Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2

Wijzer Het jonge kind

Pagina 4

Jong en belangrijk

Pagina 10

ec

0

Leren van kleuters

He

Pagina 12

t j ial to on e t e ge u i n m kin tg et d a 6 van ve ja ar

Vve-beleid gemeente Zwolle

Sp

Leer voor je leven

Wijzer is een uitgave van IJsselgroep en verschijnt 4 keer per jaar | 2011 | jaargang 7 | nummer 2

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 2

Inhoud

2 Jong geleerd oud gedaan 3 Geef het jonge kind een goede (onderwijs)start 4 Jong en belangrijk 6 Ik speel, leer en werk en heb het reuze naar mijn zin 8 Column Lezen met ukkies 8 Activiteiten IJsselgroep

IJsselgroep

Jong geleerd oud gedaan

9 Agenda IJsselgroep 9 Agenda SONedutraining 10 Gemeente Zwolle ziet dat haar vve-beleid vruchten afwerpt 11 Minister van Bijsterveldt op werkbezoek 12 Leren van kleuters 13 Vve-scan IJsselgroep

Deze oude volkswijsheid is meer

zorgt voor een kwaliteitsimpuls van

dan waar. Leerden kinderen heel

de peuterspeelzalen. Dit heeft als

vroeger al doende en spelenderwijs

resultaat dat de peuterspeelzalen in

van volwassenen in hun directe

een betere positie komen en een

omgeving, tegenwoordig vindt een

laagdrempelige voorziening wordt.

groot deel van dit leren plaats op kinderdagverblijven, peuterspeel­

Door de wet OKE vallen alle

zalen en scholen.

peuterspeelzalen onder het toezicht van de Inspectie van het Onderwijs.

13 Kort, boekbespreking

De overheid vindt het belangrijk

De Inspectie van het Onderwijs heeft

14 Spelen met rekenen en wiskunde

dat onze kinderen in een zo vroeg

de opdracht om voor 2013 de

mogelijk stadium alle kansen krijgen

bestandsopname van de kwaliteit in

zich zo goed en veelzijdig mogelijk

beeld te brengen van alle peuter­

te ontwikkelen. Om deze kansen

speelzalen en kinderdagverblijven

ook mogelijk te maken is augustus

(voor- en vroegschoolse educatie)

2010 de wet Ontwikkelingskansen

instellingen in bijna elke gemeente.

15 Kort, boekbespreking 15 Goed communiceren met ouders

Colofon

door Kwaliteit en Educatie (OKE) ingetreden. Deze wet staat voor het

Recent heeft de Inspectie van

stimuleren van de taalontwikkeling

het Onderwijs de kwaliteit van

van jonge kinderen en de kwaliteits­

voor- en vroegschoolse educatie

eisen van de peuterspeelzalen te

(vve)-instellingen in Zwolle positief

verbeteren. De harmonisatie (op

beoordeeld. De gemeente Zwolle

Met de Wijzer willen we onze klanten

één lijn brengen), van de wet- en

wordt door de Inspectie van het

informeren én inspireren. Wijzer

regelgeving van peuterspeelzalen

Onderwijs als voorbeeld genoemd

verschijnt 4 keer per jaar.

met die van kinderdagverblijven

voor wat betreft de geïntegreerde

Wijzer is het magazine voor klanten en relaties van IJsselgroep. Wijzer bevat nieuws over onze dienstverlening en de samenwerking met onze klanten.

Redactie: Katinka van Roij, Patricia Hofs, Lisette Sellink en Ellen te Winkel.

Redactieadres IJsselgroep, Bachlaan 11 7002 MZ Doetinchem redactie@ijsselgroep.nl Aan dit nummer werkten mee: Marja van Almelo, Piet Bakker, Jopie de Boer, Annelies Derksen, Alice Jansen, Wineke Blom en Jan Wierda.

Opmaak: totdrukwerk Apeldoorn

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 3

SONedutraining

aanpak en het monitoren van resultaten van de kinderen. De echte leerwinst wordt in gemeente Zwolle, in tegenstelling tot veel andere gemeenten, ook daadwerkelijk vastgesteld. Als IJsselgroep zijn wij trots dat we aan de basis hebben gestaan van het succes in Zwolle.

Wat IJsselgroep in Zwolle heeft gepresteerd, kan ze ook in andere gemeenten. Wat IJsselgroep voor de kwaliteit in peuterspeelzalen, kinderdagverblijven en basisscholen kan betekenen, kan ze ook voor instellingen zonder vve-status betekenen.

Een belangrijk aspect bij het leveren van kwaliteit in de ontwikkeling van het jonge kind is het realiseren van een doorgaande lijn tussen peuter­ speelzalen en kinderdagverblijven enerzijds en basisscholen anderzijds.

Over de wijze waarop IJsselgroep instellingen die werken met het jonge kind kan adviseren, onder­ steunen, scholen en trainen leest u in deze Wijzer.

Geef het jonge kind een goede (onderwijs)start!

Onderzoek heeft uitgewezen dat vroegtijdig ingrijpen in achterstandsitua­ ties bij kinderen effectiever is dan op latere (kind)leeftijd.

Door deze onderzoek­ gegevens is de aandacht van de overheid naar de kwaliteit van voorschoolse begeleiding en programma’s in zowel kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en in de onderbouw van de basisschool dan ook groot. Kwaliteitsimpulsen en subsidies maken duidelijk dat het belangrijk is om alle leidsters, pedagogisch medewerkers, leerkrachten en onderwijsondersteuners goed uit te rusten om met deze belangrijke doelgroep te werken. Daarvoor is scholing nodig; subsidies geven kansen daartoe.

SONedutraining biedt diverse trainingen en cursussen aan voor het jonge kind (0 tot en met 6 jaar). Het hele aanbod staat in de nieuwe nascholingsgids die eind maart 2011 uitkomt. Daarin vindt u binnen het thema Het Jonge Kind de volgende drie subthema’s: de voorschoolse periode (0-4 jaar), vve-programma’s (2-6 jaar) en het jonge kind in de basisschool (4-6 jaar).

Daarmee is de doelgroep van SONedutraining uitgebreid naar de voorschoolse periode en binnen het hele thema het jonge kind toegankelijk voor pedagogisch medewerkers, peuterleidsters en onderwijsondersteuners gesteld. SONedutraining valt onder IJsselgroep; in de nieuwe gids treft u dan ook trainingen en cursussen aan die u eerder volgde bij IJsselgroep Educatieve Dienstverlening.

