. Pritisak gasa u boci meren je manometrom. Sva 17

merenja vezana za emisiju produkata sagorevanja obavljena su pomoću gasnog analizatora TESTO 350XL. Merenje koncentracija produkata sagorevanja je obavljeno u kanalu za odvod produkata sagorevanja.

U toku ispitivanja varirano je takođe i odstojanje površine samog gorionika u odnosu na površinu razmenjivača toplote, u cilju optimiranja položaja gorionika u odnosu na razmenjivač toplote.

Odgovarajući položaj gorionika je utvrđen na 47 [mm] od površine rebrastog razmenjivača.

Dobijeni rezultati pokazuju da ugrađeni gorionik sa keramičkom poroznom sredinom prečnika 100 [mm] zadovoljava sve zahteve u pogledu toplotne snage, emisije, dinamičkog opsega rada i stepena korisnosti. Šta više, emisija CO i NOx, i dinamički opseg rada su suštinski poboljšani, kotao zadovoljava najstrožije, “Blue Angel”, norme emisije, a dinamički opseg rada je povećan 6 puta.

U tabeli 2 prikazani su uporedni rezultati dobijeni ispitivanjem kotla sa atmosferskim gorionikom (referentni kotao) i rekonstruisanog kotla sa gorionikom sa poroznom strukturom.

Pri istoj snazi i stepenu korisnosti kotla sa gorionikom porozne strukture postignute su bitno niže emisije NOx (6 puta), CO (4 puta) i povećan dinamički opseg rada (6 puta).

ZAKLJUČAK U radu su prikazani analiza i rezultati obavljene rekonstrukcije odabranog gasnog kotla, zamenom atmosferskog gorionika, gorionikom sa poroznom sredinom.

• Ugradnjom gorionika sa poroznom sredi-

nom, emisije CO i NOx su bitno smanjene.

• Stanje pre rekonstrukcije: CO═80 [mg/kWh]; NOx═185 [mg/kWh], a nakon rekonstrukcije: CO═23 [mg/kWh]; NOx═32 [mg/kWh], čime su zadovoljene i najstrožije evropske norme.

• Bitno je povećan dinamički opseg rada, sa 1:1,7 na 1:10.

LITERATURA /1/

/2/

M.Adžić i S.Milivojević, “Osnovi tehnologije sagorevanja u keramičkoj poroznoj sredini”, Gas, god. VII, br. 4, str.5-9, Beograd, 2002.

F.Avdić, M.Adžić, F.Durst, G.Atagunduz, D.Trimis, “Towards Optimal Use of Porous Medium Combustion Technology in Household Heating Systems”, Clean Air Conference, Lisbon, 2003.

REDESIGN OF A HOUSEHOLD BOILER WHICH SIGNIFICANTLY IMPROVED BOILER’S PERFORMANCE

Atmosferski gorionik

Gorionik sa poroznom strukturom

Emisija NOx [mg/kWh]:

185

32

Emisija CO [mg/kWh]:

80

23

Stepen korisnosti kotla:

0.86

0.86

12

12

The paper is concerned with the redesign of a household boiler which significantly improved boiler’s performance in order to comply with the European emission standards and to improve efficiency.

Dinamički opseg rada:

1:1,7

1:10

Key words: combustion in porous environment, household boilers, torch

Stabilno sagorevanje za koeficijent viška vazduha:

Difuzioni plamen

1,1-1,9

Toplotna snaga kotla [kW]:

Tabela 2.

18

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

INTEROPERABLE LOCOMOTIVE AT SLOVENIAN RAILWAYS MSc Bojan Cene, BSc engineer Ministry for Traffic, Ljubljana In June year 2006 is on Slovenian Railways (SŽ) started to drive new interoperable three-system Siemens locomotive of kind Rh 1216.This event represents a major novelty in the fleet of traction vehicles in Slovenia. Apart from Slovenia, this locomotive can operate in all neighbouring countries and elsewhere in Europe. It features a modern technique of control, four systems of safety devices and is fulfilling all requirements, effective in Europe. Along with all advantages, the new type of electric locomotive will bring to Slovenian Railways many difficulties connected with the obsolete infrastructure at Slovenian Railways, greater impact on environment etc. At the moment is in Slovenia 20 these locomotives, the same kinds will buy SŽ still 12 locomotives in time period of one year.

Key words: locomotive, railway, power, overvoltages, stray currents INTRODUCTION Figure 1 is showing the interoperable locomotive, 541 series.

• maximum traction force = 300 kN (starting

traction) and 270 kN continuously • maximum braking force = 150 kN • output

Figure 1. Interoperable locomotive on SŽ, 541 series

This is a three-system locomotive, which can be operated under the following systems of electric traction: • direct current system 3000 V • single

phase system 25 kV, 50 Hz (Croatia) • single phase system 15 kV, 16 2/3 Hz (Austria) Technical data of the locomotive 541 series /1/: • mass of the fully equipped locomotive, with

new wheels and a 2/3 store of sand = ca 87t, • wheel arrangement = Bo'Bo' • nominal output on wheels = 6.4 MW for single phase systems, 6 MW for 3000 V DC system

Contact : MSc Bojan Cene, BSc engineer Ministry for Traffic Tržaška 19a 1000 Ljubljana, Slovenia Email: bojan.cene@gmail.com

of the electric brake in the regenerative braking mode = 6.4 MW • output of the electric brake in the rheostatic braking mode = 2.6 MW for the 3000 V DC system • maximum operational speed = 230 km/h For the estimation of the utilization value of a locomotive, the form of the traction characteristic, which shows the value of the traction force F (its variation) on the wheel rim depending on the speed, which is expressed in the following equation /2/:

F = f (v)

(1)

Figure 2 /3/ is showing the traction characteristics of the three-system locomotive, operating under 3000 V DC, and under 25 kV AC, 50 Hz, single phase supply systems.

During the start the locomotive develops the maximum starting traction force of 300 kN on the wheel rim.

After accelerating to a speed of 80 km/h, the traction force is reduced to 270 kN under 3000 V DC and to 265 kN at 83 km/h under 25 kV AC, 50 Hz single phase.

The values 80 km/h and 83 km/h represent the critical locomotive speed at maximum traction force. This means that continuous travelling

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

19

below this speed at full traction force would cause overheating of electric traction motors.

Hence, the traction force is decreasing from the critical speed hyperbolically (equation 1.2) /2/.

P F= v where

(2)

−

F = traction force in kN,

−

P = mechanical output of the locomotive on the wheel rim in kW,

−

v = speed in km/h.

Vkr 300 280 260

F (kN)

240

25 kV, 50 Hz

220 200 200

3 kV

180 160 140 120 100 100 0

20

40

60

80 83

100

120

140

160

180

200

V (km/h)

Figure 2. Traction characteristics of the three-system locomotive 541 series

choking circuit are acting as the chokes of the network filter and the capacitor of the choking circuit as the capacitor of the network filter.

The two modules 4KP, which are not required in direct current operation mode, serve in this case together with two resistors, connected in series, as generators of electric braking.

In the regenerative mode of operation of the locomotive some of the mechanical energy released by the train in downward progress can be converted by the traction motors into electrical energy and returned to the supply system. In systems, where the return of energy is not possible, the generated energy is to a certain degree released through the resistors.

In case of a fault in power semiconductors of the converter or in one of the traction motors the concept of the circuitry enables the locomotive to continue operating at a reduced output and the faulty piece of equipment will be disconnected. With the remaining elements the locomotive still develops 75 % of the maximum traction force at the start and 75 % of its maximum output.

The main-circuit diagram for the operation of the locomotive under single phase AC supply system is shown in Figure 3 /4/.

DESCRIPTION OF OPERATION OF THE LOCOMOTIVE The electric drive of the locomotive is fed from two converters with IGBT power semiconductors and asynchronous traction motors (ASM). Each of the converters is associated with one motor bogie.

Each of the four traction motors is equipped with one impulse converter (PRS) which is supplying the traction motor with variable voltage and frequency, one intermediate circuit, and one four-square converter (4KP) with the corresponding transformer winding.

The intermediate circuits of the motor bogie are among each other separated with isolators. In case of operation under alternating current two four-square converters feed the connected intermediate circuits including the 100 Hz choking circuit, connected in parallel. The traction motors are then supplied through PRS. In the direct current mode of operation the intermediate circuits are supplied through the two-step network filter directly from the overhead contact line. Now the secondary transformer windings and the chokes of the 20

Figure 3. Main-circuit diagram for the operation of the locomotive under single phase AC supply system

The main-circuit diagram for the operation of the locomotive under DC supply system is shown in Figure 4 /4/].

Figure 4. Main-circuit diagram for the operation of the locomotive under DC supply system Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

PERFORMANCE OF THE NEW MULTISYSTEM LOCOMOTIVE IN COMPARISON TO THE EXISTING MOST POWERFUL LOCOMOTIVE AT SŽ

locomotive with line resistances of a train with the mass of 800 t.

TRACTION CHARACTERISTICS OF THE LOCOMOTIVE Rh 1116 WITH LINE 300

VLEČNA KARAKTERISTIKA LOKOMOTIVE Rh 1116 UPO26 RI PROG 0 ‰ RESISTANCES FROM 0 ‰Z TO ‰ , QE =OD 800 t DO 26 ‰ , Q=800 t

25 kV, 50 Hz 250

3 kV

26 ‰

200

F (kN)

Figure 5 is showing the French locomotive for DC operation, 363 series, which was until the arrival of the three-system locomotive the most powerful locomotive at SŽ.

16 ‰

150

12 ‰ 10 ‰ 100

8‰ 5‰ 3‰

50

0‰ 0

0

20

40

60

80

100

120

v (km/h)

Figure 7. Traction characteristics of the three-system locomotive, 541 series

Figure 5. Locomotive for DC operation at SŽ, 363 series

At present, this locomotive is mainly used for the traction of heavy goods trains on the railway line to Koper, therefore it is very interesting to study its performance, which is shown in the graph of the following Figure 6 /3/.

300 300 TRACTION CHARACTERISTIC OF THE LOCOMOTIVE IN GOODS GEAR WITH VLEČNAOF KARAKTERISTIKA V 0 TOVORNI THE VALUES RESISTANCE ON LOKOMOTIVE INCLINATIONS 363 FROM ‰ TO 26 PRESTAVI ‰; Q = 800 t Z VREDNOSTMI UPOROV NA VZPONU OD 0 ‰ DO 26 ‰, Q = 800 t 250 250

COMMUNICATION SYSTEMS ON BOARD OF THE LOCOMOTIVE 541 SERIES

26 ‰

F (kN)

200 200

Two types of communication systems are installed on board of the locomotive 541 series:

16 ‰

150 150

12 ‰ 10 ‰

100 100

• radio dispatch interconnection (RDZ) of the

8‰ 5‰ 50 50

3‰ 0‰

00

The three-system 6 MW locomotive operating under DC system is capable of travelling at full traction force at a speed of 80 km/h (critical speed), which is for the requirements of goods trains absolutely satisfactory. It can be seen from the graph that the locomotive is capable of pulling a train of 800 t at a speed of around 90 km/h on an incline of 26 ‰. When operating under AC single phase system the locomotive is capable of developing even a slightly higher output.

0

10

20

30

Vkr

40

50

60

70

80

V (km/h)

type Kapsch (Figure 8) • communication among motives

individual

loco-

Figure 6. Traction characteristic of the French locomotive, operating at 3000 V DC

In Figure 6 the red line indicates the maximum traction output of the locomotive as a function of speed. Transverse curves represent the resistance to the traction force for a travelling train with a mass of 800 t. The intersection point of a resistance curve with the curve of the traction output is determining the maximum speed at this inclination. In the Figure is also indicated the critical speed of the train (37 km/h). This is the speed, at which the train is still permitted to travel at full traction force without damage to traction motors.

For comparison, Figure 7 is showing the traction characteristic of the new three-system Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

Figure 8. Radio dispatch interconnection on board of the locomotive 541 series

An RDZ is installed on the control desk in the driver′s cabin. It serves for the communication between the driver and the line dispatcher during the journey (channel A) and for commu21

nication between the driver and the traffic personnel in the railway station area (channel C).

The data bus enables the driver to communicate with the other driver′s cabin or with the other driver when two locomotives are coupled together.

THE INFLUENCE OF THE NEW INTEROPERABLE LOCOMOTIVE ON TRANSPORT INFRASTRUCTURE AND THE ENVIRONMENT

DC electric traction system, as shown in Figure 10.

RAILS – EARTH ELECTRODE hg = 0,7 m

ROAD GRAMOZ METAL ZEMLJA SOIL

Figure 10. Earthing of the operating circuit of electric traction 50

enotirna proga

single track dvotirnaline proga double track line

45

ρg = 5000 Ω m 5000 ρz =greda 50= Ω m zemlja = 50

40 35 30

Railway DC overhead systems in operation are the cause of negative effects on the environment and on the infrastructure in the area of railway lines. First of all, there are two effects to be mentioned, when discussing the new 6 MW locomotive:

Ib (%)

25 20 15 10 5 0 5

10

15

20

25

30

L (km)

• stray return currents on the 3000 V DC

Figure 11. Graphical presentation of stray currents

railway line • overvoltages in the supply network 3000 V The traction vehicle, operating under 3000 V DC system is receiving electric power from the rectifier station (ENP) through the overhead traction network (contact line). The circuit is closed through the locomotive and the rails back to the rectifier station as shown in Figure 9.

As shown in Figure 11, the value of stray currents depends on type of soil, and on the quality of road metal. Figure 11 /3/ is showing the value of stray currents for the case under discussion for a distance of 15 km between the locomotive and the ENP, an earth resistivity of 50 Ωm, and a specific resistivity of road metal of 5000 Ωm. Because the new locomotive has more than twice the output of the existing locomotive 363 series, it also causes higher current loadings and consequently a higher percentage of stray currents. Therefore the number of rectifier stations at SŽ should be increased to reduce the distance between two adjacent stations to maximum 15 km. As a consequence the distance between the locomotive and ENP would be twice shorter and stray currents would also be reduced.

30 km CONTACT LINE CO ENP 1

ENP 2 RAIL 15 km

15 km

Figure 9. Working circuit of an electric traction vehicle

Rectifier stations at SŽ operate in parallel, which results in a duplicate supply of the electric traction vehicle, as shown in Figure 9.

This means that the return current flows through the rails back to rectifier stations in both directions, to ENP 1 and to ENP 2. When the vehicle is approaching ENP 2, the load is decreasing on ENP 1. When the vehicle is very close to ENP 2, there is still a minimum return current flowing to ENP 1. A single line supply of the traction vehicle exists at SŽ only on railway lines towards neighbouring countries with AC single phase electric traction systems (Austria and Croatia) and during the outage of an ENP or during maintenance of ENP. The rails are laid across wooden or concrete sleepers on road metal and represent at the same time the earth electrode of the working circuit of 3000 V 22

In addition to stray currents, the new 6 MW locomotive is also introducing another problem into SŽ, i.e. the operational overvoltages.

Traction motors on the locomotive are asynchronous machines, which act during braking as generators. Thus, it is possible to return the generated energy back into the supply network, but this energy can not be used at SŽ. Therefore the energy is converted into heat in the braking resistor of the locomotive.

Figure 12 is showing the traction/braking characteristic of the locomotive 541 series /3/.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

300

TRACTION VLEKA

2160 A 0 - 2160 A

-100

-200

-300

ZAVIRANJE BRAKING

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

v (km/h)

Figure 12. Traction/braking graph of the threesystem locomotive 541 series

It can be seen from Figure 13 that the locomotive develops during traction and during braking a force of up to 300 kN and a current of 2160 A at a rated voltage of 3000 V. Discussed will be the case, where there are two 6 MW locomotives at a distance of 10 km (node 1 and 2) between two rectifier stations which are 30 km apart, whereat one locomotive is pulling with a current of 2160 A and the other one is braking with the same current (Figure 13).

3600V ENPA 6,8 MW 2400A

10km

1

1,75S

10km

2

1,75S

2160A

10km 1,75S

3600V ENPB

AC single phase traction system at Slovenian Railways As the locomotive under discussion is of the three-system type, it is a matter of interest how the conditions would change in case of 25 kV, 50 Hz AC single phase traction system at SŽ.

With regard to requirements, 6 substations of 30 MW output are needed at Slovenian Railways for the 25 kV, 50 Hz AC single phase system, as shown in Figure 14 /3/. ŠPILJE

6,8 MW 2400A

LJUTOMER

48 MUNCHEN

EN P

F (kN), I (A)

100

47

2160A

POLJČANE

Figure 13. Traction and braking of two 6 MW locomotives

64 59

POWER SUPPLY OF SLOVENIAN RAILWAYS AND 6 MW LOCOMOTIVES The new 6 MW locomotive has the following impact on the power supply of Slovenian Railways: • output of the locomotive is 6 MW, outputs of

rectifier stations are mainly below 6 MW, Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

49

PIVKA DIVAČA

ENP

ENP

P EN

67

ZIDANI MOST

ZAGREB

13

BENETKE 9

1 ⎡4011⎤ V (3) Uv = ⎢ 2 ⎣3189⎥⎦ The voltage on the pantograph of locomotive 1 which is braking, has risen to over 4000 V, which actuates the electricity supply protection.

