Λόγος και πράξις στην ψυχανάλυση

ΒΙΒΛIΑ ΤΗΣ ΑΝΝΑΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ

Τό πρόβλημα τῶν ἀνθρώπινων σχέσεων. Κέντρον Ψυχικῆς Ὑγείας, Ἀθήνα, 1963. Μεθοδικαί ἀναπροσαρμογαί εἰς τήν ἐκπαιδευτική ἐμπειρία: τό ψυχόδραμα στήν ἐκπαίδευση, τόμ. 2. Κέντρον Ψυ χικῆς Ὑγιεινῆς, Ἀθήνα, 1964. Ψυχανάλυση καί ἑλληνική κουλτούρα. Κέδρος, Ἀθήνα, 1983. Τά παιδιά τῆς τρέλλας – ἡ βία στίς ταυτίσεις. Νεφέλη, Ἀθήνα, 1988 (μτφρ. ἀπό τό γαλλικό). Ψυχική οἰκονομία καί δυναμική στίς ὁριακές ὀργανώσεις. Χα τζηνικολῆ, Ἀθήνα, 1993 (μτφρ. ἀπό τό γαλλικό). Διαδικασίες ἐπανάληψης καί προσφορές τοῦ Ἐγώ. Κέδρος, Ἀθήνα, 1999 (μτφρ. ἀπό τό γαλλικό). Τό τραυματικό. Ἐπανάληψις καί διεργασία. Ἑστία, Ἀθήνα, 2005 (μτφρ. ἀπό τό γαλλικό). Μονοπάτια θανάτου – στίξεις καί ἀντιστίξεις. Ἴκαρος, Ἀθήνα, 2007. Τά ἐναντίον ἑαυτοῦ. Μετά, Ἀθήνα, 2008. Ἐπί ξυροῦ ἀκμῆς. Μετά, Ἀθήνα, 2011.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

Ἴκαρος Ψυχαναλυτική Σειρά Ὑπεύθυνος: Ἀθ. Ἀλεξανδρίδης

Τό ΨΑ τοῦ ἐξωφύλλου προέρχεται ἀπό χειρόγραφο τοῦ S. Freud. Μέ αὐτήν τήν συντομογραφία δήλωνε τήν ψυχανάλυση στά χειρόγραφά του καί στίς ἐπιστολές πρός οἰκείους.

© Ἐκδόσεις Ἴκαρος, 2012 ISBN 978-960-9527-55-2

ΑΝΝΑ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

ΙΚΑΡΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

9

I ΠΟΛΥΠΛΟΚΟΤΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΥΣΗΜΙΑ

12

II ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΙΔΙΟΜΟΡΦΙΕΣ

36

III ΣΤΑ ΙΧΝΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΟΣ

60

IV ΠΑΛΙΡΡΟΙΑ

79

V ΣΤΟΥΣ ΑΝΤΙΠΟΔΕΣ ΤΩΝ ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΩΝ VI ΜΕΣΑ ΣΕ ΡΕΥΜΑΤΑ ΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΕΩΝ

101 141

VII ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ

158

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

171

Πρόλογος

Τά κείμενα πού παρουσιάζονται ἐδῶ σηματοδοτοῦν ἕναν κύκλο ζωῆς. Ἡ γραφή τους καταθέτει τήν προσωπική μου ἐμπειρία καί κατανόηση μιᾶς προσπάθειας πού ξεκίνησε ἀπό τόν S. Freud πρίν ἀπό ἑκατό χρόνια. Ἐλπίζω νά ἔχουν ἀποδέκτες ψυχαναλυτάς πού νοιάζονται γιά τήν συνέχιση ἀλλά καί γιά τήν ἐ­περώτηση τῆς προσφορᾶς τῆς ψυχαναλυτικῆς σκέ­ ψεως στόν σύγχρονο κόσμο. Ἡ ψυχαναλυτική προσέγγισις τῆς ἀνθρώπινης ψυχικῆς ζωῆς δέν ἐπέτρεψε μόνον τό ξετύλιγμα πρωτόγνωρων νημάτων τῆς ὑφῆς της, ἀλλά προσέφερε καί τήν δυνατότητα μιᾶς διαδρομῆς πού ἀντιμετωπίζει τό ἄγχος τοῦ ἀγνώστου καί τίς συχνά τραυματικές συναντήσεις μέ ὅ,τι μᾶς εἶναι ξένο: ξένο μέσα μας, ξένο καί σέ ὅσα μᾶς περιβάλλουν. Ἔδειξε ὅτι τό πιό ξένο εἶναι τελικά καί τό πιό οἰκεῖο πού φωλιάζει στά σπλάχνα τοῦ ἀνθρώπου, μακρυά ἀπό τήν συνείδησή του.