Dit aanbod kunt u ook op de BKK-site vinden onder IJsselgroep.

Binnen het subthema het jonge kind in de basisschool is het cursusaanbod ook uitgebreid met een cursus over bouwen aan zelfvertrouwen. Daarnaast is er een combinatie van cursussen rondom het specifieke van een kleutergroep. Vanuit een basisdag (Hoera ik heb een kleutergroep!) kunt u zelf een aantal praktische middagen toevoegen rondom de thema’s ouderbetrokkenheid, spel/spelbegeleiding, sociaal-emotionele ontwikkeling van de kleuter en observeren/registreren.

Bent u ook benieuwd naar de nieuwe nascholingsgids? Bekijk en/of download dan de gids via www.sonedutraining.nl.

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 4

IJsselgroep

Jong en belangrijk!

Tijdens een begeleidingstraject kijk ik met de cursisten naar een filmpje. We zien een kind spelen in een ‘kapperszaak’. Hij verplaatst de haarspeldjes van het ene mandje naar het andere en weer terug. Er zijn ook twee meisjes in de ‘zaak’ bezig, de een zet krullen bij de ander. Dan komt juf binnen en vraagt aan het jongetje of hij haar haar wil knippen. ’Waarom doet ze dat nou’, verzucht Jacolien. ‘Hij was net zo lekker aan het spelen. Laat dat kind toch.’

‘Waarom gaat ze niet eerst met hem in gesprek over de prijs?’, vraagt Mies.

‘De juf mist hier echt een kans. Ze kan nu mooi spelenderwijs zijn getalbegrip Alice Jansen

toetsen.’ ‘Waarom betrekt ze de andere kinderen er niet bij, dit jongetje speelt zo alleen’, zegt Bert.

Vroeg beginnen loont

kinderen zich daardoor veel

weer moeten kunnen peuteren en

De aandacht voor het jonge kind is

gunstiger ontwikkelen. Of zoals een

kleuters weer moeten kunnen

alom tegenwoordig. Bij leidsters,

bestuurder van een schoolbestuur

kleuteren. Ze is wars van de

leerkrachten en pedagogisch

laatst zei: ‘Iedere euro die in de

medewerkers die met de kinderen

peuterspeelzaal wordt gestopt,

werken, bij directeuren van scholen,

haal ik er dubbel en dwars weer uit.’

peuterspeelzalen en kinderopvang.

Nederland trekt veel geld uit voor

En last but not least bij beleids­

extra aandacht aan jonge kinderen:

medewerkers en bij landelijke politici.

vve-subsidie voor voorschools en

Deze aandacht is er, omdat we er

vroegschools, de wet OKE, BKK-

van overtuigd zijn dat deze loont.

subsidie en de nieuwste regeling:

Niet alle kinderen ontwikkelen zich

‘peuters naar het basisonderwijs’.

probleemloos. Veel kinderen starten

‘Iedere euro die in de peuterspeelzaal wordt gestopt haal ik er dubbel en dwars weer uit.’ programma’s die op zeer jonge leeftijd kunstmatig de leerbasis

in een achterstandspositie.

Hoe geef je aandacht?

proberen te versnellen. Aan de

Uit onderzoek van James Heckman

Dat het jonge kind veel aandacht

andere kant mist de tendens van

(www.heckmanequation.org) blijkt

verdient, daarover zijn we het eens

het opbrengstgericht werken zijn

dat investeren in jonge kinderen met

met elkaar. Maar hoe doen we dat?

uitwerking niet in de onderbouw van

bijvoorbeeld vve-programma’s zich

De Groningse hoogleraar Sieneke

de basisschool. Ook het vve-beleid

later ruim terugbetaalt, omdat die

Goorhuis pleit al jaren dat peuters

met haar vve-programma’s, ingezet

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 5

om achterstanden te voorkomen of

Meespelen

Doorgaande ontwikkelingslijn

te verminderen, heeft grote invloed

Het kind is leidend. De professional

Aandacht voor het jonge kind is

op de werkwijze van de professionals

heeft de ontwikkelingsperspectieven

ook aandacht voor de doorgaande

in de voorschoolse en schoolse

in beeld. Dat helpt haar om de juiste

ontwikkelingslijn. De overgang van

periode.

interventies te plegen. Ze zorgt voor

een voorschoolse voorziening naar

een rijke, uitdagende speelomgeving

de basisschool vraagt om zorgvuldig­

Pedagogische vaardigheden

waar van alles valt te beleven en te

heid. Hierin kunnen de partners

Jonge kinderen hebben aandacht

ontdekken voor de kinderen. Haar

nadrukkelijk samenwerken: hoe

nodig, veel aandacht. Het is

basiscommunicatie is zo goed

volgen we de ontwikkeling van het

belangrijk om hen goed te onder­

ontwikkeld dat ze het kind echt ziet

kind, hoe dragen we de ontwikkelings-

steunen bij het ‘groter groeien’.

en echt hoort en hem op die manier

gegevens over, welke regels en

Wat daarvoor nodig is, is dat de

veiligheid biedt. Ze weet dat kinderen

rituelen gebruiken we, hoe gaan we

professional een aantal essentiële

leren door te spelen, dus ze speelt

om met ouders, hoe stemmen we

vaardigheden beheerst en toepast.

ons educatieve aanbod af.

Die pedagogische vaardigheden komen naar voren uit het onderzoek van het Nederlands Consortium voor Kinderopvang Onderzoek (NCKO).

De tijden dat de leerkrachten van de

‘De behoeften van het kind zijn leidend en niet het programma.’

basisschool geen informatie hadden van het kind over zijn eerste vier levensjaren zijn gelukkig (bijna)

In dit onderzoek is gekeken naar:

voorbij. De school gebruikt

sensitieve responsiviteit, respect

nadrukkelijk de gegevens van de

voor de autonomie van de kinderen,

mee, ze denkt mee en ze reageert

peuterspeelzaal, kinderopvang en de

structureren en grenzen stellen,

adequaat op de taaluitingen van de

ouders.

praten en uitleggen, begeleiden van

kinderen.

interacties en ontwikkelings-

De behoeften van het kind zijn

En hoe zit het met Jacolien, Mies

stimulering.

leidend en niet het programma.

of Bert? Wie van hen heeft gelijk?

