PNUD Síntesis Kaqchikel 2009-10

Ri iximulew: Rilitaxik jun Amaq’ pa ruwi’ ruk’iyinem winaqil

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Ruk’u’x

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Ri Ruk’u’x Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyirinem Winaqil 2009/2010 nunik’oj rusamaj rub’anon ri Amaq’ richin ri Iximulew, chi ruya’ik ruchuq’a’ rutzijol ri k’iyirinem winaqil chupam pe ri juk’al wo’o’ juna’. Chupam ri nab’ey peraj nutzijoj k’a ri na’oj xe’ok ruxe’el ri Amaq’ k’o k’a wakami, ri jalajöj rub’eyal chi k’aslem xik’o pe chi xok el Amaq’ akuchi’ ruximon ri’ rik’in ri k’iyirinem winaqil. Pa ri ruka’n peraj nsol rij rub’eyal runuk’un ri’, rutojb’alil pwaq nb’an chi re ri Amaq’. Npaj rij rusamaj ri Amaq’ nub’än pa kiwi’ ri tinamït pa ruwi’ ruchajixik kik’aslem richin man yeyawäj ri winaqi’, kitijonïk chuqa’ ch’aqa chik, k’a ri’ yejunamäx rik’in rupajik ri k’iyinem winaqil, rupajik ri meb’a’il chuqa’ ch’aqa chik. Pa ri rox peraj, nch’ob’ rij rusamaj rub’anon ri Amaq’ pa ruwi’ rujikib’axik kik’aslem ri winaqi’ (rujikib’alik k’aslemal chuqa’ q’atb’äl tzij), pa ruwi’ ruya’ik ruchuq’a’ ruchajixik kiraxnaqil kitijonik ri winaqi’, ri mitijul (junamil) ke chuqa’ ri’ pa ruk’isik ri meb’a’il, ruk’isik ri na’oj chi man junam ta kiwäch b’anon chi ke ri winaqi’ (ri achamaq’i’ chuqa’ ri ixoqi’). Ri rukaj peraj nuya’ na’oj richin chi ri Amaq’ tikirel ta nuya’ ruchuq’a’ ri kik’iyinem ri winaqil, junam ta kiwäch nub’än chi ke ruwinaq. Pa ruk’isb’äl k’o wachib’äl e nuk’un richin nkik’üt na’oj pa ruwi’ jarupe’ chuqa’ achike ruwäch samaj b’anon pa ruwi’ k’ayij loq’oj, tijonïk, ruchajixik raxnaqil, ruchajixik k’aslemal ke chuqa’ k’a akuchi’ napon wi ruchuq’a’ ri Amaq’. Ri Ruk’u’x Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyirinem Winaqil 2009/2010 xa pa ka’i’ oxi’ na’oj nutzijob’ej rij ri julajuj peraj e k’o el chupam ri rujachik chi jun samaj. Ri rupam junam nuk’un el ri’ achi’el ri nïm samaj tz’ib’an. Ke k’a chuqa’ ri’ kib’anon el ri wachib’äl e b’anon el richin yekik’utb’ej na’oj. Ke re’ b’anon el chi re richin chi ri winäq xtisik’in xtuyäk ruk’u’x chi nurayij nusik’ij ri nimasamaj tz’ib’an pa ruwi’ ronojel re na’oj k’o el chupam ri ruk’u’x re jun rutzijol re’.

2009/2010

Síntesis Kaqchikel

Ri iximulew: Rilitaxik jun Amaq’ pa ruwi’ ruk’iyinem winaqil Ruk’u’x

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Síntesis Kaqchikel

PNUD Ri Iximulew: Rilitaxik jun Amaq’ pa ruwi’ ruk’iyinem winaqil Ruk’u’x Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010. Iximulew: Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo, 2010. 108 páginas ISBN: 978-99922-972-5-4 1. Alajil Saqamaq’. 2. Junamilal. 3. Mitijlem. 4. K’iyal Saqamaq’ 5. Runimilem ri Saqamaq’. 6. Junamil. 7. Chajinïk seguridad chuqa’ q’atb’äl tzij. 8. K’iyinem Winaqil 9. K’iyal q’atb’äl tzij. 10. Pwaqilal Saqamaq’. 11. K’iyal Saqamaq’. 12. Iximulew. Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo 5ª. Avenida 5-55 zona 14, Edificio Europlaza, torre 4, nivel 10 Guatemala, Centroamérica Teléfono (502) 2384-3100 www.undp.org.gt www.desarrollohumano.org.gt Línea gráfica del INDH 2009/2010: Diseño de portada: Diagramación: Edición: Ilustraciones: Impresión: Coordinación del proceso editorial: Coordinación del equipo de traductores: Xek’owisan re wuj pa qach’ab’äl:

La realización de este documento fue posible gracias al apoyo de la Agencia de los Estados Unidos para el Desarrollo Internacional, USAID; Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Aecid; Agencia Noruega para Cooperación al Desarrollo, Norad; y la Agencia Sueca de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Asdi.

Melissa Larín y Olga Vanegas Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfica del INDH 2009/2010 Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfica del INDH 2009/2010 Isabel Aguilar Umaña Olga Vanegas Serviprensa Gabriela Barrios Paiz Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas –FEGER– Ixsu’m Antonieta Gonzáles Choc Ajna’oj pa ruwi’ ch’ab’äl, ajtz’ib’, q’axanel tzij pa qach’ab’äl. Nuk’üy samajib’äl taq wuj. Pedro Morejón Patzán Ajtz’ib’, q’axanel tzij pa qach’ab’äl, ajna’oj pa ruwi’ tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl pa ka’i’ na’oj.

Se permite la reproducción parcial o total de este documento siempre que no se alteren los contenidos, ni los créditos de autoría y edición. Se estimula el uso de todo o parte de este documento con fines de estudio, investigación o implementación de políticas públicas, citando la fuente bibliográfica como corresponde. Primera edición: 1,000 ejemplares, 2010

El contenido aquí expresado es responsabilidad exclusiva de sus autores y el mismo no necesariamente refleja las opiniones de las agencias y Gobiernos cooperantes.

Índice Presentación

Nab’ey Peraj Rutzijob’al B’anob’äl Nab’ey tanaj : Rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Junamalil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’

Ruka’n tanaj : Rutz’ukik ri Iximulew Saqamaq’: ri jujun peraj ruk’aslem (1821-1985)

Rox tanaj: Saqamaq’ chuqa’ k’iyinem winaqil, k’atzinel chi xa jun ta nub’än

Ruka’n peraj Runimilen chuqa’ akuchi’ k’o wi ri Saqamaq’ Rukaj tanaj: Ri Saqamaq’: runuk’ik ri ruq’a’ raqän chuqa’ ri pwaq nrokisaj

Ro’ tanaj : Ri na’oj ri Saqamaq’ pa ruwi’ pwaq chuqa’ ri k’iyinem winaqil

Ruwaq tanaj: Runimilen rulewal ri Saqamaq’

Rox peraj Ri Saqamaq’ chuqa’ ri k’iyinem winaqil Ruwuq tanaj: Ri Saqmaq’, ri uxnaqil chuqa’ ri tijonïk

Ruwaqxaq tanaj: Ri Saqamaq’, ri jikib’alil k’aslem chuqa’ ri q’aton tzij

Rub’elej tanaj: Rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ rutaluxik ri Li’ilem

Rulaj tanaj: Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil qawäch

Rukaj Peraj Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq Rujulaj tanaj: Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq

Wuj xek´ulb´ëx

100

Choltzij

106 Rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Junamalil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’

Runuk’ik ruk’u’x Rutzijol Amaq’el chi rij k’iyinem Winaqil 2009/2010

K’amöl B’ey Linda Asturias de Barrios Ajna’oj Edelberto Torres-Rivas Desireé Arteaga de Morales Ricardo Stein To’onel pa ruwi’ K’amoj b’ey Gustavo Arriola Quan K’amoj b’ey Samaj Delmi Paola Garrido Pamela Rodas Ana Victoria Jelkmann Tzijob’äl chuqa’ Tijonïk Gabriela Barrios Paiz Felisa Loarca Matías Lucrecia de Gento Consultora Eva Sazo de Méndez

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Nab’ey taq Tzij Pa ri juna’ 2010 xub’än lajuj juna’ tinük’ kan ri nab’ey rujachik samaj pa ruwi’ K’iyinem winaqil elesan kan ruma ri PNUD pa ri juna’ 1990. Chupam kan re juk’al juna’ kan, kan k’o yan samaj b’iyinäq pa ruwi’ ri kik’iyinem ri winaqi’ chi jun ruwach’ulew, ruma kan pa kiwi’ ri winaqi’ q’ijun samaj ke chuqa’ ri’ e ja rije’ ri yesamäj qa pa kiwi’. Jujun samajib’äl e nuk’un richin npaj rij ri samaj kan k’a jub’a’ kan re’ kenik’ox chuqa’ xenük’ chik, xya’ kitzijol pa ri Qitzij kib’eyomal ri Amaq’: rub’ey ri k’iyinem winaqil (PNUD 2010). Ri rupajik ri ruk’iyinem winaqil (IDH) kan k’a tajin na k’o rayb’äl toq k’o alanïk, pa tijonïk chuqa’ rub’eyal utziläj k’aslem, xa ja ri wakami jun chik jub’a’ rub’eyal ri na’oj yetz’et pa kiwi’ ri k’isb’äl taq retal. Jampe’ k’a ri na’oj nuk’utb’ej ri k’iyinem winaqil ruximon ri’ rik’in ri man junam ta b’anon pa kiwi’ ri winaqi’, nuk’üt jarupe’ ruk’iyinem winaqil tajin xsach ruma man junam ta kiwäch b’anon pa kiwi’ ri winaqi’. Pa ri juna’ 1998 xtz’aj, xelesäx rutzijol ri nab’ey rujachik samaj pa ruwi’ ruk’iyinem winaqil pan Iximulew. Ja ri’ e b’enäq b’eleje’ rutzijol ri samaj, akuchi’ yesöl na’oj e b’anatajnäq pan Iximulew, achi’el ri ruk’iyinem kik’aslem ri winaqi’ pa taq tinamït, jarupe’ pwäq okisan pa ruwi’ kik’aslem ri winaqi’, ri rub’eyal e jech’un kan winaqi’, ruchajixik chi raxnäq kiwäch, kik’aslem ri ixoqi’, achike samaj nb’an pa ruwi’ ruk’iyinem winaqil, ri jalajöj kiwäch winaqi’ e k’äs chuwäch re Iximulew, ri k’ayij loq’oj chuqa’ ri Amaq’. Re rutzijol samaj re’ e rokisan k’a ri Chanpomal, ri nimatijob’äl, ri molojri’ïl yekanon na’oj, ri talüy taq na’oj, ri molojri’ïl aj juk’an chik tinamït yeto’on pe wawe’, ke chuqa’ ri’ jarupe’ molojri’ïl chuqa’ winaqi’ ri nk’atzin chi ke. Ri INDH 2009/2010, Iximulew: ruq’ijun apo jun Amaq’ richin ruk’iyinem winaqil; nunik’oj rusamaj rub’anon ri Amaq’ richin ri Iximulew, chi ruya’ik ruchuq’a’ rutzijol ri k’iyirinem winaqil chupam pe ri juk’al wo’o’ juna’. Chupam ri nab’ey peraj nutzijoj k’a ri na’oj xe’ok ruxe’el ri Amaq’ k’o k’a wakami, ri jalajöj rub’eyal chi k’aslem xik’o pe chi xok el Amaq’ akuchi’ ruximon ri’ rik’in ri k’iyirinem winaqil. Pa ri ruka’n peraj nsol rij rub’eyal runuk’un ri’, rutojb’alil pwaq nb’an chi re ri Amaq’. Npaj rij rusamaj ri Amaq’ nub’än pa kiwi’ ri tinamït pa ruwi’ ruchajixik kik’aslem richin man yeyawäj ri winaqi’, kitijonïk chuqa’ ch’aqa chik, k’a ri’ yejunamäx rik’in rupajik ri k’iyinem winaqil, rupajik ri meb’a’il chuqa’ ch’aqa chik. Pa ri rox peraj, nch’ob’ rij rusamaj rub’anon ri Amaq’ pa ruwi’ rujikib’axik kik’aslem ri winaqi’, rujikib’alik k’aslemal chuqa’ q’atb’äl tzij, pa ruwi’ ruya’ik ruchuq’a’ ruchajixik kiraxnaqil kitijonik ri winaqi’, ri junamil, ke chuqa’ ri’ pa ruk’isik ri meb’a’il, ruk’isik ri na’oj chi man junam ta kiwäch b’anon chi ke ri winaqi’. Ri rukaj peraj nuya’ na’oj richin chi ri Amaq’ tikirel ta nuya’ ruchuq’a’ ri kik’iyinem ri winaqil. Pa ri INDH 2009/2010 k’o el jun k’ak’a’ rub’eyal, retaxik runimilem ri Amaq’ pa rulewal. Richin k’a re’ nokisäx oxi’ na’oj ri nkik’üt k’a akuchi’ apowinäq wi ri Amaq’: achike rusamajay ri Amaq’ e k’o pa taq tinamït, rub’eyal ximon richin nb’an ri samaj chuqa’ ri pwäq nokisäx. Re re’ chik e ch’aron pa ruwi’ ri raxnaqil kik’aslem ri winaqi’, ri tijonïk chuqa’ ri ch’aqa chik ri kan rusamaj ri Amaq’.

Rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Junamalil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’

Ri samaj b’anon pe ruk’utun pe chi yalan nk’atzin nelesäx jun ruk’u’x ri nimasamaj akuchi’ nelesäx chi jun rutzijol ri jarupe’ b’anon pe pa ruwi’ ri k’iyinem winaqil, INDH, richin k’a chaq jub’a’ nuk’wäx chuqa’ nk’ulb’ëx rupam, rumolon ri kan yalan rajowaxik chi ntz’ët. Ke k’a chuqa’ ri’ ch’ob’on chi rik’in nk’ulb’ëx nsik’ïx ri ruk’u’x ri samaj nrayb’ëx ta nsik’ix ri nimasamaj. Richin xnük’ re jun ruk’u’x samaj re’ k’o ruchojmil xuk’waj, ja k’a ri’ xtichöl apo jub’a’. Nab’ey, xeya’öx kiq’ij jalajöj rub’eyal, k’a ri’ xjikib’äx jun ri kan ruximon ta el ri’ rik’in ri nimasamaj. Re xcha’öx kan ja ri kan achi’el nuk’ul el rupam ri nimasamaj, xecha’ el tz’aqät na’oj e k’o el chupam. Ruka’n, xecha’el ri wachib’äl ri kan nkik’üt utziläj taq na’oj e k’o el chupam ri nimawuj. Rox, xnük’ ri nab’ey samaj pa ruwi’ ri ruk’u’x k’a ri’ kan jeb’ël xnik’öx. Rukaj, ri nab’ey samaj nik’on chik kan xnük’ achi’el ri nimasamaj, junam rupam xb’an el chi re. K’a k’a ri’ xnük’ richin ntz’aj jumul. Ruma kan ruk’u’x chi re ri samaj ri xnük’, xa e jub’a’ ok wachib’äl xeya’ el chupam. Man rik’in wi ri’, ri e k’o el kan nkik’üt utziläj taq na’oj pa kiwi’ kik’aslem ixoqi’ chuqa’ achi’a’, ri jalajöj kiwäch winaqi’ e k’äs pa qatinamit chuqa’ ch’aqa chik. Ke k’a chuqa’ ri’ richin majun k’ayewal nk’ulb’ëx ri ruk’u’x re samaj, ronojel ri rupam kan junam b’anon el chi re rik’in ri namasamaj, ri ruch’arik, kib’i’ ri jujun tzijonem chuqa’ ri ajilab’äl. Richin k’a ke ri’ toq k’o jun na’oj najowäx nk’ulb’ëx chupam ri nimasamaj, chaq jub’a’ nilitäj. Ke k’a chuqa’ ri’ ütz nsik’ïx ri nab’ey taq na’oj e k’o el chupam ri ruk’u’x ri samaj ruma chi ri’ e k’o na’oj yesöl ri chanin nilitäj ri rayb’äl, rub’eyal xokisäx pa ruwi’ ri samaj, ri rupam ri wuj chuqa’ ch’aqa chik na’oj. Nkuqär qak’u’x nqak’üt apo chi ke ri qawinaq aj Iximulew ke k’a chuqa’ ri’ chi ke konojel ri winaqi’, ri ruk’u’x chuqa’ ri tz’aqät samaj b’anon pa ruwi’ ri k’iyinem winaqil 2009/2010. Nqoyob’ej k’a chi xtik’atzin ta chi ke ri rusamajela’ ri Chanpomal, ri ruq’a’ ri Chanpomal e k’o pa taq tinamït, ri winaqi’ yekanon na’oj, tijonela’ chuqa’ rijoxela’ e k’o pa nimatijob’äl, ri e k’o pa ruwi’ rupalb’al tijonïk, k’amöl taq b’ey, molojri’ïl, talüy taq na’oj, molojri’ïl ri yeto’on pe pa ruwi’ ri Iximulew, ke k’a chuqa’ ri’ chi ke konojel ri winaqi’ nk’atzin chi ke. Tikirel nilitäj re jun rutzijol re’ chuwäch wuj chuqa’ pa ri www.desarrollohumano. org.gt Nqamatyoxij chi ke ri yeto’on pe pa taq tinamït richin Estados Unidos richin América, Noruega, España chuqa’ Suecia. Ruma öj kito’on pe tikirel qelesan re jun samaj re’ pa ruwi’ rujachik jarupe’ samaj nb’an pa ruwi’ ruk’iyinem winaqil pan Iximulew.

Linda Asturias de Barrios K’amöl b’ey pa ruwi’ Rujachik Samaj pan Amaq’ pa ruwi’ Ruk’iyinem Winaqil chuqa’ Rayb’äl K’iyinem

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

NAB’EY PERAJ RUTZIJOB’AL B’ANOB’ÄL

Nab’ey Tanaj

Rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Junamalil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’ Ri Saqamaq’ k’o ruq’ajarik ri k’aslem ruk’owisan pe. Ri Saqamaq’ nuq’ajuj chi k’o jun rulewal akuchi’ k’o rutzij k’o ruchuq’a’ pa kiwi’ ri winaqi’, chuqa’ k’o rutzil nrelesaj pa kiwi’ ri winaqi’ richin ütz kik’aslem jun ka’i’ oxi’ winaqi’. Ruq’ajarik ri Saqamaq’ rujalon pe rub’anik ruma ri jalajöj rub’eyal ruk’owisan pe, ruma ri’ tikirel nb’itäj chi ruq’ajarik ri Saqamaq’ nilitäj pa rusolik ruk’aslem ri Saqamaq’. Rutz’ukik ri Saqamaq’ b’anatajnäq pe ruma ronojel ri k’ulwachitajnäq chupam ri wo’o’ mil chi juna’ ik’owinäq pe. Ja yan chik ri k’ak’a’ Saqamaq’ xtz’ukutäj pe pa jun ka’i’ oxi’ rutinamital ri Europa achi’el Gran Bretaña, Francia, Holanda, ri tinamital nórdicos, Estados Unidos, Australia, Nueva Zelandia chuqa’ ch’aqa chik. Xtz’ukutäj ruma ri jalajöj k’ayewal pa ruwi’ ri pwaq, pa ruwi’ rub’anikil kik’aslem, pa kiwi’ ach’alalri’ïl, pa ruwi’ ch’ab’äl, pa ruwi’ nimab’äl k’u’x, pa ruwi’ ulew –achi’el rumajik ri Chanpomal-, ronojel k’a re’ xtz’ukun ri oyowal xk’ulwachitäj pe pa Nik’aj Q’ijul. Jalajöj rub’eyal xk’ulwachitäj pe, ruma k’a ri’ xujalwachij ri’ rub’eyal ruk’waxik b’ey ri Saqamaq’: ri uchuq’a’. Ja ri’ ri k’ak’a’ Amaq’el Saqamaq’. Ronojel ri xkik’ulwachij pe ri tinamital re’, xuk’üt k’a ri b’ey chi ke ch’aqa chik tinamital e k’o pa ruqajib’al q’ij, ri k’ayewal pa ruwi’ ruchajixik ri b’eyomäl, ri junamilal alajil, ri junamil winaqil, kich’arik ri winaqi’ ruma ri kib’eyomal. Ka’i’ rub’eyal ruxe’el rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’, jun ja ri oyowal rik’in q’aq’, ri jun chik ja ri ch’akoj pwaqil. Re tanaj re’ runuk’un ri’ pa ka’i’ motzaj. Pa ri nab’ey nutzijoj rub’eyal xtz’ukutäj pe ri k’ak’a’ Saqamaq’, nuya’ rejqalem rusolik ri jujun rub’anikil chuqa’ akuchi’ nuxim ri’ rik’in ri Yujuj K’iyb’anoj, rik’in ri amaq’, rik’in ri oyowal chuqa’ kik’in ri winaqi’, ke k’a chuqa’ ri’ toq xujäch pe ri’ rik’in ri Iglesia (kaxlan nimab’äl k’u’x). Pa ruka’n nutzijoj rij ri jalajöj ruq’ajarik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’, Junamilal Saqamaq’ chuqa’ K’iyal Saqamaq’. 1 2

1. Rutz’ukik pe ri K’ak’a’ Saqamaq’ Ri jujun rub’anikil ri k’ak’a’ Saqamaq’ eqal eqal xeb’eq’alajin pe chuqa’ man konojel ta e tz’ukutajnäq pe chupam ri ruq’ijul munem. Ri jujun rub’anikil ri niq’alajrisan richin ja ri uchuq’a’ k’o pa ruwi’ jun molaj winaqi’ chupam jun jikil rulewal, wawe’ nichajïx chi uchuq’a’ richin manäq oyowal; jun uchuq’a’ ri k’o chi niya’ rejqalem ruma ja ri q’atb’äl tzij chapayon richin. Pa ruk’isb’äl ri wok’ala’ XV e k’o wi Europa juq’o’ wok’al (500) molaj winaqi’ e k’äs pa kiyonil pa jun setaj ulew. Chupam chik ri juna’ 1900 xupo’ qa ri’ pa 25 Saqamaq’ achi’el kib’anikil ri tzijon pe pa rutikirb’al.1 Ri k’ak’a’ Saqamaq’ xtz’ukutäj pe ruma jun k’ak’a’ rub’eyal ruk’waxik b’ey, e k’o waqi’ ruma toq xtz’ukutäj pe: a) ruma xa junam ruk’utb’alil kulew chuqa’ xa junam rub’eyal kichanpomal; b) k’ak’a’ taq rub’eyal runuk’ik taqonem tzij achi’el ri Cholk’aslemal; c) xumöl qa ri’ ri k’waxik b’ey chuqa’ xeb’ek’oje’ pe winaqi’ rik’in jalajöj etamab’äl; d) toq xb’ek’oje’ pe b’eyomäl chuqa’ xjikib’äx ri tojb’alil; e) Toq xq’alajin chi k’atzinel yek’oje’ pe ajlab’al chajinela’ richin ri b’eyomäl; f ) Toq xk’oje’ pe ri ximoj samaj chi kikojol ri Saqamaq’.2 Ke ri’ chuqa’, ntz’ukutäj pe ruq’ajarik ri winaqirem, ka’i’ rub’eyal. Ri nïm winaqirem, ja re’ nuq’ajuj chi ri Saqamaq’ k’o rejqalem, k’o chi kikojol ch’aqa chik Saqamaq’, po majun ta chik jun Saqamaq’ pa’äl pa ruwi’. Ri ruka’n ja ri ch’uti’ winaqirem, ja re’ ri ruk’u’x ruq’ajarik ri k’ak’a’ Saqamaq’, akuchi’ jun winäq k’o ruq’ij, k’o rejqalem, jikïl chupam ri taqonem tzij chuqa’ ri Cholk’aslemal. Toq rub’anon kan ri Saqamaq’ ri nuk’wan b’ey ja ri pa’äl chuwäch ri nimab’äl k’u’x, re’ xjalatäj toq xjike’ jun ajawal ri nuk’wan kib’ey jun molaj winaqi’. Re’ xjalatäj chik toq xcha’ jun winäq k’amöl b’ey ri nb’in achike rub’eyal k’o chi nib’an, k’a ri’ toq ja chik ri taqonem tzij xkojqaj rub’anik, ja ri’ toq xetz’ukutäj pe ri

Tilly (1975). Sotelo, I. (1996: 38). Rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Junamalil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’

amaq’ ajawalil. Chi rij chik ri Yujuj xb’an Francia chuqa’ Estados Unidos, xjikib’äx kiwinaqilal ri winaqi’.3

1.1 Ri k’ak’a’ Saqamaq’: k’iyb’anoj, k’ayb’äl, kich’arik ri winaqi’ Ri Saqamaq’ xtz’ukutäj pe pa rutikirb’äl ri k’ak’a’ rub’eyal k’aslem, chi rij pe ri wok’ala’ XVI, jantape’ ja ri pwaqilal chuqa’ ri samaj xeb’an ruma ri Yujuy K’iyb’anoj xya’o pe ruchuq’a’. Chupam re ruq’ijul re’ xtz’ukutäj pe jun uchuq’a’ pa ruwi’ ruchapik ulew, jun Saqamaq’ nïm rulewal rik’in jun ruchanpomal, chuqa’ jun rub’eyal rusamajixik ri pwaq pa kilixik ri winaqi’ yetajin yek’iyïr. Ri ruk’iyilem ri nuk’b’alil pwaqilal xb’anatäj pe ruma xjalatäj rub’eyal ri tiko’n, rub’eyal rokisaxik ri raxläj taq ulew ütz xwachin ri tiko’n chuqa’ xk’iyïr ri pwaq; ke k’a chuqa’ ri’ xokisäx ri jalajöj etamab’äl kilon ri winaqi’ pa taq tinamït. Achi’el rokisaxik ri ch’ich’ uxlab’al, man xrajowaj ta chik ruchuq’a’ jun achi, k’ïy wachinäq xetikïr xkib’än rik’in, ja re’ xb’ano chi xk’iyïr ri k’ayij, xk’iyïr kipwaq; ja re’ chuqa’ xb’ano chi chanin chuqa’ k’ïy wachinäq xkik’waj juk’an taq ya’, juk’an taq ruwach’ulew. We man ta xmöl ruchi ri’ uchuq’a’ na’ojil, man tikirel ta nk’iyïr ri loq’oj ri k’ayij chupam ri amaq’. Ri Saqamaq’ tikirel xk’ase’ ruma xkinük’ kisamaj ri winaqi’, chuqa’ ruma xjike’ rajaw konojel ri wachinäq. Ri loq’oj k’ayij chupam qa ri amaq’ ja ri’ akuchi’ ri winaqi’ nkiloq’ nkik’ayij wachinäq chuqa’ nkik’ayij ri uchuq’a’ richin samaj. Ruloq’ik ri uchuq’a’ samaj jikïl chuwäch ri Saqamaq’, nib’anatäj ruma junam ri ch’ab’äl chuqa junam ri pwaq nokisäx. Ri samaj pwaqilem k’o nujalwachij ri’ chi re, chi kikojol ri e rajaw taq b’eyomäl, chi kikojol ch’aqa chik samajela’ ruma ri jalajöj wachinäq yekib’än chuqa’ yekokisaj, ke k’a chuqa’ ri’ jalajöj rajil nkik’ül ruma ri kisamaj. Rik’in ri k’iyb’anoj nichup ruwäch ri jalajöj xb’itäj kan, xtz’ukutäj pe k’ak’a’ taq rub’eyal, nkich’är ki’ ri winaqi’ ruma ri b’eyomäl kichajin, xek’oje’ pe b’eyoma’, xek’oje’ pe meb’a’i’, xjalatäj kib’anikil ri winaqi’, ronojel re’ ruma ri nuk’b’alil pwaqil.

1.2 Ri k’ak’a’ Saqamaq’: amaq’, lab’al, amaq’enem Ri amaq’. Ri amaq’ petenäq chi re ri Saqamaq’, toq e k’o k’ïy molaj winaqi’ junam kib’anikil, achi’el ri ch’ab’äl, nimab’äl k’u’x, kib’anikil pa kik’aslem. Toq ri winaqi’ nkinük’ ki’ pa taq molaj ntz’ukutäj pe ri Saqamaq’, ja re’ niya’o ruchuq’a’ ri

kilewal. Jantape’ ja ri Saqamaq’ nitz’uku’ richin ri amaq’, ruma ntikïr nuk’waj kib’ey ri molaj winaqi’ pa jun jikïl rulewal, stape’ jalajöj kib’anikil, nujikib’a’ rokisaxik jun ch’ab’äl, nujikib’a’ xa jun rutzub’al k’aslem. Wawe’ jun ruch’arik ri jalajöj rub’eyal k’aslem ruk’owisan pe. Pa ruk’aslem ri k’ak’a’ Saqamaq’ rajowaxik chi ri winaqi’ kinuk’un ki’ pa rub’eyal –ri amaq’- ja re’ niya’o ruchuq’a’ richin nub’än ri rusamaj. Ri amaq’ jun molaj winaqi’ ri xa junam ta kib’anikil, kimolon ki’ pa jun setaj ruwach’ulew, junam rub’eyal kik’aslem kik’owisan pe, ja re’ niya’o ruchuq’a’ kik’aslem, ja ri’ nik’utb’en kichin, ja chuqa’ re’ nik’utb’en richin ri Saqamaq’. Ri loq’oj k’ayij chupam ri amaq’, ja re’ niya’o ruk’aslem ri amaq’.4 Man jantape’ ta –achi’el chuqa’ pa rutikirb’al- ri winaqi’ man junam ta ri kib’anob’al, ri uchuq’a’ na’ojil majun xtitikïr ta xkerujunamaj ri winaqi’. Jun rub’anikil nïm rejqalem, ja ri sine qua non, akuchi’ nokisäx jun amaq’el ch’ab’äl o jun ch’ab’äl nijike’ rokisaxik kuma ri winaqi’. Ri lab’al. Pa kitz’ukik ri Saqamaq’ –man xa xe ta ri k’ak’a’ Saqamaq’- k’o rejqalem ri lab’al, ruma ja ri ajlab’al xepa’e’ chuwäch rub’anik ri oyowal chi kikojol ri winaqi’. Ri lab’al xb’ano chi xk’iyïr kilewal ri saqamaq’, xek’iyïr kisamajela’, xk’iyïr kib’eyomal. Ri ch’akoj chi rub’anik ri lab’al, ri Saqamaq’ xjalatäj runimilem ri kilewal, xjalatäj ri kinuk’ik, xjalatäj kib’eyal ri molaj winaqi’, xjalatäj rub’eyal ri kochoch, ronojel xjalatäj.5 Toq xk’oje’ re jun kuchuq’a’, re jun kib’anikil re’, ri Saqamaq’ xunük’ ri ximoj samaj kik’in ch’aqa chik Saqamaq’, xerunük’ ajlab’al richin nuk’utb’ej ri ruchuq’a’ richin nrokisaj toq k’o jun oyowal. Chupam re ruq’ijul re’ rusamaj ri saqamaq’ ja ri ruk’waxik b’ey pa ruwi’ lab’al. Rik’in k’a ri oyowal rik’in q’aq’ xeb’anatäj k’o k’a ri Saqamaq’ xchup kiwäch, k’o k’a ri xa xnimär ri kuchuq’a’. Toq xnimär ri uchuq’a’ xnimär chuqa’ ri b’eyomäl, re’ ruma toq xa xe chik oyowal xkilij majun chik xesamäj, ruma k’a ri’ chupam re Saqamaq’ re’ rajowaxik xnuk’ rub’eyal ri tojb’alil. Ke k’a chuqa’ ri’ xek’oje’ winaqi’ k’o ketamab’al xa xe xkik’waj rub’ey ri Chanpomal. Ri lab’al xuya’ ruchuq’a’ chi xk’ïy ri pwaqilem, xk’ïy ri na’ojil, xk’ïy rulewal, chuqa’ ke ri’ ri etamab’äl. Xrajo’ k’a pe samaj chi runimirsaxik ri uchuq’a’, xerajo’ pe achi’a’, xb’erajo’ pe q’aq’, xb’erajo’ pe achike nkitïj chuqa’ ri tojb’alil. K’iy ruq’ijul, ri choj ok winaqi’ xekäm pa taq lab’al chuqa’ xeleq’äx ronojel ri kiwachinäq. Ja re k’ayewal re’ xb’ano chi ri winaqi’ xkinük’ ki’ pa taq molaj xkipab’a’ ki’ chuwäch. Ri

El ideario democrático de la Revolución francesa se concretó en la Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, del 26 de agosto de 1789, dada por representantes del pueblo francés reunidos en Asamblea Nacional. Así, en el territorio del Estado francés, hasta la tercera o la cuarta décadas del siglo XIX, existían regiones en las que se hablaba el occitano, el bretón y el flamenco. Fue una dura política estatal la que impuso el idioma francés como obligatorio. Cf. Marquardt, B. (2009: 56). 5 Hintze, O. (1996: capítulos 4 y 6). 3

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

winaqi’ xkichäp ruch’ojixik to’ïk chi re ri Saqamaq’ chi titzolïx ri majon chi ke. Xa ke ri’ xb’anatäj chi «[…] toq xnimär rajil rub’anik ri lab’al, ri Chanpomanela’ k’o chi xekich’ab’ej ri winaqi’ k’o pa kiq’a’, xkajo’ pe ri to’ïk.»6 K’o tinamital re’, ja re’ xtz’ukb’en pe ralaxik ri amaq’enïk chuqa’ ri junamilal. Ri amaq’elal. Pa rupwaqilal chuqa’ winaqilal k’aslem xb’ek’oje’ pe kuchuq’a’ ri winaqi’ pa taq tinamït, ja rije’ ri yesamajin ri wachinäq, ja rije’ ri ye’okisan richin, ja rije’ ri k’o kitijonïk k’o ketamab’al, chuqa’ rije’ ri ye’eleq’, jalajöj kib’anikil. Ri molaj e chapayon kichin konojel xq’ax chi kiwäch ri kik’iyilem chuqa’ ri kib’eyomal, ruma e k’ïy xkimolej ki’ pa jun na’ojil uchuq’a’. Ri ajlab’al-samajel xupo’ ri’ ajalab’al-samajelamaq’elal. Ruma k’a ri’ ri yeya’o ri tojb’alil, chuqa’ k’ayew ri kisamäj, xkimöl ki’ xech’ojin. Ja rije’ ri winaqi’ ütz kinuk’un ki’ e k’äs pa tinamït, ruma ri’ toq xkib’ini’aj amaq’ela’. Pa tinamït chanin xketamaj xkisik’ij ruwa wuj, xesamäj pa molaj, xkijunamaj ri kib’anob’al man achi’el ta toq e k’äs pa juyu’, toq e k’o pa molaj tikirel yech’ojin chuq’a tikirel yekichinaj ri wachinäq. Ronojel k’a re’ xb’ano chi xtz’ukutäj pe chi ri winaqi’ xeyakatäj xkik’utb’ej ri kuchuq’a’. Chupam ri Amaq’el Saqamaq’, ri amaq’elal ruximon ri’ rik’in ri uchuq’a’ na’ojil, chupam kan ri ojer runuk’ulem na’ojil xa xe ri «k’o kib’eyomal, k’o kajawaren» k’o kejqalem. Pa rutz’ukik ri amaq’el Saqamaq’ k’atzinel chi pa rub’eyal ninuk’ chuqa’ nitz’ib’äx rejqalem chuqa’ ri k’o chi nub’än jun winäq. Ronojel re’ k’o ruxe’el pa ruya’ik rejqalem jun winäq, ja re’ nuq’ajuj amaq’elal. Pa rutikirb’al e jech’un kan ri ixoqi’, ri meb’a’i’, ri man ketaman ta nkisik’ij wuj, ri e k’äs pa taq juyu’. Xa q’alaj kiwäch ri yecha’on ri Chanpomal. K’a chupam chik ri wok’ala’ XIX xa junam kiwäch ri winaqi’ xub’än, stape’ erumolaj nimab’äl k’u’x, xtape’ e ixoqi’, stape’ rujalon ri’ ri kib’anikil, xa junam kejqalem, konojel e amaq’ela’.7 Xa ke ri’ toq xk’oje’ pe ruchuq’a’ ruq’ajarik ri amaq’. Ri ruk’u’x ruq’arajik ri Saqamaq’ ja chi ri winäq nik’ase’ pa jun ch’uch’uj k’aslemal.

1.3 Ri k’ak’a’ Saqamaq’ chuqa’ ri moloj nimab’äl k’u’x Jun rub’eyal yalan xokisäx pa jalajöj tinamital chi runuk’ik ri k’ak’a’ Saqamaq’, ja ri xkich’är kan ki’ xe’el kan pa ruq’a’ ri moloj nimab’äl k’u’x. Richin ruchapik ri uchuq’a’ na’ojil, ri Saqamaq’ xupab’a’ ri’ chuwäch ri moloj nimab’äl k’u’x, ruma re moloj re’ k’o uchuq’a’ pa ruq’a’, ke chuqa’ ri’ k’o b’eyomäl ruchapon. Ri k’ak’a’ taq na’oj xetok’ulun pe xuqasaj ri kristian na’oj. Pa runuk’ik ri Saqamaq’, jalajöj rub’eyal xuk’utb’ej ri’ ruma e k’o ri katolik chuqa’ ri protestante. Ri katolik Saqamaq’ xkib’än oyowal rik’in jun nïm uchuq’a’, ruchuq’a’ ri Watikano k’o wi nïm ruwinaqirem. Achi’el ri protestantes Saqamaq’ ja ri Estados Unidos ja ri’ e nab’ey xkijäch ki’ pa ruq’a’ ri Iglesia

Anglicana pa ri nab’ey ruchojmirisanem ri Cholk’aslemal xb’an pa 1791.

2. Ri k’ak’a’ Saqamaq’ 2.1 Ri Alajil Saqamaq’ Ri yujuj francesa, ja re’ niq’alajrisan rukojolil ri ojer chanpomanen rik’in ri k’ak’a’ chik rub’eyal. Pa rub’eyal k’a ri taqonem tzij, ja re’ toq xtikïr pe ri Alajil Saqamaq’, ja wawe’ toq ri winäq xk’oje’ ruq’ij xk’oje’ rejqalem chupam ri taqonem tzij, xjike’ chuqa’ ri k’o chi nub’än, achi’el ri tojb’alil k’o chi nuya’, ke chuqa’ ri’ xjukib’a’ rutzij chuwa ri amaq’. Xjikib’äx chi junam kiwäch konojel ri winaqi’, majun winäq k’o pa ruq’a’ jun chik, tikirel nkib’än ri nkajowaj nkib’än, ronojel ruximon ri’ rik’in ri ch’ojib’äl k’aslemal winaqilal. Ri winäq ja ri’ ruk’u’x ruk’aslem ri Saqamaq’, nuq’ajuj k’a chi majun achike niq’aton awichin nab’än ri rajowaxik pa ak’aslem. Stape’ k’a k’o q’atoj richin, ri alajil nuq’ajuj jun k’ak’a’ rub’eyal k’aslem, ja re’ jun nimaläj ch’akoj ruma konojel ri winaqi’ junam kiwäch chuwa ri taqonem tzij, majun jech’unïk; k’o ruq’ij ri winäq chuwa ri taqonem tzij, xjike’ rejqalem ri Saqamaq’ rik’in ri winäq, xjike’ chi majun niq’aton richin jun winäq nub’än ri rajowaxik xa xe wi man nub’än itzel chi re jun chik winäq, ke chuqa’ ri’ man tuxolq’otij ri taqonem tzij. Ri Alajil Saqamaq’ xujalwachij jumul ri uchuq’ab’äl Saqamaq’, ruma ri Alajil Saqamaq’ ka’i’ na’oj chapayon richin, ja ri Cholk’aslemal chuqa’ ri ch’ojib’äl winaqilal. Re ka’i’ na’oj re’ xuqasaj rejqalem ri uchuq’a’ xk’oje’ pa ruq’a’ ri ajawarem, wakami re uchuq’a’ re’ man nik’o ta rejqalem chuwa ruchuq’a’ ri Saqamaq’. Wakami xya’ qa jun rutz’aqat ja ri nutaqej ri Cholk’aslemal, ja re’ chapayon richin xa b’a achike samaj na’ojil. Xtz’ukutäj pe rujikib’axik ruch’ojib’al ri winäq, re’ man ruk’amon ta nixolq’otïx. Achi’el pa rutikirb’al, ri taqonem tzij xuch’är pa oxi’ peraj ri samaj: Chanpomal, Ajpopi’, Q’atoj tzij, ja re’ nupo’ ri’ chupam re k’ak’a’ ruq’ijul wakami: Samajel amaq’, Taqonel Amaq’ chuqa’ ri Q’atöy tzij Amaq’. Man timestäx chi pa ruq’a’ ri Saqamaq’ k’o rutz’etik chi ri winaqi’ majun kik’ayewal, ja ri Saqamaq’ k’o ruchuq’a’. Ri k’aslem chupam ri Alajil Saqamaq’ k’o chuqa’ k’ayewal xuk’äm pe ruma xk’iyïr ri nuk’b’alil kapitalista. Ri kapitalismo nub’än chi ri ajil samaj, ri tijonïk, ri rutzil ri k’aslem, man junam ta chi ke konojel ri winaqi’. Re’ nb’eruya’ wi chi man junam ta kejqalem; ri rutzil k’aslemal xa xe richin qa jun winäq, ja k’a re’ niq’aton richin rokisaxik ruch’ojib’äl jun winäq. Pa runa’oj ri Alajil Saqamaq’ ri ch’ojib’äl winaqilal nuq’ajuj chuqa’ chi tikirel nawichinaj xa b’a achike wachinäq, re jun b’eyal re’

6 Giddens, A. (1985: cap. III). 7 Bendix (1961: 78-79). Rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Junamalil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’

man qitzij ta chi konojel ri winaqi’ yetikïr, xa jun ka’i’ oxi’ ok yetikïr».8 Chupam ri Alajil Saqamaq’ xtikïr pe jun k’ak’a’ rub’eyal ri k’aslem, ja re’ ruxe’el chuqa’ ri Junamilal Saqamaq’ rub’ini’an chuqa’ utziläj Saqamaq’.

Recuadro 1 Kik’aslem ri ixoqi’ chupam ri Saqamaq’ Ri k’ak’a’ taq na’oj ri k’ak’a’ taq etamab’äl chi kikojol ri winaqi’, nusüq’ ri na’oj pa ruwi’ ri junamilal ch’ojib’äl, toq man nuya’ ta rejqalem kich’ojib’al ri ixoqi’. Ri amaq’enem taqonem tzij pa rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’ k’a man tz’aqät ta. Ri ixoqi’ e okinäq chi rub’anik k’ayew taq samaj, man ütz ta tojon chi ke, manäq kitijonïk, majun kirajil, man ya’on ta q’ij chi ke ye’ok k’amöl b’ey; ja re’ xya’o ruchuq’a’ kich’ojinïk ri ixoqi’, ja re’ xtikirsan pe kimolojri’ïl ri ixoqi’. Ruma ri ch’ojinïk xkib’än, xya’ q’ij chi ke chi rije’ chuqa’ xe’ok chi kicha’ik ri k’amöl taq b’ey, nab’ey mul ri ixoqi’ aj Nueva Zelanda pa ri juna’ 1893 xya’ kejqalem chupam ri cha’onïk. Eqal eqal pa ri wok’ala’ XX xya’ kejqalem ri ixoqi’ pa ronojel ri ruwach’ulew. Chi ixoqi’ chi achi’a’ xkib’än wotar, xa k’a pa ruk’isb’äl chuqa’ xya’ rejqalem kiwoto ri ixoqi’ chuqa’ achi’a’ qawinaq chuqa’ ri winaqi’ e raxwach. K’a pa rutikirb’al ri wok’ala’ XX toq xya’ kejqalem, k’a ja ri’ junam reqalem ri kiwoto.9 Pa rulewal América Latina ja re’ ri nab’ey taq tinamital xkiya’ rejqalem kiwoto ri ixoqi: ri Ecuador pa ri juna’ 1929, ri Brasil chuqa’ Uruguay pa ri juna’ 1932.10 Kisamaj ri ixoqi’ rik’in ri ch’ojinïk pa ruwi’ ri ch’ojinïk na’ojil k’a man k’isnäq ta, ri ch’ojinïk pa ruwi’ ri woto xa rutikirb’al, k’a ri’ xpe ch’aqa chik ch’ojinïk, achi’el pa ruwi’ rajil ri kisamaj, chi mani yejech’üx chupam ri samaj, chi tiq’at tzij pa kiwi’ ri yech’ayon kichin pa jay, tiq’alajin chi kan k’o wi rukojolil jun ixöq rik’in jun achin; ke ri’ chuqa’ ch’aqa chik ch’ojinïk. K’ïy k’ayewal k’o chi kikojol ri ixoqi’ ruma ri k’ayewal kik’owisan pe, k’o ruma jun wi kib’anikil, ruma manäq kipwaq, ruma ri tinamït akuchi’ e k’äs wi. Ri k’ak’a’ Saqamaq’ ruk’amon pe re k’ayewal re’ pa rutikirb’al chuqa’ k’a e k’o na wakami. Véase recuadro 1.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2.2 Ri Junamilal Saqamaq’ K’o na sachoj pa ruwi’ rutikirb’al pe ri Saqamaq’ akuchi’ k’o ch’ojib’äl (Rule of Law). Jun rub’eyal janila rejqalem ja toq xtz’ib’äx ri taqonem tzij. Toq xetamäx rub’eyal ri taqonem tzij romano xya’ rejqalem ri taqonem tzij, xb’an chi re achi’el jun samajib’äl pa ruq’a’ ri Saqamaq’, man achi’el ta chik rub’anon kan toq ja ri rajaw taq ulew echapayon ri uchuq’a’. Ja k’a ri’ toq xmaj ri uchuq’a’ pa ruq’a’ ri nimab’äl k’u’x, xupo’ ri’ jun ch’ojib’äl kichin ri winaqi’. Ja k’a re’ xok jun utziläj taqonem tzij, tz’ukun kuma ri ajpopi’ e ya’on qa kuma ri winaqi’. Konojel ri taqonem tzij e k’o pa ruchojmilal ri Cholk’aslemal. Ruq’alajrisaxik ri ch’ojib’äl amaq’enem chuqa’ rokisaxik, ruximon ri’ rik’in ri k’o chi nub’än jun winäq chuqa’ ruya’ik rejqalem kuma konojel ri winaqi’. Ri ruch’arik ri uchuqa’ k’o pa ruq’a’ ri Saqamaq’ xb’an pa ri wok’ala’ XIX ruma xtz’ët chi kan k’atzinel wi, achi’el ri runuk’ik taqonem tzij, ke chuqa’ ri’ ye’uk’wan b’ey chuqa’ ri q’atöy tzij . K’atzinel chi niq’alajrisäx kan chi man tikirel ta yech’ar jumul, ruma ja re’ yetunun richin ri Saqamaq’, xa choj jun rujachoj samaj, jun jachoj rulewal, po xa kiximon ri kisamaj jantape’. Ronojel k’a re rutzil ilitajnäq pe ojer k’a ri’ chapon pe rukanoxik chupam ri junamilal; Ri Saqamaq’ akuchi’ k’o ri ch’ojib’äl, jun rutzil k’a ya’on nïm rejqalem elenäq pe pa ri ojer telechenem. Ri Saqamaq’ akuchi’ k’o ch’ojib’äl k’o nïm rejqalem pa ri Saqamaq’ k’a ri yetikïr el chupam ri junamilal, ja re ruya’on jub’a’ sachoj rik’in ruq’ajarik ri Saqamaq’ akuchi’ k’o ch’ojib’äl rik’in ri Junamilal Saqamaq’. Jun Junamilal Saqamaq’ k’o ch’ojib’äl chupam. Pa jun Saqamaq’ manäq ch’ojib’äl, ja ri xa b’a achike nib’anatäj, jun winäq nub’än ri nrajowaj stape’ nutz’ila’ jun chik. Ruk’aslemaxik ri Junamilal Saqamaq’ k’o pe jun rutzijob’al b’anob’äl, q’alajinäq ruma ri ruk’owisan pe. Ri na’oj junamilal nilitäj, we chuqa’ ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’, ruma ja re’ ri samajib’äl yeruxim ri amaq’enem rik’in ri Saqamaq’. Wakami ri Junamilal Saqamaq’ k’o chi nuya’ rejqalem ri ch’ojib’äl. Chupam ri Junamilal Saqamaq’ ri k’waxik b’ey pa rusamaj ri Chanpomal, nuk’un pa rub’eyal ri taqonem tzij, ninik’öx rusamaj ruma jun nuk’b’alil. K’atzinel runik’oxik rusamaj ri Chanpomal richin ke ri’ pa saqil nib’an ri samaj chuqa’ rokisaxik ri pwaq. Ka’i’ rub’eyal runik’oxik ri samaj: jun ja ri runik’oxik nkib’än qa ri winaqi’, ri jun chik ja ri e ruq’a’ raqän ri saqamaq’ yeb’ano.

Díaz, E. (1998: 52). En cuanto al voto de la mujer, en la Constitución de la República de Guatemala de 1945 dice lo siguiente: «Art. 9: Son ciudadanos: 1. Los guatemaltecos varones mayores de dieciocho años. 2. Las mujeres guatemaltecas mayores de dieciocho años que sepan leer y escribir. Son derechos y deberes inherentes a la ciudadanía: elegir, ser electo y optar a cargos. El sufragio es obligatorio y secreto para todos los ciudadanos que sepan leer y escribir; optativo y secreto para las mujeres ciudadanas; optativo y público para los ciudadanos analfabetos.» 10 Dictionary of New Zealand Biography: Sheppard, Katherine Wilson (1847-1934). Documento en línea: http://www.dnzb.govt.nz/dnzb/ 8 9

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

2.3 Ri K’iyal Saqamaq’ Ja re’ jun rub’eyal nirayb’ëx chi ke ri Saqamaq’, ruma ja re’ nuya’ rejqalem ri jalajöj kib’anikil ri winaqi’ e k’o chupam jun amaq’. Nuq’alajrisaj chupam ri taqonem tzij chi jalajöj kiwäch ri winaqi’, re winaqi’ re ye’ok chupam ri Chanpomal, ri taqonem tzij nuq’ijuj apo kijunamil ri winaqi’ chupam ri amaq’. Runuk’ik jun k’iyal Saqamaq’ man xa xe ta ruq’alajrisaxik chi jalajöj kiwäch ri winaqi’, chuqa’ k’atzinel chi niya’ rejqalem ri nb’eruk’ama’ pe ri na’ojil; k’o chi npa’e’ chuwäch ri k’ayewal ruya’on ri telecha’il, ri wok’ala’ chi juna’ rub’anon chi ke ri qawinaq majon kuchuq’a’, majun kiq’ij ya’on, e jech’un kan, ja ri ixoqi’ nïm k’ayewal kilon pa kik’aslem. Ri ixoqi’ qawinaq ja rije’ ri jumolaj winaqi’ e jech’un kan, ke k’a chuqa’ ri’ ruma jun wi kib’anikil chuqa’ e meb’a’. Ri K’iyal Saqamaq’ jun k’ak’a’ uchuq’a’ na’ojil, jun ximoj uchuq’a’ chi kikojol ri winaqi’, yetikïr yekinük’ junamilal molojri’ïl nkiya’ rejqalem ri k’iyal, ke ri’ rub’anikil nib’ix chi re, ruma pa runuk’ik chuqa’ pa rusamajixik jalajöj kiwäch winaqi’ ye’ok chupam, q’axnäq chi kiwäch chi ixoqi’ chi achi’a’ e qawinaq ye’ok ruch’akulal ri amaq’. Ri kib’anikil nok jun uchuq’a’ ri nik’utb’en kichin ke k’a chuqa’ ri’ nkik’utb’ej ri nkajowaj pa kik’aslem; ajun chuqa’ ri achamaq’i’ e k’o chupam ri uchuq’a’ na’ojil richin ri Chanpomal. 11

richin rutzijol. K’o k’a amaq’i’ ri kan junam kib’anikil ruma re’ k’o k’ïy kipwaq, k’o chuqa’ re’ k’o ri etamab’äl kik’in richin yekitz’uk rub’anik wachinäq; ja re’ nib’ano chi jun Saqamaq’ nok pa ruq’a’ jun chik.

K’o jun rub’eyal xa k’a re’ tik’ulwachitäj, k’ak’a’ nuk’b’alil pwaqilal b’ini’an, ja re’ jun rub’eyal kichinaxik ri wachinäq yesamajin richin ri lo’qoj ri k’ayij. Re jun rub’eyal re’ xtz’ukutäj pe chupam ri Saqamaq’ chi rij pe ri k’ayewal pa ruwi’ petróleo chupam ri juna’ 1973; ri k’ayewal k’a xk’oje’ pa runik’ajal ri lajjuna’ richin ri wok’ala’ XX, toq xetz’ukutäj pe nima’q taq k’ayij (China, Brasil, India, Rusia) k’a ri’ rik’in ri Pwaq Winaqirem (SWF, retal pa q’anchi’), ja re’ niq’eleb’en chi ja ri tinamital aj ruq’ajib’al q’ij xkechapon richin ri ruwach’ulew ruma kitalun pwaq xa b’a akuchi’. Jun nimaläj k’iyilem ruk’ulwachin pe ri nuk’b’alil pwaqil Saqamaq’, ja ri xk’ulwachitäj pa ri juna’ 2007-2008, toq ri Saqamaq’ k’o wi k’ïy kipwaq xkichinaj kan ri nima’q taq k’ayij chuqa’ rulewal akuchi’ yek’ayin wi. K’o k’a Saqamaq’ re’ kichinan chik ri nima’q taq achib’inïk petroleras, ja rije’ e chapayon richin xa jub’ama ronojel ri uchuq’ab’il pa ronojel ruwach’ulew. Ntz’ukutäj el jun k’ak’a’ uchuqa’ Saqamaq’ ri k’a man jikïl ta ri rub’eyal.12 Jun rub’eyal rusamajixik ri pwaq pa ruq’a’ ri Saqamaq’, man pa kiq’a’ ta jun ka’i’ oxi’ winaqi’, ja re’ xtijalwachin richin rub’eyal ri loq’oj ri k’ayij.

2.4 Ri Saqamaq’ chupam ri wok’ala’ XXI chuqa’ ri K’isb’äl taq tzij ja’stzij Najin nik’aslemäx jun k’ak’a’ ruq’ijul, akuchi’ ri Saqamaq’ tajin nijalatäj, tajin nuya’ kan ri ojer rub’eyal Saqamaq’, nuchäp el rub’anikil jun amaq’el Saqamaq’, jikib’an ri rulewal akuchi’ nrokisaj ri ruchuq’a’, akuchi’ napon ri ruchuq’a’ na’ojil chi kichajixik ri winaqi’, ke k’a chuqa’ ri’ nuchajij ri kib’anob’al ri winaqi’. Ja k’a re’ ri nuq’ajuj ri amaq’el winaqirem. Ri ja’stzij k’ïy rub’anikil, achi’el chupam ri loq’oj k’ayij, chupam ri pwaqinem, chuqa’ kik’in ri winaqi’, pa ruwi’ ri b’anob’äl chuqa’ ri na’ojil-lab’al. Ronojel k’a re’ xa nkixim ki’ man nkisoq’opij ta ki’, xa xe man junam ri kik’iyilem, xa xe yek’ïy ri e nima’q taq k’ayij, ri ye’elesan pe k’ak’a’ taq wachinäq

K’atzinel rukolik ri Saqamaq’ chi qawäch apo richin ri wok’ala’ XXI rik’in jalajöj rub’eyal ch’aron pa oxi’ b’anikil: a) ruya’ik rejqalem rusamaj ri Saqamaq’. Man ja ta chi ri Saqamaq’ tikirel we manäq nok chi rub’anik, k’atzinel chi njikib’äx achike rub’eyal nok chi rub’anik. K’atzinel chi niya’ rejqalem ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ chuqa’ ronojel ri samaj nkib’än chi ruk’waxik b’ey. Ronojel akuchi’ nisamajïx ri pwaq jikib’an pa nïm ruq’ijul;13 b)ruq’alajrisaxik chi ri junamilal man xtiwachin ta ruwäch we man ja ta ri Saqamaq’ nib’ano richin. Tiya’ rejqalem ruk’ojlem ri Junamilal Saqamaq’ ruma xa xe rija’ tikirel nib’ano; c) Tiya’ ruchuq’a’ rusamaj ri Saqamaq’, ruma ja rija’ nisamajin kik’iyilem ri winaqi’ richin ütz rub’anikil ri kik’aslem pa kiyonil chuqa’ pa molaj.

Para ampliación de este planteamiento, véase PNUD (2005: capítulo 14). Bremmer (2009: 15-26). Adviértase que, sobre este tema, la bibliografía es abundante. 13 La formulación es de Stiglitz, citado por Iazzetta, O. (2007: 103). 11 12

Rutz’ukik ri k’ak’a’ Saqamaq’: Alajil Saqamaq’, Junamalil Saqamaq’, Ch’ojib’äl Saqamaq’

Ruka’n tanaj

Rutz’ukik ri Iximulew Saqamaq’: ri jujun peraj ruk’aslem (1821-1985) Ruch’ob’ik rij runuk’ik ri Saqamaq’ wawe’ Iximulew nib’an pa rusolik rutzijob’al b’anob’äl ruk’owisan pe, nitikïr pe toq xchup ruwäch ri telechenem pa ruq’a’ ri España ruchapon pe pa ri juna’ 1524. Toq xchup ruwäch re jun rub’eyal re’, xtz’ukutäj k’a pe runuk’ik jun k’ak’a Saqamaq’ nik’ase’ pa ruyonil. Ri ruq’ijul solon rij 1821-1985 k’o waqi’ peraj pa rutz’ukik ri Iximulew Saqamaq’: nab’ey, ja ri alajil yujuj pa ruq’ijul ri Chanpomal Mariano Galvez (1828-1837); ruka’n, ja ri ruchajixik ri ojer b’anikil (1839-1871); rox, ja ri ruxe’el ri Amaq’el Saqamaq’ (1871-1897); rukaj, ja ri toq xq’ate’ qa ruk’iyilem (1898-1920; ro’, ruk’ayewal ri Alajil Saqamaq’ (1930-1944); ruwaq, ruk’iyilem ri Saqamaq’ (1944-1985) rik’in ri ruq’ijul junamilal (1944-1954) ruq’ijul chapoj chi uchuq’a’ (1954-1985). Pa rusolik re jujun ruq’ijul re’, k’o akuchi’ nichap jub’a’ rub’eyal ri k’ak’a’ Saqamaq’ achi’el solon kan chupam ri nab’ey tanaj. .

1. Ri Achsaqamaq’ chuqa’ ri Iximulew Saqamaq’ (1821-1839) B’itajnäq pe chi ri li’ilem Saqamaq’ xtz’ukutäj pe toq xwulutäj ri telechanem. Pa ruxe’el ri telechanem wawe’ Iximulew xe’ok ri molojri’ïl ri xechapon kichin ri winaqi’ pa kitzuqik ri nab’ey taq kaxlani’. Rujikib’axik chi ja ri ma Gabino Gainza jun k’amöl b’ey pa rub’i’ ri k’ak’a’ uchuq’a’ na’ojil, xujäq pe rub’ey jun k’ak’a’ rub’eyal k’aslem. Jun molaj chi ke ri telechanel kaxlani’, xkitïj kiq’ij chi ri Iximulew Saqamaq’ nuxim apo ri’ rik’in ri México, chupam ri ruq’ijul ri’ ri México k’o nïm ruchuq’a’. Toq xtz’et chi majun rutzil ri ximoj xb’an apo rik’in ri México, xok’ulun pe ri na’oj chi tuyonij kan ri’. K’o janila rejqalem rutz’ukik ri nab’ey Achpopoli’ (ri 24 richin junio ri juna’ 1823), ja re’ toq xnuk’utäj ri Cholk’aslemal kichin ri molaj amaq’i’ (22 de noviembre de 1824) chuqa’ ri na’oj chi tinuk’ el ri Achsaqamaq’ richin Ab’ya Yala. Chupam ri achsaqamaq’ xe’ok wo’o’ tinamital pa kiyonil, xa jun xkib’än qa. Rik’in re na’oj re’ xch’akon ri molaj alajil, jun na’oj k’amon apo chi re 12

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Estados Unidos ri kan ütz chik rub’anon. Rutz’etb’al ruchajixik ri achi’el rub’anon pe, ke re’ man nijalatäj ta ri rub’anikil ri telechanem. Ri nab’ey ruk’ojlem ri Iximulew Saqamaq’ ja ri jun tinamital xuk’waj rub’ey pa ruyonil, pa jun rub’eyal achsaqamaq’. Ri Cholk’aslemal richin ri Iximulew Amaq’ (1985) xujikib’a’ kik’ojlem ri amaq’ela’ konojel ri achi’a’ ketaman nkisik’ij wuj ri k’o chik kijuna’ chuqa’ k’o kirajil. Xusamajij ri alajil na’oj chi ri winaqi’ k’o kiwachinäq k’o kulew, tikirel nkib’än ronojel ri nkajowaj, ruma ri’ xek’oje’ ri li’aj taq ulew pa k’ayij chuqa xa qajinäq kajil. Pa jun ruq’ijul toq jalajöj yek’ulwachitäj, ja ri’ toq xtikïr pe ri ruq’ijul xub’ini’aj nab’ey rutikirb’al runuk’ik ri Saqamaq’, toq ma Mariano Galvez xok kichanpomanel ri molaj alajil kaxlani’ (1828/1837). Re jun molaj etamanela’ chuqa’ rajaw k’ayij xkik’waj rub’ey ri nab’ey ruchojmirisanem ri alajil, k’ak’a’ taq rub’eyal, man ja ta chik ri nimab’äl k’u’x, man ja ta chik telechanem, k’ak’a’ rub’eyal. Ruk’u’x na’oj xusamajij ri Molaj Na’ojil richin Alajil, nutaqej ri ximoj rik’in Europa, ruya’ik ruchuq’a’ ruk’otik rub’eyomal ruwach’ulew, rumajik ulew chi ke ri nimab’äl k’u’x, rujaqik b’ey, rutz’ajik wuj, ruchupik ri telechanem, ruchupik ri «Saqamaq’ kichin xa xe qawinaq», q’atoj tzij achi’el nutaqej ri Código de Livingston (rusolik k’ayewal kuma jun ka’i’ winaqi’), ruya’ik rejqalem ri q’atb’äl taq tzij pa taq tinamït, richinaxik ri ulew majun k’o chuwäch, runuk’ik okeb’al chuchi’ palow, rokisaxik ri rub’eyal Lancasteriano chupam ri tijonïk, taqonem tzij pa ruwi’ ri k’ulb’ik chuqa’ ri jachonïk, ruchupik ruya’ik ri tojlajb’äl, ruya’ik q’ij xa b’a achike nimab’äl k’u’x, richinaxik ri muqub’äl, ri tijonïk chuqa’ ch’aqa chik. Ri Saqamaq’ xuk’waj rub’ey ri ma Gálvez k’a majun ruchuq’a’ chuqa’ man tz’aqät ta, ruma k’a k’o na retal ruk’amon pe chi re ri telechenem, k’ayew xub’än chuwäch nuchäp ri k’ak’a’ rub’eyal. Chuqa’ k’ayew xub’än ruma ri na’oj rutikon pe ri nimab’äl k’u’x ri Iglesia katolika, ruk’ulun chik pe chi ke ri winaqi’ rub’eyal kik’aslem ri qawinaq. Xk’oje’ k’ayewal

pa ruwi’ ulew chi kikojol ri winaqi’ kik’in ri e rajaw nima’ taq li’aj ulew chuqa’ ke ri’ kik’in ri k’amöl taq b’ey ruma ri rub’eyal xkib’än pa ruwi’ ulew. Ri winaqi’ aj releb’al q’ij richin Iximulew man xqa ta chi kiwäch ruma ri k’ayewal xuya’ ri oyowal xb’an kab’lajuj chi juna’. Ri winaqi’ xkik’utb’ej chi man niqa ta chi kiwäch, xkimöl ki’ xech’ojin pa ruq’ijul ri alajil,14 ri ch’ojinïk xkik’utb’ej pa rutikirb’al ri juna’ 1837, rik’in runa’oj ri alajil Chanpomal chi ruq’atik ri yab’il cholera morbus. Ri kiyakatajem ri samajela’ pa juyu’, jun nïm k’ayewal xtz’etetäj kuma ri alajil chuqa’ ri man nikajo’ ta jaloj.15 Ri «Yakatajem richin pa Juyu’», xtikïr pe Santa Rosa k’a ri’ xapon ch’aqa chik rulewal, xuk’isb’ej rik’in ruchapik ri Armita tinamït pa ri juna’ 1838 rik’in ri ajlab’al Carrera k’amöl kib’ey ri winaqi’ pa juyu’. Runuk’ik ri Saqamaq’ xuk’owisaj ka’i’ lajujil juna’ chi lab’al chuqa’ oyowal chi kikojol ri winaqi’, ja re’ xb’ano chi re chi xb’ek’is ri alajil Saqamaq’, xqa kuchuq’a’ ri na’ojil yeto’on richin, xtzaq pan ulew ri nab’ey samaj pa ruwi’ ri alajil, xe’apon chik ri kaxlani’ chupam ri Chanpomal ri man nikajo’ ta jaloj. Xch’akatäj ma Morazan pa armita tinamït pa (1839) xch’akon ri ma Carrera chuwäch ri ajlab’al nito’on ri Chanpomal, oyowal xb’anatäj pa La Arada (febrero 1851), ja re’ ri lab’al xb’an toq xjalatäj chik ruk’aslem ri Saqamaq’.16

2. Ri tzolijnem achi’el rub’anon pe (1839-1871) Ja re’ ruka’n ruq’ijul xtzolin chik achiel rub’anon pe ruma ri xena’ojin richin richinaxik ri uchuq’a (1839-1871) xkisamajij ri na’ojil xkitob’ej ki’ kik’in ri molojri’ïl richin kan ri telechenem; kichin kan ri kaxlani’ wawe’ Iximulew, xkojqaj ri kina’oj ri Habsburgo ruk’u’x ri kina’oj ja ri manäq jaloj. Xkajo’ xkitzolij chik achi’el rub’anon kan, po man xetikïr ta tz’aqät, ruma k’amon chik pe rub’anikil ri Saqamaq’, k’o re’ xa retal xeb’anatäj na. Rutikirb’al rutz’ukik chik achi’el rub’anon pe, xujalwachij ruwäch ri Saqamaq’. Chi rij chik ri juna’ 1839 xek’oje’ chik pe ri molojri’ïl richin nimab’äl k’u’x, ri katolika xok runimab’äl k’u’x ri Chanpomal, xk’oje’ kik’amöl taq b’ey, xjikib’äx kinimaq’ijuxik ri tyox, xnuk’ ri moloj pa ruwi’ ri loq’oj k’ayij chuqa’ ri Molojri’ïl Sociedad Amigos del Pais, ja rije’ xe’uk’wan chik rub’ey ri loq’oj k’ayij.17 Chupam ri juna’ 1840 xelesäx 14

15 16 17

18 19 20

rokisaxik ri taqonem tzij pa ruwi’ ri k’ulb’ïk man tikirel ta chik nkijäch ki’ ri k’ulanem. Pa ocubre richin ri juna’ 1852, xjuch’ jun wuj rik’in ri k’amöl b’ey richin ri Santa Sede chuqa’ xuya’ ruchuq’a’ ri Iglesia, ja re’ xchapo kichin ri aq’omab’äl jay, ri muqub’äl, ri kik’ojlib’al ri ixoqi’ e k’o pa che’, kitz’ib’axik ri winaqi’ (alaxik, kamïk, k’ulb’ïk, ruwujil ulew, xa ba achike). Ri tijonïk xk’oje’ chik chuqa’ pa ruq’a’ ri nimab’äl k’u’x.18

Ka’i’ rutzijob’äl b’anob’äl nuk’utb’ej ri xuk’owisaj pe ri Saqamaq’. Jun ja ri toq xech’akatäj ri samajela’ tikonela’ xkina’ojij nkijäch ki’, xkajo’ nkiyonij ki’ chi rub’anik ri loq’oj k’ayij, xkajo’ nkik’utb’ej ki’ chi rije’ yetikïr nkik’waj rub’ey jun Saqamaq’ chi la’ Xelajuj No’j (1840 y 1848). Xkinük’ jun ajlab’al kik’in ri qawinaq, ja ri ma Carrera xuk’wan kib’ey (k’a ri’ chik ri ma Mariano Paredes xuk’wan b’ey), ja rija’ xk’isb’en richin.19 Jun chik ja ri xkina’ojij rub’anik ri 20 richin ri ik’ marzo ri juna’ 1847, chi nkimalij kan ri achsaqamaq’, nkijikib’a’ chi ri Iximulew jun Alajil Saqamaq’. Ri na’oj xya’ rejqalem ruma ri moloj nimab’äl k’u’x katolika, kuma chuqa’ ri k’o kipwaq pa taq tinamït, chuqa’ ruma ri nkajowaj ri ingleses, ja re’ retal ri loq’oj k’ayij chi majun niq’aton richin, ja ri ma Mr. Chatfield, ulanel británico. Chupam re ruq’ijul re’, ri ingleses kichapon rub’anik ri loq’oj k’ayij pan ewäl pa rulewal ri Belice chuqa’ ri loq’oj k’ayij rik’in ri Reino Unido xk’oje’ pe ruchuq’a’. Ri Cholk’aslemal richin ri juna’ 1851 xujikib’a’ ruwinaqirem ri tinamït xupo’ ri’ Saqamaq’ chuqa’ xujikib’a’ ri amaq’elal: xa xe ri achi’a’ ketaman nkisik’ij ruwa wuj, ri jun jikïl kisamaj, k’o jub’a’ kib’eyomal, e tata’aj, k’o chik juwinäq wo’o’ kijuna’ (juwinäq jun we e k’ulan). Ri amaq’ kichin ri man nikajo’ ta jaloj xa qajinäq kiq’ij, xa xe ok jun ka’i’ oxi’ kaxlani’ e alaxnäq wawe’ Iximulew ri e uk’way taq b’ey, ri e rajaw ri nima’q taq ulew chuqa’ ri k’o kitijonïk chuqa’ e chapayon richin ri loq’oj k’ayij.20 Re jun ka’i’ oxi’ winaqi’ re’ xek’iyïr pe kik’in jun ka’i’ oxi’ chik kaxlani e k’amöl taq b’ey achi’el ri rajyuq’ ajaw, ri xkik’ül kitijonik pa nimatijob’äl, k’ayinela’, tikonela’. Ke k’a chuqa’ ri eqal xe’ok apo ri säq taq winäq. Pa rutikirb’al k’ïy kib’anikil ri winaqi’ chupam ri amaq’, man tikirel ta xa jun ta kib’anikil. Pa konojel ri amaq’ ja ri lab’al xto’on richin rujikib’axik ri Saqamaq’, xkiya’ rejqalem ri b’anikil nk’utb’en kichin.21 Rujikib’axik ruk’ojlem ri ajlab’al chupam ri Iximulew xnimär toq ri samajela’ tikonela’ xk’oje’ kiq’aq’, xkimalij kan ri

Taracena, A. «Punteado sobre la problemática histórica de la independencia y la participación de Guatemala en la República de Centro América». Ponencia escrita, inédita. Pinto, JC. (1996: 214) y Woodward, RL. (2002). Pinto, JC. (1996: 35). Una lista de comerciantes y plantadores registrados en el Consulado de Comercio entre 1800 y 1839 incluye 168 apellidos, pero sólo 12 se repiten en las tres listas. En Woodward, R.L. (2002: 140). Se dice que las órdenes religiosas fueron las mayores propietarias de tierras, haciendas, ganado, casas, ingenios y otros bienes materiales. Véase Taracena, A. (1997b). En la proclama de la comisión de la élite conservadora que nominó a Carrera como jefe vitalicio aparece el número de clérigos, militares, funcionarios y personalidades firmantes: suman 2362 ciudadanos. Ello equivale, en otros términos, a que estos ciudadanos corresponden al 0.27% del total de la población nacional que lo eligió. Esto es sólo una muestra de la extensión de la ciudadanía de esa época. Holden, RH. (2004). Rutz’ukik ri Iximulew Saqamaq’: ri jujun peraj ruk’aslem (1821-1985)

kisamaj, xkipo’ ki’ ajlab’al. Chi rij ri juna’ 1848 toq xech’akatäj chi la’ Xelajuj No’j, xechap ri achi’a’ richin xe’ok ajlab’al chuqa’ xya’ jun kajil, xetz’ukutäj pe ri kwartel, xyalöx jalajöj kiq’ij ri k’amöl taq b’ey ajlab’al.22 Ri pwaqilal rik’in ri Saqamaq’ xek’iy pe toq xtz’ukutäj pe ri loq’oj k’ayij amaq’el. Re’ man ta tikirel xb’an xa xe ta rik’in rub’anik ri tikoj b’onib’äl, jun ruwäch tiko’n xk’oje’ pe ruchuq’a’ chi rij pe ri juna’ 1830, toq ri mu’q xoqa el pa ruk’exel ri añil. Ri tiko’n b’onib’äl xekitik ri winaqi’ pa kokoj taq li’aj ulew ri kichajin jub’a’ kulew, xetik Amatitlán, Saqatepéquez, chuqa’ Santa Rosa, chuqa’ ch’aqa chik rulewal. Chupam re tiko’n re’ xokisäx k’ïy q’ab’aj toq xpe ruwäch ri tiko’n, xe’okisäx ri qawinaq chupam re samaj re’ chuqa’ pa kisamaj ri ingleses. Re jun tiko’n re’ xnimär rulewal, e kaxlani’ ri e rajaw, eqal eqal re rajaw re’ xk’oje’ el kipwaq, xe’ok el loq’onel richin ri ruwäch tiko’n, xtz’ukutäj pe jun rub’eyal rokisaxik ri pwaq ri nuya’ ch’akoj. Chi rij ri juna’ 1850 xb’enimär rutikik ri kape pa rulewal ri Costa Cuca, ja ri aj Xela e rajaw. Xb’ek’atzin k’a pe ri ulew chi ke, xb’ek’atzin k’a pe q’ab’aj chi rusamajixik, xb’ek’atzin pe ri pwaq, rujaqik b’ey, k’ïy wachinäq xb’ek’atzin pe chi ke, man janipe ta to’ik xuya’ ri Chanpomal chi ke ruma man nikajo’ ta ri jaloj. Chupam ri Chanpomanem re’ ri xub’än juwinäq lajuj juna’, xa jub’a’ xb’iyin ri runuk’ik ri Saqamaq’; k’ïy xq’ato richin, k’o ri na’ojil, k’o ri winaqi’ chuqa’ k’o ri b’anikil. Jun chi ke ri yalan xq’aton ja ri jalajöj rumoloj ri nimab’äl k’u’x (iglesia), ri molojri’ïl K’amöl rub’ey ri loq’oj ri k’ayij chuqa’ ri Molojri’ïl Amigos del Pais, ja rije’ xeq’aton richin rtuk’aslem ri Saqamaq’. Jun chik yalan xq’ato richin ja ri man junam ta kib’anikil ri winaqi’, jalajöj rub’eyal e chapon chuqa’ e jech’un chi uchuq’a’ ri winaqi’.