The overvoltage protection device on the locomotive is set to 4200 V. For this reason is the electric braking force of locomotive 541 series limited to 150 kN for operation under 3000 V DC system and the voltage rise of the traction network is in this way prevented to rise over 3900 V during braking.

64

ENP

LJUBLJANA

The following result is obtained after performing the calculation:

60 EN P

200

which means power insufficiency – incomplete utilization of locomotives, • rectifier stations are not able to return energy, generated by regenerative braking back into the public supply network – occurrence of overvoltage, • the overhead wire system on single track lines is insufficiently dimensioned to carry the current of these locomotives, which is causing excessive current density in the wire system - heating of conductors, • there exist 18 rectifier stations at SŽ, for the full power utilization at least 30 would be required.

24

KOPER 45

50

RIJEKA

Figure 14. Arrangement of AC single phase substations ENP, 25 kV, 50 Hz for electrified railway lines of SŽ

Figure 14 is showing a simplified arrangement of all six substations ENP. A single line supply of the contact line is provided from each substation. All contact lines are among them separated by means of a dead line, shown in the figure in red colour. The line from Pragersko to Hodoš, which is at present not electrified, has also been taken into account. ENP in Divača is covering only 54 km of electrified railway lines, of which 9 km towards Sežana and 45 km towards Koper. The reason is the expected construction of the second track between Koper and Divača and the extremely difficult configuration of this line with an incline of 26 ‰. In this case only single line supply is provided, whereat the sections of the railway line are about 70 km long. Figure 15 is showing relations, when there are over a distance of 70 23

km three locomotives, each with a load current of 285 A. ENP

20 km

1

0,3 S

20 km

2

0,3 S

285 A cos φ = 0,9

30 km

3

0,2 S

285 A cos φ = 0,9

285 A cos φ = 0,9

Figure 15. Single line supply of three trains under 25 kV, 50 Hz AC single phase system

The calculation provides the following result: 1 ⎡22435⎤ U v = 2 ⎢⎢20725⎥⎥ V 3 ⎢⎣19443 ⎥⎦

(4)

for the period of time before a unified traction supply system i. e. 25 kV, 50 Hz AC single phase will be introduced in all European countries.

BIBLIOGRAPHY /1/ /2/

/3/

In the worst case the voltage drops to 19 kV, which is by all standards of the above mentioned AC single phase system sufficient for normal operation of traction vehicles.

OPERATIONAL COMPATIBILITY OF THE LOCOMOTIVE 541 SERIES WITH OTHER LOCOMOTIVED IN EUROPE The computer system of the locomotive makes the operation of two or more locomotives of this kind yoked together and controlled from one driver′s cabin possible. This is also possible in combination with other series of locomotives at SŽ and in Europe /1/: • D – loc. Rh 2016, • E – loc. Rh 1016, • E – loc. Rh 1116, • E – loc. BR 189….

CONCLUSION The locomotive 541 series positively represents a great achievement for Slovenian Railways. At present locomotives with similar performances like locomotives 189 series operate at SŽ.

When driving such locomotives, attention must be paid to loading currents to prevent the disconnection of supplying rectifier stations.

Many raise the question why three-system locomotives are needed. But then the singlesystem 3000V DC locomotive would suffice for Slovenian Railways. Three-system locomotives are required because they can also operate in neighbouring countries as well as in other European countries. On the other hand, the three-system locomotive represents a demanding technology. It is a transitional phenomenon

24

/4/

Instruction manual for the locomotive 541 series, Siemens, Ljubljana, 2006.

Franjo Jagodič, Electric traction, Published by University of Ljubljana 1963 (Električna vleka, Univerzitetna založba v Ljubljani, 1963).

Bojan Cene, Moderization of electric traction at Slovenian Railways, Graduate thesis, The Library of Technical Faculties of Maribor, Maribor 2004 (Modernizacija električne vleke na Slovenskih železnicah, magistrsko delo, Knjižnica tehniških fakultet Maribor, Maribor, 2004).

Bojan Cene, Electric drives and characteristics of the modern multisystem locomotive, Diploma thesis, The Library of Technical Faculties of Maribor, Maribor 2004 (Električni pogoni in karakteristike sodobne večsistemske lokomotive, diplomsko delo, Knjižnica tehniških fakultet Maribor, Maribor, 2001).

INTEROPERATIVNA LOCOMOTIVA NA SLOVENSKIM ŽELEZNICAMA) U junu 2006. godine na Slovenačkim železnicama počela je da se koristi nova interoperativna Siemens-ova trosistemska lokomotiva tipa Rh 1216. Ovaj događaj predstavlja glavni novitet u voznom parku šinskih vozila Slovenije. Nezavisno od Slovenije, ova lokomotiva može se koristiti u svim susednim zemljama, kao i bilo gde u Evropi. Njene odlike su moderna tehnika za kontrolu, četiri sistema sigurnosnih elemenata i činjenica da ispunjava sve zahteve, posebno u Evropi. Uporedo sa svim prednostima, novi tip električne lokomotive doneće Slovenačkim železnicama mnoge poteškoće vezane za zastarelu infrastrukturu Slovenačkih železnica, povećan uticaj na okolinu i ostalo. Trenutno je na Slovenačkim železnicama 20 ovakvih lokomotiva, a u toku sledećih godinu dana planirano je da se kupi još 12 istih.

Ključne reči: lokomotiva, železnice, snaga, prenaponi, električno rasipanje

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

MODELI NIVELISANJA RESURSA I PLANIRANJA NABAVKI SIROVINA NA PROJEKTU Prof. dr Ilija Nikolić, dipl. inž.

Univerzitet ″Union″, Fakultet za graditeljski menadžment, Beograd Rad razmatra nivelisanje nepotrošivih resursa (tipa Work) na projektu i planiranje nabavki potrošvivih resursa (tipa Material). Izlažu se varijante modela za višekrijumski optimizacioni problem i primenu standardnog softvera za upravljanje projektima – minimizacija vremena trajanja projekta i minimizacija maksimalnih raspoloživih količina resursa tipa Work. Nabavke resursa tipa Material planiraju se u cilju da se ostvari plan koji podržavaju resursi tipa Work. U nedostatku resursa tipa Material vrši se odlaganje odgovarajućih aktivnosti. Ilustruje se primena softvera MS PROJECT na primeru građevinskog projekta sa više kategorija resursa i ističe nabavka sirovine za izradu jedne vrste materijala.

Ključne reči: upravljanje projektima, nivelisanje resursa, nabavka materijala, model, optimizacija, softverska podrška, MS PROJECT UVOD Proces upravljanja projektom, kao jedinstvenog i neponovljivog poduhvata koji se sprovodi u vidu skupa odgovarajućih aktivnosti da bi se ostvario postavljeni osnovni cilj, podesno je posmatrati kao upravljanje potrebnim resursima za izvođenje takvih aktivnosti. U /5/ je ukazano na problem softverske podrške planiranja resursa, imajući na umu da postoje dve vrste resursa: nepotrošivi resursi (resursi tipa Work, kao što su ljudski resursi, mehanizacija i dr.) i potrošivi resursi (resursi tipa Material, što čine razne vrste materijala, sirovina, maziva i sl.).

Naime, većina standardnih softverskih paketa za upravljanje projektima (na primer, MS Project i Primavera Project Planner) podržava automatsko nivelisanje resursa, odnosno svođenje potrebnih resursa u granice raspoloživih količina samo za resurse tipa Work, dok softver CA-Super Project podržava automatsko nivelisanje resursa tipa Work i tipa Material (videti /4/).

Ovim radom se nastavlja razmatranje problema upravljanja resursima iz /5/ u kome su svi resursi Material posmatrani kao jedna kalasa resursa i podrazumevalo se da su to ″gotovi proizvodi″. Sada se uvodi nova klasa resursa Material u vidu sirovina potrebnih za izradu odgovarajućih materijala.

Kontakt: Prof. dr Ilija Nikolić, dipl. inž.

Univerzitet Union, Fakultet za graditeljski menadžment Cara Dušana 62-64, 11 000 Beograd

FORMULACIJA JEDNOKRITERIJUMSKIH I VIŠEKRITERIJUMSKIH MODELA Trajanje projekta određuje se na osnovu raspoloživih resursa, što se može formulisati kao problem minimizacije trajanje projekta pri ograničenjima za raspoložive resurse tipa Work, raspoložive resurse tipa Material koji se nabavljaju kao gotovi proizvodi i raspoložive sirovine koje se koriste za proizvodnju preostalih resursa Material. Za određivanje plana projekta moguće je, u opštem slučaju, postiviti jedan kriterijjum ili više kriterijuma. Time nastaju odgovarajući jednokriterijumski ili višekriterijumski problemi koji mogu da se prikažu sa podesnim matematičkim zapisima.

(1) Ako se ne razmatraju ograničenja za resurse ili se smatra da se mogu obezbetiditi potrebne količine resursa, moguće je odrediti teorijski minimalno trajanje projekta Tpmin – minimalno trajanje projekta.

(2) Početnu analizu trebalo bi vršiti sa zahtevom da se odrede minimalne vrednosti za maksimalne količine (Max. Units) značajnih resursa (na primer, samo tipa Work) i da se ostvari Tpmin.

(3) Nove varijante plana projekta mogu da se odrede minimizacijom trajanja projekta za date maksimalne količine resrusa na projektu.

(4) Posebno mogu da se razmatraju minimalne vrednosti za maksimalne količine resursa na

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

25

projektu i odredi odgovarajuće minimalno trajanje projekta, odnosno uslovljeno minimalno trajanje projekta. Minimalnu maksimalnu količinu jedne vrste resursa na projektu određuje aktivnost sa najvećom potrebom za takvim resursom.

(5) Varijante plana mogu da se odrede i sa zahtevom da se minimiziraju maksimalne količine odgovarajućih resursa kako bi se ostvarilo zahtevano trajanje projekta.

ALGORITAM NIVELISANJA RESURSA TIPA WORK I DVA OBLIKA RESURSA TIPA MATERIAL PRIMENOM SOFTVERA MS PROJECT Planiranje resursa tipa Material može da se vrši primenom dva osnovna pristupa: odrediti potrebne nabavke u prisustvu eventualnih početnih zaliha za izvođenje projekta ili analizirati unapred definisani plan početnih zaliha i nabavki kako bi se izvršile korekcije (nabavki ili izvođenja projekta) ako nedostaju ove vrste resursa. Algoritam za drugi pristup i primenu softvera MS Project čine naredni koraci: 1. Izvršiti

modeliranje projekta, analizu vremena i nivelisanje resursa tipa Work sa MS Project.

2. Izvršiti eksport podataka o dnevnim potrebama i kumulativu dnevnih potreba za razmatranim materijalima (Work i Cumulative Work) iz MS Project u MS Excel. Koristiti MS Excel za proračune u koracima 3 do 9. Potrebu svakog materijala smatrati ″izalazom″ materijala.

3. Izvršiti korekciju podataka za izlaze materijala množenjem prenetih vrednosti iz MS Project sa 60,00.

4. Razmatrati materijale koji se proizvode od odgovarajućih sirovina i odrediti dnevne potrebe za sve sirovine.

5. Definisati podatke za početne zalihe (količine) i nabavke (termini i količine) za svaki materijal gotovi proizvod i svaku sirovinu.

Smatrati da su takve vrednosti ″ulazi″ materijala i sirovina.

6. Proračunati kumulativ ulaza materijala i sirovina.

7. Proračunati zalihe – stanje za svaki materijal i sirovinu kao razliku kumulativa ulaza i kumulativa izlaza.

8. Utvrditi prvi vremenski interval sa negativnim zalihama, uočiti koja vrsta materijala ili sirovina 26

ima negativne zalihe i nastaviti sa narednim korakom. a) Ako više vrsta materijala ili sirovina imaju negativne zalihe u razmatranom vremenskom intervalu, odabrati materijal ili sirovinu sa većim značajem. b) Ako ne postoje negativne zalihe, prekinuti proces analize zaliha.

9. Analizirati mogućnost otklanjanja ili ublažavanja negativnih zaliha razmatranog materijala ili sirovine u posmatranom periodu (uvećati nabavke u ranijim periodima, pomeriti nabavke iz kasnijih perioda u ranije periode ili posmatrani period, vršiti hitne nabavke u posmatranom periodu) i ponoviti korak 5). Ako i dalje postoje negativne zalihe, nastaviti sa narednim korakom 10).

10. Koristiti MS Project. Definisati novi kalendar sa neredanim danima za period nedostatka razmatranog materijala gotovog proizvoda ili materijala koji se proizvodi od razmatrane sirovine, dodelti takav kalendar aktivnostima koje koriste razmatrani materijal (Task Information, kartica Advanced, opcija Calendar) i izvršiti nivelisanje resursa tipa Work.

11. Nastaviti sa korakom 2) i ponoviti proces dok se ne obezbede nenegativne zalihe materijala i sirovina na projektu.

12. Primeniti algoritam u procesu praćenja projekta za kontrolu zaliha u slučajevima kada se realizacija razlikuje od tekućeg plana i po potrebi izvršiti korekciju plana.

Algoritam za prvi pristup, kada nije definisan plan nabavki materijala i sirovina pre formiranja plana projekta i planiranje nabavki se vrši nakon što se odredi plan projekta sa respoloživim resursima tipa Work, može da se relativno jednostavno izvede iz izloženog algoritma. Potrebno je da se u povom prolazu kroz korak 5) izostavi unošenje termina i vrednosti za nabavke. Ako se u koraku 5) ne definišu početne zalihe, svi materijali i sirovine imaju negativne zalihe u koraku 8) i neophodno je da se u koraku 9) definišu prve nabavke za sve materijale i sirovine. Ako se u koraku 5) definišu početne zalihe za neke materijale, odnosno sirovine, ostali materijali i sirovine imaju negativne zalihe u koraku 8) i njihove prve nabavke se planiraju u koraku 9). Dalje je potrebno ponavljati korak 9) za definisanje nabavki i kontrolu zaliha, a kada postoje negativne zalihe izvršiti prelazak na korak 10).

Ovaj pristup prikazuje se na primeru u nastavku.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

Rezultati izložene analize, aktivnosti za nabavku materijala i sirovina, trebalo bi da postanu sastavni deo projekta i podesno je da se prikazuju kao zasebna faza ili grupa aktivnosti u planu sa MS Project.

ILUSTRATIVNI PRIMER Razmatra se određeni građevinski projekat na kome se, pored ostalog, kao materijal koristi određena vrsta betona za izvođenje odgovarajućih aktivnosti. Izrada betona zahteva cement potrebnih karakteristika kao osnovnu

sirovinu koji se skladišti u silosu kapaciteta 100t. Na planu projekta sa raspoloživim radnicima i mehanizacijom utvrđene su dnevne potrebe betona (m3) i proračunate potrebe cementa (0,25t cementa za 1m3 betona).

Posmatrajući mesec Januar 2008. god. i početne zalihe cementa 70t, uočava se da negativne zalihe nastaju 28-og i potrebna je nabavka u predhodnom danu (na primer, do popune silosa). Dalje se pokazuje da je neophodno vršiti nabavke 29-og i 31-og.

80,000 60,000 40,000 20,000 0,000 -20,000

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

1

2

3

-40,000 -60,000 -80,000 -100,000 Cement potrebe

Početne zalihe

Zalihe

Slika 1. Dnevne potrebe, početne zalihe i zalihe sirovine na delu projekta

120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0,000 21

22

23

24

25

26

Cement potrebe

27

28

29

30

Početne zalihe + NABAVKE

31

1

2

3

Zalihe

Slika 2. Dnevne potrebe, početne zalihe, tri nabavke i zalihe sirovine na delu projekta

Ako se pretpostavti da se u sedmici sa početkom 28-01-08 i završetkom 02-02-08 nije moguće vršiti nabavku cementa, nephodno je da se ne započne izvođenje dve aktivnosti u predhodnoj sedmici, 24-01 i 26-01, što proizilazi iz uslova da na tim aktivnositma nije dozvoljeno prekidanje betonskih radova. Pomeranje njihovog početka na 04-02 kada se raspolaže sa cementom ima za posledicu pomeranje završetka projekta za 29 dana. Kada bi bilo dozvoljeno prekidanje radova, aktivnosti bi imale planirane početke i nakon prekidanja u Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

navedenoj sedmici projekat bi, u opštem slučaju, imao manje produženje.

ZAKLJUČAK Imajući na umu da osnovu upravljanja projektima čini usaglašavanje potrebnih resursa i raspoloživih resursa, u radu je izloženo planiranje dva oblika resursa tipa Material (materijali gotovi proizvodi i sirovine za proizvodnju ostalih materijala) kada se primenjuje standardni softver za upravljanje 27

projektima koji podržava nivelisanje samo resursa tipa Work (radna snaga, mehanizacija i sl.). Navedeni su rezultati primene softvera MS Project za planiranje jedne vrste sirovine.

Polazeći od izloženog algoritma razmatranja materijala na projektu može da definiše algoritam za upravljanje materijalima na više projekata koji konkurišu za zajedničke resurse.

Problem finansijskih sredstava, kao spedifičnog resursa na jednom projektu i više projekata, razmatra se po analogiji sa analizom materijala (videti /8/).