Uit het onderzoek van het NCKO

Het programma is nodig voor de

Alle drie natuurlijk. Afhankelijk van de

blijkt dat de meeste kinderdag

samenhang in het educatieve

situatie van het spelende jongetje,

verblijven vooral de laatste drie

aanbod en het biedt ondersteuning

zijn groei, zijn ontwikkelings-

vaardigheden onvoldoende beheersen

bij de planning. Belangrijk is dat

perspectieven, zijn motivatie en zijn

en inzetten. In het onderwijs slaat

professionals het aanbod

sociale context. En daarvoor hebben

- door de focus op opbrengstgericht

beredeneren en afstemmen op

we kennis en vaardigheden

werken - de wijzer wel eens door

het niveau van de kinderen.

nodig die ons helpen de

naar teveel gestuurde ontwikkelings­ stimulering.

juiste dingen te doen.

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 6

Educatieve Dienstverlening

‘Ik speel, leer en werk en he

Kaleidoscoop is een methodiek die valt onder het voor- en vroegschoolse educatie (vve)-programma. Waarom kiest een kinderdagverblijf voor deze methodiek? Wat is de meerwaarde voor de medewerker en het kind? Om achter de ervaringen en de meerwaarde van een vve-programma te komen, interviewen we Mieke Ruis (unit manager) en Bernardie Gerbers (pedagogisch medewerker) van de Kinderkajuit onderdeel van kinderdagopvang OOK in Apeldoorn.

De Kinderkajuit zet de Kaleidoscoop methode in om haar visie uit te dragen.

Spelenderwijs stimuleren

actief te leren. Een pedagogisch

leren en speel-werken. Speel-leren is

Ruis legt uit dat je als kinderdag­

medewerker heeft hier de rol in

vooral gericht op taalontwikkeling.

verblijf een visie kunt hebben dat

van begeleiden, observeren en

Je kunt dit doen door bijvoorbeeld

een kind niets weet, een blanco vel

signaleren. Kijk naar het kind en

de kinderen gekookte en rauwe

papier is waar je nog van alles aan

biedt spelenderwijs iets aan zodat

groenten aan te bieden en ze laten

toe moet voegen. ‘Maar’, vertelt ze

er van alles ontdekt wordt en

bevlogen, ‘bij de Kinderkajuit gaan

dus ontwikkelt bij het kind.’

we ervan uit dat een kind alles in zich heeft, als je het maar aanboort.

Taalontwikkeling

Maak je de omgeving prikkelend,

‘Voor het stimuleren heb je

dan zie je van alles ontstaan bij een

aantal mogelijkheden’, vult

kind. Laat het kind ervaren en zo

Gerbers aan. ‘Je hebt speel-

‘Investeren in jonge kinderen met vve-programma’s, loont zich absoluut voor in de toekomst’

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 7

eb het reuze naar mijn zin!’ ervaren. Hoe smaakt een rauwe

prima is. Het belangrijkste wat

het certificaat van Kaleidoscoop

wortel en hoe een gekookte…?

de kinderen met Kaleidoscoop

behouden. Zien jullie als manager

Door ze er mee te laten spelen, te

meekrijgen is zelfredzaamheid en

en als pedagogisch medewerker,

laten vertellen en te vragen, komt

zelfvertrouwen. Want de kinderen

met de ervaring die je nu hebt met

taalontwikkeling vanzelf aan bod.

ervaren dat ze heel veel zelf kunnen!’

Kaleidoscoop, een ander effect bij

En het mooie is dat ze nog wat over

de kinderen dan vroeger? ‘Absoluut,

groenten leren ook! Dat en actief

Wat houdt Kaleidoscoop voor

leren is ook één van de principes

jullie in?

van Kaleidoscoop, kinderen laten

‘Een enorme omslag’, legt

omgaan met open materialen.’

Gerbers uit. ‘Vroeger was het

‘En zie macaroni is een prachtige lange trein!’

schools, heel erg gericht op Cyclus Vooruitkijken-speel-werken-

vandaag gaan we dit doen. En

terugkijken

dan ook allemaal hetzelfde. Allemaal

wij ervaren duidelijk dat de kinderen

Spelen en werken met jonge

tijdens de lente lammetjes plakken!

meer plezier hebben, beter,

kinderen? Waarom combineer je

Je loopt met deze schoolse methode

geconcentreerder spelen en ze

dat en spelen kinderen dan nog wel

tegen jezelf aan. Het is saai voor

huilen minder. Natuurlijk huilen ze

echt? ‘Ja hoor’, zegt Gerbers, ‘je

jezelf maar ook voor het kind.

dat hoort er bij, maar het is echt

biedt de kinderen allerlei mogelijk­

Het tij voor verandering zat ook

minder.’

heden aan waar ze mee kunnen

mee. Door Nederland waaide al een

spelen: de bouwhoek, atelierhoek,

wind van veranderen. Dit had te

Zo mooi

zandtafel, noem maar op. De

maken met de ontwikkelingen op

‘Het is elke dag weer mooi om te

kinderen kiezen en vervolgens gaan

vve-gebied en alle programma’s die

zien’, verteld Gerbers. ‘Geef ze

ze lekker spelen in de gekozen hoek.

daar uit voortvloeiden om bijvoor­

macaroni en daar spelen en doen

Ze pakken zelf de spulletjes en gaan

beeld de achterstand op taalgebied

ze van alles mee. Macaroni blijkt

aan de gang. Ze kunnen alle spullen

weg te werken. Van de pedagogisch

opeens een treintje te worden en zo

zelf pakken omdat alles is gelabeld

medewerkers vraagt het ook wat, je

ontdekken ze dat je er zoveel meer

met foto’s. Dus als ze naar de

wordt continue uitgedaagd en bent

mee kunt dan alleen koken en

atelierhoek gaan dan vinden ze ook

ook steeds aan het leren en aan het

opeten. Een beetje plastisch

zelf de lijm en kwasten omdat op de

ontwikkelen.

uitgedrukt maar geeft wel alles weer:

doos of het laatje de bijbehorende

‘het gaat niet om het eindproduct

foto staat. Bij speel-werken stimuleer

Wat is de bijdrage van IJsselgroep

maar om het proces. Er komt wat uit

je kinderen om keuzes te maken.

aan de Kinderkajuit?

en wàt, dat maakt niet uit!’