3. Ruxe’el ri Amaq’el Saqamaq’ (1871-1897) Ri ch’akoj lab’al xb’an ri juna’ 1871 akuchi’ ri k’amöl rub’ey ri oyowal ja ri ma Miguel García Granados chuqa’ ma Justo Rufino Barrios, ja ri’ toq xtikïr pe ri ruq’ijul xub’ini’aj alajil. Ja re’ rub’ini’an rox ruq’ijul, ri Saqamaq’ xk’oje’ pe ruchuq’a’. K’a ma jani’ tijike’ wakami we qitzij jun yujuj ri ch’akoj lab’al xb’an, k’a tajin na rusolik; man ke wi ri, kan k’o wi jaloj xeb’anatäj, k’o k’ak’a’ taq chojmirisaxik xb’anatäj pa rub’eyal ri telechanem samaj. Xub’ini’aj alajil’ man xa xa xe ta ruma xok pa ruk’exel ri majun jaloj nikajo’, xa kan rutaqen rujalwaxik kik’aslem ri winaqi’, ruq’i’on jun qitzij alajil. Wakami yesöl qa rij ri rub’eyal ri Saqamaq’ xek’ulwachitäj pe pa ruq’ijul ri alajil, ri rucholajil choj yerusik’ij qa man ja ta ri’ niya’o rejqalem:

3.1 Ri molaj winaqi’ e b’eyoma’ Chupam re jun molaj winaqi’ re’ wawe’ Iximulew amaq’, xek’oje’ ri winaqi’ e b’eyoma’ rajaw ri nima’q taq li’aj kape, ri yeb’anon ri loq’oj k’ayij, ja rije’ ri xa jun kib’anon kik’in ri ajlab’al chuqa’ ri moloj richin na’ojil pa ri juna’ 60 richin ri wok’ala’ XIX. Ri b’eyoma’ ja rije’ ri e chapayon richin ri uchuq’a’, xetikïr xe’ok chupam ri Chanpomal, xkiya’ ruchuq’a’ ri ch’akoj pwaq, jeb’ël xkinük’ ki’, xekinük’ na’oj richin xnimär ri kuchuq’a’. Man tikirel ta nk’oje’ jun Saqamaq’ we majun winaqi’ k’o kipwaq k’o kuchuq’a’, re’ man tikirel ta we majun b’eyomäl, we majun runuk’b’alil ri Chanpomal, chi kinuk’ik ri winaqi’ richin rije’ yeb’eyomär.

3.2 Ri pwaqil chuqa’ ri loq’oj k’ayij chupam qa ri amaq’ Ri uchuq’a’ man xa xa xe ta ninimär ruma ri na’ojil; rajowaxik nik’oje’ jantape’ jun nuk’b’alil pa ronojel ri amaq’, k’o chi ja re’ nichapon richin runuk’ik ri amaq’. Pa runik’ajal ri wok’ala’ XIX ri ruwachil samaj xok ri b’onib’äl, k’a ri’ ja yan chik ri tikoj kape, k’a ri’ ja chik ri nima’q taq li’aj ulew xeb’ewachin pe, ke k’a chuqa’ ri’ ri rub’eyal richinaxik ri nima’q taq li’aj ulew xok ruk’u’x ri na’ojil; wawe’ xq’alajin wi chi ri winaqi’ xe’uchuq’ab’äx pa taq samaj, man tz’aqät ta chuqa’ xetoj. Ri nima’q taq li’aj ulew richin tikoj kape xutob’ej ri’ rik’in kisamaj ri qawinaq, akuchi’ ja ri Saqamaq’ chi uchuq’a’ xerutäq pa taq kisamaj ri b’eyoma’.

3.3 Rumolik ruchi’ ri uchuq’a’ Rumolik ruchi’ ri uchuq’a’ nib’anatäj pa xa b’a achike k’ak’a’ Saqamaq’, ja ri uchuq’a lab’al chuqa’ ri pwaqil, pa kirayib’al ri b’eyoma’, nok chuqa’ wawe’ ri ulewal k’o pa kiq’a’, ri winaqi’, xa b’a achike b’eyomäl ri yekokisaj. Ri Alajil Saqamaq’ ja re’ xukanoj toq xejikib’äx ri k’amöl taq b’ey ajlab’al chuqa’ ri k’amöl taq b’ey na’ojil pa taq tinamït, xuöol ruchi’ ri uchuq’a’ na’ojil chuqa’ ri uchuq’a’ Chanpomal. Pa jun chik peraj, toq xok chik rulewal ri Xelajuj No’j pa ruq’a’, chuqa’ xqa ruchuq’a’ toq k’o rulewal xok kan pa ruq’a’ ri México, Inglaterra chuqa’ Salvador. Ruyojik ri Achsaqamaq’ xb’an ruma ri k’ak’a’ Saqamaq’. Rutz’ukik ri k’amöl taq b’ey achi’el toq k’a man jani ta ri jaloj ütz xub’än rumolik ruchi’ ri uchuq’a’. Runimirsaxik ri k’utb’alil rulewal tiko’n, pa ruq’ijul ri alajil Chanpomal, ke k’a chuqa’ ri’ ri rujaqik b’ey, ruk’waxik ri k’amal saqil, xto’on richin pa rub’eyal nib’an ri samaj, ruma xa rumolen ri’ ri uchuq’a’. Ruma ri’ toq k’atzinel ri ajlab’al pa taq rinamït.23 Ri taqonem tzij xujikib’a’ chi jun tinamït nuk’waj rub’ey pa ruyonil, nik’oje’ ruk’amöl taq b’ey cha’on kuma ri winaqi’.24

Clegern, WM. (1994: 152). El Código Militar (1878) estableció funciones políticas para que los oficiales graduados actuaran como comandantes de armas y luego, a partir de lo dispuesto por la Ley Orgánica del Gobierno Político Departamental (1879), para que fuesen jefes políticos. Ambas funciones las realizaba la misma persona. 24 Ley Orgánica del Gobierno Político de los Departamentos, D.o 244, de 1879. El «municipio libre» fue implantado en toda América Latina, pues corresponde a una honda tradición medieval española. 22 23

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

3.4 Junam/rujalon ri’, Amaq’

3.6 Ri runuk’b’alil pwaq chuqa’ ri rumolik

Rumolik ruchi’ ri uchuq’a’ achi’el ri xb’itäj kan, nib’anatäj chupam ri amaq’, xa ruma k’a pa rutikirb’al man junam ta kib’anikil, ri uchuq’a’ xek’oje’ man xkikanoj ta rub’eyal rutz’ukik jun amaq’ junam ta kiwäch konojel, xa yerujunamaj.25 Ri Cholk’aslemal richin ri juna’ 1879 xujikib’a’ chi ri Iximulew Amaq’ k’o ruwinaqirem, k’o ruchanpomal ya’on qa kuma ri winaqi’; nuya’ kejqalem konojel ri e alaxinäq pa rulewal, nuya’ ki’amaq’anem konojel ri achi’a k’o chik juwinäq jun kijuna’ we k’o jun jikïl kisamaj chuqa’ k’o kich’akoj. Pa jun ruchojmirisanem xb’an pa octubre richin ri juna’ 1885 xtzaqatisäx ruq’ajarik, toq nich’ojïx chi ri amaq’el k’o chi retaman nusik’ij ruwa wuj, ruma k’a ri’ ri qawinaq man xe’ok ta amaq’ela’, xa choj ok xe’ok uchuq’a’ richin samaj. Ja re’ ri kirayb’al ri jumolaj winaqi’ e b’eyoma’.

Ka’i’ rub’eyal e k’atzinel chi re jun amaq’, jun ch’ab’äl chuqa’ jun rub’anikil ri pwaq. Ri pwaq ja ri’ k’atzinel richin nib’an ri loq’oj ri k’ayij pa k’ayib’äl, a fortiori, we manäq pwaq man tikirel ta nib’an ri lo’qoj chuqa’ ri k’ayij, man tikirel ta nib’an tojïk samaj, man tikirel ta nimol tojb’alil. Ri Iximulew xok jun tz’eteb’äl rik’in ri k’ayewal xrïl ruma man rujikib’an ta jun rupwaq, man xtikïr ta xutoj ri ruk’as juk’an taq ya’, ja re’ xuya’ chupam toq man xtikïr ta xerutoj samajela’, majun ruchuq’a’ xk’oje’ ri runuk’b’alil pwaq. Chuqa’ k’atzinel ri rub’eyal ruchajixik ri pwaq, ruma ja re’ chapayon richin ri Saqamaq’. Ri uchuq’a’ pa kiwi’ ri winaqi’ chuqa’ ri runuk’b’alil pwaq yalan k’atzinel, ruma xa xe ri Saqamaq’ tikirel nuk’ül ri tojb’alil, ruma k’a ri’ we ke re’ nub’än, nupo’ ri’ jun k’ak’a’ Saqamaq’.

Toq ri Saqamaq’ nab’ey chuwäch ri amaq’, achi’el xk’ulwachitäj pa Iximulew, man junam ta kiwäch konojel; pa rutikirb’al tikirel nik’oje’ jun amaq’ akuchi’ man junam ta kiwäch, kijunamaxik tikirel nilitäj apo rik’in rub’anik samaj chi ri winaqi’ nikik’äm apo kib’anikil ri ch’aqa chik, re’ tikirel nib’an chupam ri tijonïk, rub’anik samaj pa rutzil kik’aslem ri winaqi’ chuqa’ pa kisamaj, junam ta kiq’ij konojel, manäq ta meb’äl, manäq ta jech’unïk, chi konojel ta ki’ kik’u’x yeto’on chupam ri samaj. Chupam ri Iximulew Amaq’ xa xe jun molaj ri junam kiw’äch ri xetikirsan runuk’ik ri Saqamaq’. Ri amaq’ jalajöj kiwäch ri winaqi’, k’o chi niya’ rejqalem pa rutzijob’al B’anob’äl. Ri k’ak’a’ Saqamaq’26 ja ri’ ri Nuk’b’alil Pwaqilal Amaq’, ruxe’el pwaqilal ruk’amon pe kich’arik ri winaqi’, re’ yeruch’är pa jalajöj b’eyal, jalajöj kib’anikil ri winaqi’. Q’alajinäq jumül ri jachoj, k’o ri jech’unïk, ri qawinaq kich’akulan ri amaq’, po k’o niq’aton kichin pa kik’aslem, man tikirel ta ki’okem pa taq samaj, manäq pa kiq’a’ ronojel ri wachinäq richin yek’ase’, xa xe pa ajlab’al tikirel ye’ok.

3.5 Jun Ajlab’al k’o rutijonïk Rutz’ukik ri Ajlab’al jun ruch’akulal ri Saqamaq’. Ruchuq’a’ ri Saqamaq’ ja ri’ ruk’u’x rusamaj richin uchuq’ab’anïk. Ruchuq’a’ ri ma Carrera xutob’ej ri’ rik’in ri ajlab’al stape’ chi ri’ k’a majun kitijonïk. Ri kik’wan ri na’oj alajil chanin xkiya’ rejqalem ri kitijonïk ri ajalb’al. Pa ruk’isb’äl chi re ri juna’ 1872 xoqa’ pa Iximulew jun molaj ajlab’al aj España, richin nkitz’ük qa jun tijob’äl kichin ajlab’al richin ke ri’ nik’oje’ ketamab’al.

25 26

3.7 Ri molaj nimab’äl k’u’x (iglesia) chuqa’ ri Saqamaq’ Chupam ri Iximulew xtz’ukutäj jun oyowal chi kij ri e k’amöl taq b’ey ri nimab’äl k’ux’, ri molaj alajil xkitikirsaj el jun oyowal: xukanoj rub’eyal chi ri samaj k’o wi pa ruq’a’ ri nimab’äl k’u’x xq’ax pa ruq’a’ ri Saqamaq’, xa xe chik xk’oje’ pa ruq’a’ ri samaj richin xamanil. Ri 3 richin ri ik’ septiembre ri juna’ 1871 xe’oqotäx el ri jesuitas; pa diciembre richin ri jun chik juna’ xelesäx kan ri tojlajb’äl; pa enero richin ri juna’ 1873 xchup kiwäch ri Ajpopi’ nimab’äl k’u’x yeq’aton tzij, k’a ri’ xk’is k’a ruchuq’a’ ri Iglesia pa ruwi’ kitz’ib’axik kib’i’ ri winaqi’, chuqa’ pa kiwi’ ri tijonela’, ke k’a chuqa’ ri’ xya’ rejqalem ri k’ulb’ik chuwa ri q’atb’äl tzij, xchup kiwäch jay tijonïk kichapon, ke chuqa’ ri’ ri b’eyomäl kichapon,27 man xya’ ta chik q’ij ye’uk’wäx ri tyox pa taq b’ey chuqa’ rokisaxik ri kitzyaqb’al rajyuq’ ajaw pa taq b’ey.

3.8 Ri k’utb’alil Ri k’ayewal pa ruwi’ ri k’utb’alil xutik oyowal, lab’al xrejqalej, k’o sachoj chuqa’ k’o majonïk. Ri k’utb’alil nïm rejqalem ruma ja re’ nik’utb’en akuchi’ napon rulewal ruchuq’a’ ri Saqamaq’, chuqa’ nuk’utb’ej akuchi’ nitikïr el ruchuq’a’ jun chik Saqamaq’. Rik’in México pa septiembre ri juna’ 1847 ri k’amöl taq b’ey xkijikib’a’ wi chi ri Soconusco nuxim apo ri’ rik’in Chiapas pa ruq’a’ ri México. Ri wuj xjuch’ ruma ri ma Barrios chi la’ Nueva York ri 12 richin agosto ri juna’ 1882, rik’in re jun b’anoj re’ ri Iximulew xusäch kan 50 mil km2. Ri 30 richin abril ri juna’ 1859 xjuch’ jun wuj pa ruwi’ ruk’utb’alil

Noción sugerida por Gustavo Palma Murga. Se habla de ‘moderno’ en los términos establecidos en el capítulo I, es decir, el Estado que logra asegurar para sí mismo el control único de los instrumentos de fuerza en el interior de la nación. Herick, T. (1974: 190).

Rutz’ukik ri Iximulew Saqamaq’: ri jujun peraj ruk’aslem (1821-1985)

Belice, re’ xb’an rik’in Gran Bretaña, re’ jun Saqamaq’ re’ k’o wi xupab’a’ ri’, k’a ri’ man xutaqej ta ri rutzij.28 Chuwa re k’ayewal re’, ri alajil Chanpomanel xuch’ojij apo, po xa majun rutzil xril, xa ke ri’ toq man xjike’ ta pa rutzil ri ruk’utb’alil

4. Ri winaqi’ jantape’ xechapon ri b’eyomäl Ruk’iyixik rutikik ri kape chuqa’ ri molojri’ïl xenük’ ruma ri ruk’ayixik juk’an taq ya, man ta xnimär we man ta xuya’ ruto’ik ri Saqamaq’. Xk’oje’ jun utziläj ximoj samaj pa ruwi’ re jun tiko’n re’ «Ri kape ja ri’ ri amaq’», rutzij jun nimarajaw ulew. Xsipäx ri ulew chi ke, we xk’ayïx man jotöl ta rajil xya’ chi ke, xkik’ül tijonïk pa ruwi’ rutikik, xketamaj achike ija’tz ütz nel wawe’, xetoqa etamanela’ pa ruwi’ tiko’n e petenäq Costa Rica chuqa’ Colombia, ke chuqa’ ri’ ri wachinäq richin rutzijol, pwaq pa qajik, ja re’ ri jun ka’i’ oxi’ to’ik xkik’ül ri b’eyoma’ chi ruq’a’ ri Saqamaq’. Ka’i’ rub’eyal xub’än re jun to’ik re’, ri Saqamaq’ xeruto’ ri tikonela’ kape, rije’ yan chik xe’ok pa runuk’ik ri Saqamaq’.

5. Ruq’atik ri na’ojil (1898-1920) Chupam ri juna’ 1897 xk’oje’ jun nïm k’ayewal chupam ri loq’oj k’ayij kape juk’an ya’. Man xa xe ta re’, k’o kan jun nïm k’as pa ruwi’ ri Saqamaq’. Ri yakb’äl pwaq xya’ q’ij chi ke chi tikib’ana’ ri pwaq, ri Saqamaq’ man xtikïr ta chik xutoj ronojel re’; ruma ri’ xk’oje’ pe nïm ruk’as; xya’ q’ij chi ke ri yakb’äl pwaq chi tikitojo’ kik’as rik’in q’anapwaq chuqa’ saqapwaq pa ruk’exel ri wujpwaq. Xya’ chuqa’ q’ij rutojik tojb’alil rik’in setpwaq, xqa rajil ri pwaq, xqa ruchuq’a’ pa ruchajixik ri pwaq. Ri k’ayewal xb’itäj qa xutz’ila’ rub’eyal ri Saqamaq’. Toq xok Chanpomanel ri ma Manuel Estrada Cabrera (1898-1920), ri loq’oj k’ayij k’ayew chi xk’ïy, choj xchame’. Chupam re ruq’ijul re’ chuqa’ xek’ulwachitäj ch’aqa chik k’ayewal, achi’el ri kab’raqän xub’än pa ri juna’ (1916-1917) ri xutz’ila’ ri ruk’u’x tinamït Armita ke k’a chuqa’ ri’ ruk’ayewal xuk’äm pe ri Nab’ey Nimalab’al. Pa ruq’ijul ri Chanpomanel ma Estrada Cabrera, ri runuk’b’alil na’ojil chi jun xchame’ qa, majun chik cha’onïk xb’an, ja rija’ xk’oje’ chi re Chanpomanel. Xutob’ej ri’ rik’in kimoloj ri winaqi’, xerokisaj ri winaqi’ richin jantape’ xk’oje’ qa chupam ri Chanpomal. Chupam re ka’i’ oxi’ juna’ re’ xek’owisäx oxi’ k’ayewal pa ruwi’ pwaqil, re k’ayewal re’ xutz’ila’ rutz’ukik ri Saqamaq’: a) xe’ok pe e k’iy winaqi’ aj juk’an taq ya’, achi’el ri alemanes pa rutikik ri kape; b) xtikïr pe rutikik ri saq’ul richin nik’ayïx 28

apo juk’an chik; ri nab’ey li’aj ulew xya’ chi ke ri United Fruit Company (UFCO, rub’i’ pa q’anchi’) ja k’a re’ toq xk’iyïr rub’eyomal; c) ri ch’akoj pwaq xb’an wawe’ xokisäx chik pa rub’ey mirq’uq’. Ri UFCO chuqa’ ri International Railroad of Central America (IRCA) xkirayib’ej nik’oje’ kib’eyomal chuqa’ nik’oje’ kuchuq’a’ na’ojil, ja k’a re’ xetikïr xkiq’i’ pa runik’ajal ri wok’ala’ XX; ke k’a chuqa’ ri’, ri Tropical Radio & Telegraph Co. Nisamajin richin ronojel ri uchuq’a’ saqil nokisäx pa ronojel ri Iximulew. Chupam re ruq’ijul re’ xqa ruchuq’a’ ruwinaqirem ri Saqamaq’, ruma xuyala’ b’eyomäl pa kiq’a’ winaqi’ aj juk’an taq ya’, majun tojb’alil xuk’ül ruma, ri loq’oj k’ayij juk’an taq ya’ xel kan pa ruq’a’, majun chik pwaq nok pe chupam ri Saqamaq’. Ri tikonela’ kape aj wawe’ qa xech’akatäj kuma ri tikonela’ aj juk’an taq ya’, ruma xa wawe’ qa xek’oje’ ri loq’onela’ ri yetaqon apo juk’an chik. Re jun rub’eyal Chanpomal re’, man xuya’ ta q’ij chi ri winaqi’ nkimöl ki’ nkinük’ ki’ pa na’ojil, xek’oje’ ri ajpotz’ xechajin chi uchuq’a’ richin majun tiyakatäj. Ri k’ayewal xelesan el richin ri ma Estrada Cabrera, ja ri ajlab’al xeb’anon richin, ke k’a chuqa’ ri’ xto’on ri na’ojil, ri nimab’äl k’u’x, rumoloj ri Partido Unionista. Ri Chanpomal xelesäx el kuma ri Ajpopi’ xkijikib’a’ chi man ütz ta nisamäj. Re xb’anatäj re’ e k’ïy xe’ok chuwäch, xkito’ ki’ ri samajela’, ri moloj na’ojil kichin b’eyoma’ chuqa’ kichin ri ajlab’al kik’amon pe ri na’oj alajil. Ronojel k’a re’ xa kik’amon apo runa’oj ri Estado Unidos29 chi xkelesaj el ma Estrada Cabrera.

6. Ruk’ayewal ri alajil Saqamaq’ (1930-1944) Relesaxik ri ma Cabrera xujäq ri b’ey chi ke ch’aqa chik junamil na’oj ri e chupunäq wi qa. Xek’astäj pe ri winaqi’ e uchuq’ab’an xk’oje’ chik pe kuchuq’a’. Xetzolin chik pe ri ajlab’al kik’ulun tijonïk ma José María Orellana (1924-26) chuqa’ ma Lázaro Chacón (1926-29). Pa febrero richin ri juna’ 1931 xcha’ qa chi re k’amöl b’ey ri ajlab’al Jorge Ubico. Yalan rejqalem ri xk’ulwachitäj pa ri lajuj juna’ (1921-1929) xchojmirisäx rupam ri Cholk’aslemal, xq’at chuwäch jun Chanpomal chi nicha’ chik qa junb’ey (1927); xya’ chik junb’ey b’eyomäl pa ruq’a’ ri IRCA chuqa’ ri UFCO xya’ rulew chi ruchi ri Motagua. Rurayb’al ri Estados Unidos ja chi nito’on chi runuk’ik ri Saqamaq’ pa rub’eyal runa’oj ri ma E. W. Kenmmerer ruma ruchapik ri q’anapwaq chuqa’a rutz’ukik jun yakb’äl pwaq. Man ke wi ri’, pa 1927 xchojmirisäx ri pwaq, xtz’uk pe ri maq’uq’ junam rajil rik’in ri dólar, ja ri’ toq xchame ri k’ayewal pa ruwi’ ri pwaq.

El 21 de septiembre de 1981, el Reino Unido concedió la independencia de Belice; el 30 de septiembre de 2002, Guatemala y Belice acordaron solucionar el conflicto, lo cual es algo aún pendiente. Estrada Cabrera desobedeció la política estadounidense de expropiar a los alemanes durante la Primera Guerra Mundial, así como las recomendaciones de poner orden fiscal y monetario conforme el Informe Kenmmerer. La influencia de EE. UU. en ese período no ha sido valorada suficientemente.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Ri k’ayewal xilitäj pa ri juna’ 1929-1930 xutz’ila’ ri pwaqilal pa ronojel ri ruwach’ulew, xerutz’ila’ ri k’ayij nib’an juk’an taq ya’, xb’eqa pe kajil ri wachinäq, majun chik k’ayij, majun chik pwaq nuk’ül ri Saqamaq’. Wawe’ Iximulew xutz’ila’ ri k’ayij ruwäch tiko’n nib’an apo juk’an ya’. Xqa pe ri ch’akoj pwaq, xerutz’ila’ ri b’eyoma’ tikoj taq kape, itzel xkina’ chi re ri b’eyoma’, xkitaluj ki’. Ruma re k’ayewal re’ majun chik pwaq xok pe, xqasäx rokisaxik pwaq chupam ri Chanpomal, ri yakb’äl taq pwaq majun chik xkiya’ pwaq pa qajik, xepab’äx ri nima’q taq samaj, xqasäx kajil ri samajela’ chupam ri Chanpomal. Ri ma Jorge Ubico xok apo chanpomanel pa ri juna’ 1931. Rija’ xok apo chi rusolik ri k’ayewal erutz’ilan konojel ruma manjun tajin chi rub’anik. Ri winaqi’ k’o ok jub’a kik’in itzel kina’on chi re ruma man niya’ ta q’ij chi ke yech’ojin apo, chuqa’ man niya’ ta rejqalem ri kina’oj nikiya’ apo. Jun chi ke ri yakatajem chuqa’ ch’ojinïk xb’an ja ri kiyakatajem ri qawinaq xkib’än chi la’ Totonicapán pa ri juna’ 1930; chanin xeq’at chi uchuq’a’; chuqa’ toq xkipab’a’ kisamaj ri aj Cementos Novela pa ri juna’ 1931, xuya’ kuchuq’a’ ch’aqa chik, chuqa’ xpo’itäj kik’u’x juley chik. Chupam ri juna’ 1932 xeyakatäj ri qawinaq chuqa’ xekamisäx 30,000 qawinaq aj Salvador, janila rukïy xk’oje’ xa b’a akuchi’. Ja re’ xuq’ab’ej ri ma Ubico toq xeruchäp 300 winaqi’ xerumakuj chi e komunista, xeruxib’ij kimoloj ri samajela’. Re ajlab’al re’ man xuya’ ta chuqa’ q’ij chi xeyakatäj pe ri rajaw ri nima’q taq li’aj ulew. Pa septiembre richin ri juna’ 1934, jun molaj winaqi’ ajna’ojil chuqa’ e rachib’il ri ma Ubico xemaküx ruma nkajo’ nkelesaj el, jun Molaj Q’atb’äl tzij Ajlab’al xuq’ät kamïk ch’aoj chi kij, e waqlajuj xekamisäx chi kiwäch ri e 60 kachib’il. 30 Ri Chanpomanel xuchojmirisaj rupam ri alajil taqonem tzij, xunük’ chik qa jun, ja re’ xya’ ruchuq’a’ ri Saqamaq’ richin xeruchäp chi uchuq’a’ ri samajela’ pa taq juyu’. Xjikib’äx chi «ch’a’oj rejqalem we majun yasamäj», ch’a’oj xrejqalej we jun winäq majun rutijonïk majun jikïl ri rusamaj, we majun rulew akuchi’ nikon. Re ajmak re’ k’o chi nisamäj 100 chuqa’ 150 q’ij rik’in jun b’eyom pa tikoj kape, ja ri b’eyom re’ xtina’ojin jarupe rajil xtuya’ chi re. Ri taqonem tzij pa kiwi’ ri majun yesamäj, xub’än chi re ri Saqamaq’ chi xk’oje’ ruchuq’a’ pa kiwi’ ri winaqi’, ke k’a chuqa’ ri’ «tojb’alil rik’in samaj», ja re’ xjikib’an chi konojel ri achi’a’ k’o chik kijuna’ k’o chi nkitoj ka’i’ maq’uq’ (junam rik’in ka’i’ dólar) o nkisipa kisamaj ka’i’ wuqq’ij pa rub’anik b’ey. Ri Chanpomanel ri samaj taqowuj xuya’ pa kiq’a’ ri ajlab’al, ke ri chuqa’ ri yetz’eto ri loq’oj k’ayij juk’an apo, chuqa’ ri ye’ajilan kichin ri winaqi’, ri aq’omab’äl jay, ri q’ojomanela’, ri tijonïk, ronojel akuchi’ xeruya’ ajlab’äl chi re k’amöl taq b’ey.31 Xq’at rub’anik moloj pa saqil chuqa’

30 31 32

pan ewäl, xa xe ri ya’on q’ij kuma ri ajpotz’. Ri Saqamaq’ xupo’ ri ajlab’al, pa taq tinamït chuqa’ ruq’a’ taq tinamït xek’oje’ ri to’öy kichin ri ajlab’al, ja re’ xe’ok «xikinaj richin ri ajlab’al».32

Ri to’ik ajlab’al xuya’ pe ri EE. UU. Chupam ri juna’ 1942-43, ruma k’a ri Ruka’n Nimalab’al chuqa’ ri tijonïk xkik’ül ri ajlab’al juk’an apo, man xuya’ ta chik ruchuq’a’ ri ma Ubico, xa ja ri ajlab’al xk’oje’ qa ruchuq’a’ xuyonij qa ri’. Ja re’ niq’alajrisan chi ri ajlab’al xujäch kan ri’ toq xel el ma Ubico, xeykatäj pe chuqa’ ri samajela’, ri rijoxela’, ri tijonela’, xech’ojin pa taq b’ey, nkik’utuj chi tiya’ kejqalem ri kich’ojib’al, achi’el pa ruwi’ ri tijonïk. Xk’oje’ pe kuchuq’a’ ri winaqi’ xpe ruq’aq’al ri kich’ojinik. Ri yeq’aton kichin ri winaqi’ man xetikïr ta chik xekiq’ät ri winaqi’. Man xetikïr ta chik chuwa ri «wujil 311», xupab’a’ samaj ri Nimatijob’äl, xkipab’a’ samaj konojel ri tijob’äl, xeyakatäj ri winaqi’ pa taq b’ey yech’ojin, ri ma Ubico xuya’ kan ri Chanpomal ri nab’ey q’ij chi re julio ri juna’ 1944. Toq xel el rija’ xtikïr pe ruk’ayewal ri alajil Saqamaq’.

7. Ri utzilal Saqamaq’ (1944-1985) Ke ri nb’ix chi re ri Saqamaq’ xt’ukutäj pe pa rulewal América Latina chi rij pe ri ruka’n Nimalab’al, nuxim ri’ rik’in ri ruk’iyilem ri nuk’b’alil pwaqilal. Xna’ojïx chi, richin nik’ïy ri pwaqil chuqa’ richin ninük’ jun k’ak’a’ kib’eyal ri winaqi’, k’atzinel chi yenük’ k’ak’a’ taq rub’eyal ye’aläx pe chupam ri Saqamaq’. K’ïy ruq’ijul xchap ri na’oj chi ruk’iyilem ri nuk’balil pwaqilal xa b’a janpe nb’ek’ulun pe, re na’oj re’ xkichinaj ri moloj taq na’ojil, (ri ajlab’al xechajin richin) stape’ man kan ta xya’ rejqalem. Chi rij k’a ri lab’al xeb’ek’ulun pe chi kikojol ri winaqi’ ch’aqa chik rayib’äl, xeb’ek’iyïr pe ri winaqi’ pa taq ruk’u’x tinamït, xjalatäj kich’arik ri winaqi’. Xetok’ulun pe ri winaqi’ k’o jub’a’ kipwaq chuqa’ k’o kitijonïk, jun wi ri wachinäq nkokisaj, xkimöl ki’ pa molaj na’ojil. Ronojel ri xkiq’ijuj chuqa’ ri jaloj xkich’ojij ri winaqi’: tik’oje’ kan ri rub’eyal ruchajixik ri ulew, tikanöx jun k’iyilem ri tikirel nilitäj apo. Ri uchuq’a’ chuqa’ ri k’iyilem nuq’ajuj chi ruk’amon pe jun samaj na’ojil. Ri utziläj Saqamaq’, ja ri’ jun samaj na’ojil ri xuyäk kik’u’x ri winaqi’ pa ruwi’ ri junamilal, jun uchuq’a’ rik’in k’ak’a’ taq rub’eyal man achi’el ta chik ri b’anon pe pa ri q’ijul ik’owinäq kan. Re jun utzilal rub’eyal re’ xjikib’äx richin ruchojmirisaxik ri loq’oj ri k’ayij, ke k’a chuqa’ ri’ ruk’u’x runa’oj ri amaq’. Jamäl xk’oje’ ri na’oj chi kikojol ri winaqi’ xchap rukanoxik rutzilal ri k’aslem ruma xtane’ kan ri lab’al.

Dosal, P. (2005) Entre estos últimos se encontraba Miguel García Granados, nieto del caudillo de 1871 e íntimo amigo de Ubico, que luego huyó a México. Gramajo Morales, H. (2003: 213), citado por Arévalo, B. (2008: 35). La figura del comisionado militar ha jugado un papel por momentos indispensable en la red de control militar local, en la base de una pirámide de poder. Rutz’ukik ri Iximulew Saqamaq’: ri jujun peraj ruk’aslem (1821-1985)

Ruq’ajarik ri samaj xb’an chi re ri Utzilal Saqamaq’ man junam ta rik’in ri samaj xb’an pa ruq’ijul ri Alajil Saqmaq’ laissez-faire. Ri tzub’al keynesiana xuya’ ruchuq’a’ chi kikojol ri winaqi’ ütz chik kib’anon pa kik’aslem; xok rutob’al pa ri samaj nib’an pa kiwi’ ri winaqi’, ke chuqa’ ri’ xusamajij ri loq’oj k’ayij. Xuchäp ri na’oj chi ja ri Saqamaq’ k’o chi nutz’ük rub’eyal ruk’iyilem ri pwaqil. Jun k’ak’a’ na’oj pa ruximik ri samaj pwaqilal rik’in ri samaj na’ojil chuqa’ rik’in ri Saqamaq’. E k’ïy winaqi’ wawe’ Iximulew xkichäp ri na’oj keynesiano; chuqa’ e k’o ri man ütz ta xetz’eton.

7.1 Ruq’ijul junamilal chupam ri utzilal Saqamaq’ Ri yujuj xb’anatäj pa octubre xutikirsaj pe ruk’ayewal ri alajil Saqamaq’. Kik’in ri winaqi ’xuya’ pe ruchuq’a’ ri jaloj chupam ri Saqamaq’. Ri nab’ey, ja toq ruma kuchuq’a’ ri winaqi’ xkelesaj el ri ma Ubico. Ja re’ xb’ano chi ri winaqi’ xkimöl ki’ xk’oje’ pe nïm kuchuq’a’, xeyakatäj ri lab’al ri 20 richin ri ik’ octubre, chuqa’ rik’in kito’ik ri tijoxela’ richin nimatijob’äl. Ri ruka’n ja ri yakatajem winaqi’ xkib’än chi xkelesaj ri ma Ponce k’o qa chupam ri Chanpomal pa ruk’exel ri ma Ubico, chuqa’ xe’el el ri ajlab’al yeto’on wi richin. Ja re’ toq xnuk’ qa jun Molaj K’amöl taq B’ey Chanpomal, xkichüp ruwäch ri ajpopi’ e k’o qa chi ruto’ik ri ma Ubico. Ri rox, ja ri runuk’ik ri Cholk’aslemal Amaq’ pa 1945, ja re’ toq man xokisäx ta chik ri Cholk’aslemal nuk’un kan pa ri juna’ 1876; xnimirisäx kich’ojib’al ri winaqi’ chuqa’ molojri’ïl. Ri rukaj, ja toq xch’akon ri ma Juan José Arévalo pa kib’i’ ri molaj na’ojil ri man xkajo’ ta ri ma Ubico pa 1945. Xk’oje’ k’a qa jun Chanpomal choj ok winäq man ajlab’al ta, xcha’ kuma ri winaqi’. Wakami man junam ta chik achi’el pa ruq’ijul ri Alajil Chanpomal, ri k’ak’a’ Chanpomal xto’ pe kuma ri jalajöj kimoloj winaqi’, samajela’, tikonela’, moloj na’ojil chuqa’ ri k’amöl taq b’ey kichin ri winaqi’ k’o jub’a’ kipwaq. Jun rub’eyal niq’alajrisan re ruq’ijul re’ ja toq ri winaqi’ ütz jub’a kib’anon achi’el ri tijoxela’ tijonela’, ajlab’al, ri k’o jub’a’ kulew, ri xa b’a achike samajela’, konojel xya’ kiq’ij. Ja re’ ri na’oj xkijikib’a’ ri Moloj K’amöl taq b’ey Chanpomal chuqa’ xeya’ qa chupam ri Cholk’aslemal xb’an pa 1945: tichajïx chi tikirel yesamäj pa kiyonil ri oxi’ ruq’a’ raqän ri Saqamaq’; man tikirel ta nicha’ chik junb’ey jun Chanpomanel we xk’is ruq’ijul, tikirel nkimöl ki’ ri winaqi’ chuqa’ tikirel yech’ojin, majun niq’aton kichin, xjike’ achike rusamaj ri ajlab’al, ri q’atb’äl taq tzij pa tinamït tikirel yesamäj pa kiyonil, ke ri’ chuqa’ ri Nimatijob’äl, tikirel yetz’ukutäj moloj na’ojil kik’in ri winaqi’, konojel k’o chi nkib’än wotar, chi ixoqi’ chi 33

achi’a’ e amaq’ela’, pa saqil nkib’än wotar ri man ketaman ta nkisik’ij ruwa wuj toq nicha’ ruk’amöl b’ey ri tinamït.33 Ja re’ ri jun ka’i’ oxi’ nima’q taq jaloj xeb’an chupam ri q’atb’äl tzij: xnük’ ri Nuk’iq’atb’äl Samaj (1947) chuqa’ ri Jikib’äl tzij Chanpomal 712 (1949). Ri nab’ey nuya’ rejqalem kich’ojib’al ri samajela’ pa ruwi’ ajil, nuya’ q’ij chi ri samajela’ nkinük’ kimolaj, nuya’ q’ij chi ke nkipab’a’ ri samaj pa jun ch’ojinïk. Ri ruka’n nutaqej chi ri e rajaw nima’q taq li’aj ulew (finqueros) k’o chi nikiya’ ulew pa qajik chi ke ri tikonela’, ri rajil xtikik’utuj k’o chi man nik’o chi re jun rulaj (10%) chi re ri ruwäch xuya’ ri ulew. Chuqa’ xtz’aqatisäx rupam ri Taqonem tzij richin ri yakb’äl pwaq chuqa’ ri Taqonem tzij pa ruwi’ pwaq (1945) chuqa’ ruya’ik rejqalem ri k’iyb’anoj (1947); rutz’ukik ri yakb’äl pwaq richin k’iyinem; ri Molojri’ïl richin ruya’ik rejqalem ri rub’anik wachinäq (Infop, 1948); xya’ rejqalem ri molojri’ïl q’uchtob’äl (cooperativas). Ronojel ri xb’anatäj xuq’alajrisaj chi ja ri Saqamaq’ k’o chi nito’on chi re ri k’iyinel. Ja ri kina’oj chuqa’ ri kib’anikil ri winaqi’ xb’ano chi xujalwachij rusamaj ri Saqamaq’, xya’ rejqalem ri kitijoxik ri winaqi’ chuqa’ ri uxnaqilal (pa 1948 xtz’ük ri Instituto Guatemalteco de Seguridad Social). Ronojel ri jaloj chuqa’ ri chojmirisanem xtz’ukutäj pe rik’in ri ma Arévalo, xujäq kan ri rub’ey ri jun chik Chanpomanel xpe chi rij rija’, ri nima’ajlab’al Arbenz xunük’ jun samaj ri man ütz ta xtz’et kuma ri winaqi’ aj juk’an ta ya’ e k’o pe wawe’ Iximulew chuqa’ man ütz ta xkitz’ët ri b’eyoma, re samaj re’ ja ri ruchojmirisaxik rub’eyal richinaxik ri ulew, re’ xuna’ojij richin chi ri ulew tiwachin ruwäch chuqa’ richin k’o kisamaj ri winaqi’.34 Ruchojmirisaxik rub’eyal richinaxik ri ulew xukanoj ruq’i’ik jun k’iyilem pa runuk’b’alil pwaqilal, richin ke ri’ nutzïr el kik’aslem ri winaqi’, ruma k’a ri’ k’atzinel nichojmirisäx rub’anik ri samaj pa ruwi’ tiko’n; re’ xrajowaj k’a pe rumajik ri nima’q taq ulew pa kiq’a’ ri b’eyoma’, re ulew re’ ja ri nik’o chi re 270 wok’awäch chuqa’ man tikon ta kiwäch, k’a ri’ nijach chi kiwäch ri winaqi’ tikonela’. Ri ma Arbenz ruq’ijun chuqa’ rub’anik jun nimab’ey napon k’a Puerto Barrios, jun okeb’al pa ri Atlántico chuqa’ jun ruq’atik ya’ nusamajij ri uchuq’a’ saqil. Ri mirq’uq’, ri jun okeb’al k’o pa ri atlántico, ri tikoj saq’ul, ri ya’b’al uchuq’a’ saqil, k’o wi pa kiq’a’ ri nima’q taq b’eyoma’ aj Estados Unidos, ruma k’a ri’ ri samaj runa’ojin ma Arbenz nutz’ila’ kisamaj. Ri samaj xenük’ rub’anik man ütz ta xtz’et kuma ri b’eyoma’, ruma ri’ toq xkichüp ruwäch. Ri jaloj xenük’, kina’oj ri k’amöl taq b’ey richin ri komunismo xek’oje’ xeruxikin ri ma Arbenz.

Como puede advertirse, no hay mención acerca de la cuestión indígena, casi ignorada por los constituyentes, ausente en el debate electoral y no considerada como central en el proyecto de reforma agraria. Con evidente razón, Guerra Borges afirma que «Arévalo fue reformista, y por ello mismo fue un presidente de su época. Tras tantos años de obligada inmovilidad y de forzado silencio, fue indispensable transitar aquel período para que la sociedad superara su entumecimiento. Fue aquel un período de acumulación de fuerzas y de examen de conciencia. Sin reformas no hubiera habido revolución». Guerra Borges, A. (1988: 6).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Xeyakatäj pe ruchuq’a’ royowal ri Estados Unidos, ja ri CIA jun moloj richin EE. UU. Xkito’ ki’ kik’in ri ajlab’al, moloj na’ojil, rajaw taq nimak’ayij chuqa’ ri e pa’äl chuwa ri nimab’äl k’u’x, xkito’ ki’ xkiqasaj. Ri na’oj qitzij man xe’ajowan ta ja ri UFCO chuqa’ ruma xkiq’ijuj chi ri ma Arbenz xa ruq’a’ raqän ri Unión Soviética. Ri ruk’isb’äl ronojel re’, xk’oje’ qa jun chik Chanpomanel, xek’oje’ pe moloj na’ojil, kimoloj winaqi’, xe’animäj el ri k’amöl taq kib’ey ri winaqi’, xek’oje’ pe molojri’ïl pan ewäl, chuqa’ e k’ïy xekamisäx.

7.2 Ruq’ijul taqb’anem pa ri utzilal Saqamaq’ Ri samaj taqb’anem wawe’ Iximulew xub’ini’aj itzelanela’ richin ri yujuj, ruma xkelesaj el ma Arbenz, xekitzelaj ri moloj na’ojil junamilal kichin ri winaqi’ k’o jub’a kipwaq, xekitzelaj ri kimoloj samajela’ chuqa’ tikonela’, kimoloj tijoxela’, kimoloj etamanela’, konojel ri xq’ax chi kiwäch chi k’atzinel ri yujuj. Pa rutzijob’al b’anob’äl ri Iximulew, ri ajlab’al kichinan pe ri uchuq’a’, ya’on pe pa kiq’a’ ri chajinïk, ruma ri’ toq xtz’ukutäj pe ri oyowal chi rij ma Arbenz, ja rije’ xe’uk’wan b’ey chuqa’ ja rije’ xechapon kan ri Chanpomal. Pa ri ik’ julio richin ri juna’ 1954 ja rije’ xe’uk’wan rub’ey ri taqb’anem pa ri utzilal Saqamaq’, xb’ek’is k’a pa 1985 (30 juna’ k’a ri’ xb’etane’), toq xb’an ri cha’onïk kuma ri winaqi’. Re winaqi’ re’ xepa’e’ chuwäch ri Chanpomal, k’ayew xub’än chi kiwäch runuk’ik ri k’ak’a’ Saqamaq’, ri ruq’ijul 1954-1966 janila k’ayewal xk’oje’, xkamisäx jun k’amöl rub’ey ri Saqamaq’, wo’o’ mul xkitz’ila’ rejqalem ri Cholk’aslemal, oxi’ Cholk’aslemal xenük’, oxi’ mul xtz’ilöx ri cha’onïk xb’an, ka’i’ mul xeyakatäj ri winaqi’ chi rij ri Chanpomal. Ri jaloj xek’ulwachitäj pe chupam re ruq’ijul re’, e wo’o’ yesol rij ruma k’o nïm kejqalem. Ri nab’ey, ja ri xk’ulwachitäj kik’in ri uchuq’a’ lab’al, jun ruq’a’ raqän ri Saqamaq’, ja rije’ xechapon chi uchuq’a’ ri qawinaq richin xekiya’ pa samaj (Barrios) xupo’ ri’ jun ajlab’al potz’ (Cabrera/Ubico), ja rije’ yechapon chuqa’ yekikamisaj ri winaqi’ nkipab’a’ ki’ chuwa ri Chanpomal. Chupam ri juna’ 1956 xchap ri k’ak’a’ na’oj pa ronojel America Latina rusamaj ri ajlab’al ja ri kikanoxik ri winaqi’ yekakatäj chi rij ri Chanpomal. Chupam ri ik’ marzo ri juna’ 1963 ri k’amöl taq b’ey richin ri uchuq’a’ lab’al xkiya’ chi kiwäch xkelesaj ri Chanpomanel ma Ydígoras, xkiya’ qa pa Chanpomal ri Chitüy Chajinel Nima’ajlab’al Peralta Azurdia. Ja ka’ re’ toq ri ajlab’al xuchäp ri uchuq’a’ xub’än ri xrajowaj chupam ri juwinäq juna’. Ri ruka’n xk’ulwachitäj chupam ri pwaqilal chuqa’ ri loq’oj k’ayij, toq ri Iximulew xk’ïy pe, majun b’ey ke re’ rub’anon pe chupam ri wok’ala’ XX. Jalajöj tiko’n xeb’an qa richin yek’ayïx juk’an ya’ (ri b’oj, ti’ij, ruki’il aji’j, kardamomo chuqa’ ch’aqa chik) ja ri’ toq xna’ojïx rub’anik jun nimak’ayb’äl richin k’iyb’anoj richin loq’oj k’ayij Centrto América. Chupam ri 35

lajjuna’ 60, xtz’ukutäj pe ri taqb’anem pa utzilal Saqamaq’, ja rub’eyal re’ xb’antäj pa ronojel América Latina: ri jaloj pwaqilal uchuq’ab’an rub’anikil.

Chupam ri lajjuna’ 60 chuqa’ xya’ rejqalem ri k’iyb’anoj, re’ k’ïy mul xtojtob’ëx rub’anik. Re’ xk’ulwachitäj pa ronojel Centro América, jalajöj molojri’ïl aj juk’an taq ya’ xena’ojin rub’anik, achi’el ri Moloj Pwaqil richin América Latina (Cepal), pa ruk’isb’äl chi re ri lajjuna’ 50 richin ri wok’ala’ XX. Chupam ri América Latina ri utzilal Saqamaq’ xuya’ yan rejqalem ri k’iyb’anoj, xuchajij ri loq’oj k’ayij chupam qa ri amaq’, man kan ta niloq’ apo k’ïy wachinäq. Chupam ri Centro América chi ruchajixik ri Saqamaq’ xjuch’ wujil pa ruwi’ loq’oj k’ayij chuqa’ jun wujil ximoj b’anikil pa ruwi’ pwaqilal pa Centro América (diciembre richin ri juna’ 1980) ja re’ xjikib’an ri loq’oj ri k’ayij chupam re rulewal re’. Ri na’oj pa ruya’ik ruchuq’a’ ri k’iyb’anoj ja ri Saqamaq’ xto’on richin. Chupam qa ri Iximulew nik’aj chi ke konojel ri winaqi’ e k’äs pa meb’a’ïl, ruma ri’ toq xna’ojïx nib’an apo ri k’ayij pa ronojel Centro América. Ruma ri’ tikirel nib’an qa ri k’utunïk, ¿ja re’ xb’ano chi xtz’ukutäj pe ri ximoj moloj chi kikojol ri k’ayinela’ juk’an chik? Manäq; ri ximoj moloj xtz’ukutäj pe ruma wawe’ qa majun janipe’ ta wachinäq nik’ayïx. Ri k’iyb’anoj xk’iyïr pe, po man janipe ta, xa xe ri kan k’atzinel yan nokisäx, xsamajïx rik’in ri pwaq petenäq juk’an taq ya’. Toq xk’iyïr ri samaj pwaqilal, jalajöj ri rayib’äl xetz’ukutäj pe ruma, po man kik’in ta konojel ri winaqi’. Ja ri nimaläj taq b’eyoma’ e rajaw nimaläj li’aj taq kape, ja rije’ xechapon richin ri b’eyomäl, k’o ri xkipo’ qa ki’ nima’q taq k’ayij, ja ri’ toq xnimär kib’eyomal. Jun chi ke ri rutzil xkil chanin yan, ja ri molaj winaqi’ e rajaw ulew ruma rub’anik ri ojer tiko’n chuqa’ ri k’ak’a’ taq tiko’n, ri e b’anöy loq’oj k’ayij, ke chuqa’ ri’ xkil rutzil ri e chapayon ri pwaq. ¿Achike xub’än chi re ri Saqamaq’ toq xuya’ rejqalem ri b’anoj tiko’n chuqa’ ri k’iyb’anoj? Ri xub’än ja ri chi ri Saqamaq’ xril jub’a’ utzilal, jun ka’i’ oxi’ b’eyoma’ xek’ïy. Ri Saqamaq’ man xtikïr ta xrokisaj ri ch’akoj pa ruwi’ ri k’ayij juk’an apo, richin nunimirsaj ri rusamaj, achi’el nuk’ut chi qawäch ri xkib’än ri aj corea chuqa’ Taiwán. Ri rox, ja ri kitz’ukik ri kimoloj ri k’ayinela’ pa kiyonil, chanin, man janipe ta juna’ xkajo’ richin xek’ïy el. Ri k’ayinela’ pa kiyonil xupo’ ri’ jun saqil uchuq’a’. Ri k’amöl b’ey richin ri Moloj Tikoj, K’ayij, Loq’oj, K’iyb’anoj chuqa’ Pwaqil (Cacif ) jun kina’oj ri e rajaw k’iyb’anoj, xnuk’ pa ri juna’ 1957.35 Xk’ïy xupo’ ri’ jun nimaläj uchuq’a’ pa ri lajjuna’ 70 richin ri wok’ala’ XX. Ri k’ayinela’ xk’oje’ nïm kejqalem ruma xkimöl ki’ tikonela’, k’iyb’anoj, qajöy pwaq. Ri b’eyoma’ xesamäj richin nkiq’i’ ri nkajowaj, ruma ri’ ri kirayb’al xupo’ ri’ jun

Adams, R. (1970: 319-345). Rutz’ukik ri Iximulew Saqamaq’: ri jujun peraj ruk’aslem (1821-1985)

rusamaj ri Saqamaq’, ruma ri’ toq ja rije’ xeb’in apo chi re ri Chanpomal achike rub’eyal ruchajixik ri pwaq, rub’eyal ri samaj, ronojel ri nib’an kik’in ri winaqi’. Ri rukaj, ja ri xk’ulwachitäj k’o pa rub’eyala ri na’ojil ruximon ri’ rik’in ruya’ik rejqalem ri ajlab’al, toq rije’ xechapon chi uchuq’a’ ri Saqamaq’ pa rub’eyal ri junamilal. Re jun rayib’äl re’ petenäq ruxe’el chupan kan ri juna’ 1963, xk’oje’ ruchuq’a’ pa ri cha’onïk xb’an ri juna’ 1966, ri nab’ey taq ch’aonïk pa rutzijob’al b’anob’al ri Iximulew, ja ri ajlab’al xemolon kichin ri winaqi’, xkinük’ rub’eyal chi ri winaqi’ yecha’on richin ri Chanpomal, ja re’ jun cha’onïk xb’an pa junamilal, jun tz’etb’äl okisan pa jalajöj amaq’ richin América Latina. Wawe’ Iximulew k’ïy mul xokisäx re jun rub’eyal re’ chupam ri juna’ 1966 y 1982. Jun runa’oj ri ajlab’al xuya’ chi kiwäch ri winaqi’, rik’in re’ xrajo’ ta xusol k’ïy k’ayewal: achi’el ri ruch’ajch’ojil ri cha’onïk, ri jaloj nib’an pa rub’eyal ri taqonem tzij. Oxi’ peraj rutaqen: a) ri Cholk’aslemal ke ri’ nutaqej; b) e k’o ri moloj na’ojil pa saqil; c) jutaqil36 yepeyöx ri winaqi’ richin rucha’ik ri Chanpomal, ri Ajpopi’ chuqa’ ri k’amöl taq b’ey pa taq tinamït. K’ïy rub’anikil xuk’owisaj pe ri Taqb’anem utzilal Saqamaq’, jun uchuq’a’ ri xukanoj rutzilal, xukanoj jun taqb’anem junamilal chuqa’ xuq’alajrisaj ri’ chi xeruchuq’ab’aj ri winaqi’ xeyakatäj chi rij ri Chanpomal. Achi’el ri ruq’ijul xk’ulwachitäj pa ri juna’ 1978-1982 nuk’üt ri oxi’ rub’anikil xub’än ri Saqamaq’: xk’iyïr rupwaq, xb’anatäj ri ro’ cha’onïk Chanpomal richin ri taqb’anem Saqamaq’, xeb’an ri itzel taq rub’eyal chi ke ri winaqi’ xeyakatäj chi rij ri Chanpomal. Ri Saqamaq’ rik’in ri rujunamilal, stape man qitzij ta, xrïl k’ayewal chupam ri ro’ cha’onïk pa ri juna’ 1982; xyojtäj kinuk’ik ri uchuq’a’ lab’al pa ri juna’ 1985, xtikïr chik pe k’ak’a’ rub’anikil ri Junamilal Saqamaq’. Ri ro’, ja toq xetok’ulum pe ri moloj chupüy meb’a’ïl, xaläx pe pa runik’ajal ri lajjuna’ 60 chuqa’ pa ruk’isb’äl chi re ri lajjuna’ 70 richin ri wok’ala’ XX, ja re’ xk’utb’en chi ri winaqi’ man ki’ ta kik’u’x ruma xkiwulaj rusamaj xutz’ukb’ej ri Arbenz chuqa’ ruma ri ajtzayil uchuq’a’ xya’ pa kiwi’ ri winaqi’ xkimöl ki’ yech’ojin. Ruma ri’ xtz’ukutäj pe ri moloj chupüy meb’a’ïl, ja ri’ toq xuya’ pe ruchuq’a’ ri kamïk, ri winaqi’ man ki’ ta kik’u’x ruma ri meb’a’ïl, ja k’a ri b’eyoma’ xk’iyïr kib’eyomal, man tikirel ta k’a nib’an ch’ojinïk. Ri moloj chupüy meb’a’ïl xkib’än oyowala rik’in q’aq’, ri Saqamaq’ man xtikïr ta chik xeruq’ät.

Ri ro’, ka’i’ ruma nuq’ab’ej ri’ ri Saqamaq’ chi rub’anik. Ri nab’ey ja ruma ri xk’oje’ pe kuchuq’a’ ri moloj chupüy meb’a’ïl chuqa’ xkitaluj ki’ pa ronojel rulewal ri Iximulew, ja re’ xb’ano chi ke ri ajlab’al chi xkitaluj ki’ xkib’än pa rub’i’ ri Saqamaq’ ri chajinïk pa kiwi’ ri winaqi’. Xekikamisaj ri winaqi’ e yakatajnäq, kan xik’o ruwi’ ri ruq’aq’al koyowal, xekikamisaj winaqi’ ri xa choj ok man ütz ta kina’on runa’oj ri Chanpomal. Ri ruka’n, ruma k’a ri oyowal xchap rub’anik, xekamisäx 80,000 qawinaq, k’o akuchi’ xek’ik’ïs kiwäch ri winaqi’ pa ruq’a’ tinamït, xk’ayewatäj ri kib’anob’al. Xok’ulun pe ri na’oj chi man ütz ta yetz’ët ri qawinaq. Rik’in ronojel ri xb’itäj pe pa rutikirb’al, kikamisaxik ri qawinaq nïm ri ch’a’oj nïm ri k’ayewal xkïl; xrajo’ k’a pe jun k’ak’a’ na’ojil akuchi’ ri qawinaq’ ye’ok chuqa’ rije’; k’atzinel chi ja rije’ nkik’utb’ej ri kib’anikil ruma chuqa’ rije’ e amaq’ela’, k’o chuqa’ kich’ojib’al

8. Ri Saqamaq’ chi rij ri k’ayewal: ri Junamilal Saqamaq’ Ruma k’a ri jaloj xok pe ruma ri k’ayewal pwaqil pa ronojel ruwach’ulew, ri lab’al, ri jaloj Chanpomal pa cha’onïk, chuqa’ akuchi’ xe’ok jalajöj moloj na’ojil, ke chuqa’ ri’ ch’ojinïk chi tichojmirisäx ri pwaqilal, xoqa ri na’oj chi rujalik ruwäch ri Saqamaq’. Ri jaloj k’amöl taq b’ey, xrajowaj pe k’ak’a’ taq uchuq’a’. Ri jujun jaloj xuk’äm pe ch’aqa chik k’ayewal, kamïk, man ki’ ta kik’u’x ri winaqi’. Ri jaloj chupam ri nuk’ulem ruk’amon pe jun jaloj pa kichajixik ri winaqi’. Ke k’a chuqa’ ri’ nuya’ rejqalem rumolik ruchi chuqa’ rujachik ri uchuq’a’. ri rumolik ruchi’ nuq’ajuj ri yonil samaj ri ye’ok chupam runuk’ulem ri Saqamaq’. Xa ke re’ xtikïr pe ri Saqamaq’ toq xb’an ri Cholk’aslemal pa ri juna’ 1985 chuqa’ ri nab’ey chanpomanel choj ok winäq man ajlab’al ta, pa ri juna’ 1986, ja k’a re’ nisol rij chupam re jun rutzijol re’. Ronojel ri molojri’ïl chuqa’ ch’ojinïk xkib’än ri qawinaq, chi junam ta kejqalem, chi ri Saqamaq’ nuya’ ta rejqalem ri k’iyal b’anob’äl ri k’iyal ch’ab’äl. Re jun peraj ruq’ijul re Saqamaq’ re’ elenäq apo rutzijol chuwa wuj chi k’atzinel nijikib’äx chi ri amaq’ kan jalajöj wi kib’anikl ri winaqi’. Ke k’a chuqa’ ri’ k’o chi nupo’ ri’ Junamilal Saqamaq’, k’o chi tiq’alajin chi nuya’ kejqalem ri jalajöj b’anikil, k’o chi nupo’ ri’ jun K’iyal Saqamaq’.

En El Salvador, en fechas parecidas, se utilizó un modelo electoral similar. Cada cinco años, desde 1962 hasta 1979, se convocaban elecciones. En esta última fecha, el modelo entró en crisis; en Guatemala se inició en 1964 y se descompuso en 1982.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Rox tanaj Saqamaq’ chuqa’ k’iyinem winaqil, k’atzinel chi xa jun ta nub’än Ruk’u’x ri na’oj chi ri winäq nutzïr el pa ruk’aslem, ja chi ri winäq majun niq’aton richin nub’än rusamaj, majun ni’uchuq’ab’an richin, k’o alajil pa ruk’aslem. We ja re’ majun, man jikïl ta ri na’oj chupam ri Saqamaq’ man xtijike’ ta pa rub’eyal ri najowäx. Chupam re jun tanaj re’ xtisol rij ri jalajöj b’anikil chuqa’ nisol rij ri k’o chi nub’än ri Saqamaq’.

1. Rub’eyal ri k’iyinem winaqil

yesamäj richin nkiq’i’ ri nkajowaj. Ri mitijlem man konojel ta ri winaqi’ e ke re’, xa kan rub’anikil wi jun winäq, k’o re’ ruma akuchi’ xk’ïy pe, ruma ri winaqi’ akuchi’ k’äs wi. Nel chi tzij chi ri winaqi’ k’o chi ye’ok pa ronojel ri samaj nik’atzin pa kik’aslem. Ri k’iyinem winaqil rajowaxik chi ja ri winaqi’ ye’ok chi rub’anik. Ri mitijlem jun rub’anikil richin nina’ojïx ri rajowaxik nib’an, jun alajil k’o qa rik’in ri winäq, k’atzinel richin ruq’i’ik ch’aqa chik rayb’äl.38

1.1 Ri rub’eyal nib’an, ri tikirel nub’än

1.2 Ruxe’el ri k’iyinem winaqil

Ri rub’eyal ri k’iyinem winaqil k’atzinel chi nuya’ rejqalem ri alajil man choj ta nib’ix man choj ta na’oj, k’o ta chi kan pa qitzij nib’an. Chuqa’ k’o chi ri winaqi’ ketaman pa ruwi’ re na’oj, we manäq man xtiq’i’ ta. K’o na’oj re’ man nkiya’ ta kejqalem ri winaqi’, xa xe nkikanoj ri kirayb’al rije’, ri k’iyinem winaqil, ja ri winäq ja ri’ ruk’u’x ri na’oj, k’atzinel chi nitz’et pa ruyonil chuqa’ pa molaj.

Jalajöj ruxe’el rutz’etik niya’ chi re ri k’iyinem winaqil.39 Wawe’ niya’ pe jun ka’i’ oxi’ rutz’etik:

Ruk’aslem jun winäq k’ïy ruximon ri’ rik’in, ronojel ri rub’anikil ri winäq chuqa’ ronojel ri nub’än. Ke k’a chuqa’ ri’ ri winäq k’o ri ntikïr nub’än, chi rukojol k’a re’ rija’ nucha’ ri nrajo’ nub’än. Ronojel ri ntikïr nub’än, ja re’ nuq’ajuj ri alajil richin nuk’waj jun rub’eyal ruk’aslem.37 Ri k’iyinem winaqil, ja re’ rusamajixik ri alajil richin ruq’i’ik jun utziläj k’aslem. Nel chi tzij jun rub’eyal ruya’ik rejqalem ronojel ri ntikïr nub’än jun winäq richin nuq’i’ jun utziläl k’aslem richin qa rija’ chuqa’ tikirel yeruto’ ri ch’aqa chik. Ri k’iyinem winaqil nilitäj we k’o alajil chi kikojol ri winaqi’, richin rije’ yena’ojin ri nkib’än, ja rije’ yena’ojin ri nkajo’ nkiq’i’. Mitij ri winäq, ja ri’ toq ri winäq nito’on xa b’a akuchi’, nuya’ rutzij nuya’ runa’oj chi kikojol ri winaqi’, ri k’atzinel chi re qa rija’ chuqa’ chi ke ri ch’aqa chik. Re winaqi’ re’

2 3

Junam. Nuya’ rejqalem chi ri winaqi’ man junam ta kejqalem b’anon pe chi ke ruma, k’atzinel chi niya’ kejqalem. Aninem. Jun chanin rub’eyal niq’i’ ri rajowaxik chi ke ri winaqi’, Ke chuqa’ ri’ ütz rokisaxik nb’an chi re ri ketamab’al ri winaqi’, ri pwaq nokisäx, ronojel ri nokisäx. Okem. Re’ rajowaxik chi konojel ri winaqi’ ye’ok pa ronojel samaj k’atzinel pa kik’aslem, man xa xe ta ruma nik’atzin chi ke rije’, ruma chuqa’ yetikïr yena’ojin nkiq’i’ rub’anik jun samaj. Chajinïk. Nichajïx ronojel ri nib’an, pa winaqil, pa na’ojil, pa rokisaxik pwaq; nichajïx ronojel ri nib’an richin man nutz’ila’ kik’aslem ri iymam chi qawäch apo.

1.3 Retal ri k’iyinem winaqil Richin nib’an jun tojtob’enik pa ruwi’ ri k’iyinem winaqil richin ta nijunamäx kik’in ch’aqa chik amaq’i’, k’atzinel chi njike’ achike k’o chi ninik’öx chi re. Ri k’atzinel chi ninik’öx ja ri rub’anikil kik’aslem ri ach’alalri’ïl we ütz we manäq. Ri na’oj

Véanse, por ejemplo, Sen, A. (2000); Nussbaum, M. (1985); Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). Véase Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). 39 Ul Haq, M. (1995: 16-20). 37 38

Saqamaq’ chuqa’ k’iyinem winaqil, k’atzinel chi xa jun ta nub’än

pa ruwi’ k’iyinem winaqil xok’ulum pe pa saqil pa ri juna’ 1990, re’ richin rutz’etik ri oxi’ b’eyal k’atzinel pa ri k’aslem: ri juna’ nik’ase’ jun winäq, ri tijonïk nuq’i’ jun winäq, chuqa’ we k’o nrokisaj pa ruk’aslem. Ja re oxi’ re’ niq’alajrisan we k’o o xa manäq k’iyinem winaqil. Pa re ruk’isb’äl taq juna, ri Iximulew k’o ruq’i’on pa ruwi’ ri K’iyinem Winaqilal (titz’ët ri wachib’äl 1). Man ke wi ri’, man junam ta k’iyinäq ronojel. Pa ruwi’ ri kik’aslem ri ye’aläx, q’alajnäq chi k’o k’iyilem, ruma e k’iyirnäq ri winaqi’. Pa ruwi’ tijonïk, q’alajinäq chi toq xtane’ ri oyowal rik’in q’aq’ toq xek’oje’ qa ri Chanpomal man ajlab’al ta, ri winaqi’ kilon tijonïk. Ja yan chik ri wachinäq ruwachil samaj man k’iyirnäq ta chupam re ruq’ijul re’. Gráfica 1

0.90

Oceanía

0.93

0.95 0.96

DH muy alto

0.90

GT alto

SH alto

Asia

0.82

0.83

LAC

0.72

0.52

0.69

0.70

DH medio

0.51

GT b-e

0.50

África SS

1.00

IDH de Guatemala y algunas regiones seleccionadas

0.42

DH bajo

0.00

Fuente: GHDR (2009) y GT-INDH (2007). Véase gráfica 3.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) DH bajo: promedio de países de bajo desarrollo humano. GT b-e: estrato bajoextremo de Guatemala. DH medio: promedio de países de desarrollo humano medio. GT: Guatemala. LAC: promedio de América Latina y el Caribe. DH alto: promedio de países de desarrollo humano alto. UE: promedio de la Unión Europea. NA: promedio de América del Norte. DH muy alto: promedio de países con desarrollo humano muy alto.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Rukajtz’uk 2 Jun Saqamaq’ richin k’iyinem winaqi’: jun achïk’

Jun ko’ol rutzijol xuya’ ri ma Edelberto Torres-Rivas

Janila mul b’itajnäq chi ruximon ri’ rusamaj ri Saqamaq’ rik’in rutzilal kik’aslem ri winaqi’. Man ke wi ri’ man q’alajinäq ta jikïl ri jalajöj rub’eyal k’o chi nub’an q’ij q’ij ri Saqamaq’ pa kik’aslem ri winaqi’ richin ri k’iyinem winaqil. Rusamaj ri Saqamaq’ rik’in rutzilal kik’aslem ri winaqi’, re ka’i’ peraj re’ k’atzinel chi tiq’alajin ri qitzij najin chi kikojol ri winaqi’. Chupam re ka’i’ oxi’ ruxaq wuj b’enäq apo k’o jun ka’i’ oxi’ na’oj richin rub’anik re samaj re’.

