МОЛОДЕЖЬ КЫРГЫЗСТАНА, НАЦИОНАЛЬНЫЕ ИГРЫ И НАЦИОНАЛЬНЫЕ ОДЕЖДЫ МАТКАРИМОВ Н.Т. ГАРЕЕВА В.Г. НАЗАРАКУНОВ ӨМҮРБЕК
КЫРГЫЗСТАНДА ЖАШТАР, УЛУТТУК ОЮНДАР ЖАНА УЛУТТУК КИЙИМДЕР
Institution Of Economic Development And Social Researches Publications® (The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853 E posta: kongreiksad@gmail.com www.iksad.org www.iksadkongre.org
Kitabın tüm hakları İKSAD Yayınevi’ne aittir. İzinsiz çoğaltılamaz, kopyalanamaz. Metinlerden etik ve yasal olarak yazarlar sorumludur Iksad Publications- 2018© ISBN- 978-605-7510-43-3
МАТКАРИМОВ Н.Т. ГАРЕЕВА В.Г. ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ ПРИСОЕДИНЕНИЯ МОЛОДЕЖИ КЫРГЫЗСТАНА К ЭКСТРЕМИСТСКИМ ОРГАНИЗАЦИЯМ 4 НАЗАРАКУНОВ ӨМҮРБЕК КЫРГЫЗ УЛУТТУК ОЮНДАРЫ 18 NAZARAKUNOV OMURBEK TRADITIONAL KYRGYZ CLOTHES 49
ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ ПРИСОЕДИНЕНИЯ МОЛОДЕЖИ КЫРГЫЗСТАНА К ЭКСТРЕМИСТСКИМ ОРГАНИЗАЦИЯМ Н.Т.Маткаримов, к.соц. н., доц. В.Г.Гареева, к.полит.н., доц. В
начале
экстремизмом
XXI века и
мир
столкнулся
глобальным
с
терроризмом,
охватывающим день изо дня все новые пространства. Многочисленные терракты являются лишь тому прискорбным
подтверждением.
Об
афганских
талибах, «Аль-каиде» и ИГИЛ не слышали разве что малые
дети.
организации
Между активно
тем, ведут
экстремистские идеологическую
пропаганду по привлечению в свои ряды новых членов и уделяют при этом особое внимание молодежи. Геополитические процессы, протекающие на Ближнем Востоке, оказывают большое влияние и на
центрально-азиатский
регион.
По
мнению
известного кыргызстанского политолога М.Сариева, 4
сегодня
идет
глобальная
игра,
постепенно
приближаясь к Центральной Азии, а молодежь – всего лишь инструмент в этой игре [3], именно она признается многими исследователями самых
наиболее
уязвимых
для
одной из экстремизма
социальных групп. Неуверенность молодых людей в своем будущем, тревога за свое будущее, рождает у них
«желание
снять
эту
тревогу,
устранить
неизвестность, неопределенность, а это всегда и всюду проявлялось в виде мощной социальной агрессии, которая может носить стихийный или организованный характер» [1]. Как
правило,
в
любом
цивилизованном
государстве на молодежь и его будущее обращают особое внимание. Однако именно эта категория населения в Кыргызстане, к сожалению, была предоставлена
сама
себе.
Основная
часть
ее
находилась и находится в России, где, в силу своего менталитета, активно
религиозности
подвергается
(особенно
вербовке
5
южан)
опытными
эмиссарами в ряды джихадистов. Растет количество религиозно-экстремистских группировок и в самой стране. В этой связи в 2017 году на юге страны нами было проведено социологическое исследование в целях выявления коренных причин, способствующих усилению радикализма и экстремизма молодых кыргызстанцев. Большинство респондентов уверенно ответили,
что
знают,
что
собой
представляет
экстремизм. Это все вполне объяснимо: сегодня нет информационного вакуума в этом вопросе, напротив, СМИ активно помещают на повестку дня эту проблему.
Часто
осуществляются
в
экстремистские плоскости
действия
религиозных
и
этнических вопросов, последние особенно остро стоят
на
юге
Кыргызстана.
Однако
вопреки
распространенному мнению о том, что молодежь на юге страны в большинстве своем религиозна (подавляющее количество преступлений, связанных с религиозным
экстремизмом,
6
зарегистрировано
именно здесь), степень религиозности опрошенной нами
молодежи
оказалась
довольно
слабой.
Большинство из них (63 %) отмечают достаточно спокойное отношение к религии, лишь 27 % считают себя глубоко религиозными людьми. В этом свете негативное отношение молодежи к различным экстремистским
партиям
и
движениям
вполне
объяснимо. 82 % опрошенных считает, что их деятельность нужно запретить. Однако опасения вызывает 10 % респондентов, симпатизирующих экстремистам,
часть
из
них
даже
выразили
готовность вступить в ряды экстремистов. Ключевым
фактором,
способствующим
положительному восприятию экстремистских идей, большинство
респондентов (35 %)
отметили
отсутствие образования и воспитания молодежи в плане
разрыва
преемственности
ценностных
установок поколений, когда не привиты или не усвоены человеческие, личностные нравственные ценности, передаваемые от старших младшим.
7
Серьезной
причиной
экстремизма
роста
признаются
молодежного
также
различные
психические отклонения (19 %). Экстремисты
прилагают
максимальные
усилия, чтобы привлечь в свои ряды как можно больше молодежи, используя при этом потребность молодых людей в общении, а сделать это легче всего в виртуальном мире (сегодня молодежь уже не представляет
свою
жизнь без Интернета).
Экстремисты сегодня активно используют также такой метод завоевания новых территорий, как раскол
общества
изнутри,
указывая
на
многочисленные факты коррупции, мошенничества, судебных подлогов, находят себе сторонников. Отсутствие жизненных перспектив на Родине в качестве
основания
маргинализации
и
радикализации кыргызстанцев (особенно в южных регионах)
отметили
9%
молодых
людей.