Wat wil ik nu echt! Verder leren ze

‘Ingrid Cobbenhagen is trainster

‘En heel belangrijk’, vult Ruis aan,

ook verantwoordelijk zijn en

bij IJsselgroep en zij traint de

‘Kaleidoscoop is creatief en open

voorzichtig om te gaan met spullen.

medewerkers van de Kinderkajuit

maar er zijn zeker kaders en

Na het speel-werken vragen wij aan

in de Kaleidoscoop methode.

duidelijke grenzen. Wij leiden op tot

de kinderen wat ze gedaan hebben.

Daarnaast consulteert ze de

sociale en assertieve kinderen, maar

Misschien wilde het kind gaan lijmen

Kinderkajuit nog vier maal per jaar.

sociaal staat zeer dik bovenaan.’

maar was de lijm op en werd het

Dit is zeer waardevol om iedereen

uiteindelijk verven. Zo leren kinderen

scherp te houden en om ervaringen

weer dat er dingen onderweg

uit te wisselen. Verder is dit ook

kunnen veranderen en dat dat ook

verplicht, wil een kinderdagverblijf

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 8

Column

Educatieve Dienstverlening

Lezen met ukkies

Activiteiten

Al vanaf dat een van mijn kleinkinderen drie maanden was tot nu ze bijna drie

Seminar Babybrein, theorie en

jaar is, heb ik regelmatig gefilmd hoe het voorlezen met haar gaat. Als je al die beelden na elkaar ziet is het prachtig om te volgen hoe ze van sabbelen aan een babyboekje zich ontwikkelt tot een praatgrage peuter die geniet van prentenboeken. Nu staat ze tegen mijn knie te wiebelen terwijl ze in het boek kijkt dat op mijn schoot ligt. Ze luistert naar wat ik lees en voordat ik de

praktijk Hoe leren jonge kinderen taal begrijpen en spreken? Hoe commu­ niceren kinderen voordat ze kunnen spreken? Hoe gaan jonge kinderen gezamenlijke interactie aan? Hoe begrijpen kinderen wat andere mensen doen, voelen of denken?

bladzijde omsla wacht ik even omdat ik zie dat ze haar voorhoofd fronst.

Inderdaad, ze vraagt zich iets af en zegt: ‘Waar zijn de knuffels nou?

Zitten die daar in de wasmand? Ja, ik denk het’. Die vraag hield haar bezig.

Ze vindt zelf het antwoord.

Al dertig jaar verdiep ik me in het lezen met baby’s, dreumesen en peuters.

Het begon met Boekenpret, nu is er BoekStart. In trainingen en gastlessen laat ik zien hoe de leesontwikkeling verloopt en hoe je dat eigenlijk doet, lezen met die ukkies. Mijn gouden sleuteltips zijn: ‘het kind is de baas over het boek en niet jij’; ‘volg het kind en stem je af’, ‘lees wat er staat’. Het effect is een spiraal: plezier in lezen > betere lezer > meer plezier in lezen > nog betere lezer. Deze conclusie verzin ik niet maar komt ook uit recent internationaal onderzoek.

Om te lezen heb je boeken nodig waar het lezen goed mee lukt. Voor veel opvoeders van ukkies een lastige vraag: welk boek voor welk kind? Bibliotheken geven advies. Ook op www.leesplein.nl vindt u goede informatie. Op de website www.ellyvanderlinden.nl vindt u binnenkort ‘Ukkieboek’ met boekbesprekingen op thema, printlijstjes en een vraagbaak.

Elly van der Linden, Bureau Leesbevordering & Taalstimulering 0-7 jaar, is adviseur, (piramide)trainer, ontwikkelaar en schrijfster.

Hebt u deze (of andere) vragen over het brein van jonge kinderen weleens gesteld? En zou u daar antwoord op willen krijgen? Meldt u aan voor het seminar Babybrein, theorie en praktijk op 4 april 2011.

Sabine Hunnius, directeur van het Baby Research Center aan de Radboud Universiteit Nijmegen, verzorgt een lezing over de neurologische ontwikkeling bij jonge kinderen van 0 tot 6 jaar. Vervolgens maakt u in groepen zelf de vertaalslag naar de praktijk; wat betekent de theorie van Sabine Hunnius voor het werken met jonge kinderen op peuterspeelzalen en kinderdagverblijven.

Informatiebijeenkomst vve, OKE-wet en OAB Volgens de OKE-wet moet de Inspectie van het Onderwijs een bestandsopname maken van alle erkende vve-locaties in Nederland.

Tussen 2007 en 2011 heeft de inspectie de vve-kwaliteit in de vier grote steden en bij een groot deel van de G27 opnieuw beoordeeld.

In 2011 wordt gestart met de kleinere Nederlandse gemeenten.

Hoe bereidt u zich voor op deze bestandsopname?

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 9

Agenda

IJsselgroep Corrie Doeleman, onderwijs­ inspecteur, vertelt over haar ervaringen met de bestands­opname en wat er verwacht wordt van u als gemeente. Ook besteden we in deze bijeenkomst aandacht aan de doorgaande leerlijn tussen voor- en vroegschoolse educatie.

Deze informatiebijeenkomst is bedoeld voor beleidsmedewerkers jeugd van gemeenten en vindt plaats op 11 april 2011 in Doetinchem en 12 april 2011 in Zwolle.

Studiereis Zweden De studiereis naar Stockholm in september 2011 is bedoeld om u te inspireren, om kennis en expertise uit te wisselen en om concrete ideeën op te doen voor de inrichting van uw eigen organisatie. U bezoekt zogenaamde ‘voorscholen’ (1-6 jaar) en een school (1-16 jaar) waar passend onderwijs wordt toegepast volgens de uitgangspunten van

IJsselgroep

SONedutraining

4 april 2011, Apeldoorn

26 maart, Utrecht

Seminar Babybrein, theorie en

Aandacht voor concentratie

praktijk 30 maart, Utrecht 11 april 2011, Apeldoorn

Herfstkinderen en de overgang

Hercertificering Kanjertraining

naar groep 3

11 april 2011, Doetinchem

6 april, Utrecht

Informatiebijeenkomst vve,

Ik zag twee beren

OKE-wet en OAB

experimenteren

12 april 2011, Zwolle

6 april, Utrecht

Informatiebijeenkomst vve,

Rekenen met dyscalculie

OKE-wet en OAB 9 april, Utrecht 13 april 2011, Zwolle

Zelfstandig leren: steeds meer

Informatiebijeenkomst

eigen regie voor kinderen

protocol ERWD 13 april, Utrecht 20 april 2011, Apeldoorn

Herfstkinderen en de overgang

Informatiebijeenkomst

naar groep 3

protocol ERWD 19 april, Apeldoorn 12 september 2011

Herfstkinderen en de overgang

Cursus Kanjertraining

naar groep 3

25 september 2011

20 april, Utrecht

Studiereis Zweden

Beginnende gecijferdheid

Reggio Emilia. Ook is er tijd om Stockholm te verkennen.