1. Ka’i’ na’oj chuqa’ akuchi’ nuxim ri’ Ri Saqamaq’ ja ri’ ruk’u’x ri uchuq’a’, ja re’ chapayon kichin ri winaqi’ pa jun rulewal ulew jikib’an ruk’utb’alil; ruma ri’ toq ri Saqamaq’ k’o ruwinaqirem chi kiwäch ri ch’aqa chik amaq’i’; ri Saqamaq’ e runuk’un ruq’a’ raqän ri yeb’anon ri rusamaj, chuqa’ k’o rupwaq richin nisamäj. K’o ruchuq’a’ ruma runuk’un rutaqonem tzij, ja re’ nuk’wan rub’ey ronojel ri k’o chi nub’än. Richin nuq’i’ ronojel re’, ri k’ak’a’ Saqamaq’ k’o chi k’o pa ruq’a’ re ka’i’ b’anikil re’: ri uchuq’a’ richin nitaqon rub’anik chuqa’ richin numöl ri tojb’alil. Ri k’iyinem winaqil nukanoj chi ri winäq nutzïr el pa ruk’aslem. Nab’ey, ri winäq nucha’ ri rub’ey achike nirojqaj el pa ruk’aslem, majun nitaqchi’in richin, rucha’ik b’ey rojqan chuqa’ ri’ we kan junam rejqalem ya’on pe kik’in ri ch’aqa chik winaqi’ Ri k’iyinem winaqil jun rub’anikil ri alajil, ja ri’ toq majun q’atayon richin ri winäq pa ruk’aslem, rucha’on pe rub’anik achike nirajo’ qa. Ntz’ukutäj pe k’ïy ch’ojib’äl ri janila rejqalem: achi’el ri pwaq nuch’äk, ri tijonïk nuk’ül, ri uxnaqil, ch’ajch’oj akuchi’ k’äs wi, jamäl nok pa na’ojil, majun niq’aton nuya’ runa’oj, nrokisaj ri q’atb’äl tzij, nub’än xa b’a achike etz’anem, k’o ajowab’äl pa ruk’u’x, nucha’ ri q’ojom nrak’axaj, jamäl ruwäch richin nk’astan.

2. Ri Saqamaq’ nub’än ri rusamaj chuqa’ ri k’iyinem winaqil Pa ruq’ajarik ri k’iyinem winaqil ri Saqamaq’ tikirel niq’alajin we k’o ruchuq’a’: ruma pa ri samaj nub’än nuk’üt chi nuya’ rejqalem ri k’iyinem winaqil; chuqa’ ruma niq’alajin chi ri winaqi’ junam ya’on q’ij chi ke, junam kejqalem chuwa ri taqonem tzij. Richin rucha’ik ri b’ey chupam ri k’aslem niya’ rejqalem ri na’oj pa yonil, re xa xe tikirel nib’an akuchi’ manäq jech’unïk, akuchi’ qitzij junam kiwäch ri winaqi’.

¿Achike xjikib’an ri alajil chuqa’ achike rub’eyal xjike’ chi man junam ta kiwäch? Re’ ja ri ruk’iyilem ri pwaq njikib’an richin, ja ri loq’oj k’ayij nib’anon, ja ri Saqamaq’ njikib’an richin, k’o jantäq re’ man ke ri’ ta chuqa’, ja ri uchuq’a’ na’ojil nuk’wan rub’ey. Re un soloj na’oj re’ ja re’ ruk’u’x nximon richin ruchuq’a’ na’ojil ri Saqamaq’ rik’in ri nkich’ojij ri winaqi’. Chi re ri jalajöj rusamaj nub’än ri Saqamaq’ ri nq’ab’en richin chi k’amöl b’ey pa ruwi’ jun amaq’, k’o nïm rejqalem, we manaq ta re’ man tikirel ta nisamäj, ja ri kinuk’ik ruq’a’ raqän yechajin kichin ri winaqi’, rokisaxik q’aq’ richin nuk’utb’ej uchuq’a’, chuqa’ richin ninimäx rejqalem ri taqonem tzij, ronojel richin chi kow nipa’e’ ri Saqamaq’. Rutzijob’al b’anob’äl ri Iximulew nuq’alajrisaj chi ri kichajixik ri winaqi’ man junam ta nib’an pa xa b’a achike Saqamaq’, kan jun wi rub’anik pa jun Junamilal Saqamaq’. Ri chajinïk nub’än jun ajlab’al Chanpomanel nuya’ janila rejqalem chuwäch jun chik samaj, nuya’ janila rejqalem ri kichajixik ri winaqi’ chi uchuq’a’. Ri k’iyinem winaqil man kan ta niq’alajin ruma ri winaqi’ k’o niq’aton kichin man qitzij ta chi k’o ri alajil. Toq chupam ri Saqamaq’ k’o junamilal, jun wi rub’eyal kichajixik ri winaqi’, nikanöx rub’eyal chi ri winaqi’ ki’ kik’u’x, pa rub’eyal jachon chi kikojol ri winaqi’ ri rub’eyomal amaq’, k’o ch’uch’uj k’aslemal, manäq oyowal, manäq kamisanïk. Toq ke re’ rub’anon man k’ayew ta kichajixik ri winaqi’ chuqa’ man k’ayew ta nokisäx ri q’atb’ál tzij. Re rub’eyal re’ pa ronojel junamilal Saqamaq’ nito’on richin nilitäj ri k’iyinem winaqil, ja re’ chuqa’ nirajo’ pe winaqi’ junam kib’anikil kilon pe rutzil pa kik’aslem. Chuqa’ k’atzinel richin nilitäj ri k’iyinem winaqil, rub’anik samaj kik’in ri winaqi’ chi ruchupik ri k’ayewal ri yeya’o meb’a’ïl chuqa’ nub’än chi ke chi man junam ta kiwäch konojel. Toq junam kiwäch nub’än ri winaqi’, nikanaj kan ri meb’a’ïl, yekanaj kan jub’a’ ri yab’il, nik’oje’ ri etamab’äl. Ri samaj kik’in ri winaqi’ pa k’iyinem winaqil, k’o chi ja re’ ruk’u’x rusamaj ri Saqamaq’, nukanoj rub’eyal chi e mitij ri winaqi’, ja k’a re’ rub’ini’an ch’ojib’äl winaqilal.

3. Ri Junamilal Saqamaq’ kik’in ri winaqi’ Ri Junamilal Saqamaq’ yeruk’ulb’ej ri winaqi’, nib’an ri nkajowaj konojel ri winaqi’, ke k’a chuqa’ ri’ tikirel yek’oje’ jalajöj na’ojil ri tikirel ye’apon pa Chanpomal. Niya’ q’ij chi ke xa b’a achike ninik’on ri samaj, chuqa’ akuchi’ nib’an wotar, niya’ rejqalem ri achike xtich’akon, k’atzinel chi chupam Saqamaq’ chuqa’ winaqil, k’atzineluna chisinergia xa jun tanecesaria nub’än Estadok’iyinem y desarrollo humano,

ri Chanpomal ye’apon ri winaqi’ pa kib’i’ ri tinamït. Man tikirel ta xtisamajïx ri junamil we ri winaqi’ xa xe nkikanoj rutzil kik’aslem pa kiyonil. Ri junamilal man tikirel ta xtuya’ rutzil chi ke ri nikib’än wotar we k’a majun ri Saqamaq’. Ri junamilal man xa choj ta nina’ojix rub’anik, k’atzinel chi k’o ri saqamaq’, Ruma ri’ toq jantape’ nib’ix Junamilal Saqamaq’.

chi kijuch’un wuj akuchi’ chi kijujunal xkijikib’a’ achike k’o chi nkib’an richin nchame ri k’ayewal; ke k’a chuqa’ ri’ k’o rejqalem ri ch’ojib’äl winaqilal chuqa’ pwaqil, akuchi’ njike’ kajil ri samajela’. Ja k’a re’ kiq’i’on ruma yetzijon nkiya’ chi kiwäch, man xa xe ta ruma samaj chuqa’ ajil, pa ruwi’ ronojel nikiya’ na chi kiwäch.

Ri junamilal Saqamaq’ k’o ruxe’el pa ri ch’ojib’äl na’ojil. Ka’i’ ch’ojib’al ri k’o ta chi niya’ nïm rejqalem, ja ri ch’ojib’äl pa ruwi’ wotación chuqa’ nik’aq awäch. Ri ch’ojib’äl na’ojil k’ak’a’ rub’eyal niya’ chi ke ri winaqi’ wakami: ri ch’ojib’äl richin nib’an wotar. Ri rutzijol k’iyinem winaqilal richin ri juna’ 2005 xusöl rij kik’iyinem ri amaq’ela’ wawe’ Iximulew, ri jantape’ xerujech’uj kan wok’al chi juna’ ri ixoqi’, ri man ketaman ta xkisik’ij ruwa wuj chuqa’ ri e qawinaq.

Ronojel k’a re’ man ta nik’ulwachitäj, man ta k’o jun Junamil Saqamaq’ k’o ruchuq’a’, nuk’waj rub’ey ri tzijonem pa rusolik k’ayewal. K’ïy rub’eyal nawetaj re uchuq’a’ re’, k’atzinel chuqa’ ninatäx ri ruchuq’a’ pa rumolik pwaq chuqa’ ri rokisaxik, k’o jun 40-50% ri tojb’alil pwaq nimöl, rik’in k’a re’ yetz’aq aq’omab’äl jay, q’ojomanela’, nimatijob’äl, yenük’ b’ey, yetz’aq kik’ojlib’al ri ajch’a’oj, chuqa’ ke ri’ ch’aqa chik.

Ri wotación nib’an pa Iximulew k’o rejqalem ruma rik’in re’ nib’anatäj ri ch’ojib’äl jikib’an wawe’ chuqa’ juk’an chik amaq’; man ke wi ri’ näj k’o wi ri rokisaxik, ja re’ xtisol rij chupam ri rub’elej tanaj chi re rutzijol. Ri man junam ta kib’anikil ri winaqi’ pa ruchajixik ri pwaq, ruma ri’ toq e k’o ch’aroj chi kikojol ri winaqi’. Ri utziläj na’ojil nujikib’a’ ri’ we ri winaqi’ ütz kinuk’un ki’ pa na’ojil, wawe’ e k’o rokisaxik ri uchuq’a’ chuqa’ ri b’eyomäl stape’ man junam ta. Ronojel re’ niq’ax chi tzij chi ri ch’ojib’äl na’ojil ruch’akulan ri’ rik’in ri k’iyinem winaqil, kan jun wi rub’eyal rokisaxik, ruma stape nib’an wotar po jantape’ yech’akon ri k’o kib’eyomal. ¿Achike ruma re’? xu jun woto rejqalem jun winäq. Man xa xe ta jantape’ yech’akon, nkitzelaj rub’anik ri kiwoto ri ch’aqa chik winaqi’. Ja re’ ri niq’aton richin: ri k’iyinem winaqil ruximon ri’ rik’in ri Saqamaq’, re’ man jantape’ ta nuya’ rejqalem ri ch’ojib’äl na’ojil. Ri Saqamaq’ kichin ri winaqi’ majub’ey k’o ta pe wawe’ Iximulew, xa pa jub’a ok amaq’ richin Latinoamérica akuchi’ k’o jub’a’ rub’anikil tz’eton pe. Ri Saqamaq’ kichin winaqi’, ja kimolaj winaqi’ yechapon richin, xa xe k’o pe jun ka’i’ oxi’ amaq’ ri kan qitzij e k’iyinäq, ruma k’a kan qitzij kojqan ri nimab’äl k’u’x (pluritanos evangelistas), kiq’i’on chik ri junamilal pa kik’aslem (achi’el pa rujachik ri pwaq nik’ul ruma tojb’alil). Achi’el ri Saqamaq’ richin Inglaterra, Holanda, Bélgica, ri nórdicos, ja re’ rub’eyal xkichäp pe rub’anik, jun samaj winaqilal tikirnäq pe chi rukojol ri Nab’ey Nimalab’al chuqa’ ri Ruka’n Nimalab’al. Ri rutzil kilon re winaqi’ re’, rub’anon chi ke ri winaqi’ chi choj pa rub’eyal kik’wan ri kik’aslem e utziläj taq winäq. Konojel ri winaqi’ nkib’än wotar, ka’i’ rub’eyal jikïl: e k’o ka’i’ kimoloj ri samajela’, jeb’ël nkixïm kina’oj chi kiwäch rajaw nima’q taq k’ayij kik’in ri samajela’. Ja re’ b’anayon chi ke

Síntesis del Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010

Ri Saqamaq’ pa’äl chuwäch ri jikib’an chupam ri junamilal winaqilal, ruma ri jalajöj moloj winaqi’ nikiya’ chi kiwäch, ja re’ niya’o ruchuq’a’. K’o k’a jantäq re’ xa choj ok nirayb’ëx re rub’anikil re’, man qitzij ta chi nib’an, nkib’ini’aj junamilal winaqilal chi re xa b’a chike uchuq’a’ na’ojil toq nkib’än jun samaj kik’in ri winaqi’. Ri Saqamaq’ junamilal winaqilal kan qitzij wi ri Saqamaq’ nuya’ rejqalem kich’ojib’al ri winaqi’, akuchi’ k’o ri k’iyinem winaqil, chi kijujunal ri winaqi’ yetikïr yeto’on rik’in ri kisamaj. Man xa choj ta ke ri’ nirayïx nib’ix chupam ri rutzijol ri ruk’iyinem winaqil, ri amaq’ xesik’ïx qa kib’i’ xa jun tz’eteb’äl, ruma ja rije’ ri e k’o chi kikojol ri nab’ey taq amaq’i’ kilon ri k’iyilem winaqil.

4. ¿Jun Saqamaq’ richin k’iyinem winaqil? Rik’in k’a ronojel re tz’eton pe chupam re rutzijol re’, tikirel k’a nqab’än qa ri k’utunïk: ¿Ri Iximulew jun Saqamaq’ nukanoj ri k’iyinem winaqil? Jun Saqamaq’ man tikirel ta pa ruyonil nub’ij qa chi nukanoj ri k’iyinem winaqil. Jun Saqamaq’ ri nukanoj ri k’iyinem winaqil, ja ri’ ri nuya’ q’ij chi ke ri winaqi’ chi tikicha’ achike winäq nok Chanpomanel, k’o rutzilal ri k’aslem, k’o nïm rejqalem chi ri winaqi’ junam kiwäch konojel k’o ri nik’atzin chi ke pa kik’aslem. K’atzinel jun Saqamaq’ ke re’; chuqa’ k’atzinel k’ïy ruq’ijul chi re. Ri Junamilal Saqamaq’ pa kaji’ juna’ man nitikïr ta nujikib’a nuchojmirisaj ri loq’oj k’ayij, ri rujachik ri pwaq numöl chi re tojb’alil, man xtitikïr ta xtub’än ronojel ri samaj rajowaxik yan chi ke ri winaqi’ pa kik’aslem. Pa jun ko’öl ruq’ijul man xtik’ïs yan ta ri meb’a’ïl chuqa’ man xtijunamär ta kiwäch ri winaqi’. Pa jun ko’öl ruq’ijul xtik’ïy jub’a ri rupwaq pa ruwi’ loq’oj k’ayij nib’an juk’an apo, tikirel xtich’akon jun moloj na’ojil richin nib’apon pa Chanpomal. Ri na’oj pa rujalik ri k’aslem k’atzinel k’ïy chi juna’ richin nichüp ruwäch ri meb’a’ïl, ri b’eyomäl nupo’ ri’ richin rutzil kik’aslem ri winaqi’. ¿Tajin kami naqajun pe ri k’iyinem winaqil?

Chupam k’a ri rusolik chi man junam ta kiwäch ri winaqi’, k’o rukojolil kik’aslem ri b’eyoma’ kik’in ri meb’a’i’, we ütz ta kajïl nkik’ül ri winaqi’ k’o ta jub’a’ rutzil. ¿Achike rub’anon ri ch’aqa chik, achi’el ri okem pa nimatijonik, ri etamab’äl, ri rokisaxik ri q’atb’äl tzij? Ri Saqamaq’ richin k’iyinem winaqil man xa xe ta tuk’utu’ pe chi xjote’ runimilem rupwaq ruma ri loq’oj k’ayij, chuqa’ k’o ri ch’aqa chik. Tiqatz’eta’ jun ka’i’ tz’eteb’äl: Ri rupwaq xuk’ül ri Arabia Saudita pa ri juna’ 2008 ka’i’ mul xjote’ chuwäch ri Holanda, po ri Holanda k’o nab’ey chi kikojol ri amaq’i’ kiya’on rejqalem ri k’iyinem winaqil. Ruma ri’ man xa xe ta rumolik b’eyomäl rumolik wachinäq pa ruq’a’ jun Saqamaq’, k’o nïm rejqalem ri tijonïk, ri uxnaqilal, ri ch’ojib’äl na’ojil chuqa’ b’anob’äl, ri junam kejqalem chi ixoqi’ chi achi’a’. Jun chik tz’eteb’äl

pa ruwi’ ri k’iyinem winaqil ja ri Islandia nik’o chuwäch ri Estados Unidos, stape’ ri Estados Unidos ik’owinäq juwinäq mul rub’eyomal chuwäch Islandia. Jun amaq’el aj Islandia k’o pa ruq’a’ ya’on q’ij chi re nucha’ ri nirajo’ pa ruk’aslem.

Ri na’oj pa ruwi’ ri k’iyinem winaqil man xa xe ta tik’is jub’a’ ri meb’a’ïl, chuqa’ ja ri niya’ q’ij chi ke ri winaqi’ chi nikib’än ri nkajowaj pa kik’aslem. Ri k’iyinem winaqil rajowaxik, nab’ey, junam k’o kik’in ri rajowaxik richin yek’ase’, chuqa’ niya’ q’ij chi ke nikib’än ri yetikïr. Ri Saqamaq’ ko pa ruq’a’ nuchajij we nib’anatäj, ja yan chik ri winäq k’o chi tuch’ojij. We majun rub’eyal ri okem pa tijonïk, uxnaqilal, chuqa’ ri ch’aqa chik e k’atzinel, man xtik’oje’ ta ri junamilal. Ri K’iyinem winaqil Saqamaq’ tikirel niq’i’, jun achïk’ ri tikirel nilitäj apo.

2. Saqil na’oj chuqa’ k’iyinem winaqil 2.1 Tz’ib’anïk pa ruwi’ ri saqil na’oj Ri Saqamaq’ toq nusamajij kinuk’ik ri winaqi’, yerunük’ ruq’a’ raqän, yerunük’ taqonem tzij; yerujikib’a atowab’äl; yerunük’ chuqa’ yerub’än jalajöj samaj. Ronojel k’a re nib’anatäj kuma ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’,40 ja re’ ri saqil na’ojil, ruma ja re’ k’o rutzil nuya’ chi ke ri winaqi’ akuchi’ yeb’anatäj wi. Runimilem ri rusolik ri saqil na’oj nïm rub’anikil chuqa’ nujalala’ ri’ akuchi’ nib’anatäj wi, ruma ri’ man k’o ta jikïl jun ruq’ajarik. Ri saqil na’oj nitz’ukutäj pe chupam ri Saqamaq’ pa rub’eyal ri rajowaxik chupam qa ri amaq’.41 Ke k’a chuqa’ b’anon chi re chi jun rusamaj ri Saqamaq’ ri niq’alajin chi kiwäch konojel ri winaqi’, chuqa’ toq niq’alajin chi xa majun tajin nib’an.42 chupam re rutzijol re’ ri saqil na’oj niq’ax chi tzij ri jalajöj samaj nkib’än ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ kik’in ri winaqi’ pa rub’eyal ri taqonem tzij; ri saqil na’oj petenäq chi rij ri tzijonem pa rusolik k’ayewal akuchi’ ye’ok chuqa’ ri winaqi’ chi rusolik. Ri ye’ok chi rub’anik ja ri Saqamaq’, ri moloj na’ojil, kimolojri’ïl ri winaqi’, chuqa’ xa b’a achike moloj kichin ri winaqi’. Ri saqil na’oj, ja ri’ ri samaj nub’än ri Saqamaq’ pa rub’eyal ri taqen rub’anik chi re. Ri Saqamaq’ k’o chi nunük’, nuya’ apo, nusamajij, nutz’ët we nib’an ri samaj; chi rub’anik k’a re’ k’atzinel chi e k’o ri rusamajela’ chuqa’ k’o ri pwaq pa ruq’a’.

Ri saqil na’oj, ja ri’ ri jalajöj samaj ruk’wan, chuqa’ jalajöj ruq’ijub’al. K’o ri nkiq’ijuj rokisaxik pa rub’eyal ri q’atb’äl tzij, rukanoxik kijunamilal ri winaqi’, tik’oje’ ketamab’al ri winaqi’, ütz rujachik ri b’eyomäl chuqa’ ri Chanpomal pa kiwi’ ri winaqi’, man xa xe ta pa kiwi’ jun molaj winaqi’. Ri saqil na’oj rajowaxik e k’ïy ye’ok chuwäch chuqa’ man ruch’aron ta ri’ ri kib’eyal re winaqi’ re’, junam kiwäch. Chupam ri Latinoamérica yalan solon rij ri saqil na’oj, richin rupajik rij rokisaxik. Ri rutzijol xuya’ ri BID pa ruwi’ ri saqil na’oj (2006) xuya’ rutzijol achike rub’anon rokisaxik ri saqil na’oj. Re’ k’o pe waqi’ retal nuq’alajrisaj achike rub’anon: a) ruk’ojlem, b) we ütz nokisäx, c) ximoj, d) rutz’aqatisaxik, e) nkajowaj ri winaqi’, f ) nik’atzin. Pa rulewal ri Centro América xq’alajin chi ri saqil na’oj pa Iximulew, Nicaragua chuqa’ Panamá, qajinäq kib’anikil; Honduras k’o pa nik’aj; Costa Rica k’o pa kiwi’. Chupam re rutzijol chuqa’ re’ nuq’alajrisaj ri retal k’iyinem pwaqil chuqa’ ri k’iyinem winaqi’. Ri nuya’ chi qawäch chi ri saqil na’oj ruximon ri’ rik’in ri ruk’iyinem pwaqil chuqa’ ruchupik ri meb’a’ïl.43

Cuando se habla de institucionalidad del Estado y su burocracia, se está hablando de ‘gobierno’ como concepto. BID (2006: 16). Meny (1999). Al no existir tal intervención, podríamos interpretar que: a) el Estado desconoce el fenómeno; b) el Estado no considera el fenómeno de importancia y c) el Estado decide no actuar sobre el fenómeno. Cualquiera de las opciones implica posicionamientos políticos que tienen impacto en el fenómeno en sí mismo y, por lo tanto, en el espacio público. 43 Para el caso del cambio del IDH las correlaciones más importantes se dieron con los indicadores de Adaptabilidad (parcial: 0.782**), Implementación y aplicación efectiva (parcial: 0.711**) y Eficiencia (parcial: 0.592**). En general, el índice de políticas tiene una correlación parcial del 0.614**. (Todas las cifras citadas, significativas al 1.0%). En el caso de las correlaciones parciales, la idea es verificar si los países cuyo índice de políticas es más alto de lo previsto, dado su PIB per cápita inicial, tienden a tener indicadores del desarrollo también más altos de lo previsto, dado su ingreso inicial. BID (2006: 150-151). 40 41 42

Estado y desarrollo humano, una sinergia necesaria

Tabla 1

(IDH 2007)

Estabilidad

Adaptabilidad

Implementación y aplicación efectiva

Coordinación y coherencia

Orientación al interés público

Eficiencia

Brasil

(0.813)

Alta

Media

Alta

Chile

(0.878)

Alta

Muy Alta

País

Características de las políticas públicas, países seleccionados (2005) Índice de políticas

Costa Rica

(0.854)

Alta

Media

Alta

Media

Alta

El Salvador

(0.747)

Alta

Media

Alta

Guatemala

(0.704)

Media

Baja

Media

Baja

Media

Baja

Honduras

(0.732)

Alta

Media

Baja

Media

Nicaragua

(0.699)

Media

Baja

Media

Baja

Panamá

(0.840)

Media

Baja

Media

Baja

Fuente: características e índice de políticas, BID (2006: 147); valores de IDH, PNUD (2009d). Véase tabla 3.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2.2 Ri winaqi’ e mitij k’atzinel richin nib’an jun jaloj Pa rub’eyal ri k’iyinem winaqil, xtik’oje’ jun ütz ximoj chi kikojol ri winaqi’ chuqa’ ri Saqamaq’, toq ri winaqi’ ronojel k’o kik’in chuqa’ e mitij. Toq e mitij ri winaqi’ ruk’amon pe junamilal, ja k’a chuqa’ re’ ninuk’un richin ri saqil na’oj, ke k’a chuqa’ ri’ ja ri winaqi’ ye’ajowan chuqa’ yenik’on richin.44 Ri k’iyimem winaqil nuya’ q’ij chi nisol rij nipaj rij ri junamilal we kan qitzij tajin nisamajïx re k’ak’a’ rub’eyal re’. Richin ruya’ik rejqalem ri junamilal, k’atzinel chi ronojel ri nijikib’äx nib’an pa saqil, ri jikib’anem tzij man xa xe ta k’o pa kiq’a’ jun ka’i’ oxi’, k’o chi e k’o ri winaqi’ ri jantape’ e «jech’un kan chupam ri na’ojil».45 Chupam re jun peraj re’ janila rejqalem ri junamilal chupam ri nuk’ulem na’ojil: kisamaj ri moloj na’ojil, ri kuchuq’a’ nkiya’ ri molojri’ïl kichin ri winaqi’ pa kiwi’ la e nab’ey. Konojel k’a re’ chuqa’ ri talüy taq rutzijol, kich’akulan ri jaloj, yeto’on chi ruya’ijk ri na’oj, nkisöl rij, nikiya’ rutz’aqat, nkinik’oj ri saqil na’oj. Ruma k’a ri’ ri mitijlem man xa xe ta jun rub’eyal rub’anikil jun winäq pa saqil na’ojil (akuchi’ ri winäq pa ruyonil nucha’ achike nub’än xa xe qa richin rija’), ri mitijlem chuqa’ ja ri’ ri rub’anikil jun winäq chi kito’ik ri ch’aqa chik, nikaxöx rutzilal k’aslem kichin konojel. Ri junamilal chupam ri k’iyinem winaqil man xa xe ta nutzu’ chi ri winäq pa ruyonil nok mitij, nutzu’ chi ri e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ nkisamajij pa rub’eyal ri saqil na’oj ri nkiq’ajuj junamil pa ronojel peraj chi re ri k’aslem. Runuk’ik chuqa’ rusamajixik ri saqil na’oj k’o chupam ri na’ojil samaj, Ri Saqamaq’ k’o pa ruq’a’ ri na’ojil samaj, re’ k’o chi nub’än pa rub’eyal runuk’ik ri Junamilal Saqamaq’. We k’a

44 45

majun jun jikïl ruk’ojlem jun Saqamaq’ nuk’waj rub’ey ri saqil na’oj, xa xketok’ulun pe ch’aqa chik uchuq’a’ ri xkeb’anon, xa xe rik’in jub’a’ re’, xa xkejech’un kan.

2.3 Akuchi’ nib’an wi, chuqa’ ri samajib’äl richin ri Saqamaq’ Rutz’etik ri k’iyinem winaqil nuk’üt chi qawäch akuchi’ ta nib’an wi, ja k’a re’ tikirel nisol rij pa rusamaj ri Saqamaq’. Ri akuchi’ nib’an wi ja ri chupam ri alajil, chupam ri b’anob’äl, ri samaj, ri tijonïk, ri uxnaqil, chajinïk chi majun k’ayewal, rokisaxik ri taqonem tzij, okem chupam ri na’ojil. Ri samajib’äl chi rusamajixik k’atzinel chuqa’ e k’o pa ruq’a’ ri Saqamaq’, ja ri pwaq, ri taqonem tzij, ri winaqi, ri na’oj pa rokisaxik ri pwaq, ri na’oj pa kiwi’ ri winaqi’ chi junam ta kiwäch konojel. Chupam ri rutzijol INDH 2005 xsol rij ri alajil b’anob’äl pa rub’eyal ri k’iyb’anoj chuqa’ ri amaq’enem chupam jun k’iyal Saqamaq’. Chupam ri rutzijol INDH 2007-08, xsol rij ri rub’eyal k’iyinäq rupwaq ri Iximulew chuqa’ ri k’ayewal ruya’on chupam ri samaj chuqa’ ri k’iyinem winaqil. Chupam re rutzijol re’, nisol rij ri ch’aqa chik xesik’ïx qa.

K’isb’äl taq tzij Ri junamilal rajowaxik chi konojel ri winaqi’ ye’ok chi ruya’ik na’oj pa ruwi’ ri k’atzinel pa kik’aslem chuqa’ ri man okel ta. Richin ke re’ nib’anatäj k’atzinel chi ri winaqi’ chuqa’ yetikïr, e mitij (k’o k’ik’in ri rajowaxik pa kik’salem) richin nkicha’ rub’eyal kik’aslem pa kiyonil chuqa pa molaj (majun niq’ato kichin). Re’ k’o pa ruq’a’ ri Saqamaq’. Ruma k’a ri’ xa xe chupam jun Junamilal Saqamaq’ tikirel nik’ïy ri winaqil, chuqa’ nik’ïy el ri Saqamaq’.

Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). De acuerdo con el texto citado, la «pobreza política» es un término acuñado por James Bohman (1996, 1997), quien la define como «la incapacidad de grupos de ciudadanos de participar efectivamente en los procesos democráticos». Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009: 175-176).

Síntesis del Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010

RUKA’N PERAJ RUNIMILEN CHUQA’ AKUCHI’ K’O WI RI SAQAMAQ’ C4

Rukaj Tanaj

Ri Saqamaq’: runuk’ik ri ruq’a’ raqän chuqa’ ri pwaq nrokisaj Re jun tanaj re’ oxi’ rub’eyal nusol rij rub’anikil ri Iximulew Saqamaq’. Ri nab’ey ja ri kinuk’ik ri jalajöj rumolri’ïl, ri e ruq’a’ raqän yesamäj pa rub’eyal ri taqonem tzij. Ri ruka’n ja ri runuk’ik ri e rusamajela’ ri Chanpomal, konojel ri samajela’ ri ye’okisan ri saqil na’oj, ri ye’uk’wan rub’ey ruchajixik ri Saqamaq’ pa rub’eyal ri taqonem tzij. Ri rox ja ri chajixik jarupe pwaq ntikïr nrokisaj ri Saqamaq’, chuqa’ pa rub’eyal ri jikib’an rokisaxik, achi’el nisol rij pa ri ro’ tanaj. Wawe’ xtisöl rij we ütz rokisaxik b’anon chi re ri pwaq, xtiq’alajin we k’o o manäq ruchuq’a’ ri Saqamaq’; ntzijöx rij ri Iximulew chuqa’ Costa Rica. Rutzijoxik ri jaloj k’ulwachitajnäq pe pa Samajel Amaq’, Taqonel Amaq’, Q’atöy tzij Amaq’ rujachon pe ri’ pa ka’i’ ruq’ijul: Ri nab’ey ja ri xtikïr pe ruq’ijul junamilal, pa 1985 a 1996, toq xjuch’ ri Atowab’äl pa ruwi’ Ch’uch’uj K’aslemal. Ri ruka’n, ja ri kab’lajuj juna’ ruq’ijul xpe chi rij toq xjuch’ ri atowab’äl. Chupam ri rutzijol e ya’on pe kiwachib’al kisamaj ri oxi’ ruq’a’ raqän ri Saqamaq’, richin rutikirb’al chuqa’ toq xb’ek’is ri ruq’ijul. Re wachib’äl man ya’on ta pe wawe.

na ri moloj e yakatajnäq. Pa ruchajixik runa’ojil ri Saqamaq’, kichajixik ri winaqi’ xtz’ukutäj pe ri To’öy pa ruwi’ Ch’ojib’äl Winaqilal (PDH), Q’atb’äl tzij Cha’onïk (TSE), ri K’amöl rub’ey ri Ch’olk’aslemal (CC) chuqa’ ri Tz’etoj Rokisaxik rupwaq ri Amaq’ (CGCN). Chuqa’ ri Taqonem tzij Tob’äl chuqa’ ruk’utb’al jun winäq, ke k’a chuqa’ ri’ ri Cholk’aslemal (rutz’aqatisaxik). Rusamaj ri Rukowil Taqonel Amaq’ xk’oje’ pe rejqalem ruma xuk’utb’ej pe ri moloj na’ojil e k’o chupam, chuqa’ ri winaqi’ xe’ok chupam; ri Rukowil Q’atöy tzij amaq’ eqal xk’oje’ pe ruchuq’a’ xya’ ruq’ij ruma ri rub’eyal xub’än chi re rokisaxik ri taqonem tzij, ke re’ xub’än xsamäj stape’ k’o b’anikil ri man ütz ta k’amon pe ojer. Jun jaloj ri yalan rejqalem, ja ri Taqonem tzij pa kiwi’ ri Moloj Na’ojil, ri xokisäx pa cha’onïk ri juna’ 1985, xuya’ k’ïy jaloj, xe’apon jalajöj kiwäch winaqi’ chupam ri Moloj Ajpopi’. Re jun samajib’äl taqonem tzij re’ xuchojmirisaj kinuk’ik ri moloj, wakami ja ri Nimaq’atb’äl tzij pa ruwi’ Cha’onïk (TSE) chapayon kichin.

1. Ri Saqamaq’ chuqa’ ri rutikirb’al ri 1.2 Ri molaj samajitaqanel amaq’ junamilal (1985-1996) 1.1 Jun ka’i’ oxi’ jaloj Pa 1985-1986, xk’ulwachitäj jun jaloj pa Iximulew, ri molaj winaqi’ k’amöl taq b’ey Chanpomal (ajlab’al Chanpomal) xjalatäj kuma molaj winaqi’ k’amöl taq b’ey choj winaqi’. Ri k’ak’a’ Cholk’aslemal xjikib’äx rokisaxik ri 14 richin enero ri juna’ 1986, toq xe’ok qa ri k’ak’a’ k’amöl ta b’ey Chanpomanel. Chuxe’ kan re’, e k’o wi ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ yesamäj achi’el jantape’ rub’anon pe pa alajil, po man ütz ta rub’anon pe (achi’el ruch’akulal ri taqonem tzij chuqa’ ruchojtob’al tob’äl), ja k’a re’ nijalatäj chupam re ruq’ijul re’, ri Saqamaq’ nuchäp ri rusamaj po rik’in jun chik rutzub’al stape k’a e k’o

1.2.1 Runuk’ik Ri Molaj samajitaqanel tzij, pa ruq’ijul ri itzel taq Chanpomanela’ achi’el ri xek’oje’ pa Iximulew, xa nkiq’ät rub’anik ri samaj. Achi’el pa ruk’u’x Amaq’ ri Armita, wawe’ e k’o konojel ri e rusamajela’ ri e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’, wawe’ nrokisaj wi rupwaq, wawe’ nub’än wi ri samaj. Jalajöj rub’eyal ri samaj nub’än pa ruk’waxik kib’ey ri winaqi’. Ri k’amöl rub’ey samaj ja ri Chanpomanel, ja k’a rija’ chapayon ri uchuq’a’ nutob’ej ri’ kik’in ri jalajöj Chitüy, ke k’a chuqa’ ri’ kik’in ri molojri’ïl kiximon ki’ rik’in ri Chanpomal chuqa’ ri yesamäj pa kiyonil, chuqa’ jantaq’ re’ ri Chanpomal nuya’ ri samaj pa kiq’a’ ri molojri’ïl k’o kajaw. Ri Saqamaq’: runuk’ik ri ruq’a’ raqän chuqa’ ri pwaq nrokisaj

Pa ri juna’ 1987, xnük’ ri Moloj Taqonela’ chi ruchupik ri Oyowal (CNR) ja ri’ toq xtikirisäx pe ri nab’ey taq samaj chi ruchupik ri oyowal; pa runik’ajal ari juna’ 1994 xejuch’ ri nab’ey ta Atowab’äl, ja ri’ toq xk’is qa ri Moloj Taqonela’ chi ruchupik ri Oyowal (CNR) xupo’ qa ri’ Moloj Taqonela’ pa ruwi’ Ch’uch’ujil (Copaz). Xtane’ rub’anik kitz’ib’axik ri ajlab’al chi uchuq’a’, ruma xnük ri k’ak’a’ Taqonem tzij kichin ajlab’al, akuchi’ nujikib’a chi ri samaj ajlab’al we nawajo’ nab’än we manäq mani. Pa ri juna’ 1995, xjikib’äx chi man e k’atzinel ta chik ri to’onela’ ri ajlab’al pa taq tinamït, ke k’a chuqa’ ri’ 270,906 winaqi’ kimolon ki’ chajinela’ pa taq tinamït. Pa ri ruq’ijul 1986-1996, ri Molaj samajitaqanel tzij e rumolen wi 27 «molojri’ïl»,46 re’ e molojri’ïl choj chi e nuk’un, xa jun samaj nikib’än. Jun ütz runuk’ik ri molojri’ïl, kan q’alaj wi ri kisamaj, man nikikamuluj ta ri samaj, kan q’alaj rusamaj ri jujun moloj. E k’o wi ka’i’ moloj chupam ri samaj na’ojil, b’eleje’ moloj yeto’on chupam ri k’amoj b’ey chuqa’ kab’lajuj moloj yeb’anon ri samaj, wawe’ e k’o ri Ruchituy Saqamaq’ e nuk’un pa rub’eyal ri samaj (titz’ët ri wachib’äl 1). Ri ximoj samaj chi kikojol ri jalajöj Chituy rusuq’un jub’a’ ri’; ri jalajöj Chituy chuqa’ ri e k’amöl rub’ey ruq’a’ raqän kiximon ki’ rik’in ri Chanpomanel chuqa’ rik’in ri ruka’n

Figura 1

Chanpomanel, ri wakami kan jikib’an ri rusamaj achi’el nutaqej ri Cholk’aslemal. Ri nimaximoj chupam ri Saqamaq’ jantape’ nib’anatäj pa q’uch kik’in ri K’amöl taq b’ey Chitüy. Chupam ri Rukowil Samajel Amaq’ e rumolen konojel ri Chituy, ri Chanpomanel chuqa’ ri ruka’n Chanpomanel. Rik’in ri Chanpomanel e k’o chuqa’ ri jalajöj tz’ib’ajay ri kan jikib’an ri kisamaj, k’o ch’aqa k’a ja re’ xetz’ukutäj. 1.2.2 Ri rusamajixik wuj Pa ruwi’ ri rusamajixik wuj chupam ri Saqamaq’, k’atzinel nqanataj pe ri k’ulwachitajnäq pe, nqatikirsaj pe rik’in ri Taqonem tzij Samaj Winaqil, re’ xujikib’a’ rub’eyal nib’an ri samaj, achike ri k’o chi nib’an, achike nib’an, ronojel pa ruwi’ ri samaj chupam ri Chanpomal. Ri Samaj Winaqil wawe’ Iximulew k’amon apo chi re Kinuk’ulem Amaq’i’ aj Estados Unidos, chuqa’ chi re runuk’ulem Samaj Winaqil richin Costa Rica. Xjal qa rupam ri rub’eyal rujachik samaj chupam ri Molaj Samajitaqanel tzij richin ri juna’ 1991, ja chik re’ xtz’aqatisäx rupam pa ri juna’ 1998. Majun rutzijol pa ruwi’ rusamajixk wuj pa ri juna’ 1985-1986, po k’o chupam ri nab’ey kajilaxik ri samajela’ Chanpomal (Cenafep), xb’an pa ri juna’ 1977. Ke ri’ chuqa’ xb’an ri jun chik ruka’n kajilaxik pa ri juna’ 1998.

Diagrama del Organismo Ejecutivo (1986)47

CONTROL POLÍTICO DEL ESTADO

CONTROL JURÍDICO ADMINISTRATIVO DEL ESTADO PRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

PROCURADURÍA DE LOS DERECHOS HUMANOS TRIBUNAL SUPREMO ELECTORAL

CUERPO CONSULTIVO

MINISTERIO DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

SECRETARIA DE ASUNTOS GENERALES

SECRETARIA DE ASUNTOS PARTICULARES

SECRETARIA DE RELACIONES PÚBLICAS

SECRETARIA DE BIENESTAR SOCIAL

SECRETARIA DE ASUNTOS POLÍTICOS

OFICINA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

COMITÉ DE RECONSTRUCCIÓN NACIONAL

REGISTRO GENERAL DE LA PROPIEDAD INMUEBLE

JUNTA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA

MINISTERIO DE RELACIONES EXTERIORES

CORTE DE CONSTITUCIONALIDAD CONTRALORÍA GENERAL DE CUENTAS

ESTADO MAYOR PRESIDENCIAL SECRETARÍA GENERAL DEL CONSEJO NACIONAL DE PLANIFICACIÓN ECONÓMICA

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (4)

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (2)

VICEPRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

MINISTERIO DE GOBERNACIÓN

MINISTERIO DE ECONOMÍA

MINISTERIO DE LA DEFENSA NACIONAL

MINISTERIO DE AGRICULTURA, GANADERÍA Y ALIMENTACIÓN

MINISTERIO DE FINANZAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE COMUNICACIONES, TRANSPORTE Y OBRAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE EDUCACIÓN

MINISTERIO DE CULTURA Y DEPORTES

PROCURADURÍA GENERAL DE LA NACIÓN MINISTERIO PÚBLICO

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO (9)

MINISTERIO DE SALUD PÚBLICA Y ASISTENCIA SOCIAL

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (12)

MINISTERIO DE DESARROLLO URBANO Y RURAL

Fuente: elaboración propia con base en D.o 93-86. Véase figura 4.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 46 47

Estrada, E. (2010). En este capítulo se han incluido diagramas que presentan de forma gráfica lo que se llaman unidades, o sea, un agrupamiento de funciones/burocracias que realizan un control político y jurídico, o funciones estratégico-políticas, apoyo técnico, administrativo, u otros. Se sugiere que tanto las unidades como los diagramas sean utilizados con prudencia y de manera sólo indicativa, con propósitos ilustrativos, que permitan un ejercicio temporal comparativo.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Tabla 2

Empleo del Organismo Ejecutivo y entidades descentralizadas por renglón presupuestario (1992) (número y porcentaje)

Institución

011

022

041

Total

Núm.

Ministerios de Estado

82,097

632

13,463

96,192

100

Entidades descentralizadas

16,464

1,458

3,817

21,739

100

Otros

5,300

206

912

6,418

100

Total

103,861

2,296

18,192

124,349

100

Fuente: II Cenafep (1994). Véase tabla 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1.3 Molaj Tz’ib’ataqanel tzij Chi rij pe ri juna’ 1986, k’o jun ka’i’ oxi’ moloj taqonel amaq’ majun chik yesamäj, k’a ri’ xek’ase’ chik pe, xkiya’ jun chik rub’eyal rusamaj ri Ajpopi’ Amaq’, ri nïm rejqalem rusamaj pa jun ruqijul Chanpomanem: nuchajij kisamaj ri Rukowil Samajel amaq’ richin ütz nub’än chi ruk’waxik b’ey amaq’; yeruya’ qa ri winaqi’ samajela’ k’amöl taq b’ey chupam ri Molaj Q’atonel taq tzij, pa ruq’a’ k’o wi runuk’ik, rutz’ukik, ruchojmirisaxik taqonem tzij pa kiwi’ ri winaqi’. Ri Ajpopi’ amaq’ jun moloj samajela’ e k’o apo, e cha’on kuma ri winaqi’, richin majun niq’aton ri kisamaj, ri ajpopi’ ri Cholk’aslemal majun ch’a’oj xtuq’ab’aj chi kij. Ruwachib’al ri Rukowil Taqonel Amaq’ richin ri juna’ 1986 k’o pe pa ri ruka’n wachib’äl.

1.4 Molaj Q’atonel taq tzij Ri Molaj Q’atonel taq tzij chuxe’ kan 1986, man kan ta xk’oje’ rupwaq chuqa’ man tz’aqät ta runuk’ik, man kan ta xya’

Figura 2

rejqalem. Toq ja ri ajlab’al yechapon richin ri Chanpomal man niya’ ta rejqalem, ri q’atoj tzij man nib’an ta pa rub’eyal. Pa jun ruq’ijul junamilal, re sachoj re’ chanin niq’alajin pe, ke ri’ toq yechojmirisäx; wawe’ Iximulew k’ayew rub’anon ruchojmirisaxik, stape etaman chi ri nuk’ulem q’atb’äl tzij janila rejqalem chupam ri junamilal.

Ri Cholk’aslemal nuk’un pa ri juna’ 1985 nukamuluj rub’ixik ri samaj k’o chi nib’än chupam ri q’atoj tzij, rusolik ri ch’a’oj, ruq’atik tzij pa ruwi’ ch’a’oj, nuchilab’ej chi ri q’atoj tzij yerajo’ molojri’ïl ri kow yepa’e’, ronojel re’ jun molaj taqonem tzij nujikib’a’ achike winaqi’ yesolon, achike rub’eyal nib’an ri solik. Pa jun Junamilal Saqamaq’ achi’el wawe’ Iximulew, njikib’äx rub’eyal nub’än ri samaj pa yonil, nukanoj nub’än jun ütz rub’eyal ruk’waxik rub’ey rokisaxik ri q’atoj tzij chuqa’ chi majun jun chik amaq’ k’o pa ruwi’. Chupam ri juna’ 1989 runuk’ik ri Molaj Q’atonel taq tzij erumolen kak’al jun molojri’ïl (titz’ët ri rox wachib’äl): ri Q’atnima Q’atb’äl tzij chuqa’ ri k’amoj b’ey Q’atoj tzij Amaq’, jalajöj ri kisamaj; julajuj ri yeto’on pa ruwi’ samaj, lajuj yeto’on pa ruwi’ k’amoj b’ey samaj, waqxaqi’ richin nik’aj k’amoj b’ey q’atonem tzij pa ruwi’ kik’ayewal winaqi’, k’ayewal ach’ala’ïl, chuqa’ ch’aqa chik; lajuj yesamäj pa q’atoj tzij. K’o ch’aqa chik ruch’arik, k’o jun K’amoj b’ey chuqa’ re’ k’o taq ruq’a’ raqän, chuqa’ ke ri’ ri yeto’on pa ruwi’ ri samaj, achi’el ri Jun Peraj nuya’ Kitijonik ri Samajela’. Janila rejqalem ri ruchojmirisaxik xb’an chi re ri Nuk’iq’atb’äl Q’atoj tzij xjikib’äx pa diciembre richin ri juna’ 1992 xchap rokisaxik pa enero richin ri juna’ 1994. Ri k’ak’a’ Nuk’iq’atb’äl xuya’ rejqalem ri soloj ch’a’oj pa tzijonïk chuqa’ chi kiwäch ri winaqi’, xuya’ q’ij chi ke rusamajela’ ri Ruchituy pa Saqil (MP) xe’ok chupam ri ch’ob’onïk k’o pa ruq’a’ ri Q’atoj tzij, xukanoj rub’eyal richin aninäq nib’an, xuchojmirisaj kisamaj ri q’atöy taq tzij, richin ke ri’ «xa xe rije’ yeq’aton tzij chuqa’ xa xe rije’

Diagrama del Organismo Legislativo (1986)

CONGRESO DE LA REPÚBLICA PLENO DEL CONGRESO

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (12)

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (4)

ASESORÍA Y CONSULTORÍA JUNTA DIRECTIVA SECRETARÍA LEGISLATIVA DEL CONGRESO

AUDITORÍA INTERNA PRESIDENTE DEL CONGRESO

SECRETARÍA PRIVADA DE LA PRESIDENCIA DEL CONGRESO

TESORERÍA

COMISIÓN PERMANENTE

COMISIÓN DE DERECHOS HUMANOS

SECRETARÍA ADMINISTRATIVA CENTRAL

23 COMISIONES ORDINARIAS DE TRABAJO LEGISLATIVO

RELACIONES PÚBLICAS

COMISIONES EXTRAORDINARIAS Y ESPECÍFICAS

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (26)

Fuente: elaboración propia con base en el D.o 37-86. Véase figura 4.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ri Saqamaq’: runuk’ik ri ruq’a’ raqän chuqa’ ri pwaq nrokisaj

Figura 3

Diagrama del Organismo Judicial (1989)

CORTE SUPREMA DE JUSTICIA

CÁMARA DE AMPARO Y ANTEJUICIO

CÁMARA CIVIL

CÁMARA PENAL

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (2)

PRESIDENCIA DE ORGANISMO JUDICIAL SECRETARÍA GENERAL DE LA PRESIDENCIA

AUDITORÍA INTERNA SUPERVISIÓN GENERAL DE TRIBUNALES

SECRETARÍA DE LA CORTE SUPREMA DE JUSTICIA GERENCIA GENERAL

SECRETARÍA DE PLANIFICACIÓN Y DESARROLO INSTITUCIONAL

ASESORÍA JURÍDICA

COORDINACIÓN GERENCIAL SECRETARÍA DE INFORMACIÓN INSTITUCIONAL

UNIDAD DE CAPACITACIÓN INSTITUCIONAL

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (10)

GERENCIA DE RECURSOS HUMANOS

ARCHIVO GENERAL DE PROTOCOLOS

GERENCIA FINANCIERA

GERENCIA ADMINISTRATIVA

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO (10)

GERENCIA DE COMUNICACIÓN SOCIAL

CENTRO DE SERVICIOS AUXILIARES DE LA ADMINISTRACIÓN DE LA JUSTICIA CENTRO DE GESTIÓN PENAL SERVICIO MÉDICO FORENSE UNIDAD DE PSICOLOGÍA JURÍDICA DIRECCIÓN DE ESTADÍSTICAS JUDICIALES

SALAS PENALES JUZGADOS DE EJECUCIÓN PENAL JUZGADOS DE SENTENCIA PENAL, NARCOACTIVIDAD Y DELITOS CONTRA EL AMBIENTE

SALAS CIVILES JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA CIVIL

SALAS MIXTAS DEPARTAMENTALES TRIBUNALES DE SENTENCIA Y JUZGADOS DE INSTANCIA, MIXTOS DEPARTAMENTALES

SALAS DE FAMILIA JUZGADOS DE FAMILIA

SALAS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL JUZGADOS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

SALA DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA DE MENORES

TRIBUNAL DE CUENTAS Y CONFLICTOS DE JURISDICCIÓN

SALAS DE LO CONTENCIOSO ADMINISTRATIVO

JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA DE CUENTAS JUZGADOS DE LO ECONÓMICO COACTIVO

FUNCIÓN DE MANDO MEDIO (8) FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (10)

JUZGADOS DE INSTANCIA, NARCOACTIVIDAD Y DELITOS CONTRA EL AMBIENTE Y JUZGADO DEL DELITO FISCAL

Fuente: elaboración propia con base en artículos 203 al 222 de la Constitución Política de la República, y D.o 2-89 del Congreso de la República, Ley del Organismo Judicial. Véase figura 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

yeq’aton ri tojb’alil» ke k’a chuqa’ ri’ xujikib’a’ tzij pa ruwi’ ri tojb’alil ch’a’oj. Xetz’uk chuqa’ rub’eyal chi we nichap jun rusolik k’ayewal k’o chi nik’is tzij pa ruwi’, man xa choj ta chik nich’eme’ kan; ke re’ niya’ ruto’ik chuqa’ ri winäq xk’ayewatäj ruma ri ch’a’oj, ke k’a chuqa’ ri’ ütz rokisaxik nib’an chi re ri q’atoj tzij.

2. Ri Saqamaq’ chi rij rujuch’ik ri ch’uch’uj k’aslemal Toq xtikïr pe ri lajjuna’ 90 richin ri wok’ala’ XX xtane’ yan ri oyowal kamïk chapon pe rub’anik, re’ janila q’axomal xuya’ kan pa ruk’aslem ri amaq’. Ke ri’ chuqa’ pa ch’aqa chik amaq’ chi re ri ruwach’ulew xetane’ qa ri oyowal; eqal xetok’ulun pe ri Junamilal Chanpomanela’, xkiya’ pe rejqalem ri ch’uch’uj k’aslemal. Rulewal ri Centroamérica man xujech’uj ta kan ri’ chi re ri jaloj re’, xetikïr xkijuch’ ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj Kaslemal chi la’ Nicaragua (1990), ri Salvador(1992) chuqa’ ri Iximulew (1996). Chupam re amaq’ re’ ri Ch’uch’uj K’aslemal 30

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

xb’eruch’ojij pe ch’aqa chik Atowab’äl pa ruwi’ ri k’ayewal xtz’uku pe ri oyowal rik’in q’aq’, ruma k’a ri’ xoyob’ëx jaloj junamilal chupam ri Saqamaq’. Ja k’a re’ xb’ano chi ri Saqamaq’ xuya’ pe jun rub’eyal chi rujunamaxik ri amaq’, re’ samaj re’ rajowaxik k’ïy chi juna’. Ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj k’aslemal xuk’äm pe jun ka’i’ oxi’ jaloj chupam ri na’ojil k’aslem, stape man kan ta konojel e ütz. Man ke wi ri’ nuya’ q’ij chi nipaj rij we tajin rub’anik. Pa runa’oj re jun rutzijol re’ tikirel nqab’ij chi we tajin ta ye’okisäx ri Atowab’äl ruma ri Chanpomal, xk’oje’ ta pe ruchuq’a’ ruma rub’anik rusamaj pa rub’eyal.

2.1 Ri Molaj Samajitaqanel tzij Chupam ri juna’ 1997 k’a 2000 xeb’an jaloj pa runuk’ik ri Chanpomal chuqa’ ke ri’ pa rusamajixik wuj ri Saqamaq’, k’o ri xuyäk kik’u’x ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal, k’o re’ ruma kitzub’al pa ruwi’ jun k’ak’a’ Saqamaq’. Chupam ri juna’ 1997, xtz’uk pe ri Ajtz’ib’ Samajay (Sepaz) chuqa’

ch’aqa chik Moloj Taqonela’ richin nib’an ri taqon rub’anik kuma ri Atowab’äl. Xtz’ukutäj achi’el ri, Tob’äl Amaq’el Ixoqi’ (FNM), ri Moloj Taqonela’ pa ruwi’ Chojmirisanem (CPRP), ri Moloj Taqonela’ chi Ruchajixik ri Qalpul, ri Ajpopi’ pa ruwi’ Atowab’äl Ch’uch’ujil (CNAP). Ch’aqa chik moloj xetz’ukutäj pe chupam ri juna’ 1997-2007 ja ri Rutob’al ri Qawinaq Ixöq (Demi); ri Ajtz’ib’ Samajay kichin Ixoqi’ (Seprem), moloj k’amöl b’ey pa ruwi’ na’oj richin ruk’iyilem kik’aslem ri ixoqi’; ri Ajtz’ib’ Samajay pa ruwi’ ruchajixik ulew (SAA), richin rujikib’axik taqonem tzij pa ruwi’ ruchajixik ri ulew; Ri Ruchituy Kaq’ib’al chuqa’ rub’eyomal Ulew (Marn), rik’in re’ xchup ruwa ri Moloj pa ruwi’ Kaq’ib’al chuqa’ ri Ajtz’ib’ Samajay Kaq’ib’al chuqa’ rub’eyomal ulew. Ri Moloj Taqonela’ pa ruwi’ ri Jech’unïk chuqa’ ri kitzelaxik ri maya’ taq winaqi’ pa Iximulew (Codisra) chuqa’ ri Ajtz’ib’ Samajay Ilinïk (Sesán) K’amöl b’ey pa’äl pa ruwi’ ri ilinïk chupam ri amaq’ (Sinasán). Ke k’a chuqa’ ri’ xtz’ukutäj pe ri Ulanel pa ruwi’ ri Atowab’äl Ch’uch’uj K’aslemal. K’o nïm rejqalem ri Atowab’äl chi ruya’ik rejqalem ri uchuq’a’ winaqilal chuqa’ ri rusamaj ri Ajlab’al pa jun junamilal amaq’, wawe’ xjikib’äx ri k’ak’a’ rusamaj ri Ajlab’al pa ruq’ijul ch’uch’uj k’aslemal. Chupam ri juna’ 1997 chuqa’ 1998 xqa pe ruwinaq xa xe chik 31,423, pa rub’eyal ri runuk’ik (TOE) ri ajlab’al.48 Chupam ri juna’ 2000 xchup ruwäch ri uchuq’a’ xub’ini’aj Maya’ Samaj. Xtalüx chuqa’ ruwäch ri Potz’ Ajlab’al (PMA), e 180 xeq’ax chupam ri k’ak’a’ Potz’ Amaq’ chuqa’ xeq’ax pa ruchajixik kik’ojlib’al ri ajch’a’oj. Xtz’ape ri nimak’ayij kichin ri ajlab’al, ri Moloj tz’etöy rulewal Ajalb’al (IGM) xupo’ ri’ Moloj tz’etöy rulewal Amaq’ (IGN) pa ruq’a’ ri Ruchituy B’anöy Jay chuqa’ B’ey (Micivi). Ri taluwäch k’o wi pa ruq’a’ ri Ajlab’al xq’ax pa ruq’a’ ri Chanpomal chuqa’ xjikib’äx chi konojel ri ye’el pe pa ri tijob’äl Adolfo V Hall ye’ok pa ri moloj tob’äl ajlab’al. Chupam ri juna’ 2003 ri Nimasaqamaq’ Chanpomal (EMP) xjal ruma ri Ajtz’ib’ Samajay K’amöl b’ey pa ruwi’ Chajinïk (SAAS). Ri rupwaq ri Ruchituy Chajinel xqa pe jun 5.3% pa ri juna’ ri’. Chupam ri juna’ 1997 xel pe ri Taqonem tzij richin ri Molaj Samajitaqanel tzij, akuchi’ niq’alajrisäx rusamaj ri Chanpomal achi’el «[…] ruk’waxik b’ey, runuk’ik, rub’anik runa’oj Chanpomal chuqa’ ri ximoj samaj kik’in ri ch’aqa chik moloj».49 Xjike’ rub’eyal rutojik ri k’amoj b’ey, rub’eyal nitaq rub’anik jun samaj, rub’eyal ri samaj pa q’uch, rokisaxik ri pwaq nik’ul, pa saqil rokisaxik ri pwaq, chojmilal pa rub’anik ri samaj, niwachin ri samaj, ri to’ïk nkiya’ ri winaqi’ chupam ri samaj.50

Pa rub’eyal ri Taqonem tzij b’itajnäq qa, ri Molaj Samajitaqanel tzij xrokisaj jun na’oj chi ruqasaxik rusamaj ri Chanpomal, pa rub’eyal ri K’ak’a’ Samaj chupam ri Chanpomal. Chupam re ruq’ijul re’ chuqa’ janila rejqalem rutz’ukik pa ri juna’ 1998 ri Moloj Chajinel Tojb’alil (SAT) jun rumoloj ri Saqamaq’ nisamäj pa ruyonil chi rumolik chuqa’ rukanoxik k’ak’a’ taq rub’eyal ruchajixik chuqa’ rumolik ri tojb’alil. Re Moloj re’ rukanon k’ak’a’ taq rub’eyal rumolik ri tojb’alil, ja re’ to’oyon richin konojel yetojon chuqa’ man nisach ta ri pwaq.

Chupam ri juna’ 1997 ri Molaj Samajitaqanel tzij k’o wi 45 taq rumolaj: ka’i’ yesamajimn ri na’ojil, 9 yeto’on pa ruk’waxik b’ey, 22 yeto’on pa rub’anik samaj, 12 ruchituy yeb’ano ri samaj. Lajuj chik juna’ chi rij pa 2007 xk’iyïr ri rumolaj, xub’än qa 51: ka’i’ pa k’amoj b’ey na’ojil (Chanpomanel chuqa’ ruka’n Chanpomanel), lajuj yeto’on pa k’amoj b’ey, 26 yeto’on pa rub’anik samaj (Ajtz’ib’ Samajay, Samajay pa ruwi’ rutz’etik samaj pa Chanpomal (Onsec), Moloj Taqonela’ richin Chanpomal, k’amöl taq b’ey) chuqa’ 13 Chituy Saqamaq’ pa rub’anik ri samaj. 51 Chi rukojol ri juna’ 2000 k’a 2009 ri samaj chupam ri Molaj Samajitaqanel Tzij, pa ri rub’eyal 011 chuqa’ 022, rumolon ri’ ruyon pa ruk’u’x tinamit Armita. Chupam ri juna’ 2000 re’ nuq’ajuj nik’aj chi ke konojel ri erusamajela’, pa ri juna’ 2006 xqa pe k’a pa 41.2%, pa 2009 xqa pe k’a pa 38.7% (titz’ët ri rox tz’alajil. Ri ruchuq’a’ xqa pa ruk’u’x Armita tinamït xjote’ pa San Marcos, Huhuetenango, Quiché, alta Verapaz chuqa’ Petén.

2.2 Ri Molaj Tz’ib’ataqanel tzij Re jun uchuq’a’ re’ tajin nupo’ ri’ jun utziläj molaj pa runuk’ik ri junamilal, ruma chupam re molaj re’ e k’o konojel ri molaj na’ojil richin ri amaq’, chuqa’ ruma ri winaqi’ kimolon ki’ k’o kuchuq’a’ chi yech’ojin apo. Ja k’a re’ nib’anon chi re chi yesol ri k’ayewal, chuqa’ nikem apo ri runa’ojil k’aslem chupam ri amaq’. Ri Molaj Samajitaqanel tzij, b’anayon chi e k’o jalajöj ruch’arik moloj na’ojil, ke k’a chuqa’ ri’ ri jujun ajpop nucha’ akuchi’ nik’oje’ wi. Re’ chuqa’ niq’alajin achi’el jun k’ayewal ruma man yek’iyïr ta ri molaj, ruma ri’ toq k’o k’ayewal pa rujikib’axik jun taqonem tzij k’atzinel chi re ri Chanpomal chuqa’ chi ke ri winaqi’. Rukamuluxik ruk’aqik ruwäch jun winäq chuqa’ ri ajpopi’ ye’el kan chupam ri kimoloj, nub’än achi’el ta xa nkiloq’ ri kipatan samaj. Chupam ri juna’ 1985

Sin embargo, hay información disponible que no coincide, pues afirma que el número de efectivos militares se redujo de 46,900 a 15,500. Centro de Estudios de Guatemala (CEG, noviembre de 2009). Véase www.ceg.org.gt/fotos/situacionseguridadjusticianov09.pdf 49 Según artículo 224 de la Constitución Política de la República. 50 Establecidos por los artículos 182 al 202 de la Constitución Política de la República, así como por el D.o 114-97 del Congreso de la República, Ley del Organismo Ejecutivo, del 12 de diciembre de 1997. 51 Estrada, E. (2010). 48

Ri Saqamaq’: runuk’ik ri ruq’a’ raqän chuqa’ ri pwaq nrokisaj

Tabla 3

Empleo en el Organismo Ejecutivo por departamento (2000, 2006, 2009) (número y porcentaje)

Total (011 + 022)

2000

Departamento

011

2006

2009

022

029

2000

2006

2009

2000

2006

2009

100.0

84,954

96,581

154,911

506

3,379

8,265

10,144

63,148

38.7

39,276

40,711

57,470

315

506

5,678

6,928

2.6

4,252

2.6

2,008

2,517

4,142

110

3,397

3.4

5,466

3.3

2,964

3,333

5,358

108

125

5.5

5,050

5.1

7,383

4.5

4,656

4,950

7,251

100

132

115

3,300

3.9

4,710

4.7

8,565

5.2

3,295

4,591

8,334

119

231

Huehuetenango

3,343

3.9

4,382

4.4

8,655

5.3

3,328

4,253

8,462

129

193

Quiché

2,727

3.2

3,746

3.7

7,783

4.8

2,724

3,658

7,636

147

135

Alta Verapaz

2,708

3.2

3,449

3.5

8,151

5.0

2,704

3,368

7,982

169

203

Petén

2,302

2.7

2,942

2.9

5,230

3.2

2,274

2,825

5,041

117

189

237

Izabal

2,039

2.4

2,525

2.5

3,989

2.4

2,036

2,418

3,830

107

159

Chiquimula

2,204

2.6

2,555

2.6

3,957

2.4

2,202

2,452

3,801

103

156

Jutiapa

2,326

2.7

2,759

2.8

4,469

2.7

2,316

2,656

4,333

103

136

Otros

15,263

17.9

20,634

20.6

32,128

19.7

15,171

18,849

31,271

1,785

857

2,035

Núm.

Total

85,460

100.0

99,960

100.0

163,176

Guatemala

39,591

46.3

41,217

41.2

Chimaltenango

2,014

2.4

2,594

Escuintla

2,969

3.5

Quetzaltenango

4,674

San Marcos

Fuente: Ministerio de Finanzas (Minfin). Véase tabla 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

k’a 2007 xb’anatäj kaji’ rukamuluxik ruk’aqik wäch, e ka’i’ ri xkijäl ri kimoloj; 27 ajpopi’ xkaq’ chik kiwäch chupam jun chik moloj na’ojil, waqi’ ri xkikamuluj xe’ok chik qa, e oxi’ xkiroxmuluj, e wo’o’ xkikamuluj, jun ri roxmul xok qa, 22 ajpopi’ xe’ok chik qa jub’ey kuma jun chik moloj na’ojil, k’o re’ jun b’e, k’o re’ wo’o’ mul. K’o jun ka’i’ oxi’ jaloj xb’anatäj chupam ri Molaj Tz’ib’ataqanel tzij, kich’arik ri moloj yetajin ri samajitaqonem tzij chuqa’ ch’aqa chik ri ye’uk’wan b’ey. Ri e ruq’a’ raqän ri Samajitaqanel tzij chupam ri juna’ 1986, xek’oje’ chik qa 11 molaj yeto’on pa ruwi’ samaj pa ri juna’ 1997. Ri runuk’ulem rujachon ri’ pa 41 molaj: wo’o’ yena’ojin rub’anik samaj (ri Ajpopi’ Amaq’, ri k’amöl taq b’ey, ri nab’ey k’amöl b’ey Ajpopi’ Amaq’, ri ruka’n k’amöl taq b’ey chuqa’ ri e rajtz’ib’ ri k’amöl taq b’ey); e oxi’ yeto’on pa rub’anik samaj, 26 moloj Samajitaqanel tzij (jun molaj xtik’oje’ qa jumul, jun molaj xtisamäj pa ruwi’ Ch’jib’äl winaqil, 23 moloj taqonela’ k’o ri kan jikil ri samaj nkib’än) 32

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

chuqa’ wuqu’ ri choj ok yeto’on. Ja re’ ri eruk’isb’äl: Ajtz’ib’ Samajay, ri nuk’wan kib’ey pa jujun tinamït, ri K’amoj b’ey, ri yenik’on rokisaxik ri pwaq, ri k’amöj b’ey chupam ri Molaj Tz’ib’ataqonem tzij, ri k’amoj b’ey nichajin ri pwaq, chuqa yerutz’ët ri samajela’. Chupam ri juna’ 2007 ri Ajpopi’ amaq’ junam wi runuk’ulem rub’anon pa ri juna’ 1997. Man ke wi ri’, ri Moloj Taqonela’ xk’iyïr, rub’anon pe 23, xapon k’a 33. Xetz’ük k’ak’a’ taq moloj: k’o ri yesamäj pa ruwi’ b’anob’äl, pa kichajixik ri loq’onela’, pa ruwi’ etz’anem, pa kiwi’ ri winaqi’ e b’enäq juk’an apo, pa kiwi’ koköj chuqa’ loman taq k’ayij, pa ruwi’ ilinïk, pa ruwi’ samaj, pa ruwi’ ach’alalri’ïl. Ri ro’ tz’alajil nuq’alajrisaj chi qawäch chi chupam ri juna’ 1986 y 2008 ri ixoqi’ ajpopi’ xa xe k’iyinäq chi re 7 a 12%, re’ nuya’ chi qawäch chi man q’i’on ta ri junamilal rajowaxik. Chupam América Latina, re’ napon wi chi 34.0%.

Tabla 4

Número de diputados y decretos legislativos aprobados (1997-2007) Año

1997 1998 1999 2000 2001 2002

2003 2004 2005 2006 2007

Diputados

113

158

Decretos

Fuente: elaboración propia, con base en datos disponibles en http://www.congreso.gob.gt/gt/mostrar_ley. Véase tabla 4.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 5

1986-1991

1991-1994

1994-1996

1996-2000

2000-2004

2004-2008

2008-2012

Total de diputaciones y diputadas (1986-2008) (número y porcentaje)

100

116

113

158

Mujeres

Porcentajes

Total

Fuente: elaboración propia con base en datos del TSE, diversos años. Véase tabla 4.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2.3 Ri Moloj Q’atonel taq tzij Chupam ri juna’ 1997, runuk’ik ri Moloj Q’atonel taq tzij k’a majun rujalon ta ri’, k’amon pe richin ri juna’ 1989 rik’in ri Rutaqonem tzij ri Moloj Q’atonel taq tzij D.o 2-89. Chupam re jun peraj re’ niya’ rejqalem ri xtich’o chi rij ri ruchojmirisanem ri rokisaxik ri q’atb’äl tzij, ruya’ik rupwaq chuqa’ ri samaj. Ruma k’a ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal chuqa’ ri k’ak’a’ taq rub’eyal, xetok’ulun pe k’ak’a’ taq na’oj pa ruchojmirisaxik rokisaxik ri q’atb’äl tzij. Ruma ri’ toq xtz’ukutäj pe ri Moloj chi rujalwachinik ri Molaj Q’atonel taq tzij, xnuk’ jun samaj chi rub’anik rutzil ri samaj pa q’atonem tzij, xya’ rejqalem chi konojel ri winaqi’ niya’ q’ij chi ke nkokisaj ri q’atb’äl tzij, chi tichüp ruwäch ri eleq’ chupam ri Chanpomal, ke k’a chuqa’ ri’ nib’an rutzil ri talutzijnem. Chupam ri juna’ 1997, xtz’ukutäj pe ri Moloj Niya’on ruchuq’a’ ri Q’atb’äl tzij (CFJ), richin nupäj rij runuk’ulem ri q’atb’äl tzij chuqa’ tuya’ rub’ixik ri okel yan nib’an chanin. Ri Moloj Niya’on ruchuq’a’ ri Q’atb’äl tzij (CFJ), xb’ek’is rusamaj pa 1998, xrelesj ri wuj Jun k’ak’a’ Q’atb’äl tzij richin Ch’uch’uj K’aslemal. Pa 1998, ri Q’atnima Q’atb’äl tzij xunük’ jun moloj nito’on richin nutzeqelb’ej runa’oj ri Moloj Niya’on ruchuq’a’ ri Q’atb’äl tzij (CFJ), k’a ri’ xjalwachix pa ri juna’ 2000 ruma jun Moloj Taqonela’ ri xk’oje’ qa jumul. 52

Ri nab’ey taq samaj xchap pe rub’anik, xb’an rik’in ri pwaq petenäq juk’an chik, ri rupwaq qa rija’ petenäq ruma xjotob’äx runimilen ri pwaq xya’ chi re. Chupam ri juna’ 1999 xjuch’ jun qajoj pwaq rik’in ri Yakb’äl Pwaq Ruwach’ulew (BM) ja re’ xnimirsan rupwaq chuqa’ xya’o q’ij chi re nusamajij ri chojmirisanem pa ri ik’ abril richin ri juna’ ri’. Re pwaq re’ xtun rik’in ri pwaq petenäq pa ri Yakb’äl pwaq Interamericano de Desarrollo (BID), ja re’ xb’ano chi xetikïr xkib’än samaj pa rutz’aqik jay.

