Αποκηρυγμένα by Ikaros Publishing LTD

ΑΠΟΚΗΡΥΓΜΕΝΑ Ποιήματα και μεταφράσεις

ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1983

Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

ΑΠΟΚΗΡΥΓΜΕΝΑ Ποιήματα και μεταφράσεις (1886-1898) Φιλολογική Επιμέλεια Γ. Π. ΣΑΒΒΙΔΗΣ

Β´ ΕΚΔΟΣΗ

ΙΚΑΡΟΣ

ΣΤΟΝ ΝΙΚΟ ΚΑΡΥΔΗ για τα 20 χρόνια της συνεργασίας μας Γ.Π.Σ.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος του επιμελητή

ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1886-1898) 1. Βακχικόν (1886) 2. Ο Ποιητής και η Μούσα (1886) 3. Κτίσται (1891) 4. Λόγος και Σιγή (1892) 5. Σαμ ελ Νεσίμ (1892) 6. Αοιδός (1892) 7. Vulnerant Omnes, Ultima Necat (1893) 8. Καλός και Κακός Καιρός (1893) 9. Τιμόλαος ο Συρακούσιος (1894) 10. Η Ψήφος της Αθηνάς (1894) 11. Το Καλαμάρι (1894) 12. Φωναί Γλυκείαι (1894) 13. Ελεγεία των Λουλουδιών (1895) 14. Ώραι Μελαγχολίας (1895) 15. Ο Οιδίπους (1896) 16. Ωδή και Ελεγεία των Οδών (1896) 17. Τα Δάκρυα των Αδελφών του Φαέθοντος (1896) 18. Πλησίον Παραθύρου Ανοικτού (1896) 19. Ένας Έρως (1896) 20. Μνήμη (1896) 21. Ο Θάνατος του Αυτοκράτορος Τακίτου (1897) 22. Τα Bήματα των Ευμενίδων (1897) 23. Η Αρχαία Τραγωδία (1897) 24. Ο Οράτιος εν Αθήναις (1897) 25. Οι Ταραντίνοι Διασκεδάζουν (1898) 26. Η Κηδεία του Σαρπηδόνος (1898) 27. Φωνή απ’ την Θάλασσα (1898)

– –

17 18 21 22 23 26 27 29 30 32 34 36 37 39 40 41 42 44 45 49 50 51 52 54 55 56 59

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ (1886-1895) 28. Μάταιος, μάταιος Έρως – Εκ του Αγγλικού της λαίδης Α. Βάρναρδ (1886) 65 29. Από το Measure for Measure του Shakespeare (1891) 68 30. Από την Λάμια του Keats (1892) 72 31. Aπό το «Sonnet to the Nile» του Keats (1893) 76 32. Εις την Σελήνην – Εκ των του Shelley (1895) 77 ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΑΝΕΚΔΟΤΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ (1884;-1894) 33. Αν μ’ Ηγάπας – Εκ του Γαλλικού (1884;) 34. Προς τας Κυρίας – του Shakespeare (1884;) 35. Από το «Αλληλουχία κατά τον Βωδελαίρον» (1891) 36. Από την Κόλαση, XXVI, του Dante Alighieri (1894) 37. Από το «Ulysses» του Tennyson (1894) Σημειώσεις Γλωσσάρι Ευρετήριο Κυρίων Ονομάτων Ευρετήριο Τίτλων και Πρώτων Στίχων

