imec InterConnect 29 (maart 29)

Inter InterConnect Link naar de toekomst

Cartamundi: Kaarten voor de connected generation

Creativiteit is... voeten op je bureau en blik op oneindig Globalisering: de wereld is een dorp

n째29 | viermaan delijk s | m a a r t 2 0 0 9

De kredietcrisis:

een geschenk uit de hemel??

Zoals je dagelijks in de kranten kan lezen, beleeft de wereldeconomie woelige tijden. Globalisering brengt voor sommigen soelaas in een periode van ernstige economische crisis terwijl anderen er eerder sceptisch tegenover staan.

Voor een bedrijf kan globalisering een opportuniteit zijn om te groeien. Kijk bijvoorbeeld naar het Turnhoutse Cartamundi. Sinds CEO Chris Van Doorslaer het bedrijf leidt, wordt een doorgedreven internationaliseringspolitiek gevoerd. Met resultaat. Vandaag telt het bedrijf zeven productiesites en 12 verkoopfilialen over heel de wereld. En dat is een belangrijke troef om grote internationale klanten, zoals de casino’s in Las Vegas en Azië, en spelfabrikanten als Mattel en Hasbro, over de streep te trekken.

Het hoofdkantoor in Turnhout blijft wel de spil waar alles om draait en waar de nieuwe technologieën ontwikkeld worden voor de ‘kaarten voor de connected generation’ (lees hierover meer op pagina 6).

Voor de consument is globalisering een strandvakantie in verre oorden en aardbeien in de winter.

“Deze aardbeien in de winter zijn een overbodige luxe”, aldus Wolfgang Sachs, onderzoeker bij het Wuppertal Institut für Klima, Umwelt und Energie, en keynote-spreker tijdens de conferentie ‘De Omslag’ in Antwerpen. “Die aardbeien worden waarschijnlijk onder glas geteeld, moeten over grote afstand getransporteerd worden en wellicht onderweg gekoeld. Dat kost allemaal veel energie. Het is een gelukkig toeval dat de uitputting van de fossiele brandstoffen samenvalt met het klimaatprobleem. Van het klimaatprobleem voelen we de effecten niet direct, en dus zijn we minder snel geneigd om ons gedrag aan te passen. Maar als de energie duurder wordt, zullen de mensen hun gedrag wel aanpassen omdat ze dat meteen in hun portemonnee voelen. Zo zullen aardbeien in de winter vanzelf onbetaalbaar worden.”

Raar maar waar, zelfs de kredietcrisis wordt op dezelfde conferentie als een geschenk uit de hemel ervaren. Want, zo luidt het, “met de kredietcrisis is het heilige geloof in de vrije-marktwerking voorbij.

De noodzakelijke economische hervormingen bieden een mogelijkheid om het groene denken als leidraad te nemen.” De kredietcrisis een welkom geschenk noemen, is niet onmiddellijk de beste openingszin om bedrijven geëngageerd te krijgen voor ‘het groene denken’. Dan doet Alex Steffen, spreker tijdens het Creativity World Forum, het beter. Hij verduidelijkt hoe een groene planeet ook ‘big business’ kan betekenen voor bedrijven (lees pagina 16). Een groene planeet en een bloeiende economie, het kan. En wat de aardbeien betreft, daar kunnen we meneer Sachs nog wel gelijk in geven. Niets overtreft trouwens de heerlijke Belgische aardbeien!

Els Parton, Hoofdredacteur InterConnect

Dit jaar wordt IMEC 25 en daarom steken we InterConnect in een feestkleedje en trakteren we onze lezers op een reeks visie-artikels (lees pagina 24 – 29).

2 In t erC o nne c t

03-2009

Els Parton

Inhoud Creativiteit is... voeten op je bureau en blik op oneindig Cartamundi: kaarten voor de connected generation Globalisering: de wereld is een dorp Klimaatproblematiek: van taboe naar businessopportuniteit DUCO: innovatieve ideeĂŤn ventileren De RoHS-service verbreed De glazen bol van... Kris Verstreken De glazen bol van... onze lezers en IMECers Agenda Doorgelicht

....................................................

4

....................................................

6

.................................................

10 16

..................................................

.................................................

...............................................

18

20

................................................

24

................................................

27

...............................................

30

..................................................

31

Colofon Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of enig andere manier, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Verantwoordelijke uitgever: Prof. Gilbert Declerck, Algemeen directeur IMEC | Disclaimer: www.imec.be/disclaimer | Redactie: Els Parton, Hanne Degans en Mieke Van Bavel Concept en vormgeving: Kunstmaan.be | Voor meer informatie: Katrien Marent, Corporate Communications, 016/28 18 80, Katrien.Marent@imec.be

Voor gratis abonnement: registreer op www.imec.be/interconnect 3 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Creativiteit is... voeten op je Dit is een van de gouden tips die we kregen van John Cleese1 tijdens het Creativity World Forum. En als je baas zegt – met de woorden van John Cleese – “you lazy bastard”, zeg je gewoon: zo kreeg Einstein zijn beste ideeën.

Zwartgeklede hostesses met engelenvleugels, groene en oranje lusters aan het plafond, het leek of we verdwaald waren in een of andere nachtclub. Maar in werkelijkheid waren we hier met zijn allen om geïnspireerd te worden door enkele van de meest creatieve personen ter wereld. Want, zo opende Lorin Parys2 het World Creativity Forum 2008: “In tijden van economische crisis is het belangrijk een andere weg te durven inslaan.” Of, met iets straffere taal van Tom Kelley3: “Innovate or die.”

En al lijkt de hemel met deze zwarte engeltjes nog zo mooi, dood willen we niet, dus verklap ons alsjeblieft de kunst van het creatief innoveren. Niet het geleidelijke innoveren – een videospeler met die ene extra optie – maar the real stuff: we gaan onmiddellijk voor de dvdspeler.

Het onderbewustzijn Hoe krijg je dat ene briljante idee waardoor de mensheid je eeuwig zal herinneren, of – misschien klein beginnen – waardoor je een schouderklopje krijgt van je collega’s. John

4 In t erC o nne c t

01 31 - 2 0 0 98

Cleese draait het om: “You don’t get the idea, the idea gets you.” Het recept van John Cleese: leg je To Do-lijstje even naast je neer, trek de telefoon uit en leg je pc het zwijgen op. Kijk uit het raam en leg je voeten op je bureau.

Eerst zullen er ‘oeps-ben-ik-vergeten’ zaken opborrelen. Die schrijf je gewoon even op, en je gaat verder. Als alles meezit, komt nu je onderbewustzijn om de hoek kijken en geeft het je enkele briljante ideeën.

Toegegeven, het lijkt wel de tekst van een meditatiesessie. Maar wie heeft al niet meegemaakt dat je na een goede nacht slaap spontaan de oplossing vindt voor het probleem waar je de avond voordien eindeloos over hebt zitten piekeren. Jawel, ook in dit geval is het je onderbewustzijn dat aan het werk is geweest.

Iets gelijkaardig maakte John Cleese mee toen hij een zelf geschreven script was kwijt­geraakt: “Er zat niets anders op dan het uit mijn hoofd opnieuw op te schrijven, wat trouwens verbazend snel ging. Toen ik uitein-­ delijk het oorspronkelijke script terug vond, bleek de tweede versie bovendien veel beter

– mijn onderbewustzijn had eraan verder gewerkt.”

De straat op Hoe kan je je onderbewustzijn prikkelen, een impuls geven om over iets na te denken?

Einstein zei ooit “CREATIVITY is seeing what others see and THINKING what no one else has thought.” Dat ‘kijken’ kan op veel manieren. Als Tom Kelley een product wil innoveren, kijkt hij naar mensen terwijl ze dit product gebruiken; Richard Stomp4 kijkt om zich heen op straat om inspiratie op te doen. Op Stomps’ website www.straatjutten.nl vind je foto’s van een vuilnisbak met gedicht, een originele etalage of winkelnaam, telkens aangevuld met een vraag die aanzet tot nadenken over je eigen product.

Inspiratie verzekerd!

Blijven plakken Maar, OK, je bent de straat opgegaan, hebt je klanten bestudeerd, en je hebt gemediteerd op je bureau. Je hebt nu je ongelooflijk-knapgevonden idee en wat dan? Dan is er Dan Heath5

bureau en blik op oneindig D oe n

LEES

¬ Sta je in de file, wacht je op de trein? Laat dan je gedachten de vrije loop, laat je onderbewustzijn naar boven komen. Volgens John Cleese krijg je zo de beste ideeën. ¬ Koop twee klein notaboekjes, een waarin je dagelijkse To Do’s in schrijft die je niet mag vergeten. Denk je aan iets terwijl je in de file staat, schrijf het dan snel neer en je geest kan weer tot rust komen. In het tweede boekje schrijf je ideeën, dromen, ervaringen, quotes op.

Ook heel vreemde, want je weet, de beste ideeën zijn de verrassende en onverwachte. Lees dit na bv. een maand nog eens door en wie weet vind je de oplossing voor een probleem. ¬ Probeer bij brainstormings open te staan voor alle ideeën. Denk niet onmiddellijk aan de haalbaarheid. Tip van John Kelley: met koekjes of cake tijdens de meeting komen de ideeën vlotter naar boven. ¬ Moet je een idee uitwerken voor bv. een nieuw project? Begin er op tijd aan en lever het niet af voor de deadline. Geef het idee op die manier tijd om ‘te rijpen’. Je onderbewustzijn werkt eraan verder ook als je er niet bewust mee bezig bent.

¬ “Made to stick” - Dan Heath.

Ook vertaald in het Nederlands (“De plakfactor”). ¬ “Hare brain, tortoise mind – How intelligence increases when you think less.” - Guy Claxton.

Volgens John Cleese één van de beste boeken over creativiteit. ¬ “Creativiteit en Innovatie” - Fons Trompenaars, geïnspireerd door John Cleese. ¬ “The art of innovation” en “The ten faces of innovation” - Tom Kelley. ¬ “Creativity Today” of “Creativiteit Hoe?Zo!” - Byttebier, Vullings & Spaas.

met zijn geheim om je idee/product/boodschap te laten ‘plakken’ in het geheugen van klanten en collega’s.

TIP 1: communiceer een­voudig, visueel, con­creet. En dat is niet zo vanzelfsprekend bij zakelijke communicatie waar abstracte en conceptuele woorden als ‘missie’, ‘synergie’, ‘strate­gie’ en ‘visie’ de standaard zijn. Dan Heath vergelijkt twee website-teksten van aanwezigen op het congres om zijn punt te illustreren: “The firm’s success rests not only on its renown and its distribution capacities, but also on its ability to design sophisticated products and to develop innovative solutions responding the financial needs of its clientele.” – tegenover – “Zelf een vliegtuig aan de grond zetten, een dutje doen op een spijkerbed, midden in een zeepbel staan of fietsen op een kabel op 5 meter hoogte? Bij ons kan het allemaal! Je vindt hier meer dan 280 interactieve opstel­lingen die je uitnodigen om te experimenteren. Leuk, spannend én leerrijk!” Bepaal zelf wiens klanten de boodschap kunnen navertellen.

John Cleese, acteur, auteur, en inspiration booster. Wereldwijd geeft hij corporate trainingprogramma’s.

2 Lorin Parys, lid van de Raad van Bestuur van Flanders District of Creativity en COO UPlace.

1

TIP 2: speel in op de emoties van je publiek.

Dit illustreert Dan Heath met een voorbeeld van eigen bodem, namelijk de BOB-campagne: “Het is feest als BOB rijdt”, of met andere woorden: Als jij vandaag BOB bent, vinden al je vrienden je sympathiek omdat ze dankzij jou een toffe avond uit hebben. Geslaagde campagne, blijkt uit Dan Heath’s opzoekingswerk: 96% bewustwording bij het publiek.