Kijk voor meer informatie op www.ijsselgroep.nl/agenda.

24 mei, Utrecht Coachen van leraren, verdiepingsdag

Doel van de reis U zoomt in op de door u gekozen kijk/gesprekspunten. Hierbij kunt u

werken vanuit het concept Reggio

denken aan: leeromgeving en

Emilia. U kent de link tussen dit

inrichting, pedagogisch klimaat,

concept en de uitwerking ervan in

passende zorgarrangementen,

de praktijk. Er zijn contacten gelegd

aanbod en organisatie, communicatie,

waaraan verdere acties verbonden

ondernemingszin bevorderen en

kunnen worden, bijvoorbeeld net-

talentontwikkeling.

werken en uitwisselingsinitiatieven.

Opbrengsten van de reis

Kijk voor meer informatie op

Na de reis bent u op de hoogte van

www.ijsselgroep.nl/agenda.

de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan het ervaringsgericht

Kijk voor meer informatie op www.sonedutraining.nl.

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 10

IJsselgroep

Gemeente Zwolle ziet dat haar vve-beleid vruchten afwerpt ‘Aandacht voor het jonge kind heeft een lange geschiedenis in de gemeente Zwolle’, vertelt Yolande Slagman beleidsadviseur bij de Gemeente Zwolle. ‘De historie van de voorlopers van vve-beleid start in 1986 en in 1996 start het eerste vve-programma.’

Doorgaande lijn en harmoniseren

vergroten wat uiteindelijk helemaal

‘Eind februari 2011 heeft de gemeente

ten goede komt van het kind, en

Zwolle haar nieuwe vve-beleid voor

daar doe je het voor!’

Yvonne Slagman

de komende vijf jaar vastgesteld.

Het beleid omschrijft welke peuters

Expertise IJsselgroep ‘Monitoren van het vve-beleid doen we om te kijken of het beleid ook

‘Kinderen zonder achterstand aan hun school­ loopbaan laten beginnen, daar zet Zwolle zwaar op in.’

echt resultaat op levert’, legt

van de verschillende onderdelen één

Slagman uit. ‘IJsselgroep werkt voor

uitvoeringsplan en is ook betrokken

ons de resultaten uit en presenteert

bij het opleiden van de leidsters en

deze in heldere grafieken. De

leerkrachten op het gebied van

resultaten geven duidelijk aan dat

Piramide.’

de aanpak die we hier hebben op vve-gebied heel goed werkt bij

En wat nu nog?

en kleuters in aanmerking komen

kinderen die een achterstand

‘Door de ervaring die we in de loop

voor vve-programma’s. Als gemeente

hebben, maar ook voor de andere

der jaren hebben opgebouwd, zien

kijken we hierin ook duidelijk naar

kinderen. Voor iedereen die zich inzet

we steeds duidelijker waar nog

de doorgaande lijn, dit vinden we

op vve-gebied, werken deze

behoefte aan is. Het beleid staat

heel belangrijk. We zien echt de

resultaten zeer positief uit. Het is een

steeds beter en de grote achter­

meerwaarde van het werken met

erkenning voor alle mensen die zich

standen hebben we precies in beeld.

een zelfde programma en van het

hierop inzetten. Naast het monitoren

De vraag die we ons nu nog stellen

doorgeven van informatie over een

van de resultaten, adviseert

is: hoeveel kinderen missen we nog?

kind aan een basisschool. Als

IJsselgroep ook op beleid, maakt

Wat is ons non-bereik? En hoe kan

gemeente hebben we het uitgangs­

gemeente Zwolle er voor zorgen dat

punt dat we kinderen zo goed

de komende jaren ook deze kinderen

mogelijk aan hun schoolloopbaan willen laten beginnen. Niet met een achterstand beginnen.

Wat hierin ook belangrijk is, is het harmoniseren van de peuterspeel­ zalen en de kinderdagverblijven.

Door de kracht van beide werksoorten te combineren kun je de kwaliteit

‘Goed monitoren levert heldere onderbouwde resultaten op én het is een erkenning van het werk van alle mensen die bij het uitvoeren van dit beleid zijn betrokken.’

profiteren van vve-programma’s.’

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 11

SONedutraining

Hebt u herfstkinderen in de groep?

Elk jaar opnieuw staat het schoolteam

wijs vanuit gaat. Uit onderzoek blijkt

kijken al vanaf het kinderdag-

voor de keuze welke kinderen er van

dat langer kleuteren niet altijd beter

verblijf. Je hebt het dan over kijken

groep 2 naar groep 3 kunnen. Zeker

is. Eigenlijk is het per kind maatwerk

in de doorgaande lijn (wet OKE).

bij kinderen die in het najaar zijn

om te bekijken of een herfstkind met

De cursus Herfstkinderen spits zich

geboren - de zogenaamde herfts­

5 jaar naar groep 3 gaat of dat je het

op deze doorgaande leerlijn. Wat u

kinderen - steeds weer een uitdaging.

wat langer laat kleuteren.

op deze cursus leert is direct de

De wet op basisonderwijs geeft aan

volgende dag toepasbaar in de klas!

dat ieder kind in acht jaar tijd de

Heldere criteria en doorgaande lijn

basisschool doorloopt. Wat is nu

Sonedutraining verzorgt de cursus

wijsheid bij herfstkinderen? Ze

‘Herfstkinderen en de overgang naar

Tip

anderhalf jaar laten kleuteren of de

groep 3.’ De cursus helpt u en het

Kijk voor meer informatie over

kleuterperiode verlengen naar twee

schoolteam aan de hand van heldere

de cursus ‘Herfstkinderen’ of

en een half jaar? Kies je als leerkracht

criteria keuzes te maken. Want

andere trainingen in de

voor het laatste dan brengt een kind

kritisch naar het kind kijken begint

nieuwe nascholingsgids of

dus meer tijd door op school dan de

niet pas bij de overgang van groep 2

op www.sonedutraining.nl.

acht jaar waar de wet op basisonder­

naar groep 3. Eigenlijk begint dat

Educatieve Dienstverlening

Minister van Bijsterveldt op werkbezoek in Zwolle dan altijd verbeterpunten boven

