Wijzer Het jonge kind
Pagina 4
Jong en belangrijk
Pagina 10
ec
0
Leren van kleuters
He
Pagina 12
t j ial to on e t e ge u i n m kin tg et d a 6 van ve ja ar
Vve-beleid gemeente Zwolle
Sp
Leer voor je leven
Wijzer is een uitgave van IJsselgroep en verschijnt 4 keer per jaar | 2011 | jaargang 7 | nummer 2
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 2
Inhoud
2 Jong geleerd oud gedaan 3 Geef het jonge kind een goede (onderwijs)start 4 Jong en belangrijk 6 Ik speel, leer en werk en heb het reuze naar mijn zin 8 Column Lezen met ukkies 8 Activiteiten IJsselgroep
IJsselgroep
Jong geleerd oud gedaan
9 Agenda IJsselgroep 9 Agenda SONedutraining 10 Gemeente Zwolle ziet dat haar vve-beleid vruchten afwerpt 11 Minister van Bijsterveldt op werkbezoek 12 Leren van kleuters 13 Vve-scan IJsselgroep
Deze oude volkswijsheid is meer
zorgt voor een kwaliteitsimpuls van
dan waar. Leerden kinderen heel
de peuterspeelzalen. Dit heeft als
vroeger al doende en spelenderwijs
resultaat dat de peuterspeelzalen in
van volwassenen in hun directe
een betere positie komen en een
omgeving, tegenwoordig vindt een
laagdrempelige voorziening wordt.
groot deel van dit leren plaats op kinderdagverblijven, peuterspeel
Door de wet OKE vallen alle
zalen en scholen.
peuterspeelzalen onder het toezicht van de Inspectie van het Onderwijs.
13 Kort, boekbespreking
De overheid vindt het belangrijk
De Inspectie van het Onderwijs heeft
14 Spelen met rekenen en wiskunde
dat onze kinderen in een zo vroeg
de opdracht om voor 2013 de
mogelijk stadium alle kansen krijgen
bestandsopname van de kwaliteit in
zich zo goed en veelzijdig mogelijk
beeld te brengen van alle peuter
te ontwikkelen. Om deze kansen
speelzalen en kinderdagverblijven
ook mogelijk te maken is augustus
(voor- en vroegschoolse educatie)
2010 de wet Ontwikkelingskansen
instellingen in bijna elke gemeente.
15 Kort, boekbespreking 15 Goed communiceren met ouders
Colofon
door Kwaliteit en Educatie (OKE) ingetreden. Deze wet staat voor het
Recent heeft de Inspectie van
stimuleren van de taalontwikkeling
het Onderwijs de kwaliteit van
van jonge kinderen en de kwaliteits
voor- en vroegschoolse educatie
eisen van de peuterspeelzalen te
(vve)-instellingen in Zwolle positief
verbeteren. De harmonisatie (op
beoordeeld. De gemeente Zwolle
Met de Wijzer willen we onze klanten
één lijn brengen), van de wet- en
wordt door de Inspectie van het
informeren én inspireren. Wijzer
regelgeving van peuterspeelzalen
Onderwijs als voorbeeld genoemd
verschijnt 4 keer per jaar.
met die van kinderdagverblijven
voor wat betreft de geïntegreerde
Wijzer is het magazine voor klanten en relaties van IJsselgroep. Wijzer bevat nieuws over onze dienstverlening en de samenwerking met onze klanten.
Redactie: Katinka van Roij, Patricia Hofs, Lisette Sellink en Ellen te Winkel. Redactieadres IJsselgroep, Bachlaan 11 7002 MZ Doetinchem redactie@ijsselgroep.nl Aan dit nummer werkten mee: Marja van Almelo, Piet Bakker, Jopie de Boer, Annelies Derksen, Alice Jansen, Wineke Blom en Jan Wierda. Opmaak: totdrukwerk Apeldoorn
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 3
SONedutraining
aanpak en het monitoren van resultaten van de kinderen. De echte leerwinst wordt in gemeente Zwolle, in tegenstelling tot veel andere gemeenten, ook daadwerkelijk vastgesteld. Als IJsselgroep zijn wij trots dat we aan de basis hebben gestaan van het succes in Zwolle. Wat IJsselgroep in Zwolle heeft gepresteerd, kan ze ook in andere gemeenten. Wat IJsselgroep voor de kwaliteit in peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en basisscholen kan betekenen, kan ze ook voor instellingen zonder vve-status betekenen. Een belangrijk aspect bij het leveren van kwaliteit in de ontwikkeling van het jonge kind is het realiseren van een doorgaande lijn tussen peuter speelzalen en kinderdagverblijven enerzijds en basisscholen anderzijds. Over de wijze waarop IJsselgroep instellingen die werken met het jonge kind kan adviseren, onder steunen, scholen en trainen leest u in deze Wijzer.
Geef het jonge kind een goede (onderwijs)start! Onderzoek heeft uitgewezen dat vroegtijdig ingrijpen in achterstandsitua ties bij kinderen effectiever is dan op latere (kind)leeftijd. Door deze onderzoek gegevens is de aandacht van de overheid naar de kwaliteit van voorschoolse begeleiding en programma’s in zowel kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en in de onderbouw van de basisschool dan ook groot. Kwaliteitsimpulsen en subsidies maken duidelijk dat het belangrijk is om alle leidsters, pedagogisch medewerkers, leerkrachten en onderwijsondersteuners goed uit te rusten om met deze belangrijke doelgroep te werken. Daarvoor is scholing nodig; subsidies geven kansen daartoe. SONedutraining biedt diverse trainingen en cursussen aan voor het jonge kind (0 tot en met 6 jaar). Het hele aanbod staat in de nieuwe nascholingsgids die eind maart 2011 uitkomt. Daarin vindt u binnen het thema Het Jonge Kind de volgende drie subthema’s: de voorschoolse periode (0-4 jaar), vve-programma’s (2-6 jaar) en het jonge kind in de basisschool (4-6 jaar). Daarmee is de doelgroep van SONedutraining uitgebreid naar de voorschoolse periode en binnen het hele thema het jonge kind toegankelijk voor pedagogisch medewerkers, peuterleidsters en onderwijsondersteuners gesteld. SONedutraining valt onder IJsselgroep; in de nieuwe gids treft u dan ook trainingen en cursussen aan die u eerder volgde bij IJsselgroep Educatieve Dienstverlening. Dit aanbod kunt u ook op de BKK-site vinden onder IJsselgroep. Binnen het subthema het jonge kind in de basisschool is het cursusaanbod ook uitgebreid met een cursus over bouwen aan zelfvertrouwen. Daarnaast is er een combinatie van cursussen rondom het specifieke van een kleutergroep. Vanuit een basisdag (Hoera ik heb een kleutergroep!) kunt u zelf een aantal praktische middagen toevoegen rondom de thema’s ouderbetrokkenheid, spel/spelbegeleiding, sociaal-emotionele ontwikkeling van de kleuter en observeren/registreren. Bent u ook benieuwd naar de nieuwe nascholingsgids? Bekijk en/of download dan de gids via www.sonedutraining.nl.