En met de laatste tip van Dan Heath in het achterhoofd – “Meetings and consensus kill creativty. Go for the extreme ideas during brainstorm sessions” – vertrekken we geïnspireerd en vol goede moed terug richting meetings en consensussen. We kunnen de wereld aan. Vlaanderen zal eens laten zien wat het in zijn mars heeft. p

TIP 3: doe iets onverwacht en verrassend.

Zoals de voormalige burgemeester van Bogota, Antanas Mockus. Hij speelde zelf de hoofdrol in een commercial over waterbesparend douchen. Hij demonstreerde – al douchend – dat je de douche moet afzetten tijdens het inzepen. Het waterverbruik in Bogota daalde met 40%. Ook zette hij mimespelers in om in het verkeer overtreders belachelijk te maken.

Het aantal ongelukken in het verkeer daalde met 50%. Misschien een bron van inspiratie voor onze politici?

Het Creativity World Forum is een jaarlijkse conferentie over businesscreativiteit. Om de twee jaar wordt de conferentie georganiseerd in Vlaanderen, door Flanders DC. De overige jaren is het een van de andere Districts of Creativity die het organiseert.

Wereldwijd zijn er 12 Districts of Creativity.

Creativity World Forum

In 2008 ging het CWF door op 19 en 20 november in Antwerpen. Volgend jaar zal het CWF doorgaan in Duitsland.

Meer info: www.creativityworldforum.be

Tom Kelley, General Manager IDEO. Richard Stomp, straatjutter en oprichter van WOWIDEAS. 5 Dan Heath, auteur van “Made to stick”.

3 4

5 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

3 tips voor succesvolle innovatie Bij zijn verkiezing tot onderneming van het jaar werd Cartamundi gelauwerd omwille van zijn uitzonderlijke innovatiekracht.

Enkele tips van de specialist ter zake: 1. Denk out-of-the-box en ga ook eens kijken wat er buiten je markt gebeurt.

Ga naar seminaries of evenementen die niets met jouw sector te maken hebben.

Doe ook af en toe een patentsearch.

2. Ken je eigen markt. Praat met je klanten zodat je weet wat ze ver-足 wachten.

3. Leer aanvaarden dat niet alles een succes kan zijn. Ook al geloof je initieel enorm in een bepaalde technologie of toepassing, soms kan het ook beter zijn om er na een tijd mee te stoppen.

6 In t erC o nne c t

03-2009

Kaarten voor de connected generation Wie denkt dat kaarten alleen voor de oude nonkels op familiefeestjes zijn weggelegd, heeft het mis. Kaarten kunnen ook hip en hightech zijn. Zo bewijst Cartamundi, recent verkozen tot onderneming van het jaar.

C

artamundi in Turnhout produceert speelkaarten, verzamelkaar­ten (o.a. Pokémon) en kaarten voor spelletjes (o.a. Monopoly, UNO). Tot hun klanten mogen ze de grootste casino’s ter wereld rekenen evenals bekende spelfabrikanten als Mattel, Hasbro, Ravensburger en Jumbo.

Eind 2008 won Cartamundi de 14de editie van ‘Onderneming van het jaar’1 met als sterkste troeven zijn winstgevende groei, internationale expansie en bovenal, zijn innovatiekracht. Als voorbeeld van deze innovatiekracht, haalde de jury recente projecten aan waarin Cartamundi de klassieke speelkaarten combineert met de elektronische wereld. Een mooi voorbeeld hiervan is Eye of judgementTM dat Cartamundi samen met Sony produceerde voor de Playstation. Je legt de kaarten met afgebeelde monsters onder een bijgeleverde camera, en het monster komt tot leven op je Playstation.

InterConnect sprak met Chris Van Doorslaer,

Marco van Haaften en Philippe Vennekens, respectievelijk CEO van Cartamundi, en Business Development Manager en Engineering Manager van de pas opgerichte cel die instaat voor business development van nieuwe technologieën.

De bedenkers Een avondje Monopoly rond de tafel met vrienden of een avondje World of Warcraft achter de computer met onlinegezellen? Het zijn twee uitersten. Hoe kom je op het idee om deze twee werelden te verenigen? Of laten we het iets ruimer nemen, waar haal je ideeën om je producten te innoveren?

Philippe Vennekens: “Soms komen de ideeën hier zo binnenwaaien onder de vorm van ‘uitvinders’ die een idee hebben voor een kaart- of gezelschapsspel. De markt van de spellen is iets dat iedereen kent en interesseert, en door onze bekendheid komen de mensen dan al snel bij ons terecht. Er is een periode geweest dat het

hier net ‘de bedenkers’ was, met elke maand wel een uitvinder over de vloer.” Marco van Haaften: “Natuurlijk gaan we ook actief op zoek naar nieuwe ideeën. Iedereen die het vandaag over creativiteit heeft, zet out-of-the-box denken op nummer 1. Wij passen dit concreet toe door naar beurzen en seminaries te gaan die niets met onze markt te maken hebben. Zo bezochten we in het verleden bv. de IT-beurs CeBIT en een seminarie over printed electronics.” Chris Van Doorslaer: “Om zo’n concept te doen slagen, moet je een bedrijfscultuur creëren waarin voldoende tijd en middelen voorzien worden om dergelijke dingen te doen. Sommige beurzen zullen inderdaad niet relevant zijn, maar als er toch ideeën ontstaan, zullen ze wel origineel en grensoverschrijdend zijn.”

Inteam met de klant Een idee hebben is één zaak, een goed product ontwikkelen een andere. Het geheim van Cartamundi om van idee tot succesvol product te komen, zijn hun klanten, de spelfabrikanten.

georganiseerd door Ernst & Young

1

7 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Op de markt ¬ Kaarten met barcode: het Japanse bedrijf Bandai bracht het spel Gundam Chronicle Battline uit waarbij verzamelkaarten voorzien zijn van een barcode en met een barcode­lezer en speciale software tot leven komen in een computerspel. ¬ Kaarten met cybercode: Sony bracht voor de Playstation Eye of judgementTM uit. De verzamelkaarten die bij het spel horen, zijn voorzien van een cybercode en worden gelezen door een speciale camera. De cybercode is een eendimensionale barcode met als extra een code die de afstand en de positie van de code tot de camera kan aflezen. Dit gebeurt dmv. groene driehoeken op de kaarten. Meer info: www.eyeofjudgement.com ¬ Kaarten met RFID: Met Hyperscan bracht Mattel het eerste spel met RFID-verzamelkaarten op de markt. De vrij dikke kaarten moeten gescand worden door ze over de RFID-lezer te wrijven. Door dit bij het begin van het spel te doen, komen de monsters op het scherm tot leven. Scan je nog eens op het einde van het spel, dan wordt hun level aangepast afhankelijk van het gestreden gevecht. ¬ Gezelschapsspel met RFID: Het Yvio-gezelschapsspel bevat een console die je in het midden van het spelbord legt en die alle instructies geeft. De processor in de console bepaalt het spelverloop. Zowel de pionnen als de console bevatten RFID en kunnen zo communiceren met elkaar. Sensoren in het spelbord kunnen de pionnen detecteren.

Chris Van Doorslaer: “Wij zijn geen traditioneel productiehuis dat louter produceert wat zijn klanten vragen. Wij denken graag mee met de klanten en gaan actief op zoek naar nieuwe technologieën die voor onze klanten interessant kunnen zijn. Customer intimacy noemen we dat met een duur woord.” Marco van Haaften: “Mijn job bestaat grotendeels uit het bezoeken van klanten om hen onze ideeën voor te stellen, eventueel aan de hand van een prototype.

Een van die ideeën is bv. het printen van een onzichtbare code op een kaart en deze code te linken aan een internetpagina. Vooraleer we de tech­nologie op punt stellen, willen we weten of onze klanten dit een nuttige technologie vinden en of zij er toepassingen voor zien.”

Philippe Vennekens: “Op deze manier kan je veel gerichter gaan werken, want afhankelijk van de toepassingen die de klant in gedachten heeft, zijn er andere specificaties waar je rekening mee moet houden. Bv. moet de code enkel kunnen ge­lezen worden, of moet er ook geheugen op de kaart zijn om nieuwe informatie op weg te schrijven, hoeveel bits moet dit geheugen

8 In t erC o nne c t

01 31 - 2 0 0 98

aan­kunnen enz. Deze klantgedreven innovatie is zeker een van onze sterkste punten.” Marco van Haaften: “En ook al ziet de klant niet echt iets in je nieuwe idee, toch is het een goede marketing voor je bedrijf want je geeft aan dat je een innovatieve fabrikant bent die naar de toekomst kijkt.”

Technologie IN de kaart En wat mogen we dan verwachten in de­ toekomst? Welke technologieën wil Carta­mundi in zijn kaarten stoppen? Chris Van Doorslaer: “De laatste jaren zijn we toch wel in een nieuwe fase terechtgekomen. Vroeger hadden onze innovaties meestal te maken met het druk­proces, nu willen we nieuwe technolo­gie­ën IN de kaart stoppen.” Marco van Haaften: “Er zijn verschillende mogelijkheden om iCards of interactieve kaarten te maken. Zo kan je een soort barcode op de kaart drukken. Er zijn de alomgekende streepjescodes,­ maar ook cybercodes en dotcodes zijn een mogelijkheid. Dotcodes hebben het voor­deel dat ze onzichtbaar zijn en de kaart dus niet ontsieren en dat ze geen

© Eye of judgementTM

dure barcodelezer vereisen. De cybercode wordt met een bijgeleverde camera gelezen, de dotcode met een zeer goedkope leespen.”

Philippe Vennekens: “In deze gevallen gaat het steeds om eenrichtingsverkeer: de kaart kan enkel gelezen worden. Door de vooruitgang van elektronica, kan je tegenwoordig ook geheugencellen drukken. Dit biedt de mogelijkheid om ook informatie weg te schrijven naar de kaart (bv. het monster op de kaart krijgt een hoger puntenlevel toegekend als het een online battle wint). Nog een andere mogelijkheid zijn RFIDs. Deze elektronische componenten zijn voorlopig wel duurder dan de geheugencellen, maar ze kunnen veel meer informatie opslaan, er is geen fysisch contact nodig tussen de RFID en de lezer en meerdere kaarten kunnen tegelijker­tijd uitgelezen worden. Dit laatste kan in casino’s interessant zijn om punten op te tellen (bv. bij eenentwintigen) en om snel de authenticiteit van de kaarten na te gaan. Dit zijn allemaal interessante technologieën, maar ze op een betrouwbare en onzichtbare manier in­werken in kaarten is niet vanzelfsprekend.

De MUNDI van Cartamundi

Chris Van Doorslaer

Philippe Vennekens

Dienstenkaart Al zijn er al enkele spelletjes met interactieve kaarten op de markt, toch is de kans klein dat u er een in huis heeft. Philippe Vennekens: “We kunnen inderdaad nog niet van een succesproduct spreken, maar het wordt zeker de toekomst. Bijvoorbeeld fabrikanten van spelconsoles zijn erg geïnteresseerd in interactieve kaarten omdat ze op die manier de verkoop van een spel kunnen aanvullen met kleinere aankopen van kaarten om het spel uit te breiden.” Marco van Haaften: “Verder zie ik ook een grote toekomst voor kaarten als een manier om elektronische diensten te verkopen.

Niet iedereen is te vinden voor verkoop via internet. Het zou dus geweldig zijn, mocht je in de supermarkt een kaart kunnen kopen met een code waarmee je een liedje of film kan downloaden van internet. Het is te vergelijken met de telefoonkaarten die je vandaag in de supermarkt koopt.”