Vve en opvoedingsondersteuning

tafel: daar gaan we de komende

Ook bezocht de minister een

jaren mee aan de slag. Maar er

vve-peuterspeelzaal van Doomijn,

was ook veel lof: bijvoorbeeld

waren er gesprekken met mensen

voor Brede School de Wieden,

van twee Piramide-scholen, met

waar tussen het kinderdagverblijf,

bezoekvrouwen en met mensen

‘Als u wilt zien hoe vve er uit kan

de peuterspeelzaal en de basis­

die het project Boekenpret

zien, moet u eens in Zwolle gaan

school (die onder drie verschil­

uitvoeren, gericht op gezinnen

kijken.’ Dat was het advies van de

lende besturen vallen) een mooie

met kinderen tot 2 jaar. Daar ligt

Inspectie van het Onderwijs aan

samenwerking gegroeid is via een

mede de kracht van vve in Zwolle:

de minister Bijsterveldt. Zij volgde

meerjarig project dat de gemeente

in de zwaarste wijken werken

het advies op en kwam afgelopen

Zwolle betaalt en Piet Bakker van

we niet alleen met Piramide als

31 januari op werkbezoek naar

IJsselgroep begeleidt. Op deze

vve-programma, maar vindt er

Zwolle. De Inspectie van het

Brede School werken zeer

ook opvoedingsondersteuning

Onderwijs heeft in Zwolle alle

gemotiveerde mensen samen, met

plaats gericht op de thuissituatie.

peuterspeel­zalen en basisscholen

onder andere het vve-programma

Die combinatie levert de beste

die met het vve-programma

Piramide. Er is hier een goede,

perspectieven op blijvende

Piramide werken, bezocht en

overtuigende doorgaande lijn

resultaten.

beoordeeld. Natuurlijk komen er

ontstaan.

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 12

Iselinge Hogeschool

Leren van kleuters ‘Ik wist niet dat lesgeven aan kleuters zo ingewikkeld was’, verzuchtte een aantal tweedejaars studenten na hun eerste stagedagen in de onderbouw. Het feit dat het onderwijs aan jonge kinderen complex is en dat er een heel doordacht plan achter zit, was de afgelopen tijd voor de studenten vaak een openbaring.

Activiteitencyclus ontwerpen Pabostudenten van Iselinge Hogeschool kregen de opdracht een activiteitencyclus te ontwerpen aan de hand van een thema voor twee weken, startend vanuit een prentenboek. Lessen op de hogeschool richtten zich op het vakdidactisch en pedagogisch handelen in de onderbouw.

Studenten kregen inzicht in leer- en ontwikkelingslijnen en leerden dat er verschillende visies op het werken met jonge kinderen bestaan. Zij bestudeerden hierover literatuur,

Meester blijf jij hier nu werken…?

gingen in gesprek met de mentor en namen een eigen standpunt in.

Veel studenten kozen uiteindelijk

gerijmd door de kleuters, geteld,

‘Mes en fles horen bij elkaar, want

voor de praktijkgerichte theorie

de begrippen links en rechts, soorten

die rijmen’. Student Leon had als

basisontwikkeling. Een aantal

schoenen, veters strikken en het

onderwerp: ‘Groente en fruit, snoep

maakten gebruik van ‘thinking skills’:

spelen in een schoenwinkel kwamen

is uit’. De stagegroep bracht met de

denkvaardigheden die deels bij

aan de orde. Studenten die met

kleuters een bezoek aan de super­

kinderen al aanwezig zijn, deels nog

thinking skills werkten, waren soms

markt, waar pabostudent Leon een

gestimuleerd kunnen worden door

verbaasd over het flexibele denken

bijbaan heeft. Een kijkje in het

interventies van de leerkracht.

en de uitlatingen van deze jonge

magazijn en de koelcel maakten veel

Het begrip beredeneerd aanbod

kinderen.

indruk. De kleuters mochten echt

kreeg nu inhoud.

iets kopen en afrekenen.

Mes en fles

Ze waren verbaasd toen

Aan de gang

Studente Agnes liet bijvoorbeeld de

Meester Leon achter de

Na al het voorwerk ontwierpen de

kleuters uit groep 1-2 combinaties

kassa kroop: ‘Meester,

studenten betekenisvolle en doel-

maken van voorwerpen die bij elkaar

blijf jij hier nu werken…?’.

gerichte activiteiten. De studenten

hoorden en vroeg ze om argumenten.

voerden prachtige, originele thema’s

Een kleuter legde mes en vork bij

uit. Zij waren er over verbaasd dat je

elkaar ‘Omdat je ze allebei gebruikt

twee weken zo zinvol kunt vullen

om te eten’. Maar de groep vond het

met het thema ‘schoenen’. Er werd

antwoord van Mees net zo goed:

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 13

Leer voor je leven

Vve-scan IJsselgroep voor een professionele organisatie Uitgangspunten vve-scan IJsselgroep Doordat vve-scan IJsselgr oep aansluit bij het toetsing skader van de inspecti e is er sprake van dezelfde taal.

Er is namelijk sprake van uniformiteit in beoorde ling en aanpak. Dit voorkom t dat er twee systeme n, met verschillende indicato ren in het land aanwezi g zijn.

Een groot voordeel is dat zowel medewerkers van IJsselgroep betrokke n waren bij het uitvoere n van de inspectiebezoeken als bij het samenstellen van de inhoud van deze scan. Zij hebben in de eerste beoorde lingsfase in verschillende regio’s inspecties uitgevoerd in opdracht van Inspectie van het Onderwijs. De stellinge n van deze scan gaan verder dan alleen de uitvoering of het handelen van de professi onals. Alle aspecten van de instelling komen in de stellingen en de analyse aan bod.

Leer voor je leven met IJsselgroep IJsselgroep staat voor hoogwaardig educatie f advies, begeleiding, opleidin g en nascholing in voorsch oolse educatie, primair en voortgezet onderwijs.

Onze medewerkers stellen uw wens centraal en dragen ideeën aan om u zo goed mogelijk van dienst te zijn. Wij streven ernaar blijvende ontwikk eling te realiseren bij uw school, docenten, leerlingen en hun ouders door de gezamenlijke inzet van denkkracht en daadkracht.

Ons motto luidt dan ook: leer voor je leven.

Leer voor je leven

Educatieve Dienstverlening

Vve-scan IJsselgroep

Opbrengstgericht werken Vve-scan IJsselgroep sluit aan bij de inzichten van opbrengstgericht werken.