Chi rukojol rusamaj ri Moloj Q’atonel taq tzij, ja re’ jun ka’i’ oxi’ rusamaj xjikib’äx: xeya’ q’atb’äl taq tzij pa konojel ri tinamït richin ri amaq’, chuqa’ pa jujun ruk’u’x nimatinamit kaji’ q’atb’äl taq tzij: jun nuchajij ri q’atoj tzij, jun ri niq’aton tzij, jun ri nusöl k’ayewal chi kikojol winaqi’, ri jun chik nusöl k’ayewal pa ruwi’ samaj chuqa’ ach’alalri’ïl.53 Xb’an jun rub’eyal runuk’ik, ja re’ xjikib’an achike samaj k’o chi nikib’än chuqa’ akuchi’ napon wi rulewal ri kisamaj chuqa’ ri to’ik nikiya’ chi ke ri q’atöy taq tzij; xek’oje’ k’ojlib’äl akuchi’ nisöl ri k’ayewal chi tzijonem kik’in ri winaqi’ xek’ayewatäj chuqa’ ri ajch’a’oj, chuqa’ xk’oje’ jun Moloj ri niya’o rutzijol ri k’ayewal nisol rij pa Armita tinamït . Pa ri juna’ 1997 xjike rokisaxik ri Taqonem tzij Saqil Samaj pa Q’atoj tzij, chuqa’ xtz’ukutäj pe ri Moloj Defensa Pública Penal (IDPP), xsamäj pe pa 1998 jun molojri’ïl nisamäj pa ruyonil, yeruto’ ri winaqi’ chupam ri q’atb’äl tzij, ri man yetikïr ta nkitoj. Chupam ri juna’ 1997 chuqa’ xtz’ukutäj pe ri Moloj chi rujalwachinik ri Q’atb’äl tzij (ICMSJ), xya’ rejqalem; jun juna’ chi rij, ja re’ xuk’wan rub’ey ri na’ojil, ronojel ri samaj ximon rik’in ri q’atb’äl tzij.54 Ri Moloj chi rujalwachinik ri Q’atb’äl tzij (ICMSJ), pa ri juna’ 1999 xtz’uk pe ri K’ojlib’äl chi rusamajixik ri Q’atb’äl tzij (CAJ) pa taq tinamït, rik’in re’ najowäx chi ri winaqi’ aj pa ruq’a’ tinamït tikirel chuqa’ nkokisaj ri q’atb’äl tzij, ke k’a chuqa’ ri’ nukanoj rub’eyal ri ximoj samaj kik’in ri samajela’ richin ch’aqa chik molojri’ïl. Chupam ri juna’ 1999 xjikib’äx ri Taqonem tzij pa ruwi’ tijonïk Q’atb’äl tzij, re’ nukanoj chi yek’oje’ winaqi’ etamanela’ pa ruwi’ re samaj re’. Pa ruk’isb’äl chi re ri lajjuna’ 90 chuqa’ pa rutikirb’al ri wok’ala’ XXI, xetz’ük pe ri Q’atb’äl taq tzij pa ruwi’ we man nib’an ta ri samaj pa rub’eyal chuqa’ xetz’ük pe ri Q’atb’äl tzij nuk’wäx akuchi’ rajowaxik, chuqa’ xtz’ük pe jun ruq’a’ samaj nisolon rij rejqalem ri ixöq. Pa ruwi’ yan chik samaj, ri ruka’n wachib’äl nuk’üt chi qawäch ri wok’alil xjote’ chi re ri samajela’ chupam ri Molaj Q’atonel taq tzij pa ri juna’ 2002 y 2007. Niq’alajin chi xek’iyïr ri samajela’, jun akuchi’ yalan xek’iyïr ja chupam ri k’amoj b’ey, xjote’ jun 80% chuqa’ kik’in ri q’atöy taq tzij, xjote’ jun 20%.55

Pásara, L. (2002). Ibíd., 117. Decreto Gubernativo 89-98. 55 Véase más información en el capítulo VIII. 52 53 54

Ri Saqamaq’: runuk’ik ri ruq’a’ raqän chuqa’ ri pwaq nrokisaj

Gráfica 2 Cambios absolutos y relativos en empleados del Organismo Judicial (2002-2007) (número y porcentaje) 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

7000 6000

Axis Title

5000 4000 3000 2000 1000 0 2002 2007 Variación %

Magistrados y jueces 719 861 20%

Auxiliares de justicia 3,407 3,496 3%

Personal administrativo 1,258 2,264 80%

Total 5,384 6,621 23%

Fuente: elaboración propia, con base en la Asociación de Investigación y Estudios Sociales (Asíes) (2003 y 2009). Véase gráfica 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ri ruwaq tz’alajil nuk’utb’ej chi chupam ri juna’ 2002 e k’ïy ixoqi’ xesamäj e to’öy pa q’atb’äl tzij, e jub’a’ yan chik ixoqi’ xek’oje’ chi re q’atöy tzij. Chi ke e 100 to’onela’, e 68 ixoqi’; chi ke e 100 q’atöy taq tzij, e 38 ixoqi’. Pa 2009, xapon e 56 ixoqi’ q’atöy taq tzij, re’ nuk’utb’ej jun ütz rub’eyal chi ke ri ixoqi’.56 Tabla 6

Empleados del Organismo Judicial por sexo y área de trabajo (2002) (número y ratio mujer/hombre)

Rox kajtz’uk Ri pwaq nkokisaj re oxi’ molaj Saqamaq’ re’ (1985-2006) Ri rox wachib’äl nuk’utb’ej chi, chupam ri juna’ 19852006, ri pwaq xrokisaj ri Moloj Samajitaqanel tzij ja ri’ kan nïm chuwa ri Molaj Tz’ib’ataqanel tzij. Chuqa’ niq’alajin pe ri rejqalem xya’ chi re rusamaj ri q’atb’äl tzij (chojuch’), pa 1995-1996. Re pwaq re’ rik’in jub’a’ petenäq ruma ri samaj chi rujalwachinik ri q’atb’äl tzij xb’an chupam re q’ijul re’. Wawe’ niq’alajin akuchi’ xya’ wi k’ïy pwaq.

Gráfica 3 Gasto público de los tres organismos del Estado, 1985-2006 (porcentaje) 120.0% 110.0% 100.0% 90.0% 98.9% 80.0% 70.0% 60.0% 50.0% 40.0% 30.0% 0.2% 20.0% 10.0% 0.0% 0.4%

1985

Hombres

Mujeres

Total

Ratio M/H

Magistrados y jueces

522

197

719

0.38

Auxiliares de justicia

2,025

1,382

3,407

0.68

824

424

1,258

0.51

Administración

Fuente: Asíes (2003). Véase tabla 4.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

3. Saqamaq’ k’o ruchuq’a’/nïm – Saqamaq’ manäq ruchuq’a’/ko’öl Pan América Latina k’oje’inäq pe jun k’ayewal chi kikojol ri loq’oj k’ayij rik’in ri Saqamaq’, mestan kan chi re ka’i’ re’ xa kitz’aqat ki’, man tikirel ta nkijäch ki’. Ja re’ xb’ano chi re xtz’ukutäj pe jun sachoj rik’in runimilen ri Saqamaq’ chuqa’ ri rub’anik ri samaj, xb’an chi re chi jun Saqamaq’ k’o ruchuq’a’ ja ri’ ri nïm, ja yan chik ri ko’öl Saqamaq’ manäq ruchuq’a’. Ri rayib’äl ja chi niq’i’ jun tz’aqät runuk’ik ri Saqamaq’, ri nitikïr jub’ä pa rub’eyal ronojel ri rusamaj, achi’el ri: yeruchajij ri winaqi’, nub’än utziläj taq samaj kik’in ri winaqi’, chuqa’ tz’aqät nub’än chi re rokisaxik ri q’atb’äl tzij. Wawe’ niya’ pe rutzijol ri Moloj Taqonela’ Pwaqilal richin América Latina chuqa’ ri Caribe (Cepal), re rutzijol re’ richin 18 juna’, jun ke re’ juna’ nuq’ajuj chi xb’etz’aqät ri rujuna’ (1990 – 2008). Ri rutzijol richin Iximulew nijunamäx rik’in Costa Rica, jun amaq’ chuqa’ xtz’ukutäj pe rik’in ri tikoj kape, 56

Véanse datos comparativos para 1985, 1995 y 2009 en el capítulo VIII.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

5.0%

99.2%

95.9%

97.2%

4.5% 94.4%

4.4% 94.7%

2.0% 1.5%

0.5%

Poder ejecutivo

3.5% 2.5%

2.0%

1986

4.0% 3.0%

3.4%

0.3%

4.5%

0.8%

1995

1996

1.0%

1.1%

1.0%

0.5% 0.0%

2005

Poder legislativo

2006

Poder judicial

Fuente: elaboración propia, con datos del Minfin. Véase gráfica 4.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

xusamajij ri ulew, xk’oje’ pa kiq’a’ itzel taq Chanpomanela’, po xutij ruq’ij richin xel pa kiq’a’. Ri Costa Rica xub’än ri nab’ey ruchojmirisaxik ri tijonïk pa ri juna’ 1885, xok chupam ri junamil na’ojil pa ri nab’ey taq juna’ chi re ri wok’ala’ XX, chuqa’ xuchüp ruwäch ri ajlab’al pa ri juna’ 1948. Ruma k’a ronojel re’ nijunamäx rik’in Costa Rica. a) Ri pwaq xumöl ri Chanpomal, chi re tojb’alil, pa wok’alil chi re ronojel ri rajil wachinäq yerub’än yerusamajij (PIB), pa ri juna’ 1990, xuk’utb’ej chi Costa Rica xumöl 11.4%, ri Iximulew 8.1%. re’ ka’i’ wok’alil re’ xjote’ pa ri juna’ 2008, 15.9 chuqa’ 12.1%. b) Ri wok’alil tojb’alil pa ruwi’ ri wachinäq yerub’än yerusamajij, xapon ri 10.9% chi re Costa Rica pa ri juna’ 1990, chi re Iximulew, ja ri 7.7%; pa ri juna’ 2008 xjote’ 15.6 chuqa’ 11.3%. Re xuq’alajrisaj pe wawe’ nq’alajin chi ri Saqamaq’ ntikïr numöl ri tojb’alil; k’o ruchuq’a’ chi rumolik tojb’alil, nuq’ät chuwäch ri eleq’, xuq’ät tzij pa ruwi’ ri eleq’, ütz runa’oj xub’än kik’in ri winaqi’, xnimäx ri rutzij.We nijote’ rumolik rupwaq chuqa’ nijote’ ruq’ij rejqalem.

Gráfica 4

Carga tributaria de Costa Rica y Guatemala (1990 y 2008) (porcentaje respecto del PIB) 1990

18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

2008

15.6 11.3

10.9 7.7

Costa Rica

Guatemala

Fuente: base de datos de la Cepal, sobre la base de estadísticas oficiales. Véase gráfica 4.9 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

c) Ri Pwaq jikib’an rokisaxik nch’o chi rij ri saqil rokisaxik pwaq, ruma k’a ri’, we re’ nijote’, nel chi tzij chi ri Saqamaq’ k’iyirnäq runuk’ulem na’ojil chuqa’ chi nitikïr nub’än ri rusamaj pa rub’eyal kik’in ri winaqi’, ntikïr nisamäj pa ruyonil, majun niq’aton richin. Re rutzijol re’ petenäq chi rij ri rajil jun winäq richin ri juna’ 2000. Ri Costa Rica pa ri juna’ 1997 pa rusamaj xuk’ïs US$ 406, re’ xjote’ k’a US$ 657 pa ri juna’ 2008. Pa Iximulew, ri sachoj pwaq pa ruwi’ jun winäq xapon US$ 148 chuqa’ US$ 222 richin re ka’i’ juna’ re’. d) Ri pwaq xokisäx pa samaj kik’in ri winaqi’ nuq’alajrisaj chi ri Saqamaq’ nitikïr chuqa’ nuya’ rejqalem rusolik kik’ayewal ri winaqi’, achi’el ri meb’a’ïl, chuqa’ chi man junam ta kiwäch ri winaqi’. Ke k’a chuqa’ ri’ nuq’alajrisaj chi ri Saqamaq’ kow pa’äl, nuk’waj b’ey pa ruwi’ ri samaj chi rosolik ri jalajöj kik’ayewal ri winaqi’. Ri sachoj pwaq pa ruwok’alil ri wachinäq yerub’än yerusamajij pa ri juna’ 1990, chi re Costa Rica, ja ri 16.1% , chi re Iximulew, ja ri 3.5%; pa ri juna’ 2008 xjote’ k’a 17.1 chuqa’ 6.7% chi ke ri ka’i’ amaq’i’. e) We nisol rij ri rutzijol ya’on pe, ke re’ niq’alajin, chi rukojol ri juna’ 1990 chuqa’ 2008, ri pwaq xokisäx pa samaj kik’in ri winaqi’ chi la’ Costa Rica xik’o chi re US$ 504 k’a US$ 818; pa >Iximulew, xik’o chi re US$ 45 k’a US$ 107. f ) Ri runuk’ulem ri tojb’alil nuk’utb’ej rub’anikil ri Saqamaq’, we k’o rujalon we manäq, ja ronojel ri pwaq numöl chi re tojb’alil niq’alajrisan ruchuq’a’ ri Saqamaq’. Chi re Costa Rica, ri tojb’alil xuk’ül xuq’ajuj ri 2.1% pa 1990 ja ri 4.2% pa 2008; ja yan chik ri Iximulew, xutikirsaj pe rik’in 1.8% xq’ax pa 3.2%, pa ri juna’ 2008. Pa ri ch’aqa chik tojb’alil, Costa Rica xumöl jun 8.0% pa ri juna’ 1990, jun 11.0% pa ri juna’ 2008. Ja yan chik ri Iximulew, xjote’ pa 5.5 k’a pa jun 8.2%.

g) Ri samaj pa Chanpomal (rusamajixik wuj) re’ runimilen re’ ruximon ri’ rik’in ronojel ri samaj nub’än ri Saqamaq’. Re’ man nuq’ajuj ta chi kan ütz ri samaj, ja ri xb’itäj yan kan ja ri’ nk’utb’en chi ütz ri samaj. Niya’ apo re rutzijol re’ pa rub’eyal jarupe ri winaqi’ yesamäj (PEA) xa xe chupam ri juna’ toq xsol rij. Ri wok’alil xq’alajin ja ri pa 2003, jun 6.0% chi re Costa Rica (Moloj Samajitaqanel tzij, Moloj Tz’ib’ataqanel tzij, Moloj Q’atonel taq tzij) jun 2.8% chi re ri Iximulew (Moloj Samajitaqanel tzij).

Rik’in re rutzijol ya’on pe wawe’, tikirel nib’ix chi Costa Rica jun Saqamaq’ ik’owinäq runimilen chuwäch ri Iximulew, ruma ri Costa Rica ik’owinäq ri ajilab’äl pa ruwi’ ri samaj nub’än. Ri runimilen ruximon ri’ rik’in ri kik’iyinem ri winaqi’ pa kik’aslem ri aj Costa Rica; achi’el ri jarupe ri winaqi’ e meb’a’, jarupe ri ak’wala’ yekäm, jarupe ri yawa’i’ e k’o pa taq aq’omab’äl jay, jarupe winaqi’ man ketaman ta xkisik’ij ruwa wuj, jarupe nkitijoj ki’ pa nimatijob’äl, jarupe winaqi’ nkib’än wotar, jarupe pwaq nokisäx pa ruwi’ k’ak’a’ taq etamab’äl, jarupe ixoqi’ e k’o chi Ajpopi’, we qajinäq ri eleq’, rokisaxik ri itzel taq aq’om, jarupe kamïk yek’ulwachitäj, runuk’ik ri loq’oj ri k’ayij juk’an apo. We re’ qitzij, tikirel nijunamäx chuqa’ nib’ix chi ri Saqamaq’ Costa Rica ik’owinäq runimilen k’o ruchuq’a’ chuwäch ri Iximulew, re’ k’a ko’öl majun ruchuq’a’.

K’isb’äl taq tzij Ri Saqamaq’ Iximulew ri runuk’ulem ja ri’ ronojel ri e ruq’a’ raqän e chapayon richin, achi’el ri rusamajixik wuj chuqa’ ri samajela’ k’iyirnäq. Man ke wi k’a ri’, niq’alajin na chi chuwa ri ojer taq kik’ayewal ri winaqi’ k’a majun b’anon pa ruwi’, k’a ruq’aton na rub’ey ri Saqamaq’, k’a majun ta junamilal, majun ta k’iyinem winaqil. Ri samaj chupam ri Molaj Samajitaqanel tzij, chupam ri rub’eyal samaj 011 chuqa’ 022, xuq’ajuj ri 0.76% pa 2000 (85,460) ri 1.2% pa 2009 (163,176) chi ke konojel ri winaqi’. Ri samaj chupam ri Moloj Tz’ib’ataqanel tzij chupam ri juna’ 1997-2007, rajilab’al ri ajpopi’ xik’o chi re 80 k’a 158, rajilab’al ri samajela’ xik’o chi re 182 pa 1999, k’a 1575 pa 2007. Ri Molaj Q’atonel taq tzij ja re’ ri nïm jaloj xub’än, xnimär chuqa’ xujalwachij ruwäch ri rusamaj, chi rij ri juna’ 1994 toq xchap rokisaxik ri Nuk’iq’atb’äl tzij pa ruwi’ Ruq’atik tzij, toq xejuch’ ri Atowab’äl. Chupam re ruq’ijul re’ chuqa’ ruma k’a ri’ xek’iyïr ri rusamajela’ ri Molaj Q’atonel taq tzij, xapon 5384 pa 2002, xapon 6621 pa 2007 (0.05% chi ke konojel ri winaqi’. Chupam ri Ruchituy pa Saqil ruq’a’ raqän ri q’atb’äl tzij, ri e rusamajela’ xik’o chi re 680 pa 2002 k’a 1265 pa 2008.

Ri Saqamaq’: runuk’ik ri ruq’a’ raqän chuqa’ ri pwaq nrokisaj

Ro’ Tanaj Runa’oj ri Saqamaq’ pa ruwi’ pwaq chuqa’ ri k’iyinem winaqil Pa rutikirb’al ri juna’ 80 richin ri wok’ala’ XX, jun k’ayewal pa ruwi’ k’as xpe chi rij ri América Latina. Xk’oje’ jun nimaläj k’as kuma jun molaj winaqi’ yek’ayin juk’an apo, ja re’ xb’ano chi ke ri amaq’i’ chi xa xe tojoj k’as xb’an, ruma yalan jotöl ral ri pwaq xqaj apo. Ruma k’a re’ chupam ri juna’ 90 xnim pe jun k’ak’a’ rub’eyal alajil chuqa’ ruchojmirisaxik ri runuk’ulem ri Saqamaq’, ja re’ xqasan ruchuq’a’ ri Saqamaq’ pa ruk’iyinem pwaqil chuqa’ winaqil. Pa ri nab’ey taq juna’ chi re ri wok’ala’ XXI eqal eqal xsol rij ri uchuq’a’ pwaqil chuqa’ winaqil k’o pa América Latina, jun rulewal akuchi’ k’a majun ta nitikïr nik’oje’ qa jun qitzij junamilal; rusolik ri k’ayewal ruma man junam ta kiwäch ri winaqi’, k’o ta ruk’iyinem rupwaq, ja ta re’ niya’o ruchuq’a’ ri junamilal chi kikojol ri winaqi’. Xa k’a re’ chik, pa rusolik ri k’ayewal pwaqil chuwa ri ruwach’ulew pa ri juna’ 2007 – 2009 xchap chik rusolik ri k’ak’a’ rub’eyal neo keynesiano, re’ nuya’ ruchuq’a’ chi ja ri Saqamaq’ k’o chi nib’anon; re’ nib’anatäj pa jun rub’eyal akuchi’ nok ronojel. Re jun rub’eyal rutz’etik re pwaqil re’, ruximon ri’ rik’in ri k’iyinem winaqil, nuya’ rejqalem chi ri Saqamaq’ nuk’wan rub’ey ri samaj rik’in ri jalajöj samajib’äl pa ruwi’ pwaq. Wawe’ k’a k’atzinel chi nipaj rij ri na’ojil pa ruwi’ rumolik pwaq, jarupe rajowaxik, jarupe nik’is, ütz rokisaxik ch’ajch’oj rokisaxik. Pa ruwi’ re na’oj, chupam re jun peraj re’ niya’ apo jun ka’i’ oxi’ rub’eyal ri na’ojil chi rumolik pwaq rik’in ri akuchi’ nipe wi chuqa’ oxi’ rub’eyal: a) niya’ rejqalem chi niwachin ri samaj (rokisaxik pwaq); b) Chi jantape’ k’o ri pwaq (mani xa xe jun ruq’ijul); c) rujachik rokisaxik ri pwaq (rokisaxik pa samaj kik’in winaqi’).

1. Rutzijob’al b’anob’äl ri na’ojil pwaqil chupam ri Iximulew Ja re’ jun ko’öl rutz’etik rutzijob’al b’anob’äl ri na’ojil pa ruwi’ pwaq chupam re ruk’isb’äl 30 juna’ ik’owinäq kan, ntikïr pe 57

Consejo Nacional para el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz (2008: 5).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

toq xk’oje’ ri k’ayewal pa ruwi’ k’as k’a toq xk’astäj ruwäch ri Saqamaq’, ja re’ xtik’atzin richin niq’ax chi qawäch ri achike ruma manäq ruchuq’a’ ri Saqamaq’. Chupam ri juna’ 1983, ruma jun ximoj samaj xb’an rik’in ri Moloj Juk’an ya’ Pwaqil (FMI), xjikib’äx rokisaxik jun tojb’alil pa ruwi’ loq’oj (IVA) ja ri 10%, man xe’ok ta chupam re tojb’alil re’, ri nima’q taq b’eyoma’ k’ayinela’. Toq xok qa ri nab’ey Chanpomal choj ok winäq man ajlab’al ta pa ri juna’ 1986, xtz’ukutäj pe ri Moloj pa Ruchojmirisaxik ri Pwaqil chuqa’ ri Winaqil chanin yan, xusamajij ruya’ik ruchuq’a’ ri rumolik tojb’alil, xa q’alaj achoq chi re nuch’ojij ta ri tojb’alil, xujikib’a’ rub’eyal rumolik chuqa’ xerutaqchi’ij ri winaqi’ chi k’o chi nkiya’ ri tojb’alil. Chi rukanoxik ruchuq’a’ ruchajixik ri pwaq, pa rutikirb’al ri lajjuna’ richin ri wok’ala’ XX, xjikib’äx ruchojmirisaxik rumolik ri tojb’alil, ja re’ okinäq ruxe’el ri runuk’ulem rumolik tojb’alil. Ri Saqamaq’ xuna’ojij jun chik tojb’alil chuqa’ xutz’ük ri wuj qajib’äl pwaq, richin ke ri’ k’o nrokisaj pa ruwi’ tijonïk, uxnaqil, tz’aqonïk jay, b’anoj b’ey, kichajixik ri winaqi’ chuqa’ rutojik k’as. Rujuch’ik ri Atowab’äl pa ruwi’ Ch’uch’uj K’aslemal, xuya’ janila rejqalem ri na’ojil pa ruwi’ pwaqilal, richin ke ri’ ri Saqamaq’ tz’aqät nub’än chi re ri rusamaj achi’el nub’ij ri Cholk’aslemal. Xna’ojïx runuk’ik ri rub’eyal rumolik ri tojb’alil chi man tik’o ruwi’ chuqa’ nimalïx qa, k’o chi eqal eqal nijote’; niya’ chuqa’ rejqalem ruyakik pwaq chuqa’ ruch’akik pwaq. Xjikib’äx rujotob’axik ri tojb’alil k’a jun 50% chuwa ri juna’ 1995, re’ junam rik’in ri 13.2% chi re ri rajil ri wachinäq yerub’än yerusamajij (PIB) pa 2008. Chupam ri juna’ 1998, xtz’ük pe ri Moloj Chajinel Tojb’alil (SAT) richin niya’ ruchuq’a’ ruk’waxik b’ey pa rumolik ri tojb’alil chuqa’ rujotob’axik ri tojb’alil. Chupam chuqa’ re juna’ re’ xb’an jun wujil pa ruwi’ pwaqilal, toq ri Chanpomal xkimöl ki’ chi ruch’ob’ik jun k’ak’a’ na’ojil pwaqil akuchi’ konojel ta nkiya’ kina’oj. K’ïy ruq’ijul xuk’waj re jun rusolik re’, pa 2000 xtz’ib’äx jun atowab’äl kik’in jalajöj moloj e k’o pe pa kib’i’ ri winaqi’ chuqa’ ri oxi’ ruq’a’ raqän ri Saqamaq’.57

Chi rukojol ri juna’ 2003 chuqa’ 2006, ri Saqamaq’ xutïj ruq’ij chi rusamajixik chik ri moloj pa ruwi’ pwaqilal. Xtz’uk jun Molaj Taqonela’ pa ruwi’ rupwaq Saqamaq’ (CTPF), ja re’ xya’o pe ri na’oj chi rub’anïk jun ruchojmirisaxik ri tojb’alil, ri xjikib’äx pa ri juna’ 2004. Xjike’ jun tojb’alil pa kiwi’ ri nimak’ayij chuqa’ pa ruwi’ tiko’n (Iema) jun ruwi’ tojb’alil chuqa’ k’o ruq’ijul pa ruto’ik ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal (Ietaap), ja re’ xto’o richin xjote’ rumolik ri tojb’alil pa ruwi’ ch’akoj (ISR). Ke k’a chuqa’ ri’ xb’an ri taqonem tzij chi ruya’ik ruchuq’a’ ri k’amoj b’ey pa rumolik tojb’alil, chi kikojol re’ k’o ri Taqonem tzij pa ruwi’ ewan tojb’alil. Chupam ri ik’ enero ri juna’ 2008, ri Ajpopi’ pa ruwi’ ri Ch’uch’uj K’aslemal, xuya’ apo jun na’oj, K’ak’a’ na’oj pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’, re’ nuya’ rejqalem ri nkitaqej ri Atowab’äl pa ruwi’ na’ojil pwaq. Rutzijob’al b’anob’al ri rupwaq ri Iximulew Amaq’ nuk’üt chi qawäch chi k’ïy k’ayewal rilon pe, k’ïy samaj b’anon pe pa ruwi’, po majun rutzil ilitajnäq pe rik’in, majun ruchuq’a’ chi rumolik tojb’alil pa rub’anïk utziläj taq samaj kik’in ri winaqi’ richin ta k’o jun k’iyinem winaqil.

2. Runinilen ri na’ojil pwaqil Pa ruq’a’ k’a ri Saqamaq’ k’o ri rutz’etik chi man nik’ïs ta qa ri pwaq, chi ütz kik’aslem ri winaqi’ chupam ri amaq’, ruma ri’ k’o ri na’ojil pa ruwi’ pwaq, ri jalajöj rub’eyal akuchi’ nok chupam ri rusamajixik chuqa’ rujachik ri pwaq pa rub’anik samaj kik’in ri winaqi’ chuqa’ chi rumolik ri tojb’alil, rutz’etik chi junam rutzil nkïl konojel ri winqaqi’, ja k’a re’ ri k’iyinem winaqil. Ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’ nïm rejqalem we nito’on chi ruk’iyinem ri pwaq, nik’oje’ k’ïy samaj, chi man xa xe ta jun ruq’ijul, ütz rujachik chuqa’ rokisaxik ri pwaq kik’in ri winaqi’ pa ruwi’ uxnaqil, tijonïk, ochoch, ri kichajixik, chuqa’ ch’aqa chik.

na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’ nik’atzin richin ütz nipa’e’ ri loq’oj ri k’ayij, nuq’ät chuwäch chi pa aninäq nijote’ kajil ri wachinäq chuqa’ chi jantape’ ta k’o samaj. Jun rox rub’eyal rutz’etik ja chi ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’, man xa xe ta nik’atzin richin nik’ïy ri loq’oj ri k’ayij, chuqa’ nik’atzin richin ch’aqa chik k’iyinem, achi’el ruchupik ri meb’aïl, ruchupik kijech’unik ri winaqi’, rukanoxik kijunamilal ri winaqi’.58 re oxi’ rub’eyal rutz’etik re’ (k’iyinem, man nik’is ta qa chuqa’ ri rujachik) ja re’ niya’o rejqalem ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’ richin k’iyinem winaqil.

Ri pwaq nrokisaj ri Saqamaq’ chi rusamajixik ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’, k’o ri numöl qa wawe’ chuqa’ k’o ri petenäq juk’an chik. Ri numöl qa wawe’ ja ronojel ri tojb’alil chuqa’ ri wuj qajib’äl pwaq; chuq’a e k’o ch’aqa chik rupwaq nok man ruma ta tojb’alil; k’o nok pe ruma jun to’ik pa ruwi’ chajinïk, kik’ayixik rub’eyomal ri Saqamaq’, ruqajik rub’eyomal ri Saqamaq’. K’o pwaq nok pe ruma nib’an apo k’as juk’an apo, ruma wuj qajib’äl pwaq juk’an apo. Ronojel k’a re pwaq re’ nok chupam rokisaxik pa rub’anik rusamaj ri Chanpomal. Rokisaxik ri pwaq nib’an pa oxi’ rub’eyal ri nito’on pa ruk’iyinem winaqil. Ri nab’ey ja ri ruya’ik rejqalem ri k’iyinem, nel chi tzij nokisäx ri pwaq chi rusamajixik ri loq’oj ri k’ayij chuqa’ richin k’o samaj. Ri ruka’n ja ri yeruto’ ri winaqi’ richin yeq’ax chuwäch toq pa aninäq nijote’ kajil ri wachinäq chuqa’ toq majun samaj. Re jun b’eyal nujikib’a’ apo stape k’a man jani tib’e’apon chupam. Ri rox ja ri rujachik, ja re’ ri rub’eyal nijach ronojel ri pwaq nuk’ül ri Saqamaq’. Ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’ pa rub’eyal ri k’iyinem winaqil, man xa choj ta k’a te’ nina’ojix nib’an, kan ke ri’ wi jikib’an rub’anik ruma ja ri’ ruq’i’on ri Saqamaq’.

3. Rupwaq ri na’ojil pa ruchajixik rupwaq ri Saqamaq’

2.1 Ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’ chuqa’ ri k’iyinem winaqil 3.1 Rumolik ri tojb’alil, ri runuk’ulem chuqa’ jarupe ri tojb’alil Rusamajixik ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’, janila rusuq’un ri’ ri na’oj chupam ri Iximulew. K’o re’ nkib’ij chi ri rokisaxik ri pwaq kik’in ri winaqi’, chuqa’ ri tojb’alil xa nuq’ät ruk’iyinem ri pwaq, ruma ri winaqi’ man yeloq’on ta chik, chuqa’ ri rajaw taq k’ayij man nikajo’ ta chik nkisamajij ri pwaq; ruma ri’ toq nkajo’ ra rije’ chi niqasäx pe ri tojb’alil. Man ke wi ri’, q’alajinäq pe xa k’a ok re’, chi rij pe ri k’ayewal 2007 – 2009, chi ri pwaq nokisäx xa nub’än chi nk’iyïr, ruma k’o nokisäx chuqa’ k’o pwaq nisamajin richin, ja re’ nito’on kichin ri k’ayienala’ chuq’a loq’onela’. Ch’aqa chik na’oj chi ri

Ri rokisaxik ri pwaq nib’an pa rub’eyal ri jikib’an chik, achi’el ri petenäq chi re rumolik ri tojb’alil, Pa Iximulew ja re’ ri nub’än 90.0% chi re ronojel ri pwaq nimol; ruma ri’ janila rejqalem; xa jub’a ok ri majun nkiya’ tojb’alil. Ri Iximulew majun chik akuchi’ nipe rupwaq richin ütz nipa’e’, rum’a k’a ri’ nuya’ rejqalem chuqa’ ruchuq’a’ rumolik ri tojb’alil. Man ke wi ri’, pa rutzijob’al b’anob’al q’alajinäq chi majun k’iyinäq, majun ik’owinäq chi re ri 12.0% chi re ri rajil wachinäq yerub’än yerusamajij (PIB). Ri pwaq molon man

Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico (Ocde, 2008: 2). Runa’oj ri Saqamaq’ pa ruwi’ pwaq chuqa’ ri k’iyinem winaqil

nuq’i’ ta tojb’alil jikib’an rumolik chupam ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal (ja ri 13.2% richin ri juna’ 2008).

Ri rutzijol INDH 2001 nutzijoj achike ruma yalan jub’a’ ok ri tojb’alil xmol: a) ruma man ruk’ulun ta chi ke ri winaqi’ nkiya’ tojb’alil, ja k’a re’ nib’ano chi k’o ewan tojb’alil; b) ri taqonem tzij man k’o ta ruchuq’a’ chi ruk’utuxik ri tojb’alil; c) e k’o joyowan kiwäch man nik’utüx ta ri tojb’alil chi ke; d) man nokisäx ta ri Nuk’ulem q’atb’äl tzij pa ruwi’ ri tojb’ailil; e) K’o re’ ja ri Cholk’aslemal niq’aton richin ri Saqamaq’ chi nuya’ jun taqonïk; f ) Yalan man ütz ta rujachik b’anon chi re ri rub’eyomal ri Saqamaq’; g) ruma k’o samaj loq’oj k’ayij nib’an pan ewäl.59 Ke k’a chuqa’ ri’ majun ki’ ta kik’u’x ri winaqi’ richin ta nijotob’äx ri tojb’alil, manäq ta eleq’ nib’an chupam ri Chanpomal, manäq ta choj nokisäx ri pwaq chupam ri Chanpomal. Jun rusolik xub’än ri Moloj Centroamericano pa ruwi’ pwaqil (Icefi, 2009) nuk’utb’ej chi ri tojb’alil pa ruwi’ ch’akoj pwaq nkib’än ri winaqi’ pa kiyonil, majun ta nk’ïy, xa xe ok napon pa ri 0.4% chi re ri rajil wachinäq yerub’än yerusamajij ri amaq’ chupam ri juna’ 2009, ruma k’ïy ri joyowan kiwäch man nik’utüx ta chi ke chuqa’ ruma man pa rub’eyal ta k’o ri samaj. Pa rub’eyal k’a ri rutzijol amaq’ pa ruwi’ ri k’iyinem winaqil 2007/2008,60 ri loq’oj ri k’ayij man q’alajinäq ta pa rub’eyal xapon chi 75.0% ri winaqi’ k’o kisamaj pa ri juna’ 2000, chuqa’ ri 71.3% pa ri juna’ 2006, ja re’ nib’ano chi yalan ti jub’a’ ok tojb’alil pwaq nimol, ri winaqi’ nkitoj ri IVA pa jujun loq’oj nkib’än, ja k’a ri k’ayinela’ man nkitoj ta chi re ri Saqamaq’. Ri pwaq nok pe ruma tojb’alil ri janila kejqalem ja ri tojb’alil pa ruwi’ ch’akoj pwaq ISR chuqa’ ri IVA, ri tojb’alil pa ruwi’ loq’oj k’ayij juk’an apo, chuqa’ pa ruwi’ ri petróleo. Re jun rub’anikil re’ nutz’ila’ ri ye’okisan pa ruk’isb’äl chuqa’ nuq’ät chuwäch rujachik pa rub’eyal ri b’eyomäl.

3.2 Ri tojb’alil chuqa’ ri junamil winaqil Nik’oje’ ri junamil pa ruwi’ jun nuk’ulem chi rutojik tojb’alil, we manäq ta chik nijoyowäx kiwäch ri winaqi’ man yetojon ta, niq’at ta ch’a’oj chi kij ri winaqi’ man yetojon ta chuqa’ ri ye’ewan tojb’alil. Ri Saqamaq’ k’o ta chi nusamajij jun na’ojil akuchi’ pa rub’eyal nujäch pa kiwi’ ri winaqi’ ri b’eyomäl.61 Pa junamilen tikirel nik’iytisäx rumolik ri tojb’alil. ¿Achike ruma man b’anon ta wawe’ Iximulew? Ronojel ri pwaq nimöl ruma ri IVA, jun tojb’alil ya’on pa kiwi’ ri winaqi’ ri jalajöj runimilen kich’akoj chuq’a loq’oj nkib’än, 59 60 61

Para ampliar el tema, veáse PNUD (2008b) PNUD (2008). Fuentes Quintana, E. (1990).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

re’ jun rub’eyal tojb’alil nuk’üt chi qawäch chi man junam ta rub’anon. Nuq’alajrisaj jun rub’anikil tojb’alil ri man tz’aqät ta ruma man jikïl ta k’o ri loq’oj k’ayij; ja k’a re’ niq’aton richin rumolik ri tojb’alil pa ruwi’ k’ayij wachinäq chuqa k’ayij samaj. K’o rusolik b’anon akuchi’ etan rij rujunamilal ri tojb’alil, re rusolik re’ nkik’üt chi qawäch chi ri nuk’ulem tojb’alil pa Iximulew, nrajo’ jub’a’ nub’än pa junamilal po man nitz’aqät ta. Achi’el pa ruwi’ ri IVA, xa majun ta nik’iyïr. Ri tojb’alil pa ruwi’ ch’akoj ISR pa kiwi’ ri winaqi’ pa kiyonil tajin nik’ïy chi kiwäch ri ch’aqa chik, xa xe k’atzinel chi nitz’ët chi ketojon chuqa’ ri b’eyoma’ rajaw taq k’ayij.

3.3 Rutojik ri tojb’alil Toq niq’alajin chuqa’ nisol rij akuchi’ nipe wi rupwaq ri Saqamaq’, niq’alajin pe chuqa’ chi k’o man yetojon ta, ja re’ chuqa’ nuq’alajrisaj chi k’o ka’i’ rub’eyal wawe’ Iximulew: Jun ja ri’ winaqi’ man nkitaqej ta tzij, yech’ojin, k’a ri’ man nkojqaj ta ri nub’ij ri Cholk’aslemal Saqamaq’; ri jun chik ja ri Saqamaq’ man k’o ta ruchuq’a’ richin nuk’utuj ri tojb’alil, man niya’ ta rejqalem. Konojel ri k’o ta chi yetojon, man yetojon ta. Ri Cepal chuqa’ ri Icefi xkipäj rij chi ri ISR man nitoj ta, xa newäx, ke re’ rub’anon: ri Iximulew chupam ri juna’ 2006 xa xe xumöl ri 63.7% pa rub’eyal ri rajil wachinäq yerub’än yerusamajij PIB ja ri 5.6%. Ri Iximulew qajinäq ruchuq’a’ pa rumolik ri tojb’alil IVA chuqa’ ri ISR, ja k’a wawe’ nipe ronojel rupwaq ri Saqamaq’. Chupam re ka’i’ tojb’alil re’ e k’ïy ri man yetojon ta, chuqa’ k’o ri joyowan kiwäch, ja k’a re’ nib’ano chi man k’ïy ta rupwaq ri Saqamaq’. Ri ISR man molon ta ronojel ri k’o ta chi nimöl, po ja re’ ik’owinäq chuwäch ri IVA.

3.4 Ri k’as nub’än ri Saqamaq’ chuqa’ ri rokisaxik pwaq Ri Saqamaq’ kan ruk’ulun chik chi re nuk’ül pwaq man xa xe ta ri nipe chi re tojb’alil; k’ïy pwaq nrokisaj richin nisamäj, ruma k’a ri’ k’o chi nub’än qajoj pwaq chupam qa ri amaq’ chuqa’ k’o nub’än juk’an apo. Chupam re k’isb’äl juwinäq juna’ e ik’owinäq kan, ri Iximulew qajinäq jub’a’ ri k’as rub’anon. Chi ronojel ri k’as rub’anon apowinäq 20.0% chi re rajil ri wachinäq yerub’än yerusamajij PIB, qajinäq chi kiwäch ri ch’aqa chik amaq’ aj América Latina. Ri k’as xqa ri rub’anik pa runik’ajal ri lajjuna 90 chi re ri wok’ala’ XX, ruma k’ïy pwaq xok pe, toq ri Iximulew xok chi rub’anik ri k’ayij juk’an apo pa ri juna’ 1997. Ri na’oj chi rub’anik k’as juk’an apo xjalatäj pa ri juna’ 2008, toq ri loq’oj

k’ayij aj juk’an apo man xkiya’ ta chik pwaq pa qajik ruma xa tajin chik nik’iyïr ri k’as, xkijib’a’ ri rub’eyal chi ketoj ri k’as.62 Ja ruma k’a ri’ toq ri Saqamaq’ xerelesaj pe wuj qajib’äl pwaq wawe’ qa chupam ri amaq’ «[…] jun rub’eyal chi nik’oje’ rupwaq». 63 Re jun rub’anikil re’ xjalatäj chik pa ri juna’ 2009, toq ri FMI xujikib’a’ jun qajoj pwaq napon US$ 935 millones chi ruto’ik ri Iximulew ruma ri meb’äl, Chupam chuqa’ re juna’ re’ ri Banco Mundial xujikib’a ruya’ik US$ 350 millones pa qajik chi re Iximulew richin jun ütz k’iyinem (DPL, rub’i’ pa q’anchi’) ke k’a chuqa’ ri’ richin ütz yepa’e’ konojel ri e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ ruma kan janila k’ayewal pa ruwi’ pwaq. Ri Cepal nub’ij,64 chi ri Iximulew mani yalan nijote’ ri ruk’as we k’a majani’ nijote’ ri pwaq numöl ruma ri tojb’alil, we nik’iyïr ri rupwaq numöl tikirel nijote’ ri ruk’as nub’än, ke ri’ ntikïr notoj ri ruk’as nub’än. We niqa ri rub’anik k’as chuqa’ ri relesaxik wuj qajib’äl pwaq, nuq’ät rusamaj ri Saqamaq’, ruma man k’ïy ta pwaq nok pe ruma tojb’alil chuqa’ man k’ïy ta pwaq nok pe ruma ri loq’oj k’ayij, ja re’ nib’ano chi re chi man nitikïr ta nub’än ronojel ri samaj k’o ta chi nub’än. Re’ nel chi tzij, chi ri Iximulew qajinäq ri ruk’as nub’än apo chi kiwäch ri ch’aqa chik amaq’ aj Centro América, re’ man nuk’utb’ej ta chi ruma ta ri’ ütz rub’anon, xa ja ri man kow ta pa’äl chi ruchajixik rupwaq. Man ke wi ri’, solon rij chi ri rupwaq ri Saqamaq’ ütz pa’äl chupam re lajuj juna’ ik’owinäq pe. K’o jun k’ayewal pwaqil xoqa xa k’a re 2009, ruma ri’ toq k’o jaloj xb’anatäj pa ruwi’ k’as, ronojel re’ nutzijoj chi qe ri wuj xelesäx xa k’a re’,65 chi xa man nito’on ta chi ütz nipa’e’ pa ruchajixik rupwaq pa ri 2010.

4. Ri Saqamaq’: Rokisaxik ri na’ojil pwaq 4.1 Ruk’iyirsaxik ri pwaq Jun nimana’oj pa ruwi’ ri pwaq, ja ta ri rokisaxik ri pwaq ruma ri Saqamaq’ nub’än ta chi nk’iyïr nijote’ ri pwaq numöl jantape’.66 Ri pwaq nrokisaj ri Saqamaq’ chi rub’anik samaj kik’in ri winaqi’ achi’el jay, b’ey, chuqa’ chi ruloq’ik wachinäq richin nokisäx kuma ri winaqi’, re’ tikirel nub’än chi nik’ïy rupwaq ri Saqamaq’. 62

63 64 65 66

Man ke wi ri’, ri pwaq nokisäx man pa rub’eyal ta nib’an chi re. Niq’alajin ri rokisaxik: chi k’ïy pwaq nrokisaj ri Saqamaq’ xa xe richin yerutojb’ej samajela’ (xa jub’ama ri 100%), chuwa ri pwaq nokisäx chi rub’anik samaj pa kiwi’ ri winaqi’; chi chupam ri juna’ 1985 k’a 2008 xapon pa 79.0%. Re’ nel chi tzij chi ri Saqamaq’ ruma ta man k’ïy ta rupwaq, man ta xkerutoj ri rusamajela’; ja yan chik ri rub’anik samaj kik’in ri winaqi’ tikirel nipab’äx. Ri pwaq nokisäx chi kitojik ri samajela’ nito’on jub’a’ pa ruk’iyilem ri pwaq, po ri rokisaxik pwaq chi rub’anik nima’q taq samaj kik’in ri winaqi’, nito’on chi ruk’iyilem ri pwaq xa xe k’a chi näj apo, nito’on chuqa’ chi ri winaqi’ nkisamajij ri pwaq, ke k’a chuqa’ ruma re’ ntz’ukutäj k’ak’a’ taq samaj.

Stape’ k’a ri na’ojil pa ruwi’ rupwaq ri Saqamaq’ nik’ïy el, ri rokisaxik ri pwaq k’atzinel chi pa rub’eyal nib’an chi re pa k’iyinem winaqil, xa ke ri’ nijote’ ruchuq’a’ ri Saqamaq’. 4.1.1 Ruyakik kik’u’x ri k’ayinela’ Jun peraj chi re ri pwaq nokisäx pa kitojik ri samajela’ chuqa’ ri nokisäx pa rub’anik samaj kik’in ri winaqi’, napon kik’in ri winaqi’ k’ayinela’, ruma chi ke rije’ nilöq’ ri wachinäq ye’okisäx, Ja re’ nuyäk kik’u’x ri k’ayinela’, chuqa’ nuya’ kisamaj ch’aqa chik winaqi’, ke re’ toq nik’ïy rupwaq nik’oje’ ruchuq’a’ ri Amaq’. Ka’i’ loq’oj nub’än ri Saqamaq’: a) jun ja ri wachinäq nrokisaj ri Saqamaq’ chi rub’anik ri rusamaj, re wachinäq re’ ja ri ye’okisäx yan chanin xa e k’isel yan.67 Ri jun chik b) ja ri nimaq’ taq wachinäq chuqa’ samajib’äl ye’okisäx chi rub’anik ri samaj, achi’el chi rupab’axik jay, chi rub’anik nima’q taq b’ey, ja re’ chuqa’ nik’iytisan rub’eyomal ri Saqamaq’. Tiya’ rejqalem chi ri Saqamaq’ k’ïy pwaq ruya’on chi ke ri k’ayinela’ toq rub’anon loq’oj nima’q taq wachinäq chi ke (80.0% k’a 2007), ja re’ ik’owinäq chi re ri choj ok wachinäq ye’okisäx. Ri loq’oj nima’q taq wachinäq nub’än ri saqamaq’ chi ke ri k’ayinela’, chuqa’ ajun rub’anik kik’ojlem ri jalajöj ch’ich’ ye’okisäx richin samaj ri yeyojtäj qa, rub’anik ruk’ojlen b’ey, ruya’ik kiya’ ri winaqi’, rub’anik aq’omab’äl taq jay, kib’anik tijob’äl, kib’anik etz’anib’äl. Ri Saqamaq’ chuqa’ man xa xe ta loq’oj nub’än chuqa’ k’o ch’aqa chik yeruk’äm apo chi ke ri k’ayinela’. Pa ri nab’ey peraj nok ronojel ri samaj nik’atzin chi ke konojel ri winaqi’ achi’el pa ruwi’ tijonïk. Ri jun chik ja ri samaj pa ruwi’ b’anob’äl, pa ruwi’ tiko’n, pa ruwi’ ch’ich’ eräy winäq, ya’oj saqil, loq’oj k’ayij, chuqa’ moloj q’uchtob’äl.

La Junta Monetaria autorizó al Banco de Guatemala (Banguat) disponer de las reservas internacionales del país para dotarse de liquidez, como una medida temporal hasta el 31 de enero de 2009. Asíes (2007: 17). Paunovic, I. (2004: 12). Cabrera, Ó. (2010). Demanda agregada = PIB = consumo e inversión privados + consumo e inversión públicos + saldo comercial (exportaciones menos importaciones). Naciones Unidas, et ál. (1993). Minfin (2008). Runa’oj ri Saqamaq’ pa ruwi’ pwaq chuqa’ ri k’iyinem winaqil

4.2 Ruyakik k’u’x richin ruk’ojlemal pwaq

Ruq’ajarik ri ruk’ojlemal pwaq achi’el ri kina’oj ri ma Burn chuqa’ Mitchell:68 «Ri jalajöj ruq’ijul ruk’ojlemal pwaq man chi qijun ta k’o wi, jantape’ nujäl ri’, rojqan rij toq jun amaq’ ütz runuk’un ri rusamaj pa rub’eyal ri nama’q taq k’ayij: jun ruq’ijul nb’ix chi re toq junam ri nk’ulwachitäj chupam ri loq’oj ri k’ayij, ja k’a ri yek’ulwachitäj pa jujun ruq’ijul xa kan nuxïm ri’ rik’in ri jun chik, xa ke ri’ toq ri k’ayewal xa nkixïm el ki’. Jun na’ojil pwaqil ri man roqan ta ri ruq’ijul, ja ri’ toq njote’ rokisaxik ri pwaq, niqa ri ch’akoj; ri k’atzinel ja ta ri nijote’ ri ch’akoj chuqa’ niqa ri rusachik ri pwaq. Ri runa’ojil pwaqil ri Saqamaq’ chupam ri América Latina, jantape’ k’o pa jujun ruq’ijul, ja re’ nib’ano chi man ntikïr ta ütz nipa’e’ rik’in ri rupwaq, man ke ta re’ nik’ulwachitäj pa ch’aqa chik amaq’ akuchi’ nkokisaj ri kina’ojil pwaqil chi tiqa ruk’ayewal ri jujun ruq’ijul, nel chi tzij nukanoj rusolik ri jujun k’ayewal.69 Ja re’ b’anoyon chi ke rije’ chi niqa ri k’ayewal chuqa’ man nik’is ta kipwaq. Chupam ri América Latina, «[…] ri niq’aton richin rupwaq nrokisaj ja ruma man k’ïy ta rupwaq numöl ruma tojb’alil, re’ nuqasaj runimilen ri pwaq nokisäx chupam ri Saqamaq’ […]».70 Ja re’ k’ulwachitajnäq wawe’ Iximulew.

nuqasaj ruchuq’a’ chuwa ri k’ayewal. We manäq yakoj pwaq nib’an, toq k’o k’ayewal man tikirel ta nilitäj rusolik chuqa’ nib’an samaj kik’in ri wianqi’, ni ta chuqa’ xtisamajïx pwaq richin rub’anik xa b’a achike wachinäq. Ri ruwaq wachib’äl nusöl rij ri jujun ruq’ijul ri PIB rik’in ri rokisaxik ri pwaq kik’in ri winaqi’ ri nuya’ rejqalem ri k’iyinem winaqil. Majun ruq’ijul kan junam ta rik’in ri ruk’iyinem pa ruq’ijul ri solon rij, ruma e k’o ruq’ijul ri man nkixïm ta ki’ chupam kan ri lajjuna 80 richin ri wok’ala’ XX ( xqa ri PIB, xjote’ rokisaxik ti pwaq ); chupam yan chik ri lajjuna’ 90 chi e ka’i’ xeqa o chuqa’ yejote’. Re jun rub’eyal re’ nuk’üt chi qawäch chi ri Saqamaq’ man nitikïr ta nuya’ ri pwaq richin nokisäx, ruma majun ta pwaq ruyakon pe toq k’o k’ïy numöl, ke k’a chuqa’ ri’ k’o samaj kichin ri winaqi’. Ya’on rejqalem rokisaxik ri pwaq toq k’o k’ïy pwaq nimolotäj ruma ri tojb’alil.71 Gráfica 6

Ciclos del PIB y del gasto social (1985-2008)

Ciclo PIB

Ciclo gasto social

5.0

0.3

4.0

0.2

3.0

Gráfica 5

Ciclo Gpubl

4.0

0.8 0.6

2.0

0.4

1.0

0.0

-1.0

-0.3 -0.4

-4.0

-0.5

-5.0

-0.6 85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfin. Véase gráfica 5.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

-0.2

-2.0

-0.4

-4.0

-0.6

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

-3.0

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfin. Véase gráfica 5.21 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Nk’iyïr rokisaxik rupwaq ri Saqamaq’ toq k’ïy rupwaq nuk’ül, niqa yan chik rokisaxik toq man k’ïy ta nukül, jantape’ rojqan rij ri jarupe pwaq nuk’ül. Ri pwaq nrokisaj ri Saqamaq’ ja ri’ rub’eyal nya’o q’ij chi re richin niqa ruk’ayewal ri pwaqilal, po qajinäq ri pwaq nrokisaj toq kan k’atzinel wi nokisäx, xa

-0.2

-3.0

0.0

-0.1

-6.0

0.2

0.0 -1.0

-2.0

3.0

0.0

1.0

Ciclo PIB

0.1

2.0

Ciclos del PIB y del gasto público (1980-2008)

En Díaz (2009). Ramírez, E. (2006). Akitoby, C., Gupta e Inchauste (2004). En Acevedo, C. (2007: 45). Alessina y Tabellini (2005).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

4.3 Ruyakik k’u’x pwaqil pa ruwi’ rujachik ri pwaq pa rub’eyal 4.3.1 Rub’anikil nib’an chi re ri rokisaxik pwaq Rokisaxik ri pwaq kik’in ri winaqi’ k’atzinel richin jun k’iyinem pwaqil chuqa winaqil. Ri rujikib’axik jarupe pwaq nokisäx kik’in ri winaqi’ janila k’atzinel richin ri k’iyinem winaqil chuqa’ ruchupik ri meb’a’ïl pa ka’i’ rub’eyal: rub’anik rutzil ri loq’oj ri k’ayij chuqa’ ruya’ik q’ij chi ke ri memb’a’i’ chi keto’on

qa chupam ri kik’iyinem.72 Ri Saqamaq’ chuqa’ k’o pa ruq’a’ rusamajixik ri k’iyinem rik’in rujachik pa rub’eyal ronojel ri ch’akoj pwaq nub’än ri Saqamaq’; rokisaxik pa rub’anik samaj nik’atzin pa kik’aslem ri winaqi’. Ri pwaq nokisäx k’o chi keruto’ ri winaqi’ richin nik’oje’ chuqa’ ketamab’al chuqa’ richin nkib’än ri nkajowaj, kena’ojin kech’ob’on pa ruwi’ ri uxnaqil, ri tijonïk, ke k’a chuqa’ ri’ richin ütz nkik’waj ri kik’aslem. Rokisaxik ri pwaq kik’in ri winaqi’ k’iyirnäq k’a 4.5% pa ri juna’ 1995 k’a 7.0%, chi re rajil ri wachinäq yerub’än yerusamajij PIB. Ka’i’ akuchi’ rokisan wi ri pwaq, ja ri pa uxnaqil chuqa’ pa tijonïk, pa kab’lajuj juna’ k’iyirnäq pa rub’eyal ri PIB, chi 2.6 k’a 4.4% ya’on janila rejqalem ri tijonïk (xa jub’a’ ok chi re uxnaqil, tiz’et ri ruwuq tz’alajil). Man ke wi ri’, re pwaq okisan re’ man tz’aqät ta chi re ri rajowaxik pa kik’aslem ri winaqi’ pa rub’eyal ri nutaqej ri Atowab’äl pa ruwi’ pwaqil-winaqil chuqa’ richinaxik ri ulew. Tabla 7

Gasto social en salud y educación (millones de quetzales y porcentaje del PIB) 1996

2000

2005

2008

Salud y asistencia social

821.1 1.0 2003.2 1.5 3626.3 1.7 4282.7 1.5

Educación, ciencia y cultura

1508.7 1.6 3629.2 2.7 6110.4 2.9 8565.0 2.9

Total

2329.8 2.6 5632.4 4.2 9736.7 4.6 12847.7 4.4

Fuente: elaboración propia, con cifras del Minfin. Véase tabla 5.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Rokisaxik ri pwaq kik’in ri winaqi’ pa rub’eyal ri k’iyinem winaqil ruq’ijun jun k’iyinem chupam re jun mil juna’ re’ (ODM). Pa ri rupalb’al tijonïk k’ïy q’i’on rub’anik (ODM 2), re’ niq’alajin ruma k’ïy ak’wala’ xkitz’ib’aj kib’i’ (98.3% pa 2009), re’ xk’iyïr 27.2% pa 18 juna’ (1991-2009). Ri ak’wala’ nkitz’ib’aj kib’i’ chuqa’ nb’ekik’isa’ kitijonik pa ruwaq rupalb’al tijonïk, nk’iyïr xapon k’a 60.0% (2003) k’a 77.6% (2009) ja k’a ri tijoxela’ k’o 15 kijuna’ k’a 24, chuqa’ xk’iyïr, xapon k’a 74.8% (1989) k’a 87.8% (2006). Man ke wi ri’ k’o chi niya’ rejqalem chi solon rij wawe’ Iximulew chi richin chi ri winaqi’ ye’el chupam ri meb’ël k’atzinel chi konojel k’o ta jun ruwäch ri kitijonik.73 Ri winaqi’ k’o 15 k’a 24 kijuna’ xa xe ok kik’ulun waqi’ juna’ kitijonik,74 ri winaqi’ kitz’ib’an kib’i’ chupam ri ruwäch tijonïk yalan qajinäq (37.2% pa ruk’u’x tijonïk chuqa’ 20.07% pa ruwäch tijonïk pa ri juna’ 2008),

72 73

Ri Saqamaq’ k’o na chi nutij ruq’ij pa ruwi’ rokisaxik pwaq, richin ke ri’ nuya’ kitijonïk ri winaqi’. Pa kiwi’ ri ak’wala’ k’a majani wo’o’ kijuna’ yekäm (ODM 4), nuk’üt chi qawäch chi xqa pe, chi re 110 xqa pe pa 42 ak’wala’ yekäm chi ke jun mil ak’wala’ ye’aläx, re’ richin kan ri juna’ 1987 chuqa’ 2008-2009. Chuqa’ xqa pe kikamik ri ak’wala’, chi re 73 xqa pe k’a 30 ak’wala’ yekäm chi re jun mil ye’aläx; ri ak’wala’ jun kijuna’ ya’on kib’aq richin sarampión xjote’, chi re 69.0 xapon k’a 78.0%. Ke ri’ chuqa’ pa ruwi’ ri tijonïk, ri Saqamaq’ k’atzinel chi ütz rokisaxik nub’än chi re ri pwaq, richin ke ri’ ri winaqi’ manäq kiyab’il chuqa’ k’ïy juna’ yek’ase’. Ronojel k’a re’ nuq’ajuj chi ri pwaq okisan man tikirnäq ta richin niya’ ronojel chi ke ri winaqi’. Ni ta chi re ri jikib’an rub’anik. Ja re’ ri k’ayewal k’o toq man pa rub’eyal ta jachon ri pwaq pa kiwi’ ri winaqi’ pa jujun tinamït, chuqa’ junam ta chi ixoqi’ chi achi’a’.

4.3.2 Rujunamil rokisaxik ri pwaq Richin retaxik rujunamil rokisaxik ri pwaq, ka’i’ rub’eyal xpaj rij: jun pa ruwi’ samaj chi rij uxnaqil, ri jun chik ja ri samaj chi rij tijonïk. Xokisäx ri rutzijol xuya’ pe ri Ruchituy Pwaqil pa ruwi’ ri pwaq okisan pa ri jujun peraj samaj chupam ri juna’ 2006, chuqa’ ri rutzijol xumöl ri Encovi chupam ri juna’ ri’. Xq’alajin chi ri ch’akoj pa jun ach’alalri’ïl chi la pa quintil 1, xutzïr jub’a’ 2.8 k’a 3.2% jun rokisaxik pwaq pa winaqil, uxnaqil chuqa’ tijonïk; ri quintil 5 xqa pe 58.1 k’a 57.0%. Re’ k’o rejqalem pa ruwi’ ri Gine ruma napon 0.013 nujäl ri’ chi re 0.543 k’a 0.530, we ninaqajun apo chi re Gine, nel chi tzij chi man pa junamil ta jachon ri pwaq nokisäx. Rujachik ri pwaq nokisäx pa tijonïk, pa uxnaqil, man q’i’on ta ri najowäx achi’el rujachik pa rub’eyal, rcihin jun k’iyinem winaqil, ruma niq’alajin chi man junam ta kiwäch ri winaqi’. Pa rub’eyal ri junamil, k’atzinel chuqa’ niya’ rejqalem chi ri ixoq junam rejqalem rik’in ri achi. Rik’in ri na’oj nuya’ ri Seprem pa ri juna’ 2009, man tikirel ta nib’ix chi ri Saqamaq’ nuya’ rejqalem kich’ojib’al ri ixoqi’ we manäq pwaq jikib’an richin rub’anik samaj kik’in ri ixoqi’ junam kik’in ri achi’a’. Pa ruk’isb’äl, stape’ man kan ta k’o k’ïy rutzijol richin nipaj rij ri pwaq nokisäx kik’in winaqi’ pa jujun tinamït, nipaj rij jun ka’i’ oxi’ rutzijol pa ruwi’ rujachik ri pwaq pa ri juna’ 2008 y 2009 pa kiwi’ ri jujun tinamït achi’el nutaqej ri Cholk’aslemal, ke k’a chuqa’ ri’ jachoj pwaq xb’an chi ke ri q’atb’äl tzij pa ri juna’ 2009.

Acevedo, C. (2007: 8). Porta, Laguna y Morales (2006: 18) estimaron que para que una persona genere los ingresos mínimos para sacar a su familia de la pobreza requiere entre 12 y 14 años de escolaridad, con una experiencia laboral de entre uno y 10 años. Encuesta nacional de condiciones de vida 2006 (Encovi 2006), en PNUD (2008a: 217).

Runa’oj ri Saqamaq’ pa ruwi’ pwaq chuqa’ ri k’iyinem winaqil

Tabla 8

Aporte constitucional a las municipalidades, valores indicativos (2008 y 2009) Aporte (Q miles)

Per cápita (Q)

2008 2009 2008 Media 12,024.0 12,115.5 528.5 Mínimo 4,638.1 5,173.8 93.9 Q1 7,582.2 7,988.4 243.7 Q2 9,454.1 9,810.8 369.8 Q3 13,988.6 13,698.1 638.1 Máximo 141,684.8 133,171.7 4,418.1 Fuente: elaboración con cifras del Minfin. Véase tabla 5.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2009 514.7 95.3 249.9 369.5 627.8 5,016.4

Ri rukojolil jun ko’öl to’ik xya’ chi re jun tinamït ja ri Q4,638.1 (2008) chuqa’ Q5,173.8 (2009), ri nïm to’ik ja ri Q141,684.8 (2008) chuqa’ Q133,171.7 (2009), nuq’alajrisaj chi qawäch rukojolil ri Q4,324.2 chuqa’ Q4,921.1, richin ri juna’ 2008 chuqa’ 2009, ja re’ nub’ij chi qe chi man junam jachon pa kiwi’. Rujachik ri pwaq nokisäx pa ruwi’ tijonïk chuqa’ uxnaqil man q’i’on ta rik’in jun rutzilal jun junamilal pa kik’aslem ri winaqi’ achi’el ri k’o ta chi nib’an. Chuqa’ majun rutzil ruma man pa rub’eyal ta nib’an ri samaj kik’in chi ixoqi’ chi achi’a’ chuqa’ man pa rub’eyal ta jachon pa kiwi’ ri jujun rulewal. Ronojel k’a re’ nuq’ajuj chi ri pwaq nokisäx kik’in ri winaqi’ man ütz ta jachon, man nuq’i’ ta ri k’iyinem winaqil chuqa’ man nuq’i’ ta ri junamilal.

etz’anem. Chuqa’ k’o ch’aqa chik niq’aton richin, achi’el ri rutojik ral ri k’as k’o chi nitoj jantape’. Chi ronojel k’a re’ napon wi ri 40.0% chi re ronojel ri pwaq nrokisaj. Ronojel k’a re to’ik re’ napo wi 50.0% chi re ronojel rupwaq nrokisaj ri Saqamaq’, ja re’ man tikirel ta nijalwachïx richin ta nokisäx pa k’iyinem winaqil 4.4.1 Ruq’axaxik pwaq chi ke ch’aqa chik molaj Ri ruq’axaxik pwaq chi ke ch’aqa chik molaj nib’an ronojel juna’ nuq’ät rokisaxik ri pwaq chuqa’ nuq’ät runuk’ik pa rub’eyal rokisaxik. Stape’ wi nib’ix chi ri ruq’axaxik pwaq nito’on pa runuk’ik rokisaxik ri pwaq man qitzij ta, k’atzinel ta chi niqa re jun to’ik re’, richin ke ri’ pa runuk’ik rokisaxik ri pwaq jumul tijike’ kan jarupe nik’atzin chi ke ri jujun molojri’ïl chuqa’ tipaj rij ri samaj nub’än. Pa ruk’isb’äl q’ij richin diciembre ri juna’ 2008, xjikib’äx 45 Chitüy tzij pa runuk’ik ri pwaq nokisäx, akuchi’ k’o molojri’ïl re’ xik’o ruwi’ ri pwaq k’o ta chi nkik’ül. Ri e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ ri xkik’ül ruwi’ pwaq chi re ri jikib’an pa rutikirb’al ja ri Ruchituy Tz’aqonïk (Micivi) jun ka’i’ oxi’ chik Tz’ib’ajay. Ri xqasäx pe kipwaq ja ri Ruchituy Tijonïk (Mineduc), Ruchituy Samaj (MTPS), Ruchituy Uxnaqilal (MSPAS), Ruchituy Chanpomal (Mingob). Ja re’ niq’ato richin ri Saqamaq’ nusamajij ri k’iyinem winaqil, achi’el rokisaxik pwaq pa ruwi’ tijonïk, uxnaqil, ri samaj chuqa’ kichajixik ri winaqi’.

4.4 Ch’aqa chik yeq’aton richin runa’ojil pwaq ri K’isb’äl taq tzij Saqamaq’ Ri Saqamaq’ Iximulew k’o ch’aqa chik niq’aton richin runa’ojil pwaq pa rub’eyal ri k’iyinem winaqil, achi’el ruma ruya’ik pwaq pa kiq’a’ ch’aqa chik molaj man e ruq’a’ raqän ta ri Saqamaq’, ja re’ ri pajon kij ruma man ch’ajch’oj ta yesamäj, man nkiya’ ta rub’ixik akuchi’ nkokisaj ri pwaq chi re ri Molaj Chajinel Rupwaq ri Amaq’ (CGCN). Jun chik niq’aton richin ja chi ri Saqamaq’ rupab’an ri’ k’o chi nuya’ to’ik achi’el nub’ij ri Cholk’aslemal. Pa Iximulew amaq’ ri Cholk’aslemal xujikib’a’ jun wok’alil pwaq nuya’ chi ke ri jun ka’i’ oxi’ molojri’ïl. Ja re’ ri to’ik Cholk’aslemal rub’i’, ja re’ ri pwaq nuya’ chi re ri Molaj Q’atonel taq tzij (OJ); Molaj Chajinela’ Cholk’aslemal (CC); Nimatijob’äl San Carlos (Usac); Molaj Etz’anem pa Iximulew (CDAG); Ri Q’atb’äl taq tzij pa taq tinamït, Tijonïk pa ruwi’ silonem ch’akul, palaqinem chuqa’

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Majun kan ta pwaq chuqa’ ri rub’eyal okisan pe, nuch’ojij wakami chi tijotob’ëx ri pwaq, ütz rokisaxik tib’an chi re, ch’ajch’oj rokisaxik tib’an. Chupam ri k’isb’äl 25 juna’ ik’owinäq kan, ri Saqamaq’ Iximulew man tikirnäq ta rokisan ri pwaq richin jun k’iyinem winaqil, ruma majun wachi’inäq ta rujotob’axik ri tojb’alil pa rub’eyal nkitaqej ri Atowab’äl Ch’uch’uj K’aslemal chuqa’ ri xjikib’äx chik pa ruwi’ pwaq. Rokisaxik ri na’ojil pwaqil pa rub’eyal ri k’iyinem winaqil k’o nïm rutzub’al apo, ruma majun q’i’on ta pe pa rokisaxik ri pwaq b’anon pe, chuqa’ ruma man tikirnäq ta ruya’on ruchuq’a’ ri pwaqil. Rum k’a ri’ ri Saqamaq’ man tikirnäq ta rujachon rupwaq ri amaq’, ni ta chuqa’ rub’anon utzil ri junamil richin jun k’iyinem winaqil, ke k’a chuqa’ ri’ ri winaqi’ k’o ta kik’in ri k’atzinel chi ke pa kik’aslem, k’o ta ri na’oj chi ri winäq niya’ rejqalem ruma ja rije’ yesamajin chuqa’ ri k’iyinem.

Ruwaq tanaj

Runimilen rulewal ri Saqamaq’ Jalajöj rub’anikil rukaq’ib’al ri rulewal ri Iximulew, chi ronojel ri rulewal ja ri 108,889 xo’etok’al(km.), rujotolem pa ruwi’ ri palow ja ri nitikïr el rik’in wa’ix k’a 4,000 etok’al. Nik’o chi re 14 millones ri winaqi’ (51.0% ixoqi’) e k’äs pa 28 mil kik’ojlib’al winaqi.75 Pa taq ruq’a’ tinamït e k’äs 45.0% chi ke konojel ri winaqi’. Ri tinamït akuchi’ e k’äs k’ïy winaqi’ ja ri e k’o pa ruwi’ taq juyu’ richin ri Iximulew. Jalajöj kiwäch ri winaqi’ chuqa’ jalajöj ri kich’ab’ál. Ri maya’ amaq’, ri Xinkas chuqa’ ri garífunas, e k’äs junam kik’in ri kaxlani’ ri nkich’ab’ej ri kaxlan ch’ab’äl. Ri qawinaq nkib’än jun 40.0% chi ke konojel ri winaqi’,76 e k’äs pa ruqajib’al q’ij chi re rulewal ri Iximulew. Ch’aron pa juwinäq ka’i’ nimatinamit chuqa’ 333 taq tinamït, ja re taq tinamït re’ pa kiyonil nkik’waj kib’ey.77 Ri tinamït ruch’akulan ri Saqamaq’. Ke ri’ nutaqej ri Cholk’aslemal richin Iximulew chupam ri mokaj 134 — akuchi’ nub’ij chi ri tinamït nuk’waj rub’ey pa ruyonil xa xe k’o chi nuxim rusamaj rik’in ri Saqamaq’ — chuqa’ ri mokaj 224 —akuchi’ nub’ij chi ri tinamït jachon jun rulewal. Ri rub’eyal nuk’waj rub’ey jikib’an chupam ri mokaj e k’o chupam ri Ruwuq tanaj, akuchi’ nub’ij wi chi nisamäj pa ruyonil.78 Ri tinamït jun rulewal k’aslem pa saqil, k’o jalajöj na’ojil, k’o jun rub’eyal ruk’waxik b’ey; ja re’ jun ch’utin rub’eyal Saqamaq’. Chupam re jun peraj re’ nisol rij runimilen pa ch’utin ri Saqamaq’. Re jun tzij re’ nuq’ajuj ruchuq’a’ ri Saqamaq’ pa ronojel ri rulewal, yerokisaj ri tinamït richin nutz’ët jarupe ri ruchuq’a’. Rik’in re’ nupäj rij runimilen ri saqamaq’ pa oxi’ b’anikil (ri e ruq’a’ raqän, rusamajixik wuj, runuk’ik rokisaxik

75 76 77 78

ri pwaq chupam ri jujun tinamït) chuqa’ oxi’ chik rub’eyal (uxnaqilal, tijonïk ch’aqa chik rusamaj) ke k’a chuqa’ ri’ ruximon ri’ rik’in runimilen rik’in ri k’iyilem winaqil.

