ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
© Τάκης Σ. Παππάς & Εκδόσεις Ίκαρος, 2017 Επιμέλεια: Δημήτρης Παπακώστας
Σχεδιασμός εξωφύλλου - Στοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση: Εκδόσεις Ίκαρος Εκτύπωση: Μητρόπολις Α.Ε.
Βιβλιοδεσία: Ι. Μπουντάς - Π. Βασιλειάδης Ο.Ε. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημά-
των του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν.
2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης-Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επί-
σης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας, της σελιδοποίησης, του εξωφύλλου και
γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν.2121/1993.
Πρώτη έκδοση: Απρίλιος 2017 ISBN 978-960-572-152-7
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ • ΒΟΥΛΗΣ 4, 105 62 ΑΘΗΝΑ • Τ: 210 3225152 • www.ikarosbooks.gr
ΤΆΚΗΣ Σ. ΠΑΠΠΆΣ
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ Εθνικές κρίσεις και πολιτικοί ακροβατισμοί από τον Τρικούπη έως τον Τσίπρα
ΙΚΑΡΟΣ
Στα παιδιά μου – BNW
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ 11 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΆ 17 Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 1
ΘΕΩΡΗΤΙΚΆ: ΓΙΑΤΊ ΑΠΟΤΥΓΧΆΝΟΥΜΕ; 25
Τι είναι «κρίση»;
Πώς δημιουργείται μια κρίση; Γιατί αποτυγχάνουν τα έθνη;
25
30 35
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 2
ΠΡΏΤΗ ΚΡΊΣΗ, 1893-1910 47
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 3
ΔΕΎΤΕΡΗ ΚΡΊΣΗ, 1935-1952 67 Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 4
ΤΡΊΤΗ ΚΡΊΣΗ, 1961-1974 89
9
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 5
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΆ Ι: ΕΊΣΟΔΟΣ ΣΕ ΚΡΊΣΕΙΣ 109
1893, πτώχευση
114
1961, δημαγωγία
130
1935, πραξικόπημα
121
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 6
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΆ ΙΙ: ΕΝΤΌΣ ΤΩΝ ΚΡΊΣΕΩΝ 141
Ακατάλληλες ηγεσίες
142
Κοινωνική ασφυξία
157
Εξωκοινοβουλευτισμός 151
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 7
ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΆ ΙΙI: ΈΞΟΔΟΣ ΑΠΌ ΚΡΊΣΕΙΣ 163
Ελευθέριος Βενιζέλος
Αλέξανδρος Παπάγος
Κωνσταντίνος Καραμανλής
167
174
179
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 8
ΤΈΤΑΡΤΗ ΚΡΊΣΗ, 2008-ΣΉΜΕΡΑ 187
Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 9
ΔΙΔΆΓΜΑΤΑ: ΜΠΟΡΟΎΜΕ ΝΑ ΠΕΤΎΧΟΥΜΕ; 211
Η χώρα-σχοινοβάτης
218
Β Ι Β Λ Ι Ο Γ ΡΑΦ Ί Α 233 Ε Υ Ρ Ε Τ Ή Ρ Ι Ο 241 I N FO GR A PH IC
10
260
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αυτό το βιβλίο γράφτηκε τόσο γρήγορα, που διστάζω ακόμη και να το ομολογήσω. Η ιδέα του γεννήθηκε αναπάντεχα τον Φεβρουά ριο του 2016, κατά τη διάρκεια της παρουσίασης ενός προηγού-
μενου βιβλίου μου μπροστά σε ένα σχετικά μικρό ακροατήριο στο Free Thinking Zone της Αθήνας. Από εκείνη τη συνάντηση, ευχαριστώ ιδιαίτερα την Αρετή Γεωργιλή για τη φιλοξενία, τη Μαριλένα Πανουργιά για τον ενθουσιασμό, τους Θοδωρή Γεωργακόπουλο και Γιάννη Παλαιολόγο που δέχτηκαν τότε να παρουσιά σουν το Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα.
Κατόπιν, όπως συνήθως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, η
αρχική ιδέα θάφτηκε κάτω από διάφορες υποχρεώσεις, πιεστικές προθεσμίες και άλλες, μάλλον περισσότερο φιλόδοξες αλλά λιγότερο εφικτές ιδέες. Ώσπου ένα πρωινό του Ιουλίου ξεκίνησα
να γράφω και μέχρι το τέλος της ημέρας είχα μπροστά μου σχεδόν το πρώτο κεφάλαιο. Κάπως έτσι, γράφοντας, κύλησε το υπόλοιπο καλοκαίρι μου και αρκετό από το φθινόπωρο που ακολού-
θησε, με τη γενναία ανοχή της οικογένειάς μου. Αρκετά συχνά εκείνες τις εβδομάδες, με την πολιτική κατάσταση όλο και πιο 11
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
απαισιόδοξη, σκεφτόμουν πως οι κρίσεις μπορεί και να λειτουργούν εν γένει ως επιταχυντές θετικών εξελίξεων, κι από μέσα μου έλεγα, Μακάρι!
Αρκετές από τις ιδέες που καθοδήγησαν τη συγγραφή αυ-
τού του βιβλίου βρίσκονταν εν σπέρματι σε παλιότερες δουλειές μου, στα ελληνικά και τα αγγλικά, ενώ άλλες –οι περισσότερες– είναι νεότερες, μερικές μάλιστα ξεπήδησαν ακριβώς ενώ έγραφα. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου γράφτηκε στο Στρασβούρ-
γο, ενώ μικρότερα κομμάτια του σε άλλες πόλεις της Ευρώπης, σε τρένα και αεροδρόμια. Καθώς δεν είχα στη διάθεσή μου πολ-
λά βιβλία, χρειάστηκε να σκαλίσω τη μνήμη μου όσο έπαιρνε για να θυμηθώ πράγματα που είχα διαβάσει παλιότερα και τα είχα
χωνεμένα στο μυαλό μου. Όσα βιβλία όμως είχα πάρει μαζί μου από την Ελλάδα αποδείχτηκαν πραγματικά πολύτιμα. Ανάμεσά
τους ξεχωρίζω τις σχετικά πρόσφατες ιστορικές και συνθετικές
δουλειές των Νίκου Αλιβιζάτου, Γιώργου Δερτιλή, Στάθη Καλύ-
βα και Κώστα Κωστή, πάνω στις οποίες έστησα τον καμβά για να κάνω τη δική μου δουλειά. Το ίντερνετ, επίσης, ήταν μεγάλη βοήθεια.