10

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

Ἔδειξε ἐπίσης ὅτι ἡ βία πού συνοδεύει τά πρῶτα χρόνια τῆς ζωῆς μας καί καλύπτεται στήν συνέχεια ἀπό ἀνάγκες σχέσεων καί κοινωνίας –δηλαδή κοινῆς βιώσεως– δέν χάνεται ἀπό τήν ψυχική σκηνή. Ἀκατά­ παυστα προσδιορίζει συγκρούσεις καί ταλαντεύσεις μεταξύ δεσμεύσεων καί ἀποδεσμεύσεων, ­ἐπενδύσεων καί ἀποεπενδύσεων πού ἀφοροῦν στήν νοητική καί τήν συναισθηματική μας ζωή. Δεσμεύσεις μέ ἀντικεί­ μενα τά ὁποῖα ποτέ δέν βρίσκουν θέση σέ πένθη πού νά ὁλοκληρώνονται. Ἀποδεσμεύσεις καί διαφοροποιήσεις πού τείνουν νά μᾶς ἐλευθερώσουν, ὑφαίνοντας τήν ὑποκειμενικότητα τοῦ καθενός, ἤ μᾶς ὠθοῦν πρός ἀποκλεισμούς. Ἡ ψυχαναλυτική πορεία τῶν ἀναγνωρίσεων εἶναι καί δύσβατη καί ὀδυνηρή. Τό πολύπλοκο καί ἡ πολυσημία τήν χαρακτηρίζουν· οἱ φραγμοί καί οἱ ἀντιστάσεις τήν χρωματίζουν, καθορίζοντας τήν πρόσβαση πού μπορεῖ καθένας νά ἔχει στήν ψυχική του διαδρομή, ἰδιαίτερα ἐάν ἐπιλέξει νά ἀκολουθήσει ὁ ἴδιος τά μονοπάτια πού χαράζονται ἀπό τήν ψυχαναλυτική σκέψη. Ὅμως ὁ ψυχαναλυτικός λόγος δέν ἀφορᾶ μόνον στά ἄτομα, ἀλλά καί στίς κοινότητες πού τά ἄτομα συ­γ­κροτοῦν, ἀφοῦ τό πῶς λειτουργοῦν, τό τί πιστεύουν καί τό πῶς δροῦν τά ἄτομα καθορίζουν ἐν πολλοῖς τό κοινό γίγνεσθαι. Οἱ μορφές πού συγκροτοῦνται στόν κοινωνικό βίο –πολιτιστικές, πολιτικές, θρησκευτικές καί ἄλλες– δέν εἶναι ἄσχετες πρός τήν δυναμική πού διέπει τά ἄτομα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

11

τά ὁποῖα τίς πλάθουν. Γι’ αὐτό πιστεύω ὅτι ἡ ψυχαναλυτική ἀκρόασις, καί ὅσα τήν συγκροτοῦν, ἀφορᾶ σέ προβληματισμούς πού ἐγγίζουν χώρους πολύ εὐρύτερους ἀπό τούς χώρους τῶν ψυχαναλυτῶν. Παρ’ ὅλα αὐτά, τά κείμενα πού παρουσιάζω ἐδῶ ἀ­πευθύνονται κυρίως στούς συναδέλφους. Γι’ αὐτό καί πολύ συχνά παραπέμπω σέ δικά μου γραπτά. Ἐλπίζω νά εἶναι κατανοητό ὅτι αὐτό γίνεται ἐπειδή καταθέτω μαρτυρία πορείας. Ἄννα Ποταμιάνου

I Πολυπλοκότης καί πολυσημία

Ἐρωτήματα Ὅπως ὅλα τά συστήματα ἰδεῶν, ὁ ψυχαναλυτικός λόγος, μετά τόν γενάρχη του, γνώρισε χρόνους μετατρο­ πῶν καί νέων προτάσεων. Σήμερα πολλοί μιλοῦν ὄχι γιά ἐξέλιξη τῆς θεωρίας ἀλλά γιά πολλαπλές ψυχαναλυτικές θεωρίες καί θεραπευτικές ἐφαρμογές, ἀ­κολουθώντας τήν λογική ὅτι οἱ διαφοροποιήσεις σέ κάθε τροχιά, θεωρητική ἤ πρακτική, εἶναι προϋπόθεσις γιά τήν ἀποφυγή στασιμότητος. Ὡστόσο οἱ ἀπόψεις αὐτές δέν ἀκυρώνουν τά ἐρωτήματα πού ἀφοροῦν στά κριτήρια τά ὁποῖα χρησιμοποιοῦνται γιά νά ἀναγνωρίσει κανείς ἕνα προτεινόμενο, νέο ἤ παράπλευρο, σύστημα ἰδεῶν ὡς ψυχαναλυτικό. Ποιές δοκιμασίες τό ἐπιτρέπουν; Τί ἐπιπτώσεις ἔχει καί τί συσχετισμούς ἐπιτρέπει ἡ ἐφαρ-

Πολυπλοκότης καί πολυσημία

13

μογή του ἐν σχέσει πρός τίς θεμελιακές θέσεις τῆς ψυχαναλύσεως, θέσεις οἱ ὁποῖες ἐπιχειροῦν νά ἀκολουθήσουν καί νά ἐξηγήσουν κινήσεις τοῦ ψυχισμοῦ ἀλλά καί τῆς ψυχοσωματικῆς ἑνότητος τοῦ ἀτόμου ὡς συνόλου. Πιστεύω ὅτι ἡ ἀξιολόγησις τῆς πορείας τοῦ ψυχαναλυτικοῦ λόγου δέν μπορεῖ νά στηθεῖ σέ γερά θεμέλια παρά μόνον ἐάν βασισθεῖ σέ μιά ­­λειτουργία διπλοῦ ρυθμοῦ: ἀνοιγμάτων καί θέσεως ὁρίων. ­Ὁ ­ἐμπλουτι­σμός τῆς ψυχαναλυτικῆς σκέψεως προϋποθέτει ἀσφαλῶς ἑτοιμότητα ἀποδοχῆς νέων συνθέ­σεων ἤ ­κατατάξεων, ὅμως μόνον ἐφ’ ὅσον αὐτές τιμοῦν τήν πιστότητα στούς βασικούς ὀργανωτάς τοῦ ψυχαναλυτικοῦ λόγου, τίς ἐνορμήσεις καί τίς ἄμυνες· τόν πυρήνα μείξεως ἐρωτισμοῦ καί καταστροφικότητος· τήν παιδική σεξουα­λικότητα· ­τό ἀσυνείδητο· τήν μεταβίβαση καί τήν ἀντι­με­ ταβίβαση. Τά τελευταῖα χρόνια ἀκούγεται ἡ ἄποψις ὅτι τά κείμενα πού ὁ Freud ὀνόμασε «Μεταψυχολογία» δέν εἶναι χρήσιμα πιά στούς ψυχαναλυτάς. Θά συμφωνήσω ὅτι ἴσως δέν εἶναι χρήσιμα γιά ὡρισμένου τύπου ἄσκηση ψυχοθεραπευτικοῦ ἔργου, τοῦ ­ὁποίου στόχος εἶναι ἡ στήριξις τοῦ ἀτόμου ἤ ἡ συνοδεία. Θά θυμίσω ὅμως ὅτι ὁ Freud θεώρησε ἀναγκαία τήν στοχαστική ἐπιστροφή σέ ὅσα ἡ θεραπευτική πράξις προσέφερε στήν γνώση τῶν ψυχικῶν διαδικασιῶν. Ἐκ τῶν ὑστέρων, ζήτησε νά κατανοήσει καί νά ἑρμηνεύσει τήν διαπλοκή καί τίς ἀποσυνδέσεις τῶν ἀντιθετικῶν τά-