1. Rutzijol ruxe’el na’oj Retaxik runimilen ri Saqamaq’ nik’atzin richin netamäx jarupe ruchuq’a’ k’o ri Saqamaq’. Rik’in re’ niq’alajin runuk’ulem Ruchuq’a’ ri Molaj Samajitaqanel tzij, pa ruwi’ ri samaj nub’än pa ruwi’ ri rusamajixik wuj chuqa’ rokisaxik ri pwaq. Pa ri ruka’n chik peraj xtiq’alajin akuchi’ yesamäj ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’, xtetamäx: rub’eyal ruch’arik man xtupäj ta rij, xa xe xtutz’ët we e k’o o manäq ruq’a’ raqän ri Saqamaq’. Pa ri ro’ peraj nicholajïx ri rutz’aqat re rutzijol re’ nuk’üt jarupe ruchuq’a’ ri Saqamaq’ pa oxi’ b’eyal: we e k’o ruq’a’ raqän ri Saqamaq’, jarupe samajela’ richin Chanpomal, jarupe pwaq nkisamajij. Runimilen ri Saqamaq’ (DE) nuq’alajrisaj achike rub’eyal kinuk’un ki’ pa jun tinamït ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’, ke k’a chuqa’ ri’ ri pwaq chuqa’ b’eyomäl nkokisaj. Re rutzijol re’ nub’ij jarupe k’o, man nub’ij ta pe achike rub’eyal nub’än ri samaj, ütz we manäq. Chi re ri jujun rutzijol niya pe jun rucholajil, re’ ntikïr el rik’in 0 k’a 1, akuchi’ ri 1 nuq’ajuj runimilen. Rucholajil runimilen ri Saqamaq’ (IDE) ja ri’ runik’ajal ri rucholajil.79 Ri jujun rucholajil oxi’ ruch’akulan ri’: ri tijonïk uxnaqil, chuqa’ ch’aqa chik (numolej ronojel rusamaj ri Saqamaq’). Chi re ri runik’ajal ri jujun ruch’akulan pa ri oxi’ peraj chuqa’ yeruya’ chik pe ch’aqa, ri tijonïk, ri uxnaqil, chuqa’ ch’aqa chik, achi’el nuk’üt pe ri rub’elej tz’alajil.

Según proyecciones de población de INE-Celade para 2010. Según censos y encuestas del Instituto Nacional de Estadística (INE), basados en auto identificación. Ley Preliminar de Regionalización. Todo lo relativo al municipio se encuentra reglamentado en el Código Municipal (D.o 12-2002) y, de distintas maneras por la Ley de Descentralización y su Reglamento y la Ley de los Consejos de Desarrollo Urbano y Rural, también con su correspondiente Reglamento. En mayo de 2010, el Congreso aprobó el D.o 22-2010, que contiene reformas al Código Municipal. Véase anexo metodológico. Runimilen rulewal ri Saqamaq’

Tabla 9

Dimensiones y componentes del índice de densidad del Estado (IDE)

Dimensiones/ componentes

Educación

Salud

Otros

Subíndices

a. Presencia de dependencias del Estado

Nivel de cobertura

Nivel de atención

Número de dependencias

ia=μ(x1j)

b. Burocracia (por número de habitantes)

Docentes

Personal MSPAS

Empleados

ib=μ(x2j)

c. Presupuesto de gastos (per cápita)

Q / hab.

ic=μ(x3j)

iedu= μ(xi1)

isal= μ(xi2)

iotr= μ(xi3)

IDE= μ(xij)

Subíndices

Nota: Véase anexo metodológico en el INDH 2009/2010 Véase tabla 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ri rutzijol ya’on pe richin kan ri juna’ 2008 k’a 2010 chuqa’ jalajöj akuchi’ elesan pe: Runimilen ri Saqamaq’ rujalalon ri’ chupam ri juna’ ik’owinäq pe, chuqa’ rujalalon ri’ pa jujun rulewal. Ri rutzijol ilitajnäq pe man nito’on ta richin nik’utb’ëx ri k’ulwachitajnäq pe pa jujun ruq’ijul chuqa’ rulewal, achike rub’eyal niq’alajin rusamaj ri Saqamaq’, we nik’iy o xa manäq, chuqa’ akuchi’. Pa runuk’ulem ri Saqamaq’ e k’o konojel ri e ruq’a’ raqän. Ruq’a’ raqän, ja ri’ konojel ri winaqi’ e rusamajela’ ri Chanpomal nkib’än ri rusamaj, nkokisaj rupwaq chuqa’ rub’eyomal ri Saqamaq’ Ri Saqamaq’ Iximulew tajin ninuk’utäj pa rub’eyal ri Junamilal Saqamaq’ nub’än jalajöj chi Samaj, ja re’ nib’ano chi re ri Gráfica 7

ruk’ojlemal. E k’o waqi’ ruk’u’x ri rusamaj: a) Ruchajixik chi majun ta oyowal chi kikojol ri winaqi’ (rokisaxik ri taqonem tzij, kichajixik ri winaqi’, kik’ojlem ri potz’, kiyakb’äl ri b’anöy taq ch’a’oj, kik’ojlem ri ajlab’al); b) kijunamil ri winaqi’ (tijonïk, uxnaqil, ochoch, kaq’ib’al, samaj, meb’a’ïl chuqa’ ch’aqa chik); c) Samaj pa saqil pa ruwi’ ri na’ojil (rokisaxik ri taqonem tzij, cha’onïk, molaj taq na’ojil, kich’ojib’al ri winaqi’ chuqa’ ri k’o chi nkib’än, rutz’etik chi ch’ajch’oj nib’an ri samaj); d) rumolik qa rupwaq, ruwinaqirem pa ruwi rupwaq (rumolik tojb’alil) richin nik’oje’ rupwaq; e) ruya’ik rejqalem ri k’iyinem (na’ojil pa ruwi’ loq’oj k’ayij); f ) ruchajixik ruwinaqirem chuqa’ ri ximoj samaj kik’in amaq’i’ chuqa’ molojri’ïl aj juk’an chik. Ri rujachik ri jalajöj ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ b’anon chi re pa rub’eyal runuk’ulem ri rulewal.80 Ke k’a chuqa’ ri’ nuk’utb’ej ruch’arik ri Saqamaq’. Pa ri ruk’u’x tinamït Iximulew e k’o k’ïy ruq’a’ raqän ri Saqamaq’. Xa e jub’a’ ok ri e k’o pa rulewal ch’aqa chik tinamït. Chupam ri ruk’u’x jujun nimatinamit e k’o chuqa’ ruq’a’ raqän ri Saqamaq’, tikirel nb’ix chi wawe’ e k’o ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ chuwäch ri pa taq tinamït. Ri rutzijol xtiya’ pe xtuq’alajrisaj jarupe e k’o pa ruk’u’x tinamït Iximulew, ruk’u’x nimatinamit chuqa’ pa taq tinamït. Ke re’ ruch’arik ri runuk’ulem rub’anon ri Saqamaq’, pa taq tinamït ri man e ruk’u’x ta ri nimatinamit chi ri’ e k’äs wi ri winaqi’ (ruwuq wachib’äl) Xa xe 21.0% chi ke konojel ri winaqi’ e k’o pa ruk’u’x Iximulew chuqa’ pa taq ruk’u’x nimatinamit. We yechap ri tinamït e k’o chi runaqaj ri ruk’u’x Iximulew, ja ri’ ri 22.0% chi ke ri winaqi’. Ja re’ nel chi tzij chi ri 80% e qawinaq e k’äs näj chi re ruk’u’x tinamït.

Distribución de la población según categoría de los municipios

Población total

Población indígena Región Metropolitana (Municipio Guatemala)

22% 64%

(1%)

(7%)

12%

14% Cabeceras departamentales

Otros municipios Fuente: INE-Celade. Proyecciones de población. Véase gráfica 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ley Preliminar de Regionalización.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

81%

2. Kik’ojlem ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’

8. Ajpop pa ruwi’ k’ayewal chuwa ri ruwach’ulew (Conred)

2.1 Kik’ojlem ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ pa taq tinamït

10. Molaj pa ruwi’ kichajixik k’ichelaj (Inab)

9. Molaj pa ruwi’ Ch’obk’utb’äl (INE)

2.1.1 Kik’ojlem pa taq ruk’u’x nimatinamit

12. Q’atb’ál tzij pa ruwi’ Cha’onïk (TSE)

Xa xe e ka’i’ ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ ri xa xe e k’o pa ruk’u’x tinamït Ixumulew: Ruchituy Pwaqil (Minfin) chuqa’ ri K’amoj b’ey pwaq nokisäx kik’in ri winaqi’. Chupam ri rulaj tz’alajil nuq’alajrisaj pe jarupe ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ e k’o pa jun ka’i’ oxi’ ruk’u’x nimatinamit.

13. Molaj Chajinel rokisaxik Rupwaq ri Saqamaq’ (CGCN) 14. Pwaq richin Ch’uch’uj K’aslemal (Fonapaz)

2.1.3 Kik’ojlem pa taq ruk’u’x nimatinamit chuqa’ pa ch’aqa chik tinamït

Tabla 10

Minfin

FSS

Minex

Inguat

Conap

Fodigua

Fontierra

Infom

Onsec

SCSP

SBSP

Entidades con presencia en algunas cabeceras departamentales

Número de departamentos:

11. Molaj Chajinel Tojb’alil (SAT)

Fuente: Ministerios y Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP). Veáse tabla 6.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2.1.2 Kik’ojlem pa ronojel ruk’u’x nimatinamit

Wawe’ xa xe k’o ka’i’ rub’eyal. Ri nab’ey ja ri e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ e k’o pa jun ka’i’ oxi’ ruk’u’x nimatinamit chuqa’ pa ka’i’ oxi’ tinamït. Pa ri ruka’n, ja ri e k’o pa ronojel ruk’u’x nimatinamit chuqa’ e k’o pa ch’aqa tinamït. Chi ka’i’ rub’eyal, man junam ta jarupe achike tinamït e k’o wi. Jun ruq’a’ raqän Saqamaq’ k’o xa xe pa jun tinamït man nel ta chi tzij chi xa xe chi ri’ nub’än rusamaj, ri samajela’ tikirel ya’on pa kiq’a’ jun nïm rulewal richin yesamäj, Richin niq’ax ri na’oj niya’ apo re rukaj wachib’äl.

Pa rub’anik jun ka’i’ oxi’ rusamaj ri Saqamaq’, e k’o ruq’a’ raqän ri xa jub’a ok akuchi’ e k’o, e k’o ch’aqa chik ri k’o chi yesamäj pa ronojel tinamït, ruma ri’ e k’o pa taq ruk’u’x nimatinamit. Ri rulewal kisamaj ja ri jujun nimatinamit, k’a ri’ nub’än chik pa ronojel ri amaq’. Ri e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ e k’o pe wawe’, ja re’ ri e k’o pa ronojel ruk’u’x nimatinamit:

1. Ruchituy Samaj (MTPS) 2. Ruchituy Tiko’n, Awäj chuqa’ Ilinïk (Maga) 3. Ruchituy Tz’aqonïk (Micivi) 4. Ruchituy Chanpomal (Mingob) 5. Ruchituy Pwaqil (Mineco) 6. Rajtz’ib’ jay K’amoj b’ey Chanpomal (SCEP) 7. Rajtz’ib’ jay samaj nub’än rixjayil Chanpomanel (Sosep)

Runimilen rulewal ri Saqamaq’

Figura 4

Municipios con presencia de dependencias de la Comisión Presidencial contra la Discriminación y el Racismo contra los Pueblos Indígenas (Codisra) y la Defensoría de la Mujer Indígena (Demi)

Comisión contra la Discriminación y el Racismo

Defensoría de la Mujer Indígena

Fuente: Codisra y Demi. Véase figura 6.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2.1.4 Ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ e k’o pa ronojel tinamït Ruk’ojlem ri Saqamaq’ ninimär toq kan k’ayew nub’än ri samaj, ja ri’ toq ri e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ yek’oje’ pa ronojel tinamït. K’o samaj re’ rajowaxik chi e k’o ta pa ronojel ri amaq’, achi’el pa ruwi’ tijonïk, uxnaqil, kichajixik ri winaqi’ chuqa’ ri q’tab’äl taq tzij. Man ke wi ri’ re samaj re’ nib’an kuma ri e k’o chi kinaqaj. Richin niq’alajin akuchi’ e k’o wi, xchap ri rub’eyal tijonïk niya’ ruma ri Saqamaq’ (Mineduc chuqa’ ri Nimatijob’äl San Carlos, Usac81), rusmaja ri Ruchituy Uxnaqil MSPAS chuqa’ kik’ojlem ri Q’atöy taq tzij e k’o pa ruq’a’ ri Molaj Q’atonel taq tzij. Wawe’ nik’ut pe oxi’ wachib’äl, jun richin Q’atoj tzij, jun richin tijonïk, jun chik richin uxnaqil.

Figura 5 Municipios según nivel máximo disponible de la educación pública

Nivel máximo Sólo primaria Hasta básicos Hasta diversificado Centro universitario

Fuente: Mineduc y Usac. Véase figura 6.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

El nivel medio se subdivide en dos ciclos, básico y diversificado. Dentro del sector público, ambos son atendidos por el Mineduc. El nivel superior del sector público es atendido por la Usac.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Figura 6 Municipios según nivel de atención de la salud pública disponible

3. Runimilen ri Saqamaq’

Nivel máximo Primer nivel Segundo nivel Tercer nivel

Pa rub’eyal ri rujulaj tz’alajil, nik’ut apo ri wachib’äl nuq’ajuj akuchi’ e k’o ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ (ruwaqxaq wachib’äl), runimilen rusamajixik wuj chupam ri Saqamaq’ (rub’elej wachib’äl ) chuqa’ runuk’ik ri pwaq nokisáx (rulaj wachib’äl). Rub’eyal ri b’onil, ri xar b’onil nuq’ajuj akuchi’ e k’o k’ïy, ri räx ja ri e k’o pa runik’ajal, ri q’än ja ri qajinäq.

Fuente: MSPAS. Véase figura 6.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 7

Subíndice (a): presencia de dependencias del

Figura 8

Subíndice (b): densidad de la burocracia

estatal

Estado

Cabeceras

0.21 - 0.37 0.38 - 0.53 0.54 - 0.68 0.69 - 0.84 0.85 - 1.00

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

0.06 - 0.18 0.19 - 0.29 0.30 - 0.41 0.42 - 0.52 0.53 - 0.64

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.20 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) Runimilen rulewal ri Saqamaq’

Figura 9

Subíndice (c): presupuesto estatal específico

4. Ruk’utb’al runimilen ri Saqamaq’ (IDE) C6

Cabeceras 0.01 - 0.13 0.14 - 0.25 0.26 - 0.38 0.39 - 0.50 0.51 - 0.62

Niya’ apo ruk’utb’al runimilen ri Saqamaq’ (IDE), ja re’ ri runik’ajal chi ke ri oxi’ k’utun chik pe: (a) + (b) + (c). Nuk’utb’ej pe rutzijol pa ruwi’ tijonïk, uxnaqil chuqa’ kisamaj ch’aqa chik ruq’a’ raqän ri Saqamaq’. Ri rujulaj wachib’äl nuk’üt pe rulewal ri Saqamaq’, re jun k’utb’äl re’, ja re’ runimilen ri Saqamaq’ pa jujun tinamït. Ri rulewal akuchi’ qajinäq ja ri’ ri q’än, ja re’ pa ronojel ri Iximulew. Pa taq ruk’u’x nimatinamit k’o jub’a’ pa runik’ajal, ri ruk’u’x tinamït Iximulew ja ri’ ri jotöl. Pa ri rutz’aqat ri INDH 2009/2010 k’o jun tz’alajil akuchi’ e k’o pe jalajöj ruk’utb’al runimilen ri Saqamaq’.

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.22 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 10

Índice de densidad del Estado (c. 2008)

Cabeceras 0.11 - 0-24 0.25 - 0.37 0.38 - 0.49 0.50 - 0.62 0.63 - 0.75 Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Figura 11

Cobertura del sistema educativo total y del sector público (tasa bruta de matriculación, 2008)

Cobertura del SE total

Cobertura del sector público

SET secundaria

SP secundaria 0 - 34 35 - 75 76 - 100

2 - 34 35 - 75 76 +

Fuente: elaboración propia con datos del Mineduc. Véase figura 6.24 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

5. Rujalon ri’ runimilen ri Saqamaq’: Akuchi’ k’o chuqa’ akuchi’ manäq

6. Ri ruximik runimilen rik’in ri yek’utb’en ri samaj kik’in ri winaqi’

Akuchi’ manäq rusamajela’ ri Chanpomal yesamäj, ri winaqi’ toq k’o nik’atzin chi ke k’o chi nkitoj jun chik winäq, nikitoj nib’ano ri samaj, achi’el ri molojri’ïl man richin ta ri Saqamaq’. Jun ch’ob’oj pa ruwi’ runimilen ri Saqamaq’ rajowaxik nich’ob’ rij ronojel ri samaj nub’än, chuqa’ rajilaxik akuchi’ nib’an ri samaj. Rik’in ri rutzijol nilitäj pe, tikirel nipaj rij rulewal ri runuk’ulem ri tijonïk, pa taq tinamït chuqa’ ruq’a’ taq tinamït. Ri Saqamaq’ yerutijoj ri 80.0% tijoxela’ pa rupalb’al chuqa ruxe’ rupalb’al tijonïk, ri e k’o pa ruk’u’x tijonïk, nik’aj chi ke rije’ nkitoj ri kitijonik ch’aqa chik nkitijoj ki’ pa q’uchtob’äl tijonïk (titz’et rukab’laj wachib’äl). Pa taq ruk’u’x tinamït e k’iy winaqi’ nkitoj ri kitijonik. .82

Chupam ri roxlaj wachib’äl nuk’üt pe runimilen ri Saqamaq’ chuqa’ ri rukojolil kik’in ri tinamït qajinäq ruk’iyilem winaqil (IDH) chuqa’ qajinäq ri kitijonik.83 Man xilitäj ta jun ruximik chi kikojol ri k’iyilem winaqil rik’in ri runimilen ri Saqamaq’. Ri wachib’äl nkiq’ajuj chi ri tinamït akuchi’ qajinäq ruk’ojlem ri Saqamaq’, qajinäq chuqa’ runimilen ri Saqamaq’.

82 83 84

Ri ruk’utb’al k’iyinem winaqil we yetz’ët ri tinamït k’o janila meb’ël kik’in, nik’üt pe chupam ri rukajlaj wachib’äl. K’ïy aruma k’o ri meb’ël,84 po jeb’ël niq’alajin chi akuchi’ k’o janila meb’ël, ja chi ri’ yalan qajinäq runimilen ri saqamaq’.

En el capítulo VII se analiza este tema con mayor amplitud. Como se vio en el capítulo III, el IDH tiene tres componentes: educación, salud, e ingresos. Véase capítulo X. Runimilen rulewal ri Saqamaq’

Figura 12

Índice de presencia del Estado y municipios con bajo IDH e IDH de educación (*)

IDH < 0.5

IDH edu < 0.5 (*) Marcados con entramado de líneas. Fuente: elaboración propia. IDH con base en INDH anteriores. Véase figura 6.25 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 13

IDE y municipios con altos índices de pobreza

a. Pobreza › 75%

P extrema > 75%

Fuente: elaboración propia y Segeplan para los mapas de pobreza. Véase figura 6.28 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Pobreza › 25%

P extrema > 25%

Figuras 14

IDE y municipios con mayoría indígena y rural

a. Mayoría indígena (› 50.0%)

b. Más de 75.0% rural

P. rural >75 %

P. indígena > 50 %

Fuente: elaboración propia y proyecciones INE-Celade. Véase figura 6.29 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ri ruwolaj wachib’äl nuk’üt rukojolil runimilen ri Saqamaq’ kik’in ri qawinaq chuqa’ ri ruq’a’ taq tinamït. Ri rutzijol nuya’ re jun wachib’äl re’ k’o ch’aqa chik ye’el pe chi re. Nuk’utb’ej chi ri Saqamaq’ jub’a’ ok k’o chupam re tinamït re’, chi majun k’o kik’in ri qawinaq. Pa rub’eyal runimilen ri Saqamaq’ chupam re tinamït re’ e k’o jub’a’ ok tijob’äl, jub’a’ ok aq’omab’äl jay, jub’a’ ok potz’, jub’a’ ok rusamajela’ Chanpomal, jub’a’ ok pwaq, man junam ta kik’in ri ch’aqa chik tinamït akuchi’ ri winaqi’ e kaxlani’. Rusolik rij runimilen rulewal rik’in ri rusamaj, nuya’ q’ij chi nipaj rij we ütz najin chi rub’anik ri rusamaj ri Saqamaq’.

K’isb’äl taq tzij Runimilen ri Saqamaq’ xsol rij chupam re jun peraj re’, xch’o chi rij akuchi’ e k’o ri ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ ri nkisamajij ri uxnaqil, ri tijonïk, kichajixik ri winaqi’, q’atb’äl tzij, ch’aqa chik; ri rusamajixik wuj chuqa’ runuk’ik rokisaxik pwaq. Ri rutzijol achoj rik’in xnuk’ runimilen ri Saqamaq’ man nub’ij ta pe we ütz o manäq ri samaj nub’än, xa xe nusöl chi qawäch rulewal ri saqamaq’. Ke k’a chuqa’ ri’ nuya’ q’ij chi nipaj rij runimilen ri Saqamaq’ rik’in ri samaj nub’än richin k’o k’iyinem winaqil.

Runimilen rulewal ri Saqamaq’

ROX PERAJ RI SAQAMAQ’ CHUQA’ RI K’IYINEM WINAQIL

Ruwuq tanaj

Ri Saqamaq’, ri uxnaqil chuqa’ ri tijonïk Chupam re jun tanaj re’ nitzijox rusamaj ri Saqamaq’ rub’anon pa ruwi’ uxnaqil chuqa’ tijonïk chupam ri juna’ 1985-2009, ri rub’eyal xsamäj chuqa’ ri pwaq xrokisaj. Pa ruwi’ ri uxnaqil niya’ pe ri samaj xnimirisäx kik’in ri winaqi’ pa rub’eyal nutaqej ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal, jarupe jaloj xuk’äm pe achike rub’anikil ri jaloj pa ruwi’ ri uxnaqil; samajela’ richin uxnaqil; kuxnaqil ri qawinaq; ri pwaq xokisäx, rub’eyal xokisäx; chuqa’ ri xujäl ri’ pa jujun samäj.85 Chupam ri tijonïk nisol rij ri jujun peraj jaloj xb’anatäj chupam, niya’ pe ri na’ojil xokisäx: tijonïk pa rusik’ixik ruwa wuj, akuchi’ xb’an wi, chuqa’ we ütz xub’än. Chi jujun niya’ pe ruq’ijul, jun ka’i’ oxi’ rub’eyal xsamäj ri saqamaq’, ke chuqa’ ri’ jarupe samaj chuqa’ jarupe xb’iyin ri samaj. Ruma nïm rejqalem chuqa’ ruma k’atzinel chi nisamajïx na ri saqil na’ojil, niya’ rejqalem ri jaloj chupam ri rupam tijonïk, ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl, kitijonik ri tijonela’, rupajik rij ri tijonïk chuqa’ ri winaqi’ e okinäq chupam.

1. Uxnaqil Ri Cholk’aslemal richin ri Iximulew amaq’ chuqa’ ri Nuk’iq’atb’äl Uxnaqil nkiy’a pa ruq’a’ ri Ruchituy Uxnaqil (MSPAS) ri rub’anik samaj pa ruwi’ Uxnaqil. Wakami k’o ka’i’ rub’eyal re samaj re’, ri k’o chi nub’än, ruk’waxik b’ey, chuqa’ achike rub’eyal xtub’än chi re. Ja re’ rub’anikil nsamäj ri Molaj Panamericana pa ruwi’ Uxnaqil (OPS) chuqa’ ri Molaj Uxnaqil richin Ruwach’ulew (OMS). Pa ri nab’ey peraj ja ri rujachik samaj chupam ri runuk’ulem uxnaqil; k’amoj b’ey, kiloq’iq wachinäq chuqa’ kitojik samajela’, ruya’ik ruchuq’a’ ri ch’ajch’ojlem chupam ri amaq’. Ri jun chik peraj k’o kaji’ samaj: k’amoj b’ey, kik’ojlem samajela’ chuqa’ wachinäq (jay chuqa’ etamanela’), pwaq nokisäs, winaqi’ yesamäj. Re ka’i’ peraj samaj re’ yeto’on richin niq’i’ oxi’ rayb’äl richin ri nuk’ulem uxnaqil: a) nitikïr nuya’ ri rajowaxik chi ke ri winaqi’ pa ruwi’ uxnaqil; b) Junam yeto’on rik’in pwaq chi re ri nuk’ulem; c) ntikïr nujalwachij kuxnaqil ri winaqi’. 85

Para un diagnóstico amplio, véase PNUD (2008c).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

1.1 Rub’eyal yeruto’ ri winaqi’ pa ruwi’ uxnaqil Juk’an chik amaq’ tz’eton ka’i’ rub’eyal nib’an ri samaj pa ruwi’ uxnaqil, ja k’a re’ tz’eton apo chuqa’ k’amon apo rub’eyal nib’an wawe’ Iximulew pa ri juna’ 1985-2009: ri nab’ey tz’etoj uxnaqil (APS) chuqa’ ri nab’ey cha’on uxnaqil (APS-S). Re ruk’isb’äl re’ nok pa ri ch’ajch’ojil Iximulew chuqa’ pa ri Ruchituy Uxnaqil MSPAS, wawe’ ya’on kejqalem ri winaqi’ ri kan k’atzinel kitz’etik achi’el: ak’wala’ chuqa’ ri teja’, yawa’i’ ixoqi’ chuqa’ ri nkiya’ tz’umaj, chuqa’ ri samaj pa ruq’atik yab’il, ri tijonïk pa ruwi’ ch’ajch’ojil. Ri nab’ey tz’etoj uxnaqil (APS) achi’el ta tajin nik’oje’ pe ruchuq’a’ rik’in ri samaj nitajin ri Molaj Extensión richin Cobertura (PEC). Ja moloj re’ xrïl jun pwaq pa ri Yakb’äl Pwaq richin K’iyinem (BID) re’ rub’ini’an Samaj chi Rub’anik Ruk’ojlem ri Uxnaqil (PMSS), Xsamajïx chupam ri juna’ 1996-1999.

1.2 Ruq’ijul Samaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ uxnaqil Ri q’ijul k’o rejqalem ja ri: 1985-1990, toq xjike’ rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ uxnaqil, 1991-1999, toq xchojmirisäx ri samaj pa ruwi’ uxnaqil nib’an rik’in rupwaq ri Saqamaq’; chuqa’ ri juna’ 2000-2009, toq xqa ruchuq’a’ rusamajixik ri chojmirisanïk pa ri samaj uxnaqil xutz’ila’ rub’ey ri ch’ajch’ojnem. Ruma man nub’än ta re k’ojlib’äl re’, xa xe niya’ el jub’a’ rub’ixik ri xk’ulwachitäj pa jujun ruq’ijul. Ri Rucholk’aslemal Iximulew Amaq’ richin ri juna’ 1985 nub’ij chi ri uxnaqil «jun ch’ojib’äl winaqil kichin konojel», chuqa’ nub’ij chi ri Saqamaq’ k’o chi nuchajij chi ri winaqi’ ütz kiwäch, majun niq’axo chi ke, ütz yena’ojin. Nutaqej chuqa’ chi ri rutzil kiwäch ri winaqi’ jun rub’eyomal ri amaq’, re samaj re’ k’o pa ruq’a’ ri Ruchituy Uxnaqil MSPAS. Ke k’a chuqa’ ri’ nutaqej chi pa kiq’a’ konojel ri winaqi’ k’o ruchajixik ri uxnaqil, k’o chi tikanöx to’ik kik’in ri molojri’ïl nkisamajij ri uxnaqil aj juk’an taq ya’ richin niq’i’ jun utziläj ilinïk. Konojel

ri winaqi’ k’o kich’ojib’al chuqa’ k’o chi yeto’on chi rub’anik ri samaj chuqa’ rupajik rij ri samaj pa ruwi’ uxnaqil. Chupam ri juna’ 1985 xchojmirisäx ri mokaj 104 richin ri Nuk’iq’atb’äl Uxnaqil. «Konojel ri winaqi’ chupam ri Saqamaq’, achi’el ri yawa’i’, toq xek’achoj yan k’a waqxaqi’ wuqq’ij chi rij re’, ri ak’wala’ chi rij kalaxik, k’o kich’ojib’al richin kechajïx kuma ri aq’omab’äl taq jay richin ri Saqamaq’, chi man nkik’äm yab’il.»86 Janila rejqalem ya’on chupam ri na’ojil uxnaqil, kitz’etik ri ak’wala’ k’a kalaxik chuqa’ ri teja’ Chupam ri ruka’n peraj chi re ri lajjuna’ 80, xya’ janila rejqalem ri rusumaj ri Ruchituy Uxnaqil pa ruwi’ rutz’etik kuxnaqil ri winaqi’ chuqa’ k’a k’o na wi richin ri APS, re’ ja ri samaj yeb’an pa taq tinamït kik’in ri winaqi’, rik’in re samaj re’ nikanöx chi ri winaqi’ nkichinaj ri samaj, richin ke ri’ ütz nel chuqa’ kik’in konojel nib’an ri samaj pa ruwi’ uxnaqil. Chupam ri nab’ey wo’o’ juna’ richin ri lajjuna’ 1990, xchap ruchojmirisaxik ri Saqamaq’, chuqa’ xchojmirisäx ri samaj pa ruwi’ uxnaqil. Ri na’ojil pa ruwi’ uxnaqil xrojqaj re na’oj re’: a) ruqasaxik ri pwaq chuqa’ rokisaxik pa ruq’atik yab’il; b) rokisaxik ri pwaq pa ruwi’ uxnaqil kik’in ri winaqi’ e meb’a’ chuqa’ ri winaqi’ jantape’ e jech’un kan; c) Ruch’arik rusamaj ri Saqamaq’ pa jujun tinamït, d) kitojik ch’aqa chik winaqi’ o molojri’ïl nkisamajij ri uxnaqil, xa ke re’ nijaq rub’ey ri k’ayij uxnaqil chuqa’ ri molojri’ïl nkisipaj ri kisamaj.87 Ri chojmirisanem pa ruwi’ uxnaqil man xuq’i’ ta ri rayib’äl achi’el jikib’an pa rutikirb’al, ruma man tz’aqät ta runuk’ik ri Ruchituy Uxnaqil chuqa’ ruma xel kan ri IGSS chupam ri chojmirisanem. K’o jaloj xeb’an chupam ri Ruchituy Uxnaqil pa ruwi’ k’amöj b’ey, xya’ rejqalem chi tib’an samaj ronojel akuchi’. Majun xk’oje’ ta ruchuq’a’ ri Ruchituy Uxnaqil pa ruk’waxik b’ey chuqa’ ruximik samaj kik’in ch’aqa chik molojri’ïl. Chupam ri juna’ 1996, ri Chanpomanel rik’in ri Moloj Chupüy Meb’a’ïl URNG xkijuch’ ri Atowab’äl pa ruwi’ pwaqil chuqa’ ruchajixik ri ulew, akuchi’ niya’ rejqalem ri Samaj pa ruwi’ Uxnaqil kik’in ri winaqi’, wawe’ nuya’ rejqalem jun ruchojmirisaxik ri samaj; nujikib’a’ chi ri Ruchituy Uxnaqil ja ri’ ri k’amöl kib’ey ch’aqa chik molojri’ïl achi’el ri IGSS, ri molojri’ïl k’o kajaw yesamäj pa ruwi’ uxnaqil, chuqa’ nub’ij chi nijotob’äx ri pwaq nokisäx richin kuxnaqil ri winaqi’ e meb’a’. Chuqa’ xya’ rejqalem rub’anik samaj richin kilixik ri winaqi’, ri ch’ajch’ojrisanem, ri samaj pa kitz’etik ri teja’ chuqa’ ri taq kal, xupab’a’ ri’ ruchajixik chi man kekäm ta chik ri ak’wala’, ke k’a chuqa’ ri’ mani chik ri kamïk ruma ri poliomielitis, chuqa’ ke ri’ richin ta ri juna’ 2000 manäq ta chik kamïk ruma 86 87 88

sarampión. Chuqa’ xq’ijüx apo chi ri samaj tib’an pa jujun tinamït, keto’on ri q’atb’äl tzij, ri jalajöj molojri’ïl pa runuk’ik chuqa’ pa rutz’etik rokisaxik ri pwaq pa ruwi’ ri samaj uxnaqil xtib’an. Pa rub’eyal ri taqonem tzij, ri jaloj k’o rejqalem xeb’an chupam ri Ruchituy Uxnaqil, ja ri xeq’alajin rub’anik toq xjike’ Rutaqonem tzij ri Molaj Samajitaqanel tzij chuqa’ ri Nuk’iq’atb’äl Uxnaqil, xjike’ rokisaxik pa ri juna’ 1997, wawe’ nuq’alajrisaj chi ri uxnaqil jun ruwachil winaqil ruximon ri’ rik’in ruk’iyinem ri amaq’, rub’eyal e k’äs ri winaqi’ chuqa’ rub’eyal yeto’on pa kiyonil chuqa’ pa molaj. Xq’alajrisäx chi ri uxnaqil jun kich’ojib’al ri winaqi’ chuqa’ jun samaj ri k’o chi nub’än ri Saqamaq’. Nub’ij chi ri Ruchituy Uxnaqil «k’o chi nuchajij chi ri winaqi’ ütz kiwäch chuqa’ yeraq’omaj ri winaqi’ man yetikïr ta nkitoj kaq’omaxik». Chuqa’ nujikib’a’ chi ri winaqi’ k’o yeto’on chupam ri samaj pa ruwi’ uxnaqil (pa runuk’ik, ruk’waxik b’ey, rupajik rij we ütz nib’an chi re). Re taqonem tzij re’ nuya’ q’ij chi ke ri winaqi’ tkik’utuj jun rajil ri samaj pa ruwi’ uxnaqil.

Ri Runimirsaxik Rulewal ri Samaj xuq’ijuj napon pa ronojel rulewal ri amaq’ chi rub’anik samaj pa ruwi’ uxnaqil. Chupam ri juna’ 1995, xq’alajin chi ri 46.0% chi ke konojel ri winaqi’ majun wi nkik’ül ta to’ik pa ruwi’ uxnaqil, chuqa’ re winaqi’ re’ näj e k’o wi, k’ayew yatapon kik’in, e k’o pa nïm meb’ël, chuqa’ kiyon qawinaq.88 Runimirsaxik Rulewal ri Samaj xuya’ rejqalem ri chojmirisanem achi’el ri: a) kitz’etik ri winaqi’ e meb’a’i’; b) Ruya’ik chi ke ri winaqi’ ri k’atzinel chi ke pa ruwi’ uxnaqil, qajinäq rajil, tiya’ kejqalem ri ak’wala’ chuqa’ ri teja’ (ruq’atik yab’il); c) keto’on chuqa’ ri molojri’ïl yesamäj pa ruwi’ uxnaqil k’o kajaw. Chupam ri nabey lajjuna’ richin ri wok’ala’ XXI, Runimirsaxik Rulewal ri Samaj xsamäj rik’in ri pwaq xya’ chi re ruma ri Saqamaq’ chuqa’ rik’in ri ruka’n k’as chi re ri BID (PMSS) xjalatäj rub’eyal rokisaxik ri pwaq ruma kan jujun wi Chanpomanel. Chupam ri juna’ 2000 k’a 2009 xik’o chi re 248 xapon k’a 425 rulewal akuchi’ xsamäj kik’in 10,000 winaqi’ pa jujun rulewal, xjote’ rajilab’al ri tinamït, nab’ey 145 xapon k’a 206 tinamït. Chupam re ruq’ijul re’ xetz’ük ri aq’omab’äl taq jay, xeya’ ri aq’omanel chuqa’ ri to’öy aq’omanel, chuqa’ xetz’ük ri K’ojlib’äl chi Kitz’etik ri Ak’wala’ chuqa’ teja’ (Caimi) chuqa’ ri K’ojlib’äl xek’oje’ qa jumul chi kitz’etik ri winaqi’ (CAP). Re’ xek’iyïr ruma ri pwaq xya’ chi ke ri tinamït pa ri juna’ 2008, xkiya’ rejqalem ri samaj pa ruwi’ ri uxnaqil chuqa’ xesamäj sábado chuqa’ domingo.

Congreso de la República de Guatemala, Código de Salud. Verdugo Urrejola, JC. (1995: 3). MSPAS (1999: 1-2). Ri Saqamaq’, ri uxnaqil chuqa’ ri tijonïk

Chuqa’ k’o na pe ri na’oj chi k’o chi nib’an rutzil ri samaj, niya’ ruchuq’a’ ri k’amoj b’ey, ri kitz’etik ri ak’wala’ chuqa’ ri teja’ (jun rayib’äl ruma ri k’iyinem richin ri milenio, ODM) pa ruwi’ ri yab’il yetz’ilon kichin ri ak’wala’ (Aiepi) chuqa’ kitz’etik ri ak’wala’ chuqa’ ixoqi’ pa taq ruq’a’ tinamït (AINM-C).

Xtz’uk chuqa’ ri Na’ojil pa ruwi’ Ilinïk, xjikib’äx ri Taqonem tzij richin Ilinïk, chuqa’ xetz’uk ri ajpopi’ pa ruwi’ re jun samaj re’. Chupam ri juna’ 2005 xjikib’äx ri taqonem tzij xtz’ukun ri Nuk’ulem Amaq’el richin Ilinïk (Sinasán), ri Tz’ib’ajay Ilinïk richin ri Chanpomal (Sesán) chuqa’ ri Ajpop Amaq’el chi Ruchajixik ri Ilinïk (Conasán), chupam re k’o chuqa’ ri Ruchituy Uxnaqil (MSPAS). Ya’on janila rejqalem ri samaj pa ruwi’ ri VIH/sida, ri chaqi’j ojob’, chuqa’ ri yab’il yalan kiq’aq’al, ya’on rejqalem ruma k’o pwaq ruya’on pe ri Fondo Mundial nisamäj chi ruchupik ri sida, ri chaqi’j ojob’ chuqa’ ri raxtew. Pa rub’eyal q’atb’äl tzij, pa ri nab’ey taq juna’ chi re re lajuj juna’ re’, xjikib’äx ri Taqonem tzij pa ruwi’ VIH/sida, Taqonem tzij K’iyinem

Winaqil, Re taqonem tzij re’ nkitaqej rutz’ukik ri Samaj VIH/ sida chuqa’ ri Samaj Uxnaqil Alanïk richin ri Ruchituy Uxnaqil. K’a xa k’a re’, xchojmirisäx ri mokaj 4 chuqa’ 5 richin ri Nuk’iq’atb’äl Uxnaqil. Ri mokaj 4, ke re’ wi rub’anon: ri winaqi’ ye’aq’omäx nkitoj jub’a’ rajil; ri xchojmirisäx ke re’ nub’ij: ri Ruchituy Uxnaqil chuqa’ ch’aqa chik molojri’ïl richin ri Saqamaq’ k’o chi majun rajil xtikik’utuj chi ke ri winaqi’ pa ruwi’ ri aq’omanïk xtikiya’. Chupam ri juna’ 2008, ri Chanpomal xujikib’a’ chi majun rajil tikik’utuj ri molojri’ïl ye’aq’oman. Re’ nel chi tzij chi ri aq’omab’äl taq jay man xketikïr ta chik xtikib’än jun ka’i’ oxi’ samaj ruma ri pwaq k’atzinel man jikïl ta xtuya’ pe ri Ruchituy Uxnaqil.

1.3 Ri samaj nib’an Ri ch’ojib’äl pa ruwi’ uxnaqil nq’ax chi ri winaqi’ k’o akuchi’ nkaq’omaj ki’ chuqa’ majun rajil nkitoj. Ri Saqamaq’ k’o chi nkichajij chi kek’oje’ k’ïy aq’omab’äl jay, chuqa’ chi xa b’a achike winäq tikirel naq’omäx wawe’, re aq’omab’äl jay re’ e k’o ta pa ronojel rulewal ri Iximulew.89 Chupam ri lajjuna’ 90

Tabla 11 Infraestructura física de la red de servicios del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social (1990-2006) (por millón de habitantes) Tipo de infraestructura

1990

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Hospitales del sistema

3.93

4.01

3.92

3.83

3.74

3.65

3.56

3.47

3.39

3.30

Centros de Salud

24.70

23.71

25.63

25.12

24.69

24.43

23.83

19.45

18.98

21.43

Centros de Salud tipo A

1.69

1.65

1.15

Centros de Salud tipo B

17.76

17.32

20.28

88.13

82.99

87.48

85.5

83.36

82.60

79.67

72.39

56.93

69.36

Puestos de Salud fortalecidos

6.77

3.53

Clínicas Periféricas

0.28

0.27

0.26

0.25

0.32

0.31

0.23

Maternidades

0.56

0.46

0.62

0.61

0.59

0.58

0.56

0.55

0.38

Centros de Urgencias

0.37

0.36

0.45

0.43

0.42

0.41

0.40

0.39

0.31

Centros de Convergencia

174.38

232.42

218.79

217.41

228.99

326.38

247.13

314.08

319.77

Centros de Atención Permanente (CAP)

1.73

1.69

Centros de Atención Integral Materno-infantil (Caimi)

0.31

Centros de Atención a Pacientes Ambulatorios (Cenapa)

1.81

2.46

Puestos de Salud

Fuente: elaboración propia con base en MSPAS y proyecciones de población del INE. Véase tabla 7.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, Observación General núm. 14 sobre «El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (art. 12)».

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

xeb’an ri aq’omab’äl jay richin Escuintla, San Marcos chuqa’ Quetzaltenango, chuqa’ xeb’an kik’ojlem aq’omab’äl jay pa taq tinamït. Chupam ri juna’ 1995, xa xe ri 46.0% chi ke ri winaqi’ tikirel yekokisaj ri aq’omab’äl jay.90 Xnimär rulewal ri samaj xtikïr xuq’i’ 2.52 millones chi winaqi’ pa ri juna’ 1999 chuqa’ 4.04 millones pa ri juna’ 2010.

k’a 26,200 nel chi tzij chi 10.0% xjote’ (2350) pa ka’i’ juna’. ri juna’ 94 ri’ chi ke 100 aq’omanela’, 57 ya’on kisamaj xa xe richin jun jikil ruq’ijul. Chupam ri k’isb’äl taq juna’ ruya’on k’ayewal kikanoxik samajela’ richin yesamäj pa taq tinamït chuqa’ ruq’a’ taq tinamït.

1.5 Ri maya’ b’anob’äl chupam ri uxnaqil

Nijalatäj rutz’etik ri samaj toq niya’ rejqalem rub’anik ri samaj akuchi’ e k’o k’ïy winaqi (rujulaj tz’alajil) Chupam ri juna’ 1990 k’a 2006 qajinäq ri samaj pa ruwi’ uxnaqil we nojqäx rij jarupe winaqi’ e k’o pa aq’omab’äl jay chuqa’ molojri’ïl akuchi’ e k’o aq’omanela’ ye’aq’oman e tojon ruma ri Ruchituy Uxnaqil

Ri kib’anob’al ri qawinaq pa ruwi’ uxnaqil majun xkiya’ rejqalem pa rusamaj ri Saqamaq’ chupam ri juna’ 19851990. Ri k’isb’äl taq lajuj juna’ richin ri wok’ala’ XX yalan k’ayew xub’än chi ke ri qawinaq wawe’ Iximulew, pa ronojel ruwach’ulew ri qawinäq xeyakatäj xkich’ojij ri kich’ojib’al. Chupam ri Atowab’äl chi rij Winaqil, Pwaqil chuqa’ ruchajixik ri ulew, nutaqej pa ruwi’ ri uxnaqi, chi tiya’ rejqalem ri aq’om nkokisaj ri qawinaq, tiya’ rejqalem ri tijonïk pa ruwi’ re aq’om re’ richin nichap rokisaxik.95

1.4 Aq’omanela’ Chupam ri rukajlaj rutzijol, ri K’amöl taq b’ey pa ruwi’ Ch’ojib’äl Pwaqil, Winaqil chuqa’ B’anob’äl (Desc) xkijikib’a’ achike nok chupam ri ch’ojib’äl uxnaqil, achi’el ri kik’ojlem aq’omab’äl jay, k’o ta ri aq’omanela’ chuqa’ ri aq’om, re’ nel chi tzij chi ri Saqamaq’ k’o chi yeruya’ utziläj taq aq’omanela’, ütz kitojik, ruma k’ayew rub’anikil ri amaq’. Ri K’amöl taq b’ey xkib’ij chi rajowaxik chi ri saqamaq’ k’o chi nkichajij chi ütz ketamab’al ri aq’omanela’ chuqa’ ri yeto’on kichin chi rub’anik ri samaj.91

Chupam re ruq’ijul re’ ko samaj xkipab’a’ ki’ chi rub’anik pa ruwi’ uxnaqil kik’in ri qawinaq, achi’el ri k’o chupam ri Atowab’äl 169 pa kiwi’ qawinaq e k’äs pa Alajil Saqamaq’ (richin ri OIT, xjuch’ pa ri juna’ 1989, chuqa’ xjike’ rokisaxik ruma ri Iximulew pa 1996) chuqa’ Na’oj Uxnaqil chi ke qawinäq chupam ri América,96 chupam ri ro’ peraj nch’o chi rij kichajixik ri winaqi’ chuqa’ ri uxnaqil, nub’ij chi ri samaj pa kichajixik ri winaqi’ tapon kik’in konojel ri winaqi’ majun tijech’üx kan. Nutaqej chi ri Saqamaq’ k’o chi nuya’ pa konojel ri tinamït ri rajowaxik pa ruwi uxnaqil, pa konojel ri ruq’a’ taq tinamïk, nuya’ rejqalem chi ja ri winaqi’ richin ri tinamït ke’ok samajela’ chupam ri uxnaqil.

Chupam ri ruq’ijul 1985-1990, xa jub’ama konojel ri samajela’ richin ri Ruchituy Uxnaqil yesamäj pa rub’eyal ri 011.92 Pa 1996 ri Ruchituy Uxnaqil xuya’ rutzijol chi ri samajela’ tikirel ye’el kan chupam ri samaj we man nikajo’ ta chi yesamäj, k’ïy utziläj taq samajela’ xe’el kan ruma jub’a’ ok nkich’äk xeq’ax pa taq aq’omab’äl jay ri k’o kajaw. Pa ri juna’ 2007 ri Ruchituy Uxnaqil eruchapon wi 23,850 samajela’, man e ajilan ta wawe’ ri samajela’ kichin ch’aqa chik molojri’ïl.93 Nel chi tzij chi chupam juwinäq juna’ xjote’ k’a 23.0% (4468 k’ak’a’ samajela’) we njunamäx rik’in ri juna’ 1998. Pa 2009 xjote’

Ri Nuk’iq’atb’äl Uxnaqil richin kan ri juna’ 1997 chupam ri mokaj 161, ri Saqamaq’ nuya’ rejqalem ri ch’aqa chik rub’eyal aq’omanïk, re’ ja ri samajela’ richin aq’omanïk

Tabla 12

Empleados del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social, por categoría ocupacional (1988, 2007 y 2009) (número y porcentaje)

Año

Profesional

Técnico medio

Enfermería auxiliar

Administración

Servicios de apoyo

Totales

Núm.

1988ª

1629

8,4

2,706

14,0

5231

27,0

5718

29,5

4098

21,1

19,382

100,0

2007b

5108

21,4

6903

28,9

5976

25,0

5863

24,6

23,850

100,0

2009c

6458

24,6

7061

26,9

6539

24,9

6142

23,4

26,200

100,0

Fuente: (a) OPS (1992: 43); (b) MSPAS/DGRH (s/f: 16-18); (c) MSPAS/DGRH (2009); (d) incluye personal médico, enfermería profesional y especialistas; (e) no aparece desglosado en los reportes consultados; se incluyen renglones 011, 021, 029, 031 y 182. Véase tabla 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 90 91 92 93 94 95 96

MSPAS (1997: 18). Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, Observación General núm. 14 sobre «El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (art. 12)». Dirección Técnica del Presupuesto (2000: 130). Hernández, L. y Miranda, J. (2010:51). MSPAS (2009a). Misión de Verificación de las Naciones Unidas en Guatemala (Minugua, 2003: 41-70,177-217). Resolución de la OPS/OMS que insta a los Gobiernos a establecer mecanismos para la formulación de políticas y estrategias, así como el desarrollo de actividades de salud y medio ambiente para poblaciones indígenas específicas. Ri Saqamaq’, ri uxnaqil chuqa’ ri tijonïk

xkeya’o rejqalem— «xtikib’ij achike rub’eyal tikirel nokisäx ri ch’aqa chik rub’eyal aq’omanïk, achi’el ri q’ayïs aq’om, kaq’om ri qati’t qamama’, rokisaxik ri tuj, ch’aqa chik rub’eyal aq’omanïk e k’o».

re’ ja ri winaqi’ yetojon, ik’owinäq chuwa ri pwaq nrokisaj ri Ruchituy Uxnaqil kik’in ri winaqi’. Jun nuk’ulem uxnaqil nuchapob’ej ri’ rik’in kipwaq ri winaqi’, man ruk’amon ta97 chuqa’ man xtito’on ta richin jun k’iyinem winaqi’.

Chupam chik ri wok’ala’ XXI jalajöj samaj xuchäp pe rub’anik ri Saqamaq’ pa ruwi’ uxnaqil kik’in ri qawinaq. Xtz’ukutäj ri Samaj Amaq’el Q’ayïs Aq’om chupam qa ri Ruchituy Uxnaqil. Rub’anik re jun samaj re’ samajin pe chupam ri oxi’ ruq’ijul Chanpomal, samajin pe rik’in ri pwaq taqon pe juk’an apo (Apresal, richin ri Unión Europea, OPS/OMS, ri Agencia Sueca de Cooperación para el Desarrollo Internacional, Asdi, chuqa’ ri PNUD). Jun chik xtz’ukutäj pe ja ri Rutz’etik Uxnaqil kik’in ri Qawinaq chupam ri Iximulew Amaq’ (Uaspiig) pa ri juna’ 2009 jun ruq’a’ raqän ri Ruchituy Uxnaqil.

1.7 Rutzil rub’anon chi ke ri winaqi’ Ri yeq’alajrisan chi qawäch runimilen ri samaj ja ri, ya’oj b’aq, ri wayijal chi ke ak’wala’, kikamïk ri ak’wla’, kitz’etik ri ixoqi’ ye’alan, chi ke re’ e cha’on ka’i’. Ri nab’ey, ja ri runimilen ruya’ik b’aq, nuk’üt chi qawäch chi k’iyirnäq rub’anik ri samaj, ri ruka’n, ja ri wayijal, re’ jun nïm samaj k’o ta chi niya’ rejqalem.

Gráfica 9

Coberturas de vacunación en niños de 12 a 23 meses de edad (1987-2009) (porcentaje)

1.6 Ri pwaq chuqa’ rokisaxik pa uxnaqil Ri pwaq nrokisaj ri Ruchituy Uxnaqil jotob’an pe ruya’ik chi ke pa ri juna’ 1985 k’a 2008. Ütz rokisaxik xb’an chi re k’a pa ri juna’ 1997, xokisäx 92.9% chuqa’ 99.0%. Toq nijunamäx runuk’ik rokisaxik rupwaq ri Ruchituy Uxnaqil kik’in ri winaqi’ k’o ta chi yerutz’ët, niq’alajin chi pa 1988 k’o wi Q12.10 nrokisaj chi re jujun winäq; pa 1997 k’o wi Q6.42, pa ri nab’ey taq juna’ richin ri wok’ala’ XXI k’o wi Q9.52 chuqa’ Q10.30. Ja re’ niya’o ruchuq’a’ chuqa’ niqasan ruchuq’a’ ri Ruchituy Uxnaqil chi rub’anik rusamaj kik’in ri winaqi’.

100

90.4 78.2

Gráfica 8 Gasto público y privado como porcentaje del gasto total en salud (1996-2005) Gasto privado en salud

Gasto público en salud

0 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Fuente: elaboración propia con base en cifras del Minfin, varios años. Véase gráfica 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

USAID/Diálogo para la inversión social en Guatemala (2008).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

2005

66.7

85.2 84.3 77.6

76.7

71.2 62.5

59.5

55.9

96.7

51.0 42.6

24.7

1987

1995

1998/1999

2002

2008/2009

Fuente: informe preliminar de la Encuesta de salud materno infantil 20082009 (Ensmi 2008-2009). Véase gráfica 7.12 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 13 Por área

100

70.4

75.1 59.4

91.9 78.1 76.7

80.6

80 68.7 52.1 47.0

Polio (tres dosis)

Todas las vacunas

Sarampión

Chi rukojol ri juna’ 1985 chuqa’ 2005 ri pwaq xuk’ül ri Ruchituy Uxnaqil chi rub’anik rusamaj ja ri 0.7 chuqa’ 1.4%, xb’erujala’ ri’ pa ri k’isb’äl taq juna’ 0.9 chuqa’ 1.1%. Ri ruwaqxaq wachib’äl nuk’üt chi qawäch chi, chi rukojol ri juna’ 1996 k’a 2005 k’ïy pwaq okisan ruma tojon aq’omanïk,

DPT (tres dosis)

BCG

Tasa de desnutrición crónica (porcentaje) 1987

1995

1998/1999

2003

2008/2009

Urbana

47.2

35.3

32.4

36.5

28.8

Rural

62.1

56.6

54.4

55.5

51.8

Por nivel de educación

1987

1995

1998/1999

2003

2008/2009

Sin educación

68.6

63.8

64.4

65.6

62.9

Primaria

56.3

48.0

44.5

46.4

43.3

Secundaria y más

30.2

14.7

12.7

18.6

15.8

Total

57.9

49.7

46.4

49.3

43.4

Fuente: Ensmi 2008-2009. Véase tabla 7.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2. Tijonïk 98 Ri nuk’ulem tijonïk chupam ri Iximulew nitikïr pe rik’in ri nab’ey tijonïk (kitz’etik ri ak’wala’ toq ye’aläx k’a kaji’ juna’) napon k’a ri tijonïk pa nimatijob’äl (chi rij ri 18 kijuna’), chuwäch re’ k’o ri ruxe’ tijonïk (5 chuqa’ 6 kijuna’), nab’ey tijonïk (7 k’a 12 kijuna’), ruk’u’x tijonïk (13 k’a 15 kijuna’), ruwäch tijonïk (16 k’a 18 kijuna’).Ri nuk’ulem tijonïk nuch’är ri’ pa ka’i’: pa tijob’äl chuqa’ ruwi’ tijob’äl. Ri Nimatijonïk k’o pa ruq’a’ ri Nimatijob’äl San Carlos (Usac) re’ nisamäj pa ruyonil man k’o ta pa ruq’a’ ri Ruchituy Tijonïk.

2. 1 Ri tijonïk jun ch’ojib’äl chupam ri taqonem tzij Ri Cholk’aslemal Iximulew Amaq’ nutaqej rusamajixik ri nuk’ulem amaq’el tijonïk. Nub’ij chi ri tijonïk jun kich’ojib’al ri winaqi’, ja ri Saqamaq’ k’o chi niya’o chi ke konojel, majun ta jech’unik. Chuqa’ nub’ij chupam ri mokaj 74, chi «[…] ri winaqi’ k’o chi nkik’ül ri ruxe’ tijonïk, ri nab’ey tijonïk, chuqa’ ri ruk’u’x tijonïk». Nub’ij chuqa’ chi sipan ri tijonïk, majun rajil, ri tijonïk xtiya’ pa rub’eyal jujun tinamït, chuqa’ akuchi’ e k’ïy qawinaq ri tijonïk xtiya’ pa ka’i’ ch’ab’äl. Chupam ri mokaj 75 nub’ij chi k’atzinel yan aninäq ruk’utik rusik’ixik ruwa wuj chi ke ri winaqi’ man ketaman ta, ja k’a ri saqamaq’ k’o chi ninuk’un richin chuqa’ xtuya’ ri pwaq k’atzinel richin re samaj re’. Ri Taqonem tzij Tijonïk, Jikchi’aj 12-91, nutaqej achike nrajo’ nuq’i’ ri tijonïk, runuk’ik ri Ruchituy Tijonïk, kisamaj ri tijob’äl richin ri saqamaq’, ri tijob’äl k’o kajaw chuqa’ ri e tz’ukun qa kuma ri winaqi’. Re jun taqonem tzij re’ nisamajïx rik’in ri jun Rub’eyal tzij xb’an pa ri juna’ 1997 rik’in ri Jikib’äl tzij Chanpomal M.deE. 13-77, richin ri Taqonem tzij tijonïk nokisäx wi nab’ey. Re’ man nuxim ta ri’ rik’in ri taqonem tzij nokisäx, ruma ri’ ruya’on k’ayewal, xik’o yan pe juwinäq juna’ k’a majun chojmirisan.99 Ri Taqonem tzij chi ruk’utik rusik’ixik ruwa wuj ruq’i’on chi ri winaqi’ yetikïr ta nkisik’ij ruwa wuj, ruma ri rusik’ixik wuj nito’on chi ruk’iyinem ri winäq, nito’on chi ri winäq nik’oje’ retamab’al chuqa’ rik’in re etamab’äl re’ tikirel ütz nub’än el ruk’aslem.

2.2 Na’ojil pa ruwi’ tijonïk (1985-2009) Chupam ri juna’ 1985-1990, ri Ruchituy Tijonïk pa’äl pa ruwi’ ronojel ri samaj pa ruwi’ tijonïk: kitz’aqik tijob’äl jay, kinuk’ik chuqa’ kitz’ajik sik’iwuj, rub’anik chuqa’ rujachik galletas; kikanoxik tijonela’ chuqa’ k’amöl taq b’ey; kitijoxik ri tijonela’; ruya’ik ch’akät chuqa’ ch’atal chuqa’ wachinäq kichin 98

ri tijobäl; kib’anik tojtob’enïk, chuqa’ ch’aqa chik. Chupam ri juna’ 1996 xekanöx achike je’ yeb’anon re samaj re’, ja ri’ toq xtikïr pe ri Programa Nacional richin Autogestión para el Desarrollo Educativo (Pronade), ja ri’ toq ri tijonela’ xecha’ kuma ri k’amöl taq b’ey chupam jujun tinamït (Coeduca). Pa rub’eyal ruchojmirisaxik, xya’ ruchuq’a’ rupajik rij ri samaj tajin nib’an, richin ke ri’ niq’alajin we ütz ri samaj tajin nib’an. Chi rij re jun jaloj xchap pe pa ri juna’ 1996 xtik’ïr pe rusamajixik ri tijonïk achi’el nkitaqej ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal. Chupam re’ jikib’an wi chi wawe’ Iximulew richin nilitäj jun ütz k’aslem, k’atzinel chi k’o uxnaqil, ütz ri tijonïk nkik’ül, ütz e chajin ri winaqi’, chuqa’ k’atzinel k’o ketamab’al. Ri Nuk’ulem pa ruwi’ Kib’anikil chuqa’ Kich’ojib’al ri Achamaq’i’, nuya’ rejqalem chi ri nuk’ulem tijonïk k’o chi nuya’ rejqalem chi ri winaqi’ wawe’ Iximulew jalajöj kib’anikil chuqa’ ri kich’ab’äl. Nub’ij chi chupam ri tijonïk k’o chi niya’ chuqa’ ri tijonïk pa kina’oj ri winaqi’, ke k’a chuqa’ ri’ rokisaxik ri kich’ab’äl, niya’ rejqalem ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl. Rik’in re k’ak’a’ taq rub’eyal tinonïk re’, ri saqamaq’ k’o ta chi xunük’ jun ruchojmirisaxik ri tijonïk. Ri Saqamaq’ xupab’a’ ri’ nujotob’a’ ruya’ik pwaq chi re ri tijonïk, nunimirsaj ri rulewal chi ruya’ik ri jalajöj tijonïk chuqa’ ruya’ik ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl pa taq ruq’a’ tinamït.

Ruma k’a ri xupab’a ri’ chi rub’anik, pa ri juna’ 1997 xtz’uk pe ri Molaj Nusamajij Ruchojmirisaxik ri Tijonïk (xk’oje’ pa ruq’a’ ri Rajtz’ib’ Samajay richin Ch’uch’uj K’aslemal (Sepaz) ja re’ xnuk’u richin ri Nab’ey Ruchojmirisaxik tijonïk, ja re’ xujäch pa ri juna’ 1998. K’a ri’ ri Molaj ch’ob’onela’ pa ruwi’ Chojmirisaxik Tijonïk, xtz’uk chuqa’ pa ri juna’ 1997, xto’on lajuj chi juna’ chi ruchojmirisaxik ri tijonïk. Re Molaj re’ xuk’waj rub’ey jarupe tzijonem xb’an pa ruwi’ ruchojmirisaxik ti tijonïk, ruma re samaj re’ xetz’ukutäj pe ri Ajpopi’ pa ruwi’ tijonïk pa taq tinamït, pa taq nimatinamit, chuqa’ ri xpa’e’ chuwäch pa ronojel ri amaq’ pa rub’eyal ri Taqonem tzij Tijonïk. Chupam ri juna’ 2008, pa rutaqexik ri Taqonem tzij Tijonïk (1992) xk’oje’ qa ri Ajpopi’ Amaq’el Tijonïk, wawe’ xek’oje’ jalajöj winaqi’ pa kib’i’ ch’aqa chik molojri’ïl. 2.2.1 Ruk’utik rusik’ixik wuj: Majun k’iyinem, k’a k’o na ri k’ayewal Ri Molori’ïl K’amöl b’ey pa ruwi’ Ruk’utik Rusik’ixik ruwa wuj (Conalfa) xtz’uk pe pa ri juna’ 1986 richin nuya’ tijonïk chi rusik’ixik wuj; ja re’ ri molojri’ïl xpa’e’ chuwäch nukanoj rub’eyal chi ri winaqi’ pa ronojel Iximulew nketamaj nkisik’ij ruwa wuj, nutob’ej ri’ kik’in ch’aqa chik molojri’ïl yesamäj pa ruwi’ k’iyinem winaqil. Ri samaj xub’än kik’in ri winaqi’ k’o chik 15 kijuna’ ri man ketaman ta nkisik’ij ruwa wuj

Los insumos de esta sección proceden de investigaciones realizadas para este Informe por Spross, V. et ál. (2010) y Sazo de Méndez, E. (2010). El tema se ampliará en un Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010. Álvarez, V. (2004). Ri Saqamaq’, ri uxnaqil chuqa’ ri tijonïk

chuqa’ man ketaman ta yetz’ib’an. Xek’oje’ chuqa’ chupam re molojri’ïl re’ ch’aqa chik ruq’a’ raqän ri Saqamaq’. Ja ri Taqonem tzij pa ruwi’ ruk’utik rusik’ixik ruwa wuj xya’o rukaslem. Ri Conalfa pa rutikirb’al xusamajij ri 1.0% chi re rupwaq ri Ruchituy Tijonïk,100 ja ri Chanpomanel xya’ chi re, richin ke ri’ tz’aqät nub’än chi re rusamaj. Runimilen re pwaq re’ xa xb’eqa pe chupam ri wuqu’ juna’ toq xtikïr pe.

Chi rij pe ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal, xjikib’äx ri taqonïk pa ruwi’ ruk’utik rusik’ixik wuj, xchilab’ëx chi tinimirisäx ruya’ik ri tijonïk pa konojel ri ch’ab’äl, rik’in kito’ik ri maya’ molojri’ïl ketaman pa ruwi’ re jun samaj re’. Chupam ri ruq’ijul 1989-2006 re samaj re’ xnimär 14.5%; kik’in ri ixoqi’ xnimär 17.2%, ri achi’a’ ja ri 12.1%. Rukojolil ri ixoqi’ kik’in ri achi’a’ xb’eqa pe 18.0 k’a 12.9%, pa ruwi’ ri rulewal xb’e qa pe 31.4 k’a 23.7%; kik’in ri qawinaq xqa pe 38.2 k’a 23.8%; chi kikojol ri winaqi’ yalan e meb’a’ 42.3 k’a 40.4%. Man ke wi ri’ pa ruk’isb’äl taq juna’ k’a e k’o na jub’a’ ri winaqi’ qawinaq ri yalan e meb’a’ man ketaman ta nkisik’ij ruwa wuj. Ruq’i’ik ri nab’ey tijonïk, po k’a näj na öj k’o chi re ri ruk’u’x tijonïk

ruq’ijul nisol rij. Re samaj re’ xchap pe toq xk’oje’ pe ri nab’ey Chanpomanel man ajlab’al ta. Pa taq runik’ajal ri lajjuna’ 90 richin ri wok’ala’ XX, ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal xutaqej chi k’atzinel yan niya’ ruchuq’a’ ronojel peraj tijonïk, ke k’a chuqa’ ri’ ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl kik’in ri qawinaq pa taq ruq’a’ tinamït. Jun chi ke ri xkipab’a’ ki’, ja chi konojel ri ak’wala’ k’o wuqu’ k’a kablajuj kijuna’, kan k’o ta rub’anon kik’ulun oxi’ juna’ kitijonïk chuxe ri juna’ 2000. Ri rulaj, rujulaj, rukab’laj, roxlaj wachib’äl nkik’utb’ej jarupe xnimär ri samaj pa ruwi’ ri tijonïk, toq xtikïr pe ri juna’ 80 k’a pa 2009, jarupe tijoxela’ pa jujun juna’, jarupe xkitz’ib’aj kib’i’ pa tijob’äl richin ri Saqamaq’ chuqa’ jarupe pa taq tijob’äl k’o kajaw. Ri tijob’äl richin Saqamaq’ k’iyirnäq rutijoxela’ pa ruxe’ tijonïk chuqa’ ri nab’ey tijonïk, ja yan chi ri pa ruk’u’x tijonïk chuqa’ ruwäch tijonïk, qajinäq. Chupam ri juna’ 1987 ri Saqamaq’ xsamäj kik’in 45.0% chi ke ri tijoxela’ richin ruwäch tijonïk, pa 2009 xa xe kik’in 19.9%. Re nel chi tzij chi, chi ke e lajuj tijoxela’ e waqxaqi’ ja ri kite’ kitata’ yetojon ri tijonïk. Man ke wi ri’, richin nik’is ri meb’äl k’atzinel niya’ rejqalem ri ruwäch tijonïk.101

Ri Ruchituy Tijonïk ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ ruya’on pe ruchuq’a’ richin ta chi ri tijonïk ninimär rulewal chupam re

Gráfica 10

Pre primaria: número de estudiantes, participación por sector en la inscripción inicial (porcentaje) e inscripción inicial en pre primaria bilingüe (porcentaje) (1987-2009) Estudiantes

Oficial

Privado

Bilingüe 90%

700,000 78% 600,000

72%

73%

69%

68%

67%

66%

67%

68%

70%

80%

81%

80%

81%

80%

81%

81% 80%

72%

70%

500,000 60% 400,000

50%

36% 37% 36% 34%

300,000

200,000 28% 27%

31%

33%

32%

34%

33%

32%

30%

32%

30%

33% 27% 23%

28% 22%

100,000

20%

19%

20% 19%

20%

30% 19% 19%

18%

17%

16%

20%

19%

20%

19%

2005

2006

2007 2008

2009

0 1991 1992

1993 1994

1995

1996

1997

1998

1999 2000

2001

2002

2003 2004

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

101

10% 0%

1987 1988

100

40%

González Orellana, C. (2007:461). Porta, EJ., Laguna y Morales, S. (2006).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Gráfica 11

Primaria: número de estudiantes y participación por sector en la inscripción inicial (1987-2009) (porcentaje)

Oficial

Estudiantes

Privado

3,000,000 85%

85%

84%

83%

84%

85%

87%

88%

89%

2,500,000

100% 90% 80% 70%

2,000,000

60% 50%

1,500,000

40% 1,000,000

30% 20%

500,000 15%

15%

16%

17%

16%

15%

13%

12%

11%

1998

1999 2000

2001

2002

2003 2004

2005

2006

2007 2008

2009

0 1987 1988

1991 1992

1993 1994

1995

1996

1997

10%

16%

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Nota: en 1999 se incluyeron 114 niños de institutos por cooperativa en las cifras del sector oficial. Véase gráfica 7.16 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 12

Número de estudiantes en ciclo básico del nivel medio y participación por sector (1985-2009)

Gráfica 13 Número de estudiantes del ciclo diversificado del nivel medio y participación por sector (1987-2008)

(porcentaje)

Estudiantes

% oficial

% privado

Estudiantes

% cooperativo

700,000

60%

600,000

50%

% privado

% cooperativo 90.0% 80.0%

300,000

70.0% 250,000

500,000

60.0%

40%

400,000 30% 300,000 200,000

200,000

50.0%

150,000

40.0%

20%

100,000

10%

50,000

30.0% 20.0%

Jalajöj rub’eyal samaj rub’anon ri Ruchituy Tijonïk richin nunimirsaj ri rusamaj. Xnimär rulewal ri nab’ey tijonïk pa taq ruq’a’ tinamït ruma xk’oje’ pe ri Pronade, re’ xtikïr pe pa ri juna’ 90 xb’ek’is pa ri juna’ 2009. Ri Pronade xsamäj kik’in 465,000 tijoxela’. K’ïy rub’eyal xchap rub’anik chi ruya’ik ri ruk’u’x tijonïk, achi’el ri Telesecundaria chuqa’ ri Núcleos Familiares Educativos de Desarrollo. Ri tijob’äl por coperativa k’o pa kiq’a’ ri te’ej tata’aj xtz’uk pe pa ri juna’ 1972 chuqa’ xya’ pe kuchuq’a’ rik’in ri Taqonem tzij Tijob’äl k’o pa kiq’a’ ri te’ej tata’aj,102 Chuqa’ yeto’on chi ruya’ik ri ruk’u’x tijonïk.