LITERATURA /1/ /2/

/3/

/4/

/5/

/6/

/7/

28

Petar Jovanović, Upravljanje projektom – Project Management, Fakultet organizacionih nauka, Beograd, 2004.

Kerzner H., Project management – A systems approach to planning, scheduling and controling, John Wiley & Sons, Inc, New Jersey, 2003.

Nikolić, Multimedijalni CD-ROM: Project Management and Multi–Project Management (upravljanje projektom i projektima) u graditeljstvu, Fakultet za graditeljski menadžment, Beograd, 20022004.

Nikolić, S. Krčevinac, Đ. Malešević, M. Ilić, Upravljanje projektima i primena softvera CA-SuperProject, Institut za bakar, Bor, 1998.

Ilija Nikolić, ″Softverska podrška upravljanju resursima Work i Material na projektu″, Zbornik radova YUPMA 2005, IX Internacionalni simpozijum iz Project Managementa ″Sa Project Managementom u evropske integracije″, Zlatibor, 1315. Juni 2005., str. 415-419.

Nikolić, "Aspekti kvaliteta u upravljanju životnim ciklusom građevinskog projekta − primer stanogradnje", CD Zbornik radova SymOrg 2004, IX Medjunarodni simpozijum "Menadžment, ključni faktori uspeha", Zlatibor, 06.-10. jun 2004., str.

1-10.

Nikolić, "Životni ciklus građevinskog projekta – upravljanje i softverska podrška", Zbornik radova DQM 2004, 7.

Međunarodna konferencija – Upravljanje kvalitetom i pouzdanošću, Beogad, 16-17 jun 2004., str. 620-627.

/8/

Nikolić, J. Urošević, Z. Božilović, R. Ristoski: ”Tok novca i likvidnost projekata - Da li postoji efikasna softverska podrška?”, Zbornik radova YUPMA 2002, VI Internacionalni simpozijum iz Project Managementa ″Upravljanje projektima u sprovođenju reformi″, Zlatibor, 8.-10. Maj 2002., str. 112-116. /9/ Nikolić, J. Urošević, Z. Božilović, R. Ristoski: "Upravljanje tokom novca i likvidnošću na više projekata primenom MS Project 2000", Zbornik radova, YUPMA 2002, VI Internacionalni simpozijum iz Project Managementa ″Upravljanje projektima u sprovođenju reformi″, Zlatibor, 8-10 Maj 2002., str.

117-121. /10/ Nikolić, S. Borović, S. Drobnjaković, ”Multimedijalna edukacija o upravljanju projektom i projektima i višekriterijumskoj optimizaciji”, Zbornik radova, SYM-OP-IS 2001 - XXVII Jugoslovenski simpozijum za operaciona istraživanja, Beograd, 02.05.11.2001., str. 387-390.

RESOURCE LEVELING AND RAW MATERIALS PURCHASE MODELS ON PROJECT This paper considers the problem of leveling the resources type Work and planning the resources type Material. Some variants of multi criteria optimization problem supported with standard software for Project Management are presented – minimization of project time and minimization of maximum available Work resources. Needed Materials must be planed to realize the project plan supported with Work resources. If materials failures exist, the delaying of responsive activities is necessary.

One example of project on construction industry with more resources, along purchase necessary substance for certain materials, and MS PROJECT implementation, are described too.

Key words: management of projects, resource leveling, materials purchase, maturity model, model, optimization, software support, MS PROJECT

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

FACILITY MANAGEMENT – TEORIJSKI OKVIRI I PRIMENA U PRAKSI Mr Milan Radojević, dipl. inž.

Arhitektonski fakultet, Beograd Mr Mirjana Devetaković, dipl. inž.

Arhitektonski fakultet, Beograd Tatjana Kosić, dipl. inž.

Arhitektonski fakultet, Beograd Zemljište i objekti su najznačajniji deo imovine svakog preduzeća ili pojedinca, a upravljanje, kontrola i zaštita tih resursa je veliki trošak koji vlasnik ili korisnik tih resursa želi da kontroliše i smanji.

Upravljanje objektima, opremom i održavanjem (Facility Management) čine procesi bez kojih se ne može zamisliti racionalno - domaćinsko poslovanje. To je skup aktivnosti koje vlasniku ili korisniku objekta i zemljišta - nekretnine mogu da obezbede efikasno upravljanje, očuvanje i uvećanje tržišne vrednosti nekretnine, efikasniji proces rada, poboljšanje i unapređenje radnog prostora i okruženja, zaštite životnu sredinu i, ono što najviše interesuje vlasnike i zaposlene, uvećju zarade i poboljšaju životni standard.

FM je tehnologija upravljanja koja obezbeđuje strateško, efikasno, precizno i transparentno planiranje i upravljanje kao i optimiziranje tih procesa i poboljšanje kvaliteta te kao takva nije interes samo pojedinca, preduzeća ili određenih stručnih i naučnih krugova, već čitavog društva na čelu sa predstavnicima vlasti.

Ključne reči: Fasiliti Menadžment, upravljanje, planiranje, oprema, održavanje, poslovanje UVOD Relativno mlada naučno-stručna oblast koja je u poslednjim godinama prošlog veka počela intezivno da se razvija, primenjuje i koja sasvim sigurno postaje profesija za dvadesetprvi vek (American Institute of Architects, www.aia.org).

Fasiliti menadžment (FM) se bavi upravljanjem objektima, opremom i održavanjem (O3 upravljanje - interni naziv autora rada), a u sebi integriše ekspertize iz oblasti arhitekture, građevinarstva i drugih inženjerskih oblasti, ekonomije, informacionih i komunikacionih tehnologija (IT), organizacionih nauka, sociologije i estetike. Efekti postojanja i svakodnevna primena fasiliti menadžmenta u nekom objektu (zgradi) vidi se ''na prvi pogled'', kroz izgled i opšte stanje radnog okruženja, kao i u finansijskim bilansima, kroz značajno redukovane operativne troškove.

Kontakt: Mr Milan Radojević, dipl. inž.

Arhitektonski fakultet Bulevar kralja Aleksandra 73, 11 000 Beograd E-mail : fm.grupa@gmail.com

FM PRINCIPI, TEORIJE I NAUČNA POZICIONIRANOST Nastanak fasiliti menadžmenta se vezuje za Ameriku (SAD) u prvoj polovini šesdesetih godina prošlog veka tj. za period ubrzanog razvoja i širenja velikih kompanija i njihovim potrebama za što efikasnijim i racionalnijim poslovanjem. Krajem sedamdesetih Herman Miller, Inc. osniva Fasiliti Menadžment Institut (FMI) koji pomaže da se oformi i ustanovi nova profesija, te razvija prvi model pomoću koga se definišu FM procesi-servisi kroz integraciju i koordinaciju ljudi, radnih procesa i mesta (slika 1). Na ovaj način FM servisi i procesi postaju interfejs između dva osnovna pitanja: ''Šta ljudi rade i gde rade?''. Takođe, FMI je najzaslužniji za osnivanje IFMA (International Facility Management Association). U Evropi, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina dolazi do formiranja nacionalnih udruženja (BIFM-Britansko, GEFMA-Nemačko, FMNHolandsko, SERFMA-Srpsko u osnivanju) i evropskog udruženja (EuroFM) kao primer profesionalnog udruživanja na regionalnom nivou. Zajedničko za sve ove organizacije je

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

29

uspostavljanje i prihvatanje standarda, profesionalna akreditacija, bazično i permanentno obrazovanje za fasiliti menadžment.

Fasiliti menadžment je naučno pozicioniran u disciplinama kao što su arhitektura, građevinarstvo, elektro i mašinsko inženjerstvo (A/E/S), informacione i komunikacione tehnologije (ICT), organizacione nauke i ekonomija.

Rezultati visokovrednovanih naučnih istraživanja iz ove oblasti se publikuju u časopisu “Facilities” koji izlazi od 1990. godine u izdanju MCB University Press. Jedan od najznačajnih međunarodnih stručno-naučnih skupova iz ove oblasti svakako je godišnja Evropska konferencija. U teorijskom pogledu u oblasti FM-a prepoznaju se dve škole – Američka i Britanska. U Evropi je takođe moguće izdvojiti Britansku školu koja ima velikog uticaja na širenje u Aziji i na Pacifiku.

Slika 1. Fasiliti menadžment (FM) je koncept upravljanja koji objedinjuje mesta, relevantne procese i ljude koji u njima učestvuju

International Facility Management Association (IFMA) je identifikovala četrdeset jednu ulogu i odgovornost iz domena fasiliti menadžmenta raspoređenih u osam grupa (Tabela 1). Prema ovoj klasifikaciji FM dodiruje elemente ljudskih resursa, inženjerske procese, ergonometriju, arhitekturu i projektovanje enterijera. Zbog toga FM kao važne komponente uključuje planiranje i održavanje čime obezbećuje i pruža podršku zaposlenima kako bi se obezbedila veća efikasnost, motivacija i kako bi se, generalno, poboljšalo radno okruženje. Uloga i perfomanse radnog prostora i okruženja u odnosu na produktivnost su bile predmet mnogih studija u proteklih 15-20 godina. Zajedničko za sve studije, više od četrdeset, su vrlo slični rezultati do kojih se došlo, a to je da su elementi kao što je privatnost, mogućnost koncetracije i glasovne komunikacije između zaposlenih, adekvatno projektovano i podešeno osvetljenje, termalni, vazdušni i vizuelni komfor, ergonomski projektovan nameštaj i oprema, laka orijentacija u prostoru itd. utiču na veću produktivnost i motivaciju zaposlenih (10-15%) u odnosu na radni prostor i okruženje gde ovi standardi nisu 30

primenjeni.

Ovi rezultati pokazuju da projektovanje prostora (zgrade) i upravljanje (menadžment) tim prostorom-okruženjem je kritična faza za postizanje dobrih radnih perfomansi i uspešno finansijsko poslovanje kompanije. Zato je uloga i odgovornost fasiliti menadžera i fasiliti menadžmenta kao discipline u planiranju, projektovanju i upravljanju radnim prostorima-okruženjima, ključna za poslovni uspeh.

Poslovi održavanja Održavanje nameštaja, Održavanje obloga, Preventivno održavanje, Popravke kvarova, Spoljno održavanje objekta, Domarska služba, Održavanje zemljišta i vegetacije Admnistrativni servisi Korporativni prezentacioni materijal, Dostava pošte, Otpremanje i primanje (špedicija), Arhiviranje dokumenata, Obezbeđenje, Telekomunikacije, Fotokopiranje Upravljanje prostorom Popis prostorija, Prostorna politika, Raspodela prostora, Predviđanje potreba, Nabavka nameštaja, Specifikacija nameštaja, Popis inventara, Planovi enterijera, Premeštanje nameštaja, Renoviranje, Iznošenje i deponovanje smeća i kabastih materijala Arhitektonski/Inženjerski servisi Poštovanje i usklađivanje sa propisima za gradnju, Upravljanje gradnjom, Instalacioni sistemi i oprema, Projektovanje Nekretnine Iznajmljivanje/Zakup objekta, Izbor lokacije, Kupovina/Prodaja, Ugovaranje objekta, Procena imovine, Podzakup, Planiranje Operacioni troškovi, Vanredne situacije, Osnovni troškovi, Glavno finansiranje Zdravstveni i Bezbedonosni uslovi Ergonomija, Upravljanje energijom, Kvalitet vazduha u enterijeru, Program reciklaže, Štetni uticaji i zračenje Tabela 1. Klasifikacija uloga i odgovornosti fasiliti menadžera (Teicholz, Facility Design and Management, Handbook, str.1.5, 2001)

PROFESIONALNI PROFIL, AKTIVNOSTI I KARAKTERISTIKE FASILITI MENADŽERA Koncept upravljanja u kome su integrisane sve informacije koje utiču na funkcionalnost objekta Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

i procesa u njima je zapravo savremen FM koncept. Taj koncept i poslovi koji svakodnevno moraju biti sprovođeni obavljaju posebna odelenja u okviru organizacija (kompanija), koja u svom sastavu, pored fasiliti menadžera, imaju inženjere i tehničare raznih profila kao i osoblje za tehničku podršku i održavanje. Kako su informacije u životnom ciklusu objekata raznovrsne a problemi multidisciplinarni i vremenski distribuirani u periodu od više desetina godina, danas se sve češće govori o FM timovima, nego o pojedincima. Fasiliti mendžer je prema tome rukovodilac ili deo tima stručnjaka koji prati životni ciklus nekog objekta (zgrade) u svim fazama, počev od najranije faze konceptualizacije projektnog programa, kroz proces projektovanja i izgradnje, tokom

celokupnog perioda eksploatacije, do faze rušenja. To je stručnjak koji poseduje vrlo široki spektar kompetencija vezanih za eksploataciju objekta, fizičku strukturu i održavanje, za proces rada i njegovo nesmetano i fleksibilno funkcionisanje i za troškove koji prate sve ove aktivnosti (slika 2). Zbog svega ovoga fasiliti mendžer neprekidno usavršava svoje znanje, neguje odlične interpersonalne odnose, sposobnost i strpljenje da sasluša sagovornika, odlučnost u donošenju odluka, dobru pisanu i verbalnu komunikaciju, sposobnost motivacije drugih i samomotivacije, razumevanje i praćenje budžeta i mora da ima značajne veze u mnogim granama privrede.

Slika 2. U fazi eksploatacije fasiliti menadžer koordinira razmenu informacija između brojnih činilaca i upravlja objektom

Faza 1

Formiranje projektnog plana Razrada koncepta korišćenja Definisanje prostornih potreba Pregled potrebne opreme Poređenje poslovnih perfomansi sa srodnim institucijama u okruženju-benchmarking

Faza 2

Faza planiranja i projektovanja Uporedni pregled planiranih potreba i projektovanog prostora Koordinacija između investitora, arhitekte i korisnika

Faza 3

Faza izgradnje Koordinacija između investitora, arhitekte, graditelja, isporučioca opreme i postrojenja i korisnika

Faza 4

Useljenje i početak korišćenja Prijem radova Prijem tehničke dokumentacije Planiranje useljenja / preseljenja Useljenje / Preseljenje

Faza 5

Faza korišćenja/Upravljanja

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

31

Tehničko upravljanje Komercijalno upravljanje Upravljanje infrastrukturnim servisima Upravljanje zaštitom okruženja Faza 6

Rušenje, uklanjanje i recikliranje Razrada koncepta ponovnog korišćenja komponenti srušenog objekta (recikliranje) Koordinacija rušenja, uklanjanja i recikliranja Upravljanje zaštitom okruženja Tabela 2. Aktivnosti fasiliti menadžera u odnosu na pojedine faze životnog ciklusa objekta

Mnoge od ovih osobina i veština se stiču školovanjem ali i u praksi. Još uvek se smatra da se FM najbolje uči u praksi što je tačno, ali ne treba prevideti činjenicu da mnogi univerziteti u svetu uveliko razvijaju programe osnovnih studija, kao i postdiplomske specijalizacije, upravo za fasiliti menadžment.

Među institucijama čije je programe akreditovala međunarodna asocijacija fasiliti menadžera (IFMA), nalaze se i renomirani univerziteti Kornel (Cornell) i Berkli (Berkeley), ali i manji univerziteti i politehnike, koje svoje akademske programe kreiraju u svemu i u skladu sa vrlo strogim kriterijumima međunarodne akreditacije.

Neke od aktivnosti fasiliti menadžera u odnosu na pojedine faze u životnom ciklusu objekta date su u tabeli 2. ŽIVOTNI CIKLUS IZGRAĐENIH OBJEKATA Upravljanje objektima, opremom i održavanjem postoji oduvek, nezavisno od oblika svojine nad nekretninom i političkog ustrojstva društva, ali u poslednjih nekoliko godina dolazi do objedinjavanja znanja i bržeg protoka informacija iz ove oblasti i koordinacije svih kategorija (najzainteresovanijih) učesnika (vlas-

nici, projektanti, izvođači i korisnici) u planiranju i građenju. U tabeli 3 su identifikovane karakteristične faze u životnom ciklusu jednog savremenog objekta. Indikativno je da se period efektivne eksploatacije (faza 5) sve više smanjuje i da sada taj period traje između trideset i pedeset godina, pri čemu period definisanja potreba, planiranja i projektovanja, izgradnje i useljenja traje oko šest godina, što predstavlja 1/10-1/6 životnog ciklusa objekta.

Upravljanje objektima, opremom i održavanjem je proces o kome se misli i koji se planira još u fazi formiranja projektnog programa (faza 1), a koji traje sve do konačnog rušenja objekta (faza 6), nakon perioda eksploatacije. Smatra se, ali kod nas još uvek ne postoji zakonska obaveza, da je fasiliti menadžment deo projekta koji mora biti stručno razmatran i definisan kako u fazi idejnog i glavnog projektovanja, tako i u fazi upotrebe objekta. Ovaj deo projekta je potrebno konstantno proveravati i dopunjavati onoliko koliko traje i sam objekat, a završna faza mora predvideti kako će jedan objekat kome je istekao vek upotrebe ili životni ciklus, biti srušen i koji materijal i kako mogu biti reciklirani ili uništeni.