Er staat De Kaart dus nog een grote toekomst te wachten. En we wensen hetzelfde voor Cartamundi. p

Marco van Haaften

Chris Van Doorslaer, CEO Cartamundi: “De eerste 25 jaar van ons bestaan waren we vooral ‘carta’, daarna hebben we bewust de ‘mundi’ uitgebouwd. Vandaag hebben we zeven productiesites en 12 verkoopfilialen over de hele wereld. Alleen Azië is nog een zwarte vlek op onze kaart, maar dat wordt ons ‘goede voornemen’ voor de komende jaren.”

“Onze internationale aanwezigheid is zeer belangrijk voor grote klanten zoals Mattel en Shell die wereldwijd hun producten willen verdelen. Het heeft ook het voordeel dat je snel kan leveren, bv. door in verschillende fabrieken tegelijk te produceren, en dat je heel flexibel bent. Toen het bv. moeilijk ging in het bedrijf dat we hadden overgenomen in Amerika, hebben we in Europa geproduceerd voor de Amerikaanse markt. Als je wereldleider wil worden, is het belangrijk internationaal aanwezig te zijn.”

Hoe alles begon ....

Er was eens, heel lang geleden (van 1755 tot 1799 om precies te zijn) een zekere Pieter Corbeels die in Leuven een drukkerij had. Naast gelegenheidsdrukwerk drukte hij ook politieke pamfletten tegen de Franse bezetting. Omdat de Fransen dit niet zo geweldig vonden, moest Pieter Corbeels samen met zijn leerling Brepols vluchten en hij koos het landelijke stadje Turnhout om zijn drukactiviteiten voort te zetten. In 1799 kwam hij als boerenkrijgleider dan toch voor het vuurpeloton terecht.

Zijn leerling Brepols nam de drukkerij over en het is deze drukkerij die voor het eerst kaarten is beginnen drukken in Turnhout. In de 19de eeuw richtten verschillende mensen van Brepols hun eigen bedrijf op. In totaal waren er zeven bedrijven die kaarten maakten in Turnhout. In 1970 waren er nog drie bedrijven over, namelijk Brepols, Van Genechten en Biermans. Deze beslisten een joint-venture op te richten rond hun speelkaartenactiviteiten en dit werd Cartamundi.

IMEC voerde voor Cartamundi een haalbaarheidsstudie uit in verband met de visuele inspectie van individuele speelkaarten voor casino’s. Uitdaging hierbij was de hoge snelheid waarmee de kaarten van de drukpers rollen.

9 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Globalisering: de wereld is een dorp Globalisering is een proces dat de wereld verenigt in een groot maat­schappelijk netwerk, en waarin iedereen op een of andere manier samenwerkt. Dat heeft economische, technologische en politiek en sociaal-culturele aspecten. Wat dit betekent voor Europa, Vlaanderen en IMEC bespreken we met Roger De Keersmaecker, senior vice-president strategische relaties van IMEC.

The world is flat In 2005 publiceerde de Amerikaanse journalist Thomas Friedman zijn bestseller: ‘The World is Flat: A brief History of the Twenty-First Century.’ Hierin analyseert hij de economische globalisering van de wereld sinds de val van de Berlijnse muur en het ineenstuiken van het Sovjetmodel. Roger De Keersmaecker: “Friedman stelt dat het niet meer uitmaakt of je gevestigd bent in de VS of in India, als je een concurrentiële sterkte hebt kan je daarmee op de wereldmarkt je voordeel doen. Historische, regionale en geografische verschillen zijn steeds minder belangrijk en nationale economieën

10 In t erC o nne c t

03-2009

worden meer en meer afhankelijk van een internationale context.”

lisering schrijven, is dan ook een beetje kort door de bocht.”

De vlucht naar de lageloonlanden Globalisatie wordt vaak als bedreigend ervaren, niet alleen door anti-globalisten, maar ook door mensen zoals jij en ik. Roger De Keersmaecker: “Maar we moeten opletten met te snelle conclusies. Zo moeten we bijvoorbeeld de stijging van de werkloosheid nuanceren. In de na-oorlogse opleving is het aantal jobs toegenomen, en tegelijkertijd nam de arbeidsparticipatie toe (de vrouwen zijn massaal aan het werk gegaan). De stijgen­de werkloosheid enkel op rekening van de globa-

Uniek zijn Hoe kan Europa inspelen op de gevaren van globalisatie, zoals het verlies van jobs naar lageloonlanden? Roger De Keersmaecker: “Onze industrie kan dit compenseren door innovatief te zijn. We moeten voortdurend zoeken naar onze concurrentiële sterkte, naar manieren om uniek te zijn ten opzichte van onze concurrenten: beter, sneller, betrouwbaarder, …”

Heel vaak gaat innovatie gepaard met wetenschappelijk onderzoek. Om tot innovatieve oplossingen te komen, is het zoeken naar

antwoorden en het vergaren van kennis enorm belangrijk. Maar ook creativiteit is een belangrijk aspect van innovatie, de gave om nieuwe oplossingen te vinden en daar een marktvoordeel uit te puren. Roger De Keersmaecker: “Zo heeft bijvoorbeeld een briljante inval van iemand bij Philips hen een belangrijk concurrentieel voordeel opgeleverd: door de gevoelige kant van een cd naar beneden te richten en de laser de gegevens langs onder te laten lezen, valt er geen stof op en wordt het aantal foute lezingen sterk beperkt.”

De slechtste van de klas Op de Europese top in Lissabon in 2000 stelden de Europese lidstaten zich als doel om tegen 2010 de meest competitieve kennisgebaseerde economie ter wereld te zijn. Dit moesten we verwezenlijken door 3% van ons Bruto Nationaal Product te investeren in onderzoek, waarbij de overheid 1% aanbrengt en de industrie de overige 2%. We stellen vandaag echter vast dat Europa deze doelstelling niet haalt en dat Vlaanderen tot de minder goede leerlingen van de klas behoort. Onze belangrijkste concurrenten – de VS, Japan en

Korea – halen die 3% wel vlot en ook in Europa zijn er lidstaten zoals Finland, Spanje en Ierland die goed scoren.

Te veel wetten De overheid doet nochtans wat van haar gevraagd werd: 1% van het BNP wordt geïnvesteerd in onderzoek. Maar hoe komt het dan dat de industrie achter blijft? Het is toch juist die industrie die onderzoek broodnodig heeft om innovatief te blijven en zich te kunnen handhaven? Roger De Keersmaecker: “Meer en meer analisten komen tot de conclusie dat, behalve onderzoek, het omzetten van kennis in industriële realisaties beter en sneller moet. Er moet met andere woorden dringend een luik bijkomen aan het Lissabon-akkoord.

Maar daarvoor zijn ook wetenschappers en ingeni­eurs nodig. Bedrijven kunnen hun projec­ten hier vaak niet uitvoeren omdat ze niet meer genoeg onderzoekers vinden en dus verplicht worden om te verhuizen naar daar waar ze die wel vinden: Azië en zelfs Amerika.”

Dat specialisten in wetenschappen en technologie hier steeds schaarser worden is mede het gevolg van ons maatschappelijk systeem.

Roger De Keersmaecker: “Toen België werd opgericht hadden we juristen nodig die wetten maakten om het land op de sporen te krijgen.

Maar nu, bijna 2 eeuwen later, wordt ons land teveel bestuurd door juristen. Er zijn waarschijnlijk geen vijf parlementariërs met een vorming in exacte wetenschappen. En dat bepaalt vanzelfsprekend ook de maatschappelijke keuzes die ons land maakt. We maken zoveel wetten en regels en we ontmoedigen daarmee het ondernemerschap.” Bovendien heeft technologie een negatieve bijklank.

Roger De Keersmaecker: “Technologie, dat is wiskunde en dus saai. Technologie is vervuilend, technologie doodt jobs, … Je kunt het niet zo erg bedenken of ‘technologie’ heeft er wel schuld aan.” Gevolg daarvan is dat België achteraan bengelt in de Europese ranglijst wat betreft aantallen studenten in wetenschappelijke en technologische opleidingen en dat onderzoekers steeds schaarser worden.

Roger De Keersmaecker: “Ons systeem komt met knarsende tandwielen tot stilstand en we moeten oplossingen vinden om het tij te keren.”

De RVO-society, die interesse voor technologie bij kinderen stimuleert en die jongeren moti-

11 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Roger De Keersmaecker

veert om voor technologische en wetenschappelijke opleidingen te kiezen, is een prachtig initiatief. Roger De Keersmaecker: “Maar hebben we niet 100 van die stichtingen nodig en 100 keer dat budget?”

Naar buiten kijken De Vlaamse economie is heel open. Als je als bedrijfsleider niet buiten Vlaanderen kijkt, overleef je niet lang. Dus kunnen Vlaamse bedrijven niet anders dan kijken naar wat er daar buiten gebeurt. Ook IMEC heeft dit goed begrepen en orienteert zich al heel lang naar de wereld.

Roger De Keersmaecker: “Er zijn maar enkele chipbedrijven aanwezig in Vlaanderen en dus moesten we van bij de start ook over onze grenzen gaan kijken om partners te vinden.

Die hebben we geleidelijk aan gevonden.

Eerst in Europa, via kleine projecten uit de Europese kaderprogramma’s, met Europese subsidie bovenop onze Vlaamse dotatie.

Vervolgens in de VS, omdat veel van onze onderzoekers daar een netwerk hadden uitgebouwd en omdat de grote bedrijven, onze potentiële klanten, op dat moment daar zaten: Texas Instruments, Intel, IBM, National Semiconductors, Micron, … Pas nadat we in de VS een groeiend succes kenden, toonden ook in Europa grotere bedrijven interesse voor samenwerking. Later zijn we, door het groeiend succes van Aziatische halfgeleiderbedrijven, ook daar op zoek gegaan naar partners.

12 In t erC o nne c t

03-2009

Al gauw groeide ook de noodzaak om ter plaatse vertegenwoordiging te organiseren en zo afstand, tijd- en cultuurverschillen te overbruggen en de communicatie met partners en mogelijk nieuwe partners te verbeteren.” IMEC heeft nu kantoren en vertegenwoordigers in de VS, China, Japan en Nederland. In het voorjaar van 2008 opende IMEC nog een kantoor in Taiwan. In eerste instantie zal dit kantoor voornamelijk contacten leggen met bestaande en mogelijke nieuwe partners, op termijn bestaat de mogelijkheid om verder uit te breiden en daar ook zelf onderzoek te gaan doen. Waarom Taiwan? Roger De Keersmaecker: “Taiwan heeft zich sinds zijn omschakeling van een agrarische naar een geïndustrialiseerde samenleving opgeworpen als de kampioen van de chipproductie.

De oprichting van het onderzoeksinstituut ITRI en de chipfabrikanten UMC en TSMC hebben hier in belangrijke mate toe bijgedragen.

TSMC is tegenwoordig een van de belangrijkste chipfabrikanten wereldwijd en ook een belangrijke partner van IMEC. Het is dan ook logisch dat we daar een voet aan de grond willen hebben. We willen daar permanent gaan luisteren naar wat er gaande is, wat er verandert en groeit. Think global, act local kan ook omgekeerd worden: learn local, gain global.”

Wafels, bier en IMEC Door die strategie om wereldwijd partners te zoeken is IMEC succesvol in deze geglobaliseerde wereld. En dat succes straalt ook af op

Vlaanderen en Europa. Roger De Keersmaecker: “IMEC is hét centrum geworden in ons soort onderzoek. Wereldwijd wordt België geassocieerd met wafels, bier en IMEC. Ons samenwerkingsmodel houdt in dat we voor onderzoeksprojecten samenwerken met verschillende bedrijven die elk een deel van de kosten op zich nemen. Alle partners, en dus ook IMEC, blijven steeds mede-eigenaar van de ontwikkelde kennis.