К
сожалению, так складывается, что в Кыргызстане сейчас молодежь не видит своего места в обществе.
8
Безработные
юноши
открыто
высказывают
недовольство, явно подогреваемое экстремистскими идеологами [2]. Политические и социальные проблемы в стране выступают существенными факторами роста количества террористических актов и проявлений экстремизма. Так, 32 % респондентов отметили, что они связаны с отсутствием в стране твердого порядка, 26 % ‒ с нерешенностью социальноэкономических
проблем
регионов,
23 % ‒
с
иностранным вмешательством, 21 % ‒ с ростом межнациональной
и
межрелигиозной
напряженности (что тоже чаще всего зависит от политики), 17 % ‒ с ростом протестных настроений в сознании и поведении людей). По мнению 15 % опрошенных, учащение терактов – это общемировая тенденция, и Кыргызстан ничем в этом смысле не отличается от других государств, тем более, что современные
СМИ
активно
провоцируют
рост
агрессии и экстремизма (15 %). В ряду политических
9
причин следует отдельно указать также нищету и бесправие
людей
‒
13 %
ответов,
и
рост
криминализации сознания людей ‒ 12 %. Выявленные
причины
радикализма
современной кыргызстанской молодежи и вливания их в ряды экстремистов обнаруживают и технологии профилактики этой проблемы, в ряду которых, на наш взгляд, в первую очередь можно отметить обеспечение занятости молодежи с ориентацией на их интересы и способности. В первую очередь это обязанность власти, необходима лишь реальная политическая воля на это. Создание молодежи нормальных условий для учебы и работы в качестве ключевого инструмента борьбы с экстремизмом отметили 45 % опрошенных, однако, не следует также забывать с детства воспитывать терпимость и уважение к людям (22 %). Важно, по мнению респондентов, также запретить распространение экстремистской
литературы
(21 %),
и,
вообще
запретить использование экстремистской символики
10
(8 %), ужесточить законы по борьбе с экстремизмом (4 %). Однако
особая
ответственность,
на
наш
взгляд, ложится на само общество. Сведение причин экстремизма
исключительно
экстремистской
к
идеологии,
наличию
мотивирующей
психологически неустойчивых индивидов, является на самом деле упрощенным подходом, скрывающим объективно
существующую
тесную
взаимосвязь
между реально сложившемся в стране социальным порядком,
социальной
несправедливостью
и
экстремизмом. Однако это не снимает с нас обязанности
активно
противодействовать
экстремистским течениям (как на идеологическом, так и на организационном уровне). Важно, чтобы в этот процесс были активно вовлечены
средства
подчеркивая общепринятых
массовой
значимость моральных
коммуникации,
образования ценностей.
и Ведь
пропаганда насилия, аморального образа жизни,
11
помимо развращения сознания, вызывает в обществе справедливое возмущение и только играет на руку экстремистам. Эффективным механизмом может служить и привлечение к программам интеграции мигрантов успешных представителей диаспор к лекциям
в
школах
телепередачах Необходимым
и
вузах,
и
их
участие
в
интернет-трансляциях.
считаем
также
исследовательского,
использование
экспертного
и
преподавательского потенциала различных вузов заинтересованных
в
этом
государств
для
противодействия влиянию экстремистских движений и организаций в молодежной среде.
12
Список литературы 1. Ильинский И. М. Молодежь и молодежная политика: [Философия. История. Теория]. ‒ М. : Голос, 2001. ‒ 694 с. 2. Панкратов А. Киргизия готовит кадры для ИГИЛ. Режим доступа: http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1453112580. Дата обращения: 14.04.2017. 3. Улитина Е. Террорист, устроивший взрыв в питерском метро, был уроженцем Кыргызстана. Режим доступа: http://www.kp.kg/daily/26658/3683046/. Дата обращения: 20.03.2017.
13
14
КЫРГЫЗ УЛУТТУК ОЮНДАРЫ Назаракунов Өмүрбек Үсөнович, окутуучу Ар бир эл өзүнүн салты, үрп-адаты менен гана эмес өздөрүнө тиешелүү болгон (салттык) улуттук оюндары менен да айырмаланат. Ал эми кыргыз элинин улуттук оюндары болуп ордо, тогуз коргоол, оромпой, көк бөрү, кыз куумай, жашынмак, шакек салмай, жоолук таштамай, ак чөлмөк, эңиш-күрөш, аркан тартыш, селкинчек, сармерден, салбуурун, упай жана башка ат оюндарынын түрлөрү эсептелет. Кыргыз эли өз жашоо тарыхында татаал жолдорду басып өтүп, эли жерин, малын ал тургай коңшулаш жашаган тектеш тилдүү калктарды да сандаган жоодон, табийгаттын катаал кырсыктарынан коргоп келген. Ошону менен катар өз биримдигин, үрпадатын, салтын, кылымдар бою түзүлгөн маданиятын көөнөртпөй сактаган. Не бир ажайып ыр күүлөр, элдик
кол
өнөрчүлүктүн
15
түмөн
түрү,
макал-
ылакаптар, жомоктор, ал эмес залкар эпосорго чейин тилден
дилге өткөрө аздектелип эс акылдын
кудурети менен ушул күнгө жетти. Ат жалында эркин ойноп, көчүп конуп жүрүүгө шай жаралган жоокер элдин кулк мүнөзүнө, улуттук өзгөчөлүгүнө жараша сандаган кыймылдуу оюндарды ойлоп табышкан. Ал оюндар азыр биз жашап жаткан күндөргө да жетип, кай
бирлери
социалдык
мазмунга
жараша