Iedere aanpak van opbreng stgericht werken, start met het maken van een analyse: deze vve-scan IJsselgr oep. Vervolgens wordt in de volgende stap de informa tie geanalyseerd. Op basis van deze analyse formule ert uw instelling of uw medewerkers de haalbare (hoge) doelen.

Deze doelen vormen de basis voor een plan van aanpak.

Als dit plan geduren de een periode, bijvoorbeeld 1 jaar is uitgevoerd, dan kan een instelling de vve-scan IJsselgroep weer inzetten om te kijken of de doelen uit het plan van aanpak gehaald zijn.

Vervolgens kunt u deze doelen bijstellen een plan maken en de volgende cyclus ingaan. Kortom: de vve-scan IJsselgroep is logisch in te bedden in iedere professionele organisatie.

IJsselgroep Almere Louis Armstrongweg 120

Instellingen van voor- en vroegschoolse educatie zijn in de loop der jaren steeds 1311 RL Almere

Telefoon 088 093 10 00

Fax 088 093 19 94

IJsselgroep Lelystad Meentweg 14 8224 BP Lelystad Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 93

professioneler gaan handelen. Steeds meer wordt duidelijk hoe belangrijk brede ontwikkeling van zeer jonge kinderen voor onze maatschappij is.

IJsselgroep Apeldoorn

2e Wormenseweg 80 7331 VG Apeldoorn

Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 91 IJsselgroep Doetinchem Bachlaan 11 7002 MZ Doetinchem Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 90

Als werkgever bent u er sterk op

IJsselgroep Steenwijk

Tukseweg 128a

8331 LH Steenwijk Telefoon 088 093 10 00 IJsselgroep Zwolle Dr. Klinkertweg 8b 8025 BS Zwolle Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 92

IJsselgroep heeft als hulp bij het in IJsselgroep Gramsbergen

De Esch 1a

7783 CG Gramsbergen Telefoon 088 093 10 00

info@ijsselgroep.nl www.ijsselgroep.nl

kaart brengen van de zwakke en

medewerkers in te zetten. Maar zoals

sterke punten van uw instelling de

geldt voor elke onderneming, is het

vve-scan IJsselgroep ontwikkeld.

van belang om een onafhankelijk

De vve-scan IJsselgroep brengt de

Kortom: de vve-scan IJsselgroep is

beeld te krijgen van uw onderneming:

meest relevante onderwerpen in

logisch in te bedden in iedere

een ‘second opinion’. De uitkomsten

beeld. Als uitgangspunt zijn de

professionele organisatie.

uit deze ‘second opion’ houden u

criteria van de Inspectie van het

scherp zodat u als organisatie zich

Onderwijs genomen, zodat het beeld

Voor meer informatie kunt u

richt op de zaken die er toe doen en

ruimer is dan alleen het in beeld

contact opnemen met Alice Jansen,

op deze wijze de goede dingen doet.

brengen van het pedagogisch

telefoon 06 14 00 44 25 of per e-mail

handelen van de medewerkers.

alice.jansen@ijsselgroep.nl.

ed.1.078

gericht om zo optimaal mogelijk uw

Educatieve Dienstverlening

Boek­bespreking Hoe stimuleer ik de ontwikkeling

Met Kijk, Kies, Doe hebt u een boek

ontwikkelingsstimulerende

van het jonge kind?

in handen waarmee u dit in de

activiteiten? Hoe bied ik die aan?

Een boek vol met vragen én

praktijk kunt brengen. Wanneer u

Wat is mijn rol daarbij? Welke

antwoorden! U, als pedagogisch

er een tijdje mee werkt, ontdekt u

materialen zijn geschikt? Allemaal

medewerker, hebt de opdracht om

steeds meer nieuwe mogelijkheden

vragen waar in Kijk, Kies, Doe

kinderen zo goed mogelijk in hun

om de ontwikkeling van het jonge

rekening mee is gehouden.

ontwikkeling te begeleiden.

kind op een goede manier te

De activiteiten kunt u zonder veel

Daarvoor is op de eerste plaats

ondersteunen.

extra inspanning en voorbereiding

nodig dat u de kinderen goed

organiseren. Op een speelse wijze

observeert en zo een inschatting

Het is vooral een praktisch boek.

maakt van hun ontwikkelingsfase.

Het gaat niet alleen over wat u in

Op de tweede plaats is nodig dat u

het omgaan met kinderen in de

Kijk, kies, Doe. Activiteiten om de

weet op welke manier u hierbij het

eerste levensjaren kunt doen.

ontwikkeling van kinderen tot

beste kunt aansluiten zodat ze een

U vindt er ook aanwijzingen hoe u

4 jaar te stimuleren. Te koop in de

volgende stap in hun ontwikkeling

de ontwikkeling van jonge

webwinkel van IJsselgroep via

kunnen maken.

kinderen gericht en met resultaat

www.ijsselgroep.nl/webwinkel.

kunt stimuleren. Wat zijn nu goede

en met plezier!

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 14

Educatieve Dienstverlening

SONedutraining

Spelen met rekenen en wiskunde Voor kinderen heeft het spel met zand en water een grote aantrekkingskracht.

Ik zag twee beren experimenteren

Ze kunnen eindeloos met hun handen door het water gaan, kuilen graven of

Proefjes en experimenten voor

Dat doe je met zand en water!

gewoon lekker wroeten en voelen. Zand en water bieden dan ook veel uitdagingen en mogelijkheden om te experimenteren en te ontdekken; hoe maak ik modder vloeibaar, hoe blijft een buis rechtop staan, hoe maak ik de tunnel stevig? Daarnaast is het materiaal heel rustgevend, vooral water heeft een kalmerende uitwerking op kinderen.

Ook als je kijkt naar de rekenontwik­

hoe de oppervlakte van het kasteel

keling valt er met zand en water veel

er uit komt te zien. Daarna maken ze

te meten, te wegen, te construeren

er nog een gracht omheen van grote

en te opereren met vormen en

stukken plastic of dakgootstukken.

figuren. Op speelse wijze komen de

Al deze materialen zorgen ervoor

kinderen zo tijdens het spel met zand

dat kinderen op een speelse manier

en water met de tussendoelen van

gaan passen en meten. Als het

rekenen en wiskunde in aanraking.

meten en wegen een doel is van het thema ‘Feest’ of ‘de Bakker’, dan kun

Passen en meten

je prima taarten gaan bakken.