We kunnen die kennis dan ook aanbieden aan de Europese industrie. Met het groeiend belang van telecommunicatie, consumentenelektronica en automobielelektronica, domeinen waar Europa sterk in is, hopen we dat het belang van IMEC met betrekking tot het aanbieden van zijn kennis, verder zal toenemen.”

Roger De Keersmaecker: “Je leest soms dat we het post-Amerikaanse tijdperk binnentreden, dat de VS en het Westen aan belang zullen inboeten en dat de aandacht naar de opkomende nieuwe landen zal verschuiven. Maar dat verwijst veeleer naar de machtsevenwichten.

De crisisperiode die we nu beleven toont aan dat de wereld vlak is, dat de gebeurtenissen in de VS zich wereldwijd pijnlijk laten voelen.

Iedereen kijkt uit naar maatregelen van de VS om de wereldeconomie weer op gang te trekken. En als we uit de crisis komen, zal het zijn omdat de ‘global customer’, van Californië tot Bangalore, zijn vertrouwen in de markt heeft teruggevonden. Want de wereld is een dorp.” p

Nieuwtjes

IMEC tekent grootste samenwerking ooit Het Japanse elektronicabedrijf Panasonic richt het Panasonic IMEC Centrum op, op de IMEC Campus. IMEC- en Panasonic-wetenschappers zullen er onderzoek doen naar nieuwe chiptechnologieën, oplossingen voor draadloze communicatie voor multimediatoepassingen, sensornetwerken voor gezondheidszorg en welzijn (bijv. draagbare draadloze systemen voor het monitoren van hartslag of hersensignalen) en naar nieuwe biomedische technologieën zoals biosensoren voor bijvoorbeeld het opsporen van ziektes via antistoffen in het bloed.

Nanotechnologie: gewikt en gewogen NanoSoc publiceert een gratis brochure “Nanotechnologie: gewikt en gewogen” met daarin de resultaten van het onderzoeksproject ‘nanotechnologieën voor de maatschappij van morgen’. Het is een door de Vlaamse overheid gefinancierd onderzoeksproject dat nanotechnologen, sociale wetenschappers, vertegenwoordigers uit de industrie en het middenveld, en geïnteresseerde burgers samenbrengt om te reflecteren over wenselijke en onwenselijke implicaties van nanotechnologieën voor onze maatschappij. Het project wordt gecoördineerd vanuit de Universiteit Antwerpen, in nauwe samenwerking met de K.U.Leuven en IMEC. Download de brochure op www.nanosoc.be

Alles zweeft!

Design en technologie hebben elkaar gevonden in de LOS! lamp. Het bovenste deel van de lamp zweeft op enkele centimeters boven het onderste deel op basis van een nieuwe gepatenteerde zweeftechnologie. Het geheim zou schuilen in een slimme combinatie van magneten en een zelfkalibrerend elektronisch controlesysteem. De technologie laat toe om objecten te laten zweven op aanzienlijke hoogte, met een laag energieverbruik en een grote stabiliteit.

De technologie wordt aangeboden aan bedrijven die er zelf een toepassing rond willen ontwikkelen. Op een video wordt bv. getoond hoe het zwevend platform een zak suiker van 1kg in de lucht houdt.

Nog enkele tientallen kilo’s erbij en we gaan naar een toekomst met zwevende stoelen.

Meer info: www.crealev.com

Op www.imec.be/interconnect kan je deze InterConnect bekijken met aanklikbare weblinks

13 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Nieuwtjes

Hightech Zwitsers zakmes Het Zwitsers zakmes gaat mee met z’n tijd. Het rode kleinnood met wit kruis herbergt in zijn nieuwste versie een laserpointer, een bluetooth-afstandsbediening om bv. je powerpoint­slides te bedie­nen, en een USB-­geheu­ genstick (32Gb). Om ook ­voor en na je presentatie te overleven, is er nog steeds een geïntegreerd mes, schaar, nagelvijl en schroevendraaier.

Computers laten rekenen voor een betere wereld De zonnepanelen die je vandaag meer en meer in het straatbeeld ziet verschijnen, zijn gemaakt uit silicium. De droom van de onderzoekswereld is echter om organische zonnepanelen te maken omdat ze goedkoper, lichter en plooibaar zijn. Vandaag kan je deze organische energieleveranciers nog niet echt een succes noemen met een rendement van ongeveer 5% ten opzichte van 20% voor de siliciumzonnepanelen.

Nog geen enkel onderzoekslabo is er vandaag in geslaagd het ‘super’ organische mate­riaal te vinden dat efficiëntere organische zonnepanelen mogelijk maakt. Er staan dan ook duizenden kandidaatmaterialen klaar om onderzocht te worden.

Een nieuw project schakelt nu de hulp van computers in, meer bepaald het World Community computerGrid, om de elektrische eigenschappen van al deze materialen te berekenen en de nummer 1 er hopelijk snel uit te pikken. Het World Community Grid is ook ingeschakeld voor onderzoek naar kanker en aids.

Meer info: www.worldcommunitygrid.org, project ‘Clean Energy’

Een hammetje of een astronaut?

De Spaanse ‘Jamon’ hammen zijn een stukje overheerlijke traditie. Een ham krijgt dan ook pas dit label als het aan hoge kwaliteitsnormen voldoet. Er bestaan hiervoor ware hammen’controleurs’ die het uitzicht, het aanvoelen en de reuk van de ham beoordelen. De hoeveelheid water die de ham bevat is ook een belangrijk kenmerk van goede Jamon, maar is moeilijk te meten. Of beter, ‘was’ moeilijk te meten. Een Spaanse hamproducent sloeg namelijk de handen in elkaar met ESA en ontwikkelde een technologie die snel en efficiënt de waterhoeveelheid meet in de gerookte ham op basis van elektrische stroomstootjes. ESA gebruikt de technologie om de opwaartse drift van lichaamsvloeistoffen bij astronauten die bij lage zwaartekracht vertoeven, te monitoren. Een hammetje of een astronaut, voor deze technologie is er niet zoveel verschil.

Meer info: www.esa.int, zoekterm ‘better hams with space technology’

14 In t erC o nne c t

01 31 - 2 0 0 98

Draadloze kerstboom Heeft u afgelopen kerst ook uw best gedaan om het elektrische snoer van de kerstlampjes zo creatief mogelijk weg te stoppen? Een goed voornemen voor kerst 2009: koop een kunstboom van Powercast/Philips met draadloze LED-lampjes. Deze kerstboom bevat in het midden een zender die radiogolven verspreidt over korte afstand.

Elk LED-lampje bevat een ingebouwde ontvanger die de radiogolven opvangt en omzet in elektriciteit.

Een draadloze kerstboom: leuk om hebben, maar nu niet echt iets waar je wakker van ligt? De Powercasttechnologie voor draadloze stroomvoorziening zou nog meer in zijn mars hebben volgens John Shearer, CEO van Powercast. “Met onze technologie kan je zo’n 10mW over enkele meters versturen, of grotere vermogens over enkele centimeters.” Het eerste is interessant voor het draadloos opladen van draadloze toetsenborden, Bluetooth-headsetjes, gamecontrollers en afstandsbedieningen evenals pacemakers en gehoorapparaten. Het tweede zou kunnen gebruikt worden om digitale camera’s of mobiele telefoons op te laden.

Meer info: www.powercastco.com

Op www.imec.be/interconnect kan je deze InterConnect bekijken met aanklikbare weblinks

Lichtbloem Philips ontwikkelde de ‘Light Blossom’, een straatlamp op basis van groene energie en LED-lampjes. Overdag tovert de lamp zijn bloemblaadjes om in windenergie-oogstende wieken of opengespreide zonnepanelen. ’s Nachts wordt de opgeslagen energie gebruikt door de LED-lampjes. En voor de amateur-astronomen onder ons, gaat deze lamp ook lichtvervuiling tegen.

Dankzij sensoren, brandt hij alleen intens als er mensen in de buurt zijn.

Meer info: www.newscenter.philips.com, zoekterm ‘light blossom’ © PHILIPS

15 In te rCo n n e c t

10 13 -2 0 0 89

Klimaatproblematiek: van taboe naar businessopportuniteit Alex Steffen, auteur van ‘Worldchanging: A User’s guide for the 21st century’ sprak op het Creativity World Forum over de verschillende domeinen die een big business kunnen betekenen op weg naar een groene planeet.

O

p 23 september 2009 zouden we allemaal voor de rest van het jaar aan onze winterslaap moeten beginnen. Op die dag hebben we namelijk alle grondstoffen die de aarde in een jaar kan opbouwen, opgebruikt. Vanaf 1986 is het mis beginnen gaan met deze Earth Overshoot Day. Toen viel hij nog op 31 december en was dus de ecologische voetafdruk van de aarde exact even groot als de oppervlakte van de aarde.

Milieuactivisten waarschuwen ons hier al 10-tallen jaren voor. Maar toch kregen hun kreten geen gehoor bij het grote publiek.

Volgens Alex Steffen doordat ze het verkeerd aanpakten: ze stelden alleen onpopulaire maatregelen voor als minder vlees eten en de thermostaat iets lager zetten. Maar kan de huidige klimaatcrisis ook positief opgelost worden?

Volgens Alex Steffen wel. Met wat meer creativiteit kan je met de technologieën van vandaag een mooie, groene toekomst uitbouwen waarin welvaart en een succesvolle industrie

16 In t erC o nne c t

03-2009

nog steeds mogelijk zijn. Alleen hebben die idee-­ de PowerCost Monitor die in realtime weerën en technologieën wat meer positieve PR geeft hoeveel je verbruikt en hoeveel je dat nodig, en een belangrijke duw van de politiek. kost.

Slim energie verbrui­ken en produceren Studies toonden aan dat mensen minder gaan verbruiken als ze daadwerkelijk kunnen zien hoeveel ze verbruiken.

Alex Steffen haalt het ‘Prius effect’ aan. De Prius van Toyota is een hybridewagen met zowel elektro- als benzinemotor. Maar wat hem echt een succes maakt, is het beeldscherm in de auto waarop de bestuurder kan zien hoeveel hij op elk ogenblik verbruikt en op welke motor hij rijdt. Op die manier ‘leert’ de bestuurder energievriendelijk rijden (bv. niet zwaar optrekken als het groen wordt, niet plots remmen). Hetzelfde principe kan toegepast worden in huis. Zo is er

Tot zover het energieverbruik, maar wat met de energieproductie.

Daarvoor zijn allerhande prachtige technologieën aanwezig: zonne-energie, windenergie, maar ook daar moeten we verder durven denken. Alex Steffen spreekt over regen-energie. Denk aan de kracht waarmee Belgische regenbuien neerplenzen, combineer dit met piëzoelektrisch materialen die de impactenergie van de regendruppels omzetten in elektriciteit, en je hebt een nieuwe alter­ natieve energiebron (o.a. Leti in Frankrijk werkt hierop).

“ De huidige ideeën en technologieën voor een groene toekomst hebben wat meer positieve PR nodig en een belangrijke duw van de politiek.”

En wat dan nog ontbreekt, is een slimme infra-

structuur – een zogenaamde smart grid – die al deze energiebronnen koppelt aan een netwerk waar de consument zowel aan kan leveren als van gebruiken. Een soort internet van elektriciteit.

Elektrische auto’s en densere steden Een belangrijke oorzaak van de huidige milieu­problemen zijn de miljoenen auto’s die rondrijden op onze planeet. Er is zeker veel ruimte voor innovatie in de autoindustrie om ‘groenere’ auto’s te maken.