Όταν τελείωσα το γράψιμο, ζήτησα από τρεις φίλους και εξαί-
ρετους ιστορικούς να προσφέρουν σχόλια και ιδέες, τα οποία με γλύτωσαν από πολλές κακοτοπιές που αλλιώς θα μου είχε επιφυλάξει η δική μου άγνοια. Πρόκειται, αλφαβητικά, για τους Δόξη
Δοξιάδη, Γιάννη Στεφανίδη και Ευάνθη Χατζηβασιλείου. Τους ευχαριστώ θερμά. Όπως επίσης ευχαριστώ τη Ζήνα Ασημακοπούλου
και –κυρίως– τον Δημήτρη Παπακώστα που φρόντισαν τη γλωσσική επιμέλεια του κειμένου. Εννοείται, φυσικά, ότι τα λάθη που τυχόν παραμένουν είναι αποκλειστικά δικά μου. 12
ΕΥΧΑΡΙΣΤΊΕΣ
Θεωρώ τιμή και μεγάλη τύχη τη συνεργασία μου με τις εκδό-
σεις Ίκαρος. Η φροντίδα των ανθρώπων του φαίνεται αμέσως
από την εξαιρετικά προσεγμένη επιμέλεια της έκδοσης που κρατάτε στα χέρια σας.
Στρασβούργο, 7 Ιανουαρίου 2017
13
Δεν βλέπω να υπάρχουν ούτε καλοκουρδισμένες δημοκρατίες
ούτε δημοκρατίες που έχουν καταλυθεί από ειδικά συμφέρο-
ντα. Αντιθέτως, βλέπω δημοκρατίες που πάσχουν επειδή οι ψηφοφόροι εισπράττουν τις ανόητες πολιτικές για τις οποίες έδωσαν την ψήφο τους.
Bryan Caplan, The Myth of the Rational Voter
Ποιος κυβερνά αυτόν τον τόπο; Κωνσταντίνος Καραμανλής, κατά φήμη,
μετά τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη
Με άλλα λόγια, [σήμερα] ζούμε μια κρίση ηγεσίας και αντι-
προσώπευσης … η οποία μπορεί να συγκριθεί μόνο με εκείνες
τις κρίσεις που ξέσπασαν το 1897 μετά τον πόλεμο, το 1935, την επαύριο δηλαδή του βενιζελικού στρατιωτικού κινήματος, και το 1965, μετά τα Ιουλιανά.
Νίκος Αλιβιζάτος,
Ποια δημοκρατία για την Ελλάδα μετά την κρίση;
Δεν βρίσκομαι εκεί επάνω από τύχη αλλά από επιλογή. Και
ξέρω από σχοινιά. Και είμαι φανατικός με τις λεπτομέρειες. Philippe Petit, διάσημος σχοινοβάτης
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Ο εκ πατρός παππούς μου γεννήθηκε το 1875, ο πατέρας μου το 1913 κι εγώ το 1960. Αν μπορούσαμε να πιαστούμε χέρι χέρι σχηματίζοντας αλυσίδα, οι τρεις μόνοι μας θα καλύπταμε σχεδόν
ενάμιση αιώνα της νεοελληνικής ιστορίας. Τι θα κουβεντιάζαμε μεταξύ μας; Κάτω από ποιες εθνικές περιστάσεις έζησε ο καθένας μας τη ζωή του; Τι είδους εμπειρίες θα είχε η κάθε γενιά
να προσφέρει και ποια πολύτιμη γνώση θα διαπιστώναμε ότι έχει λησμονηθεί με τα χρόνια; Και τι χρήσιμο, άραγε, θα αποκόμιζα από την κουβέντα με τους προγόνους μου εγώ, ο προτε-
λευταίος κρίκος της αλυσίδας, για να το μεταβιβάσω στα δικά μου παιδιά;
Νομίζω ότι θα μιλούσαμε κυρίως για τις προσωπικές μας πο-
ρείες μέσα στον ιστορικό χρόνο και χώρο. Ασφαλώς, θα μιλούσαμε για τις κρίσεις που έπληξαν τη χώρα μας και σημάδεψαν τις δι-
κές μας ζωές, καθώς και των οικογενειών μας. Θα ήταν αδύνατον να το αποφύγουμε. Γιατί, απλούστατα, η ιστορία της χώρας είναι ο καμβάς πάνω στον οποίο πλέκουμε τις δικές μας προσωπι-
κές ιστορίες. Όσο για το παρελθόν, είναι ο μοναδικός οδηγός που 17
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
έχουμε για το μέλλον και οι τολμηρές ιστορικές αναλογίες είναι ο καλύτερος τρόπος για να το χρησιμοποιήσουμε.
Αυτό το βιβλίο, λοιπόν, είναι κάτι σαν το περιεχόμενο της φα-
ντασιακής κουβέντας που θα είχα με τους κοντινούς προγόνους μου. Μιλάει για τις μεγάλες εθνικές κρίσεις που έπληξαν τη σύγχρονη Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα και προσπαθεί να βγάλει χρήσιμα συμπεράσματα. Επιζητεί ενσυνείδη-
τα να κατανοήσει το παρόν μέσα από το παρελθόν, ενώ αγωνιά έντονα για το μέλλον. Αναπτύσσεται δε στη βάση τεσσάρων περιόδων σπειροειδούς κρίσης, κατά τη διάρκεια των οποίων η χώ-
ρα έμοιαζε να βρίσκεται σ’ ένα βαθύ και σκοτεινό πηγάδι από
το οποίο η έξοδος φάνταζε σχεδόν ακατόρθωτη: 1893-1910, 19351952, 1961-1974 και, τέλος, την τρέχουσα κρίση, που ξεκίνησε το 2008 και βρίσκεται σε δραματική εξέλιξη με άγνωστη κατάληξη. Ας σημειώσω σ’ αυτό το σημείο πως η περιοδολόγηση της σύγ-
χρονης ελληνικής ιστορίας που προτείνω είναι κάπως διαφορετική από αυτήν που χρησιμοποιούν οι ιστορικοί της καθεμιάς περιόδου, αλλά, ελπίζω, και κάπως πιο ευρηματική για τους σκοπούς του παρόντος βιβλίου. Επειδή εξετάζω μακροχρόνιες περιόδους κρίσεων, και άρα ενδιαφέρομαι να εντοπίσω αιτίες και να
κατανοήσω αποτελέσματα, χρησιμοποιώ ως χρονολογικές τομές την αρχή και το τέλος αυτών των περιόδων. Η προτεινόμενη περιοδολόγηση προκύπτει από αυτές ακριβώς τις τομές.