2008 2009

2007

2005 2006

2003 2004

2001 2002

1998 1999 2000

1997

1994 1995 1996

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1988

1987

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

10.0%

1988 1991 1992 1993

1987

100,000

102

% oficial

350,000

0.0%

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Oxi’ akuchi’ nipe kito’ik re tijob’äl re’ (te’ej tata’aj, q’atb’äl tzij tinamït chuqa’ ri Ruchituy Tijonïk) kan jun wi chi kiwäch k’o kajaw chuqa’ richin ri Saqamaq’. 5 Ri tijoxik chi ke ixoqi’ chuqa’ chi ke qawinaq Ruma k’a chi ri Encovi 2006 xuya’ rutzijol chi 40% chi ke ri qawinaq chupam ri Iximulew k’a k’o na kik’ayewal ye’ok pa tijonïk ruma e qawinaq. Chupam ri ruxe’ ri nab’ey tijonïk xa xe e k’o 15.9% tijoxela’ e qawinaq, pa ri nab’ey tijonïk xa xe e 36.6%; pa ri ruk’u’x tijonïk x xe e 22.0%; pa ruwäch tijonïk xa

Castillo, D. (2006).

Ri Saqamaq’, ri uxnaqil chuqa’ ri tijonïk

Pa ruwi’ ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl (EBI), ri Ruchituy Tijonïk, rik’in ruto’ik ri Molaj aj Estados Unidos richin K’iyinem (USAID), xuchäp rub’anik ri samaj tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl kik’in 40 tijob’äl, lajuj pa jujun maya’ ch’ab’äl chi ke ri kaji’ nima’q taq ch’ab’äl. Chupam ri juna’ 1985, xtz’uk pe ri Samaj

103 104 105 106 107 108 109

Unicef / Demi (2007: 37). Véanse indicadores del ODM 3 en el anexo estadístico del INDH 2009/2010. Mineduc (1987). La Comisión fue instituida por el Aidpi (suscrito en marzo de 1995). Mineduc (1987). Comisión Paritaria de Reforma Educativa (1998). Mineduc (2005).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Gráfica 14

Estudiantes de primaria matriculados en escuelas EBI del sector oficial (1995-2009)

2,000,000 1,500,000

15.4

15.3

15.4

%EBI oficial/sector oficial

15.2

14.0

2,500,000

13.5

3,000,000

15.4

Estudiantes sector oficial

15.0

Estudiantes EBI oficial

13.1

Wawe’ xtiya’ pe jun ka’i’ oxi’ samaj b’anon pa ruwi’ ri tijonïk: ruchojmirisaxik rupam tijonïk, tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl, rutojtob’exik ri tijonïk. Chupam ri juna’ 1986 xb’an jun jaloj janila rejqalem chupam ri rupam tijonïk, toq ri Ruchituy Tijonïk xunük’ ri wuj Ch’ob’oj mayoj, Na’ojil pa ruwi’ Tijonïk 19861990.105 Chupam re wuj re’ xb’itäj chi ja ri winäq ja ri’ ruk’u’x ri tijonïk, nuya’ rejqalem ri tijonïk chi ri tijoxela’ nkokisaj ri ketamab’al kik’in ri winaqi’. Jun wi rutzub’al ri tijonïk nab’ey, jun chik wi xub’än wakami (k’o nketamaj, nijalatäj kina’oj, nketamaj pa ruwi kich’ab’äl). Chupam ri juna’ 1998, ri nab’ey Ruchojmirisaxik ri Tijonïk xuya’ apo ri Copare106 ja re’ xya’o rukojolil rutzijob’al b’anob’al ri Iximulew. Pa ri peraj chi ruchojmirisaxik rupam ri tijonïk, ja re’ xya’ rejqalem: xjike’ achike k’o chi nketamaj ri tijoxela’ toq ye’el pa jujun peraj tijonïk; kinik’oxik ri wuj ye’okisäx chupam ri tijonïk, ruximik ri samaj tijonïk chi kikojol ri Ruchituy Tijonïk kik’in ri nimatijob’ä. Ri CCRE chuqa’ ri Ruchituy Tijonïk xkinük’ ri Wuj chi Ruchojmirisaxik Rupam Tijonïk, ja re’ xkelesaj pe pa ri juna’ 2003. Ja wuj re’ okinäq ruxe’ ri Rupam Tijonïk (CNB) richin jujun peraj tijonïk.

11.6

4. Rutzil ri tijonïk

8.0

Rusolik kikojolil chi ixoqi’ chi achi’a’ chupam ri tijonïk pa ri oxi’ peraj xb’an pa ri juna’ 1996 k’a 2008 pa taq ruq’a’ tinamït chuqa’ pa ronojel ri Iximulew, xq’alajin chi ri ixtani’ e jub’a’ ok chi kiwäch ri alab’o’, ke re’ xq’alajin pa ri ruxe’ tijonïk, nab’ey tijonïk chuqa’ ri ruk’u’x tijonïk. Ja yan chik pa ruk’u’x tijonïk ri ixtani’ nik’o chi kiwäch ri alab’oni’.104

5.5

Chupam ri juna’ 1995, ri Pronebi nupo’ ri’ K’amöl b’ey pa ruwi’ Tijonïk pa Ka’i’ Ch’ab’äl (Digebi), richin «[…] tokisäx ri ka’i’ ch’ab’äl chi kikojol ri tijoxela’ qawinaq, chuqa’ tichin manäq ta chik k’ayewal chi kikojol qawinaq chuqa kaxlani’». Chupam ri juna’ 1998, ri Wuj pa ruwi’ ruchojmirisaxik tijonïk, nutaqej ruk’utik rusik’ixik wuj pa jalajöj ch’ab’äl, ri tijonïk pa jalajöj na’oj chi ke konojel, ruya’ik ruchuq’a’ kib’anikil ri winaqi’ pa jujun tinamït, ruk’asb’axik ri ch’ab’äl, ch’aqa chik na’oj richin chi ri samaj nib’an pa rub’eyal ri jikib’an chuqa’ chupam ri Atowab’äl richin Ch’uch’uj K’aslemal.108 Jun chi jaloj janila rejqalem ja ri xb’an pa ri juna’ 2003 toq xtz’ukutäj pe ri Ruka’n Ruchituy Tijonïk pa ka’i’ Ch’ab’äl.

5.1

Ri kik’ayewal ri qawinaq chi ye’ok chuqa’ yek’oje’ pa tijonïk ja ri kijuna’, k’o re’ yalan chik e chawän ye’ok apo, man yeb’e ta ronojel q’ij, yek’oje’ kan pa nik’aj, ch’aqa chik k’ayewal achi’el ruma e qawinaq, manäq kipwaq […]» akuchi’ «[…] ruma ri meb’ël ri taq ixtani’ nkimalij kan kitijonik. ». 103

tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl (Pronebi). Pa ruq’ijul ri juna’ 19861990, chupam ri na’oj chi Ruya’ik ruq’ij ri k’iyal ch’ab’äl, xjike’ chi k’atzinel niya’ ruto’ik ri Pronebi chuqa’ rutz’ukik ri K’ulb’il Yol Twitz Paxil (ALMG) .107

4.7

xe ri 13.2%. Toq nipaj rij rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ tijonïk, niq’alajin chi xa nib’eqa pe pa ri nab’ey tijonïk, pa ruk’u’x tijonïk chuqa’ ruwäch tijonïk.

16.0 14.0 12.0 10.0 8.0

1,000,000

6.0 4.0

500,000 0

18.0

2.0

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

0.0

Fuente: datos proporcionados por Digeplan, Mineduc. Véase gráfica 7.19 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ri ruchituy Tijonïk nub’ij chi ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl tajin chi rub’anik ri Saqamaq’, xa ko’öl xutikirsaj pe xk’iyïr q’anij. Nab’ey xchap samaj kik’in ri nima’q taq ch’ab’äl, k’a ri’ kik’in ri kojöj ri tajin yek’is qa. Pa taq tijob’äl, nab’ey xa xe pa ruxe’ tijonïk, k’a ri’ pa ri oxi’ nab’ey xak chi re ri nab’ey tijonïk. Xk’oje’ pe ruchuq’a’ ri Moloj: nab’ey xa jun ruq’a’ samaj (Pronebi), xupo’ ri’ jun ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ (Digebi), k’a ri’ xupo chik ri’ Ruchituy Tijonïk.109 Man ke wi ri’, ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl chi ri’ xpa’e’ qa, xik’o yan pe 25 juna’, majun chik xk’ïy, man niya’ ta re tijonïk re’ pa ronojel xak chi re ri

nab’ey tijonïk, ni ta pa ruk’u’x tijonïk. Chi rukojol ri juna’ 1995 chuqa’ 2009, xek’iyïr ri tijoxela’ 4.7 a 15.4% pa taq tijob’äl richin ri Saqamaq’ nkiya’ ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl. Janila e k’ïy ri tijonela’ yesamäj chupam ri Ruchituy Tijonïk, ruma ri’ chupam ri juna’ 1998 k’a 2008 xek’iyïr (ruxe’ tijonïk chuqa’ ri nab’ey tijonïk) 28,543 k’a 86,421.110 Kitijoxik ri tijonela’ janila rejqalem ruma pa kiq’a’ rije’ k’o wi jun ütziläj tijonïk. Ri Wuj pa ruchojmirisaxik Tijonïk111 nuya’ pe rub’eyal kitijoxik ri tijonela’ yesamäj chik chuqa’ ri k’a ri’ nkitijoj pe ki’. Chupam ruq’ijul ri juna’ 2000-2003, xchap pe rub’anik ri samaj nutaqej re wuj re’, achi’el ri: a) Rusamajixik kitijonik ri tijonela’ (PDP); b) Kitz’ukik b’eleje’ tijob’äl normales pa ka’i’ ch’ab’äl, 22 richin siloj ch’akul (educación física) chuqa’ kaji’ pa jalajöj b’anob’ál. Chupam ri ruq’ijul 2004-2007, ri Ruchituy Tijonïk rachib’ilan ri Nimatijob’äl Usac, xuya’ tijonïk chi ke ri tijonela’ yetajin chik yesamäj, ri tijonïk xkiya’ ja pa ruwi’ Ch’ab’äl chuqa’ Ajilanïk (lenguaje y matemática), ruma xtz’ët chi qajinäq ketamab’al chupam re peraj re’ toq xb’an ri tojtob’enïk chi ke ri k’ak’a’ taq tijonela’. Ri jaloj xkajo’ ta xkib’än chi ri tijonïk niq’ax pa Nimatijob’äl, man xajowäx ta, ruma k’a ri’ pa ruwi’ tijonïk pa América Latina, öj kanajnäq kan. Xna’ojïx chuqa’ chi ri tijonïk chi ke tijonela’ niya’ jun juna’ rutz’aqat, chuqa’ rutz’aqat ri rupam tijonïk, jun k’ak’a’ CNB xchap pe rokisaxik pa ri juna’ 2007, po xjalatäj chik pa 2008, xqa ruq’ijul chuqa’ ri rupam tijonïk.

jub’a’ rub’eyal ruch’arik rub’anon qa ri Ruchituy Tiko’n, Awäj chuqa’ Ilinïk (Maga) chuqa’ ri Ruchituy Uxnaqil MSPAS. Chupam ri juna’ 1996 xetz’uk ri K’amoj b’ey Tijonïk pa jujun Nimatinamit ri k’a e k’o na wakami. Ri winaqi’ xeto’on chuqa’ rik’in ri tijonïk, re’ xchapatäj pe pa ri juna’ 1986. Re Na’oj re xub’ini’aj Ruya’ik q’ij chi ke ri winaqi’ yeto’on chupam ri tijonïk, Ja re’ sb’ano chi xenuk’ ri K’amöl taq b’ey tijonïk pa jujun tijob’äl, wawe’ xe’ok ri tijonela’, te’ej tata’aj chuqa’ ri tijoxela’.113 Re K’amöl taq b’ey tijonïk re’ k’a e k’o na wakami, xa xe rujalon ri’ ri rusamaj chupam ri runuk’ulem ri ruchituy Tijonïk.

6. Ri pwaq nokisäx Ja ri Iximulew ja re ri amaq’ chupam ri Centro América, jub’a’ ok pwaq nrokisaj chi rusamajixik ri tijonïk, xa xe ri (1.7 a 2.6%) chi re rajil ri wachinäq xerub’än xerusamajij chupam ri juna’ 1995 chuqa’ 2006. Rokisaxik ri 75.0% chi re ri pwaq nokisäx pa ruwi’ tijonïk, ja ri Ruchituy Tijonïk, ri Nimatijob’äl ye’okisan richin. Ri pwaq niya’ chi re ri Ruchituy Tijonïk chuqa’ ri nrokisaj, k’iyirnäq pe juna’ juna’ chupam re 25 juna’ ik’owinäq pe. Chupam ri ruk’isb’äl taq juna’ chi re ri 90 xjotob’äx rupwaq, ja re’ xto’on chi rub’anik ri samaj jikib’an chi rij, achi’el nub’ij chupam ri Atowab’äl Ch’uch’uj K’aslemal. Stape xjote’ ri pwaq xuk’ül, man xub’än ta richin nitz’aqät ri samaj.

Rupajik rij ri samaj tajin nib’an pa ruwi’ ri tijonïk xuya’ pe ruchuq’a’ chupam ri juna’ 1996. Chupam ri juna’ 2005, xtz’ukutäj pe ri Nuk’ulem Tojtob’enïk pa ruwi’ ri Samaj Tijonïk (Sineie), najowäx rik’in re samaj re’, ja ri nuya’ rutzijol chi re ri Ruchituy Tijonïk richin ke ri’ nuchojmirisaj ri samaj man k’o ta pa rub’eyal. Ja ri’ toq konojel ri ye’el kan pa ruk’u’x tijonïk k’o chi xb’an kitojtob’exik.Chupam ri juna’ 2007 ri Sineie xupo’ qa ri’ K’amöl b’ey pa ruwi’ Tojtob’enïk chuqa’ Ch’ob’onïk pa ruwi’ Tijonïk (Digeduca). Toq xchap pe rub’anik re tojtob’enïk re’ pa 2006 k’a wakami, tikirel k’a nijunamäx ri samaj xq’i’ rub’anik chupam re ruq’ijul re’.

Jun rupajik rij xb’an chupam ri juna’ 1998 xuq’alajrisaj chi «[…] ruxe’el ri k’ayewal aruma man apowinäq ta ri tijonïk ronojel akuchi’, chuqa’ aruma man jeb’ël ta ri tijonïk nib’an chi re, ruma ri pwaq chuqa’ ri tijonela’ xa xe yek’oje’ kan pa taq tinamït».114 K’a majun ta jun utziläj na’ojil pa rokisaxik ri pwaq pa taq ruq’a’ tinamït, chuqa’ ruma xa xe jun ka’i’ yeb’in achike rub’eyal nib’an. K’iyirnäq rokisaxik ri pwaq, re’ xa xe okisan pa ruk’waxik b’ey, man apo’inäq ta kik’in ri winaqi: ak’wala’, ixtani’, alab’oni’.

5. Ruch’arik rulewal tijonïk chuqa’ ri okem chupam

Re ruq’ijul solon pe rij, Ri Saqamaq’ runimirsan rulewal ruya’ik ri uxnaqil, achi’el ri Samaj pa runimirsaxik rulewal. Re jun samaj re’ k’a k’ïy na rutzil nirajo’, apo’inäq pa taq ruq’a’ tinamït, po k’a man tz’aqät ta, man ruya’on ta kejqalem ri ak’wala’ chuqa’ ri teja’, jub’a’ ok q’ij napon ri aq’omanel pa jun juna’, nusipaj jun ka’i’ oxi’ ok taq aq’om, man

Chupam ri juna’ 1986-1990, xkanöx rub’eyal richin xnik’öx runuk’ulem ri tijonïk, chuq’a xya’ rejqalem jun ruchojmirisaxik tijonïk richin yech’ar rulewal ri tijonïk.112 Xch’ar pa waqxaqi’ rulewal ri tijonïk, chi jujun xya’ jujun Kik’amöl b’ey, achi’el

110 111 12 113 114

K’isb’äl taq tzij

Mineduc, Anuarios estadísticos, para años citados. Copare (1998). Galo de Lara, CM. (1996). Mineduc (1987). Centro de Investigaciones Económicas Nacionales y Center for International Private Enterprise (Cien-Cipe, 1997). Ri Saqamaq’, ri uxnaqil chuqa’ ri tijonïk

yekich’ab’ej ta winaqi’ pa kich’ab’äl, e k’ïy samajela’ xa choj nkisipaj kiramaj man yetoj ta. Ri aq’omab’äl taq jay xek’iyïr, po k’a man yerub’än ta konojel ri winaqi’ ruma jantape’ yek’iyïr ri winaqi’; we ya’ajiläx ri winaqi’ k’o ta chi yeruto’ jun aq’omab’äl jay, man nitikïr ta; xa xe ok jub’a’ uxnaqil kiya’on. Ri samajela’ xek’iyïr, nik’aj chi ke konojel ri aq’omanela’ xa xe ya’on kisamaj jun ruq’ijul, man jumül ta ya’on qa kisamaj. Xjotob’äx chuqa’ rupwaq ri Ruchituy Uxnaqil, po man ya’on ta chi re ri ri rajowaxik, chuqa’ man ya’on ta pa rub’eyal rajil ri wachinäq yerub’än yerusamajij ri Saqamaq’ achi’el ta

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

ri jikib’an chupam ri Atowab’äl Ch’uch’uj K’aslemal. Xjote’ chuqa’ ri pwaq nkikisaj ri winaqi’ toq nkitoj kaq’omaxik, ruma ri’ toq k’ayew rub’anon. Ri samaj pa ruwi’ uxnaqil rupab’an ri’ ri Saqamaq’ chi rub’anik kik’in ri qawinaq, man b’anon ta pa rub’eyal. Pa re ruk’isb’äl lajuj taq juna’ re’ xtz’uk pe ri Uaspiig chupam qa ri Ruchituy Uxnaqil ruximon rusamaj kik’in ch’aqa chik molojri’ïl achi’el ri Molaj Taqonela’ Chanpomal chi rij Kitzelaxik chuqa’ Jech’unïk chi ke ri qawinaq (Codisra), najowäx chi xtito’on ta chupam ri nuk’ulem uxnaqil pa kib’eyal ri maya’ aq’omanela’.

Ruwaqxaq Tanaj

Ri Saqamaq’, ri jikib’alil k’aslem chuqa’ ri q’aton tzij Re Iximulew kan nuk’ül chuqa’ rujikib’an chi junam ta kiwäch ri winaqi’ b’anon ta chi ke. Chupam k’a re jun tanaj re’ xtinatäx apo achike rub’eyal b’anon, chi konojel winaqi’ junam kiwäch b’anon chi ke, ke chuqa’ ri’ nq’at tzij pa kiwi’. Ka’i’ k’a rub’eyal k’o richin nsöl apo re jun tzij re’. Jun toq ri Chanpomal nujikib’a’ tzij pa kiwi’ ri winaqi’; ri jun chik toq ja ri winaqi’ nkich’ojij. Ja k’a ri nab’ey rub’eyal xtiya’ rejqalem, toq ri Chanpomal nub’än rusamaj pa ruwi’ ri q’atöy tzij ke chuqa’ ri’ toq nuk’ül ri kitzij ri nkik’utuj ri winaqi’.

1. Ri jikib’alil k’aslem 1.1 Achike ri’ ri jikib’alil k’aslem Ri utziläj k’aslem pa kiwi’ ri winaqi’ ja ri’ toq «njikib’äx pa ruwi’ ri ruwach’ulew chi manaq ta yenaq yetz’ilöx pa rub’anikil.115 Ri jikib’alil k’aslem pa kiwi’ ri winaqi’ ja ri’ toq “njikib’äx pa ruwi’ ri ruwach’ulew chi manäq ta yenaq yetz’ilöx pa rub’anikil” Ja chik k’a ri utziläj k’aslem pa kiwi’ ruwinaq jun tinamït ja ri’ toq kan k’o jun rub’eyal richin jikil yeto’ox ri winaqi’ richin kan ütz kiwäch yek’ase’ pa jujun kitinamit. We kan jikil k’a nq’ax chi qawäch chi ri kikiyirisanem k’aslem ja ri’ ri nk’iyïr ta rub’eyal chi ri winaqi’ nkïl jun utziläj kik’aslem, k’atzinel k’a nqajikib’a’ tzij chi ronojel k’a ri rub’eyal k’aslem xtikïl ri winaqi’ k’o ta chi kan jikib’an chuqa’ chi pa ch’uch’ujil.116 Ri nk’ulwachitäj k’a q’ij q’ij pa qak’aslem, ja ri jun xib’iri’ik ruma man achi’el ta man jikil ta ri öj k’äs ruma chaq k’ïy itzel taq b’anob’äl yek’ulwachitäj chuwäch re ruwach’ulew, ri man yojtikir ta chik nqaq’ät ke chuqa’ ri k’o b’ey re’ man qetaman ta achike ruma toq yeb’anatäj. Ruma k’a ri’, yalan k’atzinel

115 116 117 118

nqetaman ri jikib’an utziläj k’aslem ri kan tz’etel chuqa’ k’o ri man tz’etel ta. Ri nab’ey nk’ulwachitäj pa rub’eyal, ri kan ja ri k’aslem k’amayon pe; achi’el toq jun winäq nyawäj chuqa’ toq nkäm; we nnïm kan ruma jun ch’ich’ ruma man nutzu’ ta rub’ey, rik’in jub’a’ ja ri uk’wayon ri ch’ich’ k’o rumak. Ja chik k’a ri ruka’n ja röj yojpajo’ rij ruma q’ij q’ij k’o achike yojq’eleb’en pa re qak’aslem ruma jun wi rub’anikil ri jujun tinamït akuchi’ öj k’äs wi.117

1.2 Ri jikil k’aslem, ri man jikil ta k’aslem chuqa’ ri Chanpomal Ri Cholk’aslemal ri Iximulew nub’ij pa ri nab’ey tanaj 1 «[…] chi ja ri Saqamaq’ nunük’ ri’ richin nujikib’a’ jun ütz k’aslemal pa kiwi’ ri ruwinaq»; ja chik k’a pa ri ruka’n tanaj 2 nub’ij chi ja ri Saqamaq’ yerunük’ ri ruwinaq, pa ruwi’ ri rutzilal kik’aslemal chuqa’ pa ruwi’ ri qatb’äl tzij. Ke chuqa’ ri’ nub’ij, e achike k’o chi ye’ok k’amöl taq b’ey ke chuqa’ ri’ achike rub’eyal nkinük’ ki’ re nimaläj taq na’oj. Ja chik k’a pa ruwaq tanaj richin ri Ximoj tzij pa Kiwi’ Tinamital chi rij ri Kich’ojib’al Winaqilal chuqa’ Na’ojilal (PIDCP),118 nub’ij chi «Kan ruch’ojib’al wi jun winäq ri nk’ase’ chuwäch re ruwach’ulew. Chi re jun ch’ojib’äl re’ kan k’o q’atb’äl tzij pa ruwi’. Majun k’a winäq tikirel ta nelesäx ruk’aslem chaq k’ate’». Ri nab’ey peraj richin ri rub’elej tanaj richin ri PIDCP nujikib’a’ ri «ruch’ojib’al ri ch’uch’ujil k’aslemal chuqa’ ri jikil k’aslemal chi kijujunal ri winaqi’». K’iy k’a na’oj yeq’ato tzij pa ruwi’ ri samaj yeb’an ta. Re na’oj k’a re’ e ruxe’el na’ojilal e k’o chi jun ruwach’ulew, ri nuya’ pa rub’eyal kik’aslem ri winaqi’, pan Iximulew ri kuchuq’a’ ri winaqilal man jantape’ ta rub’anon samaj pa ruwi’ re jun na’oj re’.

PNUD (2009: 31) y Rosada Granados, H. (2009: 2-8). PNUD (2004c: 26). PNUD (2009a: 28). Guatemala aprobó el PIDCP mediante el D.o 9-92 del Congreso de la República, de 21 de febrero de 1992; se adhirió el 1 de mayo de 1992.

Ri Saqamaq’, ri jikib’alil k’aslem chuqa’ ri q’aton tzij

1.3 Quq’ijun ta ruwäch ri k’ayewal pa ruwi’ 1.4 Ri man jikil rutzil kik’aslem ri ixoqi’ chuqa’ ri kamisanïk poqon nb’an chi ke

Kan tz’etël chi nk’iyïr ri kamïk pa re qatinamit.; yekiyïr ri poqon taq mak, chi jun tinamital ke chuqa’ ri’ kan yalan nik’o ruwi’ ri poqonal ri jujun kamik yeb’an. Jalajöj k’a na’oj e tz’ib’an chuwäch taq wuj, talüy taq tzij, taluwäch nkiya’ rutzijol chi ri poqon k’aslem chuqa’ ri kamïk tajin nkiya’ retal chi man nk’asäs ta chik ri yak’ase’, re’ rupo’ ri’ pa meb’a’il, nutz’ila’ kik’aslem ri winaqi’ ke chuqa’ ruk’aslem ri tinamït. Ri poqon k’aslem chuqa’ ri kamisanïk man nujikib’a’ ta ri k’aslem chuqa’ man nuto’ ta chi ri winaqi’ nk’iyïr ta pa jun tik’asäs kikotemal k’o ta loman yek’ase’ chuwäch re ruwach’ulew. Ri rolaj wachib’äl ütz nqatz’ët chi pa ri juna’ 2007-2009, ri rajilab’al poqon taq kamïk xk’iyïr chi kikojol ri ajilab’äl 45-49 raqän kamisanïk pa kiwi’ e 100,000 winaqi’, re’ nukamuluj ri jampe’ kamïk pa jun juna’ xeb’anatäj pa ri k’ayewal poqonal xik’o kan.119 Re ajilab’äl xqab’ij kan achi’el xa nkewaj jun na’oj: chi pa ri winaqilal k’o jalajöj na’oj man ruk’amon ta yeb’an: eleq’ chuqa’ kamïk pa saqil chuwäch ri Saqamaq’. Tajin njote’ ruwi’ ri kamisanïk yeb’an120 ja k’a re’ nuya’ retal chi pa Iximulew k’o chi kikojol ri Saqamaq’ e k’o chuwäch re ruwach’ulew ri yalan itzel taq kamisanïk yeb’an. Pa ri juna’ 2006 chi kikojöl ri e 100,000 winaqi’ e b’eleje’ yekamisäx chi jun ruwach’ulew, e juk’al wo’o’ pa Ab’ya Yala, e jukal julajuj pa Runik’ajal K’aqosetul, e kak’al wuqu’ pan Iximulew, ja k’a ri El Salvador, nik’o ruwi’, ruma e 65.121 Gráfica 15

la mujer, D.o 22-2008 (número)

50 44

43 38

Ri rukajlaj wachib’äl numöl ruchi’ e jarupe’ poqon taq tz’ilanïk e k’ulun pa ruwi’ ri Taqonem tzij pa taq q’atb’äl tzij pa ri juna’ 2008 chuqa’ 2009. Tikirel k’a ntz’et chi xjote’ Tabla 14 Casos ingresados por delitos contemplados en la Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra

Tasa de homicidios por 100,000 habitantes

(1995-2009)

Ja chik k’a ri kik’aslem ri ixoqi’ pan Iximulew kan ik’owinäq ruwi’ chi poqon b’anon chi re, kan jumul man jikil ta ri kik’aslem, re’ jun k’ayewal kan ya’on retal chi jun ruwach’ulew. Re jun b’anob’äl re’ yalan poqon, chuqa’ kan etaman, ruma k’a ri’ chi rukojol ruk’isb’äl lajuj taq juna’ xsöl xtzijöx rij richin etaman ta kikamb’al ri ixoqi’ ke chuqa’ ri’ kan nya’ox ta ruq’ij chi jun nimaläj mak. Re jun k’a nimaläj mak re’ k’o ta chi nya’ ta rejqalem chi rukojol ri choj kikamisanïk ixoqi’, ruma k’o chi nya’ ruq’ij rukojol toq jun ixöq nkamisäx, ruma ixoq. Pa ruk’isb’äl, xya’ k’a re jun rukojolil ri kikamisanik ixoqi’ jun nimaläj mak122 pa ri juna’ 2008, xok kan jun Taqonem tzij ruk’wan k’a ri’ rik’in jun samajib’äl ri nukuqub’a’ kik’u’x ri kach’alal ri ixoqi’ e kamisan. Re jun tanqonem tzij re’ ke re’ nub’ij pa ruwi’ ri kikamisaxik ri ixoqi’ «[…] ri poqon rukamisaxik ri ixöq, ruma man junam ta kejqalem nya’ ri ixoqi’ kik’in ri achi’a’, re’ nb’anatäj ruma k’o ch’aykil k’o oyowalem ruk’amon pe ri uchuq’a’, na’oj k’o chi kikojol, nb’an ruma ik’owinäq ri uchuq’a’ pa kiwi’ ri ixoqi’ ». Man rik’in wi ri’, e k’o molojri’ïl e ruq’a’ raqän ri Saqamaq’ k’a majani k’o kisamajib’al richin yepa’e’ chuwäch re jun k’ayewal re’ pa ruwi’ ri poqon k’aslem nya’ chi ke ri ixoqi’.

2008

2009*

Total 2008 y 2009

118

4,539

12,916

17,455

103

267

370

4,672

13,271

17,943

Femicidio

Violencia contra la mujer

20 15 10

Violencia económica

5 2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

Fuente: homicidios: Policía Nacional Civil (PNC); población: Instituto Nacional de Estadística (INE). Véase gráfica 8.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

119 120 121 122

Total

Fuente: Centro Nacional de Análisis y Documentación Judicial (Cenadoj). Véase tabla 8.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Cálculos propios con base en los datos de Ball, P. et ál., en comparación con las cifras de la PNC que se reproducen en este Informe. Véase, para mayor información, capítulo VI del presente Informe. PNUD (2009a: 69). Promedio centroamericano calculado con base en datos del cuadro 3.1, en la misma página. Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra las mujeres. Congreso de la República, Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG, 2005: 18).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

ruwi’ ronojel ri mak jujun tz’ilanik —rik’in jub’a’ ruma chanin xetamäx ke chuqa’ ri’ ruma kan xketamaj xkokisaj ri samajela’.

1.5 Ri k’ayij chuqa’ loq’oj itzel taq aq’om pan ewäl chuqa’ ri kamisanïk Ri k’ayewal k’a pa ruwi’ ri kamisanïk man nk’oje’ ta kan xeruxikin ri jun chik k’ayewal pa ruwi’ k’ayij chuqa’ loq’oj itzel taq aq’om pan ewäl. Ri kamisanïk chuqa’ ri oyowalem jantape’ k’o pe pan Iximulew, xa ja ri kan ik’owinäq ruwi’ poqonal kamisanïk kan yalan chik rub’anon wakami, re re’ chuqa’ ja ri k’ayïl itzel taq aq’om pan ewäl rub’ano pe chi nk’iyïr.123 Pa taq juna’ richin ri 70 xchapatäj pe pan Iximulew, junam k’a xetajin toq xk’ulwachitäj ri k’ayewal poqonal, toq ja ri ajlab’al chapayon ri uchuq’a’ pa qatinamit.124 Re jun k’ayewal re’ kan k’a majani titane’ kan: chupam kan ri ik’ noviembre richin ri juna’ 2005, e ruq’a’ raqän ri embajada richin Estados Unidos pan Iximulew xkib’ij chi re ri ma Associated Press chuqa’ ri ma Reuters chi ri 75.0% richin ri itzel aq’on rub’i’ cocaína ri nq’ax ke la’ Estados Unidos nab’ey nq’ax na pa Iximulew.125 Jalajöj k’a k’ayewal ruk’amon pe ruma nq’ax na ri itzel taq aq’om pa rulewal, ruma k’a ri’ k’iyirinäq k’a ri kamïk, ri poqonal, ri kokisaxik ri itzel taq aq’om ke chuqa’ ri’ e okinäq itzel taq b’anob’äl pa taq molojri’ïl richin ri chanpomal.

1.6 Jujun samaj rub’anon ri Saqamaq’ pa ruwi’ jikib’alil k’aslem Xtisol apo jujun samaj rub’anon ri Saqamaq’ ri ruk’wan ri’ rik’in ri Na’oj Nuk’un pa ruwi’ ri Jikib’alil K’aslem, ri Na’oj ximon pa ruwi’ ri samaj b’iyinäq pa ruwi’ ri jikib’alil k’aslem chuqa’ ri q’atonïk tzij, ri Potz’ Amaq’ (PNC) ke chuqa’ ri’ ri potz’ kan k’o kajaw. Jalajöj k’a na’oj xenab’eysäx pa qatinamït chuqa’ pa ch’aqa chik tinamit, pa ri juna’ 2008 xkis tzij pa ruwi’ ri Taqonem tzij Runuk’ulem ri Jikib’alil K’aslem (D.o 18-2008), ri rayb’äl k’a pa ruwi’ re na’oj re’ ja ri njikib’äx ta ri ruchojmil q’atonïk tzij, ri rusamajixik chuqa’ ri runuk’ik ri e rajowaxik richin pa rub’eyal ta njikib’äx ta ri k’aslem chupam qa ri qulewal chuqa’ juk’an chik, re na’oj re’ ja ta Rusaqamaq’ re Iximulew nnuk’u, richin k’a ke ri’, jeb’ël ruximon ruyuqen ri’ chuqa’ kan pa rub’eyal k’o ta pe toq kan xtik’atzin rokisaxik toq e k’o pe ri k’ayewal poqonal, richin k’a ke ri’ ntikir nupab’a’ ri’ toq k’a majani kek’ulwachitäj richin chuqa’ yek’is, ke chuqa’ ri’ 123 124

126 127 128

kan nchajïx ta rokisaxik ri Rucholk’aslemal ri Iximulew, nya’ ta chuqa’ ruq’ij ri ruch’ojib’al ri winäq ke chuqa’ ri’ nb’an ta ri na’oj e tz’ib’an pa taq wuj talun nuk’un pa ch’aqa chik tinamït ri e jikib’an tzij pa kiwi’ pan Iximulew.126 Ri taqonem tzij rutaqen ri Runuk’ulem ri Jikib’alil K’aslem ja ri nuto’ chi rujikib’axik ri k’aslem pa tinamital, nuto’ kik’aslem ri winaqi’, nuya’ ruq’ij kich’ojib’al ri winaqi’ ke chuqa’ ri’ nto’on chi kan nb’anatäj ri na’oj e tz’ib’an juk’an chik tinamït ri e jikib’an tzij pa kiwi’ ruma ri Saqamaq’. Pa ri ik’ abril richin ri juna’ 2009, ri Saqamaq’ xujikib’a’ ri Ximon tzij pa ruwi’ ri rulewal richin nb’iyin ta ri samaj pa ruwi’ ri rujikib’axik ruchajixik ri k’aslemal chuqa’ ri q’atöy tzij, ja re’ ri nab’ey na’oj runuk’un ri Saqamaq’ pa ruwi’ re samaj re’. Re Ximon tz’ij re’ ruq’ijun nuya’ ruchuq’a’ chuqa’ nunimirisaj rub’eyal ri samaj nuk’un pa ruwi’ rujikib’axik ruchajixik ri k’aslemal pan Iximulew, richin ke ri’ xa jun nb’an chi re. Yenatäx k’a qa ka’i’ oxi’ na’oj e tz’ib’an richin nqetamaj jub’a’ e achike ri’ ri kan yalan k’o kiq’ij: a) njikib’äx rusamaj Runuk’ulem Ruchajixik K’aslemal; b) nnük ri kisamaj ri potz’; c) rutz’ukik ri Moloj richin Yeto’ox Yechajix ri Winaqi’ e Kajtajnäq kan ruma ri Poqonal; d) ruya’ik ruchuq’a’ ri rub’eyal nsamajix ri q’atöy tzij; e) rupab’axik jun rub’eyal richin yeto’ chi nkichojmirisaj kik’aslem itzel kib’anob’al winaqi’; f ) kichajixik pa rub’eyal kokisaxik ri q’aq’; g) kichajixik rub’eyal b’anon pe ri samaj pa ruwi’ chajinem k’o rajaw; h) runik’oxik ruch’ob’ik ri na’oj e k’o chik pa ruwi’ ri ruchajixik ri jikil k’aslem; i) kisolik ir na’ojil richin manäq ta mak pa jujun tinamït.127

Pa ri juna’ 1997 ri PNC xujikib’a’, rik’in ruto’ik ri Guardia Civil richin España chuqa’ rik’in rupwaq aj juk’an chik tinamït. Nab’ey xuchäp el rik’in e 3000 winaqi’, xa ja ri man kan ta ütz xecha’öx ruma ri’ xa itzel taq b’anob’al xekib’anala’ kik’in ri winaqi’, k’a ri’ xkichäp chuqa’ xkib’än eläq’ chupam qa ri kisamaj ruma ri’ xkiqasaj ruq’ij ri kisamaj. Pa ri juna’ 2010 ri PNC e k’o 19,902 rupotz’, chi kikojol k’a re’ e 17,902 e achi’a’ (89.0%) e 2322 e ixoqi’ (11.0%); ke chuqa’ e k’o 1217 e chajinela’ nik’onela’, 1004 oficiales, e 93 e ruka’n k’amöl taq b’ey, e 7 k’amöl taq b’ey, konojel e 22,223 winaqi’. Chi kikojol konojel ri 84.0% e kaxlani’; ri 66.0% kich’akon ruwi’ rupalb’al tijonïk.128 Ri rucholajem rujachik rusamaj ri Nimasamajel richin ri Naciones Unidas pa ruwi’ ruchajixik ri Kich’ojib’al ri Winaqilal wawe’ Iximulew nuya’ k’a runa’oj, nupäj ruwi’ ri PNC, nujikib’a’ k’a tzij chi re jun molojri’ïl re’ kan k’a majani

Hay diversas fuentes consultadas, especialmente, Dudley, SS. (2010) y PNUD (2009a), especialmente el capítulo IV. Un documento del Departamento de Estado afirma que el conflicto armado creó las condiciones para el tráfico ilegal de armas y luego de drogas, para un amplio comercio de contrabando, lavado de dinero y otras actividades ilícitas por parte de funcionarios o ex funcionarios públicos. US Dep. of State, citado por Dudley, SS. (2010: 3). 125 Lakshmann, I. (2005); Smyth, F. (2005), citado en Crimen y desarrollo en Centroamérica, atrapados en una encrucijada (2007). Congreso de la República, disponible en: http://www.congreso.gob.gt/archivos/decretos/2008/gtdcx18-2008.pdf Véanse más detalles en Rosada, H. (2009). PNC (mayo de 2010).

Ri Saqamaq’, ri jikib’alil k’aslem chuqa’ ri q’aton tzij

ntikir nuya’ ruchuq’a’ pa ruwi’ ri nimaläj k’ayewal k’o pa ruwi’ kik’aslemal ri winaqi’ ruma yalan ntij na poqon chuqa’ man chajin ta.

Ri rujachik samaj chi rij ri k’iyinem winaqilal pa ruwi’ Runik’ajal K’aqosetull 2009-2010 nub’ij chi pa Iximulew ri chajinela’, potz’ ri k’o kajaw e 106,700, yalan ik’owinäq ruwi’ re jun ajilab’äl re’ xa xe pa Runik’ajal K’aqosetul.129 Pa ruwi’ k’a re jun na’oj re’ ri Nimasamajel richin ri Naciones Unidas pa ruwi’ ruchajixik ri Kich’ojib’al ri Winaqilal (Oacnudh) xujikib’a’ pa ri rucholajem toq xujäch rusamaj richin ri juna’ 2009 chi «[…] re nel chi tzij chi re samaj pa ruwi’ chajinïk k’o pa kiq’a’ ri molojri’ïl ri k’o kipwäq richin nkitoj re jun samaj re’, pa kiwi’ k’a rije’ majun achike ta q’atb’äl tzij nnik’on nchajin richin chi kan ütz nkib’än ta chi re ri samaj, ke chuqa’ ri’ chi nkitz’aqatisaj nkixïm ta ri kisamaj kik’in ri winaqilal chuqa’ ri chajinela’ richin chanpomal».130 Ri rujachik rusamaj ri Tz’etonel Ch’ojib’äl Winaqilal xuya’ chuwäch ri Ajcholna’oj richin Iximulew, ri na’oj e rutz’ib’an ri PNC man tz’aqät ta, xa xe ri 10.0% chi re ri molojri’ïl e tz’ib’an kib’i’. Richin k’a nto’öx re jun k’ayewal re’ tajin nsamajïx ri Na’oj 2846, ja ri Taqanem Tzij pa ruwi’ ri Chajinïk k’o Rajaw, re na’oj re’ tajin nsamajïx rij pa Popoljay, ruma k’o pe lajuj juna’ jantape’ nkiq’ät rub’ey ri b’eyoma’i’, re samaj re’ chuqa’ ri k’ayïl q’aq’.

2. Ri q’atb’äl tzij 2.1 Nab’ey taq na’oj Pa ronojel tinamït nuk’un na’oj richin kan pa rub’eyal yek’ase’ ta ri winaqi’; ke chuqa’ ri’ e k’o re’ nkiq’äj re jujun rub’eyal re’. We majun nb’an ta chike ruma ri kimak, chi jun tinamït ntojo’, ntijo poqon pa ruwi’ ri k’ayewal xtuk’äm pe, k’a ri’ majun chik rikirel nb’an. Kan rusamaj wi ri Saqamaq’ ri nuq’ät tzij richin kan pa ruchojmil yek’ase’, re’ kan rusamaj wi pa kiwi’ ri winaqi’. Nel k’a chi tzij chi kan ja re’ ri uchuq’a’ pa ruwi’ ri qatb’äl tzij —chi rukojol k’a ri rub’eyal runuk’un ri’ — k’o chi nuq’ät tzij ruma ri xemakun, ruma kan k’o jun k’ayewal, poqonal xkib’än, ke chuqa’ ri’ nujikib’a’ achike rutojb’al nqa pa kiwi’, ri nub’ij ri taqanenm tzij jikib’an; nki’s k’a tzij pa ruwi’, k’a toq ri ajmak nutoj ri rumak, ja ri’ toq nok pa che’ ke chuqa’ ri’ nkamisäx ta. Re samaj k’a pa ruwi’ ri q’aton tzij ja ri uchuq’a’ uk’wayon ri rub’eyal kan nuk’un pe, toqa k’a chi qe chi k’o chik ch’aqa rub’eyal ri nq’at tzij pa jun tinamït, ri man xtiqatzijoj ta kan rij wawe’. Toq nq’at tzij pa rucholajem, pa rub’eyal pa ruwi’ jun winäq rachib’ilan ri rutojb’alil ri mak kan achi’el runuk’un ri Saqamaq’132 ri nujikib’a’ ruma ri uchuq’a’ ya’on pa ruq’a’.

1.7 Rupwaq ri tinamït nokisäx pa ruwi’ ri ruchajixik 2.2 Rutz’aqat ya’on rub’eyal ri q’atb’äl tzij ri k’aslem. Pa ruwi’ re jun na’oj re’, man tikirel ta xilitäj jarupe’ pwäq nokisäx pa ruwi’ chajinïk. Runik’oxik rupwaqb’al ri Chitüy Chanpomanel (Mingob) ruma ja rija’ pa’äl chuwäch131 nuk’üt chi pa ri juna’ 1985 xokisäx 52 millones manq’uq’; pa 1996, ja re’ juna’ re’ toq xk’is ri oyowalem ri kamisanïk, xokisäx, 394 millones; ja chik k’a pa ri juna’ 2006, xjote’ k’a 2015 millones; nel chi tizj chi xjote’ kak’al mul re juna’ re’. Rik’in jub’a’ ri rokisaxik ri pwäq pa ruwi’ chajinïk xjote’ ruma xk’iyïr ri poqon chuqa’ ri itzel taq b’anob’äl yeb’anatäj. ¿Nub’än k’a re pwäq re’? Rik’in jub’a’ we ri pwäq yalan jub’a’ ok, man nub’än ta ruma nik’o ruwi’ ri itzel chuqa’ poqon taq mak ri yeb’an.

129 130

131 132 133

133

Ri ruchuq’a’ Q’atonel tzij rik’in jub’a’ ja re’ ri uchuq’a’ ri Saqama’q kan yalan rokisan, pa ruk’isb’äl juk’al wo’o’ juna’, k’o pe jalajöj rub’eyal richin nya’ rutz’aqat; ke chuqa’ ri’, ja re’ ri k’ïy pwäq ruk’ulun, ri kan chi juna’ juna’ nya’ pa ruq’a’ chuqa’ ri to’ik ya’on pe kuma ch’aqa chik tinamït. 2.2.1 Rukanoxik li’ilem ri uchuq’a’ Samajitaqanel tzij (1985-1991) Pa rutikirib’al ri juna’ e k’o chi rukojol ri 80 ri rub’eyal q’atb’äl tzij pan Iximulew ruximon ri’ rik’in ri uchuq’a’ Samajitaqanel tzij. K’ïy mul «[…] ri samajay pa ruwi’ qatb’äl tzij xkib’än ri xub’ij ri uchuq’a’ Samajitaqanel tzij, k’o b’ey re’ xkijikib’a’

PNUD (2009a: 240). Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Oficina en Guatemala (2009). A/HRC/13/26/Add.1, 3 de marzo de 2010. Minfin, Departamento de Análisis de la Dirección de Presupuesto y Unidad de Desarrollo y Normatividad. Véase capítulo I del presente Informe. Esta sección está basada en el trabajo de Monterroso, J. y Estrada, GA. (2009).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

tzij na’oj man ruximon ta ri’ rik’in ri kan ruk’amon ta chi xkib’än.»134 Man xsamäj ta kan achi’el ruk’amon ta nub’än chi re rusamaj richin nuto’ ri ruch’ojib’al ri winaqilal.135 Ruma k’a ri’ jantape’ xk’ulwachitäj chi xechapatäj rik’in uchuq’a’ kïy winaqi’, majun achike ta xb’ïx pa ruwi’ re jun b’anob’äl re’.136 Pa ri juna’ 1985, man jampe’ ta ruchuq’a’ xk’oje’ ri q’atb’äl tzij (xek’oje’ 2.63 q’atonela’ pa kiwi’ 100,000 winaqi’), ke re’ xub’än pa taq tinamït. Man ch’aron ta ri samaj, pa jujun tinamït xa pa q’atb’äl tzij ntz’et ronojel ri k’ayewal. Ronojel ka’ ri samaj, ri k’ayewal pa ruwi’ q’atonïk tzij e tz’ib’an chuqa’ e ch’aron pa kiwi’ ri jalajöj samajela’ ke chuqa’ ri’ k’a runaj nb’iyin. Chi kikojol ri juna’ 1985-1991, ri junamalil xuya’ q’ij chi xchapatäj rujalatajïk rub’eyal ri q’atöy tzij, xya’ ruchuq’a’ chi pa ruyonil chuqa’ pa rub’eyal nsamajïx, xujäch kan ri’ rik’in ri uchuq’a’ Samajitaqanel tzij. E ja re’ ka’i’ oxi’ na’oj, rub’eyal xejalatäj; a) xnuk’utäj chik ri rub’eyal chi yecha’ox ri nimachitüy winäq. b) Runuk’ik ri Q’atcholk’aslemal (CC);137 y c) xelesäx ri Taqonem tzij pa ruwi’ ri Tob’anem tzij, K’utchojib’äl winaqilal chuqa’ richin ri cholk’alemal. 2.2.2 Ri jaloj xeb’an pa ri juna’ 90 (1992-1999) Chi kikojöl k’a ch’aqa chik e k’o re ka’i’ oxi’ re’: a) runuk’ik rub’eyal ri sujunik xto’on richin nq’at tzij chi kiwäch winaqi’, ja re’ nok ruxe’ richin njikib’äx tzij, ke chuqa’ ri’ ruch’arik samaj pa ruwi’ rub’eyal richin nkanox na’oj, chuqa’ njikib’äx tzij (re samaj re’ xya’ chi ke ri Potz’, ri Chitüy pa Saqil chuqa’ chi re ri Molaj Q’atonel taq tzij). b) Ri na’oj xenük’ pa ruwi’ ri na’ojilal kamisab’äl, chi kikojol k’o ri, Nuk’iq’atb’äl Q’atoj tzij (kan k’o pe pa ri juna’ 1973), xjikib’äx chi mak, rukajtajik ri k’aslemal (ch’aykil, rukatajik ri ch’akuläj, releq’axik jun winäq chuqa’ ri poqon kamisanïk); ri mak ruximon ri’ rik’in ri k’ayïl chuqa’ loq’oj itzel taq aq’om; ri b’anob’äl man nuto’ ta ri tojoj pwäq pa ruwi’ loq’oj, k’ayij, samaj. c) Runuk’ik ri tijonïk pa ruwi’ ri q’otöy tzij. d) Runuk’ik na’oj pa ruwi’ ri chi achi chi ixöq junam ta kiq’ij: chi kikojol ri juna’ 1995 chuqa’ ri 1999, ri Popoljay xuchojmirisaj chik ri Nuk’iq’atb’äl Na’oj, xnük’ chik richin junam ta kiwäch kich’ojib’al ri ixoq’i’ kik’in ri achi’a’, chi kikojol qa ri kach’alal ki’. Kechuqa’ ri’ xelesäx ri Taqonem tzij richin man ta nb’an, njikib’äx chi mak, chuqa’ npab’äx ta tijoj poqon k’aslem chi kikojol qa ri kach’alal ki’. 2.2.3 Ruya’ik ruchuq’a’ ri molojri’ïl (2000-2009) Ri nab’ey lajuj taq juna’ richin ri kak’al jun wok’ala’ ja ri’ toq xnik’öx, k’a ri’ xnük’ chik ri rub’eyal nq’at tzij pa ruwi’ ri

134 135 136

137

138

poqonal, xek’iyïr chuqa’ kan pa rub’eyal xepab’äx ri molojri’ïl kan e k’o pa ruwi’ re samaj re’; ke chuqa’ ri’ xek’oje’ jub’a’ k’ayewal ruma k’o na’oj e q’ijun pa ruwi’ ri samaj k’o winaqi’ re man kan ütz xkitz’ët ri xb’ek’ulun. Chi kikojol ri na’oj xenuk’utäj e k’o re re’: Pa ri juna’ 2003, xjikib’äx kan ri Taqonem Tzij pa ruwi’ kito’ik ri ak’wala’ chuqa’ ri q’opoji’ k’ajola’ ke chuqa’ ri’ runuk’ik molojri’ïl ri kan ja wi ri’ kisamaj chuqa’ kan ketaman, chi kikojol k’a re’ k’o ri Q’atb’äl tzij pa kiwi’ ri ak’wala’ q’opoji’ k’ajola’. Jun samaj kan kichin yeto’öx ri ak’wala’, k’o waqxaqi’ ruq’a’ pa taq tinamital chuqa’ pa taq tinamït, ke chuqa’ ri’ wo’o’ Qatb’äl tzij pa kiwi’ ri ak’wala’ q’opoji’ k’ajola’.138 Pa ri juna’ 2006, xnük’ kan ri Samajay pa Kiwi’ Kaminaqi’ (Inacif ), re na’oj k’a re’ k’o apo rutzub’al chi tikirel ta npaxïx ruwäch pa ch’aqa chik samaj achi’el ri nkijikib’a’ ta tzij pa ruwi’ ri xk’ulwachitäj pa jun kamsanïk; xenük’ chik juk’al ka’i’ na’oj e k’o chupam ri Nuk’iq’atb’äl Q’atoj tzij, wuqu’ taqanem tzij ke chuqa’ ri’ xjikib’äx kak’al waqi’ mak, chi kikojol re’ k’o toq nqasäx ruq’ij jun winäq, chuqa’ xejikib’äx ri kan mak toq xtz’ilöx ruxe’ ruk’aslem jun winäq, ri taqonem tzij pa ruwi’ ri nuk’un eleq’ chuqa’ ri y pwäq ri pan itzel rub’eyal ilitajnäq chuqa’ ri ruto’ik rik’in pwäq ri kamisanïk yeb’an.

2.3 Rokisaxik ri pwaq Ri pwäq nuk’is ri Nuk’iq’atb’äl Q’atoj tzij, rajil ri samaj nub’än, petenäq chi rij ronojel pwäq nok pe pa ri tinamital (PIB) ke chuqa’ pa ruwi’ ronojel ri pwäq nokisäx chi jun Saqamaq’, xjote’, xk’iyïr el pa ruwi’ ri 162.5 millones chi manq’uq’, pa ri juna’ 1995, k’a 2208.7 pa ri juna’ 2008; nel k’a chi tzij chi, oxlajuj mul k’iyirinäq. Man rik’in wi ri’, k’atiznel nqaya’ rejqalem chi man xa xe ta ri pwäq nya’o ruchuq’a’ rusamaj ri q’atanem tzij —we kan k’o ta ri pwäq kan nk’atzin chi ke— k’atzinel k’o ta ruchuq’a’ ri Saqamaq’ richin nkiq’i’ pa rub’eyal rub’anik ri kisamaj.

2.4 Rilitajik apo ri q’atb’äl tzij Man nakuqub’a’ ta ak’ux’ rik’in yatikir yatapon apo, nawïl apo ri q’atb’äl tzij, ke chuqa’ qa’ ri xa xe ruma e k’o pe ri samajb’äl taq jay, rajowaxik chi kan pa rub’eyal nb’an chi re ri samaj chuqa’ jutajil kan chanin nb’an ta chi re, ke chuqa’ ri’ manäq ta rajil, rik’in k’a jub’a’ qajinäq ta chuqa’ jub’a’ ri rajil richin konojel winaqi’ tikirel nkitoj. Ruma kan kich’ojib’al k’a konojel ri winaqi’ ri nq’ata tzij pa kiwi’ toq rajowaxik, re na’oj re’ tz’ib’atäl pa Cholk’aslemal ke chuqa’ ri’ pa ch’aqa chik wuj e tz’ib’ab’äl pa ch’aqa chik tinamït chi jun ruwach’ulew

Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH, 1999, tomo III: 113). CEH, óp. cit., p. 113. Los informes de la CEH, la Corte Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) y la Oficina de Derechos Humanos del Arzobispado de Guatemala (Odhag) contienen información detallada sobre este tema. La Constitución de 1965 ya establecía un tribunal encargado de la interpretación constitucional, pero conformado por magistrados de la Corte Suprema de Justicia y Cortes de Apelaciones, sin tener carácter permanente. Datos proporcionados por el Organismo Judicial en 2009 y Memoria de labores del MP (2008). Ri Saqamaq’, ri jikib’alil k’aslem chuqa’ ri q’aton tzij

Tabla 15

Número de jueces (1985, 1996, 2009) y de jueces maya hablantes (2010) por departamento Número de jueces

Miles de habitantes (2006)

Tasa juez por 1,000 h (2009)

Porcentaje población indígena (2006)

Jueces maya hablantes (2010)

Departamento

1985

1996

2009

Guatemala

103

217

2,975.4

0.07

10.9

Alta Verapaz

914.4

0.03

88.9

Baja Verapaz

245.8

0.09

65.1

Chimaltenango

519.7

0.05

74.9

Chiquimula

342.7

0.06

13.0

El Progreso

150.8

0.14

0.7

Escuintla

610.7

0.04

6.6

Huehuetenango

986.2

0.04

58.1

Izabal

364.9

0.03

26.0

Jalapa

279.2

0.05

1.9

Jutiapa

426.5

0.06

15.2

Petén

441.8

0.05

21.5

Quetzaltenango

735.2

0.07

43.6

Quiché

769.4

0.04

89.7

Retalhuleu

273.3

0.05

19.7

Sololá

361.2

0.02

94.1

Sacatepéquez

278.1

0.09

31.9

San Marcos

905.1

0.01

35.5

Santa Rosa

332.7

0.06

1.0

Suchitepéquez

464.3

0.07

37.5

Totonicapán

395.3

0.04

96.7

Zacapa

215.1

0.08

0.3

Total

188

390

684

12987.8

0.05

38.4

Fuente: OJ, Memorias de Labores. Citado en Monterroso (2010). Véase tabla 8.8 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

ri rujikib’an rutzij ri Iximulew pa kiwi’, kan ke re’ k’a jikib’an kokisaxik ri taqoqnem tzij pa ruwi’ jun li’ilem k’aslem. Richin k’a xkanöx rub’eyal chi konojel ta ri winaqi’ ri k’atzinel nq’at tzij pa kiwi’ nkïl ta apo re rajowaxik chi ke, pa ruk’isb’äl juk’al kaji’ juna’ e k’iyirinäq ri samajela’ chi achi’a’ chi ixoqi’, ri yeq’aton tzij chi jun Iximulew, q’atöy taq tzij chuqa’ nimasamajela’ richin ri Q’atnima Q’atb’äl tzij; man rik’in wi ri’ kan k’a qajinäq na ruma e kïy winaqi’ ri e k’äs pan Iximulew. Ke k’a chuqa’ ri’ ri tikirel nq’at tzij pa ruwi’ jun winäq ruximon ri’ rik’in kan pa ruch’ab’äl nb’an ch’owen rik’in. Ri ajtzij richin ri ONU, pa kiwi’ ri q’atöy taq tzij nub’ij ri ma Leandro Despouy, «Jun chi ke ri nïm k’ayewal k’o ja ri rokixaik ri ch’ab’äl. Manäq na’ojilal pa ruwi’ ri tijonïk pa ruwi’ rajowaxik, ni ta ruya’ik kisamaj winaqi’ ri yek’owisan ta tzij chi kipam qa ri jujun samajb’äl taq jay pa ruwi’ q’atb’äl tzij. Ke k’a chuqa’ ri’ k’o jub’a’ k’ayewal richin ye’ilitäj winaqi’ ri yeqaxan tzij ruma jujun ch’ab’äl k’o re’ k’o k’ïy taq ruq’a’. Ronojel k’a re’ nok chupam ri jujun winäq nq’at tzij pa kiwi’. Achi’el toq njikib’äx kan tzij pa kiwi’ ri winaqi’, man nb’an ta achi’el xb’ïx 139

kan ruma man nq’ax ta chi kiwäch.»139

2. 5 Ka’i’ oxi’ retal rusamaj ri Q’atb’äl tzij: E kïy etamanela’ pa ruwi’ retamab’alil winaqil ke chuqa’ ri’ k’amöl taq b’ey ri yenuk’u na’ojilal pa ruwi’ k’iyilal pan Ab’ya Yala nkinataj chi rajowaxik nnük’ rub’eyal ri q’atonïk tzij, richin nya’ ruchuq’a’ kisamaj ri chanponanela’ ir yesamäj pa junamilal. Pan Iximulew k’an q’ijun pe chi rajowaxik re na’oj re’ toq xkichäp pe samaj ri k’amöl taq b’ey nkib’än kisamaj pa junamilal; ke chuqa’ ri’ kan kich’ob’on pe ri ch’aqa chik tinamït yeto’on pe. Xa jun k’a tzij k’o pa ruwi’ ri na’oj chi nya’ ta ruchuq’a’ ri Saqamaq’, ke k’a chuqa’ ri’ ri uchuq’a’ Q’atonel tzij. Kan yalan rajowaxik chi ri Q’atb’äl tzij kan chanin ta nb’an, ütz ra rub’anikil nb’an chi re chuqa’ majun ta rajil. Pa ruwi’ k’a ri rusamajix nya’ apo ka’i’ oxi’ na’oj: a) Rusolik ri mak ruk’wan rutojb’alil: nb’ix chi xsöl kan jun mak toq kan pa qitzij xjikib’äx kan tzij pa ruwi’, ri nb’itäj kan achike rutojb’alil, we kan qitzij k’o rutojik, nk’is kan chi ri’ ke

Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 96, p. 20.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

chuqa’ ri’ we k’a xtijikib’äx na (achi’el toq choj ke ri’ npab’äx kan ri q’eleb’en rij). Chi kikojol ri juna’ 1995 rik’in 2008 kisolik ri jujun mak qajinäq qa chuxe’ chi re ri 8.0%, xa xe ri e k’o chi kikojol ri juna’ 2000 rik’in 2008 man ke ta ri’ rub’anon, chi ri’ xrïl ri 14.0%. Chi kikojöl k’a re ka’i’ juna’ re’ nik’o pa ruwi’ ri jun millón chi k’ayewal xek’ulwachitäj ri majun xesöl ta kan. Majun kan ta xujäl e jarupe’ kisolik ri k’ayewal xeb’anatäj chupam ri juna’ juna’ 1995-1999 (6.55%). Ja chik k’a chi kikojol ri juna’ 2000 - 2008 ri Chitüy pa Saqil (MP) xq’aläj chi xukajmuluj chi ütz kitzeqelb’exik ri k’ayïl chuqa’ loq’oj pan ewäl ri itzel taq aq’om (36.9%) chuwäch chik ri mak pa ruwi’ tojoj pwäq ruma k’ayij-loq’oj pa saqil (10.1%) chuqa’ pa ruwi’ ruchajixik ruwach’ulew (11.6%). Man kan ta xq’alajij rusamaj pa ruwi’ ri ch’a’oj poqon kamisanïk (6.0%) chuqa’ ri ch’a’oj pa ruwi’ runaqik ruxe’ ruk’aslem jun winäq (1.9%). We njunamäx rik’in ri juna’ 1992-1999, xqa ruwi’ rusamaj rik’in ka’i’ raqän, xa jun ok raqän xjote’. b) Ruch’ojib’al pa ruwi’ rutob’al ri ya’on pa che’, sujun chuqa’ jikib’an mak chi rij: ma rik’in wi ri jalajoj e b’anatajnäq ke chuqa’ ri’ xek’iyïr ri samajela’ chuqa’ ri pwäq, kan k’a yalan nyoke’ na richin nq’at tzij pa kiwi’ ri ajmak, chuqa’ richin njikib’äx tzij pa kiwi’, re na’oj k’a re’ nuq’alajrisaj chi ri q’atb’äl tzij kan k’a yalan na eqal nb’iyin, man nb’iyin ta re jun samaj re’. Kan jun na 50.0% ri tajin koyob’en chi nq’at tzij pa kiwi’.

2.6

Samaj b’anon richin nq’at ri eleq’

E ja re’ jujun samaj b’anon richin nq’at ri eleq’ chupam qa ri q’atb’äl tzij: a) charon ri samaj pa ruwi’ rokisaxik ri pwaq rik’in q’oton tzij, re jun ch’arik samaj re’ man nuya’ ta q’ij chi ke ri samajela’ ye’ok ok chuwäch rokisaxik ronojel ri ajil nokisax pa ruwi’ ri samaj; b) nb’an, njikib’äx tzij pa kiwi’ ri winaqi’ pa tzij, toq choj pa tzij nb’an chi re ri samaj yalan nuto’ richin nq’alajin achike itz’el taq b’anob’äl chuqa’ q’ijob’äl nkib’än ri winaqi’, ke ri’ nilitäj ri mak pa ruwi’ poqon kamisanïk; chuqa’ c) man nya’ ta q’ij chi njäch ta chawon taq mak pa kiwi’ ch’aqa chik samajela’ richin ri q’atb’äl tzij. Kan k’a majun taqonem tzij tijikib’äx pa kiwi’ ri na’oj e solon pa ch’aqa chik tinamït, achi’el pa ruwi’ ri b’eyomäl pan ewäl, ri yalan nkiya’ ruq’ij yekito’ ri kach’alal ruma ri samaj ya’on pa kiq’a’; ri ke re’ ruwäch mak chuqa’ eleq’ yeb’an k’o rutojb’alil rik’in ka’i’ oxi’ juna’ pa che’, chuqa’ ntoj rik’in pwäq, ruma k’a ri’ xa k’a jub’a’ ok re’ xya’ ruwi’, man rik’in wi ri’ kan k’a majani kan ta ruk’amon ri jarupe’ ya’on. Pa ri juna’ 2010 kan xa xe ok ri rujikib’axik tojb’alil pa kiwi’ ri xemakun ja ri’ ri nb’an pa tzij. Ri eläq chuqa’ ri itzel taq b’anob’äl ruk’amon chi yechojmirisäx man xa xe ta rik’in taqonel tzij, rik’in yesujux, nto’on chuqa’ yenük’ ta na’ojilal chuqa’ jun utziläj tijonïk, re ka’i’ na’oj re’ yeto’on richin nb’an jun utziläj samaj. 140

2.7 Ri molojri’ïl nto’on richin yeq’aläj ri mak ye’ewäx kan pan Iximulew (Cicig) ruk’isik ri mak ye’ewäx kan Xnuk’utäj kuma ri Tinamït Junam Kiwäch (ONU) rik’in ri Chanpomal richin ri Iximulew ri 12 richin ri ik’ diciembre pa juna’ 2006, ri Cicig jun molojri’ïl k’o pa jalajöj tinamït e k’o chuwäch re ruwach’ulew, pa ruyonil nsamäj pa ruwi’ ri runa’oj chuqa’ kan k’o rupwaqb’al, ri rusamajela’ e winaqi’ kan richin wi jujun tinamït chuqa’ e k’o e aj juk’an chik tinamït. Re jun molojri’ïl re’ xnuk’utäj richin nuto’ ri Saqamaq’ chi ruyojik rilitajik itzel taq molojri’ïl ri nkich’öb’ itzel chuqa’ poqon taq b’anob’äl, nuqasaj ruq’ij ri utziläj jikil k’aslemal. Nuya’ k’a ruchuq’a’ ri kanonïk, ri nq’eleb’äx kij ri makunela’. Ke chuqa’ ri’ k’o ruchuq’a’ richin nuya’ runa’oj ri Amaq’ richin nunük’ na’ojilal pa kiwi’ ri winaqi’ chuqa’ richin yerunük’ chik ri na’oj kan e nuk’un pa ruwi’ ri q’atonem tzij, ronojel k’a re’ q’ijun richin kan jumul ta yechup yek’is ri molojri’ïl itzel kiq’ijob’al kib’anob’al.

Ri Cicig nuto’ ri PNC chuqa’ ri Chitüy pa saqil MP pa ruwi’ kak’al wuqlajuj kanonik ri xetz’aqät jumul chuqa’ jujun xenab’eyej kan; e kak’al kaji’ chi ke re’ xek’achoj kan jumul. Pa ruwi’ chik ruya’ik ruchuq’a’ ri q’atonem tzij ri mak chi rij kamisanïk, nub’ij chi njal ta ri taqonem tzij pa ruwi’ ri k’ayew chuqa’ poqon taq mak, ri to’onik pa rub’eyal, k’ayïl chuqa’ loq’oj q’aq’, ri yeya’ pa poqon samaj winaqi’, pan ewäl yek’wäx el winaqi’ juk’an chik tinamït, choj rub’eyal q’atonem tzij pa ruwi’ mak k’o rutojb’alil ke chuqa’ ri’ rutob’al q’atonem tzij juk’an chik tinamït. Rujachon chi re ri ajpopoljay ka’i’ motzaj wuj akuchi’ tz’ib’an el kinuk’ik’ chik waqlajuj taqonem tzij, chi kikojol k’a re’ e kaji’ jikib’an chik tzij pa kiwi’: Taqonem tzij pa ruwi’ ri’ kamisab’äl q’aq’, Taqonem tzij pa ruwi’ ruya’ik ruchuq’a’ ri nq’eleb’ëx kij ri makunela’ ruma kamisanïk, Taqonem tzij pa ruwi’ ri nima’q taq mak chi rij kamisanïk, pa ruk’isb’äl ri Taqonem tzij pa ruwi’ nuk’un eleq’.140 Ri rutzij ri Cicig nk’is pa rukaj q’ij richin ri ik’ septiembre richin ri juna’ 2011.

2.8 Ruch’ojib’al ri qawinaq chuqa’ ri jalajöj rub’anil q’atonem tzij Ri jalajöj ruwäch rub’anil ri q’atonem tzij pan Iximulew ja ri na’oj 66 richin ri Cholk’aslemal, ri Kich’ojib’al ri Achamaq’i’ (Aidpi) ke chuqa’ ri’ Ximon Na’oj 169 nuk’un ruma ri molojri’ïl pa ruwi’ ri Samaj (OIT) pa kiwi’ ri achamaq’i’ yeya’o ruchuq’a’ ja re’ e okinäq ruxe’el141 nuya’ utziläj taq na’oj chi kipam ri ruwaqxaq chuqa’ rub’elej na’oj. Ri jikib’äl Na’oj richin ri Naciones Unidas pa ruwi’ kich’ojib’al ri chamaq’i’, rujikib’an tzij ri Iximulew pa ri nimamoloj richin ri Naciones Unidas pa ri oxlajuj q’ij richin septiembre richin

Véase secciones sobre combate a la corrupción y la Cicig en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010). Ri Saqamaq’, ri jikib’alil k’aslem chuqa’ ri q’aton tzij

ri juna’ 2007, nub’ij chi ri achamaq’i’ kan tkich’ojij ruya’ik rutzijol, tkik’iyirisaj, chuqa’ kan tkokisaj rub’eyal nkiq’ät tzij achi’el jantape’ kib’anon pe pa kik’aslem, ruximon ta ri’ rik’in rub’eyal ximon chi kiwäch ch’aqa chik tinamït chi jun ruwach’ulew pa ruwi’ ruch’ojib’al ri winaqilal.

Rukaj kajtz’uk Rub’eyal kiq’atb’äl tzij ri achamaq’i’ chuqa’ ri k’ïy ruwäch q’atonem tzij

Ri rub’eyal kiq’atb’äl tzij ri achamaq’i’, «[…] junam kik’iin ch’aqa chik q’atonem tzij chuqa’ achi’el ri kichin kaxlani’, ja ri rutzil ri k’aslem nutaqej, ruma k’a ri’ runuk’un jalajöj rub’eyal ri e nuk’un ruma nima’q taq na’oj chuqa’ ch’ob’oj, utziläj taq b’anob’äl richin jujun tinamït. Achi’el k’a ronojel e ruximon e runuk’un rub’eyal, tojb’alil mak […], winaqi’ ri k’o pa kiq’a’ nkinük’ nkichojmij ri rub’eyal kan e k’o chik, nkijikib’a’ rutojik mak chuqa’ nkitzijob’ej rij ri b’anob’äl man ruk’amon ta yeb’an achi’el ri kan jikib’an. Ke chuqa’ ri’ k’o pa kiq’a’ ye’ok q’atb’äl tzij.» We k’ïy k’a kiwäch chi q’atb’äl tzij e k’o, k’atzinel chi etaman ruma ri Saqamaq’ ruma ri k’ïy tinamït e k’äs chuwäch rulewal ruma k’a ri’ «[…] kan etaman ta kiwäch ke k’a chuqa’ ri’ kan ye’okisäx ta ri jalajöj rub’eyal chi q’atb’äl tzij kichin achamaq’i’ chupam qa rub’eyal ri Saqamaq’, ke k’a chuqa’ ri’ nya’ ta rajil chupam qa ri rupwaq nokisäx chupam ri Saqamaq’.» Fuente: Asíes (2010: 9).