Alex Steffen ziet vooral een toekomst voor elektrische wagens – batterijen op wielen – die op verschillende plaatsen in de stad kunnen opladen. En de auto-industrie is duidelijk klaar om de omslag naar groenere auto’s te maken. Op de Detroit Auto Show werden begin dit jaar veel groene vierwielers tentoongesteld. Elke autofabrikant was aanwezig met zijn versie van hybride wagens, plug-in wagens of volledig elektrische wagens. Ford wil dit jaar 10.000 elektrische wagens produceren. En General

Motors zet de Hummer in de uitverkoop, het symbool van energie­verslindende wagen.

Maar de belangrijkste auto-innovatie is volgens Alex Steffen een manier te vinden waardoor we hem niet meer nodig hebben.

De oplossing hiervoor is steden aantrekkelijker maken waardoor meer mensen geconcentreerd rond winkels en werkgelegenheid gaan wonen. Als voorbeeld haalt Alex Steffen Vancouver aan dat zijn binnenstad verbouwd heeft tot een dense mix van winkels, werk- en woongelegenheid. 40% van de gezinnen in Vancouver hebben hierdoor geen auto meer nodig. De Nederlandse architect Aad Breed werkte een gelijkaardige visie uit in zijn piramidestad, te bewonderen op www.peterbronsgeest.nl/piramide.pdf Delen is niet langer voor hippies En als je in de stad van de toekomst dan toch een wagen nodig hebt, waarom dan niet aan car sharing doen. Volgens Alex Steffen is de tijd dat car sharing voor groene hippies was

– ‘ik denk dat ik volgende maand op die dag een auto zal nodig hebben’ – al lang voorbij.

Er bestaan zeer succesvolle initiatieven die bovendien zeer gebruiksvriendelijk zijn: je spoort een auto van het car-sharing bedrijf op via de website op je pc of mobiele telefoon en bv. door een RFID bij het rijbewijs kan je de auto openen en sluiten en worden de kosten automatisch aangerekend (bv. Car2Go van Daimler). Een ander voorbeeld is bike sharing in steden. Alex Steffen verwijst naar het uiterst succesvolle Bicing-programma in Barcelona dat fietsen ter beschikking stelt en ook werkt op basis van een RFID-kaart. Maar het share-idee kan je ook nog verder doortrekken. Alex Steffen neemt het voorbeeld van een boormachine: iedereen heeft het, maar een boormachine wordt op zijn totale levensduur gemiddeld slechts 6 tot 20 minuten gebruikt. Of designerhandtassen: je hebt ze nog maar even, of ze zijn al uit de mode. En zo verander je het consumptiepatroon zonder verlies aan comfort. Je betaalt voor gebruik, niet voor bezit. p

17 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

© DUCO

Innovatieve ideeën ventileren M

et 87 werknemers is Vero DUCO ‘Ventilation & Sun Control’ in het polderstadje Veurne een belangrijk producent van ventilatie- en zonweringsystemen voor de woningbouw binnen Europa.

Alle producten zijn doorspekt met het green building solution-idee. Stefan Verbrugge: “Wij garanderen een gezond, comfortabel en energiezuinig binnenklimaat door een juiste combinatie van zonwering en natuurlijke ventilatie via de gevel. Huizen worden meer en meer luchtdicht gebouwd, en dan wordt ventilatie heel belangrijk. Door natuurlijk te ventileren, voorkomen onze systemen het sickbuildingsyndroom dat opduikt wanneer lucht via slecht onderhouden toevoerkanalen wordt ingeblazen.”

EPB Om aan de top van de markt te blijven – in Nederland zijn ze marktleider op het gebied van ventilatiesystemen – voert DUCO innovatie hoog in het vaandel. De nieuwe regelgeving rond energiezuinige woningbouw is daarvoor een bijna dwingende reden.

Stefan Verbrugge: “In 2006 heeft de Vlaamse

18 In t erC o nne c t

03-2009

overheid een energieprestatieregelgeving ingevoerd om woningen energiezuiniger te maken.

Volgens deze zogenaamde EPB-wetgeving moeten woningen een zeker energiepeil (of E-peil) halen. Op een goede manier ventileren, isoleren en verwarmen is hierbij heel belangrijk.” Naast het energiezuinige aspect maakt DUCO van een gezond binnenklimaat zijn prioriteit.

DUCO gaat elektronisch Stefan Verbrugge: “10 jaar geleden waren we met onze traditionele ventilatieroosters uitsluitend aanwezig op de markt van passieve ventilatietoepassingen. En dan besliste het bedrijf om elektronica in zijn producten te integreren.

Willen we optimaal en energiezuinig ventileren, dan moeten we onze systemen immers gaan sturen. In dat domein hadden wij geen enkele expertise… Onze eerste ‘elektronische’ ventilatieroosters waren tijdsgestuurd.

Vergelijk het met het instellen van je centrale verwarming.” Niet direct het grootste succes, want de gebruikers moesten nu plots hun levenspatroon in het systeem programmeren.

Stefan Verbrugge: “Je moet weten dat de

mensen vandaag het belang van ventilatie nog onvoldoende inzien. Het moet zijn ding doen, maar vraag hen hiervoor geen inspanningen te leveren.” Hierna is DUCO een nieuwe weg ingeslagen. Stefan Verbrugge: “Ten eerste hebben we resoluut gekozen om binnenluchtkwaliteit te meten met een CO2-sensor, en niet langer te werken op basis van luchtdebiet. Uit allerlei studies bleek CO2 een goede graadmeter te zijn voor een gezond binnenklimaat. Ten tweede beseften we dat onze systemen meer draadloos moesten zijn.”

Draadloos heeft hierbij een dubbele betekenis: enerzijds is er de eis om stroomvoorziening voor motorisering, communicatie en sensoren autonoom te maken (bijvoorbeeld door een combinatie van zonnecellen en oplaadbare batterijen), anderzijds wil DUCO een draadloze communicatie tussen elk geplaatst rooster en regeleenheid. Draadloze communicatie in woningbouw wordt een belangrijke troef in het kader van eenvoudigere plaatsing en energiezuinigheid.

Innovatieproject Stefan Verbrugge: “Een onafhankelijk innovatie­-

DUCO zette vijf jaar geleden de stap naar elektronica, onbekend terrein voor een toenmalig specialist in natuurlijke ventilatie. R&D-verantwoordelijke Stefan Verbrugge blikt tevreden terug – en vooruit − op het innovatief traject dat zij samen met IMEC bewandelden.

Op de markt Het commerciële resultaat van deze innovatiestudie werd in februari 2009 voor het eerst voorgesteld op de bouwbeurs van Utrecht. Het

is een modulair systeem geworden, een flexibel netwerk van componenten (CO2-sensor om luchttoevoer te regelen, vochtsensor om afvoer te regelen in ‘natte’ ruimtes, draadloos gestuurde ventilatieroosters) die onafhankelijk kunnen gevoed worden. Stefan Verbrugge: “Door te werken met een modulair systeem zijn we niet langer gebonden aan één systeem.

We kunnen nu verschillende componenten combineren en het systeem kan eenvoudig verder ontwikkeld worden. Dat, samen met de invoering van het Z-wave protocol, is voor ons een heel belangrijke stap geweest.”

Meer autonomie Maar DUCO kijkt verder. Een tweede doelstelling van de haalbaarheidsstudie – nagaan of een autonome stroomvoorziening realistisch is – staat immers nog open. Stefan Verbrugge: “Uit de studie bleek dat het mogelijk is. We kunnen zonnecellen op onze ventilatieroosters aanbrengen en oplaadbare batterijen voorzien om overtollige energie op te slaan voor donkere periodes. Alleen is de levensduur vanBron die batterijen momenteel nog te klein: : ESA je moet ze vaak nog om het jaar vervangen. ©: ESA

adviseur bracht ons dan in contact met IMEC om met steun van het IWT een haalbaarheidsstudie voor zo’n draadloos systeem uit te voeren. En daar hebben de mensen van IMEC heel interessante technische oplossingen aangereikt. Zij hebben onder meer het belang onderstreept om een universeel draadloos communicatieprotocol te gebruiken en af te stappen van een systeem met eigen codes.

Wij hebben gekozen voor Z-wave, een heel eenvoudig, betrouwbaar en toegankelijk platform dat meer en meer ingang vindt in de woningbouw. In een tweede fase heeft IMEC geholpen met het opstellen van een lastenboek naar mogelijke leveranciers toe. IMEC heeft ons duidelijk gemaakt dat het cruciaal is om eigenaar te blijven van alle gebruikte technologieën en codes. Op hun aanraden hebben we een ingenieur elektronica aangeworven die een onmisbare gesprekspartner is geworden naar fabrikanten toe.”

Stefan Verbrugge

En nog eens, mensen willen die inspanningen niet doen, nog niet. Hier is het uitkijken naar nieuwe technologieën om energie op te slaan, en daarvoor hebben we recent opnieuw contact met IMEC gezocht. Daarnaast houden we onze ogen open op allerhande beurzen en symposia.”

2025 Stefan Verbrugge: “In de toekomst verwachten we dat, met een dalend E-peil, de mensen het belang van ventilatie zullen inzien en de ventilatiebehoeften zullen loskoppelen van hun verwarmingsbehoeften. Binnen woningbouw zal ventilatie niet langer een ‘roostertje’ zijn, maar deel van het geheel. Op het gebied van technologie verwacht ik veel van dienstverlening via internet. Het is niet ondenkbaar dat in 2025 experts van op afstand de systemen van verwarming, ventilatie, verlichting… in een woning kunnen bekijken en ingrijpen indien nodig. Maar daarvoor is nog een weg te gaan…” p

19 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Electronic Design & Manufacturing programma:

De RoHS-service verbreed Het huidige elektronicalandschap stelt de bedrijven die elektronische producten ontwikkelen en produceren zwaar op de proef. De RoHSservice is aan verbreding toe. Een nieuw initiatief, het Electronic Design & Manufacturing programma, biedt een uitweg.

Sirris, collectief centrum van de Belgische technologische industrie, en IMEC hebben sinds 2005 een dienstverlening opgebouwd rond het ontwerp en de fabricage van elektronische assemblages (PBAs). ‘Ontwerp’ richt zich hierbij niet op het ontwerpen van een elektronisch schema, maar op alle andere productaspecten zoals maakbaarheid, kwaliteit, betrouwbaarheid, testbaarheid, voldoen aan de milieuregelgeving enz (de ‘X’ in design-for-X of DfX). Het succes van de dienstverlening blijkt uit de 230 contacten die er waren met allerhande bedrijven uit de doelgroep (lees: bedrijven die betrokken zijn bij de ontwikkeling en productie van elektronische producten en onderdelen.) Aanvankelijk had het leeuwendeel van hun vragen betrekking op de interpretatie en de toepassing van de RoHSrichtlijn. Maar dat is aan het veranderen: de omschakeling naar loodvrij solderen brengt heel wat technologische en kwaliteitsproblemen met zich mee…

De elektronicasector anno 2009 De snelle technologische evolutie, de sterke concurrentie en het toenemend aantal milieurichtlijnen hebben een ander elektronicalandschap op de kaart gezet. Neem nu de revolutionaire omschakeling naar loodvrij solderen.

Volgens een studie van Technology Forecaster

20 In t erC o nne c t

03-2009

heeft dat de elektronicasector wereldwijd al 32 miljard dollar gekost. Dit laat zich ook in Vlaanderen voelen. Daarnaast is er in de sector een aanhoudende trend naar uitbesteding van zowel productie als fysisch ontwerp.