өзгөрүүлөргө дуушар болгон. Негизинен ал оюндарда элдин ой тилеги, үмүтү, кубанычы, өкүнүчү, эрдиги, эркиндик теңдикке умтулуусу, адилеттик, акыйкаттык үчүн болгон күрөшү камтылган. Ал оюндардан элдик педагогиканын
мыкты
үлгүлөрү,
элдик
терең
философиялык көз караштар, улуттук өзгөчөлүк көрүнүп турган. Эл тагдырына көмөктөш оюндар адам коомунун бардык мезгилдеринде өмүр сүрүп, доордун өнүгүшүнө, өзгөрүшүнө, талабына жараша жаңыланып
алымча-кошумчаланып,
ар
кандай
сапаттарга, түрлөргө өтүп түбөлүктүү жашоосун уланта берген. Ага умтулган адамзат доорунун
16
өзгөргүс жолдошу болгон. Баарынан да калкты дене түзүлүш жактан жеткилең тарбиялоодо, кооздукка, сулуулукка умтулууда бирден бир курал
бул
кыймылдуу оюндар, ыр күүлөр, санат-санжыралар, жаңылмачтар, табышмактар болгонун эч ким тана албас. Кыргыздар да эл болуп жаралгандан өздөрүнө мүнөздүү ар кыл доорлорго, мезгилдерге, ошол кездин социалдык шартына жараша ошого таандык оюндарды жаратышкан. Эл канчалык көчмөн өмүр сүрүп, сабатсыз болгонуна карабай калың калктын башынан өткөргөн өмүрдүн элесин унутулгус кылып, оюн өнөрүндө калтырып, келечек урпактарга белек катары сактап келиптир. Ар бир оюнду өткөрүүдө ага катышууга
оюнчулардын
жаш
курактарын,
даярдыктарын, жекече өзгөчөлүктөрүн, жынысын, оюнда колдонулуучу аспаптарды, оюн өткөрүлүүчү жайларды эсепке албай коюуга болбойт. Сунуш кылынган оюндардан ар түрдүү шарттарда уюштуруп жана колдонуш үчүн каалаганын тандап алууга кыйынчылык түзүлбөйт. Маселен; аспаптар, оюн
17
өткөрүү үчүн жай, элдик майрамдарда, айыл-чарба эмгекчилеринин күнүн белгилеген шаңдуу күңдөрдө, тойлордо, нооруз майрамын майрамдоодо, же болбосо жөн гана күндөлүк машыгууларда, ар кандай кружоктордо
каалаган
оюндарды
тандап
алып
өткөрө берсе максатка ылайык болот. Эл болгон соң ой-тилеги, умтулуусу, үмүтү, жакшылык-жамандыгы окшош эмеспи. Ошондуктан, кээ бир оюндардын аттары, аткарышы башка калктын оюндарына окшош болушу да табигый нерсе. Айрыкча, коңшулаш Орто Азия жана Казакстан жумурай журттарынан биздин элдегидей түркүн оюндары азбы, көппү жолуктурууга мүмкүн. Элдик оюндардын мааниси канчалык зор экендиги ар бир жаранга белгилүү. Анткени, элдик оюндар дене тарбиясына гана колдонулуучу демейки гана
көнүгүүлөр
эмес
советтик
патриоттукка,
интернационалдык тарбияда, негизги - гуманитардык умтулууну,
улуттар
арасындагы
мамилелерди
жакшыртууда жана жакындатууда берген таасири бар. Бүгүнкү күндө Кыргыз улуттук оюндарынын бир
18
нече түрү унутулбастан той-маарекелерде,
аш-
тойлордо ойнотулуп келгендиги бизге белгилүү. Мисал катары айта турган болсок: Көк бөрү - башкача аталышы (улак тартыш) – кыргыздын улуттук ат оюну. Улак тартыш илгертен бери чоң салтанаттарда, майрамдарда, аш-тойлордо ойнотулуп келет. Татаал, коркунучтуу, кокустуктары көп оюн болгондуктан атаандаштардын ортосунда кадыр-барктуу, бокобулдарды ошолордун
тажрыйбалуу
кишилерден
(калыстарды)
чечими
боюнча
Улак же серкени мууздап,
баш,
дайындашып, оюн
өткөрүлөт.
шыйрагын
кесип
салып, ичинин кичине жерин жиреп, ичеги-карынын да алып салып, кесилген жер менен мууздоосун бекем тигет. Атаандаштар эки тарапка (айыл, аймак боюнча)
бөлүнүшүп,
жакшы
аттарга
минишет.
Бөлүнгөн жааттар бирдей санда (3, 5, 7) оюнчуларды чыгарышат. ташталган
Оюндун улакты
негизги эңип
алып,
максаты
жерге
атаандаштарга
тарттырбастан белгиленген марага алып келип
19
таштоо. Айрым учурда кичирээк торпок да тартылып, аны торпок тартуу деп аташат. Оюнга жашы 19дан жогорку эркектер катыша алышат. Кыз куумай -
оюну
кыргыз элинин эң
байыркы кызыктуу оюндарынын бири. Кыргыз эли бул оюнду көбүнчө аш-тойдо, майрамдарда ойноп, калың элге тамаша курушкан. Кыз тандаган атын минип, андан артканы гана жигитке тийген. Жигит кызга жетсе артылып бетинен өпкөн, жетпей калса кыз атынын башын буруп камчы менен жигитти кайра кубалап сабаган. Кыз куумай азыр да элдик тойлордо, майрамдарда кеңири ойнотулууда. Оюндун шарттары жана эрежелери: Оюн 1-2 чакырымдай түз жерде, ат майданда (ипподром) ойнолот.
Оюнга
калыс
дайындалат.
Калыста
ышкырык болушу керек. Кыз куумайга 15-17 же андан
жогорку
жаштагы
курбалдаш
кыз-жигит
улуттук кийимчен катышат. Оюнга минилчү аттар алдын ала суутулуп, үйрөтүлөт. Ат чабууну аштоочу жер, мара белгиленет. Кыздын минген аты жигиттин
20
минген атына караганда күлүгүрөөк болот. Тагыраак айтканда атты кыз өзү тандайт. Калыс кыз-жигитти аттарына мингизип, ат чабууну баштоочу жерге алып келет. Кыз жигиттен 20-25 метрдей алдыда турат. Калыс баштоого ышкырык менен белги берет. Кыз качат. Жигит кызды кууп жөнөйт. Жигит кызга жетсе аны жандай чаап, кыздын бетинен аяр сүйүп коёт. Эгер марага чейин кыз жигитке жеткирбесе, кыз кайрылып туруп жигитти камчы менен сабайт. Бирок өтө катуу чабууга болбойт. Оюнда жеңгендерге белгиленген байге ыйгарылат. Оюнчулардын саны 220 киши. Оюн 1000 метрге
чейин
келген
талаада
өткөрүлөт. Селкинчек – кыргыз улуттук оюндарынын бир түрү. Кыргыз эли «Нооруз» майрамын сүмөлөк жасап селкинчек тееп белгилешет.