K’ïy k’a ruwäch tz’eton pa ruwi’ kich’ojib’al ri achamaqi’ toq nsöl rij. Jun k’a chi ke ri’ ja ri junam jub’a’ ruwäch ntz’etetäj. Ri achamaq’i’ taq molojri’ïl nkiya’ ruq’ij ri kich’ojib’al ri achamaqi’ chuqa’ rub’eyal q’atb’äl tzij kan kichin wi ri achamaqi’ ’ richin k’a nya’ ruq’ij ri jalajöj rub’eyal chi q’atb’äl tzij e k’o. Jun chik nuk’äq ruwäch ri nuk’äm pe ri jalajöj ruwäch chi q’atb’äl tzij e k’o pa jun tinamït; ja chik ri kich’ojib’al e k’ïy winaqi’ , rik’in ri ruch’ojib’al jun ok winäq. Ri ruxe’ k’a ri ruch’ojib’al jun winäq ja ri junam ta kiwäch nb’an chi ke; ri kich’ojib’al

141

142

143

k’ïy winaqi’ nok ruxe’el ruya’ik ruq’ij chi jun wi qab’anikil qab’anob’al jujun molaj jujun tinamït. Achie’l nub’ij ri Rulaj tanaj, pan Iximulew xa jub’a’ ok b’iyinäq ri samaj pa ruwi’ ri Atowab’äl 169. Kan k’a k’ïy na nrajo’ chi nb’iyin ri samaj pa ruwi’ kich’ojib’al jujun molaj winaqi’, richin man yetz’ët ta chi man nkixïm ta ki’ rik’in ruk’u’x ruch’ojib’al jun ok winäq, k’o chi ntz’etetäj chi nkitz’aqatisaj ki’. Ri ajtzij pa ruwi’ ri Kili’ilem ri Yeq’aton tzij ke re’ xub’ij: «Pa ruwi’ k’a ri jalajöj ruwäch q’atb’äl tzij, kan k’o yan jub’a’ samaj b’anatajnäq pa ruwi’, man rik’in wi ri, kan k’a näj na k’o wi ri nya’ ruchuq’a’ ri tzij ri na’oj jikib’an chupam ri Atowab’äl 169 richin ri OIT chuqa’ ri tz’ib’atäl pa ri na’oj 66 chupam ri Cholk’aslemal […]».142 Ke chuqa’ ri’ xub’ij chi «[…] nuya’ rejqalem ri na’oj nub’ij ri Nimasamajel richin ri Naciones Unidas pa ruwi’ ri Ch’ojib’äl winaqilal k’o pan Iximulew, junam ta nsamajïx ruq’ijuxik na’ojilal pa ruwi’ rub’eyal q’atb’äl tzij pa kiwi’ ri achamaqi’ richin nya’ ta ruq’ij ri kich’ab’äl kib’anob’al, ke k’a chuqa’ ri’ ruximon ta ri’ rik’in rub’eyal kiq’atb’äl tzij ri jujun tinamït. Ye’ok ta chuwäch ri e qawinaq chuqa’ ri yesamajin ri q’atb’äl tzij chupam qa ri chanpomal. K’atzinel k’a nya’ rejqalem chi ruximik rub’eyal q’atb’äl tzij k’o chi ruyuqen ruk’wan ta ri’ rik’in rik’in rub’eyal jikib’an kuma ch’aqa chik tinamït chuwäch chi jun ruwach’ulew pa ruwi’ kichajixik kich’ojib’al ri winaqilal. Nnab’eysäx ta ruximik kich’ojib’al ri achamaq’i’, ruma tikirel ta nb’eto’on pa ruwi’ rub’eyal ri q’atb’äl tzij kan k’o pe pa re tinamït, nb’eruto’ chuqa’ rub’eyal richin nq’at ri mak jantape’ ye’ewäx kan».143

K’isb’äl taq tzij Ronojel ka’ ri na’oj xeb’itäj kan nuk’utb’ej rub’anon ri Saqamaq’ wakami. Kan b’in pe chi manäq kan ta ruchuq’a’ ruma man kan ta ütz rub’anon pe chi re rusamaj pa ruwi’ ruchajixik pa rub’eyal k’aslemal chuqa’ ri q’atb’äl tzij. We manäq chajinik rik’in q’atb’äl tzij manäq kuqb’ab’äl k’u’x pa ruwi’ ri k’aslem pa jun tinamït chuqa’ chi kikojol qa ri winaqi’. Rajowaxik k’a chi kan chanin nb’an ri samaj chuqa’ pa rub’eyal nb’an chi re ri chajinik chuqa’ ri q’atb’äl tzij, kan pa qitzij ta yetzeqelb’ëx chuqa’ kan yeb’an ta ri tz’ib’an chupam ri taqanib’äl tzij pa kiwi’ la na’oj xenatäx kan ke chuqa’ ri’ nya’ ta ruchuq’a’ rusamajixik ri jalajoj rub’eyal chi q’atb’äl tzij e k’o.

Conforme a la Constitución Política de la República, el Convenio 169 tiene valor superior al orden jurídico interno, por tratarse de un instrumento internacional en materia de derechos humanos; así ha sido resuelto por la Corte de Constitucionalidad en la Opinión Consultiva del 18 de mayo de 1995. Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 98, p. 20. Ibíd., párrafo 123, pp. 24 y 25.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Rub’elej Tanaj

Rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ rutaluxik ri Li’ilem C9 Chupam k’a re jun tanaj re’ xtisol apo ri li’ilem achike rub’eyal nuya’ rutzijol nutaluj rub’anik rusamajixik ri Saqamaq’, ka’i’ rub’eyal rub’anon pe: ri kicha’ik k’amöl taq b’ey kuma ri winaqi’ ruma kan e k’o molojri’ïl kinuk’un ki’ richin yecha’ kan chi k’amöl taq b’ey ke chuqa’ ri’ Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruq’a’ tinamït. Ri nab’ey yalan rejqalem ruma nya’ ruq’ij ri tinamït richin nkicha’ k’amöl taq kib’ey; ja chik k’a ri ruka’n xnük pan Iximulew, ruq’ijun rutaqen chi man k’ayew ta nkich’öb’ ri nilitäj ruk’iyirisaxik chuqa’ runimirisaxik jujun tinamït. Ntikir el rik’in rujikib’axik ri na’oj ruximon ri’ rik’in ruya’ik q’ij chi ke ri winaqi’ chi nkiya’ kuchuq’a’ chi ye’ok chuwäch nkich’ojij achike rajowaxik chi ke pa kik’alem, re jun k’a na’oj re’ nutaluj ri junam qawäch pa ruwi’ jalajöj na’ojilal. Xtisöl apo jub’a’, rujalatajïk kan ri uchuq’a’ toq xok kan ri nab’ey chanpomanel cha’on ruma ri tinamït chuqa’ nuk’isb’ej kan rik’in Rujikib’axik ri Uxlanibäl K’u’x. K’a ri’ k’o rusolik rub’eyal yecha’ ri k’amöl taq b’ey ke k’a chuqa’ ri’ kichin ri molojri’ïl kinuk’un kimoloj ki’ chi yech’a’ox ye’ok k’amöl taq b’ey, nb’eruk’isb’ej kan rik’in rusolik kisamaj ri Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruq’a’ tinamït ri kejqalem richin nuya’ ruchuq’a’ ri qonojel junam ta qawäch richin yojch’ob’on yojsamaj pa ruwi’ ri kan rajowaxik chi qe.

1. Ri mitijlem nuya’ q’ij chi junam qawäch pa ruwi’ ri na’ojil Ri mitijlem ja ri’ ri ruchuq’a’ jujun winäq richin ntikir nupab’a’ chuqa’ nel chuwäch, nuya’ na’oj pa ruwi’ ronjel ri nk’atzin chi re pa ruk’aslem; ruma k’a ri’ ruximon ruk’wan ri’ rik’in ri rujunamil qawäch pa ruwi’ ri na’ojilal. Xa xe k’a ri winaqi’ ri ke re’ kib’anil ntikir kan kitzij nujikib’a’ rutzij nupab’a’ ri’ richin nb’erila’ ri nurayij nuq’ijuj pa ruwi’ ruk’aslem.

144

Man rik’in wi ri’ ri tikirel ncha’on ja ri nuk’waj ri’ chi utzil chi kikojol ri winaqi’ nok ok chupam; re nel chi tzij ruk’an ruximon ri’ rik’in ri ruchuq’a’ runa’oj: nya’ k’a uchuq’a’ pa ruwi’ rujikib’azik rutzij chupam qa ri jujun winaqirem pa ruwi’ rokisaxik ri pwäq pa kiwi’ ri winaqi’. Ri winaqi’ k’o ruchuq’a’ ri kina’oj yetikir nkich’öb’ nkijikib’a’ rij na’oj e jikib’an ke chuqa’ ri’ nupäj rij rokisaxik ri pwaq chuqa’ yech’ojin pa ruwi’ ri achike kan rajowaxik chi ke pa kik’aslem.144 Jun amaq’enem ri junam kinojb’al pa ruwi’ rujikib’axik ri nk’atzin chi ke ja ri’ jun tik’asäs amaq’anem, majun nuxib’ij ta ri’ nujikib’a’ tzij. Ruma k’a ri’ we nqaq’ät ri meb’a’il, we ri winaqi’ ütz ta kik’aslem nb’än chi ke ruma nya’ ronojel ri kan rajowaxik pa kik’aslem, nto’on chi ri winaqi’ yetikir nkisöl rij k’aslem ke chuqa’ ri’ yetikir yeto’on pa ruwi’ ri kitinamit. Jun k’a chi ke rusamaj k’a ri Saqamaq’ ja ta ri nuya’ rutzijol re jun na’oj re’; ke k’a chuqa’ ri’ nujäq ta b’ey chi ke ri winaqi’ richin nkiya’ kinojb’al, yech’ob’on nkisöl ta rij, ke k’a chuqa’ ri’ yetikir ta nkijikib’a’ kitzij kina’oj pa kiwi’ konojel winaqi’ e k’äs pa jun tinamït. Ri kan qitzij nkiya’ kich’ob’oj kina’oj ri winaqi’ pa ruwi’ ronojel rajowaxik nto’on chi rub’anik jun samaj chi utzil chuqa’ pa rub’eyal ri tajin nub’an ri Saqamaq’.

2. Ruq’axaxik uchuq’a’ kan ya’on chi kiwäch Pa ri juna’ 1986 ja ri’ toq xq’axäx kan jun uchuq’a’ kan ya’on chi kiwäch, ja ri’ toq xuchäp samaj ri nab’ey chanpomanel cha’on ruma ri tinamït; ri xb’ek’is pa juna’ 1996, toq xjikib’äx kan ri Runuk’ik Tik’asxäs K’aslemal. Ri junawäch junam jub’a xk’alwachitäj toq tajin ri nïm oyowalem chuqa’ poqon kamisanik, ja ri’ toq xb’an jun cha’onik ri majun achike k’ayewal xuk’waj «pan alajil», pa ch’ajch’ojil, ri xukanoj na’ojil chi xuchüp ri k’ayewal poqonal chuqa’ eqal xjel apo rik’in

Cleaver, F. (2007: 230). Rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ rutaluxik ri Li’ilem

pa tzij richin xxïm kan Runuk’ik Tik’asxäs K’aslemal —ri k’a majani tik’is tzij pa ruwi’— Re jun chik k’a na’oj re’ k’o pe richin kan pa qitzij nnük ta jun rub’eyal k’aslem akuchi’ junam ta qawäch qonojel ri kan k’a majani nq’alajin ruma kan chi juna’ petenäq ri kan rik’in uchuq’a’ chuqa’ poqonal oyowalem k’o pe ri kan k’a k’o na nrajo’ richin tik’asäs ri k’aslem nub’än achi’el k’o chi njikib’äx.

Ri ma Dahl145 richin chi pa junamil k’o k’aslem k’o chi e k’o ma raxan waqxaqi’ na’oj: a) majun ta k’ayewal richin yenük’ ta molojri’ïl; b) majun ta k’ayewal richin nqab’ij ri nqana’ ri nqach’öb’; c) yojtikir ta yojcha’on; d) tikirel ta yojcha’ox richin yojok rusamajel ri amaq’; e) tikirel ta yojchatäj kan richin yojok q’atb’äl tzij; f ) ch’aqa chik rub’eyal richin ntalüx tzi-na’oj; g) ch’ajchöj cha’onïk h) Ja ta ri winaqi’ yecha’o’ kichin ri molojri’ïl yekinük’ na’ojil pa ruwi’ ri chanponamel.

3. Retal kib’anikil rub’eyal yecha’ ri molojri’ïl kitaqen na’ojilal Ri ruxe’el na’oj richin chi jun tinamït pa ruyonil nunük’ ruk’aslemal k’o ruxe’el pa rub’eyal yechatäj ri k’amöl taq rub’ey; ruyuqen ri’ rik’in ri achike paqe rub’anon ruq’ijul toq nb’anatäj ri cha’onïk, rub’eyal ruk’utik ri (we e k’ïy, loman chuqa’ we junam chi kikojol ch’aqa chik); njikib’äx ruq’atik toq nk’is rub’eyal ri cha’onik ke chuqa’ ri’ njikib’ax kan kokisaxik chi kich’ojib’al ri winaqi’ ke chuqa’ ri’ kichin ri’ molojri’ïl kinuk’un ki’ richin yecha’ox kan. Ri aj raqän pa’äl chuwäch re jun samaj re’ pa ruwi’ ri cha’onik wawe’ Iximulew ja ri Ajpatan Cha’onela’ (TSE).

3.1 Ri Ajpatan Cha’onela’, ri yecha’on chuqa’ ri man yecha’on ta K’ïy k’a ruq’axan pe ri Iximulew pa ruwi’ ri rub’eyal yecha’ kan ri k’amöl taq rub’ey, re jun samaj re’ kan jikib’an tzij pa ruwi’. Wuqu’ mul ri e cha’on k’amöl taq b’ey, lajuj mul e cha’on k’amöl taq b’ey kichin tinamït, ka’i’ b’ey ri kek’ulb’ëx ri winaqi’ pa ruwi’ ruchojmirisaxik ruk’ojoxik ri Cholk’aslemal. Konojel k’a re samaj re’ ja ri Ajpatan Cha’onela’ e nuk’uyun, jujun k’a mul kan chanin kib’anon chi re ri samaj, rik’in rokisaxik utziläj taq rub’eyal chuqa’ pa ch’ajch’ojil q’alatajnäq ronojel ri samaj. Jantape’ k’a jotob’an rupwaqb’al ya’on chi re ri Ajpatan Cha’onela’ ya’on pe chi re 0.3 y 0.4% chi re ronojel pwäq nok pe pa ruq’a’ ri chapomal chi kikojol ri juna’ 2000 chuqa’ ri 2009. Chuqa’ jotob’an rajil ri samaj nb’an pa ruwi’ cha’onïk, apowinäq pa ri 0.06 a 0.14% chi re ri pwäq nok pa

145

Dahl, R. (1999).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

ruq’a’ ri chanpomal chi kikojol ri juna’ 1985 chuqa’ ri 2007. Ja k’a re’ b’anayon chi e k’ïy chik winaqi’ yetikir ye’ok Ajraqän richin Yekik’ül ri Yecha’o. Tikirel k’a nb’ix chi yalan nkuqub’an k’u’x ri samaj rub’anon pe re jun samajay re’, tikirel nb’ix chi jujun ok b’ey, tz’eton pe chi nq’ab’äx tzij chi rij pa ruwi’ chi man pa ch’ajch’öj ta rub’anon chi re rusamaj. E k’ïy k’a winaqi’ ri e petenäq chi rutz’etik ri cha’onïk e aj wawe’ chuqa’ e aj juk’an chik tinamït nkijikib’a’ kitzij chi pa rub’eyal chuqa’ pa ch’ajch’ojil nb’an chi re ri kajilaxik e jarupe’ yecha’on. Man rik’in wi ri’, kan k’a k’o na samaj nb’an pa ruwi’ ri jujun k’ayewal yeq’aläj pe toq yech’a ri k’amöl kib’ey richin ri jujun tinamït. Jantape’ k’o pe k’o pe chi e k’o winaqi’ man yecha’on, re nuqasaj ruq’ij junamalil nkanox chi kikojol ri winaqi’ xa ja k’a re’ wawe’ k’o ta chi k’o ruchuq’a’ re jun rub’eyal k’aslem re’. Toq nkamulux k’a ri cha’onik ja ri’ toq nq’alajin chi yalan nqa kaqän ri e jarupe’ winaqi’ yeb’echa’on. Toqa chi qe chi pa ri nab’ey mul toq nb’an ri cha’onik, ja ri chi ri’ toq yech’a kan k’amöl taq b’ey kichin jujun tinamït ke chuqa’ ri’ e aj popoljay; rik’in jub’a’ ruma kan etaman kiwäch ri yechatäj kan ruma ri’ toq kan e k’ïy winaqi’ yecha’o kichin, rik’in jub’a’ ruma ri’ toq kan e k’ïy winaqi’ ye’apon pa ri nab’ey cha’onem. Toq nq’ijüx rij ri cha’onïk xb’an kan pa ri juna’ 2007, ntz’etetäj re jun na’oj re’: chi pa ri ruka’n mul ja ri winaqi’ kiq’i’on k’ïy kitijonïk e aj tinamït ja ri’ ri kan k’ïy xe’apon richin xeb’echa’on. Ntz’etetäj chuqa’ chi ja ri nima’q taq tinamït akuchi’ kan e kïy kiwinaq e k’äs qa pa ruk’u’x tinamit chuqa’ ri kan k’ïy kitijonïk ja ri’ ri kan yalan xe’apon richin xecha’on. Gráfica 16

Participación electoral primeras y segundas vueltas presidenciales (1985-2007) % Part. 1era. vuelta

% Part. 2da. vuelta

80 70 60 50 40

69.3

30 20 10

56.4 65.4

46.8 45.3

58.5

53.8 36.9

40.4

60.4 47.2

48.2

1985

1990

1995

1999

Fuente: TSE. Véase gráfica 9.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2003

2007

3.2 Tikirel ye’apon ri cha’onela’ akuchi’ nb’an ri cha’onïk Jun chi ke ri k’ayewal toq k’ïy winaqi’ man yeb’echa’on ta ja ri k’ayew ye’apon k’a akuchi’ nb’an ri cha’onïk, yalan näj ke chuqa’ ri’ man pa kib’anob’al ta ri winaqi’ nb’an wi, yalan k’ayew richin ye’apon chuqa’ k’o rajïl nkisäch richin ye’apon. Man rik’in wi ri’, eqal eqal tajin yejelun apo ri k’ojlib’äl akuchi’ tikirel yecha’on ri winaqi’. Pa ri juna’ 2003 ri Samajay Rucholajin Kib’i’ ri Winaqi’ Yecha’on xunük’ chik ri kib’i’ chuqa’ akuchi’ e k’äs wi, richin majun ta k’ayewal nok chupam toq ye’apon chuqa’ naqaj chi re ri kochoch yeb’echa’on wi; ke re’ xkib’än chi re ri samaj: jujun winäq ruchojmin ri achike rajowaxik chi re ütz ncha’on chi runaqaj chi re rachoch rujikib’an kan. Jun chik samaj xb’an ja ri xenaqajub’ ri Ajraqän Xek’ulun kichin ri Xecha’on ( JRV ): toq rub’anon kan, rije’ xa xe pa taq tinamït xek’oje’, akuchi’ man kan ta k’ayew nub’än richin ye’apon ri winaqi’, ruma ri’ xa ajilan raqän. Wakami ri Ajpatan Cha’onela’ (TSE) k’o ruchuq’a’ richin chi pa kiwi’ 600 winaqi’ k’o chi nuya’ chi kinaqaj jun molaj ajraqän cha’onela’ ( JRV ). Pa ri juna’ 2007 kan xtz’etetäj chi xek’iyïr akuchi’ xeya’ ri ajraqän cha’onela’ ( JRV ) re’ xb’anatäj ruma ri Taqonem Tzij pa kiwi’ ri Molojri’ïl kinuk’un ki’ richin yech’a’ k’amöl taq b’ey (LEPP), ri xenab’eysäx ja ri tinamït richin Alta Verapaz.

Ri nab’ey mul toq kan k’a ri’ pa rub’eyal xb’anatäj ri cha’onik pan Iximulew xejote’ ruwi’ ri lajuj molojri’ïl xek’oje’ richin xecha’ ta kan pa ri juna’ 1984 (ke ri’ nub’ij ri Moloj Amaq’el Cholk’aslem) pa ri juna’ 1995 xek’oje’ juk’al oxi’. Chi kikojol k’a ri’ juna’ 1985 k’a pa 2007, xkinük’ ki’ jun e kak’al waqxaqlajuj molojri’ïl, chi kikojol k’a konojel xa xe ok ri Democracia Cristiana Guatemalteca (DCG, k’o pe pa ri juna’ 1966) xk’oje’ richin ta xchatäj kan k’a pa ri juna’ 2007, waqi’ k’a mul xk’oje’ richin ta xchatäj kan, chi rukokol wuqu’ b’ey xb’an ri cha’onïk. Jalajöj k’a achike ruk’amon pe chi kipab’axik pa qitzij ri jujun molojri’ïl yenuk’utäj richin yecha’ kan ri k’amöl taq b’ey, re jun k’a na’oj re’ solon chik rij juma ri Asociación de Investigación y Estudios Sociales (Asíes) chuqa’ ri Facultad Latinoamericana en Ciencias Sociales (Flacso/Guatemala). Ri molojri’ïl man yeyaloj ta man tikirel ta nkipab’a’ ki’… ke chuqa’ ri’ k’ayew xtub’än chi kiwäch chi nyaloj nk’oje’ kik’aslem. We e ja rije’ xkepa’e’ chi kiwäch ri winaqi’ k’ayew xtub’än chi kiwäch — chi kikojol ch’aqa chik aruma, xa chanin xkek’is, xkechup— Ruma k’a ri’, k’ïy ch’ob’oj b’anon chi rij ruya’ik kuchuq’a’ ri molojri’ïl ke chuqa’ ri’ solon rij chi yenük’ ta chi ütz re molojri’ïl re’, ke chuqa’ ri’ ch’ob’on jub’a’ chi ütz ta ri’ njal ta kib’anob’al kiq’ijob’al ri yek’amon b’ey chupam qa jujun molojri’ïl.

3.3 Ri uchuq’a’ nuya’ ri amaq’el pa kiq’a’ ri molojri’ïl 3.4 Ri kipwaqb’al ri Molojri’ïl akuchi’ yechatäj kan akuchi’ yechatäj k’amöl taq b’ey K’amöl taq b’ey Jujun b’ey toq yechatäj kan ri k’amöl taq b’ey, ri amaq’el ye’apon akuchi’ nb’an ri cha’onïk richin yecha’on kan. Jujun k’a wuj nkiya’ kan, nok kan retal ri kicha’onik, k’a ri nkijikib’a’ kan kitzij e achike ri ye’ok kan k’amöl taq b’ey, pa jujun tinamït, pa popoljay chuqa’ chi jun Amaq’. Re jujun k’a winaqi’ re’, pan Iximulew man pa kiyonil ta yek’oje’ apo richin yecha’ kan, e k’o apo pa rub’i’ jun molojri’ïl ri kan kinuk’un ki’. Ja k’a re’ rub’eyal nuk’un richin ye’apon, yeya’ kan chi k’amöl taq b’ey, ke k’a chuqa’ ri richin nkitaqej ri samaj nya’ kan pa kiq’a’ kuma ri molojri’ïl xeya’o apo. Pan Iximulew kan nuk’un chuqa’ ya’on q’ij chi e k’o molojri’ïl kinuk’un ki’ richin chi kikojöl rije’ nb’an ri cha’onïk. Ja k’a ri k’o ta jalajöj molojriïl ri jalajöj kina’oj kina’ojib’al okinäq ruxe’el re jun rub’eyal re’, re ch’ob’oj re’ xk’achoj kan k’a toq xjikib’äx kan ri —Runuk’ik Tik’asäs K’aslemal— toq xya’ q’ij chi ri Moloj Chupüy Meb’a’il aj Iximulew xok ok chupam ri na’ojil. Ronojel k’a ri na’oj natan qa kan nb’an, nsamajïx wakami, yalan xnimïr chik, xik’o yan chik ruwi’ rub’anon rub’eyal ri cha’onik ruma yalan chik pwaq nokisäx pa ruwi’ re b’anob’äl re’.

Yalan rejqalem nsöl rij kipwaqb’al re molojri’ïl re’, ruma k’atzinel richin nnük’ ri k’aslem pa junamilal. We najowäx jun Saqamaq’ k’o ruchuq’a’ rajowaxik nya’ pwäq chi rusamajixik. E ja re’ rub’eyal nkïl kipwaqb’al re molojri’ïl re’: rupwaq ri tinamït, k’o achike nya’o chi ke chuqa’ kiximon ki’ chi e ka’i’ rub’eyal ri xenatäx kan. Yalan rejqalem ri kipwaqb’al re molojri’ïl re’ ruma nuya’ ruchuq’a’ re ka’i’ oxi’ na’oj re’: a) junam kiwäch konojel ri yek’oje’ chupam qa ri cha’onïk b) majun achike ta njote’ kiq’ij chuwäch jun chik; nel k’a chi tzij chi, ri nima’q taq b’eyoma’i’ nkiya’ ta apo jun kiwinaq ke chuqa’ ri’ k’o ta rupwaq ri man ruk’amon ta akuchi’ npe wi. Toq k’o achike nya’o kipwaq k’o re’ nujäl ri’, k’o re’ ja ri kiwinaq qa nkiya’ rajil ri rutaluxik ruya’ik kitzijol, ke chuqa’ ri’ k’o b’ey re’ nya’ kich’ich’, samajib’äl richin nel kitzijol, rokisaxik q’axab’äl tzij chuqa’ ch’aqa chik. Ri TSE xuchäp yan samaj pa ruwi’ rutz’etik akuchi’ npe wi kipwaqb’al re molojri’ïl xke’ok chi kikojol ri yechatäj kan chi k’amöl b’ey , re samaj re’ xuchäp

Rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ rutaluxik ri Li’ilem

pe pa ri juna’ 2007 —ruma xutäq rub’anik ri na’oj xenük kan chupam ri LEPP. Re jun k’ak’a’ nuk’ulem samaj xtuto’ richin chi kan ütz rokisaxik nkib’än chi re ri kipwaq qa rije’, man rik’in wi ri’ man nujikib’a’ ta.

4. Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruq’a’ tinamït (SCDUR)

3.5 Moloj nuk’un pa ruwi’ Saqamaq’ richin yecha’öx

Ri SCDUR kan jikib’an kinuk’ik richin chi konojel pa junamil ta nb’e’ el kik’aslem. Q’ijun kij ri winaqi’ richin nkinük’ ki’ pa ruwi’ ri samaj rajowaxik pa kik’aslem ri nk’atzin chi ke pa kitinamit. Jun rub’eyal richin nxïm samaj kik’in ri molojri’ïl k’o kajaw ke chuqa’ ri’ e richin ri saqamaq’ richin k’a ke ri’ junam ta kiwäch yekinük’ na’oj pa ruwi’ ruk’iyinem ri ütziläj k’aslem, chi ronojel akuchi’ tikirel yenük’ ta molojrïl pa ruwi’ na’ojilal pan Iximulew. Re na’oj re’ k’o kan ruxe’el pa ri Cholk’alemal richin kan ri juna’ 1985, chi ri’ k’a njikib’äx tzij pa ruwi’ ri Saqamaq’ chi kan rusamaj nuya’ ruchuq’a’ ri nkinük’ ki’ ri winaqi’ pa taq tinamït chuqa’ pa taq tinamital, nujäch ruchuq’a’ na’ojilal, rusamajixik uchuq’a’, rokisaxik pwäq chuqa’ ri k’ayij loq’oj, k’o ta chi ri jujun tinamït ye’ok chuwäch ri samaj nb’an pa ruwi’ ri raxnaqil k’aslem. Ja ri Taqanem Tzij pa kiwi’ ri Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruqa’ tinamït okinäq ruxe’el (LCDUR, D.o 52-87).

Richin k’a ri tinamït nkinük’ ki’ pa taq moloj richin yecha’öx chi kikojöl ri ka’möl taq b’ey ri Saqamaq’ xujikib’a’ ri na’oj richin nkinük’ ki’,146 re molojri’ïl k’a re’: kan pa saqil ya’on q’ij chi ke richin nkinük’ ki’, jikib’an ri kinuk’ik pa ri LEPP e jun rub’eyal richin chi ri jujun tinamït ye’ok ok chupam richin yech’a kan chi kikojol ri nima’q taq molojri’ïl. Xa xe richin yecha’öx kan k’amöl taq b’ey richin ri rinamït tikirel nkipab’a’ apo ki’, xa xe chuqa’ nkinük’ ki’ toq nb’anatäj ri cha’onïk, majun pwäq nkik’ül chi ruq’a’ ri Saqamaq’, manäq chuqa’ kiwujil kan xa xe ok richin ri cha’onïk nb’an. Pa ri cha’onïk xb’an kan pa juna’ 1985, xenuk’utäj e 962 Moloj nuk’un pa ruwi’ Saqamaq’ richin yecha’öx (CCE). Chi kijojol ri juna’ 1985 k’a 2003, tajin yek’iyïr pa jujun cha’onïk; ke k’a chuqa’ ri’ pa juna’ 2007 man xejote’ ta xa xeqa pe. E ja re’ ri tinamital akuchi’ kan k’ y molojri’ïl e kinuk’un B’oko’ (Chimaltenango), Pa Su’m (Patzún) Xe lajuj No’j (Quetzaltenango) chuqa’ Salcajá. Pa kajk’al (81) jun tinamït ri majun molojri’ïl ke re’ e nuk’un chi kikojol ri juna’ 19852007. Chi ronojel tikirel nqab’ij chi 2.9 molojri’ïl pa jujun tinamït e nuk’un. Ri ruwuqlaj wachib’äl nuk’üt e jarupe’ q’atb’äl taq tzij e k’o, e cha’on ruma e Moloj nuk’un pa ruwi’ Saqamaq’ richin yecha’öx CCE. Gráfica 17

Número total de comités cívicos por elección seleccionada y número de alcaldías adjudicadas a estas organizaciones

CCE

Alcaldes 186

200

169

158

147

150 86

100 50 0

50 7 1985

8 1990

21 1995

1999

27 2003

Fuente: elaboración propia con base en datos de la Usac y el TSE. Véase gráfica 9.13 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

146 147

18 2007

4.1 Pa 1987-2002 ja ri’ nab’ey taq juna’ xsamajïx Pa ri ik’ mayo richin ri juna’ 1988, xpab’äx kinuk’ik ri Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem Tinamït ruma ri Q’atacholk’aslemal (CC), ja ri ma Cerrano Elías xb’ano,147 pa ri juna’ 1993 xya’ chik jub’a’ q’ij richin xenük’ rik’in chik runuk’ik jub’a’ Rajil Rutob’al Ruk’iyirisaxik Tinamït (FSDC). Man rik’in wi ri’, man ke ta ri’ xub’än pa taq tinamït akuchi’ yalan k’ayewal poqonal xkik’owisaj ruma ri kamisanik xb’anatäj. Ri jujun molojr’ïl xa xe’ ok xek’ik’ül ri samaj xya’ chi ke kuma ri q’atb’äl taq tzij richin ri tinamït, tinamital chuqa’ ri nub’ij ri chanpomel, xa xe k’a akuchi’ napon wi ri kuchuq’a’ k’a chi ri’ xk’oje’ kan. Yalan k’a ruchuq’a’ xya’ re na’ojilal re’ nuk’un pa ruwi’ ri tinamït toq xjikib’äx tzij pa ruwi’ ri Runuk’ik Tik’asäs K’aslemal, xkijikib’a’ na’oj chi ruya’ik uchuq’a’ richin xjach xkanox rub’eyal richin konojel ye’ok chuwäch runuk’ik na’oj pa ruwi’ ruk’iyinem ri ütz k’aslem. Pa ri juna’ 2002 jujun na’oj xejikib’äx kan ajpopoljay xujikib’a’ tzij pa ruwi’ Ruwujil Ruq’atb’alil Tinamït, xunük’ ri Taqanem Tzij pa ruwi’ rujachik rucha’rik samaj ja ri’ toq xnük’ chik ri LCDUR. Ri k’ak’a’ chik taqanem nujikib’a’ chi ri SCDUR jun «[…] moljri’ïl akuchi’ tikirel nkimol ki’ jalajöj kiwäch winaqi’, re’ nuya’ q’ij chi konojel ruwinaq ir Iximulew nkiya’ nkina’oj kuchuq’a’

Para importantes hallazgos sobre las dinámicas locales, ver Funcede (2004) y Mack, L. (2006). El argumento se sustentaba en que los artículos relativos a los Consejos locales violaban la autonomía municipal. El Ministerio de Desarrollo fue perdiendo funcionalidad durante los siguientes Gobiernos y finalmente se suprimió en 1995, durante el Gobierno interino de Ramiro de León Carpio. Fue sustituido por la Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP), a la que se le trasladaron las funciones de dirección del sistema.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

chuqa’ nkijikib’a’ tzij richin nkinük’ rub’eyal chi nkïl jun utziläj k’alem chupam qa ruq’a’ kitinamit, pa taq kitinamit, tinamital».148 Xetz’ük k’a pe richin k’a chi ri’ tikirel yeto’on apo qawinaq chuqa’ man qawinaq ta chi rub’anik samaj pa rub’eyal chuqa’ ri kan rajowaxik, kan k’atzinel pa kiwi’ qa, pa rucholajem rusamaj chi jun Iximulew.

4.2 Kinuk’ik pa ruka’n mul ri SCDUR

ruma ta man kan ta chi ütz yesamaj pa ruwi’ ri Taqonem ke chuqa’ ri’ xa b’a achike ta na rub’eyal xenük’, e k’o pe, chuqa’ e pa’äl pe. Ri kinuk’ik kipab’axik k’o jalajöj k’ayewal kilon pe chuqa’ k’o b’ey re’ man kan ta ruximon ri’ ri kina’oj pa ri nab’ey juna’ toq xkitikirisaj pe ri kisamaj. Tz’eton pe chuqa’ chi jutaqil ye’okiyaj apo molorijri’ïl richin ri chanpomal chi kikojöl, k’o b’ey ja re nb’ano chi ja rije’ nkijikib’a’ kitzij pa ruwi’ kina’oj ri winaqi’.

Pa rutikirib’al xk’oje’ k’ayewal chi runuk’ik SCDUR, akuchi’ kan yalan xq’aläj ja ri pa taq tinamït qa, ruma jub’a’ ma ta kan jumul manaq e nuk’un ta. Pa ri nab’ey juna’ (nuchäp el pan abril richin ri juna’ 2002 k’a pa mayo richin ri juna’ 2003) e 2802 Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruq’a’ tinamït xenuk’utäj Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ruq’a’ taq Tinamït (Cocode) chuqa’ 126 Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem Tinamït (Comude). Pa ruk’isb’äl taq ik’ richin ri juna’ 2006, xetz’aqät kinuk’ik SCDUR, ronojel k’a re’ xub’än chi xetz’aqät chuqa’ ri Molojri’ïl Ruk’iyirisaxik ri Amaq’ (Conade) achi’el nuqatej ri taqanib’äl tzij; ri waqxaqi’ Molojri’ïl Ruk’iyirisaxik ri Jachonïk Rutinamital ri Iximulew (Corede) chuqa’ ri juk’al ka’i’ Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem Tinamital (Codede), rik’in rujikib’axik tzij ruma ri ruq’atb’al tzij chanpomal. Ke chuqa’ ri’, kan e nuk’un kan 286 Comude, ri 74.0% richin 332 tinamït ke chuqa’ ri’ 12,819 Cocode, nuk’äq ruwäch ri 48.0% chi ke ri ruq’a’ taq tinamït chuqa’ tinamït kan kinuk’un chik pe ki’, pa kiwi’ e 23,000 tinamït e k’o.149 Ja chik k’a ri Comude, pa ri ik’ noviembre ja ri 84.0%, kinuk’un ki’ pa ruwi’ 333 tinamït (waqxaqlaj wachib’äl).

Pa ruwi’ k’a ri kina’oj k’o ri winaqi’ richin yetikir nkiya’ apo kitzij pa kiwi’ qa rije’ chuqa’ pa ruwi’ ri kitinamït k’atzinel nb’itäj chi, chi runuk’ik ri Cocode k’o b’ey re’ kan k’a ruk’ulun na chi rik’in kowiläj uchuq’a’ achi’el runa’oj jun tata’aj njikib’äx tzij pa ruwi’ ka’i’ oxi’ na’oj, ke chuqa’ ri’ k’o b’ey re’ ruch’aron ri’ ri kina’oj ri winaqi’, k’o chuqa’ b’ey re’ manäq kan ta ketamab’al pa ruwi’ achike rub’eyal yeto’on apo, k’o xib’iri’ik chuqa’ man kan ta kuqül kik’u’x chi rij ri molojriïl. K’o chuqa’ utziläj taq na’oj k’amon kan chi rij ri samaj, kan k’a k’o na samaj nrajo’ richin nya’ apo ruchuq’a’ richin netamäx ri rub’eyal nju’üx apo nima’q taq na’oj kichin ri jujun winaqi’.

Gráfica 18 Evolución del nivel de conformación de los Comude por región

Rokisaxik ri pwäq kuma ri Codede k’o jub’a’ k’ayewal rilon ruximon ri’ rik’in jarupe’ pwäq nmöl, rutojb’alil ruma k’ayij, loq’oj chuqa’ samaj nb’an (ruma k’a ri’ ya’on rutz’aqat chuqa’ qasan kipwaq ri Cocode) ri rucholajem na’oj ri Minfin, re’ nuya’ pa saqil rokisaxik, ruximon ri’ rik’in ri tz’etël samaj nkik’üt, ja re’ nb’ano chi jantäq k’a runaj jub’a’ nkijäch.

No. Total de CCE y alcaldías en elecciones seleccionadas 2009

2003 96.0

100.0 80.0 60.0

92.1

64.7

58.3

58.8

86.3

80.0

79.4

83.3

79.2

52.6 37.8

40.0

34.3

28.8

20.0

25.0

0 Región I

Región II

Región III

Región IV

Región V

Región VI

Región VII Región VIII

Fuente: SCEP (mayo de 2003 y noviembre de 2009). Véase gráfica 9.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

4.3 Rub’eyal yesamäj ri SCDUR Chi kikojol k’a ri ik’ noviembre chuqa’ diciembre richin ri juna’ 2009 ri winaqi’ e k’o qa chupam ri SCDUR nkib’ij chi, man 148 149 150

4.4 Rupawaqb’al ri SCDUR Rupawaqb’al ri SCDUR ruk’u’x chi rub’anik ri rusamaj. Re pwaqb’al k’a re’ yalan k’o retal chi rukojol ri pwäq nokisäx pa ruwi’ ruk’iyilem ri tinamït: pa ri juna’ 2007 xuya’ retal chi ja ri 10.0% chi re chi oxi’ paj chi ri chanpomal; pa juna’ 2008 ri 11.0%; ri 13.0% pa ri juna’ 2009. K’o k’a rejqalem ruma pa junamil xnuk’utäj el ruch’arik rokisaxik ri pwäq pa ruwi’ ri kan qitzij nak’atzin.

4.5 Rupwaqb’al ri SCDUR chuqa’ ruk’iyirisaxik ri winaqilal Kan pa rutikirib’al wi ri SCDUR k’o pe richin nsamäj pa ruwi’ ri k’iyilal. Ruma k’a ri’ k’o ta chi nujalwachij ri man junam ta kiwäch b’anon pa kiwi’ ri tinamït chuqa’ ri e ruq’a’, ri kan ojer kan ri’ b’anatajnäq pe, k’o ta chi nub’än samaj chuqa’ nrokisaj pwäq pa kiwi’ ri winaqi’, we kan pa qitzij ta ntzu’ux apo ruk’iyirisaxik ri winaqilal. Ruma k’a ri’ nrayib’ëx chi ruximon ta ri’ rub’eyal ruk’waxik b’ey rik’in rokisaxik ri pwäq pa taq tinamital achi’el jikib’an. Man rik’in wi ri’, k’o retal ilitajnäq150 ri nkijikib’a’ chi xa man nto’on ta pa ruwi’ ri meb’a’il chuqa’

Art. 2, Reglamento de la LCDUR, Acuerdo Gubernativo 461-2002. Castillo, D. (2006). Monterroso-Rivas (2009). Rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ rutaluxik ri Li’ilem

Gráfica 19

Extrema pobreza e inversión pública mediante los Codede

% Población extrema pobreza 2006

% de la inversión pública 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

Fuente: Encovi 2006 y Minfin (2009). Véase gráfica 9.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Guatemala

Petén

Quiché

Huehetenango

Alta Verapaz

San Marcos

Escuintla

Zacapa

chi man junam ta kiq’ij b’anon chi ke ri winaqi’, chi ri rupwaq ri tinamït xa tajin nujotob’a’ re k’ayewal xenatäx kan. Rupwaq ri chanpomal xa xe napon pa taq tinamital akuchi’ man kan ta meb’a’il k’o, pa taq tinamït chuqa’ chi rub’anïk jalajöj taq samaj. Kan qitzij na wi, man ruk’wan ta ri’, man junam ta rub’anon ri kan ch’ob’on achike rokisaxik ri pwäq nb’an rik’in ruqasaxik ri meb’a’il pa taq tinamital (achi’el nuküt rub’elejlaj wachib’äl). Xa xe ri Armita man ke ta ri’ rub’anon, xa xe ri Sacatepéquez nuk’utb’ej chi ruximon ri ka’i’ na’oj.

Man rik’in wi ri’, pa taq tinamital, chuqa’ chi jun Iximulew, man ntz’etetäj ta kuchuq’a’ ri maya’ taq tinamït; ke chuqa’ ri’ man nchap ta ri kina’oj kich’ob’oj pa ruwi’ ri rejqalem k’iyirisanem, achi’el we ta toq nk’utux chi ke achike nkichöb’ pa ruwi’ rukanoxik b’eyomäl pa taq kitinamit, re na’oj k’a re’ kan jikib’an chupam ri Kiwujil jujun tinamït, ri Atowab’äl 169 richin ri OIT chuqa’ chupam ri LCDUR. Junam rub’anon ri na’oj pa kiwi’ ixoqi’, kan k’o na wi k’ayewal pa ruwi’ ruk’utik re kan qitzij rajowaxik, kik’utun chi nk’atzin chi ke .

4.6 Achike rub’eyal nuk’waj ri’ ri SCDUR kik’in ri achamaq’i’

Pa k’ïy tinamït, akuchi’ e nuk’un Ajna’oj Qawinaq Ajpopi’ (achi’el nujikib’a’ ri taqanem tzij pa ri juwinäq oxi’ rajilab’al, re’ richin nkiya’ na’oj chike ri k’amöl taq b’ey richin ri Comude) xa ka’i’ na’oj ka’i’ uchuq’a’ e tz’ukutajnäq el, k’o oyowalem ruk’amon pe pa ruwi’ rub’eyal runuk’ulem e k’o pe, e ja k’a ri’ kan pa qitzij nkib’än ri samaj chi yekito’ ri ajch’ameya’i’ rik’in na’oj, rije’ e k’o chi kikojöl ri Comude rik’in ruq’atb’äl tzij ri tinamït.

Ri na’oj pa ruwi’ junamalil akuchi’ k’o ruxe’el ri SCDUR nuq’ijuj nunük’, ma raxan chi ri Cocode nok ta jun rub’eyal chi ri tinamït nto’on chuq’a nok chuwäch ruk’iyirisanem winaqilal pa kiwi’ ri winaqi’. E ja k’a re’ rub’eyal runuk’un, chi kipam qa ri moloj kan jikib’an ri to’onik nya’ apo, ke chuqa’ ri’ e k’o winaqi’ kan k’o chi e k’o apo achi’el ri e qawinaq e ajpop. Aruma toq e k’o apo ri achamaq’i’, jun nimaläj na’oj nuya’ q’ij richin nb’iyin apo ri kich’ojin pe jantape’ ri k’amöl taq b’ey richin ri Maya’ Tinamït. Man rik’in wi ri’, «[…] pa qitzij k’iy chi ke ri winaqi’ re’ achi’el rub’ij ri taqonem tzij, e manäq apo, ke chuqa’ ri’ man kan ta e k’o apo achi’el kan rajowaxik… kan e qawinaq wi, ja chik ri kinojb’al man ruximon ta ri’ rik’in ruq’ijob’al ri kitinamït».151 Chupam chik ri Comude, tajin ntz’etetäj kiwäch ri ajch’ameya’i’ richin jujun taq tinamït, chuqa’ maya’ molojri’ïl.

151

Quetzaltenanago

Sololá

Jutiapa

Retalhuleu

Chimaltenango

El Progreso

Suchitepéquez

Santa Rosa

Izabal

Sacatepéquez

Chiquimula

Totonicapán

Jalapa

Baja Verapaz

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

Entrevista con Daniel Saquec, PNUD, lunes 16 de agosto de 2010.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Ri SCDUR man kan ta ruximon ri’ ri kisamaj, chuqa’ achi’el xa ta man nuya’ ta ruq’ij ri kina’oj ri achamaq’i’ pa ruwi’ ruk’iyirisaxik ri kik’aslemal, nujikib’a’ na’ojilal, man nuk’utuj ta na chi ke pa ruwi’ runuk’ik ruq’a’ taq samaj, ri na’oj ya’on retal chi juk’al waqi’ richin ri LCDUR chuqa’ ri Rujikib’axik Kich’ojib’al ri Achamaq’i’ richin ri Kimoloj Amaq’i’ (2007), ri Aidpi. Ri yech’o chi rij ke re’ njib’ij: chi ri kitzub’al pa ruw’i’ rutob’al ri k’iyirisanem xa xe pa ruwi’ nunuk’ik jalajöj taq samaj k’o wi, man pa ruwi’ ta nto’öx chi ütz kik’aslem ri winaqi’ e k’o pa taq tinamït.

5. Ruya’ik ruchuq’a’ kimitijul ri winaqi’ ruma ri Iximulew Saqamaq’ Pan Iximulew k’o rub’eyal nuk’un richin yecha’ ri k’amöl taq b’ey, ya’on q’ij richin konojel ye’ok chupam ri cha’onïk pa taq tinamït, pa taq ruq’a’, pa taq tinamital chi jun Iximulew. Jujun k’a chi ke ruch’arik xenatäx kan k’o rub’eyal nuk’un richin nb’an, ke k’a chuqa’ ri’ k’o re’ ya’on rutz’aqat ri na’oj e nuk’un achi’el chupam ri Taqonem tzij pa kiwi’ ri Molojri’ïl ye’ok richin yecha’ K’amöl taq B’ey, ruq’atb’alil tinamït ke chuqa’ runuk’ik ri Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruq’a’ tinamït ) ri eqal qal tajin nkiya’ ruchuq’a’ rub’eyal richin chi ye’ok ok chupam. Re’ man nel ta k’a chi tzij chi kan xek’achoj yan ni ta chi kan jumul xek’achoj yan jumul; man rik’in wi ri’, re’ jun chi ke ri samaj tajin nb’iyin. Kan etaman k’a chi k’o b’ey re’ ri na’oj yejäl chuwa wuj man jantape’ ta njal toq nsamajix.

Tikirel k’a nqajikib’a’ tzij chi k’o na wi samaj b’iyinäq pa ruwi’ jujun na’ojil jikib’an richin qonojel yojok ok chupam ri nb’anatäj, chi kikojol ch’aqa chik e k’o re ka’i’ oxi’ re’: xek’iyïr ri winaqi’ kitz’ib’an kib’i’ richin tikirel yecha’on, xenaqajub’ apo akuchi’ nb’an ri cha’onïk, xek’iyïr kinuk’ik ri Cocode chuqa’ ri Comude, ke chuqa’ ri’ ri SCDUR. Man rik’in wi ri’ kan k’a e k’o na samaj k’o chi yeb’an.

K’isb’äl taq na’oj Ri junam qawäch qonojel k’o chi jikil chuwäch ri na’oj chi k’atzinel nya’ kuchuq’a’ konojel, re nel chi tzij chi, k’o pa kiq’a’ ri winaqi’ nkijikib’a’ kitzij pa ruwi’, k’o chi etaman achike ri’ chuqa’ kan nsamajïx, re na’oj re’ man tikirel ta nb’anatäj we maj junam ta qawäch richin nqïl rujunamil ri utziläj k’aslem.

Rusamaj ri Saqamaq’ pa ruwi’ rutaluxik ri Li’ilem

Rulaj tanaj Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil qawäch C 10

Re jun tanaj re’ nutzolij tzij pa ruwi’ re ka’i’ oxi’ k’utunïk re’ ¿achike rusamaj rub’anon pe ri Saqamaq’ richin nk’is nchup ta jub’a’ ri b’anob’äl e k’o pe ojer yan ri’ pa ruwi’ chi man junam ta qawäch b’anon pe chi qe, pa ruwi’ ri meb’a’il, chi kan k’o na rub’anikil ri jujun qatinamït röj qawinaq qi’ ke chuqa’ ri’ pa kiwi’ ri ixoqi’ achi’a’ ¿Ruya’on ruchuq’a’ ri Saqamaq’ chi runuk’ik na’ojil richin junam ta qawäch yojk’ase’? Chupam ri ramaj xb’an ri ch’ob’oj, ¿achike rub’eyal nuk’utb’ej chi k’isnäq jub’a’ ri meb’a’il chuqa’ ri jech’unïk? ¿Qajinäq ri jech’unïk pa ruwi’ ruk’iyirinem ri ütz kik’aslem ri winaqi’? Pa ri nab’ey peraj nnüt ri na’oj xe’ilitäj pa ruwi’ ri meb’a’il, rub’eyal, na’ojil chuqa’ ri samaj xeb’an richin xeq’i’öx. Re jun ch’ob’oj re’ ntz’aqatisäx rik’in ka’i’ oxi’ rutzijol pa ruwi’ achike rub’eyal tajin njote’ ruwi’ ri meb’a’il. Pa ri ruka’n peraj, nnk’üt ri rub’anon ri jech’unïk pan Iximulew, ja re wawe’ ri yalan yepoqonatäj ri qatinamit röj qawinaq qi’ chuqa’ ri ixoqi’.

1. Na’oijil pa ruwi’ ruk’isik ri meb’a’il 1.1 Nïm rutz’etob’al ri meb’ail Ojer kan ri’ toq nb’an ch’owen pa ruwi’ meb’a’il nel chi tzij chi kan manäq, yalan jub’a’ ok k’o ri nak’atzin chi qe qa qak’aslem. Jun samaj xb’an Iximulew xupäj rij ri meb’a’il152 Achike nkich’öb’ ri meb’a’ taq winaqi’ pa ruwi’ ri meb’ail, ja re na’oj re’ xok ruxe’el, ke k’a re’ xkib’ij: manäq rajil ruway, manäq kixoral chuqa’ kochoch, chuqa’ k’o chi nak’utuj ato’ik rik’in pwäq. Jun ixöq mam kan xok pa b’aq ri xub’ij: «Manäq qulew chuqa’ manäq qaway richin kan kitzij yojnoj qonojel; yawa’ qanima chuqa’ yojq’axo ruma ri poqonal nqak’owisaj». Pa ri saqamaq’ e b’eyoma’i’, akuchi’ ri nk’atzin chi ke pa kik’aslem achi’el ri (kiwayb’al, kochoch, ruchajixik kiraxnaqil chuqa’ ri kitijonïk) jub’a’ ma konojel ri winaqi’ nkuqär kik’u’x rik’in ri ya’on chi ke, jun wi kitzub’al kiq’ijob’al pa ruwi’ ri 152 153 154

meb’a’il. Jun winäq meb’a’ we ri nuch’äk chuqa’ ri nutij (xa b’a achike ri rajowaxik richin nk’ase’) choj k’o ok, loman ri k’o rik’in.153 Ri rub’anon pan Iximulew akuchi’ kan «k’o meb’ail», kan nik’o chik ruwi’ ri kan yalan nk’atzin chi ke ri winaqi’ pa kik’aslem, kan chanin k’a yeq’aläj ri winaqi’ e meb’a’. Wawe’ chik, nya’ retal rutikirib’al ri meb’a’il richin nuxïm ri’ rik’in ri kan rajowaxik chi ke ri winaqi’ richin kan ütz ok yek’ase’. Pan Iximulew k’aqon ruwäch achike na’oj ye’okisäx richin nk’aq ruwäch ri meb’ail, kan k’o k’a k’ïy ri rajowaxik chi kikojol ri jun molaj ach’alalri’ïl ri kan k’a majani tiya’ richin chi utzil yek’ase’. Kan q’alajinäq k’a jalajöj rub’eyal ri meb’a’il, chi k’o re’ ruximon ri’ rik’in ch’aqa chik aruma toq man kan ta ütziläj k’aslem k’o. Man rik’in wi ri’ pa jujun amaq’ jalajöj rub’eyal kanon richin nkipäj rij ri meb’a’il. Achi’el rupajik rub’anon Alkire chuqa’ Foster (2008), nuxïm rutz’etik ri meb’a’il —pa jalajöj rutz’etik—154 rik’in ri rub’eyal kan k’o wi ri meb’a’il.

1.2 Ruk’iyirinem pwäq ke chuqa’ ri’ ruk’isik ruwäch ri meb’a’il Ri na’oj rutzeqelb’en ri samaj pa ruwi’ chi nk’is ta ri meb’a’il ja ri kan qitzij nk’is ta. Man rik’in wi ri’, k’o chik ka’i’ ixi’ rayb’äl e k’o xeruxikin re jun xnatäx kan. Re na’oj re’ nb’eq’alajin pe toq yenik’ox kipam ka’i’ oxi’ samajib’äl e nuk’un pa ruwi’ na’ojil chuqa’ samaj ch’ob’on ri k’o ta chi ya’on ruchuq’a’ pa jalajöj tinamït richin Ab’ya Yala. Man kan ta q’alajinäq we qajinäq chuqa’ we jotöl ri meb’a’il pa re tinamït, ke re’ nkiya’ retal ka’i’ oxi’ chanin taq ch’ob’oj b’anon pa ruwi’ runik’oxik. Ke k’a chuqa’ ri’ rub’eyal etan pajon rij we qajinäq we jotöl ri meb’a’il xe xe ntzetetäj rub’eyal

von Hoegen y Palma (1999). Véanse Ray (1998), UN (2010a), Foster, et ál. (1984). Las que se han aplicado corresponden a NBI, tales como calidad de la vivienda, educación, capacidad de generar ingresos, etc.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

1.3 Ri na’oj e okinäq ruxe’el ri meb’a’il Rucholka’slemal ri Iximulew okinäq ruxe’el kitob’al ri winaqi’ man kan ta ütz kik’aslem rub’anon ruma ri meb’a’il. Ri nab’ey chuqa’ ruka’n rajilab’al nkitzijoj chi ri Saqamaq’ nuchajij chi ütz ta kik’aslem konojel ri ruwinaq ke chuqa’ ri’ ütz ta kiwäch. Re na’oj k’a re’ kiximon ki’ rik’in ri ruk’iyirisanem kik’aslem ri winaqi’, nuya’ na’oj richin nutzïr kik’aslem rik’in ruya’ik chi ke ri kan nk’atzin wi pa kik’aslem ke chuqa’ ri’ rik’in ri yetikïr nkib’än. Ja chik k’a pa ri ajilab’äl 119 nujikib’a’ chi kan rusamaj wi ri Saqamaq’ k’o chi nuya’ ütz kik’aslem ri winaqi’, ri ach’alalri’ïl. Pa ruwi’ ka’ re samaj re’ nuya’ ruchuq’a’ ri Runuk’ik Tik’asxäs k’aslemal pa juna’ 1996, nutzijoj rij ruk’isik ri meb’a’il chuqa’ ri junam ta qawäch nb’an chi qe qonojel. Pa ri ik’ septiembre richin ri 2000 ri Naciones Unidas xkijikib’a’ tzij pa ruwi’ ri Rujikib’axik tzij ri jun Mil Juna’, xub’än chi ke ri rutinamit chi junam ta kiwäch nkib’än samaj richin nk’is ta ri meb’a’il, xekinü’ jalajöj rayb’äl, q’ijob’äl ri xjikib’äx ruq’ijul chi kij richin yeb’an, Q’ijob’äl richin K’iyirisanem Jun Mil Juna’ (ODM) kib’i’ nb’ek’is pa ri juna’ 2015. Ri nab’ey rayb’äl ruq’ijun chi «nk’is ri kan yalan poqon meb’a’il chuqa’ ri wayjal», richin k’a nq’i’öx e ja re’ samaj xejikib’äx kan «nqasäx ta pa nik’aj chi ke e jarupe’ winaqi’ yek’ase’ pa jun q’ij rik’in jun dólar chuqa’ ri man rub’anon ta jun dolar».156 Ri rujuk’alaj wachib’äl nuk’utb’ej achike rub’anon pan Iximulew.

1.4 Tz’etob’äl, na’ojilal chuqa’ samaj pa ruwi’ meb’a’il xtikïr pe rusamajixik pa juna’ 1986 Ri ruk’owisan pe ri Iximulew jub’a’ ma junam rik’in ri kik’owisan pe ch’aqa chik tinamital. K’iy mul ri q’ijun rokisaxik ri pawäq ruximon ri’ rik’in na’ojilal pa ruwi’ winaqilal ke k’a chuqa’ ri’ pa ruwi’ ruk’isik ri meb’a’il, rik’in jujun k’aqon kiwäch chi samaj achi’el ri pa cha’ojch’ojil njalwachïx rokisaxik ri pwäq (TEC). 155 156 157

Gráfica 20

Proporción de personas con menos de un dólar diario (*) 25.0 20.0

% de la población

njach ri pwäq chuqa’ ri tajin nokisäx. Xa b’a achike ta na chi ke chi e ka’i’ ye’okisäx richin npaj rij, tikirel k’a ntz’etetäj chi ri meb’a’il nk’iyïr we njote’ jarupe’ pwäq nok chuqa’ jarupe’ pwäq nokisäx, re na’oj re’ ruximon ri’ (rik’in ri rajil ronojel ri nak’tzin q’ij q’ij chi ke ri winaqi’, ri nkitïj chuqa’ nkokisaj) ke chuqa’ ri’ ruma man junam ta ruwäch jachon ri pwäq nok chuqa’ jarupe’ pwäq nokisäx.155 Nel chi tzij chi, richin nqa ri meb’a’il, k’o chi rachib’ilan runojixik chi jumam ruch’arik nb’an ta chi re ri rajowaxik pa kik’aslem ri winaqi’ ri man junam ta b’anon chi re k’a wakami. Ke chuqa’ ri’ njotob’äx ta rokisaxik ri pwäq, rajowaxik k’a njote’ ta rub’eyal chi junam ta kiwäch nb’an chi ke konojel ri winaqi’ richin nqa ri meb’a’il.

2004, 21.5

1989, 20.8

2010, ¿? 2000, 15.9

15.0 10.0 5.0 1985

META: 2015, 10.4

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

Fuente: elaboración con datos de Encuestas de hogares y Segeplan (2006). (*) 1USD PPA. Véase gráfica 10.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

C 10 Runuk’ik na’ojil richin nk’is ta jub’a’ ri meb’a’il xjikib’äx kan rusamajixik richin kan qitzij wi k’is ri meb’a’il (ERP) re na’oj re’ k’ïy molojri’ïl richin ri Banco Mundial xetzeqelb’en (BM) ke chuqa’ ri’ ri Fondo Monetario Internacional (FMI) tikirel xnuk’utäj ruma kan pa rub’eyal xmöl pa jujun saqamaq’ jarupe’ pwäq nokisäx pa jujun ach’alalri’ïl (Enig fam), pa ri juna’ 1989, ri Molon Ruchi’ Na’oj pa ruw’ rub’eyal k’aslem (Encovi, 2000). Xujikib’a’ k’a re jun uchuq’a’ re’ pa ri Rujulaj Molon Ruchi’ Na’oj Pan Amaq’ pa kiwi’ winaqi’ ke chuqa’ ri’ Ruwaqlaj pa ruwi’ ochochib’äl, richin ri juna’ 2002, rik’in ri k’ak’a’ rub’eyal samajib’äl rik’in ri rusamaj ri Encovi 2006. Ri wachib’äl xenük’ pa ruwi’ ri meb’a’il ja ri na’oj xumöl ri Encovi 2000 xe’okisäx ri kina’oj ke chuqa’ ri’ ri xmolotäj pa ri Molon Ruchi’ Na’oj chi ri 2002, akuchi’ kan jikib’an jujun na’oj, ke chuqa’ ri’ xeya’ wachib’äl pa ruwi’ meb’a’il kokisaj ri NBI (titzu’ ri ruwaqlaj wachib’äl). 157

1.5 Ruk’iyinem ri meb’a’il pa ruk’isb’äl lajujtäq juna’ Ri jalajöj rub’eyal etan pe ri meb’a’il nkiküt chi xa jub’a’ ok rujalon pe ri’ chi kikojol ri juna’ 1989 y 2006. Rupajik k’a ri meb’a’il pa ruwi’ rajowaxik nkokisaj ri ach’alalri’ïl chuqa’ pa kiwi’ jujun winäq, xqa jub’a ruwi’, ri retal tikirel nqab’ij chi waqxaqi’ retal ruwi’ ri loman meb’a’il, oxi’ retal pa ruwi’ ri kan ik’owinäq ruwi’ ri meb’a’il. Toq njunamäx ri nkiq’alajrisaj ri ka’i’ juna’ 1989 rik’in 2006, ntz’etetäj chi xjote’, xik’o pa ruwi’ ri 5.4 k’a 6.6 millones chi meb’a’i’; ke chuqa’ ri’ 1.6 k’a 2.0 millones chi winaqi’ kan ik’owinäq ruwi’ chi meb’a’il k’o kik’in. Ri meb’a’il kan k’o pe chi kikojol 62.8%, pa 1989, 50.9%, pa 2006. Ri ik’owinäq chik ruwi’ meb’a’il ke re’ rupajik rij nb’an 18.1 chuqa’ 15.2%. Kan nq’alajin chi ri meb’a’il k’o ruchuq’a’ chi kikojol ri qawinäq, ri 73.0% e k’äs pa meb’a’il, ri 26.0% kan nik’o chik ruwi’ ri meb’a’il k’o pa kik’aslem.

Véase Paes de Barros, et ál. (2005). Este monto ha sido revisado, de manera que actualmente se considera la línea internacional de la pobreza en US$ 1.25, a precios ajustados, United Nations (2010b: 6). Segeplan (2006). Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil qawäch

Figura 15

Municipios según pobreza y pobreza extrema (2002)

Pobreza extrema

Pobreza total

C 10 % de la población

% de la población

0 - 10 11 - 25 26 - 65

6 - 50 51 - 75 76 - 98

Fuente: elaboración con datos de la Secretaría de Planificación y Programación (Segeplan, 2006). Véase figura 10.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Chi kikojol k’a ri qawinaq chuqa’ rujalon ri’ rub’anikil ri b’eb’a’il. Ri 85.0% richin ri tinamït q’eqchi’ e meb’a’ ja chik k’a ri 46.0% kan nik’o chik ruwi’ ri meb’a’il pa kik’aslem. Ri Molon Ruchi’ Na’oj man nuk’üt ta ch’aqa qa chik na’oj pa ruwi’ kimeb’a’il nkik’owisaj ri kojoj taq tinamït, akuchi’ kan yalan poqon kitijon ruma wa’ijal. Akuchi’ kan yalan nq’aläj chi k’o meb’a’il ja ri pa taq ruq’a’ tinamït, akuchi’ pa oxi’ peraj chi re ri kaji’ peraj chi re jun tinamït e k’äs pa meb’a’il, ri jun chik peraj kan nik’o chik ruwi’ ri meb’a’il pa kik’aslem.

Gráfica 21

Evolución de la pobreza en la población indígena y no indígena (1989 y 2006) Pobreza extrema % 32%

Ind, 26%

1.6 18%

Xa kan k’a ok re’ chapon pe rusamajixik na’ojilal pa ruwi’ ri meb’a’il pan Iximulew. Xb’ek’ulun k’a pe ruma ri jalajöj na’oj e kisamajin pe pa ruwi’ winaqilal ri Washington chuqa’ ch’aqa chik Saqamaq’ ri kan yalan poqon kina’oj ruma tajin nk’iyïr ri meb’a’il pa Ab’ya Yala. Man nqasäx ta k’a ruq’ij ri samaj b’anon richin nqa jub’a’ ri meb’a’il, ma rik’in wi ri’, k’o chi nya’ rejqalem chi qajinäq jub’a’ ruma ri kuchuq’a’ ri winaqi’ richin ütz ok jub’a’ ri kik’aslem. Ri Banco Mundial (2008), nub’ij chi jub’a’ ma nik’aj chi re ri xqa ri meb’a’il pan Iximulew nk’ulwachitäj ruma ri pwäq nkik’ul chi kiq’a’ ri qawinaq tajin yesamaj juk’an chik taq tinamital.158 158

Véase PNUD (2008a).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

País, 2.0

88%

Ind, 1.4

63%

Millones Ind, 73%

5.4

País, 6.6

Ind, 3.9

País, 51% 47%

1.1

1989

País, 15% N-In., 36%

2.9 2.5

N-In., 7%

1.6 Jujun na’oj pa kiwi’ ri ERP

Pobreza total

Millones

N-In., 2.7

N-In., 0.6 0.5

2006

1989

2006

1989

2006

1989

2006

Fuente: elaboración con datos de ENS 1989 y Encovi 2006. Véase gráfica 10.4 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Chuwäch k’a ri na’ojil rusamajin pe ri Saqamaq’ richin nk’is ta ri meb’a’il ke chuqa’ ri’ ri jalajöj samaj rub’anon jujun Chanponal, ütz ta k’a nb’an re ka’i’ oxi’ k’utunïk re’ ¿Kan yalan k’a meb’a’il k’a k’o ta na we man ta b’anon samaj richin nkis ta? Tikirel nqab’ij chi ja’. Man rik’in wi ri’, kan k’a jub’a’ na ok ya’on ruchuq’a’ ri na’ojil chuqa’ ri samaj b’anatajnäq pe pa ruwi’ richin nk’is ta ri meb’a’il. Chi kikojol k’a ch’aqa chik aruma tikirel nqanataj kan chi ruma man ya’on ta ruq’ij rejqalem ri kan rajowaxik pa ruwi’ ri tinamït, xa b’anon pe ruma nkik’utuj pe samaj juk’an chik tinamït. Re’ k’a re ri’

man itzel ta, xa ja ri man xa xe ta re’ e rajowaxik. Yalan ta k’a nto’on we ja ta ri Iximulew ntikirisan el ri na’ojil nk’atzin. K’ïy mul re’ kan ja na wi kitzij ri aj juk’an chik tinamït ya’on rejqalem, jantäq pa ruwi’ pwäq chuqa’ samaj yeb’an pa kiwi’ ri winaqi’ (PES), richin rupab’axik rusamajixik pwaq chuqa’ rutz’aqatisaxik runuk’ulem, ri rujalik rokisaxik ri pwäq ERP,jikib’an tzij pa kiwi’ nsamajix chik pa América Latina. Pa ruk’isb’äl, pa ri na’ojil nuk’un pa kiwi’ konojel winaqi’ e aj Iximulew e k’o e oxi’ na’oj richin yesamajïx: ri winaqi’ yek’oje’ ta chupam ri jujun samaj; ri man junam ta qaq’ij b’anon chuqa’ ri jachonik b’anon pa ruwi’ na’ojil rokisaxik pwaqil pa kiwi’ winaqilal, ri nab’ey ja ri rucharik ulew. Ri na’ojilal winaqilal ja ri pa ruwi’ rijonïk, ruchajixik raxnaqil chi kikojol ch’aqa chik k’o chi ruximon ri’ rik’in rik’in ri na’oj pa ruwi’ tijonïk chuqa’ chi ruk’isik ri meb’a’il. Ruma k’a ri’ toq pan Iximulew ya’on ruq’ij chuqa’ talun ruwäch ri tijonïk chuqa’ ruchajixik ri kaxnaqil ri winaqi’, xa ja ri man to’owinäq richin nk’is ta ri meb’a’il. Kan yalan k’atzinel rusamajixik ch’aqa chik na’ojil ri yeto’on ta chi junam ta kiwäch konojel winaqi’ pa ruwi’ ruch’arik ri pwäq ri k’o pa ruq’a’ ri Saqamaq’, achi’el tz’ib’an chupam ri Rujikib’axik Tik’asxäs k’aslemal chuqa’ ri K’ulwach Tzij Pa Ruwi’ Saqamaq’ pawäq, ri jalajöj mul kich’akon pwäq pa ruwi’ winaqilal, ri majub’ey apowinäq ta pa ri 2.0% chi re ri PIB.

2. Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil 2.1 Jantape’ manäq junamil pan Iximulew Rucholka’slemal ri Iximulew nujikib’a’ chi qonojel junam qaq’ij: «Pan Iximulew konojel junam kiq’ij chuqa’ kich’ojib’al. Chi ixöq chi achi, e k’ulan chuqa’ ri man e k’ulan ta junam kiq’ij, chuqa’ k’o chi nkib’an pa kik’aslem. Majun winäq nokisäx ta chi aj’ik’ ni ta pa majun jun samaj ri nuqasaj ta ruq’ij.»159 Man rik’in wi ri’ pan Iximulew man ke ta ri’ rub’anon, yalan nq’alajin chi man junam ta kiwäch rub’anon chi ke ri ruwinaq, re’ k’o k’a pe ruxe’el pa jalajöj na’oj b’anon pe pa ruwi’ rub’eyal kik’aslem ri winaqi’ chuqa’ ruma xa e jub’a’ ok e chapapayon ri b’eyomäl.160 (Titzu’ ri ruwaqlaj wachib’äl).

159 160 161 162

Tabla 16

Desigualdad en los ingresos familiares per cápita (1989 y 2006) 1989

2006

Gini

0.583

0.562

Participación quintil más rico (%)

2.7

2.9

Participación quintil más pobre (%)

63.3

60.3

Ratio (Q5/Q1)

23.6

Fuente: PNUD (2008a). Véase tabla 10.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2.2 Ri Saqamaq’ chuqa’ ri Achamaq’i’ 161 Achi’el qanatan kan pa ch’aqa chik peraj chi re re jun samaj re’, pan Iximulew k’ïy b’anob’äl, tinamït chuqa’ ch’ab’äl e k’o. Ri 40.0% chi ke ruwinaq e maya’, xinka chuqa’ garífuna. Ri tinamït k’a ri’, yech’o juk’al kaji’ ch’ab’äl e ja re’ chuqa’ kinuk’un ki’ pa jujun motzaj chi re ri jujun ch’ab’äl: e juk’al ka’i’ maya’, ri garífuna chuqa’ ri xinka.162 Kan ojer yan ri’ ri kaxlani’ kan yalan kuchuq’a’ kiya’on pa ruwi’ ri kik’aslem ri achamaq’i’ pan Iximulew, wakami kan k’a nq’aläj chi ke na ri’ rub’anon. Pa ruk’isb’äl taq juna’ re’ ya’on chik jub’a’ ruq’ij kich’ojib’al, re’ ruya’on jub’a’ q’ij richin ye’ok ok chi ruya’ik kuchuq’a’ chuqa’ kina’ojib’al pa kitinamit, man rik’in wi ri’ kan k’a majani ntz’aqät ri kan qitzij rajowaxik. Yalan qasan kiq’ij chi kikojöl konojel winaqi’ e k’o pan Iximulew, kan k’a ya’on na k’ïy uchuq’a’ pa kiwi’, re’ nub’än chi ke chi yejech’üx chuqa’ man nya’ ta kiq’ji.