Η πρώτη από τις κρίσεις που εξετάζει αυτό το βιβλίο ξεκίνη-
σε με την παύση πληρωμών του ελληνικού κράτους το 1893 έπειτα από οκταετή υποτίμηση της δραχμής – απόρροια του υπερδα-
νεισμού των προηγούμενων κυβερνήσεων, τόσο για υπέρογκες αμυντικές δαπάνες όσο και για τη χρηματοδότηση του μεταρ18
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
ρυθμιστικού προγράμματος του Χαρίλαου Τρικούπη. Η πτώχευση έθεσε σε κίνηση μια ολόκληρη σειρά από αρνητικές συνέπειες που τροφοδότησαν μια ελικοειδή κρίση, με δραματικότερα σημεία τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο του 1898 (ο οποίος διατηρήθηκε μέχρι τα μέσα του 20ού
αιώνα), μακρόχρονη πολιτική αστάθεια και τη διεθνή απομόνωση της χώρας. Η πρώτη αυτή κρίση έληξε τον Νοέμβριο του 1910
(αντί του πιο συμβατού στην ιστοριογραφία 1909) με τον εκλογικό θρίαμβο του Ελευθέριου Βενιζέλου, τη διαμόρφωση νέου κομματικού συστήματος και την είσοδο της χώρας σε μια νέα φάση πολιτικής ανάπτυξης.
Η δεύτερη κρίση ξεκίνησε το 1935 με το βενιζελικό στρατιωτι-
κό πραξικόπημα εναντίον της αντιβενιζελικής κυβέρνησης του Παναγή Τσαλδάρη, που όμως έφερε ακριβώς το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα – την παλινόρθωση της μοναρχίας
στην Ελλάδα. Για μια ακόμη φορά, ο ιμάντας αλληλοδιάδοχων
κρίσεων τέθηκε σε κίνηση, με πρώτο αποτέλεσμα το καθεστώς της 4ης Αυγούστου 1936. Κατόπιν ήρθε η Κατοχή, ο μακρύς εμφύλιος σπαραγμός, η φτώχεια και, για πολλούς ανθρώπους, ο θά-
νατος. Αλλά η κρίση δεν έληξε με το τέλος του Εμφυλίου το 1949. Ακολούθησε μια επώδυνη περίοδος πολιτικής αστάθειας, με κύρια χαρακτηριστικά τον κατακερματισμό του κομματικού συστή-
ματος, την ανικανότητα των πολιτικών ηγεσιών να ομονοήσουν και να σχηματίσουν κοινό μέτωπο, και την αδυναμία των κυβερ-
νήσεων να παρουσιάσουν ένα ρεαλιστικό όραμα για το μέλλον. Η κρίση τερματίστηκε τον Νοέμβριο του 1952 με την εκλογική νίκη του Ελληνικού Συναγερμού, που είχε ιδρύσει ένα χρόνο νωρίτερα ο στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος. Έτσι, καθώς ο στρατιω19
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
τικός νικητής του Εμφυλίου αναδείχθηκε και σε πολιτικό νικητή, η μετεμφυλιακή Ελλάδα έμπαινε ξανά σε τροχιά πολιτικής σταθερότητας και οικονομικής ανάπτυξης.
Η τρίτη κρίση δεν άργησε να φανεί. Αυτή τη φορά ξεκίνησε
από την προσπάθεια πολιτικής απονομιμοποίησης της κυβερνώσας Δεξιάς από το αντίπαλο Κέντρο, μέσω του λεγόμενου Ανέν-
δοτου Αγώνα που εγκαινίασε αμέσως μετά τις εκλογές του 1961
ο Γεώργιος Παπανδρέου εναντίον της τότε κυβέρνησης και του πρωθυπουργού προσωπικά. Ακολούθησαν χρόνια μεγάλης πολιτι-
κής πόλωσης, κοινωνικών αναταραχών, κομματικού φατριασμού, προσωπικών τυχοδιωκτισμών και πλήθος άστοχων πολιτικών επιλογών. Όπως ακριβώς και με τις προηγούμενες κρίσεις, η χώρα
βρέθηκε να κυβερνάται από ασταθείς πλειοψηφίες και αδύνα-
μους ηγέτες. Έτσι δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας τον Απρίλιο του 1967, που έμελ-
λε να μείνει στην εξουσία μια επταετία. Κορύφωση εκείνης της κρίσης ήταν το πραξικόπημα της χούντας εναντίον του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και η επακόλουθη τουρκική εισβολή στην Κύ-
προ, με συνέπεια την κατοχή του βόρειου τμήματος του νησιού. Ωστόσο, εκείνο ήταν και το γεγονός (terminus ad quem) που σήμα-
νε τη λήξη της κρίσης, με την πτώση της χούντας και την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα.
Σήμερα ζούμε την τέταρτη μακρά κρίση της χώρας. Ξεκίνησε
τον Δεκέμβριο του 2008 ως μαζική και βίαιη εξέγερση της νεολαίας και περιθωριακών ομάδων, συνεπικουρούμενων από τη ριζοσπαστική Αριστερά, εναντίον του οργανωμένου κράτους κι επεκτάθηκε σύντομα στην απονομιμοποίηση των άλλοτε κραταιών
πολιτικών κομμάτων της Μεταπολίτευσης. Το 2010, για να απο20
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
φύγει μια νέα χρεοκοπία, η χώρα αναγκάστηκε να ζητήσει επειγόντως δάνειο διάσωσης, με αντάλλαγμα σκληρά μέτρα λιτότη-
τας και, ουσιαστικά, ξένη κηδεμονία. Επακολούθησε το γνώριμο
από τις προηγούμενες κρίσεις σκηνικό αδύναμων κυβερνήσεων,
ανεύθυνων αντιπολιτεύσεων, πολιτικής πόλωσης και συνεχούς κοινωνικής αναταραχής. Στις διπλές εκλογές του 2012, το παλαιό δικομματικό σύστημα κατέρρευσε και νέα κόμματα αναδείχθηκαν στην πολιτική σκηνή – ανάμεσά τους και η φιλοναζιστική
Χρυσή Αυγή. Η οικονομία της χώρας συνέχισε την καθοδική πορεία της, ενώ, αντίστροφα, η ανεργία και η μετανάστευση τη δική τους ανοδική πορεία. Τον Ιανουάριο του 2015, ο ριζοσπαστικός
αριστερός ΣΥΡΙΖΑ ήρθε στην εξουσία και σχημάτισε κυβέρνηση με τους εθνικιστές δεξιούς Ανεξάρτητους Έλληνες. Αλλά η κρίση
κάθε άλλο παρά έληξε. Αντιθέτως, συνεχίζεται μέχρι σήμερα και,
όπως φαίνεται, βαθαίνει όλο και περισσότερο. Ο χρόνος θα δείξει! Κοντολογίς, αυτό το βιβλίο καλύπτει 124 χρόνια σύγχρονης ελ-
ληνικής ιστορίας (1893-2016), από τα οποία τα 56 αποτελούνται από περιόδους μακρόχρονων και συμπαγών εθνικών κρίσεων και μόνο τα υπόλοιπα 68 μπορούν να θεωρηθούν –παρά τις πολλές και
σημαντικές, ωστόσο μεμονωμένες, κρίσεις που επίσης συνέβησαν
στη διάρκειά τους– χρόνια σχετικής πολιτικής ομαλότητας, οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής προόδου.