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 4
IJsselgroep
Jong en belangrijk! Tijdens een begeleidingstraject kijk ik met de cursisten naar een filmpje. We zien een kind spelen in een ‘kapperszaak’. Hij verplaatst de haarspeldjes van het ene mandje naar het andere en weer terug. Er zijn ook twee meisjes in de ‘zaak’ bezig, de een zet krullen bij de ander. Dan komt juf binnen en vraagt aan het jongetje of hij haar haar wil knippen. ’Waarom doet ze dat nou’, verzucht Jacolien. ‘Hij was net zo lekker aan het spelen. Laat dat kind toch.’ ‘Waarom gaat ze niet eerst met hem in gesprek over de prijs?’, vraagt Mies. ‘De juf mist hier echt een kans. Ze kan nu mooi spelenderwijs zijn getalbegrip Alice Jansen
toetsen.’ ‘Waarom betrekt ze de andere kinderen er niet bij, dit jongetje speelt zo alleen’, zegt Bert.
Vroeg beginnen loont
kinderen zich daardoor veel
weer moeten kunnen peuteren en
De aandacht voor het jonge kind is
gunstiger ontwikkelen. Of zoals een
kleuters weer moeten kunnen
alom tegenwoordig. Bij leidsters,
bestuurder van een schoolbestuur
kleuteren. Ze is wars van de
leerkrachten en pedagogisch
laatst zei: ‘Iedere euro die in de
medewerkers die met de kinderen
peuterspeelzaal wordt gestopt,
werken, bij directeuren van scholen,
haal ik er dubbel en dwars weer uit.’
peuterspeelzalen en kinderopvang.
Nederland trekt veel geld uit voor
En last but not least bij beleids
extra aandacht aan jonge kinderen:
medewerkers en bij landelijke politici.
vve-subsidie voor voorschools en
Deze aandacht is er, omdat we er
vroegschools, de wet OKE, BKK-
van overtuigd zijn dat deze loont.
subsidie en de nieuwste regeling:
Niet alle kinderen ontwikkelen zich
‘peuters naar het basisonderwijs’.
probleemloos. Veel kinderen starten
‘Iedere euro die in de peuterspeelzaal wordt gestopt haal ik er dubbel en dwars weer uit.’ programma’s die op zeer jonge leeftijd kunstmatig de leerbasis
in een achterstandspositie.
Hoe geef je aandacht?
proberen te versnellen. Aan de
Uit onderzoek van James Heckman
Dat het jonge kind veel aandacht
andere kant mist de tendens van
(www.heckmanequation.org) blijkt
verdient, daarover zijn we het eens
het opbrengstgericht werken zijn
dat investeren in jonge kinderen met
met elkaar. Maar hoe doen we dat?
uitwerking niet in de onderbouw van
bijvoorbeeld vve-programma’s zich
De Groningse hoogleraar Sieneke
de basisschool. Ook het vve-beleid
later ruim terugbetaalt, omdat die
Goorhuis pleit al jaren dat peuters
met haar vve-programma’s, ingezet
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 5
om achterstanden te voorkomen of
Meespelen
Doorgaande ontwikkelingslijn
te verminderen, heeft grote invloed
Het kind is leidend. De professional
Aandacht voor het jonge kind is
op de werkwijze van de professionals
heeft de ontwikkelingsperspectieven
ook aandacht voor de doorgaande
in de voorschoolse en schoolse
in beeld. Dat helpt haar om de juiste
ontwikkelingslijn. De overgang van
periode.
interventies te plegen. Ze zorgt voor
een voorschoolse voorziening naar
een rijke, uitdagende speelomgeving
de basisschool vraagt om zorgvuldig
Pedagogische vaardigheden
waar van alles valt te beleven en te
heid. Hierin kunnen de partners
Jonge kinderen hebben aandacht
ontdekken voor de kinderen. Haar
nadrukkelijk samenwerken: hoe
nodig, veel aandacht. Het is
basiscommunicatie is zo goed
volgen we de ontwikkeling van het
belangrijk om hen goed te onder
ontwikkeld dat ze het kind echt ziet
kind, hoe dragen we de ontwikkelings-
steunen bij het ‘groter groeien’.
en echt hoort en hem op die manier
gegevens over, welke regels en
Wat daarvoor nodig is, is dat de
veiligheid biedt. Ze weet dat kinderen
rituelen gebruiken we, hoe gaan we
professional een aantal essentiële
leren door te spelen, dus ze speelt
om met ouders, hoe stemmen we
vaardigheden beheerst en toepast.
ons educatieve aanbod af.
Die pedagogische vaardigheden komen naar voren uit het onderzoek van het Nederlands Consortium voor Kinderopvang Onderzoek (NCKO).
De tijden dat de leerkrachten van de
‘De behoeften van het kind zijn leidend en niet het programma.’
basisschool geen informatie hadden van het kind over zijn eerste vier levensjaren zijn gelukkig (bijna)
In dit onderzoek is gekeken naar:
voorbij. De school gebruikt
sensitieve responsiviteit, respect
nadrukkelijk de gegevens van de
voor de autonomie van de kinderen,
mee, ze denkt mee en ze reageert
peuterspeelzaal, kinderopvang en de
structureren en grenzen stellen,
adequaat op de taaluitingen van de
ouders.
praten en uitleggen, begeleiden van
kinderen.
interacties en ontwikkelings-
De behoeften van het kind zijn
En hoe zit het met Jacolien, Mies
stimulering.
leidend en niet het programma.
of Bert? Wie van hen heeft gelijk?