Айылдын четине же
дарактуу жерге арканды 2 жанаша жыгачка же кыйгач өскөн дарактын бутагына байлоо менен курулат. Бак-дараксыз жерде селкинчекти
21
алты
бакан жыгачтын жардамында куруп тееп келишет. Селкинчек көңүл ачуу үчүн салынып, ыр, бий же шайыр
сөздөр
менен
коштолот.
жаш өспүрүмдөрдү шамдагайлыкка,
Селинчек шайырлыкка
көнүктүрүп, денесинин чымыр болушуна өбөлгө түзөт. Аркан тартыш- кыргыз улуттук оюну. Ар кандай аш-тойлордо, мааракелерде ойнолот. Оюн аянтчада өткөрүлөт. Оюнчулар эки топко бөлүнүшүп, аркан оюн өткөрүлүүчү жерге коюлат. Аркандын ортосуна түстүү чүпүрөк байланат, жерге туурасынан үч
сызык
сызылат,
Ортонку
сызыктан
четтеги
сызыктардын аралыгы 2 метрге чейин болот, Оюнчулар тең эки топторго бөлүнөт. Ар бир топтун оюнчулары бир оюнчудан кийин аркандын бир жагынан, калган оюнчулар дагы бир оюнчудан кийин аркандын экинчи жагынан кармашат. Оюнчулардын же карап тургандардын бирөөсүнүн буйругу боюнча топтордогу оюнчулар арканды өз тарабына тартып алууга аракеттенишет. Эгерде бир топтогу оюнчулар,
22
экинчи топтогу оюнчуларды өз жагындагы сызылган сызыктан тартышып өтсө (алышса) жеңиш алардыкы болот. Оюн 2-5 жолу кайталанышы мүмкүн. Көп жолу арканды тартышып алышкан оюнчулардын тобу жеңишет. Методикалык көрсөтмө. Аянтча түз, таза, тоскоол кылчу буюмдарсыз болушу, аркан жакшы абалда, оюнчулардын саны бирдей болушу керек. Педагогикалык тарбияланат,
мааниси.
Күч,
тырышчаактыкка,
ийилчээктик биримдүүлүккө
үйрөтөт. Ат
чабыш –
Мелдештер
улуттук
спорттун
түрү.
тегиз талаада, түз жолдо же туюк
айлампада (ат майданда) өткөрүлүп, күлүктөрдү атайын саяпкерлер таптап, чабандеске чаптырат. Ат чабыш илгертеден эле кыргыз элинин турмушунда өтө маанилүү орунду ээлеп, «аламан байге» деп аталган.
1952-жылдан
ат
чабыш
мелдешинин
эрежеси тартипке салынган. Чабандестер 14 жаштан кем болбошу керек. Мелдешке кунандан жогорку жаштагы бардык тукумдагы күлүктөр катышып, ат
23
чабыш аралыгы 20 чакырым аралыкка чейин болот. 1995-ж. «Манас» эпосунун 1000 жылдыгына карата дүйнөлүк тарыхта биринчи жолу алыс аралыкка (Ашхабад
-
төмөнкүдөй мелдешке
Талас)
ат
шарттар
чабылган.
сакталышы
катышуусуна
Ат
чабышта
керек:
уруксат
аттын берүүчү
ветеринардык мекемеден маалым кат; чабандестин билдирмеси жана жеке номурдун болушу, бир чабандестин бир гана атты чабуусу, мелдеш учурунда аралыкты кыскартууга тыюу салынат, башка атты камчы м-н чабууга, жолун тороого болбойт ж. б. Ат чабыш боюнча ар кандай (III, II, I) разрядтык даражалар ж-а наамдар белгиленген. Ат азыр көбүнчө айлампада, кээде түз жолдо чабылат. Атты токулуу да, жайдак да чапса болот. Күлүктү минип чапкан бала чабендес деп аталат. Мелдешке 8-14 жаштагы
уландар
3
жаштан
жогорку
бардык
тукумдагы атты минип катыша алат. Ат 1200 метрден 50 километрге
чейинки аралыкка чабылат. Ат
чабышта жолду кыскартууга, башка бирөөнүн атын
24
камчы менен чабууга, жолун тороого болбойт. Күлүктөрдүн алдыга чыгып
келгендерине жараша
жеңүүчүлөр аныкталып, байге ыйгарылат. Эгер аттар бир нече кезекке бөлүнүп чабылса, анда байге убакыт боюнча (ээлеген орду) аныкталат. Ат чабышта күлүктүн
алдыга
чыгып
келиши
анын саяпкерине жана саяпкердин айтканын так аткарган чабендеске жараша болот. Кыргыз элинин өткөн турмушунда тулпар аттардын мааниси чоң болгондугун танууга болбойт. Кыргыздын байыркы эпосторундагы
баатырларынын
өмүрү
алардын
минген тулпарлары менен тыгыз байланыштуу болгону бизге жакшы белгилүү. Кыргыз эли байыркы замандан
бери мал
чарбачылыгы менен
кесип
кылып, төрт түлүк малды өстүрүп келе жатат. Төрт түлүк
малдын
ичинен
да
кыргыздар
айрыкча
жылкыны жогору баалашат. Өзүнүн көчмөндүү турмушунда жана жоокерчилик заманда жылкынын тулпарларын жоого минишкен, семиздерин союп, казы-карталарын
жешкен,
25
бээлерин
байлап,
кымызын ичишкен. Кыргыздын балдары менен кыздары жаш чагынан эле ат мингенге үйрөтүлгөн. Балдары
төрт,
беш
аларды айырмачка таңып,
жашка
келгенде,
атка
мингизип,
толтурмачтап жетелеп үйрөтүшкөн, алар 7-8 жашка келгенде, аттын кулагы менен тең ойногон. Кыргыз элинде ат оюн-зооктору өтө көп: кыз куумай, тыйын эңмей, кыз
жарыш,
тартыш, оодарыш, тай