14

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

σεων πού συνυπάρχουν στό ψυχικό γίγνεσθαι, ὅπως αὐ­τές ἐγγράφονται στήν θεραπευτική πρά­ξη καί στήν καθημερινότητα. Ὁ Freud διεπίστωσε τήν σημασία πού ἔχουν γιά τήν ὀργάνωση τῆς ψυχικῆς πραγματικότητος ὅσα δροῦν ἐκτός τῆς συνειδήσεως καί τόνισε ὅτι ὁ ψυχισμός ἀφ’ ἑνός ὑπόκειται σέ ὤσεις ἐπιθυμιῶν πού ἀναζητοῦν τήν πραγμάτωσή τους –ἔστω καί μέσω ψευδαισθήσεων–, ἐνῶ ἀφ’ ἑτέρου ἡ προϊοῦσα ὀργάνωσις τῆς σκέψεως ἀπαιτεῖ ἀνάσχεση τῆς παλινδρομικῆς αὐτῆς τάσεως καί εὐόδωση ἐπενδύσεων ἀναπαραστατικῶν σχηματισμῶν. Ἀποστασιοποίησις, λοιπόν, ἀπό τό ἀντιληπτικό, πρός ὄφελος τῆς νοητικῆς ἀρθρώσεως πού ἀντικαθιστᾶ μέ ἀναπαραστάσεις τήν ἄμεση σχέση μέ τό πράγμα, καθιστώντας τήν σκέψη ἱκανή νά ἐπιφέρει ἀλλαγές στήν ἐξωτερική καί στήν ἐσωτερική πραγματικότητα. Τήν θεωρητική του ἀναδρομή ὁ Freud ὀνόμασε Μετα-ψυχολογία, ἐπειδή ἀναφερόταν στά πέραν τῆς ψυχολογίας τῆς συνειδήσεως, ἀλλά καί ἐπειδή βασιζόταν στήν μεθύστερη νοηματοδότηση τῶν βιωμάτων. Ταυτοχρόνως δήλωνε κατ’ αὐτόν τόν τρόπο ὅτι ἡ θεωρία καί ἡ πράξις εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένες, χωρίς ὅμως καί νά συμπίπτουν.1 Δέν βλέπω, λοιπόν, πῶς μπορεῖ νά παρακολουθή1. Ὁ Jean-Luc Donnet μελέτησε λεπτομερῶς τήν ἀπόκλιση καί τούς συσχετισμούς μεταξύ θεωρίας καί πράξεως κυρίως σέ δύο κείμενά του, ἐκ τῶν ὁποίων τό ἕνα ἐκδόθηκε τό 1995 (Le divan bien temperé.

Paris: PUF) καί τό ἄλλο τό 2005 (La situation analysante. Paris: PUF).

Πολυπλοκότης καί πολυσημία

15

σει κανείς τήν τοπική, τήν δυναμική καί τήν οἰκονομία τῶν ψυχικῶν κινήσεων προκειμένου νά τίς ἀναλύσει –δηλαδή νά ἀναγνωρίσει τήν ὀργάνωση καί τήν δράση τους– ἐάν ἀχρηστεύσει τήν Μεταψυχολογία, ἐκτός κι ἄν θεωρήσει ὅτι ὁ δυναμισμός πού κινεῖ τά ψυχικά συστήματα, ἀλλά καί ἡ σύνδεσις τοῦ ψυχι­κοῦ μέ τό σωματικό, ὅπως καί τά ἀποτελέσματά τους, δέν ἐνδιαφέρουν. Ἀλλά τότε πῶς θά καταστοῦν ἀντικείμενο ἐργα­ σίας, ἀξιολογήσεως καί ἐνδεχομένως μετασχηματι­ σμῶν στό μεθύστερο, στό «μετά», ὅσα συμβαίνουν στόν ψυχισμό λόγω δράσεως ἐξωτερικῶν καί ἐσωτερικῶν παραγόντων; Τί στόχους θά ἔχει ἡ ἀνάλυσις; Ποῦ θά στηριχθεῖ ὁ ψυχαναλυτής γιά νά διεργασθεῖ τίς ἀντιστάσεις, τίς ἄμυνες, τίς ἀντιεπενδύσεις, τήν μεταβίβαση, τά παράγωγα τοῦ ἀσυνειδήτου ὡς συστήματος δυναμικοῦ; Καί πέρα ἀπό αὐτό, πῶς θά γίνει ἡ προσέγγισις τῶν ἐντάσεων οἱ ὁποῖες δέν ἔχουν βρεῖ μορφή ψυχική;2 Τό νά μή λαμβάνει κανείς ὑπ’ ὄψιν τήν πολυπλο2. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι, ὡς ἀντίλογος σέ ὅσα ὁ Freud εἶχε ὑποστηρίξει, διατυπώνεται ἡ σκέψις ὅτι «τά περί ψυχικῆς ἐνέργειας δέν ἰσχύουν σήμερα… στό νευρικό σύστημα δέν μετακινεῖται ἐνέργεια… Τό κεντρικό νευρικό σύστημα μετακινεῖ πληροφορίες, σήματα πού ἐνεργοποιοῦν διαφοροποιημένα συστήματα…». (Περιοδικό Οἰδίπους, τχ. 6, σ. 296.) Διαπιστώνεται, λοιπόν, ἡ ἐνεργοποίησις, ἀλ­ λά ἡ ἐνέργεια δηλώνεται ὡς ἀπουσιάζουσα. Ὡσάν ἡ ἐνέργεια νά εἶναι κάτι διαφορετικό ἀπό τήν δυνατότητα ἑνός συστήματος νά παράγει ἔργο.