Uit het onderzoek van het NCKO
Het programma is nodig voor de
Alle drie natuurlijk. Afhankelijk van de
blijkt dat de meeste kinderdag
samenhang in het educatieve
situatie van het spelende jongetje,
verblijven vooral de laatste drie
aanbod en het biedt ondersteuning
zijn groei, zijn ontwikkelings-
vaardigheden onvoldoende beheersen
bij de planning. Belangrijk is dat
perspectieven, zijn motivatie en zijn
en inzetten. In het onderwijs slaat
professionals het aanbod
sociale context. En daarvoor hebben
- door de focus op opbrengstgericht
beredeneren en afstemmen op
we kennis en vaardigheden
werken - de wijzer wel eens door
het niveau van de kinderen.
nodig die ons helpen de
naar teveel gestuurde ontwikkelings stimulering.
juiste dingen te doen.
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 6
Educatieve Dienstverlening
‘Ik speel, leer en werk en he
Kaleidoscoop is een methodiek die valt onder het voor- en vroegschoolse educatie (vve)-programma. Waarom kiest een kinderdagverblijf voor deze methodiek? Wat is de meerwaarde voor de medewerker en het kind? Om achter de ervaringen en de meerwaarde van een vve-programma te komen, interviewen we Mieke Ruis (unit manager) en Bernardie Gerbers (pedagogisch medewerker) van de Kinderkajuit onderdeel van kinderdagopvang OOK in Apeldoorn. De Kinderkajuit zet de Kaleidoscoop methode in om haar visie uit te dragen.
Spelenderwijs stimuleren
actief te leren. Een pedagogisch
leren en speel-werken. Speel-leren is
Ruis legt uit dat je als kinderdag
medewerker heeft hier de rol in
vooral gericht op taalontwikkeling.
verblijf een visie kunt hebben dat
van begeleiden, observeren en
Je kunt dit doen door bijvoorbeeld
een kind niets weet, een blanco vel
signaleren. Kijk naar het kind en
de kinderen gekookte en rauwe
papier is waar je nog van alles aan
biedt spelenderwijs iets aan zodat
groenten aan te bieden en ze laten
toe moet voegen. ‘Maar’, vertelt ze
er van alles ontdekt wordt en
bevlogen, ‘bij de Kinderkajuit gaan
dus ontwikkelt bij het kind.’
we ervan uit dat een kind alles in zich heeft, als je het maar aanboort.
Taalontwikkeling
Maak je de omgeving prikkelend,
‘Voor het stimuleren heb je
dan zie je van alles ontstaan bij een
aantal mogelijkheden’, vult
kind. Laat het kind ervaren en zo
Gerbers aan. ‘Je hebt speel-
‘Investeren in jonge kinderen met vve-programma’s, loont zich absoluut voor in de toekomst’
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 7
eb het reuze naar mijn zin!’ ervaren. Hoe smaakt een rauwe
prima is. Het belangrijkste wat
het certificaat van Kaleidoscoop
wortel en hoe een gekookte…?
de kinderen met Kaleidoscoop
behouden. Zien jullie als manager
Door ze er mee te laten spelen, te
meekrijgen is zelfredzaamheid en
en als pedagogisch medewerker,
laten vertellen en te vragen, komt
zelfvertrouwen. Want de kinderen
met de ervaring die je nu hebt met
taalontwikkeling vanzelf aan bod.
ervaren dat ze heel veel zelf kunnen!’
Kaleidoscoop, een ander effect bij
En het mooie is dat ze nog wat over
de kinderen dan vroeger? ‘Absoluut,
groenten leren ook! Dat en actief
Wat houdt Kaleidoscoop voor
leren is ook één van de principes
jullie in?
van Kaleidoscoop, kinderen laten
‘Een enorme omslag’, legt
omgaan met open materialen.’
Gerbers uit. ‘Vroeger was het
‘En zie macaroni is een prachtige lange trein!’
schools, heel erg gericht op Cyclus Vooruitkijken-speel-werken-
vandaag gaan we dit doen. En
terugkijken
dan ook allemaal hetzelfde. Allemaal
wij ervaren duidelijk dat de kinderen
Spelen en werken met jonge
tijdens de lente lammetjes plakken!
meer plezier hebben, beter,
kinderen? Waarom combineer je
Je loopt met deze schoolse methode
geconcentreerder spelen en ze
dat en spelen kinderen dan nog wel
tegen jezelf aan. Het is saai voor
huilen minder. Natuurlijk huilen ze
echt? ‘Ja hoor’, zegt Gerbers, ‘je
jezelf maar ook voor het kind.
dat hoort er bij, maar het is echt
biedt de kinderen allerlei mogelijk
Het tij voor verandering zat ook
minder.’
heden aan waar ze mee kunnen
mee. Door Nederland waaide al een
spelen: de bouwhoek, atelierhoek,
wind van veranderen. Dit had te
Zo mooi
zandtafel, noem maar op. De
maken met de ontwikkelingen op
‘Het is elke dag weer mooi om te
kinderen kiezen en vervolgens gaan
vve-gebied en alle programma’s die
zien’, verteld Gerbers. ‘Geef ze
ze lekker spelen in de gekozen hoek.
daar uit voortvloeiden om bijvoor
macaroni en daar spelen en doen
Ze pakken zelf de spulletjes en gaan
beeld de achterstand op taalgebied
ze van alles mee. Macaroni blijkt
aan de gang. Ze kunnen alle spullen
weg te werken. Van de pedagogisch
opeens een treintje te worden en zo
zelf pakken omdat alles is gelabeld
medewerkers vraagt het ook wat, je
ontdekken ze dat je er zoveel meer
met foto’s. Dus als ze naar de
wordt continue uitgedaagd en bent
mee kunt dan alleen koken en
atelierhoek gaan dan vinden ze ook
ook steeds aan het leren en aan het
opeten. Een beetje plastisch
zelf de lijm en kwasten omdat op de
ontwikkelen.
uitgedrukt maar geeft wel alles weer:
doos of het laatje de bijbehorende
‘het gaat niet om het eindproduct
foto staat. Bij speel-werken stimuleer
Wat is de bijdrage van IJsselgroep
maar om het proces. Er komt wat uit
je kinderen om keuzes te maken.
aan de Kinderkajuit?
en wàt, dat maakt niet uit!’