Upravljanje Objektima, Opremom i Održavanjem (O3 Upravljanje=Facility Management) Faza 1

Faza 2

Faza 3

Faza 4

Faza 5

Faza 6

Definisanje potrebA

Faza planiranja i projektovanja

Faza izgradnje

Useljenje i početak korišćenja

Faza eksploatacije

Rušenje, uklanjanje i recikliranje

1 godina

2 godine

1-2 godine

1 godina

30-50 godina

1 godina

Tabela 3. Fasiliti menadžment u životnom ciklusu jednog objekta

32

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

PITANJA LOKALIZACIJE Pre nego što se počne sa primenom FM-a potrebno je naglasiti da je osnovno ili najvažnije pravilo lokalizacija tj. dugotrajan i vrlo obiman posao na prilagođavanju FM koncepta i modela lokalnom okruženju. Za ovakav stav ima više objašnjenja, ali ako se imaju u vidu geo-politički i ekonomski kontekst u kome je ovaj koncept nastao i počeo da se primenjuje (SAD), onda je sasvim jasno da je proces lokalizacije i način primene veoma značajan i gotovo neizbežan.

Takođe, na FM utiče jezik, kulturni kontekst, zakonodavstvo i tržište, a sve četri komponente su međusobno povezane, prožete i međuzavisne što samo potvrđuje neizbežnost lokalizacije kako bi primenjeni koncept dao adekvatne i željene rezultate.

INFORMACIONE TEHNOLOGIJE ZA PODRŠKU FM-U U vremenu sve intenzivnije primene IT-a postaje skoro nemoguće zamisliti bilo kakav koncept projektovanja, planiranja, građenja i upravljanja bez odgovarajuće primene računara i softverskih paketa (sistema).

CAFM CAFM (Computer Aided Facility Management) je kompjuterska podrška FM-u tj. informacioni sistem iza koga stoji pouzdana baza podataka. On nudi mogućnost prikupljanja, čuvanja i kombinovanja različitih vrsta informacija (grafičke i alfanumeričke) o objektu, opremi i održavanju. Informcije o objektu prikupljaju stručnjaci različitih profila i različitim metodama koje moraju biti obrađene i vrlo jasno prezentovane.

Slika 5. Alfa sistem za integrisano upravljanje objektima

Ako je arhitektima vrlo važan estetski aspekt objekta, građevincima konstruktivni, a mašinIstraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

cima i instalaterima funkcionalni, onda postaje jasno koliko različitih informacija od različitih stručnjaka koji učestvuju u procesu projektovanja, planiranja, građenja i upravljanja mora da objedini informacioni sistem za podršku fasiliti menadžmentu. To znači da su za funkcionisanje efikasnog fasiliti menadžmenta jednako važni arhitektonski planovi, statičke i strukturalne analize i proračuni (vrlo važna komponenta za korišćenje objekta tokom celog životnog ciklusa), odvijanje procesa rada, optimalan rad instalacionih sistema itd. Svi ovi različiti pogledi na isti objekat i informacije uvećavaju potrebu za ažuriranim i lako dostupnim podacima.

Saznanje o visokim troškovima koje stvara objekat u upotrebi kao vrlo važna činjenica u poslovanju, mnoge kompanije su prinuđenje da pored angažovanja fasiliti menadžera primene i efikasan menadžment alat za informacije o objektu. To je alat za upravljanje svim podacima koji mogu biti sačuvani, analizirani i adekvatno prezentovani. CAFM je dosta sličan GIS-u (Geografic Information System) i nije potpuno nov, jer svim zgradama u eksploataciji se upravlja, ali takvo upravljanje (bez podrške koju pruža CAFM) nije uvek efikasno i transparentno. Efikasnost i transparentnost pri korišćenju ovakvog sistema za podršku fasiliti menadžmentu se najviše primećuje u velikim kompanijama koje se sastoje iz više različitih odelenja, jer sva odelenja (departmani) imaju svoje planove i alfanumeričke podatke kako bi obavljali svoj deo posla.

Problem ažuriranja i upravljanja dokumentacijom o objektima Ako pretpostavimo da je zgrada stara dvadeset godina i da su grafički planovi u papirnom obliku, može se vrlo lako zaključiti da su stari bar dvadeset jednu godinu tj. da nisu ažurirani te kao takvi nisu od velike koristi. Ako su pak ažurirani, što je prava retkost kod nas, a u papirnoj su formi, treba samo zamisliti koliko je vremena potrebno menadžmentu da donese neku odluku tj. koliko se listova sa grafičkim informacijama mora okrenuti i uporediti da bi se došlo do nekih osnovnih podataka npr. kvadraturi poslovnog prostora na trećem spratu tog i tog odelenja ili opremi koja se koristi, o zauzetosti prostora, o instalacijama, itd.

Svemu ovome treba dodati da planovi u grafičkoj formi potiču iz različitih izvora (arhitektonski planovi, konstruktivni proračun, 33

vodovod i kanalizacija, elektro instalacije, grejanje, ventilacija, klimatizacija,...) i različitog su datuma u odnosu na projektovanje i izvođenje što dokazuje da upravljanje objektom-zgradom na osnovu različitih bazičnih informacija bez podrške CAFM-a za posledicu ima donošenje pogrešnih odluka i problem u komunikaciji između različitih odeljenja, a sve zajedno u finansijskom pogledu povećava troškove poslovanja. Osnovna ideja i prednost CAFMa je čuvanje, jednostavno ažuriranje i upravljanje različitim informacijama koje se nalaze u jednoj bazi podataka, što omogućava da svako odelenje jedne kompanije može da koristi iste podatke i da razvija svoju sopstvenu strategiju za upravljanje podacima.

Upravljanje objektima na udaljenim lokacijama CAFM sistemi pored lakog ažuriranja grafičkih i alfanumeričkih podataka sve češće uključuju savremene komunikacione tehnologije (Internet) pomoću kojih se može planirati i upravljati izgrađenim okruženjem iz jednog centra ili tom centru direktno, sa terena, slati aktuelni podaci. Takva mogućnost rada obezbeđuje efikasan i ekonomičan način pristupa podacima koji se ažuriraju u realnom vremenu, što kompanijama koje posluju u različitim delovima sveta i u različitim vremenskim zonama mnogo olakšava samo poslovanje i smanjuje troškove.

Primenu računara u kontekstu fasiliti menadžmenta ne bi trebalo shvatiti kao ograničavajući faktor, što na prvi pogled može da se desi ako se imaju u vidu cene paketa za podršku FM-u. Upravljanje i planiranje je postojalo i pre pojave masovnog korišćenja računara tako da cela priča i dalje ostaje u domenu formiranja pravog koncepta i lokalizaciji već poznatih i primenjenih modela.

Integracija GIS-a i CAFM-a Kada se radi o tzv. urbanom FM-u najčešće korišćeni IT alati su GIS, koji se sve intenzivnije kombinuju sa Web tehnologijom, pa tako za mnoge gradove postoje sistemi za monitoring saobraćaja, nivoa zagađenosti i sl., gde se podaci na Internetu prate u realnom vremenu (Kang, Lee, 1997.). Kako savremeni CAFM (Computer Aided Facility Management) i GIS (Geografic Information System) sistemi predstavljaju funkcionalno 34

srodne IT platforme, u skoroj budućnosti očekuje se njihov konvergentan razvoj kao i uspostavljanje standarda za međusobnu razmenu podataka.

ZAKLJUČAK Kako bi implementacija FM koncepta i strategije postala uspešna i dala željene rezultate treba imati u vidu da svaka organizacija-kompanija ima svoje osobenosti, pa tako ne postoji univerzalni recept za integrisanje upravljanja objektima, opremom i održavanjem u postojeće organizacione kontekste.

Ipak postoje neki standardni koraci i preporuke koji su definisani u dosadašnjoj praksi: • Informisanje i edukovanje kadrova u okviru

kompanije • Identifikacija osnovnih ciljeva pri uvođenju fasiliti menadžment procesa (ušteda energije, redukcija operacionih troškova, optimizacija korišćenja prostornih resursa, očuvanje i podizanje vrednosti nekretnina, unapređenje radnog okruženja, promena imidža kompanije,...)

• Formiranje FM tima koji uključuje angažovanje eksternih konsultanata, identifikovanje subjekta iz same kompanije, kao i obezbeđenje dobre povezanosti sa izvršnim rukovodstvom i nesmetan pristup informacijama koje prethodno moraju biti ažurirane • Pravljenje organizacione strategije za FM i definisanje metoda i dinamike implementacije • Snimanje postojećeg stanja objekta, opreme, postrojenja i procesa, odnosno izrada “as is” studije.

• Izbor i aktiviranje CAFM sistema i objedinjavanje svih relevantnih podataka.

• Početak korišćenja sistema i povratak inicijalnih ulaganja (ROI) Navedene aktivnosti su karakteristične za inicijalnu fazu implementacije koja u celini zahteva značajna vremenska i materijalna ulaganja, veliku organizacionu sposobnost i strateški pristup upravljanju nekretninama na nivou izvršnog rukovodstva.

U FM procesima koji čine FM model integrišu se zahtevi za perfomansama izgrađenog okruženja i opreme koji nameće širi urbani odnosno regionalni kontekst. Takođe se u tim procesima prate, valorizuju i upoređuju Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

postignute perfomanse, efekti i standardi kako na nivou pojedinih organizacija kompanija, tako i među srodnim organizacijama i institucijama u pojedinim gradskim zonama, urbanim sredinama i čitavim regionima.

Savremeni FM koncept stavlja pred planere nekoliko dodatnih zadataka kao što su: • Praćenje

perfomansi izgrađenog okruženja u periodu eksploatacije i korišćenje ovih informacija u daljem procesu planiranja • Valorizaciju samih planova u odnosu na dugoročne eksplatacione periode izgrađenog okruženja • Definisanje perfomansi izgrađenog okruženja i opreme u celokupnom periodu eksploatacije, kao i zadržavanje normativne uloge planova u postizanju i održavanju tih perfomansi.

Svaki primenjeni FM model zahteva stalnu proveru što može dovesti do njegovog modifikovanja u skladu sa specifičnim procesima, interesima, vlasničkim odnosima i dinamikom koju karakterišu različite urbane sredine.

PREGLED OSNOVNIH POJMOVA IZ OBLASTI FASILITI MENADŽMENTA “As is” studija – Studija postojećeg stanja nekog izgrađenog objekta.

Outsourcing – Izdvajanje pojedinih segmenata poslovanja i angažovanje eksternih partnera u njihovom obavljanju.

Benchmarking – Poređenje poslovnih performansi sa srodnim institucijama u okruženju.

Computer Aided Facility Management (CAFM) – Informacioni sistem koji pruža kompjutersku podršku i integriše CAD i FM. Facility – Svaka fizička i virtuelna komponenta, deo opreme i postrojenja koji utiče na funkcionalnost nekog objekta u eksploataciji.

Facility Management (FM) – Upravljanje objektima, opremom i održavanjem.

Disciplina koja obuhvata mnoge profesije sa ciljem da očuva funkcionalnost izgrađenog okruženja, inetegrišući ljude, mesta, procese i tehnologije (definicija međunarodne organizacije fasiliti menadžera – IFMA)

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

Return on Investment (ROI) - Vraćanje uloženih investicija, prilikom primene FM tehnologije kroz različite uštede, optimalno korišćenje prostornih resursa, kontrolu inventara, optimizaciju HVAC sistema i sl.

LITERATURA: /1/

Bon, R.: Building as an Economic Process, An Introduction to Building Economics, Prentice-Hall, Inc., 1989 /2/ Devetaković, M.; Radojević, M.; Kosić, T.: Facility Management in Serbia – State of the Art and Perspectives, EFMC2005, Proceedings pp. 583-592, Frankfurt, Germany, 2005. /3/ Devetaković, M.; Radojević, M.; Kosić, T.: FM kao mogući koncept podrške planiranju i upravljanju, Planiranje i menadžment gradova i regiona, monografija, Kruševac, jun 2005. str.

397-405 /4/ Teicholz, E.: Facility Design and Management Handbook, The McGrawHill Companies, 2001. /5/ Kang, J.; Lee, J. S.: Urban Facility Management Using JAVA based GIS, In Joon Kang Ed., URISA 97 Annual Conference Proceedings, 1997. /6/ Kosić, T,; Devetaković, M.; Radojević, M.: Evropska FM konferencija, AG Magazin br. 26, Beograd, jun 2005. /7/ Radojevic, M.; Devetakovic, M.: Public Toilets as part of Cityscape – The Case of Belgrade, poster presentation, XXII World Congress of Architecture, CD proceedings, Istanbul, 2005. /8/ Radojević, M.; Devetaković, M,; Kosić, T.: FM - Profesija budućnosti, AG Magazin br. 25, Beograd, april 2005. /9/ Radojević, M.; Devetaković, M,; Kosić, T.: FM u Srbiji, AG Magazin br. 27, Beograd, septembar 2005. /10/ Facility Management, Jan. 2007, The American Institute of Architects, 20 Dec. 2006, <http://www.aia.org/fm_default> /11/ IFMA International Facility Management Association, Jan. 2007, IFMA, 20 Dec. 2006, <http://www.ifma.org> FACILITY MANAGEMENT – THEORETICAL FRAMEWORK AND APPLICATION IN PRACTICE Real estate is one of the most important parts of a corporate capital, as well as of wealth of 35

an individual or a society; and management and maintenance of the built environment are connected with huge costs that owners or users intend to reduce. The concept of Facility Management (FM) is applicable first of all on the corporate level, but nowadays it is often used in urban and regional contexts as well. FM as recently introduced discipline, aims in supporting a strategic, efficient and

36

cost-effective management of built environment, optimization of performances, quality improvement and control, cost reduction, transparency of budgets; affecting both organizational core business and urban environment.

Key words: Facility Management, planning, maintenance, assets, bussines

Istra탑ivanja i projektovanja za privredu 18/2007

MODELUJUĆI SISTEMI U OPTIMIZACIJI Mr Mohamed Abu Goben, dipl. inž .

Otvoreni univerzitet Al Kude, Gaza, Palestina Prof. dr Slobodan Krčevinac, dipl. inž.

Fakultet organizacionih nauka, Beograd Prof. dr Mirko Vujošević, dipl. inž.

Fakultet organizacionih nauka, Beograd U ovom radu se opisuju modelujući sistemi kao savremena softverska podrška za rešavanje problema operacionih istraživanja. Ovi sistemi obuhvataju: modelujuće jezike, solvere za rešavanje modela, baze podataka, interfejs prema korisniku i interfejs između pojedinih elemenata sistema.

Modelujući sistemi su postali deo savremene sajber infrastrukture i na taj način omogućavaju široku primenu metoda operacionih istraživanja. Rešavanje optimizacionih problema biće uskoro mogućnost velikog broja korisnika, a ne samo specijalista iz oblasti matematičkog programiranja i operacionih istraživanja.

Ključne reči: optimizacija, modeliranje, operaciona istraživanja UVOD Rešavanje problema planiranja i upravljanja u organizacionim sistemima na način koji je najbolji mogući, danas nije samo tehnološka prednost onih firmi koje su to postigle u svom poslovanju, već sve više i uslov opstanka na globalnom konkurentskom tržištu. Takva iskustva daju snažne podsticaje razvoju savremene računarske podrške procesima odlučivanja u okvirima informacionih tehnologija, kao i razvoju teorije i novih algoritama u okvirima matematike i operacionih istraživanja. Primene metoda operacionih istraživanja za nalaženje optimalnih rešenja u poslovanju, postaju svakodnevna praksa u razvijenim ekonomijama znanja.

Pristup operacionih istraživanja rešavanju problema optimalnog odlučivanja obuhvata, pored ostalih, sledeće osnovne elemente /Krčevinac i dr, 2007/: • razvoj

adekvatnog, po pravilu, matematičkog modela koji opisuje realni sistem i formuliše problem odlučivanja, • obezbeđenje i korišćenje potrebnih relevantnih podataka, • razvoj i primenu efikasnog algoritma za nalaženje optimalnog rešenja modela • prezentacija rezultata modela korisniku na način koji mu odgovara Kontakt: Prof. dr Mirko Vujošević, dipl. inž.

Fakultet organizacionih nauka Jove Ilića 154, 11 000 Beograd E-mail: mirkov@fon.bg.ac.yu

Za svaki od ovih elemenata razvijaju se pogodne softverske podrške kojima se olakšava posao menadžera u procesima odlučivanja i povećava verovatnoća donošenja dobrih odluka. Značajnu ulogu u tome igra informaciona infrastruktura koja obuhvata Internet u najširem smislu. U ovom tekstu se opisuju postojeći rezultati za navedene korake. U drugoj glavi se daje opis problema modeliranja i definicija savremenih modelujućih sistema. Glava Modelujući jezici. sadrži pregled savremenih modelujućih jezika za potrebe operacionih istraživanja, a u glavi oftveri za rešavanje problema – solveri, se navodi nekoliko savremenih solvera.

Problemi interfejsa i povezivanja komponenata modelujućih sistema samo su ukratko naznačeni u glavi Povezivanje i optimizacija na Internetu.