16

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

κότητα τῆς ψυχαναλυτικῆς σκέψεως, ἀποκόπτοντας οὐσιαστικές διαστάσεις της, εἶναι ἀσφαλῶς ἐφικτό. Τό θέμα εἶναι τί ἀποτελέσματα παρέχει καί ποῦ ὁδηγεῖ, ἔστω καί ἄν σήμερα ἀναγνωρίζομε τήν σκοπιμότητα συμπληρώσεως τῶν δεδομένων πού παρέχουν τά κείμενα τῆς Μεταψυχολογίας μέ τά στοιχεῖα τῆς δεύτερης θεωρίας τῶν ἐνορμήσεων. Οἱ σύγχρονοι ψυχαναλυταί ἀπαντοῦν μέ διαφόρους τρόπους στά ἐρωτήματα πού θέτουν ἡ μεθοδολογία τῆς ψυχαναλυτικῆς ἐργασίας, ὁ προσανατολισμός της καί ἡ ἔρευνα στόν χῶρο της.3 Νομίζω ὅτι ἡ γοητεία πού ἀσκεῖ σέ ὡρισμένους συ­ ναδέλφους ἡ ἰδέα τοῦ ἀνοίγματος πρός καινούργιες θεωρήσεις –οἱ ὁποῖες ἀσφαλῶς διευκολύνουν καί τήν τροφοδότηση τῶν βλέψεων ἐπεκτάσεως τοῦ ψυχαναλυτικοῦ χώρου– μπορεῖ νά ὁδηγήσει σέ ἀπώλεια τῆς ἐσωτερικῆς συνοχῆς τοῦ ψυχαναλυτικοῦ λόγου, ἰδίως διότι ὁ λόγος αὐτός δέν εἶναι δογματικός. Δέν παρέχει βεβαιότητες, δέν συνθέτει ἰδεολογία. Μένει ἀνοικτός στό ἀπροσδόκητο καί στό ἄγνωστο τόσο ὥστε εἶναι δυνατόν νά ἀναρωτηθεῖ κανείς ἄν ἡ ψυχανάλυσις μπορεῖ σήμερα νά ἀντιμετωπίσει ἐκείνους τούς ψυχαναλυτάς οἱ ὁποῖοι ξαφνικά ἀποκόπτουν διαστάσεις της, θεωρώντας τες περιττές. Νομίζω ἐπίσης ὅτι ἕνας ἑλκυστής ἀνομολόγητος καί βαθειά κρυμμένος εἶναι ὁ φόνος τοῦ γεννήτο3. Βλ. κεφ. V. στό παρόν κείμενο.

Πολυπλοκότης καί πολυσημία

17

ρος πού συντελεῖται ὅταν ἐκεῖνοι πού παίρνουν τήν θέση υἱῶν – ἀφοῦ δηλώνονται «ψυχαναλυταί»– ἀποφεύγουν νά ἐμβαθύνουν στίς ἰδέες ἤ νά διαπλατύνουν τήν κληρονομιά πού ἄφησε ὁ S. Freud. Ἐγκαταλείποντας τμήματά της χαράζουν, ὅπως πιστεύουν, καινούργια, ξέχωρα μονοπάτια. Εἶναι ἄραγε βέβαιο ὅτι γνωρίζομε τί διακινεῖ τήν χάραξή τους; Γιατί νομίζω ὅτι ὁ φαντασιακός φόνος πού συντελεῖται ἐδῶ ἔχει μικρή σχέση μέ τήν ψυχαναλυτική ἀναφορά στό ἀναγκαῖο ξεπέρασμα τοῦ πατέρα προκειμένου νά ἀνοίξει ὁ δρόμος τῶν υἱῶν. Ὁπωσδήποτε, ἀνεξαρτήτως θέσεων καί ­ἀπόψεων, πιστεύω ὅτι δύο εἶναι τά θεμελιακά ἐρωτήματα πού ἀναδύονται: α) Ὑπό ποιές προϋποθέσεις μπορεῖ ἡ ψυχική πραγματικότης νά γίνει ἀντικείμενο γνώσεως, δε­δομένου ὅτι ἡ λειτουργικότης τοῦ ψυχικοῦ ὀργάνου εἶναι πολύμορφη καί ἀποτελεῖ δείκτη τῆς πολυπλοκότητος τοῦ ψυχικοῦ γίγνεσθαι καί τῶν ψυχικῶν κινήσεων; β) Τί εἶναι ἡ ψυχική πραγματικότης; Ἀσφαλῶς τό ψυχικό ὄργανο δέν εἶναι ἁπλῶς σύνο­λο τῶν μερῶν πού τό ἀποτελοῦν. Εἶναι δυναμική σύν­θεσις μέ συνεκτικότητα, ἡ ὁποία ὡστόσο παρουσιά­ ζει καί ἀσυνέχειες καί ρήξεις στίς διαστρωματώσεις πού τήν ἀπαρτίζουν. Ἄρα πολλοί παράγοντες εἶναι ἀ­νάγκη νά λαμβάνονται ὑπ’ ὄψιν, ὅταν τό ἀντικείμενο σκέψεως εἶναι ἡ ψυχική λειτουργικότης. Ἐνδεικτικῶς θά ἀναφερθῶ σέ ὡρισμένους (ἀφήνοντας κατά μέρος πολλούς ἄλλους), ὅπως, π.χ., τήν