келин чабыш, кунан
жарыш, улак чабыш, ат
чабыш жана башкалар. Тогуз коргоол оюну - Ар бир оюнчу партияны жеңип чыгуу үчүн
82 же андан көп коргоол утуп
алуу керек. Уткан оюнчуга 1 упай берилет. 81 коргоол уткан болсо оюн тең чыгуу менен аяктайт (0,5 упайдан берилет). Жүрүштү баштоо укугу чучукулак менен аныкталат. Баштай турган оюнчу тактанын ак жагына олтурат. Өзү каалаган үйүндөгү (коргоол салынган чуңкур) бардык коргоолдорду колуна алып, ошол үйдөн баштап оң тарапты көздөй бирден коргоолду салып жүрүп олтурат. Ашып калган
26
коргоолдорду атаандашынын үйүнөн 2-3-катары менен саналат. Атаандашынын үйүнө түшкөн акыркы коргоолдун саны жуп болсо, жүрүш жеңиш менен аяктап, ошол үйдөгү бардык коргоолдорду өзүнүн казынасына салып алат. Тактанын тогуз чөйчөкчөсүн биз үй дейбиз жана уткан коргоолдорду жыйнай турган чөйчөкчөнү казына дейбиз. Тогуз коргоол оюну тууралуу легенда: Жолоочулар төөлөрүнүн үстүнө ар түркүн нерселерди жүктөп алып кетип бара жатып бир жерге түнөөгө мажбур болушуп конуп калышат экен. Эки чоң нар төөнү жүгү менен ортого коюп, калгандары тегерете уктап калышат. Эртеси баягы кетип бараткан жолун андан ары улантып кетишет. Кокусунан өтүп бара жаткан башка жолоочулар жакшылап көз жүгүртүшсө эки тарабы тогуздан он сегиз, ортосунда эки чоң төө жаткан орундар жерге чөгүп кетиптир. Төөлөр жаткан чуңкурларга төөнүн коргоолдору кургак болуп катып калыптыр. Окуяга кабыл болгон жолоочулардын бири ойлонуп олтуруп
27
ушул оюнду ойлоп чыккан деген пикирлер да бар. Төөнүн кыгын да коргоол дешет, ошондуктан оюндун аты тогуз коргоол деп аталып калган деген бир имиш бар. Сармерден- Байыркы көчмөн кыгыздардын арасына кеңири тараган салттык ырдоо - сарменден нечендеген
кылымдарды
басып,
нечендеген
доорлорду аралап, бабадан атага, балага, небере, чөбүрөгө өтүп, ооздон оозго көчүп, бүгүнкү күнгө чейин жашоосун улантып келет. Ал ар кандай салтанаттарда чоң, кичине тойлордо, үйлөнүү үлпөтөрүндө, кышында жоро ичкенде, жайында кымыз бузганда, шерине жегенде, нооруз, орозо, курман айт майрамдарында, жөнөкөй эле жакшы санаалаш чогула калганда көңүл ачуу, жарп жазуу үчүн ырдалган сармердендин тартиби, эрежеси бар. Үйдө отургандардын баарысы улуу, кичүүсүнө,
сакалдуу,
көкүлдүүсүнө,
жынысына
карабай катары менен бир адам калбай милдеттүү түрдө ырдашкан. Ал эми ким ырдай албаса макал,
28
ылакап, табышмак, күлкүлүү, куйкумдуу, тамашалуу кеп-келечтерди, жорго сөздөрдү, кызыктуу, нускалуу айтымдарды
да
айтышкан. Кимде-ким
алардын
бирин айта албай, айласы кетип, аргасы түгөнгөндө уйча мөөрөп, жылкыча кишенеп, койчо, эчкиче маарап,
казча
каркылдап,
жан-жаныбарлардын
үндөрүн да туурашкан. Сөздүн ток этер жерин айтканда, кандай гана болбосун эптеп айла-амал таап, отургандардын черин жазып, көңүлдөрүн ачуу, күлдүрүү болгон. Биздин ата-бабаларыбыз мурас кылып калтырып кеткен ар бир оюндун чон тарбиялык мааниси бар экендигин баса белгилеп кетким келет. Баарынан да калкты дене түзүлүш жактан
жеткилең
тарбиялоодо,
кооздукка,
сулуулукка умтулууда бирден бир курал - бул кыймылдуу оюндар, ыр күүлөр, санат-санжыралар, жаңылмачтар, табышмактар болгонун эч ким тана албас.Ата-бабаларыбыз
ар
кандай
кыймылдуу
оюндарды уюштуруу аркылуу жаштарды эмгекке, маданияттуулукка, өз эли жеринин салтын бекем
29
сактоого жана башка элдер менен ынтымактуу жашоого чакырып келген.
30
Колдонулган адабияттар: 1. Х. Н. Анаркулов. Кыргыз эл оюндары. Ф.: 1981, 2. “Кыргыз Тарыхы. Энциклопедия”. Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору.
И. Арабаев
атындагы Кыргыз мамлекеттик Педагогикалык университети. Башкы ред. Ү.А.Асанов, жооптуу ред. А.А. Асанканов. Ред. кеңеш: Ө. Ж. Осмонов (төрага) Т.Н Өмүрбеков Б.- 2003. 3. “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов Ү. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. 4. Акматалиев Амантур Сейтаалы уулу. Кыргыздын кол өнөрчүлүгү. Бишкек 1996: 5. Кыргыз Тарыхы: энциклопедия окуу куралы. Бишкек, 2003. 6. Токторбаев С. “ Өспүрүмдөр оюндары ”. 7. “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 5-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2014.