MODELOVANJE I MODELUJUĆI SISTEMI Modelovanje obuhvata konceptualizaciju problema odlučivanja i njegovu apstrakciju u kvantitativnom ili kvalitativnom obliku. U slučaju matematičkih modela, to podrazumeva identifikaciju zavisnih i nezavisnih promenljivih modela i jednačina, odnosno nejednačina, koje opisuju njihove veze. U tom postupku, bitno je očuvati odgovarajuću ravnotežu između stepena složenosti modela i predstavljene realnosti. Jednostavni modeli vode ka prostijem rukovanju i bržem nalaženju rešenja ali su i gora predstava

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

37

realnog problema i zbog toga mogu biti neprihvatljivi za praktičnu primenu.

Za konceptualizaciju problema odlučivanja, potrebna nam je dovoljno bogata predstava koja treba da na adekvatnom nivou apstrakcije obuhvati sve objekte i ograničenja problema odlučivanja. Ta predstava mora da ima i svojstvo rešivosti, odnosno mogućnost pronalaženja optimalnog ili zadovoljavajućeg rešenja.

Modelujući sistemi su softverske realizacije koje obuhvataju: modelujuće jezike, solvere za rešavanje modela, baze podataka, interfejs prema korisniku i interfejs između pojedinih elemenata sistema. Savremeni modelujući sistemi omogućavaju efikasnu konceptualizaciju široke klase problema odlučivanja sa kakvim se susreću današnji menadžeri. Štaviše, uključivši i solvere za različite tipove modela, menadžeri su u stanju da brzo i lako dođu do rešenja svojih problema.

Ukoliko se, na primer, menadžer održavanja susretne sa problemom raspoređivanja radAnaliza realnog sistema

Identifikacija podataka

Efikasnost modelujućih sistema bitno zavisi od kvaliteta matematičkog modela koji treba da se predstavi u modelujućem jeziku a tek onda uputi solveru na rešavanje. Naime, vreme rada solvera za probleme odlučivanja veće dimenzionalnosti može da bude neprihvatljivo dugačko i tako model postaje praktično neupotrebljiv.

U svetlu korišćenja modelujućih sistema, ciklus modeliranja se sastoji od koraka, prikazanih na slici 1.

Skuplanje i analiza pod.

Izbor algoritma

Identifikacija cilja

Izgradnja matematičkog modela

nika po smenama, on treba da to prepozna kao pojedinačni slučaj, opštijeg problema raspoređivanja za koji postoje dobro razvijeni algoritmi i njihove softverske imlementacije koje se mogu direktno iskoristiti za rešavanje postojećeg problema odlučivanja. Međutim, za efikasno korišćenje ovih algoritama potrebno je formulisani matematički model prikazati u obliku koji omogućava programsko povezivanje matematičkog modela, podataka potrebnih za njegovo rešavanje i odgovarajućeg solvera koji će se koristiti u rešavanju modela.

Izvršavanje solvera

Analiza rezultata

Prevođenje modela na jezik Izveštaj za menadžere Prevođenje podataka Komunikacija sa solverom

Interpretacija izveštaja

Slika 1. Ciklus modeliranja u okruženju modelujućeg sistema

Između koraka u ciklusu modeliranja postoji mnogo više veza nego što se to može zaključiti iz sekvencijalnog prikaza sa prethodne slike, /Neumaier, 2003/. Bolji uvid u poslove modeliranja se može ostvariti 38

ilustracijom sa slike 2 koja predstavlja graf u kome čvorovi opisuju informacije koje je potrebno prikupiti, sortirati, analizirati i organizovati. Lukovi grafa prikazuju interakciju i Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

dvosmerni tok relevantnih informacija između različitih izvora S Problem

R

T

Izveštaj

Teorija

M Matematički model

P Programi

N Numeričke metode

Slika 2. Graf informacionih izvora u ciklusu modeliranja

Pretpostavljajući da ulogu modelara problema igra obrazovani operacioni istraživač, semantika čvorova u gornjem grafu je sledeća: • S. Problem. Problem koji se razmatra

dolazi iz realnog sveta i u formulaciji problema potrebna je bliska saradnja sa menadžerima koji su korisnici rešenja za dati problem. Prva prepreka koju je potrebno savladati je ustanovljenje zajedničkog jezika koji omogućava dvosmernu komunikaciju menadžera i operacionog istraživača i minimizira mogućnost nerazumevanja za obe strane. Modelujući jezik bogate semantike je velika pomoć u rešavanju problema komunikacije.

• M. Matematički model. Matematički model je jasna i precizna formulacija problema pisana u modelujućem jeziku. Matematički model obuhavata: a) upravljačke promenljive, koje predstavljaju različite objekte problema odlučivanja za dati nivo apstrakcije problema, b) relacije, obično jednačine i nejednačine koje povezuju promenljive, i Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

c) kriterijumsku funkciju ili funkciju cilja koja svakoj upravljačkoj odluci pridružuje indeks performanse koji treba minimizirati za slučaj da je tipa troškova, ili maksimizirati za slučaj kada su u pitanju koristi.

• T. Teorija. Da bi izgradio koristan model, modelar mora da poznaje teorijsku osnovu problema koji se modelira i, naravno, teoriju matematičkih struktura koje se koriste u izgradnji modela. Izborom prave strukture matematičkog modela može se značajno skratiti vreme rada solvera, odnosno rešavati praktični problemi. To, naročito, važi za modele nelinearnih problema i problema sa celobrojnim promenljivama, jer izborom dobre strategije grananja i ograničavanja, dobrih početnih vrednosti i skaliranjem vrednosti promenljivih može da se znatno utiče na vreme rada solvera. Generalno, dobra struktura modela za mešovito celobrojno programiranje je ona čija relaksacija pomoću linearnog programiranja ima dopustivu oblast koja je konveksna i što bliža najmanjem poliedru koji uključuje sve dopustive tačke polaznog problema. U 39

praksi to znači, na primer, da su gornje granice promenljivih postavljene što niže.

• N. Numeričke metode. Veliki broj modela od praktičnog interesa nije moguće rešiti analitički, već se moraju tražiti numerička rešenja, odnosno razmotriti raspoloživi numerički algoritmi.

• P. Programi. Softver koji implementira numeričke metode i koji formira takozvani solver, omogućava praktično rešavanje modela na savremenim računarima.

• R. Izveštaji. Sa stanovišta praktične upotrebe modela, veoma je važno da menadžeri dobiju smislene izveštaje koji sadrže informacije koje su neophodne za donošenje odluka i koji su u skladu sa njihovim navikama u strukturiranju informacija. U formiranju izveštaja često je pogodno koristiti različite tehnike vizualizacije podataka. Dobro prezentirani izveštaji o kvalitetnim rezultatima modela omogućavaju sticanje višeg nivoa poverenja menadžera u mogućnosti operacionih istraživanja i njihove primene na realne probleme upravljanja.

MODELUJUĆI JEZICI Razvoj modelujućih jezika je počeo kasnih 70-tih godina pojavom prvog modelujućeg jezika GAMS, /Brooke et al, 1992/. On je omogućio opis problema jezikom koji je blizak matematičkoj notaciji korišćenoj u formiranju modela tako da se ovi jezici nazivaju i algebarski modelujući jezici.

Algebarski modelujući jezici se mogu smatrati novom paradigmom u programiranju koja kombinuje deklarativnu paradigmu i proceduralnu paradigmu standardnih programskih jezika, /Hurlimann, 1999/. Svi programski jezici (imperativni, funkcionalni i logički) definišu problem na algoritamski, proceduralni način. Drugim rečima, oni ne specificiraju „šta je problem“ već „kako da se reši problem“, zbog čega se i nazivaju algoritamskim ili proceduralnim jezicima.

Nasuprot njima, modelujući jezici opisuju znanje o problemu, definišu problem putem odgovarajućeg modela i obično ne specificiraju kako se do rešenja dolazi. Zato oni pripadaju klasi takozvanih deklarativnih jezika. Osnovno pitanje, kako opisati šta je problem, u ovim jezicima se rešava formalnom specifikacijom osobina problema.

40

Za modelujuće jezike koji pripadaju grupi deklarativnih jezika karakteristično je: • da se problemi predstavljaju na dekla-

rativan način, • da postoji jasno razdvajanje definicije

problema od njegovog rešavanja, i • da postoji jasno razdvajanje između strukture problema i njegovih podataka.

Opis problema u modelujućem jeziku treba da je nezavisan od solvera koji će se koristiti za rešavanje pošto se za jedan model mogu koristiti različiti solveri. Pored toga, u modelujućim sistemima se sam model i njegovi podaci čuvaju odvojeno u dve različite strukture. Na taj način se izmenom ulaznih podataka može kreirati veći broj instanci jednog modela. Sami podaci se često čuvaju u relacionim bazama podataka ili u unakrsnim tabelama tipa Exel, sa kojima modelujući jezik komunicira koristeći ODBC konekciju (Open Database Connectivity).

Formalna specifikacija počinje sa domenom vrednosti X koji je, obično, Dekartov proizvod skupa realnih i skupa celih brojeva . Nad ovim domenom se definiše skup ograničenja putem jednačina, nejednačina i funkcije cilja, koji se zajedno mogu posmatrati kao relacija R: XÆ{True, False} koja određuje da li x ∈X .

Kaže se da je x dopustivo rešenje matematičkog modela: M := { x∈X I R(x) } ukoliko su sva ograničenja zadovoljena, tj. ako je R(x) = True. Važno je uočiti da se termin dopustivo rešenje u ovom kontekstu koristi za rešenje koje zadovoljava i ograničenje i obezbeđuje optimalnost funkcije cilja, za razliku od standardne definicije u matematičkom programiranju, gde se termin dopustivo odnosi jedino na zadovoljenje ograničenja. Ovakva specifikacija problema odlučivanja, odnosno matematičkog modela koji nju predstavlja, je osnovna za modelujuće jezike i ima za posledicu odsustvo garancije nalaženja i egzistencije rešenja. Na sreću, postoji dovoljno široka klasa problema od praktičnog interesa (na primer, linearno programiranje) za koje postoje efikasni algoritmi rešavanja realizovani putem solvera – softverskih implementacija algoritama.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

Algebarski modelujući jezici su projektovani za efikasnu specifikaciju problema optimizacije koji imaju sledeći opšti oblik: Min f(x) p.o. F(x)=0 G(x) ≤ 0 x∈X m

N ⎛ N ⎞ min ∑ ⎜⎜ ∑ Qij x j + ci ⎟⎟xi i =1 ⎝ j =1 ⎠ n

∑A x

p.o.

ij

j =1

j

≤ bi , i = 1,..., M

N

∑x

n

X⊆R ×Z

2 i

i =1

[

]

U algebarskom modelujućem jeziku, ovakav model se specificira koristeći sledeće jezičke konstrukcije: skupovi, indeksi, parametri i promenljive. Konceptualno slični eniteti se zajedno grupišu u skup. Pojedinačni entiteti u skupu se referenciraju putem indeksa koji identifikuju elemente skupa. Grupe entiteta (promenljive, ograničenja) se mogu kompaktno predstaviti i koristiti u algebarskim izrazima. Moderni modelujući jezici omogućavaju i specifikaciju nelinearnih modela.

Najpoznatiji algebarski modelujući jezici su GAMS, AMPL, LINGO, MPL, MOSEL.

### PARAMETERS ###

Primer modela u modelujućem jeziku

param Q {1..N,1..N};

Ilustrovaćemo primenu modelujućih jezika pomoću jezika AMPL u kome se izraz Σ xi predstavlja kao sum {i in S} x[i]. Na taj način se dobija formulacija vrlo slična matematičkoj formulaciji i znanje za prevođenje matematičke formulacije u modelujući jezik se svodi na poznavanje sintakse jezika.

param A {1..M,1..N};

Sledeći zadatak koji modelujući sistem treba da reši je prevođenje konkretnog primera, instance problema, u format koji prepoznaje solver odnosno algoritam rešavanja. Ovo se može učiniti razvojem kompaktne notacije indeksiranjem svih skupova i dodavanjem podataka modela. Veoma često, modelujući sistem poseduje i tzv. „presolve“ fazu, koja služi za prethodnu obradu podataka, pre slanja solveru na rešavanje, u cilju što efikasnijeg rada solvera.

Radi ilustracije razmotrimo model kvadratnog programiranja: T

T

min x Qx + c x p.o. Ax ≤ b || x|| ≥1 x ≤ [l,u] sa N x N matricom Q i M x N matricom A. Razvijajući gornji model iz kompaktnog u oblik sa indeksima dobijamo:

≥1

x j ∈ l j , u j , j = 1,..., N Poznavajući sintaksu AMPL jezika, ovaj model se može predstaviti kao:

param N>0 integer; param M>0 integer; param c {1..N}; param b {1..M};

param l {1..N}; param u {1..N}; ### VARIABLES ### var x {1..N}; ### OBJECTIVE ### minimize goal_function: sum {i in 1..N} (sum {j in 1..N} Q[i,j]*x[j] + c[i]) * x[i]; ### CONSTRAINTS ### subject to linear_constraints {j in 1..M}: sum {i in 1..N} A[j,i]*x[i] <= b[j]; norm_constraint: sqrt(sum {j in 1..N} x[j]^2) >= 1; box_constraints {j in 1..N}: l[j]<=x[j]<=u[j]; ################ #####################

DATA

data sample.dat; ######################################## ### solve; display x;

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

41

Čitajući gornji listing, mogu se lako identifikovati različiti delovi razvijenog modela, kome su dodati delovi deklaracije parametara i promenljivih, linija kojom se poziva datoteka sample.dat sa podacima i poslednja linija, koja sadrži jedinu proceduralnu naredbu solve, kojom se poziva solver, i naredba display x kojom se štampa rešenje.

Ostali modelujući jezici u operacionim istraživanjima Algebarski modelujući jezici nisu pogodni u nekim oblastima primene u kojima je simulacija, a ne optimizacija, osnovna metodologija pristupa problemima. Tako, na primer, modeliranje tehnoloških procesa i njihova simulacija zahteva i drugačiju vrstu koncepata prisutnih u modelujućem jeziku.

Zbog toga, je razvijena i grupa modelujućih jezika sa bogatim jezičkim mogućnostima za simulaciju procesa kao što su gPROMS i ASCEND u oblasti hemijskog inženjerstva i EXTEND za proizvodno inženjerstvo, /gPROMS, 2007/, /ASCEND, 2007/, /EXTEND,2007/.

Proširenje paradigme modelujućih jezika čini i objektno-orijentisan modelujući jezik Modelica, projektovan za inženjersko modeliranje složenih fizičkih sistema koji sadrže mehaničke, električne, elektronske, hidrauličke, termotehničke i slične komponente, /Modelica, 2007/.

Posebno važno mesto, sa stanovišta primene metoda operacionih istraživanja, je grupa modelujućih jezika u klasi logičkog programiranja sa ograničenjima (Constraint Logic Programming – CLP). Ova klasa jezika je namenjena modeliranju teških kombinatornih problema, gde je neophodno da uz deklarativni deo definicije problema postoji i deo koji sadrži algoritamska znanja. Većina algebarskih modelujućih jezika nema mogućnost predstave algoritamskih znanja, koja su isključivo smeštena u solveru. U zavisnosti od korišćenog solvera, modelujući jezik mora da obezbedi i dodatni opis o izvođenju algoritama. Ovaj opis nije deo niti modela niti podataka i različiti solveri zahtevaju različite informacije. Ove informacije su, npr. strategija izbora i pretraživanja, definisanje scenarija u slučaju stohastičkih programa, inicijalna rešenja problema lokalne optimizacije i slično. Kombinatorni problemi često zahtevaju modeliranje vrlo specijalizovanih ograničenja (npr. ograničenje tipa all diff 42

označava da u skupu promenljivih svaka od njih uzima različitu vrednost, ili ograničenje cardinality N koje određuje da tačno N promenljivih u datom skupu uzima vrednost True). Ovakav tip ograničenja ne postoji u konstrukciji algebarskih modelujućih jezika pošto se uvođenjem specijalnih mešovitih i celobrojnih ograničenja komplikuje struktura modela i čini rešavanje složenijim. Najpoznatiji jezici ove klase su OPL, LPL, AIMMS. SOFTVERI ZA REŠAVANJE PROBLEMA – SOLVERI Solveri su softverski alati koji se koriste za rešavanje optimizacionih problema definisanih odgovarajućim matematičkim modelom. Oni su implementacija različitih algoritama pogodnih za rešavanje pojedinih klasa problema ili tipova modela. S obzirom na različitost tipova modela: linearni, nelinearni celobrojni, mešovito-celobrojni i tako dalje, postoji i veliki broj različitih solvera koji su bazirani na različitim algoritmima.

Skoro svi solveri su na neki način dostupni preko Interneta. Mnogi od njih su besplatni ali to ne znači da su beskorisni ili loši. Najveći broj korisnika personalnih računara ne zna da su uz Exel standardno dobili solver kojim se mogu rešavati optimizacioni problemi manjih dimenzija. Međutim, za rešavanje praktičnih problema velikih dimenzija, kada broj upravljačkih promenljivih može da bude reda milion ili desetine miliona, moraju se koristiti komercijalni solveri velikih softverskih kompanija.

Pokrenut je projekat COIN-OR (COmputational Infrastructure for Operations Research) kao neprofitni konzorcijum istraživača iz privrede i univerziteta, koji ima za cilj da poboljša stanje korišćenja solvera u rešavanju praktičnih problema odlučivanja.