– –

81 82 83 84 87 89 133 135 138

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ

Τούτος ο τόμος έρχεται, με καθυστέρηση σχεδόν είκοσι ετών, να καλύψει ένα βασικό κενό των καβαφικών εκδόσεων. Είχε αρχίσει να τυπώνεται το 1965 σε μικρότερο σχήμα — ως φιλολογικό παράρτημα της δίτομης χρηστικής μου έκδοσης των 154 «αναγνωρισμένων» Ποιημάτων (1896-1918 και 1919-1933) του Καβάφη — μα εγκαταλείφθηκε μετά τον Απρίλιο 1967, για λόγους που δεν έχουν πια δημόσιο ενδιαφέρον. Αρκεί, νομίζω, να προσθέσω πως το κείμενο (χωρίς τις Σημειώσεις, που δεν είχαν ολοκληρωθεί) ήταν ήδη στοιχειοθετημένο και σελιδοποιημένο· μάλιστα είχαν τυπωθεί και δύο δεκαεξασέλιδα, αντίτυπα των οποίων διατηρώ στο αρχείο μου, μαζί με τα τυπογραφικά δοκίμια των υπόλοιπων σελίδων, κυρίως ως μνημόνια της αγόγγυστης γενναιοφροσύνης του Νίκου Καρύδη. Στο μεταξύ, σύμφωνα με το εκδοτικό πρόγραμμα του «Ίκαρου», δόθηκε αυτονόητη προτεραιότητα στην φιλολογική επεξεργασία του τόμου με τα 75 Ανέκδοτα Ποιήματα (1882-1923), ο οποίος εκδόθηκε απρόσκοπτα τον Δεκέμβριο 1968. Μια πρότασή μου για χρηστική έκδοση Ανέκδοτων και Αποκηρυγμένων σε ένα τόμο, γύρω στα 1970, φρονίμως αναβλήθηκε επ᾽ αόριστον. Αντιθέτως, περίπου μία δεκαετία αργότερα — όταν, με την προοπτική των πενηντάχρονων του θανάτου του Καβάφη ανατέθηκε στην Δρα Renata Lavagnini η «διπλωματική» έκδοση των Ατελών Ποιημάτων (19181932), και προγραμματίστηκε η «φιλολογική» έκδοση των 154 Ποιημάτων (1897-1933) — ασυζήτητα αποφασίστηκε να προηγηθεί η σημερινή αυτοτελής «κριτική» έκδοση των Αποκηρυγμένων. Οι διαφορές της έκδοσης του 1983 από την αμβλωμένη έκδοση του 1965 δεν είναι ουσιώδεις, τουλάχιστον όσο αφορά το κείμενο (που φυσικά αναθεωρήθηκε ολόκληρο) και τις βασικές εκδοτικές αρχές. Γι᾽ αυτό και δεν διστάζω, πρώτον, να παραθέσω εδώ το μεγαλύτερο μέρος του αρχικού Εισαγωγικού μου Σημειώματος, αναλλοίωτο: «Από τον Μάρτιο του 1886 (όταν πρωτοεμφανίστηκε στην δημοσιότητα, σε ηλικία 23 ετών) ώς τον Ιούλιο 1901 (οπότε άρχισε την συστηματική

– –

αναθεώρηση της Ποιητικής του), ο Καβάφης δημοσίεψε συνολικώς 34 ποιήματα. Από αυτά, μόνο 11 περιλαμβάνονται στο επίσημο σώμα του έργου του: 7 («Τείχη», «Τα Άλογα του Αχιλλέως», «Ένας Γέρος», «Δέησις», «Κεριά», «Επικείμενα» = «Σοφοί δε Προσιόντων», «Το Πρώτο Σκαλί») με ελάχιστα διορθωμένη την πρώτη δημοσιευμένη μορφή τους· και 4 («Φωναί Γλυκείαι» = «Φωνές», «Μνήμη» = «Ιωνικόν», «Τα Βήματα των Ευμενίδων» = «Τα Βήματα», «Η Κηδεία του Σαρπηδόνος») ξαναγραμμένα. Τα υπόλοιπα 23 ο ποιητής τα αποκήρυξε, σιωπηρά πρώτα, και αργότερα ρητώς. »Τούτα τα 23 αποκηρυγμένα ποιήματα, μαζί με τις αρχικά δημοσιευμένες μορφές των 4 ξαναγραμμένων, καθώς και 5 έμμετρες μεταφράσεις από τα αγγλικά (τις οποίες ο Καβάφης δημοσίεψε από το 1886 ώς το 1895), συγκεντρώνονται για πρώτη φορά εδώ. Το αίτημα της περισυλλογής τους σε τόμο είχε διατυπωθεί κιόλας το 1936, από τον Τίμο Μαλάνο, στα Νέα Γράμματα· και είχε ταυτόχρονα πραγματοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό, στο ίδιο περιοδικό, χάρη στο φιλέρευνο πάθος του Γλαύκου Αλιθέρση και του Γ.Κ. Κατσίμπαλη. Πρέπει επίσης να μνημονευτεί η συμβολή του Μιχάλη Περίδη, του οποίου το βιβλίο Ο Βίος και το Έργο του Κωνστ. Καβάφη έκλεισε, στα 1948, τον κύκλο των επιμέρους αναδημοσιεύσεων. »Ωστόσο τα 23 Αποκηρυγμένα (ανάκατα με μία από τις μεταφράσεις και 9 Ανέκδοτα) εκδόθηκαν μόλις το 1961 — σε αμερικανική μετάφραση! Και ένα χρόνο αργότερα, ο Γιώργος Σεφέρης, στις Δοκιμές, ένιωθε την ανάγκη να σημειώσει: “Σ᾽ αυτή την εργασία μνημονεύω συχνά τα «αποκηρυγμένα» του Καβάφη· νομίζω πως είναι καιρός να δημοσιευτούν σε βιβλίο (...) Ο ποιητής δεν έχει πια να φοβηθεί τίποτε από αυτά, ενώ δεν μπορεί να τα αγνοεί ο σοβαρός μελετητής.” Πραγματικά, η φήμη του Καβαφικού έργου είναι σήμερα τόσο στέρεα εδραιωμένη, και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ώστε όχι μόνο να μην κινδυνεύει —όπως, ίσως, άλλοτε— από την παράθεση των Αποκηρυγμένων δίπλα στα Ποιήματα της ωριμότητας, αλλά και να επιβάλλει την παράθεση αυτήν ως βασικό τεκμήριο ποιητικής συνείδησης και δημιουργικής επιμονής. Γι᾽ αυτό και ο κληρονόμος του ποιητή κ. Αλέκος Σεγκόπουλος δεν εδίστασε πια να μας επιτρέψει να τα παρουσιάσουμε μόνα τους και σε τόμο ομοιόμορφο προς εκείνους των 154 Ποιημάτων. Αν ο Καβάφης είναι εθνικός ποιητής, το έθνος δικαιούται να τον έχει ολόκληρον.» Δεύτερον, συνοψίζω τους γενικούς εκδοτικούς κανόνες που είχα κατά-