Wat wil ik nu echt! Verder leren ze
‘Ingrid Cobbenhagen is trainster
‘En heel belangrijk’, vult Ruis aan,
ook verantwoordelijk zijn en
bij IJsselgroep en zij traint de
‘Kaleidoscoop is creatief en open
voorzichtig om te gaan met spullen.
medewerkers van de Kinderkajuit
maar er zijn zeker kaders en
Na het speel-werken vragen wij aan
in de Kaleidoscoop methode.
duidelijke grenzen. Wij leiden op tot
de kinderen wat ze gedaan hebben.
Daarnaast consulteert ze de
sociale en assertieve kinderen, maar
Misschien wilde het kind gaan lijmen
Kinderkajuit nog vier maal per jaar.
sociaal staat zeer dik bovenaan.’
maar was de lijm op en werd het
Dit is zeer waardevol om iedereen
uiteindelijk verven. Zo leren kinderen
scherp te houden en om ervaringen
weer dat er dingen onderweg
uit te wisselen. Verder is dit ook
kunnen veranderen en dat dat ook
verplicht, wil een kinderdagverblijf
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 8
Column
Educatieve Dienstverlening
Lezen met ukkies
Activiteiten
Al vanaf dat een van mijn kleinkinderen drie maanden was tot nu ze bijna drie
Seminar Babybrein, theorie en
jaar is, heb ik regelmatig gefilmd hoe het voorlezen met haar gaat. Als je al die beelden na elkaar ziet is het prachtig om te volgen hoe ze van sabbelen aan een babyboekje zich ontwikkelt tot een praatgrage peuter die geniet van prentenboeken. Nu staat ze tegen mijn knie te wiebelen terwijl ze in het boek kijkt dat op mijn schoot ligt. Ze luistert naar wat ik lees en voordat ik de
praktijk Hoe leren jonge kinderen taal begrijpen en spreken? Hoe commu niceren kinderen voordat ze kunnen spreken? Hoe gaan jonge kinderen gezamenlijke interactie aan? Hoe begrijpen kinderen wat andere mensen doen, voelen of denken?
bladzijde omsla wacht ik even omdat ik zie dat ze haar voorhoofd fronst. Inderdaad, ze vraagt zich iets af en zegt: ‘Waar zijn de knuffels nou? Zitten die daar in de wasmand? Ja, ik denk het’. Die vraag hield haar bezig. Ze vindt zelf het antwoord. Al dertig jaar verdiep ik me in het lezen met baby’s, dreumesen en peuters. Het begon met Boekenpret, nu is er BoekStart. In trainingen en gastlessen laat ik zien hoe de leesontwikkeling verloopt en hoe je dat eigenlijk doet, lezen met die ukkies. Mijn gouden sleuteltips zijn: ‘het kind is de baas over het boek en niet jij’; ‘volg het kind en stem je af’, ‘lees wat er staat’. Het effect is een spiraal: plezier in lezen > betere lezer > meer plezier in lezen > nog betere lezer. Deze conclusie verzin ik niet maar komt ook uit recent internationaal onderzoek. Om te lezen heb je boeken nodig waar het lezen goed mee lukt. Voor veel opvoeders van ukkies een lastige vraag: welk boek voor welk kind? Bibliotheken geven advies. Ook op www.leesplein.nl vindt u goede informatie. Op de website www.ellyvanderlinden.nl vindt u binnenkort ‘Ukkieboek’ met boekbesprekingen op thema, printlijstjes en een vraagbaak. Elly van der Linden, Bureau Leesbevordering & Taalstimulering 0-7 jaar, is adviseur, (piramide)trainer, ontwikkelaar en schrijfster.
Hebt u deze (of andere) vragen over het brein van jonge kinderen weleens gesteld? En zou u daar antwoord op willen krijgen? Meldt u aan voor het seminar Babybrein, theorie en praktijk op 4 april 2011. Sabine Hunnius, directeur van het Baby Research Center aan de Radboud Universiteit Nijmegen, verzorgt een lezing over de neurologische ontwikkeling bij jonge kinderen van 0 tot 6 jaar. Vervolgens maakt u in groepen zelf de vertaalslag naar de praktijk; wat betekent de theorie van Sabine Hunnius voor het werken met jonge kinderen op peuterspeelzalen en kinderdagverblijven. Informatiebijeenkomst vve, OKE-wet en OAB Volgens de OKE-wet moet de Inspectie van het Onderwijs een bestandsopname maken van alle erkende vve-locaties in Nederland. Tussen 2007 en 2011 heeft de inspectie de vve-kwaliteit in de vier grote steden en bij een groot deel van de G27 opnieuw beoordeeld. In 2011 wordt gestart met de kleinere Nederlandse gemeenten. Hoe bereidt u zich voor op deze bestandsopname?
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 9
Agenda
IJsselgroep Corrie Doeleman, onderwijs inspecteur, vertelt over haar ervaringen met de bestandsopname en wat er verwacht wordt van u als gemeente. Ook besteden we in deze bijeenkomst aandacht aan de doorgaande leerlijn tussen voor- en vroegschoolse educatie. Deze informatiebijeenkomst is bedoeld voor beleidsmedewerkers jeugd van gemeenten en vindt plaats op 11 april 2011 in Doetinchem en 12 april 2011 in Zwolle. Studiereis Zweden De studiereis naar Stockholm in september 2011 is bedoeld om u te inspireren, om kennis en expertise uit te wisselen en om concrete ideeën op te doen voor de inrichting van uw eigen organisatie. U bezoekt zogenaamde ‘voorscholen’ (1-6 jaar) en een school (1-16 jaar) waar passend onderwijs wordt toegepast volgens de uitgangspunten van
IJsselgroep
SONedutraining
4 april 2011, Apeldoorn
26 maart, Utrecht
Seminar Babybrein, theorie en
Aandacht voor concentratie
praktijk 30 maart, Utrecht 11 april 2011, Apeldoorn
Herfstkinderen en de overgang
Hercertificering Kanjertraining
naar groep 3
11 april 2011, Doetinchem
6 april, Utrecht
Informatiebijeenkomst vve,
Ik zag twee beren
OKE-wet en OAB
experimenteren
12 april 2011, Zwolle
6 april, Utrecht
Informatiebijeenkomst vve,
Rekenen met dyscalculie
OKE-wet en OAB 9 april, Utrecht 13 april 2011, Zwolle
Zelfstandig leren: steeds meer
Informatiebijeenkomst
eigen regie voor kinderen
protocol ERWD 13 april, Utrecht 20 april 2011, Apeldoorn
Herfstkinderen en de overgang
Informatiebijeenkomst
naar groep 3
protocol ERWD 19 april, Apeldoorn 12 september 2011
Herfstkinderen en de overgang
Cursus Kanjertraining
naar groep 3
25 september 2011
20 april, Utrecht
Studiereis Zweden
Beginnende gecijferdheid
Reggio Emilia. Ook is er tijd om Stockholm te verkennen.