Taj cilj se ostvaruje promocijom razvoja i korišćenja softvera otvorenog koda za operaciona istraživanja. Između ostalog, ovaj projekat održava i biblioteku softverskih alata koji se mogu koristiti i u izgradnji optimizacionih programa, kao i gotovih softverskih paketa. Tako, ova inicijativa objedinjuje sledeće solvere: • COIN-LP

(COIN-OR LP Solver, open source) • CPLEX (ILOG, komercijalni) • dylp (BonsaiG LP Solver, open source) • FortMP (OptiRisk Systems, komercijalni) Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

• GLPK (GNU LP Kit, open source) • COIN-IPOPT

(Interior Point Optimizer, open source) • Mosek (Mosek ApS, komercijalni) • OSL (IBM, komercijalni) • SoPlex (Konrad-Zuse-Zentrum fuer Informationstechnik Berflin, besplatan za akademsku upotrebu) • Volume (COIN-OR, open source) • XPRESS (Dash Optimization, komercijalni) Osim navedenih u praksi se koristi još mnogo drugih solvera kao npr. MINOS, MINTO, lpSolve itd.

Efikasnost optimizacionog softvera povećana je u poslednjih deset godina za oko 15 miliona puta /Bixby, 2007/ što znači da se do rešenja dolazi 15 miliona puta brže, odnosno da se uz pomoć savremenih računara i solvera mogu da rešavaju i problemi koji su pre deset godina bili apsolutno nerešivi zbog ograničenih računarskih resursa neophodnih za rešavanje problema. Ovako velikom napretku značajan doprinos je dao razvoj tehnologije, par hiljada puta, ali nekoliko puta veći je doprinos postignut u oblasti razvoja teorije, odnosno matematike i metoda operacionih istraživanja. U budućnosti se očekuje dalji napredak u oba pravca da bi se efikasno rešavali modeli koji će obuhvatiti veće sisteme, više odgovarati realnim situacijama i neminovno biti složeniji od onih koji se danas efikasno rešavaju.

POVEZIVANJE I OPTIMIZACIJA NA INTERNETU Efikasna primena modelujućih sistema zahteva rešavanje problema kompatibilnosti, interoperabilnosti i komunikacija između elemenata koji formiraju sistem kao i između više modelujućih sistema koji se mogu jednovremeno ili odvojeno koristiti za rešavanje istog problema. Ovo znači da treba standardizovati podatke koji su neophodni u procesima odlučivanja, i interfejs prema bazama podataka koje se koriste.

Pored omogućavanja razmene podataka, potrebno je rešiti i problem razmene modela između različitih modelujućih sistema. Očigledno je da razvoj tog otvorenog standardnog formata mora da bude zasnovan na XML-u ili MathML-u. To bi omogućilo pogodan interfejs Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

i za prezentaciju modela na vebu i rešilo ostale probleme konzistentnosti interfejsa.

Izuzetno je važan i interfejs prema krajnjem korisniku. Tome se poslednjih godina posvećuje posebna pažnja u okviru takozvane poslovne inteligencije. Ovaj termi označava skup tehnologija koje omogućavaju sakupljanje, sistematizaciju. obradu i prezentaciju podataka potrebnih za efikasno odlučivanje i upravljanje organizacijom /Vujošević, 2006/. Činjenica da interfejs prema krajnjem korisniku predstavlja danas jedno od glavnih interesovanja proizvođača informacionih sistema ukazuje na to da su modelujući jezici i solveri prilično dobro razvijeni i da su postali dostupan resurs savremenim analitičarima odluka i menadžerima.

Većina modernih modelujućih sistema je raspoloživa u obliku objektne biblioteke bazirane na principima COM (Common Object Model) i CORBA (Common Object Request Broker Architecture), ili u obliku dinamičke ili statičke pozivne biblioteke.

Objektne biblioteke su veoma fleksibilan način jer korisnici mogu direktno da pristupaju svim objektima i metodama potrebnim za razvoj njihovih aplikacija. Pored toga, imaju programski pristup internim strukturama korišćenim u modelujućem sistemu, kao što su skupovi, podaci, matrice modela i vektori rešenja. U suštini, korisnici su u stanju da integrišu sve deklarativne funkcije modelujućeg sistema u svoje programe pisane, npr. u C++, Visual Basic i slično, što značajno podiže njihov kvalitet u sistemima za podršku donošenja odluka.

Usluge optimizacije i ostalih metoda operacionih istraživanja se mogu efikasno isporučivati putem veb servisa koji se nalaze na Internet serverima i pružaju korisnicima interfejs kojim oni mogu da pristupe skupu funkcija i metoda tog veb servisa. Skraćenica ASP (Application Service Provider) u ovom kontekstu označava organizacije koje pružaju usluge koristeći Internet infrastrukturu, tj. upravljaju i isporučuju aplikacije većem broju korisnika. Opis servisa je formalno i eksplicitno dat tako da softverski sistemi korisnika mogu sa njim direktno da komuniciraju. Ovo znači da firma korisnik može da iznajmi pristup aplikaciji preko Interneta uz razne modalitete plaćanja za tu uslugu.

43

Najpoznatiji server za optimizaciju je NEOS. koji omogućava da korisnici svoje probleme podnose koristeći veb formulare, e-mail ili klijentske alate bazirane TCP/IP, [NEOS, 2007]. NEOS raspolaže sa više solvera koji pokrivaju linearno, celobrojno, nelinearno, kvadratno i stohastičko programiranje i podržavaju više modelujućih jezika (GAMS,

AMPL,...). Opšta arhitektura NEOS optimizacionog servera je prikazana na slici 3.

Ovakva arhitektura omogućava da NEOS može da zadovolji veći broj zahteva distribuirajući ih ka nekom od servera specijalizovanih za pojedine solvere odnosno modelujuće sisteme.

NEOS Server

Internet

Optimizacioni serveri Slika 3. Arhitektura NEOS optimizacionog servera

Kada korisnik otkrije servis koji je raspoloživ na Internetu i razume njegov opis i interfejs, on mu može pristupiti, koristeći XML bazirane poruke koje se prosleđuju putem HTTP protokola i na isti način dobiti rezultat. Sledeći jezici i protokoli predstavljaju osnovnu tehnološku bazu veb servisa: • XML (eXtensible Markup Language) se

koristi kao format razmene podataka preko Interneta, • SOPA (Simple Object Access Protocol) je protokol baziran na XML-u i koristi se za poziv metoda koje obezbeđuje Veb servis, • WSDL (Web Service Definition Language) je takođe XML baziran jezik, koji se koristi za javnu objavu interfejsa Veb servisa, i • UDDI (Universal Description, Discovery and Intergration) obezbeđuje globalni registar za oglašavanje, pronalaženje i integraciju Veb servisa.

ZAKLJUČAK Razvoj metoda operacionih istraživanja, informacionih tehnologija i Interneta su suštinski izmenili pristup rešavanju problema optimizacije, analize i donošenja odluka uz pomoć računara. Danas su donosiocima odluka na raspolaganju potencijali za reša44

vanje velikih i složenih optimizacionih zadataka koji su do nedavno bili neslućeni i nezamislivi. Da bi se te mogućnosti u praksi iskoristile, potrebno je poznavanje konkretne tehnologije i problema odlučivanja kao i izvesna edukacija u oblasti informatike i operacionih istraživanja. Međutim, ti zahtevi, pogotovo u vezi sa metodama optimizacije, danas su blaži u odnosu na ranije, iako to na prvi pogled može da izgleda protivurečno jer su problemi koji se rešavaju teži a algoritmi optimizacije složeniji. Slično prosečnom savremenom vozaču koji u svom vozilu može da koristi globalni sistem pozicioniranja za navigaciju i određivanje najboljeg puta između dve tačke, a nikada možda nije ni čuo za optimizaciju na grafovima čije rezultate koristi, budući menadžeri će moći da koriste sisteme za podršku odlučivanju koji će im sugerisati najbolje odluke za snalaženje u lavirintima globalnog tržišta. Oni koji to prvi shvate i počnu da koriste imaće najveće komparativne prednosti.

LITERATURA /1/

[AIMMS, 2007], Paragon Decision Technology, The Netherlands. www.aimms.com Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

/2/

[ASCEND, 2007], http://ascend.cheme.cmu.edu/

/17/ [NEOS,2007], http://www.neos.mcs.anl.gov/neos

/3/

[Brooke et al, 1992], GAMS - A User's Guide (Release 2.25), Boyd & Fraser Publishing Company, Danvers, Massachusetts,1992

/18/ [NSF,2003], “Revolutionizing Science and Engineering Through Cyberinfrastructure”, http://www.cise.nsf.gov/

/4/

[Carlisle et al, 2001], Mathematical markup language, version 2.0, 2001. http://www.w3.org/TR/MathML2/

/5/

[COIN-OR, 2007], http://www.coin-or.org

/19/ [NSF, 2007], “Cyberinfrastructure Vision for 21st Century Discovery”, National Science Foundation Cyberinfrastructure Council, March 2007

/6/

[Cplex, 2007], Mathematical Programming Optimizer, http://www.cplex.com

/7/

[EXTEND,2007], http://www.imaginethatinc.com/

/8/

[Foster et al, 2001], “The Anatomy of the Grid: Enabling Scalable virtual Organizations”, International Journal of Supercomputer Applications”, 15, No.3, 2001

/9/

[Fourer, 1993], AMPL, A Modeling Language for Mathematical Programming, Danvers, MA: Boyd and Fraser Publishing, 1993

/10/ [Geoffrion, 2001], „Prospects for Operations Research in the E-Business Era, Interfaces 31, No.2, 2001 /11/ [GLPK, 2007], GNU Linear Programming Kit , www.gnu.org/software/glpk /12/ [gPROMS, 2007], http://www.psenterprise.com/gproms/in dex.html /13/ [Hurlimann, 1999], „Mathematical Modeling and Optimization”, An Essay for the Design of Computer-Based Modeling Tools, Volume 31 of Applied Optimization,Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, 1999 /14/ [LPL, 2002] , “A mathematical modeling language, an introduction”, Department of Informatics, University of Fribourg, 2002 /15/ [MINTO, 2007], Mixed INTeger Optimizer, http://coral.ie.lehigh.edu/minto /16/ [Modelica, 2007], http://www.modelica.org/ Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

/20/ [Neumaier, 2003], „Mathematical model building” In J. Kallrath, editor, ModelingLanguages in Mathematical Optimization, Kluwer, Dordrecht, 2003 /21/ [OPL, 2007], Optimization ProgrammingLanguage, http://www.ilog.com /22/ [OptML, 2000], Halldorsson et al, “A modeling interface to non-linear programming solvers an instance: xMPS, the extended MPS format,”Technical report, Carnegie Mellon University and Maximal Software /23/ [SNOML, 2001], Lopes et al, “An XMLbased Format forCommunicating Optimization Problems,” http://senna.iems.northwestern.edu/xml /presentations/LopesFourer /24/ [Ven et al, 2007], “Stimulating Collaborative Development in Operations Research with libOR”, Proceedings of the First International Conference on Open Source Systems, /25/ Marco Scotto and Giancarlo Succi (Eds.), Genova, 2005 /26/ [XPress-MP, 2007], Dash Optimization Ltd, England, www.dashoptimization.com /27/ [Bixbi, 2007], Robert Bixbi, “From Planning to Operations”, Presentation during Closing session of EURO XXII, Prague, July 2007. /28/ [Vujošević, 2006], Dušan Vujošević, Upotreba poslovne inteligencije u podizanju performansi organizacije, magistarski rad, FON, Beograd, 2006.

MODELING SYSTEMS AND OPTIMIZATION 45

The term modeling system, mainly used in the field of optimization, may be considered as the synonim for modern decision support systems. This system consists of modeling languages, solvers for finding optimal solution of the model, data bases and user interface and communication infrastructure for the elements of the system. The modeling systems enable a wide application of

46

operations research methods and techniques in an easy and friendly way. Solving optimization problems will be in the future more available for a larger number of users, not the privilege of mathematical programming specialists or operations research professionals.

Key words: optimization, modeling, operations research

Istra탑ivanja i projektovanja za privredu 18/2007

OCENA USPEŠNOSTI ODRŽAVANJA POGONA ZA PROIZVODNJU TEHNIČKIH GASOVA U BORU Mr Ljubiša Bučanović, dipl. inž.

Topionica i rafinacija bakra, Bor Ovaj rad ima za cilj da prikaže ocenu održavanja u fabrici za proizvodnju tehničkih gasova u Boru sa prikazom zaduženja i načina funkcionisanja s osvrtom na tridesetogodišnje iskustvo u funkcionisanju sistema. Takođe će detaljno biti prikazano učešće operative i značaj tehničke pripreme održavanja kako odvojeno tako i zajednički doprinos .

Pogon za proizvodnju tehničkih gasova radi pri topionici bakra u Boru, pod nazivom “fabrika kiseonika”. Fabrika kiseonika u pogonu je od 1978 godine. Isporučilac projekta i opreme je firma Hitachi, LTD iz Japana. U frabrici kiseonika proizvodi se gasoviti kiseonik i tečni kiseonik za potrebe plamene peći i konvertora topionice bakra, gasoviti azot za proizvodnju bakra u prahu, tečni kiseonik za bušenje otvora za ispust bakrenca iz plamene peći, tečni azot za neutralizaciju atmosfere pri proizvodnji bakarne žice. Višak tečnih proizvoda se upućuje u punionicu boca ili isporučuje eksternim kupcima .

Ključne reči: održavanje, fabrika kiseonika, azot, kiseonik UVOD Postrojenje za proizvodnju tehničkih gasova u Boru radi u sastavu Topioniice bakra u Boru.

Osnovna namena postrojenja je proizvodnja gasovitog kiseonika koji se koristi u tehnolo{kom procesu topljenja koncentrata bakra u plamenim pećima, a u novije vreme u sastavu postrojenja radi i punionica boca.

Postrojenje je u pogonu od 1978 godine a isporučilac projekta i opreme je firma Hitachi iz Japana.

U fabrici se proizvodi gasoviti i tečni kiseonik i azot i to rektifikacijom iz atmosferskog vazduha.

Proizvodnja se odvija u tri operacije u zavisnosti od tehnoloških potreba proizvodnje bakra i punionice boca. Kapacitet i proizvodnja po operacijama prikazani su u tabeli 1.

Tabela 1. Kapacitet postrojenja za proizvodnju tehničkih gasova.

Kontakt: Mr Ljubiša Bučanović, dipl. inž.

Topionica i rafinacija bakra Bor Đorđa Vajferta 22, 19 210 Bor E-mail : kisikana@ptt.yu

Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, Beograd. Sva prava zadržana.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

47

OPIS RADA POSTROJENJA ZA PROIZVODNJU TEHNIČKIH GASOVA Tehnološka šema fabrike prikazana je na slici 1. Iz iste se vidi da su osnovni delovi

postrojenja, kompresor za vazduh, reverzibilni izmenjivači, ekspanzione turbine, rektifikacione kolone, kompresor za gasoviti kiseonik.

Slika 1. Šematski prikaz dobijanja proizvoda u fabrici tehničkih gasova.

I – Turbokompresor za vazduh II – Hladnjak vazduha III – Reverzni rekuperativni izmenjivač IV – Ekspanziona turbina V – Drugostepeni izmenjivač VI – Gornja rektifikaciona kolona VII – Donja rektifikaviona kolona VIII – Prvostepeni utečnjivač vazduha ПВ – Prigušni ventil GV – Gasoviti vazduh GO2 – Gasoviti kiseonik GN2 – Gasoviti vazduh OGN2 - Otpadni gasoviri azot TO2 – Tečni kiseonik TN2 – Tečni azot 48

Vazduh za separaciju preko usisne cevi, prolazi kroz filter ulazi u četvorostepeni centrifugalni kompresor. U kompresoru se vazduh komprimuje do 6 bari. Vazduh iz komresora ide u hladnjak sa rašing prstenovima gde se hladi na temperaturu rashladne vode. Nakon hla]enja u orošavajućem hladnjaku vazduh ulazi u reverzibilni izmenjivač toplote i razmenjuje svoju toplotu za hladnoću otpadnog azota, i proizvedenog gasovitog kiseonika. Hladeći se vazduh u izmenjivaču ostavlja vlagu i ugljen dioksid na unutrašnjim zidovima kanala kao inje i suvi led. Procesni vazduh i opadni azot naizmenično prolaze kroz kanale tako da otpadnim azotom izlaze voda i ugljen dioksid.

Ohla|eni vazduh ulazi u donji deo donje rektifikacine kolone. U donjoj rektifikacionoj koloni proizvodi se gasoviti i tečan azot.

Gasoviti tečni kiseonik proizode se u gornjoj rektifikacionoj koloni. S obzirom da je radna temperatura separatora za vazduh veoma niska i da bi gubici hladnoće bili što manji, on se Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

nalazi u kutiji koja je termički izolovana perlitom i staklenom vunom.

ODRŽAVANJE FABRIKE 1. Službu održavanja fabrike čine poslovođa održavanja, koji je zadužen za prikupljanje svih podataka potrebnih za optimalno održavanje fabrike, i dva visoko kvalifikovana mašinbravara, koji su zaduženi za otklanjanje svih nedostataka manjeg obima u toku rada fabrike.