Waar vroeger de grote elektronicabedrijven de nieuwste technologische ontwikkelingen op de voet volgden en vertaalden naar ontwerprichtlijnen, is deze kennisdoorstroming nagenoeg weggevallen. De toeleveringsketen anno 2009 is complex en versnipperd geworden. En dat heeft gevolgen: de individuele bedrijven kunnen de ontwikkelingen in de sector nog amper volgen, laat staan vertalen in richtlijnen voor de ontwikkeling van hun producten. Ze lopen dan ook ernstige risico’s om niet meer te voldoen aan milieurichtlijnen en productkwaliteit.

Het regionale antwoord IMEC en Sirris lanceren het Electronic Design & Manufacturing (EDM) programma als antwoord op deze problematiek. EDM, gebaseerd op een open innovatiemodel, zal bedrijven en kenniscentra samenbrengen rond het thema van DfX ontwerp- en kwalificatiemethoden. Ook hier bestaat de doelgroep uit alle bedrijven die betrokken zijn bij de specificatie, ontwikkeling, kwalificatie en productie van elektronische assemblages. Het wordt een forum voor

kennisuitwisseling tussen spelers uit de verschillende delen van de keten, daarbij ondersteund door commercieel onafhankelijke kenniscentra zoals IMEC. Dit zal vanzelfsprekend de communicatie in de toeleveringsketen bevorderen.

De thematiek wordt uitgediept in een collectief onderzoeksproject, uitgevoerd door teams van Sirris- en IMEC-medewerkers. Binnen het project zullen er heel concrete en praktisch bruikbare DfX-ontwerprichtlijnen en kwalificatiemethoden voor elektronische assemblage worden opgesteld. Een dergelijke richtlijn kan bijvoorbeeld de vereisten bevatten waaraan printed circuit boards (PCB’s) en componenten moeten voldoen om loodvrij gesoldeerd te kunnen worden. De resultaten van dit project, dat al in oktober 2008 van start ging, zullen beschikbaar worden voor de leden van het EDM-programma. EDM-programmapartners kunnen actief participeren in de ontwikkeling van de richtlijnen en hebben toegang tot de achterliggende kennis en methodiek.

Met dit programma willen de initiatiefnemers de bedrijven helpen om de kost, maakbaarheid, kwaliteit en betrouwbaarheid van hun producten te verbeteren en zich beter te wapenen tegen de uitdagingen van hun sector.

Meer loodvrije elektronica: RoHS2 en ELV De RoHS-regelgeving staat niet stil. Het voorstel tot herziening van de RoHS-richtlijn – in de media RoHS2 genoemd – zal bij goedkeuring in voege treden in 2011.

Het bevat een aantal belangrijke wijzigingen en verduidelijkingen. Zo worden medische toestellen en meet- en controle-instrumenten in verschillende fases binnen het toepassingsgebied van de RoHS-richtlijn gebracht. Het toepassingsgebied wordt losgekoppeld van de richtlijn op de terugnameplicht (WEEE). RoHS-conformiteit wordt een onderdeel van de Europese CE-markering en een RoHS-conformiteitsverklaring wordt verplicht. De reeks van gevaarlijke stoffen wordt niet uitgebreid maar vier stoffen worden wel als prioritair te evalueren geïdentificeerd. Ook elektronica voor de automobielsector moet binnenkort loodvrij gesoldeerd worden. De uitzondering op lood in elektronica van de end-of-life vehicle (ELV) richtlijn vervalt – indien dit bevestigd wordt in 2009 – eind 2010. Het RoHS2-voorstel en de ELV-aanpassing kan u inkijken op www.rohsservice.be.

Geïnteresseerd?

Wilt u graag toetreden tot het EDM-­pro­ gram­ma, of wenst u meer informatie over dit initiatief, neem dan contact op met Geert Willems, aanspreekpunt voor EDM bij IMEC, geert.willems@imec.be. p

“ Dankzij het ED&M-initiatief is het mogelijk met alle partners (PCB-leveranciers, assemblagebedrijven, ontwikkelaars) uit de elektronicatoeleveringsketen te overleggen over verschillende onderwerpen. Het invoeren en implementeren van de RoHS-regelgeving was hiervan een mooi voorbeeld. Via dit initiatief kunnen we als ontwikkelingsbedrijf en toeleverancier van custom-made elektronische besturingen onze kwaliteit op een nog hoger niveau tillen.”

Gert D’Handschotter, Manager E.D.&A., www.EDnA.eu

Gevolgen van de RoHS-richtlijn worden voelbaar

“ Sirris richt zich de laatste jaren meer en meer naar de ICT-sector. Onze aanpak bestaat er in om beschikbare kennis en expertise te ontsluiten naar onze bedrijven toe. Het EDM-initiatief, een gezamenlijk project van IMEC en Sirris, is daar een schitterend voorbeeld van. Het aanbod van technologisch advies en collectief onderzoek dat uitgebouwd wordt bij IMEC is een antwoord op een reële en actuele nood van een grote groep bedrijven, binnen en buiten de ICT-sector zelf.“

Pas nu beginnen de gevolgen van de om­scha­­­keling naar loodvrije assemblage meer en meer zichtbaar te worden.

Pro­ductiebedrijven melden meer technische problemen, meer kwaliteitsproblemen en een dalende opbrengst in productie. Er zijn meer falende producten bij klanten, met soms ernstige schadeclaims tot gevolg.

Een grote boosdoener: er worden niet altijd geschikte PCB’s en componenten gebruikt bij het produceren van loodvrije assemblages. U weze gewaarschuwd.

Herman Derache, Directeur Sirris Vlaanderen, www.sirris.be “ tbp electronics ondersteunt de productie van topklasse elektronische producten gedurende hun ganse levensloop. Om dit blijvend waar te maken, moeten nieuwe ontwikkelingen snel en efficiënt worden opgenomen. Het is een permanente uitdaging om kennis te vergaren over hoog specialistische onderwerpen, zonder de brede kijk te verliezen die het totaal zoveel meer waarde geeft dan de som van de onderdelen. Het EDM-programma speelt dus heel goed in op de specifieke noden die zich aan een kwaliteitsbewuste en toekomstgerichte EMS-provider opdringen.”

Jos Corstjens, NPI Manager tbp Electronics, www.tbp.eu

21 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Nieuwtjes

Zonne-energie voor miljonairs

Glashelder

De tijd dat zonnepanelen voor de softies en geitenwollensokken waren, is al lang voorbij. Hiervan getuigt deze zonne-speedboot die voorgesteld werd op de miljonairsbeurs in Amsterdam. De boot bevat zo’n 800 zonnecellen ingebed in een doorzichtige epoxylaag die de boot een prachtige blauwe gloed bezorgt. Als het zonnetje aan de hemel staat, kan je tegen ongeveer 20km/u door de golven snijden (met hulp van de batterij speed je tegen 55km/u).

Als men spreekt van onzichtbare elektronica heeft men het meestal over elektronica die wordt ingewerkt in alledaagse producten (koelkast, kleding, muur) waardoor we niet merken dat het aanwezig is in onze omgeving. Maar Koreaanse onderzoekers namen het iets meer letterlijk en ontwikkelden een geheugenchip die transparant is. De technologie zou reeds binnen 3 à 4 jaar klaar zijn voor de markt. Mogelijke toepassingen zijn tv’s of computerschermen ingebed in glas of doorzichtig plastiek, doorzichtige geheugensticks, iPods of mobiele telefoons. Ook voor integratie van elektronica in auto­ruiten of op kledingstukken is deze technologie een stap voorwaarts.

Meer info: www.czeers.com; Bekijk de boot in actie op www.youtube.com/czeerssolarboats

Meer info: www.physorg.com/search, zoekterm ‘TRRAM’

Boom, red jezelf!

Bosbranden vormen elk jaar opnieuw een groot probleem. Op sommige plaatsen worden kleine weerstations geplaatst om op basis van vochtigheid en temperatuur bosbranden te voorspellen.

Ze werken op batterijen wat veel onderhoud vraagt. Nu hebben MIT-onderzoekers een oplossing gevonden waarbij de boom zelf een mini-weerstation draagt en van energie voorziet. Een module ter hoogte van de wortels oogst de kleine elektrische stroompjes die van nature aanwezig zijn door het verschil in zuurtegraad tussen de wortels en de bodem. Deze energie wordt opgeslagen en doorgestuurd naar het weerstation dat op de stam gemonteerd wordt.

Meer info: www.mit.edu/newsoffice, zoekterm ‘tree power’

22 In t erC o nne c t

03-2009

Weg met de gloeilampen!

Na recycleren, nu ook SuperUse Op de Consumer Electronics Show stelde Motorola een mobiele telefoon voor waarvan de behuizing gemaakt is van plastic flesjes. De ‘W233 Renew’ is ook de eerste gecertificeerde Carbonfree© mobiele telefoon op de markt: via Carbonfund. org compenseert de fabrikant voor de kooldioxide-uitstoot die elk Renew-mobieltje tijdens productie en gebruik veroorzaakt.

Maar niet alleen recyclen is hip, ook SuperUse: geef een bestaand product een nieuwe functie: bv. het spreeken luisterstuk van een telefoonhoorn wordt een peper- en zoutvat, een dvd-spindel wordt een originele lunchbox voor wie van bagels houdt, of van donuts, of van ananas .... inspiratie te veel!

De Europese Commissie keurde een wetsvoorstel goed waarin bepaald wordt dat gloeilampen vanaf 2012 niet meer mogen verkocht worden, en halogeenlampen van de markt moeten verdwijnen tegen 2016. LED-verlichting is immers een veel beter alternatief vanwege het lage energieverbruik (lager dan spaarlampen). Door de maatregel wil Europa 40TWh per jaar besparen wat gelijk staat met het verbruik van 10 miljoen huishoudens. In een recent artikel benadrukken twee Amerikaanse onderzoekers dat LED-verlichting nog veel meer in zijn mars heeft dan ‘een energiezuinig alternatief te zijn voor de gloei­lamp’. Het zou een revolutie betekenen voor de lichtindustrie met nieuwe mogelijkheden zoals verlichting die volledig getuned kan worden (emissiespectrum, kleurtemperatuur, polarisatie enz.) en ook dienst kan doen om data te versturen.

Onderzoeksinstellingen zoals IMEC proberen nog efficiëntere LEDs te maken, die meer licht geven, of dezelfde hoeveelheid licht met een lager energieverbruik. Vandaag worden LEDs gemaakt op basis van o.a. aluminium-gallium-arsenide. De droom van de onderzoekswereld is om organische LEDs verder te optimaliseren waardoor grote, buigzame LED-oppervlakken mogelijk worden.

Meer info: www.opticsinfobase.org, zoekterm ‘transcending the replacement paradigm of solidstate-lighting’, www.sciencedaily.com, zoekterm ‘Creating Wireless Network Using Visible Light’

Hoe werkt een light emitting diode (LED)?

Een LED bevat een dun materiaallaagje dat bestaat uit twee versies van eenzelfde materiaal (bv. aluminium-gallium-arsenide (AlGaAs)). De eerste versie bevat te veel elektronen, de tweede versie te weinig elektronen. Zo’n structuur noemt men een diode.

Mocht je met een speciale microscoop inzoomen op het materiaal, dan zou je atomen zien waarrond een extra elektron zweeft en in het andere laagje atomen die een gat vertonen in hun elektronenwolk waar normaal een elektron zou moeten zitten.

Wanneer nu een batterij wordt aangesloten op de diode zullen de ‘extra’ of vrije elektronen in beweging komen en de ‘gaten’ in het naburige materiaal opvullen. Als een elektron in zo’n ‘gat’ valt, gaat hij naar een lager energieniveau en geeft energie vrij onder de vorm van fotonen of lichtdeeltjes.