Κανείς μας δεν έχει μπορέσει ν’ αποφύγει τέτοια «πέτρινα χρό-
νια». Φαίνεται, αντίθετα, πως οι περισσότεροι ενήλικοι σ’ αυτή τη χώρα έχουν βιώσει τουλάχιστον δύο μεγάλες κρίσεις. Πάρτε ξα-
νά την οικογένειά μου, ενώ σίγουρα θα σκέφτεστε τις δικές σας οικογένειες. Ο παππούς μου, γεννημένος τη χρονιά που πρωτο-
ανέβηκε στην εξουσία ο Τρικούπης και καθιερώθηκε η Αρχή της 21
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
Δεδηλωμένης, η οποία αποτέλεσε σημαντικότατο σταθμό στην κοινοβουλευτική ιστορία της χώρας, έζησε σαν νέος άντρας την
ντροπιαστική ήττα του 1897 και όσα επακολούθησαν μέχρι τη λύτρωση που έφερε εντέλει ο Βενιζέλος. Βίωσε όμως και τις πρώ-
τες φάσεις της δεύτερης κρίσης, αφού πέθανε από φυσικά αίτια το 1941. Ο πατέρας μου γεννήθηκε μέσα στον ενθουσιασμό των
Βαλκανικών Πολέμων, κι έτσι πρόλαβε να ζήσει δύο κρίσεις από την αρχή μέχρι το τέλος τους – τη δεύτερη κατά σειρά σε τούτο το
βιβλίο, την οποία βίωσε ως νεαρός άντρας, και την τρίτη, που ση-
μάδεψε τη ζωή του ως ώριμου επαγγελματία και οικογενειάρχη. Δύο ήταν οι εποχές της κρίσης που έτυχαν ώς τώρα και στη δική μου ζωή, που μάλλον στάθηκα το τυχερότερο μέλος στην οικογένεια. Κι αυτό γιατί στην πρώτη μεγάλη εθνική κρίση που θυμά-
μαι –την τρίτη κατά σειρά στο βιβλίο– ήμουν ακόμη μαθητής στο σχολείο και δεν μ’ επηρέασε προσωπικά ή επαγγελματικά. Η πιο
πρόσφατη όμως –και εν εξελίξει– κρίση άλλαξε τη ζωή μου ριζικά. Αλλά λόγω της ακαδημαϊκής και προσωπικής μου ενασχόλησης με τα κοινά, μου έδωσε επίσης την ευκαιρία να εγκύψω στις
αιτίες παλαιότερων κρίσεων και να ερευνήσω τους τρόπους επίλυσής τους. Σ’ αυτό το βιβλίο εξηγώ τι αποκόμισα από τη μελέτη
της παρελθούσας συλλογικής ιστορικής εμπειρίας, επιδιώκοντας να μεταβιβάσω αυτή τη γνώση στους αναγνώστες μου όπως και στα δικά μου παιδιά – στα οποία και είναι αφιερωμένο.
Το βιβλίο έχει μια αρκετά απλή δομή που συναρθρώνεται σε
εννέα, σχεδόν ισομεγέθη, κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αναλύει το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο κινείται το υπόλοιπο βιβλίο και, ειδικότερα, εξηγεί τη φύση των κρίσεων που ταλανίζουν τα έθνη,
καθώς και τις αιτίες τους, ενώ προτείνει επίσης μια νέα θεωρη22
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
τική προοπτική που φαίνεται αρκετά πρόσφορη για τη σύγχρονη Ελλάδα. Τα τρία επόμενα κεφάλαια (2-4) είναι κυρίως πραγματολογικού περιεχομένου, δηλαδή βασίζονται στα ιστορικά γε-
γονότα με τη σειρά ακριβώς που συνέβησαν. Αναλύουν, καθένα ξεχωριστά, τις τρεις μεγάλες σπείρες κρίσης που αναπτύχθηκαν
στη χώρα μας από την εποχή του Τρικούπη μέχρι την πτώση της τελευταίας δικτατορίας και την ταυτόχρονη εκκίνηση της Μεταπολίτευσης το 1974. Ακολουθούν τρία κεφάλαια (5-7) που επιδιώ κουν να συγκρίνουν μεταξύ τους τις προηγούμενες περιόδους κρί σεων. Καθένα από αυτά θέτει και ένα διαφορετικό ερώτημα: Ποιες
ήταν οι αιτίες και οι αφορμές των παλαιότερων κρίσεων; Ποια τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των κρίσεων κατά την ιστορική τους
εξέλιξη; Πώς βγήκε η χώρα από τις μεγάλες ιστορικές κρίσεις που πέρασε; Έχοντας ήδη εξετάσει συγκριτικά τις κρίσεις του παρελ-
θόντος, το κεφάλαιο 8 μας φέρνει στην τρέχουσα εθνική κρίση, η οποία βρίσκεται σε οδυνηρή εξέλιξη, και τα κύρια σημεία γύρω από τα οποία περιστρέφεται είναι το τι ακριβώς συνέβη για
να φτάσουμε ώς εδώ και πού βρισκόμαστε σήμερα. Τέλος, το κε-
φάλαιο 9 έχει το δύσκολο στόχο να αντλήσει διδάγματα από τις
προηγούμενες εμπειρίες κρίσεων και να θέσει τα διλήμματα που αντιμετωπίζει ο τόπος σήμερα και για το μέλλον. Από εκεί και πέρα, ο καθένας ας βγάλει τα συμπεράσματά του.
Μια απαραίτητη διευκρίνιση πριν προχωρήσουμε. Καθώς δεν
είμαι ιστορικός, και άρα δεν με απασχολούν οι λεπτομέρειες των
πολλών ιστορικών υποπεριόδων που καλύπτει αυτό το σχετικά μι-
κρό βιβλίο, έχω επιλέξει να θυσιάσω το ειδικό χάριν του γενικού. Για να το πω αλλιώς, έχοντας θέσει ως στόχο να εξηγήσω τις ιδιαιτερότητες του σύνθετου ελληνικού πολιτικού τοπίου όπως εκτυ23
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
λίσσεται στον ιστορικό του χρόνο, θεώρησα πιο πρόσφορο να παραβλέψω πολλά από τα δέντρα, και σίγουρα το πλούσιο φύλλωμά
τους, χάριν του δάσους. Κατανοώ εκ των προτέρων τις αντιρρήσεις αναγνωστών με ιστορική παιδεία σε ζητήματα που σχετίζονται με την περιοδολόγηση των κρίσεων που προτείνω, την επιλογή των κρίσιμων ιστορικών καμπών στις οποίες δίνω μεγαλύτερη έμφαση, καθώς και την πολιτική ερμηνεία άλλων γεγονότων,
η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έως και «αναθεωρητική».