Kastelen maken van zand is voor kinderen een eindeloze bezigheid.

Ook zin in zand en water? IJsselgroep

Geef kinderen eens uitdagende

verzorgt inspirerende bijeenkomsten

materialen om een kasteel te

waarbij u zelf met zand en water aan

bouwen in het zand. Ze gaan dan

het werk gaat en na afloop een map

aan de slag met torens van lange/

vol ideeën meekrijgt.

korte en dikke/ dunne pvc-buizen en

Voor meer informatie kunt u

kantelen van watervast multiplex

terecht bij uw accountmanager of

van verschillende hoogtes en

via Jopie de Boer e-mail:

lengtes. Kinderen bepalen zo zelf

jopie.deboer@ijsselgroep.nl.

jonge kinderen Met kleuters kun je allerlei leuke proefjes doen: experi­ menten met water, met lucht of met kleuren. Laat kinderen bijvoorbeeld zelf verklaren waarom kaarsjes uitgaan als ze geen lucht krijgen of waarom bladeren verkleuren in de herfst. Het gaat hier niet om een magische verklaring, maar om een uitleg die recht doet aan de ’echte’ natuurwetten.

Deze cursus is voor leerkrachten groep 1 t/m 4. Er worden u een aantal proefjes getoond uit de cursusmap en wordt met u nagegaan hoe u kinderen aan het denken zet. De proefjes activeren tot een actieve ontdekking van de wereld van het kind en uw vragen zijn een aanzet tot denken en het verwoorden ervan. Naast een inspirerende middag, neemt u een map vol ideeën mee naar huis.

Wijzer | 2011 | jaargang 7 | nummer 2 | pagina 15

Educatieve Dienstverlening

Educatieve Dienstverlening

Goed communiceren, zorgt voor goed contact met ouders van de kinderen

Boek­bespreking Communiceren met ouders, een praktisch doeboek Wie dagelijks met kinderen werkt, heeft ook te maken met

Drie vragen aan kinderdagverblijf Pepeloentje IJsselgroep heeft de training ‘Goed communiceren met ouders’, verzorgd voor alle pedagogisch medewerkers van kinderdagverblijf Pepeloentje te Groessen.

degenen die achter het kind staan: de ouders of verzorgers.

En die hebben grote invloed op de manier waarop er door de buitenwereld over uw kinderopvangorganisatie

gebracht onder andere direct in de praktijk toepasbare tips. In de training hebben we ook gespreks­ technieken - bijvoorbeeld het slechtnieuwsgesprek en ik-bood­ schappen - geoefend met elkaar, erg nuttig. De opzet van de training was ook goed. Thea van Alen, onderwijs­ adviseur bij IJsselgroep, zorgde voor Waarom hebben jullie allemaal de

een veilige omgeving om de

training: ‘Communicatie met ouders’

gesprekken te oefenen. Kortom

gevolgd?

de training heeft ons allemaal

De pedagogisch medewerkers

bagage gegeven zodat we meer

voelden zich soms niet vaardig

zelfvertrouwen hebben in het

genoeg en niet zelfverzekerd

contact of omgang met ouders.’

overkomen naar ouders toe. Daar

wordt gepraat of gedacht.

Aggy Langedijk heeft alle aspecten van de zo belangrijke communicatie met ouders op een rijtje gezet in een makkelijk leesbaar en praktisch doe-boek voor ieder die op enigerlei wijze sturing geeft aan de verdere ontwikkeling van een gezond kinderopvangbedrijf en haar medewerkers.

Het boek ‘Communiceren met ouders’ van Aggy Langendijk is te leen in het Kenniscentrum Onderwijs (KCO) van IJsselgroep.

komt bij dat ouders tegenwoordig

En wat heeft het de ouders ge-

behoorlijk goed ‘gebekt’ zijn en veel

bracht?

doorvragen. Dit alles natuurlijk

‘We hebben vooraf aan de ouders

Tip

vanuit hun betrokkenheid of zorg.

verteld dat we de training gingen

De adressen en openings-

Moeilijke of moeizame communicatie

volgen. Alleen al op het feit dat we

tijden vindt u op

kan zorgen voor een slecht contact

die training gingen volgen, kregen

www.ijsselgroep.nl/kco

tussen de ouders en de pedagogisch

we al leuke feedback. We krijgen nu

medewerkers. ‘En dat is nou net niet

terug van de ouders dat er meer

wat we met zijn allen willen’, zegt

duidelijkheid is tijdens de gesprekken.

Els van Kerkhoff, manager van

Een ouder gaf aan: ‘Jullie stellen je

Pepeloentje. ‘We willen graag een

nu zo deskundig op, we hebben echt

open en duidelijk contact met de

meer vertrouwen gekregen in het

ouders.’

kinderdagverblijf met al haar pedagogisch medewerkers.’

Wat heeft de training jullie gebracht?

‘Dat is natuurlijk alleen maar

‘De training heeft ons heel veel

oogsten’, besluit Van Kerkhoff trots.

Leer voor je leven

IJsselgroep Almere

IJsselgroep Apeldoorn

IJsselgroep Doetinchem

info@ijsselgroep.nl

Louis Armstrongweg 120

2e Wormenseweg 80

Bachlaan 11

www.ijsselgroep.nl

1311 RL Almere

7331 VG Apeldoorn

7002 MZ Doetinchem

Telefoon 088 093 10 00

Telefoon 088 093 10 00

Telefoon 088 093 10 00

Fax 088 093 19 94

Fax 088 093 19 91

Fax 088 093 19 90

IJsselgroep Gramsbergen

IJsselgroep Lelystad

IJsselgroep Steenwijk

De Esch 1a

Meentweg 14

Tukseweg 128a

7783 CG Gramsbergen

8224 BP Lelystad

8331 LH Steenwijk

Telefoon 088 093 10 00

Telefoon 088 093 10 00

Telefoon 088 093 10 00

Fax 088 093 19 93 IJsselgroep Zwolle Dr. Klinkertweg 8b 8025 BS Zwolle Telefoon 088 093 10 00 Fax 088 093 19 92

Iselinge Hogeschool

SONedutraining

Bachlaan 11

Bachlaan 11

7002 MZ Doetinchem

7002 MZ Doetinchem

Telefoon 088 093 10 00

Telefoon 088 093 17 00

Fax 088 093 19 90

Fax 088 093 19 90

info@iselinge.nl

info@sonedutraining.nl

www.iselingehogeschool.nl

www.sonedutraining.nl

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.