18

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

πολυπλοκότητα τοῦ ὀνείρου καί τῆς διεργα­σίας του ἐν σχέσει μέ ὅ,τι ὀνομάζεται ναρκισσική ἀπόσυρσις στόν ὕπνο. Ἤ τό πολυσύνθετο καί πολυσήμαντο τῆς διεργασίας τῶν ταυτίσεων.4 Ἤ ἀκόμη τήν προβληματική τοῦ τραύματος,5 πού ὄχι μόνον τό φέρει καί τό κρατᾶ στό ψυχικό ἐπίπεδο ἡ μνήμη τῆς ἐπαναλήψεως ὡς δραστηριότης ἀντιτιθέμενη στήν ἀνάμνηση, ἀλ­λά ἡ δράσις του εἶναι δυνατόν νά ἀντανακλᾶται στό πεδίο τοῦ σώματος, ὅπως, λόγου χάριν, στίς περιπτώσεις τῶν ὑπερτασικῶν. Κατ’ ἀρχήν οἱ ψυχικές λειτουργίες πού συνθέτουν τήν ψυχική ζωή εἶναι ἀποτέλεσμα ποιοτικῶν μεταλλαγῶν τῶν ἐνεργειακῶν ὤσεων καί ἐντάσεων πού βιώ­ νει ὀργανικά ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξις. Ἡ δυναμική τῶν μεταλλαγῶν τῶν σωματικῶν ἐντάσεων σέ ψυχικές συ­ νιστῶσες εἶναι ἔμφυτη ἀλλά ὄχι ἀπ’ ἀρχῆς ὀργανωμένη. Οἱ μορφές πού θά πάρει (ἐνορμήσεις, ἀναπαραστάσεις, συναισθήματα) ἀρθρώνονται βαθμιαῖα μέ διαδικασίες πού ἄλλοτε εὐνοοῦν τήν προϊοῦσα φορά καί ἄλλοτε ἀκολουθοῦν ἑλκυστάς παλίνδρομους. Οἱ διακυμάνσεις μεταξύ διαφόρων ἑλκυστῶν ­σφραγίζουν τήν ψυχική ζωή μέ αὐξανόμενη πολυπλοκότητα, ­ἰδίως

4. Ἄ. Ποταμιάνου (1988), Τά παιδιά τῆς τρέλλας – Ἡ βία στίς ταυτίσεις. Ἀθήνα: Ἐκδ. Νεφέλη.

5. ——(2005), Τό τραυματικό. Ἐπανάληψις καί διεργασία. Ἀθήνα: Ἐκδ. Ἑστία.

Πολυπλοκότης καί πολυσημία

19

γιατί, ὅπως σημείωνε ὁ R. Roussillon,6 οἱ παραδοξότητες πού παρατηροῦνται κατά τίς ἐξελικτικές διαδικασίες ἀποτελοῦν προϋποθέσεις γιά τήν συγκρότηση τοῦ ψυχικοῦ ὀργάνου. Ἡ λειτουργία τοῦ ­ψυχισμοῦ ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἕλξη πού ἀσκοῦν ἀντιτιθέμενες τάσεις, οἱ ὁποῖες ὅμως συνυπάρχουν.7 Οἱ συνειδητές διεργασίες ἀντιπαρατίθενται πρός τίς ἀσυνείδητες· οἱ συνδέσεις πρός τίς ­ἀποσυνδέσεις· οἱ συγκλίσεις πρός τίς ἀποκλίσεις· οἱ διεγέρσεις τῆς ψυχοσεξουαλικότητος ἀντιπαρατάσσονται πρός τήν κατασίγαση πού ἐπιχειροῦν οἱ ἄμυνες ἤ πρός τίς διαστάσεις τῆς καταστροφικότητος. Οἱ τάσεις ἐπεκτάσεως, τό ξεπέρασμα φραγμῶν καί ἀπαγορεύσεων ἐναλλάσσονται μέ διαδικασίες ὁριοθε­ τήσεως, συρρικνώσεως (ἀναστολές, καταστολές). Ἡ συγκρότησις νέων μορφῶν, νέων σχημάτων συχνά συ­να­ ντᾶται μέ τάσεις ἀποδιοργανωτικές. Ἡ διατήρησις τῆς ψυχικῆς σταθερότητος καί ὁμοιοστάσεως μπορεῖ νά ἐναλλάσσεται μέ ἀναζήτηση αὐ­ ξήσεως τῶν ἐρεθισμῶν ἤ μέ ἐκφορτίσεις πού τείνουν στήν μείωσή τους. Ἡ ἐπιδίωξις μορφολογικῶν ὁλοκληρώσεων8 –ἐν σχέ6. R. Rousillon, Paradoxes et situations limites de la Psychanalyse.

Paris: PUF, 1991.

7. Οἱ βιολόγοι σήμερα στηρίζουν τήν ἄποψη ὅτι ἡ ζῶσα ὕλη, ἀκόμη καί στό ἐπίπεδo τῶν κυττάρων, κατέχεται ἀπό δυνάμεις ἀντιθετικές.