Αλλά, όπως είπαμε, σκοπός μου είναι να αναπτύξω ένα συμπαγές ερμηνευτικό σχήμα για την ιστορική πορεία της Ελλάδας χρη-
σιμοποιώντας τα εργαλεία της συγκριτικής πολιτικής επιστήμης. Αυτός όμως, πιστεύω, είναι και ο πλέον πρόσφορος τρόπος για να γίνει καλύτερα αντιληπτό το παρελθόν και περισσότερο προβλέψιμο το μέλλον. Διότι, πράγματι, ο κύριος λόγος για τον οποίο
μελετάμε το παρελθόν είναι για να μας βοηθήσει να διαμορφώσουμε πρόσφορα ερμηνευτικά σχήματα απαλλαγμένα από κλισέ, στη στερνή γνώση που προσφέρουν παλαιά λάθη και χαμένες ευκαιρίες, προς άμεση χρήση τόσο από τους ηγέτες όσο και
από τους καθημερινούς ανθρώπους, όπως εσείς κι εγώ, και, τέλος, στην κατά το δυνατόν πρόγνωση όσων μέλλεται να συμβούν.
24
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
ΘΕΩΡΗΤΙΚΆ: ΓΙΑΤΊ ΑΠΟΤΥΓΧΆΝΟΥΜΕ;
Τίποτα στο τραγούδι των τζιτζικιών δεν δείχνει πως είναι έτοιμα να πεθάνουν. Matsuo Bashō (Ιάπωνας ποιητής)
Εφόσον το βιβλίο αυτό αναφέρεται σε κρίσεις, οφείλει να ξεκινή-
σει ορίζοντας το ίδιο το αντικείμενό του. Έτσι, το παρόν κεφάλαιο, πρώτον, ορίζει τα στοιχεία που συνιστούν τις κρίσεις οι οποίες ανα-
πτύσσονται στα επιμέρους κεφάλαια που ακολουθούν· δεύτερον, αναπτύσσει τις κυριότερες αιτίες και τα χαρακτηριστικά ειδικά των
ελληνικών κρίσεων· και τρίτον, εισάγει με μια σύντομη θεωρητική συζήτηση τους λόγους για τους οποίους αποτυγχάνουν τα έθνη.
Τέλος, πάλι με την απαραίτητη συντομία, εξηγεί τη θεωρητική υπόθεση για τις συνεχείς ιστορικές αποτυχίες της σύγχρονης Ελλάδας, η οποία και καθοδηγεί την ανάλυση στα επόμενα κεφάλαια.
ΤΙ ΕΊΝΑΙ «ΚΡΊΣΗ»;
Παραδόξως, αν και πρόκειται για λέξη-κλειδί, η έννοια της λέξης
«κρίση» σπανίως γίνεται κατανοητή με σαφήνεια. Συνήθως αντι25
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
λαμβανόμαστε ως κρίσεις στιγμιαία –σίγουρα δραματικά, ίσως ακόμη και καταστροφικά– γεγονότα (π.χ. μια απότομη πτώση στο Χρηματιστήριο ή μια μεγάλη πυρκαγιά) που προκαλούν αποστα-
θεροποίηση ή ανατροπή μιας προηγούμενης κατάστασης που βρισκόταν σε ισορροπία (π.χ. η συναλλαγματική ισοτιμία, το θαλερό δάσος), πράγμα που με τη σειρά του, όπως άλλωστε δηλώνει
και η αρχαία ρίζα της λέξης (κρίσις = απόφασις), απαιτεί νέα δια χείριση της όλης κατάστασης. Όταν όμως μιλάμε για την ιστορία των εθνών και, συνεπώς, για τους λόγους που αυτά είτε επι-
τυγχάνουν (μέσω της επίλυσης των κρίσεων) είτε αποτυγχάνουν
(ακριβώς επειδή αδυνατούν να τις επιλύσουν), αναφερόμαστε σε φαινόμενα που έχουν διαφορετικά ποιοτικά, αλλά και ποσοτικά, χαρακτηριστικά από τα στιγμιαία, έστω και δραματικά, κρίσι-
μα γεγονότα στα οποία μόλις αναφερθήκαμε. Ποια είναι αυτά; Θα επιχειρήσω να ορίσω τις μεγάλες κρίσεις των εθνών –ανάμεσά τους και της σύγχρονης Ελλάδας– μέσω των πέντε αλληλένδετων χαρακτηριστικών στοιχείων που ακολουθούν.1
Πρώτον, η κρίση δεν περιορίζεται σε κάποιο μεμονωμένο περιστατικό,
αλλά έχει σωρευτικό χαρακτήρα, δηλαδή αποτελείται από ένα ολόκληρο και
αδιάσπαστο σύνολο κρίσιμων γεγονότων. Ασφαλώς, η ιστορία κάθε χώρας είναι γεμάτη από «κρίσιμες στιγμές», εξωγενή απρόοπτα ή
εσωτερικά γεγονότα που, μολονότι συμβαίνουν άπαξ, επηρεά1. Στο παρόν κεφάλαιο, αλλά και στα επόμενα, τις κρίσεις που περιγράφονται στο βιβλίο τις αναφέρω ως «σπειροειδείς», «ελικοειδείς», «φαύλους κύκλους» κ.ο.κ., επιδιώκοντας σε κάθε περίπτωση να εντυπώσω την ιδέα ότι
μοιάζουν με «μαύρες τρύπες», όπου η βαρύτητα των γεγονότων που συμβαί-
νουν στο εσωτερικό τους είναι τόσο δυνατή που δύσκολα επιτρέπει τη διαφυγή. 26
ΘΕΩΡΗΤΙΚΆ: ΓΙΑΤΊ ΑΠΟΤΥΓΧΆΝΟΥΜΕ;
ζουν την όλη της εξέλιξη. Για την Ελλάδα, τέτοια ήταν, για να χρησιμοποιήσω σχεδόν τυχαία παραδείγματα από την πρόσφατη ιστο-
ρία, η «κρίση των Ιμίων» το 1996, το χρηματιστηριακό κραχ του 1999 ή οι συγκεντρώσεις των «αγανακτισμένων» στην Αθήνα του 2011. Αντίθετα, μία σωρευτική κρίση (ενικός) περιλαμβάνει πολλά
επεισόδια κρίσεων (πληθυντικός) που διαθέτουν εσωτερική αιτιώδη συνάφεια και εκδηλώνονται σε ιστορική αλληλουχία. Έτσι, οι σπεί-
ρες κρίσης που πρόκειται να εξετάσουμε περιέχουν μόνο «καταστροφές» και καθόλου «θριάμβους.2 Με αυτή λοιπόν τη λογική,
το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1935, η Μεταξική δικτατορία που ακολούθησε, η Κατοχή και ο Εμφύλιος πόλεμος, καθώς και η πρώιμη μετεμφυλιακή περίοδος, αποτελούν μία ενιαία και αδιάκοπη σπείρα κρίσης.