31
32
TRADITIONAL KYRGYZ CLOTHES Nazarakunov Omurbek Usonovich As the Kyrgyz are an animal herding people, their clothes tend to be made from the wool and leather of livestock animals they raise. Traditionally, men have worn robes; and women have worn skirts. People in different parts of Kyrgyzstan wear different types of clothes. In southern Kyrgyzstan, people tend to dress more
conservatively
in
accordance
with
Islamic
traditions. They also dress in more colorful clothes than people from the north. In cities of Kyrgyzstan, people wear any clothes they want like jeans and T-shirts. Russian women are known for wear revealing clothes whereas
observant
Muslim
women
dress
more
modestly. Sometimes Kyrgyz clothes have distinctive features peculiar to individual tribal and territorial groups. There are, for example, many variations of the standard hats. In villages you will see women wearing
33
traditional clothes like long skirts, kerchiefs, etc. In cities they are less traditional and more modern. As for male clothing, most men wear pants more often than they wear jeans. Shorts are worn rarely, and by city folks mostly. But is not frowned upon for women to wear them. The predominate style in the cities is dressy casual. Sometimes it seems dress up to much for everyday things and work (especially women), but under dress for special occasions. It is not unusual to see men dressed in three-piece suits for a football match, or men wearing jogging suits for concerts at the Music Hall. Occasionally you see women wearing see-through blouses and high heels to work during the day the summers often get very hot in Kyrgyzstan. That is why many people, including government officials and even the Prime Minister himself, don't wear suits to work from May through August. A shirt and a tie for men, and a summer dress for women in an office environment in the summer are perfectly acceptable. Another thing about clothes in Kyrgyzstan deserves mentioning. In
34
western countries people tend to wear different clothing every day. But in Kyrgyzstan it is common for people to wear the same clothes two or three days in a row. It does not mean that they do not have enough clothes, or they put on dirty ones. It is just not their custom to wear different clothes every day. In Kyrgyzstan you can find coats and hats and other items made with the fur of wolves, ermines, rabbits, hares, marmots, foxes, squirrels, sables and minks. There are good buys on leather goods, cashmere sweaters and lambskin and sheepskin coats and vests. Traditional Kyrgyz Clothes - the Kyrgyz have traditionally been nomadic animal herders and this is reflected in their traditional clothes. The first thing that needs to be taken in consideration is the cold temperatures of the mountainous regions where they dwell. Therefore, their clothes are usually thick and made of warm materials like wool and sheep-skin. Clothes made from the fur and skins of wild and domestic animals and woolen-burlaps are also widely
35
used. In the winter, many Kyrgyz wear is felt covering with sleeves - a kementay - and white felt boots. A “chapan” coat with a high collar is popular among the men and women. The most common footwear among the Kyrgyz are boots with high tops and narrow, slightly turned-up noses, often worn with paypaq, thick felt stockings. Male’s traditional apparel consists of coarse top and wide trousers paired with a sleeveless jacket, boots and a special hat made of white wool, known as “ak-kalpak” – the Kyrgyz national hat. Whereas, the women clothes consists of a long and wide A-line dress, long and wide trousers paired with a camisole and a special head-dresses (worn according to age groups and relationship status) called 'Elchek' 'Tebetei' and 'Shokulo' . Married women wear skirts with broad belts, brights colors, and rich ornamentation. Describing Kyrgyz nomads in northern Kyrgyzstan, Michael Finkel wrote in National Geographic: “There is one thing more expressive than a Kyrgyz yurt. And that is a Kyrgyz woman. Men dress like they’re perpetually on their way
36
to a funeral. Women are Kyrgyz works of art. Atop their heads are tall, cylindrical caps draped with giant head scarves—red for unmarried women, white for married— that flow behind them like superheroes’ capes. “They wear long, bright-red dresses, usually with red vests over them. Attached to this vest is an amazing mosaic of bling. Plastic shirt buttons are sewn around the collar by the dozens. There are sun-shaped brass brooches and leather pouches containing verses from the Koran. I spotted coins, keys, seashells, perfume bottles, and eagle claws. One woman had seven nail clippers pinned to her chest. Every movement by a Kyrgyz woman produces a jangling, wind-chimey tone. Their hair is styled in two or more long braids affixed with silver ornaments. They wear multiple necklaces and at least one ring on every finger except the middle ones, even the thumbs. Kyrgyz Embroidery - Embroidery has always been a female craft. Many embroidered items are intended for practical use a well as for decorating a yurt or home.
37
Embroidery is used to decorate fabrics, mats, clothes felt carpets and wall hangings, household articles and various sacks and bags. Techniques have traditionally been passed on from mother to daughter. Girls are taught to embroider at a young age. Every girl learns embroider but only a few become skilled craftswomen, or saimachy. Patterns are usually created by talented needle women. The outline of the pattern is first laid on a cloth and then the pattern is embroidered. Very skilled needle women embroider by memory without initially laying down a pattern. They improvise and sometimes vary
patterns
arrangement
taken of
from
pattern,
other color,
articles.
The
materials
and
embroidery technique all play a part in creating beautifully textured and embroidered articles. Kyrgyz women embroidered with wool and cotton threads on felt, leather, velvet, cotton and woolen fabrics, and homespun cloth. Felt, leather, woolen cloth and wool threads are the most ancient Kyrgyz embroidery materials.