8. C. et S. Botella, La figurabilité psychique. Paris: Delachaux-Niestlé, 2001.

20

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

σει πρός ἐλλιπῆ ἤ ἑτερόκλιτα στοιχεῖα προκειμένου νά προκύψουν σχηματισμοί πού ὑπηρετοῦν τήν συνοχή τοῦ ψυχισμοῦ– συνυπάρχει μέ ἐπιδιώξεις ­στάσεως, συγκρατήσεως, μέ καθηλώσεις σέ παληά στοιχεῖα, ἀλλά καί μέ τήν τοποθέτηση πολλῶν στοιχείων σέ λανθάνουσα κατάσταση. Ἡ ἐπιδίωξις δομικῶν ὁλοκληρώ­σεων πού ἀφορᾶ στό πεπρωμένο τοῦ διπόλου ἐνερ­γη­τικό­ της -παθητικότης, ὅπως αὐτό ὀργανώνει τήν πρωτογενῆ καί τήν δευτερογενῆ σκέψη, συναντᾶ ­διαδικασίες οἱ ὁποῖες ἀκινητοποιοῦν ἤ ἐγκυστώνουν στοιχεῖα τῆς σκέψεως. Καλῶς ἐχόντων τῶν πραγμάτων, κάθε κίνησις συντίθεται ἀπό ταλαντεύσεις προϊούσης καί παλινδρομικῆς φορᾶς, ὡστόσο ὡρισμένες κινήσεις (π.χ., ­ἀποσύρσεως οἱ ὁποῖες ἐξυπηρετοῦν ἀμυντικούς στόχους, ὅπως τήν ἀναζήτηση ἀσφάλειας) ἀποτελοῦν καί ἐ­φαλτήριο γιά νέα ξεκινήματα. Ἡ ψυχική πραγματικότης κυβερνᾶται ἀπό τήν παντοδυναμία τῶν ἐπιθυμιῶν· ὅμως ὑπόκειται στίς ἀπωθήσεις καί σέ ἄλλους μηχανισμούς διαχωριστικούς, ἀλ­λά καί στήν κρίση περί τοῦ πραγματικοῦ, ὅπως καί στίς ὁριοθετήσεις πού προέρχονται ἀπό τά ἐξωτερι­κά δεδομένα. Ὑπό τήν ἐπίδρασή τους τό Ἐγώ διαφοροποιεῖται ἀπό τό Ἐκεῖνο, ἀλλά καί τό Ὑπερεγώ χωρίζεται ἀπό τό Ἐγώ. Ἡ στροφή τῆς ἐνορμήσεως ἐπί ἑαυτοῦ εἶναι μία ὄψις καί ἕνας χρόνος τοῦ μηχανισμοῦ τῆς διπλῆς ἀντιστροφῆς, μέ τόν ὁποῖο σημαίνεται ἡ ἀπαρχή τῆς διαφοροποιήσεως τῶν ψυχικῶν συστημάτων καί

Πολυπλοκότης καί πολυσημία

21

τοῦ σχηματισμοῦ μιᾶς σκηνῆς ψυχικῆς, μέ δυνατότη­ τες αὐτοπαρατηρήσεως καί συλλογιστικῆς –συνειδητῆς καί προσυνειδητῆς– στό μέτρο πού ἡ σκέψις ἑ­δραιώνεται μέ τίς συνδέσεις λέξεων καί μνημονικῶν ἰχνῶν τῶν πραγμάτων. Ὅμως οἱ ἱκανότητες αὐτές κρατοῦν, ἐφ’ ὅσον ἡ συμπεριφορά ἤ οἱ σωματοποιήσεις δέν ἀρνητικοποιοῦν τήν συλλογιστική στοιχειοθέτηση, ἔτσι ὅπως τήν βρίσκομε νά ὀργανώνεται στήν συνειδητή σκέψη καί στούς συνειρμούς, στούς ὁποίους ὅμως φωλιάζει καί ἡ δυνατότης ὑπερβάσεως τῆς ἐν­ συνείδητης σκέψεως. Οἱ ἐπιλογές κάθε ἀτόμου προσδιορίζονται ἀπό σχεδιασμούς συνειδητούς ἀλλά καί προσανατολισμούς ἀ­­ συνείδητους, κινούμενους ἀπό ἐπιθυμίες. Ὁ «καταναγκασμός τῆς ἐπαναλήψεως», τόν ὁποῖο ὁ Freud (1920) ὀνομάζει «καταναγκασμό πεπρωμένου», φαίνεται νά εἶναι τάσις πιό ἀρχαϊκή ἀπό τήν ἐγκατάσταση τῆς ἀρ­ χῆς τῆς εὐχαριστήσεως/δυσαρέσκειας στήν λειτουργία τοῦ ψυχισμοῦ. Ἀλλά τό νά σταθμίσει κανείς τόν ρόλο τῶν ἐπαναλήψεων στήν καθημερινότητα τῶν ἀτόμων δέν εἶναι εὔκολο, διότι ἀφ’ ἑνός οἱ ψυχικοί ἀστερισμοί ἐνέχουν καί διαστάσεις ἀβέβαιες, μή προβλέψιμες, καί ἀφ’ ἑτέρου τό τί πλησιάζει ἤ τί ἀποφεύγει τό ἄτομο διαμορφώνεται ἀνάλογα μέ τήν εὐαισθησία καί τήν ἀ­­ ντοχή του στίς μικρές ἤ μεγάλες ἀλλαγές στίς διάφορες φάσεις τῆς ζωῆς. Ἡ εὐαισθησία, ἡ διαπερατότης, ἡ ­εὐθραυστότης καί κυρίως οἱ ἀνατροπές, πού συνεχῶς ­μ εταβάλλουν τά

22

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

δεδομένα τῆς ψυχικῆς ὀργανώσεως, μαρτυροῦν ὅτι ἡ ἔννοια τῆς δομῆς τῶν συστημάτων δέν εἶναι στατική. Ἀντιπροσωπεύει τήν ἰδέα μιᾶς δυναμικῆς ὀργανώ­ σεως σέ δεδομένη στιγμή. Τά ἑτερογενῆ ψυχικά πε­δία τοῦ συνειδητοῦ, τοῦ προσυνειδητοῦ καί τοῦ ἀσυνειδήτου ἀνταλλάσσουν συνεχῶς μεταξύ τους παλιρροϊ­κά ρεύματα μετασχηματισμῶν, ἀναπτύσσοντας καί τε­ λειοποιώντας νέους σχηματισμούς ἤ ­καταστρέφοντας ἄλλους. Οἱ ἀνταλλαγές μαρτυροῦν τήν μή στεγανό­ τητα, τήν διαπερατότητα τῶν ψυχικῶν ­συστημάτων, καθώς καί τό εὔθραυστο τῶν νέων σχηματισμῶν, ἐνῶ συγχρόνως ὡρισμένες καθηλώσεις (π.χ., σέ ἄμυνες ναρ­κισσικές) συγκροτοῦν πυρῆνες πού δύσκολα εἶναι δια­περατοί. Παρ᾽ ὅλα αὐτά, οἱ ταλαντεύσεις καί οἱ μετασχηματισμοί παραμένουν οἱ βασικοί συντελεσταί τῆς ὀργανώσεως τοῦ ψυχικοῦ πεδίου. Τό ψυχικό ὄργανο εἶναι ὀργανωτής μετασχηματισμῶν. Στήν πορεία τῆς ζωῆς, ἀλλά καί κατά τήν διάρκεια μιᾶς ψυχαναλυτικῆς συνεδρίας, οἱ καταστάσεις ἐναλλάσσονται ἤ καί ἀνατρέπονται. Λόγου χάριν, ἡ δραστηριότης τοῦ πυρῆνος τοῦ ἐρωγόνου ­μαζοχισμοῦ –ὡς παράγοντος συνεκτικοῦ μεταξύ ἐρωτισμοῦ καί καταστροφικότητος– ἀποτρέπει τίς ἐνορμητικές ἀπο­ μείξεις καί ἀναστέλλει τήν παλινδρομική φορά πρός τήν ἀπόσβεση, τόν μηδενισμό τῶν ἐρεθισμῶν. Ὅμως συμβαίνει οἱ ἐπιτυχεῖς συνδέσεις νά κεντρίζουν ἀπομείξεις. Παρά τό ὅτι τό Ἐγώ διέπεται ἀπό ἱκανότητες συν-