Kijk voor meer informatie op www.ijsselgroep.nl/agenda.
24 mei, Utrecht Coachen van leraren, verdiepingsdag
Doel van de reis U zoomt in op de door u gekozen kijk/gesprekspunten. Hierbij kunt u
werken vanuit het concept Reggio
denken aan: leeromgeving en
Emilia. U kent de link tussen dit
inrichting, pedagogisch klimaat,
concept en de uitwerking ervan in
passende zorgarrangementen,
de praktijk. Er zijn contacten gelegd
aanbod en organisatie, communicatie,
waaraan verdere acties verbonden
ondernemingszin bevorderen en
kunnen worden, bijvoorbeeld net-
talentontwikkeling.
werken en uitwisselingsinitiatieven.
Opbrengsten van de reis
Kijk voor meer informatie op
Na de reis bent u op de hoogte van
www.ijsselgroep.nl/agenda.
de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan het ervaringsgericht
Kijk voor meer informatie op www.sonedutraining.nl.
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 10
IJsselgroep
Gemeente Zwolle ziet dat haar vve-beleid vruchten afwerpt ‘Aandacht voor het jonge kind heeft een lange geschiedenis in de gemeente Zwolle’, vertelt Yolande Slagman beleidsadviseur bij de Gemeente Zwolle. ‘De historie van de voorlopers van vve-beleid start in 1986 en in 1996 start het eerste vve-programma.’
Doorgaande lijn en harmoniseren
vergroten wat uiteindelijk helemaal
‘Eind februari 2011 heeft de gemeente
ten goede komt van het kind, en
Zwolle haar nieuwe vve-beleid voor
daar doe je het voor!’ Yvonne Slagman
de komende vijf jaar vastgesteld. Het beleid omschrijft welke peuters
Expertise IJsselgroep ‘Monitoren van het vve-beleid doen we om te kijken of het beleid ook
‘Kinderen zonder achterstand aan hun school loopbaan laten beginnen, daar zet Zwolle zwaar op in.’
echt resultaat op levert’, legt
van de verschillende onderdelen één
Slagman uit. ‘IJsselgroep werkt voor
uitvoeringsplan en is ook betrokken
ons de resultaten uit en presenteert
bij het opleiden van de leidsters en
deze in heldere grafieken. De
leerkrachten op het gebied van
resultaten geven duidelijk aan dat
Piramide.’
de aanpak die we hier hebben op vve-gebied heel goed werkt bij
En wat nu nog?
en kleuters in aanmerking komen
kinderen die een achterstand
‘Door de ervaring die we in de loop
voor vve-programma’s. Als gemeente
hebben, maar ook voor de andere
der jaren hebben opgebouwd, zien
kijken we hierin ook duidelijk naar
kinderen. Voor iedereen die zich inzet
we steeds duidelijker waar nog
de doorgaande lijn, dit vinden we
op vve-gebied, werken deze
behoefte aan is. Het beleid staat
heel belangrijk. We zien echt de
resultaten zeer positief uit. Het is een
steeds beter en de grote achter
meerwaarde van het werken met
erkenning voor alle mensen die zich
standen hebben we precies in beeld.
een zelfde programma en van het
hierop inzetten. Naast het monitoren
De vraag die we ons nu nog stellen
doorgeven van informatie over een
van de resultaten, adviseert
is: hoeveel kinderen missen we nog?
kind aan een basisschool. Als
IJsselgroep ook op beleid, maakt
Wat is ons non-bereik? En hoe kan
gemeente hebben we het uitgangs
gemeente Zwolle er voor zorgen dat
punt dat we kinderen zo goed
de komende jaren ook deze kinderen
mogelijk aan hun schoolloopbaan willen laten beginnen. Niet met een achterstand beginnen. Wat hierin ook belangrijk is, is het harmoniseren van de peuterspeel zalen en de kinderdagverblijven. Door de kracht van beide werksoorten te combineren kun je de kwaliteit
‘Goed monitoren levert heldere onderbouwde resultaten op én het is een erkenning van het werk van alle mensen die bij het uitvoeren van dit beleid zijn betrokken.’
profiteren van vve-programma’s.’
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 11
SONedutraining
Hebt u herfstkinderen in de groep? Elk jaar opnieuw staat het schoolteam
wijs vanuit gaat. Uit onderzoek blijkt
kijken al vanaf het kinderdag-
voor de keuze welke kinderen er van
dat langer kleuteren niet altijd beter
verblijf. Je hebt het dan over kijken
groep 2 naar groep 3 kunnen. Zeker
is. Eigenlijk is het per kind maatwerk
in de doorgaande lijn (wet OKE).
bij kinderen die in het najaar zijn
om te bekijken of een herfstkind met
De cursus Herfstkinderen spits zich
geboren - de zogenaamde herfts
5 jaar naar groep 3 gaat of dat je het
op deze doorgaande leerlijn. Wat u
kinderen - steeds weer een uitdaging.
wat langer laat kleuteren.
op deze cursus leert is direct de
De wet op basisonderwijs geeft aan
volgende dag toepasbaar in de klas!
dat ieder kind in acht jaar tijd de
Heldere criteria en doorgaande lijn
basisschool doorloopt. Wat is nu
Sonedutraining verzorgt de cursus
wijsheid bij herfstkinderen? Ze
‘Herfstkinderen en de overgang naar
Tip
anderhalf jaar laten kleuteren of de
groep 3.’ De cursus helpt u en het
Kijk voor meer informatie over
kleuterperiode verlengen naar twee
schoolteam aan de hand van heldere
de cursus ‘Herfstkinderen’ of
en een half jaar? Kies je als leerkracht
criteria keuzes te maken. Want
andere trainingen in de
voor het laatste dan brengt een kind
kritisch naar het kind kijken begint
nieuwe nascholingsgids of
dus meer tijd door op school dan de
niet pas bij de overgang van groep 2
op www.sonedutraining.nl.