U toku planiranog godišnjeg servisiranja fabrike angažuju se svi radnici koji su mašinske struke, zaposleni u tehnološkom delu procesa

proizvodnje na poslovima mašinskog održavanja. Za održavanje merno-regulacione tehnike i električnih uređaja dolazi ekipa iz službe održavanja pogona Toionice.

Za održavanje postrojenja za proizvodnju tehničkih gasova koriste se sledeće metode održavanja i to: • preventivno održavanje • održavanje po stanju • korektivno održavanje

Tabela 2. Osnovni uređaji i oprema koji služe za dobijanje gotovih proizvoda u postrojenju za razlaganje vazduha.

U tabeli 2 dati su osnovni uređaji i oprema koji sačinjavaju pojedine sekcije neophodne za dobijanje gotovih proizvoda.

Najveća pažnja u održavanju postrojenja pridaje se godišnjem sevisu–remontu, kada se obavljaju svi radovi predviđeni detaljnim upustvom proizvođača opreme dopunjeni dugogodišnjim iskustvom i praćenjem stanja opreme u fabrici.

Na osnovu programa servisiranja upustva proizvođača opreme i analize prikupljenih podataka iz dnevnih izveštaja, analize merenja Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

svih neophodnih veličina iz prethodnih servisa i vizuelnog pregleda opreme, pravi se plan servisiranja fabrike i to pojedinačno za sve agregate i prateću opremu. Plan servisiranja se izrađuje u vidu gantograma tako da je moguće pratiti odvijanje svih aktivnosti u toku sevisiranja.

Nakon izrade plana pristupa se nabavci svih nedostajućih rezervnih delova i materijala.

Rezervni delovi čija je istrošenost utvrđena prilikom zadnjeg servisiranja, naručeni su odmah posle starta postrojenja i to zbog dužeg procesa nabavke rezervnih delova i materijala 49

iz uvoza. Kada svi rezervni delovi stignu, kako iz uvoza tako i sa domaćeg tržišta vrši se njihova kontrola i priprema za ugradnju.

Rukovodilac fabrike fornmira grupe radnika za sve poslove pojedunačno. Na čelu tih grupa su vođe grupa, a to su najiskusniji radnici za obavljnje poslova na agregatu za koje su zaduženi. Vođa grupe se pre početka aktivnosti ponovo upoznaje sa planom i programom servisiranja i zadužuje se svim potrebnim rezervnim delovima i materijalima i alatom potrebnim za obavljanje svih aktivnosti.

Pred početak servisiranja pristupa se zaustavljanju fabrike po proceduri za duži zastoj koja podrazumeva odstranjivanje tehničkih gasova iz hladnog bloka i postepeno odgrevanje postrojenja do sobne temperature.

Određene grupe tada pristupaju obavljanju svih poslova i zadataka predviđenim planom servisiranja. U toku obaljanja ovih aktivnosti vođe grupa permanentno upisuju u odgovarajuće formulare i tabele sve potrebne mere a u dnevnom izveštaju unose i predloge za otklanjanje primećenih nedostataka. Narednog dana rukovodioc fabrike zajedno sa poslovođom održavanja i vođom grupe donose zaključak o stanju tog agregata po obavljenom servisu i o potrebama nabavke rezervnih delova i materijala koji će biti potrebni za sledeće serviisranje tog agregata.

prilikom preventivnog servisiranja o čemu će kasnije biti reči.

3. Zbog izuzetno kvalitetnog izvođenja radova pri servisiranju postrojenja, vrlo retko se javlja potreba za korektivnim održavanjem. Ovo se u većini slučajeva svodi na sanaciji perfernih– pratećih uređaja, kao što je curenje cevnog izmenjivača toplote.

Nakon utvrđivanja da su svi parametri u dozvoljenim granicama pristupa se startu fabrike koje se sastoji od četiri stadijuma, pri čemu prvi stadijum predstavlja odgrevanje i sušenje hladnog bloka do otklanjanja vlage iz svih delova postrojenja. Drugi stadijum se sastoji iz pothlađivanja reverzibilnih izmenjivača toplote. Treći stadijum je pothlađivanje rektifikaconih kolona i četvrti stadijum se sastoji u akomulaciji tečnosti u donjoj koloni i početka dobijanja gotovih proizvoda.

ZAKLJUČAK Dosadašnje iskustvo u održavanju postrojenja za razlaganje vazduha i relativno dug perod rada postrojenja sa visokim vremenskim iskorišćenjem pokazuje da je izabrani sistem održavanja dao dobar efekat sa stanovišta pouzdanosti sistema i troškova održavanja.

LITERATURA

Pre zaustavljanja i posle starta kompresora vrše se merenja vibracija i analizira promena vrednosti.

/1/

2. Za održavanje po stanju prikupljaju se svi podaci koji mogu da ukažu na stanje agregata koji su u funkciji. Prikupljanje podataka u fabrici tehničkih gasova vrši se na dva načina i to u toku rada postrojenja i u toku godišnjeg servisa postrojenja. U toku rada fabrike beleže se vrednosti za temperaturu, pritisak, protok na svim mernim mestima predvi|enim za to.

Ukoliko pojedine vrednosti odstupaju od propisanih od strane proizvo|ača opreme pristupa se utvrđivanju uzroka poremećaja stanja i otklanjanja istog. Poremećaji koji direktno ne utiču na bezbednost ljudi i agregata otklanjaju se u planiranom zastoju fabrike. Ovi podaci se uzimaju na svakih sat vremena i upisuju se u tabelama dnevnog izveštaja, kako za sve agregate pojedinačno tako i za celu fabriku zbirno.

APPRECIATION MAINTENANCE IN PLANT OF PRODUCTION CRYOGENIC GASES IN BOR

Pojedine dimenzione veličine habajućih delova koje se ne mogu uzeti zbog nepristupačnosti ili odvijanja tehnološkog procesa prikupljaju se 50

/2/

Interni materijal, TIR – Topionica, Fabrika kiseonika, Bor Prospektni material - Hitachi LTD Japan.

This task there is target that represent appreciation maintenance in plant of production cryogenic gases in Bor with description engagement and method doing with attention thirty year experience in perform system. There will be description participation operative and consideration tehnics provision maintenance.

Plant of production cryogenic gases, sub name “plant of oxygen”, work in Plant of copper in Bor. Plant of oxygen is 1978 old. Company Hitachi,LTD Japan is supplier project and equipment. In Plant of oxygen product gaseous oxygen and liquid oxygen for furnace and convertor, gaseous nitrogen for fabrication copper in powder, liquid nitrogen for neutralization atmosphere in factory copper Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

wire. Overstock liquid refer in load bottle or cater constituency.

Key words: maintenance, plant of oxygen, nitrogen, oxygen

V CIKLUS ŠKOLE ODRŽAVANJA U periodu od 03. do 24. novembra 2007. godine održan je V ciklus Škole održavanja. Prva tri predavanja održana su na Mašinskom fakultetu u Beogradu, dok su završna predavanja i test za sticanje zvanja Nacionalni stručnjak za upravljanje održavanjem održani u Banji Vrujci.

Jesenju Školu održavanja 2007. pohađalo je 39 polaznika, a anketni list je popunilo i predalo 90% polaznika. Polaznici su bili u mogućnosti da ocene organizaciju Škole, sadržaj (teme), izlaganje tema, primenljivost u poslu, radni materijal, kao i uslove održavanja. Analizom rezultata sprovedene ankete, pokazalo se da je više od 50% kandidata izuzetno zadovoljno po svakom od navedenih pitanja, a ukupna ocena Škole, u rangu od 1 do 5, iznosi 4,5.

Novi ciklus Škole održavanja biće organizovan na proleće sledeće godine, posle čega će DOTS, kao nacionalno udruženje održavalaca i članica EFNMS, organizovati u ime EFNMS – a polaganje za sticanje sertifikata Evropskog stručnjaka za upravljanje održavanjem, čime je domaćim stručnjacima pružena jedinstvena prilika da svoja znanja sertifikuju i na internacionalnom nivou.

Ispit za sticanje Evropskog sertifikata organizuje se samo jednom godišnje, tako da će Nacionalni stručnjaci biti u mogućnosti da steknu zvanje European maintenance manager na proleće 2008. godine.

Više informacija na www.iipp.co.yu i www.dots.org.yu.

Kontakt telefoni za dodatne informacije su: +381 11 2088-041, +381 11 2088-042, +381 11 3302-451.

OSKAR KVALITETA 2007.

U Beogradu je 06. i 07. novembra 2007. održano 16. tradicionalno savetovanje „KVALITETOM U SVET“, kao i dodele Nacionalne nagrade za poslovnu izvrsnost i „OSKARA KVALITETA“ 2007. Savetovanje je održano u SAVA CENTRU, a dodela nagrada je obavljena u Privrednoj komori Srbije, 07. novembra 2007.godine.

Organizator konferencije je bio Fond za kulturu kvaliteta i izvrsnost – FQCE i časopis „Kvalitet“, pod pokroviteljstvom Ministarstva ekonomije i regionalnog razvoja Republike Srbije.

Na savetovanju je predstavljeno 23 rada koji su tretirali sve aspekte sa kojima se susreće upravljanje sistemom kvaliteta, od razvoja sistema upravljanja kvalitetom, integrisanog sistema menadžmenta, određivanja merljivih ciljeva i praćenja indikatora performansi, do pravaca razvoja akreditacije i sertifikacije. Takođe, upravljanje sistemom kvaliteta nije izolovan deo u upravljanju poslovnim sistemima, pa je bilo radova koji su tretirali i ISO 2800, kao i analiziranje ISO 90000 sa ISO 2700.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

51

PRIKAZI SKUPOVA Poseban deo izlaganja bio je posvećen pitanjima bezbednosti hrane, odnosno OHSAS - u, kao i mnogim drugim interesantnim pitanjima kao što su Procena kvaliteta informacionih sistema, mesta i uloga sigurnosti informacija u sistemu menadžmenta kvaliteta ili kvalitet u upravljanju procesima.

Učesnici na savetovanju su bili iz zemlje i inostranstva (Švajcarska, Hrvatska, Slovenija i Crna Gora). Posećenost je bila veoma dobra, broj učesnika je bio oko 250.

Prateća manifestacija savetovanja je bio i okrugli sto sa temom „Komentar nacrta standarda ISO 9004:2007 “.

Drugi deo savetovanja je bila dodela nagrade za poslovnu izvrsnost „Oskar kvaliteta“ 2007. koja je obavljena 08. novembra, u Privrednoj komori Srbije. Ovo je već trinaesta dodela ove Nacionalne nagrade. Inače, nagradu u kategoriji velikih organizacija dobio je „Metalac“ iz Gornjeg Milanovca“ koji se bavi proizvodnjom posuđa.

Nagrada u kategoriji malih i srednjih organizacija dobila je „Aura“ iz Niša, koja je proizvođač kozmetike.

Na skupu su učestvovali profesori sa Univerziteta u Beogradu, Kragujevcu, Zagrebu i Podgorici, predstavici sertifikacionih tela, stručnjaci iz organizacija u kojima su implementirani procesi kvaliteta i drugih standarda, kao i znatan broj učesnika koji su na pragu sertifikacije, pa je samim tim savetovanje imalo veoma visok nivo i stepen interesovanja.

MEĐUNARODNA KONFERENCIJA SAVREMENA TEHNIKA KANALISANJA I TEHNIČKA REGULATIVA U Beogradu je od 27. do 29. novembra održana međunarodna konferencija „Savremena tehnika kanalisanja i tehnička regulativa“ u organizaciji Privredne komore Srbije, Udruženja za tehnologiju vode i sanitarno inženjerstvo, Poslovnog udruženja vodovoda i kanalizacija Srbije, JKP Beogradski vodovod i kanalizacija i Instituta „Jaroslav Černi“.

Konferecija je organizovana iz dva dela : • Kanalizacione tehnike i • Tehnička regulativa

U prvom delu učestvovalo je, pored domaćih, i znatan broj izlagača iz inostranstva: Austije, Engleske, Nemačke, Rusije, Lihtenštajna i Slovenije. Spektar tema je bio širok, od tehničkih rešenja do održavanja i upravljanja kanalizacionim sistemima.

Iz tog širokog sprektra navedene su samo neke od izloženih tema: • matematičko modeliranje za objekte kanalizacije • kiseonik i tretman komunalnih i otpadnih voda • primena sistema SKADA u Bečkoj kanalizaciji • nova mehanička sredstva za kanalizaciju • upravljanje kanalizacionim sistemom u vanrednim uslovima

Bilo je prijavljeno i prezentirano ukupno 28 radova iz navedenih oblasti.

Drugi deo konferencije bavio se tehničkom regulativom, odnosno harmonizacijom naših standarda i propisa sa standardima EU. Pored izlaganja tema po svakoj oblasti je organizovan i okrugli sto, sa određenim zaključcima koji su upućivali na smernice rada u konkretnim slučajevima za našu praksu.

Takođe, prateći program konferencije bio je i prezentacija proizvođača opreme za kanalizaciju od strane domaćih, ali i značajnog broja stranih proizvođača.

Konferencija se održala u Privrednoj komori Srbije i bila je veoma dobro posećena, sa brojem posetilaca oko 200.

52

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

PRIKAZI SKUPOVA

3rd Conference Active Safety through Driver Assistance 07th – 08th April 2008, Munich, Germany The safety of a ride in a motor vehicle is decisively affected by the quality of vehicle guidance which is provided by the driver and the assistance systems supporting him. In the meantime assistance systems represent a significant contribution to active safety. It can be assumed that this process will be continued as soon as the assistance systems are adjusted in a balanced way to the human ability in vehicle guidance and as soon as those, compared to the driver, are equipped with enhanced input information e. g. via car-to-car communication.

The actions of the assistance systems are based on a continuous analysis of the driving and traffic situation. This is performed simultaneously with the drivers' interpretation of the situation and takes into account the drivers' activities and - increasingly - his current actual alertness level and fatigue. Depending on the accuracy of the situation analysis the assistance system can directly influence the driving process or can offer help to the drivers' decisions as "artificial co-pilot". The continuously increasing features of sensor technology and data processing involve an improvement of the assistance systems' interpretation abilities, though far from reaching human performance in vehicle guidance in complex traffic situations. Contributions of assistance systems therefore have to be aligned with a permanently updated interaction within the system of driver, vehicle and traffic situation.The conference Active Safety through Driver Assistance intends to accompany this process by offering a forum for interdisciplinary information exchange.

For further information visite the web site www.ftm.mw.tum.de.

Automation Technology Expo 29th – 31 th January 2008, Anaheim, CA

Attend ATX West to find the innovative products and technologies you need to maximize your manufacturing process.

You’ll find everything you need, including: • The latest advances in automation including adhesives/dispensing equipment, assembly

systems, custom automation, control software/hardware, materials handling, motion control, robotics, sensors, vision inspection systems, and much more.

• The world’s leading suppliers who know your industry...suppliers with years of experience in every market segment, including medical/pharmaceutical, consumer products, automotive/transportation, aerospace/defense, food and beverage, cosmetics and personal care, electronics/IT/instrumentation, and more.

• Technical experts in every booth who are ready to discuss your product specifications and requirements. Match their expertise and capabilities with your needs.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007 53

NAJAVE SKUPOVA • Business-building opportunities to explore supplier alliances, technology licensing, partnerships,

and joint ventures.

• Seven industry-relevant co-located shows Your ATX West badge also provides free admission to MD&M West, WestPack, Pacific Design & Manufacturing, PLASTEC West, Electronics West, PTX West, and Green Manufacturing Expo.

Sponsored by: Supported by: For further information visite the web site www.devicelink.com.

3rd European Ele-Drive Transportation Conference EET 2008 11th – 13th March 2008, Geneva, Switzerland Global warming, acid rains and energy dependence are leading the need for major change in our transport systems.

In this framework, Battery, Hybrid and Fuel Cell Electric Vehicles will play an important role but exchange of views between scientists is still required to ensure progress and foster synergies in the field.

Discussions between scientists, industry and authorities are also needed to make sure that needs and constraints from the ones and the others are well understood and that the most appropriate products are selected for market introduction.

The EET conference series, gathering the different actors, from industry, research institutes, NGO's and public authorities, contribute to identify the technologies that lead to technological, environmental and economical acceptable solutions as well as to develop a roadmap for sustainable urban mobility technology and in particular that, • With respect to society, transportation systems should meet basic human needs for health.

• With respect to the economy, transportation systems should provide cost-effective technologies.

It should also support vibrant, sustainable economic activity.

• Finally, with respect to the environment, transportation should make use of land in a way that

has little or no impact on the integrity of ecosystems. It should use energy sources that are essentially renewable and produce no more emissions than can be accommodated by the planet’s restorative ability.

The 2008 European ELE-DRIVE Transportation Conference, EET 2008 for short, will be held in Geneva, in the framework of the International Advanced Moblity Forum, IAMF for short, a scientific and public forum, centered on key aspects and issues related to individual mobility for the future to take place in conjunction with the Geneva International Motor Show.