Πολυπλοκότης καί πολυσημία

23

θέσεως καί ἀναγνωρίσεως τῆς πραγματικότητος, διαπιστώθηκε ὅτι ὑπόκειται καί σέ ἀποσυνδέσεις, διχοτομήσεις, διαψεύσεις. Συμβαίνει, λοιπόν, νά δεσπόζεται ἀπό τίς ψευδαισθήσεις καί τήν παντοδυναμία, ἐγκαταλείποντας, περισσότερο ἤ λιγότερο, τήν σχέση μέ τήν πραγματικότητα. Ἡ συγκρότησις καί ἡ διατήρη­ σις τῆς συνέχειας τῶν βιωμάτων τοῦ Ἐγώ συχνά ἀρνητικοποιοῦνται στιγμιαῖα, πρόσκαιρα, φευγαλέα, ἀφοῦ ἀνά πάσα στιγμή δραστηριότητες τοῦ ψυχισμοῦ μπορεῖ νά δεχθοῦν ἰσχυρές ἐρωτικές ἐπενδύσεις ἤ, ἀντίθετα, νά ἀποερωτικοποιηθοῦν. Τά παράγωγα τοῦ ἀσυνειδήτου ἀναδύονται στήν συνειδητή ψυχική ζωή μεταλλαγμένα, ­συμπυκνωμένα, μετατοπισμένα, ἀνεστραμμένα. Ὁ ψυχισμός χρησιμο­ ποιεῖ γιά τήν σύνθεσή τους ὑλικό ἀπό διάφορες φάσεις τῆς ζωῆς, διάφορα πρόσωπα καί καταστάσεις. Ἕ­να παράδειγμα παρέχει ἡ ἐργασία τοῦ ὀνείρου, ὅπου ἡ τάσις γιά εἰκονογράφηση ὑπηρετεῖ ταυτοχρόνως καί τήν λογοκρισία (π.χ., τό ἀδιάφορο συναίσθημα), ἐνῶ οἱ μετατοπίσεις καί συμπυκνώσεις ἀνασυνθέτουν τά μνημονικά ἴχνη. Ὅπως σωστά παρατήρησε ὁ A. Green (2000), ἡ ἔννοια τοῦ χρόνου στήν ψυχανάλυση ἐπιφέ­ ρει ρήξη στίς κλασσικές προσεγγίσεις τοῦ θέματος «χρόνος», ἀφοῦ ἡ ἀρχή (Ur) τῶν γεγονότων παραμένει ἄ­γνωστη καθ’ ἑαυτήν καί καθίσταται γνωστή μόνον ἀπό τήν ἐπιστροφή τῶν ἀπωθημένων στό μεθύστερο βίωμα. Ἡ πρόσβασις στἠν σφαῖρα τοῦ ἀσυνειδήτου γίνεται μέσα ἀπό πολλούς διαύλους. Ἕνας ἀπό αὐτούς

24

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

ἀκολουθεῖ τήν πρόσδεση τῶν ­ἀναπαραστάσεων πράγ­ ματος στίς ἀναπαραστάσεις λέξεων. Ὅμως κατά τίς δια­δρομές τῶν συμπυκνώσεων καί μετατοπίσεων ἔ­χουν ἤδη προστεθεῖ ἐπιλεκτικά ὡρισμένα ἀντιληπτικά ἴχνη προερχόμενα ἀπό διάφορους χρόνους καί χώρους, προ­κειμένου νά συνθέσουν τίς ­ἀναπαραστά­σεις πράγματος. Ἄρα οἱ ἀσυνείδητες ἀναπαραστάσεις δέν εἶναι εἰ­ κόνες ἀλλά συνειρμικά συμπλέγματα σχέσεων, διαχρονικῶν καί συγχρόνων, πού ὑποκαθιστοῦν τό πράγμα καθ’ ἑαυτό. Ἡ σύνδεσις μέ τίς λέξεις καθορίζει μία δεύ­τερη διαστρωμάτωση ὑποκαταστάσεων καί μετατο­ πίσεων. Ὅμως γιά πολλά ἄτομα ἡ παλινδρόμησις τῆς σκέψεως πού ἐπανέρχεται πρός τίς μή συνειδητές ἀ­­ ναπαραστάσεις δέν εἶναι ἐφικτή. Λόγου χάριν, οἱ σχιζοφρενεῖς γιά τούς ὁποίους λέξις καί πράγμα ἐμφανίζονται σάν νά ἰσοδυναμοῦν. Ἡ συμβολική λειτουργία ὡς νοητική διεργασία ἀπομακρύνσεως ἀπό τά συγκεκριμένα ἀντικείμενα ἐγκαθιστᾶ μία σχέση νοηματοδοτήσεως μεταξύ ­σημαίνοντος καί σημαινομένου. Ἕνα παράδειγμα παρέχεται ἀπό τό παιχνίδι μέ τήν κουβαρίστρα (Freud, 1920). Στήν ψύχω­ ση, αὐτές οἱ συμβολικές διεργασίες κάμπτονται, ἐπειδή προέχει ἡ ἀμυντική ὑπερεπένδυσις γλωσσικῶν σχηματισμῶν πού προσφέρει στήν λέξη τήν ἴδια ἀξία πού ἔχει ἡ ἐπένδυσις τοῦ ἀντικειμένου. Ἕνας ἄλλος δρόμος πρός τίς ἀσυνείδητες παραγωγές περνᾶ ἀπό τόν καταναγκασμό τῶν ­ἐπαναλήψεων, αὐτήν τήν χωρίς ἀναμνήσεις μνήμη πού διαπερνᾶ τήν