acht jaar waar de wet op basisonder
naar groep 3. Eigenlijk begint dat
Educatieve Dienstverlening
Minister van Bijsterveldt op werkbezoek in Zwolle dan altijd verbeterpunten boven
Vve en opvoedingsondersteuning
tafel: daar gaan we de komende
Ook bezocht de minister een
jaren mee aan de slag. Maar er
vve-peuterspeelzaal van Doomijn,
was ook veel lof: bijvoorbeeld
waren er gesprekken met mensen
voor Brede School de Wieden,
van twee Piramide-scholen, met
waar tussen het kinderdagverblijf,
bezoekvrouwen en met mensen
‘Als u wilt zien hoe vve er uit kan
de peuterspeelzaal en de basis
die het project Boekenpret
zien, moet u eens in Zwolle gaan
school (die onder drie verschil
uitvoeren, gericht op gezinnen
kijken.’ Dat was het advies van de
lende besturen vallen) een mooie
met kinderen tot 2 jaar. Daar ligt
Inspectie van het Onderwijs aan
samenwerking gegroeid is via een
mede de kracht van vve in Zwolle:
de minister Bijsterveldt. Zij volgde
meerjarig project dat de gemeente
in de zwaarste wijken werken
het advies op en kwam afgelopen
Zwolle betaalt en Piet Bakker van
we niet alleen met Piramide als
31 januari op werkbezoek naar
IJsselgroep begeleidt. Op deze
vve-programma, maar vindt er
Zwolle. De Inspectie van het
Brede School werken zeer
ook opvoedingsondersteuning
Onderwijs heeft in Zwolle alle
gemotiveerde mensen samen, met
plaats gericht op de thuissituatie.
peuterspeelzalen en basisscholen
onder andere het vve-programma
Die combinatie levert de beste
die met het vve-programma
Piramide. Er is hier een goede,
perspectieven op blijvende
Piramide werken, bezocht en
overtuigende doorgaande lijn
resultaten.
beoordeeld. Natuurlijk komen er
ontstaan.
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 12
Iselinge Hogeschool
Leren van kleuters ‘Ik wist niet dat lesgeven aan kleuters zo ingewikkeld was’, verzuchtte een aantal tweedejaars studenten na hun eerste stagedagen in de onderbouw. Het feit dat het onderwijs aan jonge kinderen complex is en dat er een heel doordacht plan achter zit, was de afgelopen tijd voor de studenten vaak een openbaring.
Activiteitencyclus ontwerpen Pabostudenten van Iselinge Hogeschool kregen de opdracht een activiteitencyclus te ontwerpen aan de hand van een thema voor twee weken, startend vanuit een prentenboek. Lessen op de hogeschool richtten zich op het vakdidactisch en pedagogisch handelen in de onderbouw. Studenten kregen inzicht in leer- en ontwikkelingslijnen en leerden dat er verschillende visies op het werken met jonge kinderen bestaan. Zij bestudeerden hierover literatuur,
Meester blijf jij hier nu werken…?
gingen in gesprek met de mentor en namen een eigen standpunt in. Veel studenten kozen uiteindelijk
gerijmd door de kleuters, geteld,
‘Mes en fles horen bij elkaar, want
voor de praktijkgerichte theorie
de begrippen links en rechts, soorten
die rijmen’. Student Leon had als
basisontwikkeling. Een aantal
schoenen, veters strikken en het
onderwerp: ‘Groente en fruit, snoep
maakten gebruik van ‘thinking skills’:
spelen in een schoenwinkel kwamen
is uit’. De stagegroep bracht met de
denkvaardigheden die deels bij
aan de orde. Studenten die met
kleuters een bezoek aan de super
kinderen al aanwezig zijn, deels nog
thinking skills werkten, waren soms
markt, waar pabostudent Leon een
gestimuleerd kunnen worden door
verbaasd over het flexibele denken
bijbaan heeft. Een kijkje in het
interventies van de leerkracht.
en de uitlatingen van deze jonge
magazijn en de koelcel maakten veel
Het begrip beredeneerd aanbod
kinderen.
indruk. De kleuters mochten echt
kreeg nu inhoud.
iets kopen en afrekenen. Mes en fles
Ze waren verbaasd toen
Aan de gang
Studente Agnes liet bijvoorbeeld de
Meester Leon achter de
Na al het voorwerk ontwierpen de
kleuters uit groep 1-2 combinaties
kassa kroop: ‘Meester,
studenten betekenisvolle en doel-
maken van voorwerpen die bij elkaar
blijf jij hier nu werken…?’.
gerichte activiteiten. De studenten
hoorden en vroeg ze om argumenten.
voerden prachtige, originele thema’s
Een kleuter legde mes en vork bij
uit. Zij waren er over verbaasd dat je
elkaar ‘Omdat je ze allebei gebruikt
twee weken zo zinvol kunt vullen
om te eten’. Maar de groep vond het
met het thema ‘schoenen’. Er werd
antwoord van Mees net zo goed:
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 13
Leer voor je leven
Vve-scan IJsselgroep voor een professionele organisatie Uitgangspunten vve-scan IJsselgroep Doordat vve-scan IJsselgr oep aansluit bij het toetsing skader van de inspecti e is er sprake van dezelfde taal. Er is namelijk sprake van uniformiteit in beoorde ling en aanpak. Dit voorkom t dat er twee systeme n, met verschillende indicato ren in het land aanwezi g zijn. Een groot voordeel is dat zowel medewerkers van IJsselgroep betrokke n waren bij het uitvoere n van de inspectiebezoeken als bij het samenstellen van de inhoud van deze scan. Zij hebben in de eerste beoorde lingsfase in verschillende regio’s inspecties uitgevoerd in opdracht van Inspectie van het Onderwijs. De stellinge n van deze scan gaan verder dan alleen de uitvoering of het handelen van de professi onals. Alle aspecten van de instelling komen in de stellingen en de analyse aan bod.
Leer voor je leven met IJsselgroep IJsselgroep staat voor hoogwaardig educatie f advies, begeleiding, opleidin g en nascholing in voorsch oolse educatie, primair en voortgezet onderwijs. Onze medewerkers stellen uw wens centraal en dragen ideeën aan om u zo goed mogelijk van dienst te zijn. Wij streven ernaar blijvende ontwikk eling te realiseren bij uw school, docenten, leerlingen en hun ouders door de gezamenlijke inzet van denkkracht en daadkracht. Ons motto luidt dan ook: leer voor je leven.