38
Kinds of Embroidery Stitching and Patterns Embroidery techniques are diverse. The most frequently used stitch (ilme) is made with a needle. In northern parts of the country this stitch is called shibege and is made with a special hook called a shibege. A chain stitch is used in different ways to make a unique texture on the embroidered surface. Completely filling in elements of a pattern with stitches is characteristic of older works. In this type of embroidery, a chain stitch winds along the outline of the pattern, then curves inside the pattern like a spiral, with each stitch close to previous chain, until the whole shape is filled in. Sometimes a space inside of a shape is left blank. Sometimes these spaces are filled in with a contour pattern. The chain stitch is one of the most ancient stitches. It is the main stitch of Turkic people in the Near East, Central Asia, and the Volga river area. In addition to the chain stitch other stitches called ilmedos and tuura saima are very popular in the south of Kyrgyzstan. Ilmedos stitches are laid in zigzag manner. Tuura saima stitches are laid in straight parallel lines.
39
The background may be slightly seen through interlace of stitches, making the embroidery appear laced. Kyrgyz embroidery is distinguished by it simplicity and a precise and clear rhythm revealed in the succession of shapes and colors. Most Kyrgyz embroidered articles use a contrasting combination of a black background and bright silk threads. Red white, yellow, blue and green threads are frequently used. Older works have soft colors as their threads have been dyed using natural materials. Narrow stripes completely filled in with embroidery are used for bordering edges and round rosettes and for dividing a work into sectors. The stripes are filled with bright triangles and crossing lines that highlight the beauty of embroidered items. The names of different embroidery patterns are derived from the nomadic life style. Some patterns owe their names to their resemblance to animal body parts, birds, or household articles. For example, karga tyrmak means crow's claw; kochkor muyuz is translated as a sheep's horn; and ko'okor is a container for koumiss. Some
40
pattern names are borrowed from plant life including gul, a flower. Other names, such as aichyk, the moon, reflect the ancient cosmogony ideas of Kyrgyz people. There are many embroidery patterns which are similar to patterns used in other kinds of applied arts, though the same patterns look different then compared to the patterns placed on felt carpets or wood carvings. There are also patterns which are used only in embroidery including badam, or almond. In general, embroidery patterns are more diverse than the patterns found in other art genres. Characteristics of Kyrgyz Embroidery - Kyrgyz embroidered items have large patterns with plain and clear outlines. Kyrgyz needle women determine the proportions of their motifs in accordance with the size of the patterned surface. They skillfully and harmoniously balance the separate parts of a composition, combining the pattern and background. Kyrgyz embroidered articles have definite pattern arrangement rules peculiar to
Kyrgyz
craftsmanship.
41
A
large
number
of
compositions and separate motifs have patterns arranged along two axises crossed at a right angle. They often add two axises going through the same center and divide the right angles in half. In this way a symmetrical four pointed or eight-pointed composition is made. Other compositions have motifs of similar patterns and color diagonally opposed to each other. Still other patterns are arranged on stripes or edges by using a winding or interrupted stem. Separate motifs or motifs branching from the stem are placed within twists of the stem. The pattern motifs of Kyrgyz embroidery are marked by soft and rounded shapes due to the type of stitches
used.
Nevertheless,
angular
geometrical
patterns dominate in narrow patterned bands of cloth, breastplates embroidered in satin stitch and on women huts (Kep takyia).
42
Kyrgyz Men’s Clothes Kyrgyz men have traditionally worn trousers of tanned leather or suede, which had several names, including chalbar, kandagay, zhalgak. In the winter, some older men still wear long sheepskin coats and round fur-trimmed hats called tebbetey. Herders are often decked completely in black and wear hats with earflaps. Men who dress this way and have Fu Manchu mustaches resemble Genghis Khan. Traditional men’s clothes includes loose trousers made of cotton or leather, high boots, an embroidered white roundcollared shirts trimmed with lace and a qiapan (a kneelength robe that has long sleeves) made of sheep wool, camel felt or cotton cloth and has a leather or embroidered cloth waistband. Young lads wear narrow trouser with embroidery patterns on the cuffs, fronts, and borders of their clothes. Most men's clothes are black or white; blue and brown are also worn by young men. Some men wear camel wool fabrics with the sleeves in fringed black cloth. Normally, a rawhide belt is
43
worn at the waist, attached to which is a knife and a flint for making fire. Some sport jackets with a standing collar and front buttons. A characteristic Kyrgyz shoe is made of rawhide. Throughout the year, all men, old or young, wear round corduroy caps in green, purple, blue or black and covered by a high, square-topped animal skin or felt hat with a rolled-up brim. The inside of the animal skin hat is bordered with black velvet. Kyrgyz Women’s Clothes Traditionally-dressed Kyrgyz women wear a onepiece dress and high embroidered boots. Over the dress they wear a tight sleeveless jacket made of gold silk pile or a loose collarless jacket with silver buttons down the front. The long, pleated skirt is bordered with fur. Some wear dresses with the skirt pleated in the lower part and covered with a black vest. Young women like red dresses and skirts, red velvet round caps or red otter skin hats decorated with pearls, tassels and feathers. While young women prefer red or green scarves, the elderly ones like white kerchiefs. Traditionally dressed Kyrgyz women
44
wear flowery skirts and white head scarves. Married women wear a loin skirt - a beldemchi - with flaps converging in front. Sometimes they wear a completely embroidered shirt called a “zhaka�. Sometimes Kyrgyz women wear a qiapan when they go outside. Married women wear jackets, coats and short skirts. Old women favor white, black and blue, while young ladies are fond of red, green, yellow and brown. Bracelets, earrings, necklaces and rings are made of silver. Girls in some areas wear on their chests round silver pieces carved with patterns. Kyrgyz Hat The
most
popular
cap
worn
by
Kyrgyz
everywhere is the kalpak a traditional white felt hat with an upturned brim. It resembles a Robin Hood or leprechaun hat and often has designs on it. Many old Kyrgyz men wear it. The tebbetey is a fur-lined hat worn in the winter. Kyrgyz men in China have traditionally worn red, green, blue, purple or black cap made of corduroy; and on top of that cap they would wear
45