Δεύτερον, η κρίση δεν επηρεάζει αρνητικά ορισμένες μόνο κοινωνικές
κατηγορίες ή μεμονωμένα τμήματα πολιτών, αλλά ολόκληρο το έθνος. Συνεπώς, οι κρίσεις που μας ενδιαφέρουν εδώ δεν αναφέρονται απλά
και μόνο, ας πούμε, στην ανεργία που μπορεί να μαστίζει συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες (π.χ. τους νέους ή τους κατοίκους
των ορεινών περιοχών), στον αποκλεισμό ορισμένων ατόμων ή ομάδων από την πολιτική διαδικασία (π.χ. κομμουνιστές, μετανάστες), ή σε φυσικές καταστροφές που πλήττουν ένα μόνο τμήμα της χώρας. Ενδιαφερόμαστε, αντιθέτως, για κρίσεις καθολικής έκτασης και αρνητικού αποτελέσματος για το σύνολο του πληθυσμού· με άλλα λόγια, για κατεξοχήν εθνικές κρίσεις, όπως είναι,
2. Προφανώς, δανείζομαι τους όρους από το Στάθης Ν. Καλύβας, Καταστροφές και θρίαμβοι: Οι 7 κύκλοι της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Αθήνα: Παπαδόπουλος, 2015.
27
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
για παράδειγμα, οι εθνικοί πόλεμοι, οι γενικευμένοι λιμοί, η χρό-
νια γενική ανεργία, η παρατεταμένη κυβερνητική αστάθεια και άλλες παρόμοιες καθολικές καταστάσεις, πολλές από τις οποίες θα συναντήσουμε σε επόμενα κεφάλαια.
Τρίτον, η κρίση δεν είναι ούτε απρόβλεπτη ούτε αναπόφευκτη, αλλά
ακολουθεί συγκεκριμένο και σχετικά προβλέψιμο υπόδειγμα ανάπτυξης.
Φυσικές καταστροφές (σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις), ανε-
ξάρτητα εξωτερικά γεγονότα (ένας πόλεμος κάπου αλλού που
δημιουργεί ένα προσφυγικό κύμα προς τα εδώ), ή λανθασμένες πολιτικές αποφάσεις (κάποιος απερίσκεπτος ηγέτης που προβαίνει σε μια πρωτοβουλία χωρίς να αντιλαμβάνεται τις πιθανές αρνητικές συνέπειες) αποτελούν παραδείγματα κρίσεων με
απρόβλεπτη αφετηρία και σχεδόν αναπόφευκτα καταστροφική κατάληξη. Όταν όμως μια χώρα εισέρχεται σε αιτιακή σπειροειδή κρίση, η δυνατότητα πρόβλεψης των αποτελεσμάτων είναι
δυνατή για τουλάχιστον δύο αλληλένδετους λόγους – τη μείωση
των δυνητικών λύσεων και, συνεπώς, την (δυνάμει) αύξηση της
ορθολογικότητας των πολιτικών ηγετών, αφού πλέον βρίσκονται αντιμέτωποι με ελάχιστες πραγματικές επιλογές. Όπως θα προσπαθήσω να δείξω στη συνέχεια, οι σπειροειδείς εθνικές κρίσεις
έχουν τη δική τους λογική, η οποία αναπτύσσεται με σχετικά πανομοιότυπο τρόπο. Επίσης παρόμοιος είναι και ο τρόπος επίλυσης τέτοιων κρίσεων.
Τέταρτον, η κρίση έχει οικονομικές, κοινωνικές, ακόμη και ψυχολογικές
διαστάσεις, αλλά, πάνω απ’ όλα, είναι πολιτική κρίση. Όπως ήδη προκύ-
πτει από τα παραπάνω, οι κρίσεις που απειλούν τα έθνη έχουν
πολλές διαστάσεις, οι οποίες μάλιστα συνήθως εκδηλώνονται ταυτόχρονα. Έτσι, σε ένα υποθετικό σενάριο, μια μεγάλη οικονομι28
ΘΕΩΡΗΤΙΚΆ: ΓΙΑΤΊ ΑΠΟΤΥΓΧΆΝΟΥΜΕ;
κή κρίση μπορεί να οδηγήσει μια χώρα σε κρίση πολιτικής νομι-
μοποίησης η οποία, αν παραταθεί, ενδέχεται να καταλήξει σε γενικευμένη κοινωνική ανομία και, για να συνεχίσουμε τον υπο-
θετικό μας συλλογισμό, αποσχιστικές τάσεις στο εσωτερικό της. Αυτό όμως που είναι βασικό ακόμη και σε ένα σενάριο σαν το παραπάνω (που, όπως όμως θα δούμε στη συνέχεια, δεν είναι τόσο ακραίο όσο δείχνει) είναι η πολιτική διάσταση της κρίσης – και,
ειδικότερα, οι αποφάσεις των πολιτικών ηγεσιών σε κάθε στάδιο της εξελισσόμενης κρίσης. Διότι, απλούστατα, η μόνη δυνατό-
τητα που υπάρχει για να σπάσει η αιτιώδης αλυσίδα της κρίσης η οποία, στο υποθετικό μας παράδειγμα, θα μπορούσε να οδηγήσει από την αρχική οικονομική δυσπραγία σε τελική εδαφική απόσχιση, είναι η αποτελεσματική πολιτική ηγεσία.