– –

γράψει το 1964-65, και που εξακολουθούν να ισχύουν για τούτη την έκδοση: 1. Χωρίστηκαν τα Ποιήματα από τις Μεταφράσεις, σε δύο μέρη (σσ. 15-61 και 63-77), αλλά οι τίτλοι τους έλαβαν συνεχή αρίθμηση για ευκολία παραπομπής.* Οριακή περίπτωση αποτελεί το «Ένας Έρως» (αρ. 19) που είναι ανάπτυξη της μετάφρασης «Μάταιος, μάταιος Έρως» (αρ. 28). 2. Η κατάταξη των κειμένων στο κάθε μέρος ακολουθεί την χρονολογική σειρά της πρώτης δημοσίευσης. Για όσα ποιήματα πρωτοδημοσιεύτηκαν ταυτόχρονα στο ίδιο έντυπο (π.χ. αρ. 9-12), τηρήθηκε η σειρά της σελιδαρίθμησης του εντύπου. Βεβαίως, δημοσιεύσεις σε ετήσια «Ημερολόγια» λογαριάστηκαν πως έγιναν στο τέλος της προηγούμενης χρονιάς. 3. Η μορφή κάθε κειμένου είναι εκείνη της πρώτης του δημοσίευσης. Προγενέστερες (χειρόγραφες) ή μεταγενέστερες (έντυπες είτε χειρόγραφες) μορφές καταχωρίζονται ως παραλλαγές στις Σημειώσεις. 4. Η ορθογραφία και η στίξη της πρώτης δημοσίευσης — όχι όμως και οι τυπογραφικές αβλεψίες — τηρήθηκαν, εκτός όπου θα κινδύνευαν να παραπλανήσουν τον σημερινόν αναγνώστη (π.χ. διάκριση πού και ποῦ), με ελάχιστες απλουστεύσεις (π.χ. κατάργηση περιττών διαλυτικών). Σε σποραδικές περιπτώσεις αμφιβολίας, στηρίχτηκα σε χειρόγραφα είτε σε μεταγενέστερες δημοσιεύσεις (ώς το 1901). Εφαρμόζοντας τους κανόνες αυτούς, φυσικά, προσπάθησα να επωφεληθώ — ιδιαίτερα στις Σημειώσεις — από την αθροισμένη πείρα των ετών που μεσολάβησαν, καθώς και από την πληρέστερη διερεύνηση του Αρχείου Καβάφη, στην οποία συνέβαλαν αποφασιστικά οι συνάδελφοι κ.κ. Diana Haas και Μιχάλης Πιερής. Το Γλωσσάριο και τα Ευρετήρια συντάχτηκαν από την φιλόλογο κ. Δώρα Μυλωνά-Πιερή, και θεωρήθηκαν από εμένα. Πέρα από τις Σημειώσεις — που έλαβαν τελική μορφή τον Φεβρουάριο 1983 — η μόνη ουσιαστική προσθήκη στα περιεχόμενα τούτης της έκδοσης είναι το Επίμετρο (σσ. 79-87) που περιλαμβάνει πέντε «ανέκδοτες» μεταφράσεις του Καβάφη, πρωτοδημοσιευμένες από το 1966 ώς το 1974. Τυπικά, δεν *Η αρίθμηση, στο κείμενο, βρίσκεται στο τέλος κάθε ποιήματος, ακολουθούμενη από την χρονολογία της πρώτης δημοσίευσης (π.χ. 1, 1886) κατά το πρότυπο της ολλανδικής μετάφρασης του G.H. Blanken: K.P. Kavάﬁs, Versamelde Gedichten, I, Amsterdam 1977.