Op www.imec.be/ interconnect kan je deze InterConnect bekijken met aanklikbare weblinks

De hoeveelheid energie die vrijkomt wanneer een elektron in een ‘gat’ valt, wordt bepaald door het soort materiaal. Het bepaalt de frequentie van de fotonen en dus de kleur van het licht dat geproduceerd wordt. In silicium bv. valt het elektron maar over een kleine afstand en wordt infrarood licht geproduceerd.

Wel zichtbaar voor het menselijk oog is licht van LEDs op basis van AlGaAs (rood licht), GaP (groen licht) en SiC (blauw licht).

Meer info: www.howstuffworks.com/led

23 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Dit jaar viert IMEC zijn 25ste verjaardag. Een ideaal moment om naar de toekomst te kijken. Daarom brengen we in de InterConnect-nummers van 2009 de toekomstvisie van experts over gezondheidszorg (IC29), alternatieve energie (IC30) en elektronica (IC31). In dit nummer bijt Kris Verstreken de spits af met zijn visie over de gezondheidszorg van de toekomst.

24 In t erC o nne c t

03-2009

De glazen bol van...

Kris Verstreken

“Een auto heeft toch ook een serviceplan?”

Hoe zal ons leven eruit zien in 2025 met betrekking tot gezondheidszorg?

We spraken met Kris Verstreken, IMEC’s Directeur Bio-NanoElectronics.

M

et een diploma geneeskunde en ingenieurswetenschappen op zak, doet Kris Verstreken de naam van zijn onderzoeksafdeling alle eer aan. Hoe zullen dit ‘bio-elektro­nica onderzoek’ en andere evoluties in de geneeskunde ons leven veranderen?

De huisdokter anno 2025 Gaan we nog naar de huisdokter in 2025? Kris Verstreken: “Zeer zeker wel. Maar de huisdokter zal een andere rol spelen. Vroeger gingen mensen alleen naar de dokter als ze ziek waren.

Vandaag wordt dit al aangevuld met regelmatige check-ups en worden testen gedaan naar bepaalde erfelijke aandoeningen (o.a. borstkanker). Naarmate we meer inzicht krijgen in het ontstaan van bepaalde ziektes, zullen onze doktersbezoeken deel gaan uitmaken van een ‘serviceplan’, voor elke patiënt individueel uitgewerkt op basis van genetisch materiaal en levensstijl. De huisdokter wordt een datamanager die dit alles uitwerkt en opvolgt. Zo gaan

we van een curatieve naar een preventieve en persoonlijke behandeling.”

Kris Verstreken vergelijkt het met de evolutie in de autosector waar elke autofabrikant een onderhouds- en serviceprogramma uitwerkt per automodel om zo defecten te voorkomen die vaak optreden vanaf een bepaald aantal kilometers. Natuurlijk kunnen er nog altijd extra defecten optreden, die niet voorzien waren ...

Sensoralert: uw vloeistofpeil staat te laag Kris Verstreken: “Daarvoor heeft onze auto vandaag al ingebouwde sensoren en detectoren die tijdig aangeven wanneer er een probleem is. Ook hier kan je de vergelijking doortrekken naar de gezondheidszorg. Meer en meer zullen wij onzichtbare sensoren dragen die onze gezondheidstoestand opvolgen en ons verwittigen wanneer er iets misloopt. Denk maar aan EEG-sensoren die hersengolven meten en een epilepsiepatiënt verwittigen wanneer een aanval kan optreden, of ECG-sensoren die de

hartwerking opvolgen bij hartpatiënten.”

Het mysterie van de hersenen Sensoren waarschuwen ons tijdig, diagnostische testen worden nauwkeuriger, maar waar het uiteindelijk om draait: zal de mens erin slagen een behandeling te vinden voor enkele van de ergste ziektes van vandaag? Kris Verstreken: “Ik ben er sterk van overtuigd dat hart- en bloedvaatziektes zullen opgelost raken tegen 2025. Onderzoek zal ervoor zorgen dat we een beter inzicht verwerven in deze ziektes en in de factoren die tot aderverkalking en spierslijtage leiden. Met behulp van tissue engineering (celen weefseltechnologie) kunnen reserveonderdelen gemaakt worden voor een beschadigd of versleten lichaam, gekweekt in het laboratorium met eigen cellen van de patiënt. Vandaag gebeurt dit al voor kraakbeen, maar in de toekomst zal dit ook kunnen gebruikt worden voor weefselherstel in hart en bloedvaten. Het enige probleem dat kan optreden is dat de genees-

25 In te rCo n n e c t

10 13 -2 0 0 89

Op 14 mei 2009 organiseert IMEC een demo-evenement over ‘Slimme technologieën voor de gezondheidszorg’.

Meer info: vlaamseindustrie@imec.be

Biomedical Electronics op IMEC IMEC’s bio-elektronica onderzoek omvat een brede waaier aan onderwerpen: ¬ draagbare sensoren voor het meten en opvolgen van lichaamsparameters; ¬ integratie- en verpakkingstechnologie voor het miniaturiseren van implantaten; ¬ diagnostische systemen zoals biosensoren en lab-op-chip systemen voor een snelle, nauwkeurige en gebruiksvriendelijke diagnose; ¬ neuronen-op-chip om bv. ingezet te worden voor fundamenteel hersenonderzoek Kris Verstreken

kunde zo snel zo goed en zo duur wordt, dat we enkel nog sterven als we de therapie niet meer kunnen betalen.

Kanker is dan weer een heel ander verhaal.

Het is een zeer complexe ziekte die niet snel zal worden opgelost. Waarschijnlijk kan de oplos­sing enkel gevonden worden zodra we de onderliggende werkingsprincipes begrijpen. Dat vraagt fundamenteel celbiologisch onderzoek in plaats van doelgericht onderzoek naar het genezen van kanker. Sommige problemen zijn enkel oplosbaar als je die oplossing niet specifiek zoekt.”

“De volgende grote uitdaging is volgens mij om de hersenen te doorgronden en in goede gezondheid te houden. Het systeem is zo complex dat we het nooit helemaal zullen kunnen vatten.

Ik geloof wel dat we het basisprincipe zullen kunnen doorgronden en dat elektronica hierbij een hulpmiddel kan zijn. IMEC ontwikkelt chips die kunnen ingezet worden om de werking van individuele hersencellen te bestuderen. Omdat dergelijk onderzoek steeds belangrijker zal worden, hebben we sedert enkele jaren een neuroconvergentielab opgericht op IMEC waar biologen, chemici en medici samenwerken met micro-elektronicaspecialisten. We zijn bezig om samen met VIB en K.U.Leuven, gesteund door de Vlaamse overheid, dit verder uit te bouwen tot een hersenonderzoekslab van wereldfaam.”

Bijwerkingen De ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen is vandaag peperduur geworden. Als een nieuw

26 In t erC o nne c t

03-2009

geneesmiddel ontwikkeld is, kan het nog 10 jaar duren vooraleer het op de markt komt. Op een bepaald moment wordt de wachttijd tot de marktintroductie van medicatie een risicofactor op zich. Hoe ziet Kris Verstreken dit evolueren: “De patiënt en de maatschappij moeten leren aanvaarden dat je nooit 100% zeker kan zijn dat een geneesmiddel geen bijwerkingen zal hebben. Je kan de testfase heel lang maken, maar dan wordt je geneesmiddel heel duur en is het misschien verouderd tegen dat het op de markt komt. Op een bepaald moment wordt de wachttijd tot de marktintroductie van medicatie een risicofactor op zich. De enige manier waarop de farmaceutische industrie kan overleven, is volgens mij door een progressive entry model in te voeren. Hierbij kan de patiënt ervoor kiezen in een vroegtijdig stadium het geneesmiddel te gebruiken, tegen een lage kost, maar met een verhoogd risico. Op die manier krijgen patiënten sneller toegang tot medicatie die hun (levensbedreigende) ziekte kan genezen, en omdat er meer mensen de medicatie gebruiken/ testen in een vroeg stadium worden geneesmiddelen grondiger getest en komen ze sneller op de markt. Dat zal zo zijn voor aidsmedicatie en chemotherapie, maar bv. ook voor nieuwe medische apparaatjes. Ook hier krijgt de huisarts een belangrijke rol, namelijk zijn patiënt coachen in de beslissing om al dan niet vroeg in te stappen bij de ontwikkeling van een voor hem nuttige of noodzakelijke therapie.”

Sleutelen De vergelijking met de auto-industrie zorgt ook

op het einde van het gesprek voor een verrassende invalshoek. Kris Verstreken: “Waarom zouden we niet – naar analogie met de verbeterde automodellen op de jaarlijkse autobeurzen – ook wat sleutelen aan de mens? Ik weet dat dit vanuit ethisch standpunt gevoelig ligt, maar denkt men er ook nog zo over als men de suikerziekte van zijn kind op die manier kan genezen? Vandaag kunnen koppels met een erfelijke aandoening gezonde kinderen op de wereld zetten door embryoselectie. Zullen we er in de toekomst misschien voor kiezen ons metabolisme te optimaliseren, of ons afweersysteem te verbeteren?”

En als we Kris Verstreken mogen geloven, is het huidige model ‘mens’ zeker geen fonkelnieuwe hightechwagen, maar eerder een oldtimer die nog te vaak sputtert: “We zijn in onze evolutie ergens blijven steken tussen het lopen op vier en op twee ‘poten’. Onze design staat nog niet helemaal op punt om rechtop te lopen met als gevolg een hele hoop problemen zoals moeilijke bevallingen, spataders, rugklachten, bloeddrukstoornissen en dergelijke meer. Het is duidelijk nog geen echt intelligent design. Zullen we correcties aanbrengen en de evolutie een handje helpen? Dit zal zeker niet eenvoudig zijn: het renoveren van een oldtimer tot een nieuw model is veel moeilijker dan starten van een volledig nieuw ontwerp. De veranderingen zullen waarschijnlijk stapsgewijs gebeuren. We kunnen dus al wel nadenken over welke ‘opties’ we zouden willen voor onze oldtimer want die mogelijkheid dient zich zeker aan in 2025 ...” p

De glazen bol van... onze abonnees en IMECers Dit jaar viert IMEC zijn 25ste verjaardag.

Een ideaal moment om naar de toekomst te kijken: hoe zouden de nieuwtjespagina’s van InterConnect eruit zien in 2025? We vroegen het aan de IMEC-medewerkers en aan onze lezers.

Hologrammen rond de vergadertafel

Monsters op de speelplaats

28 februari 2025 – VlaViCon, het Vlaams videocommunicatieconsortium, steelt de show op CES in Las Vegas met een ultramodern holografisch conferentiesysteem. Met de HCS (Holographic Conference System) behoort het jarenlange gebruik van 3D-schermen voorgoed tot het verleden en wordt het mogelijk om deelnemers van op verschillende locaties ter wereld in de lucht te projecteren rondom de vergadertafel.

Er werd beroep gedaan op IMEC’s expertise op het gebied van miniaturisatie, integratie, draadloze communicatie en multimedia- technologieën.

1 september 2025 – Met de eerste schooldag begint ook een nieuwe rage op de speelplaats. Terwijl de pokémonkaart al ruim 30 jaar bestaat, lijkt ze aan een revival toe. De nieuwste kaarten zijn uitgerust met een flinterdun 3D-beeldscherm dat mee gedrukt wordt in de kaart.

Wanneer twee kaarten in elkaars buurt worden gebracht, pikken de ingebouwde sensoren dit op en komen de monsters op de kaart tot leven via het beeldscherm. Na het virtuele gevecht tussen de monsters, wordt het puntenniveau van de monsters automatisch aangepast en opgeslagen in het geïntegreerde geheugen. Een knap staaltje organische beeldscherm- en geheugentechnologie!