Πολυπλοκότης καί πολυσημία

25

καθημερινότητά μας, ὅπως καί τήν πράξη τῆς μεταβιβάσεως. Ἕνα ἄλλο μονοπάτι διανοίγεται μέσα ἀπό τά φαντασιωσικά σενάρια στό ὄνειρο, στίς ἀστοχίες πράξεων καί λόγου, ὅπου ὅμως οἱ ἀσυνείδητες ὤσεις διαπλέκονται μέ τίς ἄμυνες. Πάντως, ὅποιο δρόμο καί ἄν διαλέξει κανείς γιά νά προσεγγίσει τό ἀσυνείδητο, θά διαπιστώσει ὅτι ἡ «λογική» του δέν εἶναι ὅμοια μέ τήν λογική τῶν δευτερογενῶν διαδικασιῶν τῆς σκέψεως καί ὅτι σέ αὐτό ἡ ἀρχή τῶν μή ἀντιφάσεων δέν εἶναι σεβαστή. Ἡ πολυπλοκότης τῆς λειτουργίας τοῦ ψυχικοῦ ὀργάνου ἐπιτείνεται ἀπό τό γεγονός ὅτι ἕνα μέρος τῆς ἐνέργειας πού τό τροφοδοτεῖ ξεφεύγει ἀπό τίς δυνα­ τότητες τοῦ Ἐγώ γιά συνδέσεις καί μετατροπές. Στήν ὀπτική τῆς δεύτερης θεωρίας τῶν ἐνορμήσεων, ὅ,τι δέν ἀποσπάσθηκε ἀπό τό Ἐκεῖνο γιά νά συνθέσει τό πεδίο τοῦ Ἐγώ παραμένει ἐκτός συνδέσεων καί μεταλλαγῶν. Γι’ αὐτό καί στήν 31η Διάλεξη ὁ Freud μι­λᾶ γιά τό Ἐκεῖνο ὡς χύτρα χαοτικῶν διεγέρσεων χωρίς ὀργά­ νωση, μέ τάσεις μόνον πρός ἐκφορτίσεις.9 Χρησιμοποιώντας τήν εἰκόνα τοῦ «Ἐκεῖνο», ὁ ψυ9. Βέβαια, ὁ Freud στό Διάγραμμα (1940), ὅπως καί στό κείμενο γιά τόν Μωυσῆ (1937), εἶδε τό Ἐκεῖνο καί ὡς φορέα τῶν ἰδιοσυστασια­κῶν χαρακτηριστικῶν, ὅσων δηλαδή κληρονομοῦμε. Βασικά ὅμως πρό­κειται κατ’ ἐξοχήν γιά πεδίο ὅπου ἐπικρατεῖ ὁ οἰκονομικός παράγων. Τό «Ἐκεῖνο» εἶναι ὁ μεταφορικός ὅρος μέ τόν ὁποῖο δηλώνεται τό ἄμορφο καί τό μή καθολικά διαθέσιμο στά ψυχικά μορφώματα καί στούς μετασχηματισμούς.

26

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ

χαναλυτικός λόγος ἐπιζητεῖ νά ἀναδείξει τήν οὐδό καί τόν πόρο ἀπό τούς ὁποίους ἡ ποιοτική τροπή τῶν ἐ­νεργειακῶν φορτίσεων εἶναι δυνάμει πραγματοποιή­­ σιμη. Οἱ συνδέσεις σέ μορφώματα πού ἐνέχονται στήν διαμόρφωση τῆς ψυχοσεξουαλικῆς ζωῆς τήν χαρακτη­ ρίζουν. Ἐν τούτοις τό γεγονός ὅτι ὅλες οἱ ἐνεργειακές φορτίσεις δέν ἀπορροφῶνται ἀπό τό ἔργο τῶν μεταλλα­ γῶν σφραγίζει τόν χῶρο τῆς ψυχοπαθολογίας ὅπου οἱ ἐνεργειακές ὤσεις χάνουν τά ποιοτικά τους χαρακτηριστικά. Ἐπίσης προσδιορίζει τήν ­στροφή τῆς προσο­ χῆς στίς σωματικές φορτίσεις καί στά σωματικά δέσματα τά ὁποῖα δέν ὑπόκεινται στούς νόμους τῆς ψυχικῆς ζωῆς. Τελικά εἶναι σαφές ὅτι ἡ πολυπλοκότης εἶ­ναι προϋπόθεσις τῆς σεξουαλικῆς αὐτοοργανώσεως μέ διαδικασίες δομήσεων καί ἀποδομήσεων.

Καθορισμοί Ἡ τοπική τοῦ παραγωγικοῦ ἀσυνειδήτου τῆς ­πρώτης θεωρίας καί οἱ διαστρωματώσεις τοῦ ἀσυνείδητου Ἐγώ τῆς δεύτερης θεωρίας δέν καλύπτουν τά ψυχικά δρώ­μενα· οὔτε τό ἐνορμητικό δυναμικό ἐξαντλεῖ­ται στίς ὤσεις πρός τά ἀντικείμενα καί στήν παραγωγή φαντασιώσεων. Οἱ νοητικές δραστηριότητες μόνον κατά ἕνα μέρος διεργάζονται τήν πίεση τοῦ ἐνορμητικοῦ μέσω τῶν