Πέμπτον, η κρίση και οι συνέπειές της δημιουργούν στην κοινωνία την
ανάγκη άμεσης και επείγουσας ριζικής αλλαγής. Όπως θα δούμε παρακάτω, αναλύοντας τους φαύλους κύκλους των κρίσεων που
πραγματεύεται το βιβλίο, τα υποκείμενα της κρίσης έχουν την αίσθηση ότι ζουν σε μια τελματώδη κατάσταση όπου η πιθανότητα εθνικών κινδύνων είναι ορατή ή ακόμη και άμεσα επικείμενη. Σε τέτοιες καταστάσεις, το δημόσιο αίσθημα συχνά αντιλαμβάνεται την ιστορική συγκυρία σαν ένα βαθύ και σκοτει-
νό πηγάδι από το οποίο η έξοδος γίνεται όλο και δυσκολότερη. Αντίθετα, λοιπόν, από άλλους, ειδικότερους και όχι άμεσα αισθητούς κινδύνους (όπως είναι, λόγου χάρη, η υπογεννητικότητα σε κάποια χώρα, η εξάπλωση του Ισλάμ στην Ευρώπη, ή
η καταστροφή του περιβάλλοντος στον πλανήτη), οι σπειροειδείς εθνικές πολιτικές κρίσεις δημιουργούν στις συγκεκριμένες
κοινωνίες όπου αυτές εκδηλώνονται ένα αίσθημα απόγνωσης, 29
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
ακόμη και ασφυξίας, που συνακόλουθα δημιουργεί την ανάγκη
άμεσων και συχνά ριζοσπαστικών αλλαγών. Τέτοια περιβάλλοντα είναι ιδανικά για την ανάδειξη νέων ηγεσιών, ιδεών και πολιτι-
κών πρωτοβουλιών που μπορεί να οδηγήσουν στην επίλυση των κρίσεων, είναι όμως εξίσου πιθανόν να έχουν μακροχρόνια καταστροφικές συνέπειες για τα έθνη.
ΠΏΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΊΤΑΙ ΜΙΑ ΚΡΊΣΗ;
Ποιο είναι το κομβικό σημείο των κρίσεων όπως τις περιγράψαμε παραπάνω; Όπως προκύπτει και από τη συγκριτική εμπειρική μελέτη τέτοιων κρίσεων στην Ελλάδα και αλλού, όλες ανεξαιρέτως εκκινούν από μια έντονη αμφισβήτηση της νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος (κάτι που συνήθως αναφέρεται
και ως «κρίση νομιμοποίησης» ή «κρίση δημοκρατικής αντιπροσώπευσης»). Αυτό που, με απλά λόγια, συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις είναι ότι οι πολίτες αποσύρουν την εμπιστοσύνη τους
από τους θεσμικά εκλεγμένους αντιπροσώπους τους και παύουν να τους προσδίδουν νομιμότητα. Τότε, είτε στρέφονται σε αντισυστημικά κόμματα και ηγέτες που ευαγγελίζονται ριζική αλλαγή, με αποτέλεσμα εντυπωσιακές μεταστροφές ψήφου, είτε απέχουν από τις εκλογές.3 Οπότε ανακύπτουν τα ερωτήματα: Πώς 3. Για μια παρόμοια ανάλυση σχετικά με χώρες της Λατινικής Αμερικής, στην
οποία οφείλω αρκετές δικές μου ιδέες, βλ. Scott Mainwaring, «The Crisis of Democratic Representation in the Andes: An Overview», σελ. 1-44, στο Scott Mainwaring, Ana María Bejarano and Eduardo Pizarro Leongómez
(επιμ.), The Crisis of Democratic Representation in the Andes. Stanford, CA: Stanford 30
ΘΕΩΡΗΤΙΚΆ: ΓΙΑΤΊ ΑΠΟΤΥΓΧΆΝΟΥΜΕ;
δημιουργούνται αυτές οι κρίσεις δημοκρατικής νομιμοποίησης; Ποια είναι τα πραγματικά γενεσιουργά αίτια πίσω από αυτές;
Βασιζόμενος στη συγκριτική ανάλυση της πλούσιας σε κρί-
σεις σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, θα δείξω πως υπάρχουν δύο
τέτοια ξεχωριστά αίτια, τα οποία όμως ενίοτε αλληλοσυμπλέκο-
νται. Πρώτα πρώτα, μια κρίση νομιμοποίησης μπορεί να προέλθει από τη συσσώρευση και διόγκωση πολλών μικρότερων κρίσεων (που
μπορεί να είναι αποκλειστικά εθνικές, διεθνείς ή, όπως συμβαίνει συνηθέστερα, συνδυασμός των δύο), οι οποίες μετά από ένα
ορισμένο σημείο δημιουργούν έκρηξη και γενικευμένη κρίση. Τέτοια ήταν, για παράδειγμα, η περίπτωση της κρίσης που ξεκίνησε
στην Ελλάδα με την πτώχευση του 1893 και συνεχίστηκε με πολ-
λές άλλες, στρατιωτικές, πολιτικές και κοινωνικές κρίσεις, που όλες μαζί δημιούργησαν την κρίση νομιμοποίησης των παλαιών κομμάτων και ώθησαν στο στρατιωτικό κίνημα του 1909.
Αλλά κρίση νομιμοποίησης μπορεί επίσης να επέλθει ακόμη
κι όταν η πλειονότητα της κοινωνίας δεν δοκιμάζεται από πραγματική, μεγάλη κρίση, όπως αυτές που περιγράψαμε στην προηγούμενη υποενότητα. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η κρίση είναι τε-
χνητή, δηλαδή εντέχνως κατασκευασμένη, και δημιουργείται από πολιτικούς ηγέτες οι οποίοι καταφέρνουν μέσω του αφηγηματικού τους λόγου να αναπαραστήσουν την πραγματικότητα ως ευρισκόμενη σε κατάσταση γενικευμένης κρίσης, ακόμη κι όταν τέτοια κρίση δεν στοιχειοθετείται από τα πραγματικά γεγονότα. Τέτοιοι ηγέτες, όπως αποδείχτηκε πως ήσαν ο Γεώργιος Παπανδρέου
μετά το 1961 αλλά και ο γιος του Ανδρέας αμέσως μετά την επάUniversity Press, 2006. 31
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
νοδο της χώρας στη δημοκρατία το 1974, αναδεικνύονται έτσι σε
αυθεντικούς εκφραστές μεγάλων ομάδων πληθυσμού, διακινδυνεύοντας όμως, όπως θα δούμε παρακάτω, τη δημιουργία πραγματικής κρίσης.
Σε κάθε περίπτωση, η κρίση νομιμοποίησης είναι η αναγκαία
προϋπόθεση και το σημαντικότερο σημείο καμπής μετά το οποίο
ανοίγει η αυλαία των εθνικών κρίσεων. Τι παρατηρούμε από τη
γενική επισκόπηση των αλλεπάλληλων κρίσεων στη σύγχρονη ελληνική ιστορία που πραγματεύεται αυτό το βιβλίο; Υπάρχει κάποιο επαναλαμβανόμενο υπόδειγμα; Υποστηρίζω πως πράγματι υπάρχει και έχει τρία χαρακτηριστικά: την περιοδικότητα των κρίσεων, τη μεγάλη τους διάρκεια και τη σχετική τους αυτοτέλεια.