Leer voor je leven
Educatieve Dienstverlening
Vve-scan IJsselgroep
Opbrengstgericht werken Vve-scan IJsselgroep sluit aan bij de inzichten van opbrengstgericht werken. Iedere aanpak van opbreng stgericht werken, start met het maken van een analyse: deze vve-scan IJsselgr oep. Vervolgens wordt in de volgende stap de informa tie geanalyseerd. Op basis van deze analyse formule ert uw instelling of uw medewerkers de haalbare (hoge) doelen. Deze doelen vormen de basis voor een plan van aanpak. Als dit plan geduren de een periode, bijvoorbeeld 1 jaar is uitgevoerd, dan kan een instelling de vve-scan IJsselgroep weer inzetten om te kijken of de doelen uit het plan van aanpak gehaald zijn. Vervolgens kunt u deze doelen bijstellen een plan maken en de volgende cyclus ingaan. Kortom: de vve-scan IJsselgroep is logisch in te bedden in iedere professionele organisatie.
IJsselgroep Almere Louis Armstrongweg 120
Instellingen van voor- en vroegschoolse educatie zijn in de loop der jaren steeds 1311 RL Almere
Telefoon 088 093 10 00
Fax 088 093 19 94
IJsselgroep Lelystad Meentweg 14 8224 BP Lelystad Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 93
professioneler gaan handelen. Steeds meer wordt duidelijk hoe belangrijk brede ontwikkeling van zeer jonge kinderen voor onze maatschappij is.
IJsselgroep Apeldoorn
2e Wormenseweg 80 7331 VG Apeldoorn
Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 91 IJsselgroep Doetinchem Bachlaan 11 7002 MZ Doetinchem Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 90
Als werkgever bent u er sterk op
IJsselgroep Steenwijk
Tukseweg 128a
8331 LH Steenwijk Telefoon 088 093 10 00 IJsselgroep Zwolle Dr. Klinkertweg 8b 8025 BS Zwolle Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 92
IJsselgroep heeft als hulp bij het in IJsselgroep Gramsbergen
De Esch 1a
7783 CG Gramsbergen Telefoon 088 093 10 00
info@ijsselgroep.nl www.ijsselgroep.nl
kaart brengen van de zwakke en
medewerkers in te zetten. Maar zoals
sterke punten van uw instelling de
geldt voor elke onderneming, is het
vve-scan IJsselgroep ontwikkeld.
van belang om een onafhankelijk
De vve-scan IJsselgroep brengt de
Kortom: de vve-scan IJsselgroep is
beeld te krijgen van uw onderneming:
meest relevante onderwerpen in
logisch in te bedden in iedere
een ‘second opinion’. De uitkomsten
beeld. Als uitgangspunt zijn de
professionele organisatie.
uit deze ‘second opion’ houden u
criteria van de Inspectie van het
scherp zodat u als organisatie zich
Onderwijs genomen, zodat het beeld
Voor meer informatie kunt u
richt op de zaken die er toe doen en
ruimer is dan alleen het in beeld
contact opnemen met Alice Jansen,
op deze wijze de goede dingen doet.
brengen van het pedagogisch
telefoon 06 14 00 44 25 of per e-mail
handelen van de medewerkers.
alice.jansen@ijsselgroep.nl.
ed.1.078
gericht om zo optimaal mogelijk uw
Educatieve Dienstverlening
Boekbespreking Hoe stimuleer ik de ontwikkeling
Met Kijk, Kies, Doe hebt u een boek
ontwikkelingsstimulerende
van het jonge kind?
in handen waarmee u dit in de
activiteiten? Hoe bied ik die aan?
Een boek vol met vragen én
praktijk kunt brengen. Wanneer u
Wat is mijn rol daarbij? Welke
antwoorden! U, als pedagogisch
er een tijdje mee werkt, ontdekt u
materialen zijn geschikt? Allemaal
medewerker, hebt de opdracht om
steeds meer nieuwe mogelijkheden
vragen waar in Kijk, Kies, Doe
kinderen zo goed mogelijk in hun
om de ontwikkeling van het jonge
rekening mee is gehouden.
ontwikkeling te begeleiden.
kind op een goede manier te
De activiteiten kunt u zonder veel
Daarvoor is op de eerste plaats
ondersteunen.
extra inspanning en voorbereiding
nodig dat u de kinderen goed
organiseren. Op een speelse wijze
observeert en zo een inschatting
Het is vooral een praktisch boek.
maakt van hun ontwikkelingsfase.
Het gaat niet alleen over wat u in
Op de tweede plaats is nodig dat u
het omgaan met kinderen in de
Kijk, kies, Doe. Activiteiten om de
weet op welke manier u hierbij het
eerste levensjaren kunt doen.
ontwikkeling van kinderen tot
beste kunt aansluiten zodat ze een
U vindt er ook aanwijzingen hoe u
4 jaar te stimuleren. Te koop in de
volgende stap in hun ontwikkeling
de ontwikkeling van jonge
webwinkel van IJsselgroep via
kunnen maken.
kinderen gericht en met resultaat
www.ijsselgroep.nl/webwinkel.
kunt stimuleren. Wat zijn nu goede
en met plezier!
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 14
Educatieve Dienstverlening
SONedutraining
Spelen met rekenen en wiskunde Voor kinderen heeft het spel met zand en water een grote aantrekkingskracht.
Ik zag twee beren experimenteren
Ze kunnen eindeloos met hun handen door het water gaan, kuilen graven of
Proefjes en experimenten voor
Dat doe je met zand en water!
gewoon lekker wroeten en voelen. Zand en water bieden dan ook veel uitdagingen en mogelijkheden om te experimenteren en te ontdekken; hoe maak ik modder vloeibaar, hoe blijft een buis rechtop staan, hoe maak ik de tunnel stevig? Daarnaast is het materiaal heel rustgevend, vooral water heeft een kalmerende uitwerking op kinderen. Ook als je kijkt naar de rekenontwik
hoe de oppervlakte van het kasteel
keling valt er met zand en water veel
er uit komt te zien. Daarna maken ze
te meten, te wegen, te construeren
er nog een gracht omheen van grote
en te opereren met vormen en
stukken plastic of dakgootstukken.
figuren. Op speelse wijze komen de
Al deze materialen zorgen ervoor
kinderen zo tijdens het spel met zand
dat kinderen op een speelse manier
en water met de tussendoelen van
gaan passen en meten. Als het
rekenen en wiskunde in aanraking.
meten en wegen een doel is van het thema ‘Feest’ of ‘de Bakker’, dan kun
Passen en meten
je prima taarten gaan bakken.