– –

μπορούν να θεωρηθούν «αποκηρυγμένες», αλλά ελπίζω πως, για λόγους πρακτικούς τουλάχιστον, η ενσωμάτωσή τους σε τούτο τον τόμο θα είναι ευπρόσδεκτη από τους μελετητές. Τέλος, από το Εισαγωγικό Σημείωμα του 1965, θεωρώ χρέος να παραθέσω, επίσης αναλλοίωτη, την ύστερη παράγραφο: «Οφείλω να ευχαριστήσω και δημόσια: τον κ. Α.Δ. Σεγκόπουλο, για την ανεπιφύλακτη βοήθεια και ενθάρρυνσή του· τον κ. Γ.Κ. Κατσίμπαλη, για την πολύτιμη βιβλιογραφία του· τους κ.κ. Ευγένιο Μιχαηλίδη, Στρατή Τσίρκα, Μιχάλη Περίδη και Κώστα Χούντα, για την πρόθυμη συνδρομή τους στην ανεύρεση και φωτογράφηση σπάνιων εντύπων στην Αλεξάνδρεια και στην Αθήνα· και τον κ. Λεωνίδα Ζενάκο, για την άγρυπνη φιλολογική συνείδηση με την οποία παραστάθηκε σε όλα τα στάδια της σύνθεσης αυτού του τόμου.» Από τους επτά φίλους που μνημονεύονταν στην παράγραφο αυτήν, ζουν σήμερα οι δύο νεότεροι. Οσοδήποτε αισθητή και αν μου είναι η απουσία των πέντε πρεσβυτέρων — ιδιαίτερα του Τσίρκα, που θα ήταν τώρα ακόμα 72 ετών — δεν μπορώ παρά να εκφράσω εδώ την χαρά μου για την ενεργητική παρουσία του Λεωνίδα Ζενάκου, ο οποίος με συγκινητική προθυμία ανέλαβε και πάλι να φροντίσει εκδοτικά τούτη την εργασία που μαζί την ξεκινήσαμε πριν από είκοσι χρόνια. Αθήνα, 26 Φεβρουαρίου –

Γ. Π. Σ.

Πόρος, 22 Αυγούστου 1983

– –

ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1886 - 1898)

ΒΑΚΧΙΚΟΝ

Ἀπὸ τοῦ κόσμου κεκμηκὼς τὴν πλάνον ἀστασίαν, ἐντὸς τοῦ ποτηρίου μου εὗρον τὴν ἡσυχίαν· ζωὴν κ᾽ ἐλπίδα ἐν αὐτῷ καὶ πόθους ἐσωκλείω· δότε νὰ πίω. Μακρὰν ἐδῶ τῶν συμφορῶν, τῶν θυελλῶν τοῦ βίου, αἰσθάνομ᾽ ὡς διασωθεὶς ναύτης ἐκ ναυαγίου κ᾽ ἐν ἀσφαλεῖ εὑρισκόμενος ἐντὸς λιμένος πλοίῳ. Δός μοι νὰ πίω. Ὤ ! ὑγιὴς τοῦ οἴνου μου ζέσις, ἀπομακρύνεις πᾶσαν ψυχρὰν ἐπιρροήν. Φθόνου ἢ καταισχύνης, ἢ μίσους, ἢ διαβολῶν, δὲν μὲ ἐγγίζει κρύο· δότε νὰ πίω. Τὴν ἄχαριν ἀλήθειαν γυμνὴν δὲν βλέπω πλέον. Ἄλλην ἀπήλαυσα ζωήν, καὶ κόσμον ἔχω νέον· ἐν τῶν ὀνείρων τῷ εὐρεῖ εὑρίσκομαι πεδίῳ — δός, δὸς νὰ πίω! Καὶ ἂν ᾖναι δηλητήριον, καὶ ἂν εὕρω τὴν πικρίαν τῆς τελευτῆς ἐντὸς αὐτοῦ, εὗρον πλὴν εὐτυχίαν, τέρψιν, χαράν, καὶ ἔπαρσιν ἐν τῷ δηλητηρίῳ· δότε νὰ πίω! [1, 1886]