Ξεκινώντας με την περιοδικότητα των κρίσεων στη σύγχρονη
ελληνική ιστορία, αυτή θυμίζει, κατά μία έννοια, τους κύκλους
μακράς διάρκειας του Κοντράτιεφ μέσα από τους οποίους κινείται η παγκόσμια οικονομία όπως ένα συνεχές εκκρεμές ανάμεσα
σε ανάπτυξη και κρίση.4 Όπως ακριβώς οι κύκλοι της οικονομίας,
οι οποίοι, εκτός της επαναληπτικότητας, παρουσιάζουν μεγάλη
εσωτερική ομοιομορφία (αφού διέρχονται από τέσσερις διακριτές φάσεις – ανάπτυξη, στασιμότητα, ύφεση, ανάκαμψη), έτσι και
οι κύκλοι των κρίσεων στην ελληνική ιστορία επαναλαμβάνονται με σχεδόν κανονική περιοδικότητα, σε τρεις όμως φάσεις – ανά-
4. Ο Νικολάι Κοντράτιεφ (1892-1938), Ρώσος οικονομολόγος, πρότεινε μια θεωρία λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας στη βάση οικονομικών κύ-
κλων μακράς διάρκειας (οι λεγόμενοι «κύκλοι Κ[οντράτιεφ]», καθένας από τους οποίους διαρκεί περίπου 50 χρόνια και εμπεριέχει μια ανοδική φάση περίπου 25 ετών και μια σχεδόν ισόχρονη καθοδική φάση. 32
ΘΕΩΡΗΤΙΚΆ: ΓΙΑΤΊ ΑΠΟΤΥΓΧΆΝΟΥΜΕ;
πτυξη, κρίση, ανάκαμψη. Είναι δε ενδιαφέρον ότι ενώ οι περίοδοι ανάπτυξης στιγματίζονται συχνά από παροδικές κρίσεις (όπως
ήταν, για να αναφέρω τυχαία παραδείγματα, η Μικρασιατική Καταστροφή και τα επακόλουθά της, το Κυπριακό κατά τη δεκαε-
τία του ’50, η πολιτική αστάθεια της διετίας 1989-1990), από τις περιόδους κρίσης απουσιάζουν συνήθως οι εκλάμψεις δημιουργίας και αναγέννησης, με μοναδική ίσως εξαίρεση την εποποιία του ελληνοϊταλικού πολέμου κατά τη δεύτερη περίοδο κρίσης
(1935-1952). Δηλαδή, αφού ξεκινήσει και όσο διαρκεί μια σπείρα
κρίσης, η «κρίση» αποκτά κανονικότητα στις ζωές των ανθρώπων. Αυτό σημαίνει επίσης ότι όσο εύκολο είναι να μετακυλήσει η χώ-
ρα από φάση ανάπτυξης σε περίοδο κρίσης, τόσο δύσκολο είναι να συμβεί το αντίθετο, δηλαδή να ξεκολλήσει από το τέλμα της κρίσης και να εισέλθει σε φάση ανάκαμψης.
Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η μεγάλη διάρκεια των πε-
ριοδικών κρίσεων, οι οποίες έτσι λειτουργούν ανασχετικά για την ιστορική εθνική ανάπτυξη. Συγκεκριμένα, καθεμιά από τις δύο πρώτες κρίσεις είχε διάρκεια δεκαεπτά ετών, ενώ η τρίτη κρά-
τησε δεκατρία ολόκληρα χρόνια. Με άλλα λόγια, ο μέσος όρος διάρκειας των τριών πρώτων εθνικών κρίσεων που εξετάζονται σε τούτο το βιβλίο είναι η δεκαπενταετία! Αν δούμε τα γεγονότα
που βρίσκονται στην αφετηρία καθεμιάς από τις επιμέρους κρίσεις, μοιάζουν να είναι εντελώς διαφορετικά, καθώς περιλαμ-
βάνουν μια πτώχευση (1893), ένα στρατιωτικό κίνημα (1935) και μια προσπάθεια πολιτικής απονομιμοποίησης ενός μόλις εκλεγ-
μένου κόμματος (1961). Εντούτοις, οι διαφορετικοί γενεσιουργοί
παράγοντες των κρίσεων μικρή μόνο σημασία φαίνεται πως έχουν για τη μεταγενέστερη εξέλιξή τους. Και τούτο διότι, ανεξάρτητα
33
ΣΕ ΤΕΝΤΩΜΈΝΟ ΣΚΟΙΝΊ
από τον αρχικό σπινθήρα, μόλις η κρίση αρχίζει να αποκτά σπειροειδή μορφή, εξελίσσεται με σχεδόν υποδειγματικά παρόμοιο
τρόπο. Όπως θα δούμε μάλιστα αργότερα στο βιβλίο, η σημερινή κρίση έχει εντυπωσιακές ομοιότητες με όλες όσες προηγήθηκαν. Και φυσικά, καθώς βρίσκεται σε εξέλιξη, κανείς δεν γνωρίζει πόσο θα διαρκέσει ούτε πώς θα επέλθει η τελική της επίλυση.
Τέλος, το τρίτο χαρακτηριστικό όλων των κρίσεων που εξε-
τάζονται στο βιβλίο είναι η σχετική αυτονομία των μακρο-ιστορικών παραγόντων που τις δημιούργησαν. Έτσι, η πρώτη κρίση
δημιουργήθηκε από τον ατελέσφορο πολιτικό και οικονομικό εκσυγχρονισμό που επιχείρησαν ο Τρικούπης και οι σύγχρονοί του
πολιτικοί· η δεύτερη κρίση είχε ως αφετηρία τον Εθνικό Διχασμό ανάμεσα σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς, ο οποίος σημάδεψε όλες τις εξελίξεις των δύο δεκαετιών μεταξύ 1915 και 1935· η τρίτη κρίση προέκυψε από τον ατελή εκδημοκρατισμό της μετεμφυλιακής περιόδου και το ανικανοποίητο αίτημα ενσωμάτωσης στο πολιτικό σύστημα αποκλεισμένων κοινωνικών ομάδων· η δε τέταρτη και τελευταία κρίση οφείλεται στην άνοδο του λαϊκισμού κατά τη Μεταπολίτευση, ο οποίος αφενός υπέσκαψε
τους φιλελεύθερους δημοκρατικούς θεσμούς που εγκαθιδρύθηκαν στη χώρα μετά το 1974 και αφετέρου απέτρεψε τη δημιουρ-
γία νέων. Το ενδιαφέρον είναι ότι, καθώς ατενίζουμε προς το μέλλον, κάθε ένας από τους παράγοντες που αυτοτελώς δημιούργησε παλαιότερες και νεότερες κρίσεις (δηλαδή, ο εκσυγχρονισμός του κράτους, η κοινωνική μετριοπάθεια, ο πλήρης εκδημοκρατισμός και η επικράτηση του φιλελευθερισμού) παραμένει ακόμη ζητούμενο.
34