Kastelen maken van zand is voor kinderen een eindeloze bezigheid.
Ook zin in zand en water? IJsselgroep
Geef kinderen eens uitdagende
verzorgt inspirerende bijeenkomsten
materialen om een kasteel te
waarbij u zelf met zand en water aan
bouwen in het zand. Ze gaan dan
het werk gaat en na afloop een map
aan de slag met torens van lange/
vol ideeën meekrijgt.
korte en dikke/ dunne pvc-buizen en
Voor meer informatie kunt u
kantelen van watervast multiplex
terecht bij uw accountmanager of
van verschillende hoogtes en
via Jopie de Boer e-mail:
lengtes. Kinderen bepalen zo zelf
jopie.deboer@ijsselgroep.nl.
jonge kinderen Met kleuters kun je allerlei leuke proefjes doen: experi menten met water, met lucht of met kleuren. Laat kinderen bijvoorbeeld zelf verklaren waarom kaarsjes uitgaan als ze geen lucht krijgen of waarom bladeren verkleuren in de herfst. Het gaat hier niet om een magische verklaring, maar om een uitleg die recht doet aan de ’echte’ natuurwetten. Deze cursus is voor leerkrachten groep 1 t/m 4. Er worden u een aantal proefjes getoond uit de cursusmap en wordt met u nagegaan hoe u kinderen aan het denken zet. De proefjes activeren tot een actieve ontdekking van de wereld van het kind en uw vragen zijn een aanzet tot denken en het verwoorden ervan. Naast een inspirerende middag, neemt u een map vol ideeën mee naar huis.
Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 15
Educatieve Dienstverlening
Educatieve Dienstverlening
Goed communiceren, zorgt voor goed contact met ouders van de kinderen
Boekbespreking Communiceren met ouders, een praktisch doeboek Wie dagelijks met kinderen werkt, heeft ook te maken met
Drie vragen aan kinderdagverblijf Pepeloentje IJsselgroep heeft de training ‘Goed communiceren met ouders’, verzorgd voor alle pedagogisch medewerkers van kinderdagverblijf Pepeloentje te Groessen.
degenen die achter het kind staan: de ouders of verzorgers. En die hebben grote invloed op de manier waarop er door de buitenwereld over uw kinderopvangorganisatie
gebracht onder andere direct in de praktijk toepasbare tips. In de training hebben we ook gespreks technieken - bijvoorbeeld het slechtnieuwsgesprek en ik-bood schappen - geoefend met elkaar, erg nuttig. De opzet van de training was ook goed. Thea van Alen, onderwijs adviseur bij IJsselgroep, zorgde voor Waarom hebben jullie allemaal de
een veilige omgeving om de
training: ‘Communicatie met ouders’
gesprekken te oefenen. Kortom
gevolgd?
de training heeft ons allemaal
De pedagogisch medewerkers
bagage gegeven zodat we meer
voelden zich soms niet vaardig
zelfvertrouwen hebben in het
genoeg en niet zelfverzekerd
contact of omgang met ouders.’
overkomen naar ouders toe. Daar
wordt gepraat of gedacht. Aggy Langedijk heeft alle aspecten van de zo belangrijke communicatie met ouders op een rijtje gezet in een makkelijk leesbaar en praktisch doe-boek voor ieder die op enigerlei wijze sturing geeft aan de verdere ontwikkeling van een gezond kinderopvangbedrijf en haar medewerkers. Het boek ‘Communiceren met ouders’ van Aggy Langendijk is te leen in het Kenniscentrum Onderwijs (KCO) van IJsselgroep.
komt bij dat ouders tegenwoordig
En wat heeft het de ouders ge-
behoorlijk goed ‘gebekt’ zijn en veel
bracht?
doorvragen. Dit alles natuurlijk
‘We hebben vooraf aan de ouders
Tip
vanuit hun betrokkenheid of zorg.
verteld dat we de training gingen
De adressen en openings-
Moeilijke of moeizame communicatie
volgen. Alleen al op het feit dat we
tijden vindt u op
kan zorgen voor een slecht contact
die training gingen volgen, kregen
www.ijsselgroep.nl/kco
tussen de ouders en de pedagogisch
we al leuke feedback. We krijgen nu
medewerkers. ‘En dat is nou net niet
terug van de ouders dat er meer
wat we met zijn allen willen’, zegt
duidelijkheid is tijdens de gesprekken.
Els van Kerkhoff, manager van
Een ouder gaf aan: ‘Jullie stellen je
Pepeloentje. ‘We willen graag een
nu zo deskundig op, we hebben echt
open en duidelijk contact met de
meer vertrouwen gekregen in het
ouders.’
kinderdagverblijf met al haar pedagogisch medewerkers.’
Wat heeft de training jullie gebracht?
‘Dat is natuurlijk alleen maar
‘De training heeft ons heel veel
oogsten’, besluit Van Kerkhoff trots.
Leer voor je leven
IJsselgroep Almere
IJsselgroep Apeldoorn
IJsselgroep Doetinchem
info@ijsselgroep.nl
Louis Armstrongweg 120
2e Wormenseweg 80
Bachlaan 11
www.ijsselgroep.nl
1311 RL Almere
7331 VG Apeldoorn
7002 MZ Doetinchem
Telefoon 088 093 10 00
Telefoon 088 093 10 00
Telefoon 088 093 10 00
Fax 088 093 19 94
Fax 088 093 19 91
Fax 088 093 19 90
IJsselgroep Gramsbergen
IJsselgroep Lelystad
IJsselgroep Steenwijk
De Esch 1a
Meentweg 14
Tukseweg 128a
7783 CG Gramsbergen
8224 BP Lelystad
8331 LH Steenwijk
Telefoon 088 093 10 00
Telefoon 088 093 10 00
Telefoon 088 093 10 00
Fax 088 093 19 93 IJsselgroep Zwolle Dr. Klinkertweg 8b 8025 BS Zwolle Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 92
Iselinge Hogeschool
SONedutraining
Bachlaan 11
Bachlaan 11
7002 MZ Doetinchem
7002 MZ Doetinchem
Telefoon 088 093 10 00
Telefoon 088 093 17 00
Fax 088 093 19 90
Fax 088 093 19 90
info@iselinge.nl
info@sonedutraining.nl
www.iselingehogeschool.nl
www.sonedutraining.nl
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.