another leather cap or pelt cap when needed. Kyrgyz men wear the kalpak all year around. The top is ridgeshaped and the short cap brim is folded upwards. A stripe of black cloth is inlaid inside the cap brim; the black border is very conspicuous when the cap is turned inside out. On the both sides of the cap brim there is a nick that separates the brim into two parts. When the two parts are rolled up simultaneously, the brim offers good protection from snow and rain. If the front part is rolled down it can protect the face from the sun. If the two parts are rolled together, they offer a shield against wind and sand. Kyrgyz identity is often expressed with a kalpak (also spelled calpack, calpac, kalpac, or qalpaq). Kyrgyz cherish it and call it a "holy cap". When taken off, it is hung up or put on a quilt or pillow. People never casually throw it down, step on it or play with it-actions which are regarded as taboo or near-taboo breaches of etiquette. The kalpak has a long history. There is even a sage associated with it. In ancient time, according to one legend, there was a wise, smart and brave Kyrgyz king,
46
who found that various colored caps, horses and clothing affected his army. Before a major campaign, he ordered his ministers to prepare unified caps for his army and civilians in 40 days. In accordance with the king’s criteria the caps had to be bright like a star, beautiful as a flower, white as an iceberg and green as a summer mountain, plus repel rain, snow, wind and sand at the same time. After 39 days, 39 ministers were killed because they could not produce a hat that pleased the king. At last, the wise daughter of the 40th minister devised the kalpak and the king was satisfied. And the cap was passed to now. Kyrgyz Women’s Headgear According to Islamic custom many Kyrgyz women wear headscarves, but few cover their faces with veils. Unmarried ladies sometimes wear little red plush round caps with a colorful top. During special occasions they sometimes wear a big round cap decorated with pearls, tassels and feathers. Young married women prefer red or green headgear, while middle-aged women wear
47
white. Unmarried girls wear their hair in many small plates, reduced to two after marriage. The pigtails are decorated with silver chains, coins or keys interlinked with a chain of pearls. Kyrgyz women sometimes wear a traditional conical hat like that worn by Kazakh women on ceremonial occasions. Sometimes older women wear "wimple-like" turbans with the number of raps indicating their status. Kyrgyz traditional clothes have undergone a long history. It was not unchangeable. With the improvement of the methods of processing raw material, the widening of trade links, the generation of advanced technology of cloth- making everything changed- new cuts and materials appeared, old archaic clothes disappeared i. e. clothes were constantly developing and changing. This can be clearly seen in the historical past of the second half on the 19th century. During the years of Soviet power with the massive invasion of manufactured goods mostly European in style the traditional clothes have undergone great changes, they have become less functional. In fact, they
48
have been preserved only in rural regions. The stylized folk costume is used for producing films and plays. This fate has been shared both by traditional clothes and by traditional culture. However lately there has appeared a tendency to revive folk culture, forgotten ceremonies and rites traditionally based on humanistic ideas and system of people’s relations. Yong men become more interested in the history of their own people, its culture, art, in learning inexhaustible source of folk wisdom and talent. Kyrgyz Jewelry Jewelry-making and metal artistry is one of the most ancient genres of Kyrgyz arts. In ancient times Kyrgyz
silversmiths
(kumush
usta)
were
highly
respected. They were regarded as a special people, skilled creators and, sometimes, shaman-like figures mysterious powers over fire and iron. Kyrgyz women have always worn jewelry: rings (shakek), earrings (iymek) and bracelets (bilerik) decorated with various precious stones, cutting and engraving. A special and
49
rigid restraint and the primordial integrity of metals and design are found in these articles. Smiths and jewelers have traditionally been men who passed their skills and secrets from generation to generation within families or from master to apprentice. Sometimes women were also involved in making jewelry. Kyrgyz jewelers have traditionally used silver coins, iron and silver from traveling merchants as their basic raw materials. They used various technical methods including forging, stamping, cutting, embossing and engraving and made niello, lace, plated filigree and grain patterns. In order to diversify their designs, smiths and jewelrey makers often combined various methods of decoration. For example, engraving was combined with niello, or mother of pearl and coral were inserted into filigree and grain patterns. Ornamentation motifs found on women's jewelry are diverse and are differentiated by origin. Shaded triangles, intersecting circles, zigzags and four-petal rosettes are the simplest and oldest patterns. Other ancient patterns include various radial and starry
50
rosettes, bracket forms, and a "running wave". More modern designs include winding lines with sprouting scrolls,
and
cross-like
shapes
with
horn-like
scrolls. Antique rings and bracelets tend to look restrained while breast jewelry called soiko jelbyroch, are more elaborate and ornate. Breast jewelry has traditionally been made to order and passed from one generation to another. Brides are supposed to wear it for their wedding days. Also, the most respectful and beautiful woman of the tribe wore it during seasonal migrations from winter pastures to summer pastures. This was supposed to personify the tribe's wealth and hope for a safe passage. Only skilled silversmiths could create soiko jelbyroch. This splendid piece of jewelry is a quarter meter long and made from a combination of engraved conical pendants, differently shaped plates, plentiful annulated chains, and patterned petals arranged into clusters and fringe. A winding silver chain, corals and cornelian create a delicate harmony of colors and make the shapes soft and melodic. Silversmiths also
51
use different methods of embossing, cutting and engraving to make men's belts (kemer kur) and employ of variety of decorative materials - metal plates with niello or embossed patterns, engraved plates, flat silverplate brasses with colorful stones and corals - to decorate leather.
52
Колдонулган адабияттар: 1.
Бичурин Н. Я. (Иакиниф), Байыркы
мезгилдерде Орто Азияда жашаган элдер тууралуу маалыматтардын жыйнагы. Т. I, М.-Л., 1950, 352-6. 2. Абрамзон С. М., Кыргыздар жана алардын этногенетикалык
жана
тарыхый-маданий
байланыштары. Л., 1971, 125-6. 3. Амброз
А. К., Байыркы дыйканчылыктын
сыйынуу символу. (Илгичи бар ромбдор.) “Советская археология” журн. 1965, №. 3. 4. “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 4том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет,
53
54
55