– –

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΜΟΥΣΑ

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ

Πρὸς τί καλόν, τί ὄφελος ἠθέλησεν ἡ τύχη, κ᾽ ἐν τῇ ἀδυναμίᾳ μου ἐπλάσθην ποιητής; Μάταιοι εἶν᾽ οἱ λόγοι μου· τῆς λύρας μου οἱ ἦχοι αὐτοὶ οἱ μουσικώτεροι δὲν εἶναι ἀληθεῖς. Ἐὰν θελήσω εὐγενὲς αἴσθημα νὰ ὑμνήσω, ὄνειρα εἶν᾽, αἰσθάνομαι, ἡ δόξα κ᾽ ἡ ἀρετή. Παντοῦ ἀπογοήτευσιν εὑρίσκ᾽ ὅπου ἀτενίσω, κ᾽ ἐπὶ ἀκάνθων πανταχοῦ ὁ ποῦς μου ὀλισθεῖ. Ἡ γῆ ᾽ναι σφαῖρα σκοτεινή, ψυχρά τε καὶ δολία. Τὰ ᾄσματά μου πλανερὰ τοῦ κόσμου εἶν᾽ εἰκών. Ἔρωτα ψάλλω καὶ χαράν. Ἀθλία παρωδία, ἀθλία λύρα, ἕρμαιον παντοίων ἀπατῶν!

Η ΜΟΥΣΑ

Δὲν εἶσαι ψεύστης, ποιητά. Ὁ κόσμος τὸν ὁποῖον ὁρᾷς ἐστὶν ὁ ἀληθής. Τῆς λύρας αἱ χορδαὶ μόναι γνωρίζουν τ᾽ ἀληθές, καὶ εἰς αὐτὸν τὸν βίον οἱ ἀσφαλεῖς μας ὁδηγοὶ μόναι εἰσὶν αὐταί. Τοῦ θείου εἶσαι λειτουργός. Σοὶ ἔδωκε τὸν κλῆρον τοῦ κάλλους καὶ τοῦ ἔαρος. Μελίρρυτος αὐδὴ ρέει ἀπὸ τὰ χείλη σου, καὶ θησαυρεῖον μύρων εἶσαι — χρυσῆ ὑπόσχεσις καὶ ἄνωθεν φωνή.

– –

Ἐὰν ἡ γῆ καλύπτεται μὲ σκότος, μὴ φοβεῖσαι. Μὴ ὅ,τι εἶναι ἔρεβος νόμιζε διαρκές. Φίλε, πλησίον ἡδονῶν, ἀνθῶν, κοιλάδων εἶσαι· θάρρει, καὶ βάδισον ἐμπρός. Ἰδοὺ τὸ λυκαυγές! Ὁμίχλη μόνον ἐλαφρὰ τὸ βλέμμα σου τρομάζει. Ὑπὸ τὸν πέπλον εὐμενὴς ἡ φύσις διὰ σὲ ρόδων, καὶ ἴων, κ᾽ εὐγενῶν ναρκίσσων ἑτοιμάζει στεφάνους, τῶν ᾀσμάτων σου εὐώδεις ἀμοιβαί. [2, 1886]

– –

ΚΤΙΣΤΑΙ

Ἡ Πρόοδος οἰκοδομὴ εἶναι μεγάλη — φέρει καθεὶς τὸν λίθον του· ὁ εἷς λόγους, βουλάς, ὁ ἄλλος πράξεις —καὶ καθημερινῶς τὴν κεφαλήν της αἴρει ὑψηλοτέραν. Θύελλα, αἰφνίδιός τις σάλος ἐὰν ἐπέλθῃ, σωρηδὸν οἱ ἀγαθοὶ ἐργάται ὁρμῶσι καὶ τὸ φροῦδον των ὑπερασπίζοντ᾽ ἔργον. Φροῦδον, διότι καθενὸς ὁ βίος δαπανᾶται ὑπὲρ μελλούσης γενεᾶς, κακώσεις, πόνους στέργων, ἵνα ἡ γενεὰ αὐτὴ γνωρίσῃ εὐτυχίαν ἄδολον, καὶ μακρὰν ζωήν, καὶ πλοῦτον, καὶ σοφίαν χωρὶς ἱδρῶτα ποταπόν, ἢ δούλην ἐργασίαν. Ἀλλ᾽ ἡ μυθώδης γενεὰ οὐδέποτε θὰ ζήσῃ· ἡ τελειότης του αὐτὴ τὸ ἔργον θὰ κρημνίσῃ κ᾽ ἐκ νέου πᾶς ὁ μάταιος κόπος αὐτῶν θ᾽ ἀρχίσῃ. [3, 1891]

– –