Thierry Dubois, Technology Market Analyst, IMEC

Philippe Vennekens, Engineering Manager, Cartamundi

27 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Smartpill nu ook te koop bij de apotheek 27 april 2025 – De Smartpill wordt al enige tijd op grote schaal gebruikt in ziekenhuizen voor maag- en darmonderzoek en monitoring van chronische maag- en darmziekten. Het betekende toen een grote stap voorwaarts omdat de pil – eigenlijk een inslikbare camera – veel aangenamer is voor de patiënt tov. de klassieke endoscopen en een zeer nauwkeurige diagnose toelaat.

Bijkomend groot voordeel is dat voor de eerste keer ook de dunne darm in beeld kon gebracht worden.

Na het succes in de ziekenhuizen, is de elektronische pil nu ook te koop bij de apotheek. Met een voorschrift van de huisdokter kunnen patiënten met maag- en darmklachten het medisch vernuft in huis halen. Deze elektronische pil meet na inslikken allerlei data en stuurt dit draadloos door naar de bijgeleverde biometrische watch (die er trouwens in zijn nieuwe uitvoering zeer trendy uitziet). De watch geeft vervolgens aan wat het probleem is, welke medicatie je moet nemen en in welke dosering. Indien de metingen niet door het toestel zelf kunnen geïnterpreteerd worden, kan de huisdokter de beelden opladen en op basis hiervan zelf een diagnose stellen of doorverwijzen naar de specialist. Verwacht wordt dat deze vorm van ‘point-of-care’ geneeskunde de lange wachtlijsten in de ziekenhuizen verder zal doen slinken.

Gauthier Lafruit, Principal Scientist Multimedia, IMEC

Eerste hypersonische satelliet wordt afgevuurd 13 maart 2025 – Vandaag werd de eerste minisatelliet (5kg, 120mm diameter) suc­cesvol gelanceerd in Nederland. De satelliet bevat de meest geavanceerde MEMS- en 3D-verpakkingstechnologie waardoor het mogelijk is om deze met een hypersonor-kanon te lanceren. Eens boven de dampkring werpt de satelliet zijn hitteschild af en gaat, voortgestuwd door zijn eigen micromotor, zelfstandig op weg naar zijn baan om de aarde, om vervolgens uit te vouwen tot een volledige aardobservatie-satelliet.

De komende maanden zal de satelliet worden ingezet voor de monitoring van de giftige blauwe algen in zwemwater.

Verwacht wordt dat vanaf nu regelmatig dergelijke satellieten zullen gelanceerd worden aangezien het goedkoop, eenvoudig en weinig milieubelastend is en ook kleine landen de mogelijkheid geeft om zelfstandig satellieten te lanceren, een groot verschil met de lanceringen van 20 jaar geleden.

Johan Leijtens, Systems Engineer, TNO

Bekende architect experimenteert met energieverf 23 mei 2025 – Bij de renovatie van het koninklijk paleis zal in de ontvangstzaal energieverf gebruikt worden. Een Belgisch bedrijf ontwikkelde als eerste in Europa deze verf die bestaat in twee varianten: Thermo en Vibro. De Thermoverf is een speciale coating die aan de buitenkant van gebouwen gebruikt wordt en energie oogst uit het temperatuursverschil tussen de buitenkant en binnenkant van de coating. De Vibroverf gebruikt de energie van geluidstrillingen (bv. van gesprekken). Met dit technologisch hoogstandje zal België zeker indruk maken op de buitenlandse staatshoofden.

Christophe Bruynseraede, Business program Manager, IMEC

28 In t erC o nne c t

03-2009

J ouw visie ?

Wat zal in jouw expertisedomein mogelijk zijn in 2025? Stuur je visie met vermelding van ‘Visie 2025’ naar vlaamseindustrie@imec. be en misschien verschijnt jouw visie in de volgende InterConnect.

Nieuwe elektronische paspoorten worden geïmplanteerd 18 augustus 2025 – Implanteerbare RFID-chips zullen binnen afzienbare tijd op grote schaal worden toegepast. De RFID-chip vervangt het elektronisch paspoort en bevat zowel professionele als medische informatie. Dokters kunnen door het scannen van de hand van de patiënt nagaan of hij bv. aan diabetes lijdt, maar ook frequent flyer miles kunnen bijgehouden worden op de chip. Deze doorbraak werd sinds kort mogelijk dankzij de wereldwijde interoperabiliteit en open industriestandaarden voor de RFID-technologie.

Thangaraju Sarasvathi, Process Integration Engineer, IMEC

Eerste biologische computer wordt gehuisvest in nieuw datacenter te Leuven 15 juni 2025 – Na het tijdperk van de micro-elektronica en de fotonica doet de eerste biologische computer zijn intrede en wel aan de universiteit van Leuven. Daar de computerarchitectuur niet langer gebaseerd is op de principes van Von Neumann en ook niet langer binair werkt, kunnen veel complexe vraagstukken worden opgelost waar dit niet mogelijk was met de traditionele computers.

De grondlegger van de biologische computer is prof. Adleman die in de jaren ’80 en ’90 van de vorige eeuw erin slaagde om 256-bit sleutels te ontcijferen met behulp van de eigenschappen van DNA. Voor de huisvesting van deze nieuwe computer werd een speciaal datacenter gebouwd. Om correcte resultaten te genereren mogen de biologische reagentia in deze computer met geen enkel stofdeeltje of andere contaminatie in aanraking komen. Deze computer werd dan ook ondergebracht in een cleanroom-datacenter van de hoogste klasse. Computerspecialisten hebben tegenwoordig een opleiding biologie achter de rug om de computer te kunnen bedienen. De stroomvoorziening en airco-installatie worden preciezer dan ooit geregeld binnen de toleranties dat het biologisch systeem het meest performant presteert. De beveiligingsmaatregelen zijn erg verstrengd ten opzichte van vroeger om contaminatie van binnen naar buiten en omgekeerd te vermijden.

Wim Boone, Manager, Ingenium ICT

29 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

5de Electronic Design & Manufacturing Workshop Dagthema: Open innovatie: de concurrent in uw keuken?

Voorafgegaan door RoHS2: wat heeft dit in petto?

6 maart 2009, TBP Electronics, Geel Meer info: www.rohsservice.be Exploration of (sub-)45nm CMOS for analog, RF and mm-wave applications 17 maart 2009, IMEC, Leuven Meer info: www.imec.be, opleiding Visionair Seminarie: Biopolymeren: van high-performance polymeeronderzoek naar industriële toepassingen 26 maart 2009, IMEC, Leuven ED&M programmavoorstelling Maak kennis met Electronic Design & Manufacturing 28 april 2009, IMEC, Leuven Meer info: www.rohsservice.be 5de Vlaamse ruimtevaartdagen 8-10 mei 2009, Brabanthal, Leuven Meer info: www.vrind.be Visionair Seminarie: Water, strategisch goed. De weg naar duurzaam waterbeheer.

16 juni 2009, IMEC, Leuven

IMEC viert dit jaar zijn 25ste verjaardag en viert dit met tal van activiteiten.

Een overzicht: •

•

•

•

Demo-evenement: Slimme technologieën voor de gezondheidszorg 14 mei 2009 - IMEC, Leuven IMEC TECHHNOLOGY FORUM 2009 2 – 4 juni 2009 - Crowne Plaza, Brussel Visionair Seminarie ‘the changing world of the semiconductor industry’ 1 oktober 2009 - IMEC, Leuven Demo-evenement: Zonne-energie 22 oktober 2009 - IMEC, Leuven

Meer info: www.imec25jaar.be

30 In t erC o nne c t

03-2009

In elk nummer van InterConnect laten we iemand van IMEC aan het woord die op een of andere manier samenwerkt met de Vlaamse industrie.

In dit nummer: Paul Six.

Paul Six is Business Program Manager Vlaanderen bij IMEC. Hij enthousiasmeert Vlaamse bedrijven om samen met IMEC te werken rond ontwerptechnologieën, multimedia en de zorgsector.

Welk ‘bedrijf’ heeft indruk gemaakt?

In het kader van ons TIS-project rond zorg bezocht ik onlangs De Wingerd, een zorgcentrum in Leuven voor ouderen met dementie. Zij hebben in hun nieuw centrum domotica vrij ruim toegepast. Wat me positief opviel, was hun filosofie: domotica op maat van de gebruiker. Wij techneuten bekijken domotica vooral vanuit technisch oogpunt. Bij De Wingerd koos men functionaliteit die de gebruikers zo min mogelijk beperkt.

Welk product zou je graag zelf ontwikkelen?

Een tool waarmee je de geschiedkundige evolutie van een stad kan visualiseren. Je zou er historisch opeenvolgende stadsplannen automatisch mee kunnen linken. Met oude prentkaarten, tekeningen of schilderijen als basis, zou je er ook de evolutie van stadsgezichten mee kunnen animeren. Aan zo’n ontwikkeling wil ik graag meehelpen. Geschiedenis en grafische aspekten hebben me altijd al aangesproken.

In welk nieuw project geloof je sterk?

Groep T in Leuven heeft onlangs een interessant project opgestart: Theraplay. Het project is gericht op de ontwikkeling van computerspelletjes voor therapeutische doeleinden. Ze zullen gebruikt worden om mensen, die moeilijk gebruik kunnen maken van klassieke interfaces, bepaalde vaardigheden op een leuke manier aan te leren. De interface zal gebaseerd zijn op principes zoals die van de ‘Wii’. IMEC zit in de gebruikerscommissie van het project.

Tentoonstelling

“Feny”, Victor Vasarely

Tijdens de zomervakantie ben ik in Budapest naar een tentoonstelling gaan kijken van Vasarely, een Hongaarse kunstenaar uit de 20e eeuw die er een eigen geometrisch abstracte kunst op na hield.

De manier waarop hij met een minimum aantal vormen en kleuren een zeer plastisch werk neerzet, blijft me sterk boeien. www.vasarely.com

Paul.Six@imec.be

cd-tip

Onlangs kocht ik ‘Concerti’ van J.F. Fasch, een prachtige cd met 17e-18e eeuwse barokmuziek. Ik ben gepassioneerd door de oudere klassieke muziek. Ik kan daar uren naar luisteren, getuige daarvan een kast vol barokmuziek. Het doet me dan ook veel plezier dat de laatste decennia verschillende musici – ook Vlaamse zoals de Leuvense gebroeders Kuijken – zich inzetten om opnames van authentieke uitvoeringen van klassieke muziek op te sporen.

Goed boek

Recent gelezen: ‘Het grote spel’ van Claude Cueni. Deze historische roman vertelt het verhaal van John Law, een Schotse econoom uit de 17e-18e eeuw, die de economie van Frankrijk doet heropleven door de idee van ‘papiergeld’ in de praktijk om te zetten.

Uiteindelijk gaat het systeem op de fles door hebzucht en corruptie. Ik lees graag boeken die spelen in een historische context. En ik ontdekte wel wat gelijkenissen met de huidige bankencrisis…

31 In te rCo n n e c t

0 3 -2 0 0 9

Bent u een KMO met een idee?

Loopt u als KMO al een tijdje op een idee te broeden? Heeft u een innovatieplan waarvan u denkt dat het een grote impact zal hebben? Vraagt u zich af of uw innovatie uitvoerbaar is? Wil u uw dromen graag omzetten in daden?

De KMO-Innovatiecel van Imec werd speciaal opgericht om KMO’s verder te helpen met hun innovatieplannen. Onze medewerkers beantwoorden uw vragen, buigen zich over uw idee en gaan samen met u op zoek naar de juiste aanpak.

Voor meer informatie hierover kan u terecht bij: vlaamseindustrie@imec.be

IMEC vzw RPR Leuven BTW BE 0425.260.668 Kapeldreef 75 B-3001 Leuven BelgiĂŤ www.imec.be