This will offer • an excellent platform to encourage networking among scientists, engineers and authority

representatives • an occasion to compare Battery, Hybrid and Fuel cell vehicles to other technologies, such as

Biofuels or natural gas, which also help to considerably reduce the emissions and fuel consumption • to be part of the Geneva International Motor Show, appreciated for its neutrality, visibility, quality and elegance, as well as well known as a premier showcase for clean technologies The show will be the more exciting since 2008 will be the première of a Special Exhibition on research and development in the field of the future mobility to take place all during the Geneva Motor Show. This will offer a unique opportunity to car and component manufacturers, energy and infrastructure suppliers, research institutes and public and private actors to present their latest progresses to its larger than ever public since in 2007 the show has attracted 54

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

NAJAVE SKUPOVA • 252 exhibitors from over 30 countries • 4640 journalists from 73 countries, of which 84% from other countries than Switzerland • 730000 visitors from 110 countries

For further information visite the web site www.ele-drive.com.

Washington International Renewable Energy Conference WIREC 2008 04th – 06th March 2008, Washington, DC

Hosted by the United States Government, in cooperation with the American Council On Renewable Energy, WIREC 2008 is the third global ministerial-level conference on renewable energy, following events in Beijing in 2005 and Bonn in 2004.

In 2004, Germany hosted the first International Conference for Renewable Energies in Bonn. More than 3,600 participants focused on three central themes: the formation of political framework conditions to allow market development of renewable energies, increasing public and private financing in order to secure reliable demand for renewable energies, and human and institutional capacity building-including the coordination of research and development. Participants came away with 197 concrete actions and commitments by governments and other actors.

In 2005, a second conference held in Beijing capitalized on the success of the past year. This conference had a broad focus on policies, strategies, and financing mechanisms, as well as individual forums on investment and finance, industrialists and entrepreneurs, technology, and north-south cooperation. At the close of the conference, government representatives from 78 countries signed a declaration affirming their commitment to renewable energy and discussing the challenges the industry faces.

Since the close of the Beijing conference, worldwide enthusiasm for renewable energy has increased dramatically, and production has soared. The global community fully recognizes the imperative to promote widespread adoption of renewable energies such as biofuels, wind, solar, geothermal, and hydropower.

WIREC 2008 will build upon the outcomes of the conferences in Bonn and Beijing to foster increased political support and public awareness for renewable energy, new and innovative actions to promote widespread adoption of renewable energy, and advanced tools for collecting and disseminating best practices to end users.

WIREC 2008 focuses on four pillars necessary to support renewable energy industries: Agriculture and Rural Development; Technology/Research and Development; Finance; and Market Adoption/Deployment. Each track will examine how public policies and private efforts can most effectively advance renewable energy across the globe.

For further information visite the web site www.wirec2008.gov.

Safe Highways of the Future conference 12th – 14th February 2008, Brussels, Belgium

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

55

NAJAVE SKUPOVA Safe Highways of the Future 2008 will explore the next generation of technologies and techniques that will dramatically reduce road accidents and deaths on Europe's roads. Papers focussing on vehicle and road safety systems that will be in use in 15 to 20 years’ time will be presented by leading industry figures including Adrian Hobbs, head of European New Car Assessment Programme (EuroNCAP), Dr Robert Zobel, head of accident research at Volkswagen AG, and John Dawson, chairman of the European Roads Assessment Programme (EuroRAP) and Secretary of the FIA Foundation for the Vehicle and Society. Conference sessions over the threeday event will be dedicated to all of tomorrow’s life-saving technologies, from intelligent road design, and advanced traffic management to human factors, from political, financial, social and legal frameworks to vehicular safety systems such as near collision warning - collision avoidance automatic intervention - driver monitoring systems and bad weather and night vision aid. We’ll also focus on pedestrian safety. In all, the Safe Highways of the Future 2008 program will see presentations from over 30 international expert speakers. With delegates comprising figures from Europe's DOTs, highways agencies, legislators, enforcement organizations, and of course R&D engineers from all vehicle manufacturers, Safe Highways of the Future 2008 is the networking opportunity of the year.

For further information visite the web site www.safehighwaysofthefuture.com.

Drive & Automation Systems Conference 14th – 15th February 2008, Atlanta, Georgia This two-day conference is focused on the latest advancements and economics in electric motor, drive & automation technology.

Topics discussed will include new motors, drives & automation systems, system design and integration for optimum performance, new components and materials, advan-cements in electronics and control, testing systems and techniques. Sessions will also cover market and financial aspects such as demand, supply and pricing outlook for motors, drives, materials and components as they relate to total system economics. Serving OEM design engineers and product developers that integrate motors, drives & automation systems into their products and equipment; developers and manufacturers of motors, drives and integrated systems; component, material and technology providers.

This is an opportunity to network with peers, professionals and potential business partners involved in technology solutions serving a variety of applications. Learn about the latest strategies, technology advancements, performance improvements, market conditions, products, services and systems. Discover what's coming next.The conference will take place February 14-15, 2008, at The Omni Hotel in Atlanta, Georgia. Attendance is expected to be approximately 300-350 people.

The event will be organized to provide numerous opportunities for constructive and creative networking including refreshment and networking breaks, peer discussion sessions, q&a sessions with leading technology experts, daily luncheons, reception, and tabletop or portable exhibits. The conference is organized by e-Drive magazine, and produced by Webcom Communications Corp., the magazine's publisher.

For further information visite the web site www.e-driveonline.com.

14th World Steel Conference 12th – 14 th March 2008, Rio de Janeiro, Brazil CRU Events 14th World Steel Conference will give you a comprehensive update and insight into the latest movements of the steel industry brought to you by the leaders in the industry.

Why attend CRU’s 14th World Steel Conference?

• Debate some of the key issues surrounding the steel world today

56

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

NAJAVE SKUPOVA – will steel demand continue to firm?

– will Chinese exports continue to rise?

– will prices remain volatile?

• Discuss how these vital issues might well be influenced by developments in Brazil and the other fast developing Latin American steel markets in the future • Take advantage of the unique opportunity to network with senior level delegates from around the world • Gain a good general insight into the worldwide steel industry by learning about key aspects including raw materials, steel mills, finished products,end-users, pricing and risks, and developing markets For further information visite the web site www.srugroup.com.

World Renewable Energy Congres WREC 2008 21th – 24th July 2008, Glasgow, Scotland At no time in modern history has energy played a more crucial role in the development and well being of nations than at present. The source and nature of energy, the security of supply and the equity of distribution, the environmental impact of its supply and utilization, are all crucial matters to be addressed by suppliers, consumers, governments, industry, academia, and financial institutions.

The world population in the year 2100 will be in excess of 12 billion. If the current trends in technological progress and innovation continue, the demand for energy then will be five times greater than what it is now. If we continue the policy of using coal, oil and gas at the present rate, then by the year 2010 the global temperature will have increased by two degrees Celsius. We do not need reminding of the adverse effects of this: the increased risk of flooding in lowland areas, the processes of desertification, and changing climate all over the world.

It is a known fact that at the present moment renewable energy contributes only 11% to our primary energy. If we intend to do something about our planet, to safeguard our future and to create a healthy environment for the generations to come, then we must all actively utilize renewable energy in our daily life. It is expected that 60% of all our energy will come from renewable energy by the year 2070. The sooner we employ the attitude that today is better than tomorrow, the greater the opportunity to increase this figure to 80%. The World Solar Summit, World Solar Decade and the World Bank have recently allocated over two billion dollars to projects dealing with renewable energy and the environment. This clearly demonstrates the importance of renewable energy as the new source of power for the future.

The World Renewable Energy Congress (WREC), a major recognised forum for networking between these sectors, addresses these issues through regular meetings and exhibitions, bringing together representatives of all those involved in the supply, distribution, consumption and development of energy sources which are benign, sustainable, accessible and economically viable.

WREC enables policy makers, researchers, manufacturers, economists, financiers, sociologists, environmentalists and others to present their views in Plenary and Technical Sessions and to participate in discussions, both formal and informal, thus facilitating the transfer of knowledge between nations, institutions, disciplines and individuals.

For further information visite the web site www.wrecx.com.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

57

NAJAVE SKUPOVA

URBAN TRANSIT - SYSTEMS AND TECHNOLOGY PhD Vukan R. Vuchic, BSc engineer Many cities and metropolitan areas face the problems of chronic traffic congestion and its serious negative side effects. They also suffer from excessive auto dependency, which reduces mobility and sustainability. To solve these problems, cities are making efforts to implement intermodal transportation systems that minimize negative side effects and enhance their economic viability and quality of life. In these efforts, city governments recognize urban public transportation, popularly known as transit, as the critical element in achieving balanced transportation system.

These trends and experiences have led to introduction of policies favorable to transit system development and innovations. The support for urban transit provided by federal/national and other levels of government have played a major role in its upgrading through research and development, financing of new systems, new modes, and applied research for solving technical, operational, and planning problems. Consequently, the need for greater expertise in technology, operations, and planning of transit systems is now more obvious than it has ever been since the introduction of wide use of private cars.

This author's first book, Urban Public Transportation Systems and Technology (Prentice-Hall, 1981), contained systematic definitions and evaluation of basic concepts in urban transportation, descriptions of transit modes, their design and analysis. Its focus was on engineering aspects of transit systems. That book was followed by Transportation for Livable Cities (Center for Urban Policy Research at Rutgers, 1999), covering the roles of transit and its interaction with city character and quality of life. It presented explanations of the basic characteristics and relationships of different modes, including pedestrians, private automobiles, and different transit modes. His third book, completing a sequence named "Transit Trilogy," was Urban Transit Operations, Planning and Economics (Wiley 2005).

This book, Urban Transit Systems and Technology, is an updated and revised version of the first book, focusing on systems and engineering aspects of transit. The intent here is again to present the fundamental classification of transit modes and their physical components, as well as descriptions of state-of-the-art transit technologies. Thus, parts of the first book which describe the basic elements of transit modes and their dynamic characteristics are retained. However, all descriptions of transit systems and their operations have been updated, including numerous developments and innovations from the last 25 years.

Like the preceding books of the "Transit Trilogy," this one is intended for use as a textbook, and as a reference book for professionals such as transit operators, traffic engineers, consultants, and planners. It therefore attempts to "bridge" the separations between research, teaching, and applications in practice. The international coverage and extensive references to leading transit systems in different countries is also followed again. Both of these featuresâ&#x20AC;&#x201D;bridging theory and practice and international orientationâ&#x20AC;&#x201D;have found very positive responses with the users of previous books. This was obvious from considerable acceptance of these books in many countries, as well as its several translations.

This book utilizes SI units in a few instances where it was logical to add English traditional measures. A very convenient set of tables for conversion of units between the SI and English 58

IstraĹživanja i projektovanja za privredu 18/2007

KNJIGE KOJE PREPORUÄ&#x152;UJEMO systems is presented as Appendix I. Other appendices present a list of abbreviations (II), definitions of transit terms (III), and solutions to selected exercise problems (IV). Two indexes general and names of cities are at the end of the book.

With extensive development and diversity of urban transit systems, it is increasingly difficult to cover the broad field of transit technology in one book. The author has tried to select the material that will be most useful for increasing knowledge about transit and for assisting in its planning, operations, and analysis in cities with a variety of conditions. If that has been achieved, the main goal of writing this "Transit Trilogy" will have been realized.

Bibliographic information: Publisher: John Wiley & Sons, Inc. , Hoboken, New Yersey Publication date: 2007.

Number of pages: 602 ISBN: 978-0-471-75823-5 SELECTING THE RIGHT MANUFACTURING IMPROVEMENT TOOLS Ron Moore P.E., Managing Partner, The RM Group, Inc. Knoxville, TN

Selecting the Right Manufacturing Improvement Tools offers an easy-to-read and comprehensive review of the most important current industrial improvement tools that every manufacturing or industrial executive, operational manager or engineer needs to know, including which tool to use for a particular type of manufacturing situation. But his book goes beyond a simple comparison of improvement tools to show how these tools can be implemented and supported. Instead, it offers a broader strategic explanation of how they relate to one another, and their relative strengths and weaknesses in the larger context of the entire enterprise. It demonstrates how to use these tools in an integrated way such that they are not just be viewed as another ?program of the month? or management fad. Selecting the Right Manufacturing Improvement Tools guides the use of these individual management tools within the need for aligning the organization, developing leadership, and managing change, all for creating an environment where these tools will be more successfully applied

Bibliographic information: Publication date: November 2006.

Number of pages: 416 ISBN: 978-0-7506-7916-9

IstraĹživanja i projektovanja za privredu 18/2007

59

KNJIGE KOJE PREPORUČUJEMO

UPUTSTVO AUTORIMA

GUIDE TO AUTHORS

Dostavljen rad može biti napisan na srpskom ili engleskom jeziku. Obim rukopisa ograničen je na deset strana A4 formata, uključujući slike, grafikone, tabele i dr. Na stranicama rukopisa sve margine treba da budu 2 cm, dok je za njegovo kucanje potrebno koristiti font Arial, veličine 11 (upotrebljavati Unicode font). Posle abstrakta, tekst prelomiti u dve kolone sa međusobnim rastojanjem od 0,5 cm. Molimo Vas da nam slike, sheme i grafikone koje koristite u okvirima rada, šaljete i odvojeno u nekom od standardnih formata za slike (jpg, gif, tif, wmf...), radi jednostavnije manipulacije tekstom i slikama. Potrebno je da rukopis sadrži rezime na srpskom i engleskom jeziku, ključne reči, literaturu i jasne podatke o autoru. Rezime ne bi trebalo da sadrži više od 150 reči. Radovi se dostavljaju Izdavaču u jednom štampanom i jednom elektronskom primerku (e-mail, disketa, CD) na adresu: Institut za istraživanja i projektovanja u privredi 11108 Beograd 12; p. fah 59 ili na sledeću e-mail adresu: nada.stanojevic@eunet.yu

Paper submitted for publication may be written in Serbian or English. The lenght of a manuscript is limited to ten A4 pages including pictures, charts and tables. The margins of pages shoud be 2 cm, and the paper should be written in Arial font, size 11 (using Unicode font). After the title and absract the rest of text should be organized in tho columns of 0,5 mm mutual distance. Pictures, schemes and charts that are used in the paper should be sent aside in one of the following standard formats (jpg, gif, tif, wmf...). It is necessary that the manuscript contains abstract in Serbian and English, keywords, literature and informations about the author. The papers should be sent to the Publisher in one printed and one electronic form (floppy, CD, e-mail) to the following address: Institut za istraživanja i projektovanja u privredi 11108 Beograd 12; p. fah 59 or to the following e-mail address: nada.stanojevic@eunet.yu

INDEKSIRANJE RADOVA Nakon samo tri godine izlaženja časopis “Istraživanja i projektovanja za privredu” se može pohvaliti činjenicom da će, počev od 2006. godine, radovi objavljeni u ovom časopisu biti indeksirani kroz ovu abstraktnu bazu. Na taj način će rad i zalaganja domaćih stručnjaka biti dostupni i širokoj svetskoj javnosti jer je Scopus najveća baza abstrakata i citata kada su u pitanju naučni radovi i kvalitetni internet izvori koji, pre svega, daju rezultate istraživanja u raznim oblastima.

Ova baza pruža odlične informacije neophodne za dalji rad i usavršavanje naučnika pošto, između ostalog, obezbeđuje i pruža široke mogućnosti za pretraživanje literature. Scopus se svakodnevno ažurira i nudi • Preko 15000 naslova objavljenih od strane više od 4000 različitih izdavača; • Preko 12850 naučnih časopisa uključujući i 535 magazina sa otvorenim pristupom; • Preko 27 miliona abstrakata; • Preko 245 miliona referenci; • Rezultati sa više od 250 miliona naučnih internet strana; • Podatke o 12 miliona patenata iz 4 svetska patentna zavoda; • Veliki broj linkova da potpuno dostupnih članaka i drugih bibliotečkih izvora.

60

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

POSLOVNO-TEHNIČKE INFORMACIJE

Više informacija: www.scopus.com

Istraživanja i projektovanja za privredu 18 /2007

61

Uvažavajući stručne i poslovne rezultate Vaše Kompanije, nudimo Vam mogućnost da iste prezentirate u našem časopisu. Mišljenja smo da je to izvanredna mogućnost da se Vaša saznanja i dostignuća prezentuju velikom i stručnom krugu ljudi, kao i onima na koje ste poslovno upućeni POZIVAMO VAS:

62

•

da se pretplatite na naš časopis,

•

da u časopisu “Istraživanja i projektovanja za privredu” objavljujete Vaše poslovne informacije.

Istraživanja i projektovanja za privredu 18/2007

POSLOVNO-TEHNIČKE INFORMACIJE

CIP – Katalogizacija u publikaciji Народна библиотека Србије, Београд 33 ISTRAŽIVANJA i projektovanja za privredu / glavni urednik Jovan Todorović ; odgovorni urednik Predrag Uskoković.– God. 1, br. 1 (2003) -. – Beograd : Institut za istraživanja i projektovanja u privredi, 2003- (Beograd : Libra) . – 29 cm Tromesečno ISSN 1451 – 4117 = Istraživanja i projektovanja za privredu COBISS.SR-ID 108368396

Istraživanja i projektovanja za privredu 18 /2007

63