C 10

2.2.1 Ri tzij rujikib’an ri Saqamaq’ pa kiwi’ ri achamaq’i’ Ja ri Cholk’aslemal ri Iximulew richin ri juna’ 1985 okinäq ruxe’el richin runuk’ik ri Saqamaq’. Pa ri 66 rajilab’al nujikib’a’ achike runuk’ik rupam rub’anon: «Pan Iximulew e k’äs jalajöj kiwäch molaj, chi kikojol k’a re’ e k’o ri maya’». Ri tanaj akuchi’ nch’o pa ruwi’ ri «Achamaq’i’ tinamït» nub’ij chi ri Amaq’ yeruto’. E k’o ch’aqa’ chik tanaj ri yech’o pa ruwi’ b’anob’äl, b’anikil chuqa’ ri kib’eyomal (ri kak’al wuqlajuj k’a oxk’al b’eleje’ tanaj). Toq xsöl rij rub’eyal kik’wan ki’ ri Saqamaq’ kik’in ri Achamaqi’ ja ri chi ri’ toq xjikib’äx kan ri Aidpi, pa ri juna’ 1995, nub’ij chi pan Iximulew e k’o jalajöj b’anikil, tinamït chuqa’ ch’ab’äl. Pa ruwi’ k’a rub’anik ri na’oj e ya’on kan chupam ri wuj, pa

Artículo 4. Véase PNUD (2009a). Uno de los insumos usados para la redacción de esta sección fue la investigación realizada para este Informe por Quemé, R. et ál. (2010). La Comisión de Oficialización de Idiomas Indígenas clasificó estos en territoriales, comunitarios y especiales. El xinka pertenece a la última categoría.

Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil qawäch

C 10

ri juna’ 2002 xya’ rutzijol chi xbiyin, xya’ ruchuq’a’ runuk’ik ri Molojri’ïl richin K’iyirinem, runuk’ik chik ri Ruq’atb’alil Tinamït chuqa’ ri Taqanem Tzij pa ruwi’ rujachik samaj. Pa ri juna’ 2007, rujachik samaj richin ri Chanpomal nub’ij chi «[…] ka’i’ oxi’ samaj nkijikib’a’ chi xa xe b’anon 4% chi ke ri na’oj rupab’an ri’ chi rub’anik ri Saqamaq’ kik’in ri Achamaq’i’ re jun etab’äl re’ manäq pwäq okisan pa ruwi’».163 Pa rujachik samaj richin ri juna’ 2009 richin ri Samajay richin Utziläj K’ojlem (Sepaz) nub’ij chi «[…] jalajöj k’a samaj kib’in chuwäch wuj chi ri Aidpi man kan ta samaj b’anon richin nb’iyin ta, man rik’in wi ri’ tajin nya’ ruchuq’a’ kuma jalajöj molori’ïl».164 Nunataj chuqa’ jalajöj na’oj e ximon kan, majun e b’iyinäq ta, achi’el ri uchuq’a’ k’o chi nya’ richin chi konojel ri rajowaxik chi ke nq’at ta tzij pa kiwi’; manäq winaqi’ ri yeq’axan kitzij ri man ketaman ta yech’o pa kaxlan tzij; ruya’ik ruchuq’a’ ri tijonïk pa ruwi’ q’atonem tzij; rusamajixik ri na’oj richin nya’ kiq’ij kich’ojib’al pa molaj; rupab’axik ri Maya’ Nimatijob’äl, chi kikojol ch’aqa chik. Chi kikojol ri juna’ 1985-2009 ri Molaj Tz’ib’ataqanel tzij xerutaluj jalajoj taqanem tzij e elenäq pa ruwi’ ri Cholk’aslemal, samajib’äl nuk’un kuma e aj juk’an tinamït ke chuqa’ ri’ na’oj e pab’an e elenäq pe chupam ri Runuk’ik Rik’asäs k’aslemal. Chi kikojol k’a re’ nnatäx Rutaqanib’al Tzij ri K’ulb’il Yol Twitz Paxik, ri taqonel tzij nujikib’a’ ri Atowab’äl 169 richin ri OIT pa kiwi’ Achamaq’i’; Taqonemtzij kichin ri Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruq’a’ tinamït ri Ruq’atb’alil Tinamït; runuk’ik chik rupam ri Nuk’iq’atb’äl Poqonal ruma xtz’aqatisäx rik’in ri na’oj chi mak toq nqasäx ruq’ij jun winäq ke chuqa’ ri’ ri Taqonem tzij nk’oje’ pa ruwi’ ri Runuk’ik Tik’asäs K’aslemal. Jub’a’ ma ronojel samajay richin ri Molaj Samajitaqanel tzij ri tajin nkib’än samaj pa kiwi’ ri achamaq’i’ e pab’an kuma chitüy tzij, re nub’än chi ke chi man kan ta k’o kuchuq’a’, achi’el ri Pwaqb’äl pa ruwi’ Kik’iyirisanem Achamaq’i’ aj Iximulew (Fodigua), ri Molojri’ïl richin Ruch’ojib’äl pa ruwi’ Kulew ri Achamaq’i’ chuqa’ ri Samajay Kitob’al Ixoqi’ e qawinaq (Demi), chi kikojol ch’aqa chik. Jun rusamaj ri ma Quemé chuqa’ ch’aqa chik ri xeto’o richin, xujunamaj kipam ri taqonem tzij chuqa’ ri chitüy tzij e elesaj pa ruwi’ re jun na’oj re’ chi kikojol ri juna’ 1985-2009. Xuk’isb’ej kan tzij chi ri Saqamaq’ richin ri Iximulew xa xe ok e runatan richin nuya’ kiq’ij ri amaqi’, xa ja ri man ruya’on ta ruchuq’a’ richin nb’an ri kan qitzij nk’atzin chi ke, ri kich’ojib’al pa ruwi’ na’ojil,

163 164

165 166

pwaqb’al chuqa’ ri kulew ri tz’ib’an chupam ri Atowab’äl 169 richin ri OIT.165 2.2.2 Ri tzij kijikib’an pa ch’aqa chik tinamït chuqa’ ri achamaq’i’ Chi kikojol ri jalajöj na’oj e jikib’an ruma ri Saqamaq’ aj Iximulew, ja ri Atowab’äl 169 richin ri OIT richin ri juna’ 1989 yalan k’o rejqalem, ruma näj napon rutzub’al. Chi kikojöl ch’aqa chik na’oj e k’o re ka’i’ oxi’ re’: Nb’ix chi yalan nq’ax ronojel ri na’oj tz’ib’an chupam, k’o rejqalem ruma chupam re wuj re’ toq nab’ey mul xya’ kejqalem konojel ri tinamït e k’o chuwäch re ruwach’ulew ri kan ojer ri’ kichin ri kulewal akuchi’ e k’äs wi, xya’ kejqalem ri kich’ojib’al; xuya’ rukojolil ri na’oj pa ruwi’ ri ulew chuqa’ ri rulewal, ke chuqa’ ri’ pa ruwi’ rub’eyal q’atb’äl tzij; nuya’ ruchuq’a’ ri na’oj chi majun achike ta k’o chi nk’oje’ pa kiwi’. Kan k’ïy na’oj solon pa kiwi’ achamaq’i’. Ri aj tzij richin ri Molojri’ïl pa ruwi’ Ch’ojib’al Winaqilal pa ruwi’ k’a rub’anon ri Ch’ojib’al Winaqilal ke chuqa’ ri’ Kalajil yalan k’atzinel chi ke ri Amaq’i’ chi kikojol ri juna’ 80 xutikirisaj rusolik. Ri Atowab’äl 169 pa ri juna’ 1989 xusöl xjikib’äx kan pa ri Aidpi. Chi oxi’ wuj nkijikib’a’ tzij chi kan e tinamït wi ri ojer yan ri’ k’o pe kixe’el toq kan k’a majani ke’apon ri kaxlan taq winaqi’ chi kikojol chi ruya’ik itz’el chuqa’ poqon uchuq’a’ pa kiwi’, re tinamït re’ kan k’o na wi jujun kib’anikil chuqa’ kan k’o rub’eyal yek’ase’ chuwäch re ruwach’ulew. Pa juna’ 1996 ri Popoljay xujikib’a’ tzij pa ruwi’ ri Atowab’äl 169. Xa jub’a’ ok ri samaj keq’i’ pa ruwi’ re Atowab’äl re’. Jun chi ke ja ruya’ik rutz’aqat ri Nuk’iq’atb’äl Poqonal ruma ri D.o 57-2002, nujikib’a’ tzij chi ch’a’oj ri nqasäx ruq’ij jun winäq. E k’o ch’aqa chik kan chi rij k’a ri Atowab’äl e elesan pe. K’ïy na’oj e ya’on chupam ri Taqanem tzij pa kiwi’ ri Amaq’el taq Ch’ab’äl e elesan pe chupam ri Atowab’äl. Ke chuqa’ ri’ e elesan chitüy tzij, xa xe re na’oj re’ xa choj ok nkiq’alajrisaj q’ijob’äl. Ri samaj q’aton tzij pa kiwi’ kan k’a majani keb’an ja ri ruk’utuxik ruwa kitzij ri winaqi’ pa ruwi’ ri samajay ye’elesan el kib’eyonäl pa kulewal .166 Ke chuqa’ ri’ k’o chuqa’ chi kikojol ri tzij rujikib’an ri Saqamaq’, ri Ruwujil ri Nimamoloj Xb’an pa ruwi’ ruk’isik ronojel b’anob’äl pa ruwi’ ruqasaxik ruq’ij jun winäq. Re jun samajib’äl re’ xjikib’äx rokisaxik pa ri juna’ 1969, ri Iximulew xujikib’a’ rutzij pa ruwi’ pa ri juna’ 1982, toq k’a majani tutz’ët

Boman, Peck y Velásquez (2003), en Vicepresidencia de la República y Segeplan (2007: 29). El Cronograma para el cumplimiento de los Acuerdos de Paz 2008-2012, elaborado por el Consejo Nacional de los Acuerdos de Paz (CNAP), priorizó 16 compromisos contenidos en el Acuerdo sobre identidad y derecho de los pueblos indígenas. Quemé, R. et ál. (2010). La Iniciativa de ley 4051 obtuvo el 7 de octubre de 2009 el dictamen favorable de la Comisión de Pueblos Indígenas del Congreso de la República.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

chi utz ri jalajöj kiwäch tinamït e k’o chupam qa rulewal. Chi kikojol ri kak’al ka’i’ na’oj xeya’ chi re Iximulew chi kikojol ri juna’ 1994-2007, ri 10.0% tik’is rub’anik ke chuqa’ ri’ nik’aj chi ke (52.0%), xa jujun ok keb’an.167 Ri 38.0% ri na’oj kan k’a majani keb’an, chi kikojol re’ e k’o re re’: Tik’ojöx ri Taqonem tzij pa kiwi’ ri molojri’ïl akuchi’ yecha’ ri k’amöl taq b’ey richin nya’ ta rejqalem kuchuq’a’ chuqa’ kina’ojb’al ri qawinäq chupam; ruchojmirisaj ronojel ri rajowaxik pa ruwi’ ri ulew achi’el nub’ik ri Atowab’äl 169; rujikib’axik ri samaj nuk’un pa ruwi’ ri taqonem tzij ri nujikib’a’ chi mak ri kinaqonik ixoqi’ k’a k’a ri’ kan tijote’ ruwi’ ri mak toq nnaq jun ixöq qawinaq; kan tiya’ jun cholaj na’oj chupam ri Taqonem tzij ri Ruk’ulb’exik Tzij , pa ruwi’ kich’ojib’al ri nk’ulb’ëx kitzij ri achamaq’i’; ke k’a chuqa’ ri’ runuk’ik chik ri Taqonem tzij relesaxik ri b’eyomäl rik’in jun tanaj akuchi’ nb’itäj chi rajowaxik nk’ulb’ëx kitzij ri winaqi’ richin nya’ kiwujil ri yek’utun. Ke chuqa’ ri’ k’a majani tisamajïx relesaxik jun na’oj richin ri rukajlaj peraj, nab’ey cholaj tzij richin ri Ximon Na’oj kan tiretamaj rusamaj ri Molojri’ïl richin nuk’ül chuqa’ nunik’oj kitzij ri winaqi’ k’o achike nkisujuj ruma poqon b’anon chi ke, we qasan kiq’ij.. 2.2.3 Molojri’ïl e nuk’un chuqa’ na’ojil e k’o pa ruwi’ ri tinamït Chupam re jun peraj re’ ntzijöx kij ri jujun Molojri’ïl e rupab’an e runuk’un ri Saqamaq’ richin yesamäj pa kiwi’ ri rajowaxik chi ke ri achamaqi’, tajin nya’ kiq’ij ri kich’ojib’al, nuya’ rejqalem ka’i’ oxi’ kitzij kiximon wawe’ qa chuqa’ kik’in ri tinamït e aj näj. Yenatäx qa ka’i’ oxi’. Ri K’ulb’il Yol Twitz Paxil (ALMG) xnük’ pa 1990. Jun molojri’ïl k’o ruchuq’a’ ya’on rupwaq ruma ri Saqamq’, k’amöl b’ey pa kiwi’ ri maya’ taq ch’ab’äl. Chi kikojol ri rusamaj e k’o ruya’ik ruchuq’a’ rub’anik samaj, rukanoxik na’oj richin man yek’is ri maya’ taq ch’ab’äl; rujikib’axik rub’eyal kokisaxik chuqa’ ri jalajöj b’anobäl e k’o pan Iximulew; ruya’ik ruchuq’a’ samaj ye’elesäx rutzijol pa ka’i’ ch’ab’äl chuqa’ pa jujun maya’ taq ch’ab’äl. Ke k’a chuqa’ ri’ rub’anik samaj pa ruwi’ tijonïk, pa ruwi’ b’anob’äl akuchi’ e okinäq ta ruxe’el ronojel samaj b’anon pa ruwi’ rukanoxik na’oj chi rij solchi’ chuqa’ ojer b’anob’äl, pa ruk’isb’äl yeruto’ ta rusamajay, e ruq’a’ ri Chanpomal ri junam jub’a’ kisamaj rik’in. Ri Pwaqb’äl pa ruwi’ Kik’iyirisanem Achamaq’i’ aj Iximulew (Fodigua) jun molojri’ïl richin ri amaq’, rutalun ri’, e ka’i’ uchuq’a’ e pa’äl chuwäch. Jun Molaj winaqi’ Yek’amon Rub’ey, re winaqi’ re’ rucha’on ri chanpomal chuqa’ e kicha’on ka’i’ oxi’ maya’ taq molojri’ïl. Ja re’ ri nutaqej «[…] Nuya’

167

kuchuq’a’ ri kisamaj kina’ojib’al chi ixoqi’ chi achi’a’ e k’äs pa ri Maya’, Garífuna chuqa’ Xinka tinamït, richin nk’iyïr ri kuchuq’a’ richin nnimïr ketamab’al pa ruwi’ jalajöj k’ak’a’ taq na’oj yeb’ek’ulun pe, tik’asäs ta ri kik’aslem nub’än chuwäch re ruwach’ulew pa ruwi’ ri kan nk’atzin chi ke, man ruma ta k’a ri’ nkimesaj ta ri kib’anob’al kina’ojib’al.» Ri Fodigua k’o chi nkixïm kisamaj rik’in ri Rumolojri’ïl ri Chanpomal pa ruwi’ Rujunamil Kiwäch ri Achamaq’i’ (Codisra). Samajay Kitob’al Ixoqi’ e qawinaq (Demi), re jun samajay re’ kan ruq’a’ ri chanpomal, k’o k’a pa ruq’a’ nuya’ ruchuq’a’ chi kikojöl jalajöj morojri’ïl ri na’ojil e nuk’un pa kiwi’ ri winaqi’ chi, chupam ri kisamaj ta nkib’än, nkichajij ta ronojel ri poqon taq na’oj nb’an chi ke ri ixoqi’, nuq’ät ronojel ri tz’ilanïk chuqa’ nuchajij chi man tiqasäx kiq’ij ri ixoqi’ e qawinaq.

C 10

Chi kikojol k’a rusamaj ri Codisra e k’o re re’, nuya’ kina’oj chuqa’ yerachib’ilaj ri jalajöj molojri’ïl, e rusamajela’ ri chanpomal chuqa’ xa b’a achike molojri’ïl, chi rukanoxik rub’eyal richin npab’äx nk’is ri b’anob’äl pa ruwi’ ruqasaxik kiq’ij ri winaqi’; runuk’ik na’ojilal pa kiwi’ ri winaqi’ richin nk’is ta jumul ri itzel taq b’anob’äl akuchi’ nqasäx kiq’ij ri winaqi’, ke chuqa’ ri’ nutzeqelb’ej ri rusamajixik; nuya’ ketal, yeruk’ül ri sujunik yeb’än chuwäch k’a ri’ yeruk’owisaj apo chi kiwäch ri molojri’ïl ruk’amon chi nisöl kij; yerunük’ rujachik samaj ri yerujäch ri Iximulew chi kiwäch molojri’ïl aj juk’an chik tinamït. Xuya’ ruchuq’a’ ri Na’ojil pa kiwi’ winaqi’ richin junam ta qawäch nb’an chi qe qonojel. Re jun na’ojil re’ xjikib’äx pa ri juna’ 2006. K’o wok’al samaj chupam ch’aron pa waqi’ ruxe’el akuchi’ nkijikib’a’ kisamaj ri jalajöj molojri’ïl e ruq’a’ ri chanpomal chi ruk’isik ri itz’el chuqa’ poqon taq b’anob’äl akuchi’ nqasäx kiq’ij ri winaqi’, ja k’a ri Codisra pa’äl chuwäch. Ri Kimolojri’ïl Achamaq’i’ kitunun jun ruq’a’ samaj pa ruwi’ na’ojil, nuk’waj b’ey chuqa’ richin nk’ulb’en, ja k’a ri samajay richin ri chanpomal e k’o chupam (e k’ïy chi ke e k’o chupam ri Molaj Samajitaqanel tzij); ri kitaqen ja ri nkiya’ kiq’ij ri achamaq’i’. Wakami e juk’al wo’o’ molojri’ïl e k’o chupam. Ri CIIE manäq ruwujil nuk’un ta. 2.2.4 Ri pwäq jun to’ik chi ke ri molojri’ïl-samajay Kan yalan k’atzinel ri to’ik rik’in winaqil chuqa’ pwaqb’äl richin yeto’ chuqa’ richin nya’ kuchuq’a’ ri molojri’il ri samajay, richin nq’alajin chi qawäch achike qas b’anon pe. Ri nab’ey ja ri Demi, re samajay re’ ja re’ kan k’ïy rusamajela’ e k’o ri yesamäj pa rub’eyal samaj 011 (60.0%), re nel chi tzij chi re samajela’ re’ kan jikil k’o ok kisamaj chi ri’. Ja chik ri

Véase Oacnudh (2008) para mayores detalles. Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil qawäch

kisamajela’ ri Codisra rik’in ri Fodigua yesamäj pa rub’eyal samaj 022 y 029, xa k’a jub’a’ ok ramaj chuqa’ k’a jantäq ta yesamäj chi ri’. Kan yalan jub’a’ ok kipwaq ya’on pa kiq’a’ richin nkib’än ri kisamaj. Chi kikojol k’a ri juna’ 2004 rik’in ri 2008, ronojel ri pwäq xkokisaj e wo’o’ samajay xk’oje’ chi rukojol ri 0.08 rik’in ri 0.15% chi re ronojel ri rupwaq ri saqamaq’. Pa ri juna’ 2009, ronojel xapon pa ri 1.21%, xjote’ ruma xnimirisäx ruwäch ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl pa ka’i’ na’oj. 2.2.5 Ri man junam ta b’anon chi re, ja re’ nok chupam chi man nuto’ ta ri Kik’iyirisanem Winaqil ri Achamaq’i’

C 10

Chupam re k’isb’äl lajujtäq taq juna’, k’o jub’a’ rujalon pe ri’ pa ruwi’ ri b’anob’äl man ruk’amon ta chi yeb’an pa kiwi’ ri achamaq’i’ ruma nqasäx kiq’ij. Man rik’in wi ri’, kan k’a nrajo’ na samaj nb’an pa jalajöj peraj chi re ri ka’slem. We ri IDH kichin ri maya’ tinamït xjote’ juk’al ruwäch, k’a nrajo’ ja jub’a’ ma kab’lajuj 12 xeruxikin ri maya’ taq tinamït. Ri retal ruk’iyirinem ri winaqilal (IDH) kan yalan tz’etel, kan chanin nuküt ri jalajöj kuchuq’a’ k’o kik’in ri winaqi’. Re’ tikirel ntz’etetäj pa jalajöj rub’eyal ri k’aslem k’o, ri man junam ta rub’anon jumul. Pa ruwi’ ri poqonal kilon pe ri ak’wala’ ruma ri wa’ijal pa jujun tinamït, nq’alajin chi k’o jub’a’ samaj b’anon pa ruwi’. Man rik’in wi ri’, ri 43.0% chi ke ri ak’wala’ e k’äs pan Iximulew k’o kiyab’il ruma nkitij wa’ijay (ko’ol ok kaqän chuqa’ man yepajon ta, man ruximon ta ri’ rikin ri kijuna’) ri 16.0% kan yalan nik’o chik ruwi’ kiyab’il k’o ruma wa’ijal. Ja chik k’a ri e qawinaq kan yalan e kajtajnäq: chi ke e wo’o’ ak’wala’, e oxi’ kan k’o kiyab’il ruma manäq achike nkitïj, chi kikojol e kaji’, jun ri kan nik’o chik ruwi’ rub’anon. Re jun k’ayewal re’ yalan nok pa b’aq ruma ri’ manäq kuchuq’a’ richin k’o ta jun utziläj kik’aslem yek’iy el. Xk’üt kan chi pa ri maya’ tinamït kan ik’owinäq ruwi’ ri meb’a’il chuqa’ wa’ijal, re’ man nto’on ta richin chwa’q kab’ij apo ri ak’wala’ e k’äs qa chupam, xke’el ta el chupam.

2.3 Ri Saqamaq’ rik’in ruya’ik kiq’ij ri Ixoqi’168 2.3.1 Junam kiq’ij chi ixoqi’ chi achi’a’ chuqa’ kan ke ri’ b’ano chi ke. Pa ri juna’ 1945, ri Rajpatan Kimoloj Amaq’i’ (ONU) xuya’ rutzijol chi xupab’a’ ri’ richin nub’än samaj chi junam ta kiwäch nb’an ta chi ke ri ixoqi’ chuqa’ ri achi’a’. Pa juk’al julajuj juna’ chik, pa ri juna’ 1975, ruma xk’iyïr rukojolil nb’an pa kiwi’ ixoqi’ chuqa’ achi’a’, ri Ruwinaq ri Kimoloj

168

Amaq’i’ xub’än ke la’ México ri nab’ey Nimatzijonem richin chi jun ruwach’ulew. Ri juna’ ri’ xjikib’äx kan chi Juna’ richin Nya’ ruq’ij ri Ixöq chi jun Ruwach’ulew ke chuqa’ ri’ ri Lajuj Juna’ richin ri Kimoloj Amaq’i’ pa ruwi’ ri Ixöq (1976-1985). Jun chi ke ri samaj xxïm kan pa Nimatzijonem, ja rujikib’axik runuk’ulen jun samaj richin chi jun ruwach’ulew, k’a ri’ xek’aq kan kiwäch ka’i’ oxi’ na’oj k’o chi xeq’i’öx pa juna’ 1980, xkiq’ijuj chi ri ixoqi’ jikil ta nkitijoj ki’, nkïl ta kisamaj, ye’ok ok chupam molojri’ïl richin nkiya’ apo kina’oj, nkïl ta utziläl k’aslem pa kiraxnaqil, kochoch, utz ta kiwayb’al chuqa’ nkich’öb’ ta chi ütz jarupe’ taq kal nkajo’ yek’oje’. Xelesäx chuqa’ ri Retalna’oj richin México pa ruwi’ junam ta kiq’ij ri ixoqi’ chuqa’ ri kito’ik pa ruwi’ k’iyirisanem chuqa’ ri utziläj k’ojlem. Pa ri juna’ 1976, Ruwinaq ri Kimoloj Amaq’i’ (jikib’anem tzij 39/135), richin xkitzolij tzij chi ke jalajöj kimoloj ixoqi’ chuqa’ chanpomal, xutz’ük jun rub’eyal Ruto’ik Kimoloj Amaq’i’ pa ruwi’ Kik’iyirisanem ri Ixoqi’ (Unifem), re’ yeruto’ pa ruwi’ samaj, pwäq chuqa’ k’ak’a’ taq samaj richin nuya’ kuchuq’a’ ri ixoqi’, chi k’o ta kiq’ij. Rusamaj ri Unifem ja re’ ri nutaqej: Ri chanpomal nub’än nusamajij ri na’oj e rujikib’an pa ruwi’ ri rujunamil kiwäch chi ixoqi’ chi achi’a’ ke k’a chuqa’ ri’ nkichäp ta el kuchuq’a’ ri ixoqi’ pa taq Saqamaq’ akuchi’ kan k’o chuqa’ akuchi’ manäq kan ta kuchuq’a’. Ri ruk’u’x rusamaj ja ri nto’on chi nk’is ri meb’a’il chuqa’ ruqasaxik kiq’ij ri ixoqi’, nk’is ta ri poqon k’asalem kik’wan, nki’s ta pa kik’aslem ri ixoqi’ chuqa’ ri taq ixtani’ ri VIH/sida ke k’a chuqa’ ri’ nuto’ kuchuq’a’ ri ixoqi’ pa rusamaj ri chanpomal chuqa’ tik’asäs ta nub’än k’aslem ruma xkis yan ri poqon oyowalem chuqa’ kamisanik xb’an kan. Pa ri 1975 xchapatäj rusolik tzij rij ri ixöq pa taq rumoloj nunuk’ ri Kimoloj Amaq’i’ chi jun ruwach’ulew, k’aqon kan ruwäch ri kinuk’ik samaj richin nya’ ta kuchuq’a’ ri ixoqi’. Xe ruxikin k’a re’ xeb’an Tzijonem chi jun Ruwach’ulew pa ruwi’ ri Ixöq. Xenük’ k’a ruxe’ jalajöj na’oj. Pa ruwi’ k’a re’ ütz nq’alajrisäx kan ka’i’ na’oj ri jantape’ yekisäch: junam kiq’ij chi ixoqi’ chi achi’a’, ri jun chik ja ri, kan junam ta kiq’ij nb’an pa kiwi’ pa kik’aslem chi ixoqi’ chi achi’a’. Ri nab’ey na’oj nel chi tzij chi, chi ixoqi’ chi achi’a’ junam kiq’ij, junam jejqalem k’o pa re k’aslem, chi e ka’i’ rikirel nkiya’ kuchuq’a’ kina’oj chuqa’ ka k’o kich’ojib’al, ke chuqa’ ri’ chi kijujunal kan k’o na rub’eyal kisamaj nkib’än. Ja chik k’a ri ruka’n na’oj nuq’alajrisaj ri rub’eyal chi kan pa rub’eyal nb’an chi junam kiwäch junam kiq’ij chi ixoqi’ chi achi’a’, pa ruwi’ k’a re’ k’o samaj k’atzinel chi nab’an richin kan junam kiwäch nb’an chi ke ruma man ke ta ri’ rub’anon

Esta sección está basada mayoritariamente en la investigación que Asturias y Mendizábal (2010) realizaron para este Informe. Una versión abreviada de la misma se publicará como Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

chupam qa ri kik’aslem, pa ruwi’ winaqil, pwaqil, na’ojil chuqa’ b’anob’äl. 2.3.2 Ri Wujil pa ruwi’ ruk’isik ronojel rub’eyal poqon k’aslem pa kiwi’ ri ixoqi’ chuqa’ ch’aqa chik wuj e aj jub’an chik tinamït Chi rukojol k’a ri lajuj juna’ samaj pa ruwi’ ri ixöq, la Ruwinaq ri Kimoloj Amaq’i’ xujikib’a’ pa ri juna’ 1979 ri Wujil pa ruwi’ ruk’isik ronojel rub’eyal poqon k’aslem pa kiwi’ ri ixoqi’. ReWujil re’ jun chi ke ri samajib’äl nq’ato tzij chuqa’ k’o ruchuq’a’ chi ri na’oj pa ruwi’ ruya’ik kiq’ij ri ixoqi’, ruma k’a ri’ ja re’ b’in chi re «Nimawujil pa ruwi’ ruch’ojib’al ruwinaqil ri ixöq». Xel rutzijol pa jalajöj tinamït ri rox q’ij richin ri ik’ septiembre richin ri juna’ 1981, toq juk’al chi tinamït xkijikib’a’ tzij pa ruwi’.169 Ri Na’ojinem pa Ab’ya Yala richin Man nuya’ ta qij, Nub’än chi ntoj chuqa’ Nuk’is ri poqon k’aslem pa Kiwi’ ri Ixoqi’, Na’ojinem richin Belem do Pará rub’i’, ja ri Kimoloj Saqmaq’i’ Ab’ya Yala xjikib’an tzij pa ruwi’ ri ruwaq q’ij richin ri ik’ septiembre ri juna’ 1994. Pa Iximulew xjikib’äx tzij pa ruwi’ rik’in ri Jikchi’aj 69-94 xel rutzijol ri rox q’ij richin ri ik’ richin ri juna’ 1995.170 Ri Iximulew okinäq chupam re jun Na’ojinem re’, kan rub’anon pe samaj toq nnük rujachik samaj, kan rujikib’an rutzij pa ruwi’ ri na’oj yenük’ yexïm kan. Kan e rub’anon ch’aqa chik samaj, jujun b’ey e ruximon kik’in ri jujun uchuq’a’ richin ri Saqamaq’ chuqa’ rik’in ri kuchuq’a’ ri tinamït (achi’el ri samaj rub’anon pe pa ruwi’ ri poqon k’aslem ya’on chi ke ri ixoqi’). Ri ODM 3 nok chupam rucholajem samaj chuwäch re ruwach’ulew richin nk’is ta ri wa’ijal, ri meb’a’il chuqa’ ri nutzïr ta rub’eyal kik’aslem ri winaqi’; chuqa’ nuya’ ruchuq’a’ ri junam ta ruwäch kik’aslem chi ixoqi’ chi achi’a’. Jun chi ke ri na’oj ch’ob’on chi nq’i’ox richin ri juna’ 2005 k’a pa 2015 ja ta konojel ri ak’wala’ chi ixtani’ chi alab’oni’ nkitijoj ta ki’ pa ruk’u’x chuqa’ pa ruwi’ rupalb’al rijonïk. Ch’aqa chik q’ijob’äl k’aqon kiwäch pa ruwi’ jalajöj ruwäch samaj chuqa’ na’ojil. 2.3.3 Ri q’atonïk tzij pa ruwi’ rujunamalil kiq’ij chi ixoqi’ chi achi’a chuqa’ pa kiwi’ ri ixoqi’

169 170

171

Chupam ri Rucholk’aslemal ri Ixilmulew richin ri juna’ 1985 k’o oxi’ na’oj ri nuk’wan b’ey chi rusamaxik pan amaq’: ri junamil chuwäch ri taqanel tzij (Rukaj mokaj), junamil chuwäch ri taqanel tzij (mokaj 153) ke chuqa’ ri’ man ruk’amon ta nqasäx ruq’ij jun winäq. Pa ruwi’ re jun b’anob’äl re’ ja ri rukaj mokaj k’o pa ruwi’: «Pan Iximulew konojel winaqi’ junam kiq’ij chuqa’ kich’ojib’al. Chi ixöq chi achi, xa b’a achike ta na rub’anikil ri k’aslem, junam kejqalem chuqa’ junam k’o chi nkib’än pa kikaslem. Majun winäq nya’ ta poqon taq samaj chuwäch chuqa’ nok ta aj’ik’ richin nqasäx ta ruq’ij. Ri winaqi’ k’atzinel nkik’waj ki’ chi utzil».171 Pa ri juna’ 1994 rik’in runuk’ik ri na’oj xeb’e’ el chupam Runuk’ik Tik’asäs K’aslemal, xchapatäj pe ruya’ik ruchuq’a’ chi ri ixoqi’ ke’ok chuwäch jalajöj taq na’oj, xeya’ na’oj pa ruwi’ ochochib’äl, raxnaqil pa ri k’aslem, b’anob’äl, tijonïk, samaj chuqa’ na’oj pa ruwi’ ruch’arik ulew. Ke re’ xnük’ samaj richin nya’ kuchuq’a’ kiq’ij ri ixoqi’, pa ruwi’ ri kan rajowaxik pa kik’aslem. K’ïy chi ke ri kina’oj ixoqi’ xemöl el pa oxi’ chi ke ri Runuk’ik Tik’asxäs k’aslemal: Ri Runuk’ulem chi rij Kib’anikil, chuqa’ Kich’ojib’al ri Achamaq’i’, pa ri juna’ 1995, Ri Nuk’ulem pa ruwi’ Pwaqb’äl, ruch’arik ri ulew , chuqa’ ri Nuk’ulem richin ruya’ik kuchuq’a’ ri tinamït ke chuqa’ ri’ rusamaj ri ajlab’al pa jun tinamït akuchi ‘ nya’ ruchuq’a’ ri junamil, pa ri juna’ 1996.

C 10

Ri Chanpomal xuya’ rutzij pa ruwi’ jalajöj samaj, achi’el re xkenatäx qa: kan tijikib’äx chi mak toq nqasäx ruq’ij jun winäq ruma qawinaq chuqa’ tinik’ox ri tz’ib’ataqanel tzij tajin nokisäx, tiyoj ri taqanel taq tzij chuqa’ ch’aqa chik tz’ib’an na’oj chi kipam akuchi’ nqasäx kiq’ij ri achamaq’i’. Kan tiya’ retal ri taqanel tzij akuchi’ nub’ij chi ri kinaqik ixoqi’ jun nimaläj mak, ke chuqa’ ri’ kan k’o chi nya’ jun nimaläj rutojb’alil we xb’an ta chi re jun ixöq qawinaq, tinük’ jun Samajay richin Kitob’al Ixöq Qawinaq, rik’in k’a ruchuq’a’ rija’, ri nuya’ ta na’oj pa ruwi’ q’ab’äl tzij chuqa’ k’aslem; titalüx rutzijol ri Ximon Na’oj pa ruwi’ Ruk’isik ronojel rub’eyal chi poqon taq na’oj nb’an chi re ri Ixöq . Tiya’ ri na’oj e k’o chupam ri Ximon Na’oj chupam ri Nuk’iq’atb’äl Poqonal, tiya’ rejqalem ri Molojri’il richin nusamajij ruk’isik ri Poqonal nb’an chi ke ri winaqi’ richin nuk’ul kitzij ri winaqi’ kilon poqonal; tijikib’äx ri Atowab’äl 169 richin ri OIT. Ronojel k’a re’ rachib’ilan ta nima’q taq rutzijol chi jun Iximulew, richin chi tik’oje’ kina’oj

Después de la Convención de los Derechos del Niño es la convención internacional de derechos humanos que cuenta con más ratificaciones. Esta Convención, que especifica las obligaciones del Organismo Judicial (artículo 7, literales d, f y g) y del Organismo Legislativo (artículo 7, c, e y h), en su artículo 1 define legalmente la violencia contra la mujer así: «Artículo 1.- Para los efectos de esta Convención debe entenderse por violencia contra la mujer cualquier acción o conducta, basada en su género, que cause muerte, daño o sufrimiento físico, sexual o psicológico a la mujer, tanto en el ámbito público como en el privado». Esta definición es la que debe aplicarse en los instrumentos y normas legales de derecho interno. A este respecto, debe hacerse la diferencia entre la igualdad formal, referida al contenido en el texto de la ley, y la igualdad material o fáctica, que parte de la condición real de las personas. La CEDAW, así como otros instrumentos jurídicos internacionales, promueve medidas transitorias de discriminación positiva que permitan pasar de la desigualdad hacia la igualdad fáctica entre mujeres y hombres. En Guatemala, además de los instrumentos internacionales ratificados por el Estado, los Acuerdos de paz incluyeron medidas para el adelanto de las mujeres.

Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil qawäch

ri tinamït pa ruwi’ kich’oji’b’al ri ixoqi’ chi ruya’ik ruchuq’a’ ri tinamït, akuchi’ majun ta tiqasäx ruq’ij xa junam ta kiwäch nb’an chi ke konojel ri ixoqi’ e aj ruq’a’ taq tinamït chuqa’ ri aj tinamït. Ri jujun molojri’ïl kan tkisamajij jujun na’ojil e k’o richin nkiya’ ruchuq’a’ ri kisamaj kich’ob’oj ri ixoqi’ pa tinamït; tiya’ kuchuq’a’ jujun molojri’ïl kichin ixoqi’ e aj ruq’a’ taq tinamït chuqa’ e aj tinamït; tijikib’äx kuchuq’a’ ri ixoqi’ kimolon kinuk’un chik ki’, richin nk’oje’ kuchuq’a’ pa jalajöj samaj chuqa’ na’oj.

C 10

Ch’aqa chik na’oj xejikib’äx kan ja ri kan dtiya’ rejqalem chi junam kiwäch kiq’ij chi ixöq chi achi chi kochoch, pa samaj, pa ri k’aslem chi kikojol winaqi’, pa molojri’ïl, tjikib’äx chi junam ta nb’an chi ke pa ruwi’ ri rajowaxik chi ke achi’el nb’an chi re ri achi, chi ya’ik pwäq pa qajïk, ruch’atik ulew chuqa’ ch’aqa chik ri yek’atzin pa ruwi’ ruk’iyinem ruk’aslem. Tjikib’äx rutijonik, rochoch, raxnaqil ruk’aslem, samaj, ri numöl nunük’ ri’ richin nto’on, nok chuwäch xa b’a achike rajowaxik chi re. 2.3.4 Q’ijob’äl richin runuk’ik Na’ojil pa kiwi’ konojel ri ixoqi’ (1986-2009) Chi kikojol ri juna’ 1986-1999 xtij q’ij chi runuk’ik jun na’ojil pa kiwi’ ixoqi’, ruma kan ja wi re’ k’utun chupam Rucholk’aslemal ri Iximulew nuk’un kan pa ri juna’ 1985 ri molojri’ïl kichin Ixoqi’ ri k’o chupam ASC. Rusamajay ri Ixöq (Onam), Ri Samajay Nuk’unel Samaj (Segeplan) chuqa’ ri samajay pa ruwi’ rusamaj nub’än Rixjayil ri Chanpomal (Sosep) Xkik’waj b’ey pa ruwi’ ruya’ik kuchuq’a’ jalajöj Figura 16

molojri’ïl tajin nkib’än samaj pa kiwi’ ixoqi’. Ri Kimolaj Ixoqi’ xunük’ jun na’ojil, pa taq ruk’isb’äl kak’al ok’ala’ kan k’a majajun na samaj b’anon pa ruwi’ na’ojil ri ya’on ta rajil. Pa ri juna’ 1990, ri Onam rik’in ri Segeplan xkinük’ ri nab’ey Na’ojil Amaq’el richin ruk’iyirisanem ruya’ik ruchuq’a’ ri Ixöq chuqa’ ri ach’alalri’ïl pan Iximulew. Re jun na’ojil re’ xutaqej runuk’ik ri kan kich’ojilal wi’ chuqa’ ri b’anon qa chi re chi kan ke wi ri’, e k’o pa taq taqonel tzij ri yerukajij ri ixoqi’ chuqa’ ri kach’alal; kan tiya’ ruq’ij ri ixöq chuqa’ ri ach’alalri’ïl e aj iximulew, junam ta kiq’ij nya’; nkanox ta rub’eyal chi ri ixoqi’ yetikir ta ye’ok ok pa jalajöj molojri’ïl yesamäj pa ruwi’ jalajöj kiwäch samaj chuqa’ na’oj; tiya’ kuchuq’a’ ri ixoqi’ richin nkitijoj ki’ pa taq tijob’äl, richikin ke ri’ k’o rajaw ri kisamaj chuqa’ ri kina’oj. Xutzeqelb’ej chi nchojmïr ta jub’a’ chik ruya’ik q’ij chi nya’ ta rusamaj ri ixöq pa ronojel ruwäch samaj pan amaq’; rusamajixik jun rub’ayal richin nto’öx ri samajel ixöq; nchojmïr ta jub’a’ kiraxnaqil ri ixoqi’, nchajïx ta chi jun kik’aslem, ke chuqa’ ri’ kan ütz kechajïx ri ixoqi’ e k’o pa poqonal. E ja re’ ri xe’ok ruxe’el: junamil chuqa’ nya’ kiq’ij ri kisamaj (pa ruwi’ q’aton tzij chuqa’ kik’aslem pa tinamït), tijonïk, raxnaqil, samaj chuqa’ utziläj k’ojlem. Ri chanpomal richin ri juna’ 1991 man xusamajij ta achi’el jun na’ojil. Jantape’ k’a xya’ uchuq’a’ pa ruwi’ na’ojil chuqa’ samaj pa kiwi’ ri ixoqi’, e ja re’ ri ka’i’ oxi’ ruwäch ri samaj xeb’an: Runuk’ulem Samaj pa ruwi’ K’iyirisanem (Plades) 1992-1996 y 1996-2000; Runa’ojil Amaq’ chuqa’ Runuk’ulem Samaj pa ruwi’ Junamil (PEO, 1998); chupam ruwuqlaj wachib’äl k’o qa molon ruchi’ rub’eyal toq xnük’.

Cronología de la elaboración de documentos de política para la promoción y el desarrollo de las mujeres

Convención Belem do Pará

Declaración de Viena

1990

1991

1992

IV Conferencia Mundial de la Mujer

Conferencia del Cairo

1993

1994

1995

1996

1997

Protocolo Faculativo CEDAW

1998

1999

2000

2002

Onam/Segeplan

Sosep/Onam

FNM

Segeplan

Seprem

Política nacional para el desarrollo y promoción de la mujer y la familia en Guatemala.

Política nacional y Plan de equidad de oportunidades 1998-2001

Propuesta nacional ejes de desarrollo económico y desarrollo social

Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 1999-2001

Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 2001-2006

Fuente: elaboración propia. Véase figura 10.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2001

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

2003

2004

2005

Evaluación externa de la Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 2006-2007

2006

2007

2008

2009

Seprem

Política nacional de promoción y desarrollo integral de las mujeres 2008-2023

Política nacional de promoción y desarrollo integral de las mujeres y Plan de equidad de oportunidades 2008-2023

Actualización

2.3.5 Rupab’axik runuk’ik na’ojil pa kiwi’ ri ixoqi’ (2000-2009)

2.3.6 Ri man junam ta b’anon pa kiwi’ ri ixoqi’ nuq’ät ruk’iyilem kik’aslem

Ri nab’ey lajuj taq juna’ richin ri juwinäq jun ok’ala’ xuya’ q’ij chi xb’iyin rupab’axik jun na’ojil pa kiwi’ ri ixoqi’ chi jun tinamït. Ri Chanpomal Samajay pa kiwi’ Ixoqi’ (Seprem) xnük’ ruma ri Chitüy Tzij 200-2000; jun chi ke rusamaj ja ri runuk’ik chuqa’ rusamajixik ri PNPDMG chuqa’ ri PEO 2001-2006, nuchäp ch’aqa chik na’oj kan e k’o chik pe. Re jun Samajay re’ k’o chi nub’än «[…] jun samaj akuchi’ yerumöl ronojel ri na’oj e molon richin tikirel nnük’ ri Na’ojil oyowalem» (Gomáriz y Jovel, 2007:79).172 Richin xunük’, xerupeyoj molojri’ïl ri yesamäj kik’in ixoqi’ achoq kik’in xb’an samaj richin yek’ulb’ëx chi nkik’ul ki’ ronojel ri rajowaxik k’a ri’ xtz’ib’äx pa jun wuj akuchi’ xenük’ el na’ojil richin ri amaq’.173

Kan k’a yalan na tz’etël pan Iximulew chi nïm rukojolil rub’anon kika’slem chi kikojol ixoqi’ chuqa’ achi’a’. Ka’i’ na’oj nkiq’alajrisaj ri rukojolil: ri rajilab’al ruk’iyilem kik’aslem chi ixoqi’ chi achi’a’ (IDG) ke chuqa’ ri’ ruchuq’a’ kiwinaqil chi e ka’i’ (IPG). Ri IDG junam kipam rik’in IDH, xa ja ri choj q’ijun apo rij chi tz’aqät rub’anon pa ruwi’ ri na’oj chi man junam ta b’anon chi ke ixoqi’ chuqa’ achi’a’ pa jujun retal ch’ob’on. Ri IPG nuya’ retal jarupe’ chuqa’ achike rub’eyal ye’ok ok chuwäch samaj, chi ruya’ik na’oj akuchi’ nk’atzinel wi, tz’aqatisan rik’in ri na’oj chi man junam ta rub’anon chi kikojol ixoqi’ chuqa’ achi’a’.174 Ri rujuk’al ruka’n wachib’äl nuk’üt rujalik ri jalajöj b’anob’äl-na’oj e k’o chi kikojol ri ixoqi’ chuqa’ achi’a’ chupam qa ri retal richin ri IDG, tikirel ntz’etetäj chi akuchi’ yalan nïm rukojolil ja chupam rokisaxik pwäq. Pa ri tijonïk k’o retal chi jub’a’ ma junam rub’anon. Pa ruwi’ chik ruq’ijob’al k’aslem toq ye’aläx, ja ri ixoqi’ ye’ik’o chi kiwäch ri achi’a’.

Ri rub’eyal rub’anon ri Seprem richin nuya’ ruchuq’a’ rupab’axik runuk’ik ri Na’ojil ja ri Kik’ulb’exik ri Ajpopi’ Ya’öy Na’oj, wawe’ ka’ e k’o ri molojri’ïl k’o pa kiq’a’ rusamajixik Ri Na’ojil ri’, nkinük’ samaj, chuqa’ k’aqon kiwäch na’oj. Jun chik rub’eyal richin junam nkib’än samaj ja ri rokisaxik ri PNPDMG xkitun kuchuq’a’ jalajöj rusamajay ri Amaq’ pa kiwi’ ixoqi’, ri Demi, Onam, Kimoloj Ixoqi’ chi jun Iximulew, Sosep chuqa’ ri Seprem. Chi rub’anik ri tzij nujikib’a’ ri ro’ mokaj richin ri Taqonem tzij chi rij Ruya’ik ruq’ij chuqa’ ruya’ik ruchuq’a’ ri Ixöq, pa ri juna’ 2005-2007 xpaj rij rusamajixik ri PNPDMG. Pa ruwi’ ri nab’ey peraj chi re re samaj re’ xpaj achike rub’eyal kisamajin ri jalajöj rusamaj ri amaq’ chi rukojol ri juna’ 2000-2006/07, pa ri ruka’n peraj, kan xcha’ kik’u’x chi jikïl xpaj rij. Oxi’ ruk’u’x xk’oje’ re jun ruk’isb’äl pajik re’: runuk’ik ri na’ojil, rusamajixik chuqa’ ruwäch ri samaj. Ja re’ nab’ey runa’ojil ri chanpomal pajon rij toq xel rutzijol Rucholk’aslemal ri Iximulew pa ri juna’ 1985 pa ruwi’ k’a re jun samaj re’ xe’el kan jalajöj na’oj richin yetz’aqatisäx, re’ xek’ojox ka’i’ oxi’ apo q’ij chi rij, pa ri Runa’ojil Chanpomal chi ruya’ik ruchuq’a’ chuqa’ kik’iyilal ri ixoqi’ (PNPDIM, 2008-2023), ri xk’aq apo ruwäch pa wolajuj juna’ richin pa ruyonil ta k’o ruk’aslem stape’ njalatäj ri na’ojil. Richin k’a nb’an ri nub’ij ri Taqonem tzij pa ruwi’ Ruya’ik Ruq’ij Ruchuq’a’ ri Ixöq pa ri ro’ mokaj, ri Seprem, pa ri wox q’at chi re rusamaj (2008-2012), pa ri juna’ 2008 xuchäp pe runuk’ik ri k’ak’a’ PEO, akuchi’ e k’ïy chuqa’ e jalajöj xe’oyox, ri näj kitzub’al k’o, ruximon ri’ rik’in ri PNPDIM (2008-2023).

172 173 174

C 10

Gráfica 22

Ratio mujeres / hombres en indicadores de desarrollo humano

EVN, 1.10 1.00

Escolaridad, 0.94 Alfabetismo, 0.84

Ingresos, (PIB), 0.31

0.00

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras oficiales. Véase gráfica 10.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Ri IDG numöl ruchi’ ronojel ri man junam ta b’anon pa kiwi’, k’o achike nub’ij pa ruwi’ ri IDH, achi’el nuk’üt ri rujuk’al rox. Kan k’a k’o na rujojolil chi kikojol achi’a’ chuqa’ ixoqi’, ri xqa jub’a’ chi kikojo ri juna’ 1989 chuqa’ 2006 ik’owinäq jub’a’ pa ruq’a’ taq tinamït chuqa’ pan achamaq’i’.

La Propuesta nacional. Ejes de desarrollo económico y desarrollo social y la Política nacional y el Plan de equidad de oportunidades 1998-2001. La participación de funcionarias públicas fue a título personal. No fueron representantes nombradas por las instituciones. En tres dimensiones: participación política y poder de decisión; participación económica y poder de decisión; y control sobre los recursos económicos. Ri Saqamaq’ nuya’ ruchuq’a’ ri junamil qawäch

Jalajöj peraj ye’ok chupam ri Ruk’iyirisanem K’aslem, jujun k’a chi ke re’ yalan kejqalem richin nk’üt achike kib’anon pa kiwi’ ixoqi’ chuqa’ achi’a’. Ri IPG nuk’üt jujun peraj yalan k’o kejqalem pa ruwi’ ruya’ik ruchuq’a’ kina’oj pa jalajöj samaj akuchi’ nsamajïx pwäq. Akuchi’ kan yalan nq’aläj chi man junam ta kiwäch jarupe’ achi’a’ chuqa’ ixoqi’ ja ri pa popoljay. Re b’anob’äl kan k’a ke na ri’ rub’anon, pa ri Popoljay xa xe ok juk’al ixoqi’ e k’o, chi kikojol rije’ e kaji’ ok e qawinaq, e 158 ajpopoljay. Ja chik pa chi kikojol e 333 q’atb’äl taq tzij, waqi’ ok e ixoqi’ (jun ok chi ke rije’ qawinaq). Pa ri juna’ 2003 xek’oje’ e kaji’ ajpopoljay e ixoqi’ pa ri rub’i’ ri cholaj richin ri amaq’, e juk’al wuqu’ achi’a’ xek’oje’. Pa ri juna’ 2007 e waqxaqi’ xek’oje’, pa ri juna’ 2003 xek’oje’ juk’al wuqu’ achi’a’ xqa pa ri juna’ 2007 ruma xa xe ok juk’a oxi’ xek’oje’.

C 10

Ke re’ jub’a’ rub’anon chuqa’ pa jalajöj samajb’äl taq jay chuqa’ pa samajay e ruq’a’ ri chanpomal. Xe xe e oxi’ q’atb’äl taq tzij richin jujun tinamital, jun ruka’n ruchituy, ka’i’ ruka’n ajtz’ib’ chuqa’ jun ruka’n k’amöl b’ey samajay, konojel e qawinaq. Ri rusamaj ri Segeplan samaj pa ruwi’ retaxik pan ajilab’äl, chi kikojol 1051 e k’o chupam ri Codede, chi jun amaq’, e 137 e ixoqi’, chi kikojol chik rije’ e 53 e ixoqi’ e qawinaq. 175 Ch’aqa chik rukojolil pa ruwi’ pwaqb’äl yemöl pa ch’aqa chik ruk’utb’alil samaj, pa ruwi’ achike k’o pa kiq’a’ ri ixoqi’. Pa ruwi’ chik ruch’ob’ik ri ulew k’o pa kiq’a’, chi kikojol ri juna’ 2000 rik’in ri 2004, ntz’etetäj chi ri ixoqi’ k’o pa kiq’a’ ri ro’ ok tanaj chi re ri jujun ruwäch nuya’ ri ulew chi kiwäch ri achi’a’. Gráfica 23

Comparación del IDH e IDG según etnicidad y área geográfica (1989 y 2006) 0.800 2006

2006

K’isb’äl taq tzij Toq xpaj ri samaj xuk’utb’ej chi, stape’ kan jikib’an q’ijob’äl chuqa’ rayb’äl richin nk’is ri meb’a’il, nq’alajin chi ri na’ojilal e ch’ob’on man napon ta pa rayb’äl pa kiwi’ ri winaqi’. We yexïm ri juna’ pa ruwi’ ruk’iyinem ri pwäq rik’in rupajik ri meb’a’il (1989-2006), ri pwaqb’äl xjote’ pa ri 3.6%. chi juna’. Man rik’in wi ri’ ri meb’a’il chi kikojol ri juna’ ri’ xqa, ri 1.2%. Pa ruwi’ chik re’, jujun Chanpomal ruya’on ruchuq’a’ runa’ojil pa ruwi’ ruk’isik ri meb’a’il, k’a ri’ man nuya’ ta ruchuq’a’ ri samaj kan b’anon pe chik pa ruwi’. Pa ruk’isb’äl, chupam ri na’ojil pa kiwi’ ri winaqi’ e aj Iximulew e k’o oxi’ ruq’a’ samaj richin nchojmir jub’a’ ri rub’anon ri ERP: ruya’ik kuchuq’a’ ri winaqi’; ri man junam ta kiwäch b’anon chi ke; ri na’ojil pa ruwi’ pwäq chuqa’ winäq, ri na’ojil pa ruwi’ ulew. Ri na’ojil pa ruwi’ winaqilal (chi kikojol ch’aqa chik k’o ri tijonïk chuqa’ ri raxnaqil) k’o chi jeb’ël ruximon ri’ rik’in xa b’a achike na’oj richin nuqasaj ruwäch chuqa’ nk’is ri meb’a’il, ruma ri kirayb’al kan kiximon ki’. Pa ri juk’al juna’ chapatajnäq pe ri nab’ey na’ojil pa kiwi’ ri ixoqi’, k’o kan retal ruma jalajöj sachoj. Pa ri nab’ey julajuj taq juna’, ri Saqamaq’ man kan ta xcha’ ruk’u’x pa ruwi’ ri na’oj akuchi’ nsöl ri junamil chi kikojol ri ixoqi’ chuqa’ ri achi’a’, ja re’ xb’ano chi man kan ta xb’iyin samaj pa ruwi’ rupab’axik jun samajay rajowaxik richin kan pa qitzij xsamajïx ta. Pa ri wuqu’ juna’ chik chi rusamajixik ri na’ojil pa kiwi’ winaqi’ kan k’a k’o na xq’ato rub’ey richin xsamajïx, rik’in rokisaxik samajib’äl ruyuqen ri’ rik’in kan nuk’ül rusamajixik ri na’ojil. Pa ruk’isb’äl ka’i’ juna’ xtzolin chi rij toq chapatäj chik rutz’aqatisaxik ri na’ojil kan nuk’un chik chuqa’ jikib’an chik, ke re’ toq xesach kan oxi’ juna’ chi rukojol runuk’ik ri PNPDIM 2008-2023 k’a rujikib’axik ri jun chik pa ri juna’ 2009.

0.700 1989

2006

2006 1989

0.600 1989

0.500

1989 1989

0.400

0.300

0.200 Total

Urbana

Rural

Indígena

No-indígena

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras oficiales. Véase gráfica 10.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

175

Informe 2009, Avances en el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz: 45.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Pa jujun lajujtäq chi juna’ k’o jub’a’ b’iyinäq pa ruwi’ ruk’isik ri b’anob’äl chi man junam ta b’anon pa kiwi’ winaqi’ e qawinaq ri yalan poqonal ya’on pa kik’aslem. Man rik’in wi ri’, kan k’a k’o na rukojolil pa jalajöj peraj richin kik’aslem. Ri ruk’iyik ntz’etetäj wakami pa ruwi’ ruk’iyirisaxik ri k’aslem pan Iximulew, ch’aron pa taq molaj winaqi’ e k’äs pa tinamït chuqa’ pa taq ruq’a’ tinamït, ntz’etetäj chi, ri retal ruk’iyirisanem k’aslem jotöl, jub’a’ ma pa juk’al peraj, kan k’a k’o na rukojol rik’in kab’lajuj retal rik’in ri kaxlan tinamït.

RUKAJ PERAJ RI SAQAMAQ’ K’UTÜY CHI RIJ RUK’IYIRISAXIK WINÄQ

Rujulaj tanaj Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq Pa ruk’isb’äl re jun tanaj re’ nuch’utinirisaj na’oj chi rij rub’eyal runuk’ik ri Saqamaq’, ri rajowaxik chi ri Iximulew nto’on pa ruwi’ ruk’iyirisaxik ruwinaq pa nima’q taq k’ojlib’äl chuqa’ jub’a’ chi man e junam. Nuchöl chuqa’ ri taq rutzil k’o pa kiq’a’ richin nkiq’i’ chi nk’oje’ ruchuq’a’. Jun ximoj ri junam nuk’ulwachij chi kikojol ri taq winäq chuqa’ rusaqarisanem moloj richin nq’i’. Ri Saqamaq’ k’o chi nusüj rub’eyal, ri winäq ri ch’ojib’äl richin chi tib’anatäj. Re jun peraj tanaj re’ nuya’ rutzijol chi rij qitzij ajowab’alil, ri nuya’ retal ri ruk’ayewal ch’akulal yerutz’ila’ ri taq ruxe’ saqarisan rumoloj Saqamaq’, saqarisan taq moloj ri man ta jun akuchi’ yesamäj pa winaqilal chuqa’ chi nsamäj ruma kuchuq’a’ ri e pa’äl chi kiwäch. Pa ko’öl na’oj, ri k’ayewal richin ri winaqilal chuqa’ kichin ri e k’o pa winaqil chuqa’ na’ojil e ruch’akul ri ruq’aq’al tzij, chi kij ri ta na’oj nuyäk kik’u’x, chi rij ri kuqub’äl k’u’x ri k’o chi man nisach ta.

1. Pa rulewal aj ruwach’ulew Wakami, ri ch’ojib’äl ruma jun k’ak’a’ rusamaj ri Saqamaq’ k’o ruxe’el ruma nimaläj taq jaloj yeq’alajin chi jun pwaqilal chuqa’ pan aj ruwach’ulew na’ojil. Nya’ rejqalem chi rij ri rutz’ukik ri’ ri toq xk’is ri rutz’aq Berlín (juna’ 1989), ri tikirel nk’am we ntz’aqatisäx ri etal k’o rejqalem ri nk’amon ruchuq’a’ ri kan kito’ik winäq, ri kitaluxik rupwaqilal k’ayb’äl chuqa’ ri jamalil k’aslem, ya’öl rukojol k’aslemal pa ruwach’ulew. Ri kitzij nimaläj taq ch’ob’onela’, ke ri xchapatäj k’ayewal pa rub’anikil saqamaq’; man xa xe ta k’ayewal chi jun Saqamaq’, xa chuqa’ pa winäq jamäl k’aslem, rik’in k’a ri jun k’ayewal chi jun Saqamaq’. Ri rutzeqelb’en ri k’ak’a’ jamalil xuya’ rutzijol ri taq k’ayewal ri’ pa rub’eyal etal chuqa’ na’oj toq xunük’ tzij chi rij rusamaj ri Saqamaq’, xuya’ retal ri janila nïm rusamaj chi rij rutaluxik ri k’iyirisaxik pa lajtäq kan juna’ 176 177

ruma man ntikïr ta yerusamajij ri kimolik winäq, nujikib’a’ tzij chi rij ri rutojik ri k’as kik’in juley chik taq amaq’, achi’el chuqa’ chi man ntikïr ta nuqasaj ri ruk’isik rupwaq saqamaq’ chuqa’ juley chik taq retal ri nïm ruq’ij pwäq.

C 11

Pa Ruqajb’al Ab’ya Yala, ri k’ayewal pa ruwi’ juley k’as, xub’än chi ri taq runa’oj ri k’ulub’exik pa Washinton, ri xe’ok na’oj chi rij jaloj chuqa’ k’ak’a’ kina’oj ri taq Saqamaq’, xyak kik’u’x richin nkijikib’a’ ruchi’ samaj pa k’ayb’äl. Tunül rik’in ri nk’ulwachitäj chi jun ruwach’ulew k’ayew xub’än chi man xtaqëx ta chik ri k’ayij pa ruwach’ulew. Xya’ ruchuq’a’, ka’i’ b’eyal pa taq rutinamital ri Ruqajb’al Ab’ya Yala, ri taq rupajb’al richin nq’i’ ri rupab’axik rik’in rokisaxik taq na’ojil, ri kitzeqelb’en rub’eyal k’ayb’äl, juley chik, ri xkajo’ xkich’utinisaj ri Saqamaq’ chuqa’ ri ruchuq’a’ pa pwaqil. Pan Iximulew, ri runimaxik tzij chi rij ri jikïl taq tzij richin ri ruk’ulub’exik Washinton176 xuyokob’a’ ri k’iyirisanem chuqa’ xub’än chi ri Saqamaq’ xnimär rik’in ri rusamaj pa ruwi’ taqoj chuqa’ chajïy. Ri ya’öl rutzijol pa juna’ 2010 richin ri achpatan samaj pa ruwi’ pwäq richin ri Releb’al Ab’ya Yala (Cepal)177 nuya’ retal chi ruma chi man najowäx ta ri saqamaq’, xetz’apïx saqarisan taq moloj, ri k’o kiq’ij richin ruk’iyirisaxik winäq. Ri jotöl sachoj pwäq k’o pa qawi’ e retal jalajoj ch’akulal, ri mejunam chuqa’ ri mejunam kiwäch ojer, ri xuya’ kan ri nïm taqoj. Jun k’ak’a k’ulub’exik xq’alajin pe pa ri ruk’isib’äl taq juna’ chi rij rusamaj ri Saqamaq’ chuwäch ri k’o chi nub’än pa pwaqil chuqa’ winaqilal chuqa’ chi rij chi man ntikïr ta ri k’ayb’äl richin nujunamaj ri’ kik’in ri nïm taq mejunamil, nutz’ët chi rij tijonïk chuqa’ ri b’eyomäl achi’el jun retal ri k’iyirisaxik chuqa’ chi nujunamaj ri’ rik’in pa jun ka’i’ oxi’ juna’. Chuwäch toq k’o chik ruchuq’a’ ri k’ayewal pa ruwi’ pwäq (juna’ 2008), ruk’amon ri junamaxik chi kikojol ri Saqamaq’ chuqa’ k’ayb’äl, choj pa tzij chuqa’ kisamaj chi ka’i’

Véanse PNUD (2004a) y Cepal (2004). Cepal (2010: 232-233). Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq

C 11

ye’ok chuwäch ri k’ayewal chi rij k’iyirisanem, rik’in junamil chuqa’ jamalil k’aslem akuchi’ konojel ye’ok chupam. Ri na’oj chi rij ri xtzijöx yan qa ja ri rajowaxik richin ninuk’ jun Saqamaq’ akuchi’ junam kiwäch, chi ja ri rub’anik ri junam kiwäch winäq. Jamäl ruma chi nuya’ ruq’ij ri jamalem k’aslem chuqa’ junam kiwäch ruma ri rutaqen ri junamil, chi ka’i’, jeb’ël ruxe’el taq na’oj.

•

Qitzij. Chi ri moloj nq’aton tzij pa Saqamaq’ kan qitzij ta chi taqanel, ri nel chi tzij ruma kirayb’al ri konojel ri winäq, retal taq rub’eyal cha’oj pa junam qawäch (qitzij kixe’el) chuqa’ chi rij rub’anik ri k’o chi nkib’än toq kichapon ri samaj (qitzij kisamaj).

2. Iximulew: ri k’atzinel chuqa’ tikirel Saqamaq’.

•

Rik’in retal taq pwäq. Tikoje’ ri uchuq’a’ pa ruq’a’ ri Saqamaq’, akuchi’ tikirel ninik’on, richin ntikïr nk’oje’ pwäq pa ruq’a’ richin nub’än ri ruxe’el rusamaj, achi’el ri runa’ojil k’iyirisanem rik’in junamil.

•

Man jun ntaqon richin. Tik’wäx rub’ey kuma ajna’ojil chuqa’ b’anöy taq samajel, toq nk’oje’ uchuq’a’ pa kiq’a’, kesamäj k’ïy chuwäch ri kirayb’äl kimoloj chuqa’ kirayb’al rije’ chuqa’ toq nkijikib’a’ kitz’ij tikiya’ ruq’ij chi yesamäj pa kiwi’ konojel ri e k’o chupam ri amaq’, richin ütz chi qe qonojel.

•

Rik’in tz’aqät k’aslem. Ronojel ri taq b’eyal xesik’ïx qa, nkisäch kina’oj we man nijikib’äx ta jun saqarisan samaj, ri k’o ta chi nichajïx ninik’öx rupam (runik’oxik chupam) chuqa’ chi rij (runik’oxik rij) ri rokisaxik pwäq, rutz’etik ramaj chuqa’ juley chik taq samaj. Ke k’a ri chuqa’ rik’in ticholöl tojöl rub’eyal.

•

Rujikib’axik ri Ch’ojibäl Saqamaq’. Pa ri köw Saqamaq’ jun winäq rajowaxik ch’ojib’äl, ja ri akuchi’ konojel, chanpomanel chuqa’ chanpomaxela’ nkinimaj ri taqanel tzij, nkameläx kuchuq’a’ chi kijujunal ri taq saqarisan moloj.

Chi rij ri kuchuq’a’ taq winäq ri e k’o chupam ri ruwinaq Iximulew, chi rij ri kitzeqelb’en konojel, k’o chi nitz’ajb’äx ri tikirel ruch’akulal ri Saqamaq’, chi rij ri ajowanel Saqamaq’. Nch’ab’ëx ri ‘tikirel’ ruma ri rub’anob’al amaq’ chuqa’ chi rij ri kajowaxik wakami; chuqa’ chi rij ri ajowanel ruma ri taq k’ayewal k’o chi nsol kij. Ri taq rub’eyal richin nkanöx retal jun Saqamaq’ richin ruk’iyirisaxik winäq ri naya’ rusolik pa ri Rutzijol wuj, man choj ta enuk’un pa jun tz’etoj richin choj k’exoj, achi’el xa jun b’ey, xa pa k’ïy chi rub’eyal jun Saqamaq’ kiq’eleb’en rij, ri tikirel ninuk’. Man nijikib’äx ta k’a tzij, ri tz’etoj richin k’exoj chuqa’ rujalik saqarisan taq moloj chuqa’ jech’on taq ruperaj aj Iximulew Saqamaq, xa richin nk’oje’ jun k’ak’a’ tz’etoj chi jun chuqa’ chupam. Jikïl k’a ri, chi k’o ta chi k’o jun tz’aqät tz’etoj chuqa’ nya’ ruq’ij ri wakami.

3. Ri Saqamaq’ rajowaxik ri Iximulew Ri Saqamaq’ nrajo’ wakami chi nusamajib’ej ri utziläj taq na’oj chi rij ruk’iyirisaxik konojel ri winäq. Ri ütz ta richin nb’an ta jaloj chupam ri Saqamaq’, janila nïm chuwäch ri nch’ob’ chi rij achi’el jun molaj taq k’exoj chi rij rub’anik ruk’waxik samaj, k’ak’a’ na’oj chuqa’ uk’wäy samaj; k’o chi ninatäx chi janila kejqalem ri taq retal runa’oj na’ojil. Ri Saqamaq’ jun jalan ch’akul, ri rusamaj nb’anatäj kuma ri e k’o chupam chuqa’ kik’wa’an rub’ey, kuma winäq (na’ojil taq moloj, taq moloj, nima’q taq winäq) ri kina’oj, kuchuq’a’ chuqa’ kirayb’al nkiya’ retal rub’ey. Pa ri ruk’isib’äl peraj chi re ri wok’altäq juna’ XX, ri k’ak’a’ rub’eyal xq’ax chi k’o chi nya’ ruchuq’a’ ri k’ayb’äl; ke ri toq ri Rusaqamaq’ Iximulew xch’utinisäx chi rij rusamaj, rub’anikil chuqa’ rusamajib’al, ri xuqasaj ruchuq’a’. Wakami k’o chi nkanöx jun k’atzinel junamil, ntzolïx chi re ri Saqamaq’ rusamaj achi’el taqanel, b’anöy k’iyirisanem. Toq nijikib’äx chi najowäx jun köw Saqamaq’, nb’an jun retal k’utunïk, nya’ retal jun kuqub’äl k’u’x. Ri kixe’ taq b’eyal nq’ax chi köw ja ri: •

Ütz/ruk’amon. Ichinan ri k’amonel taq moloj k’wan kib’ey ruma jun moloj nuk’üy-na’ojil, ri k’amonel

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

(chi rusamajixik ri saqarisan na’ojil) chuqa’ ütz (toq nikijikib’a’ tzij chi rij kisamaj).

4. Taq Na’oj K’ïy chi ke ri taq jalöy taq na’oj nya’ kitzijol pa ri rutzijol wuj nuk’utuj jun jaloj Saqach’olk’aslemal. Ri ch’ob’oj chi rij ri Saqacholk’aslemal chuqa’ ri jaloj k’ulwachitajinäq pa ri ruwinaqilal Iximulew pa 1985, richin nya’ rejqalem ri taq jaloj, e retal chi rij jun jaloj saqach’olk’aslemalil, ri man nya’ ta rutzijol pa rutzijol wuj.

4.1 Ruch’akul chuqa’ yoköl samaj 4.1.1 Jujun taq jaloj pa ri Ruchuq’ab’al Samajel Amaq’ K’o jun jachoj b’anob’äl pa ri Ruchuq’ab’al Samajel Amaq’, ri ruqasan ruchuq’a’ rusamaj ri yonil nuk’ulem. Chi kijujunal ri taq Chituy nub’än rusamaj chuqa’ nuya’ to’ïk richin nusamajij

ri ruk’ojlib’al. Rere’ nuya’ retal jun rutunik rupam, ri janila k’ayew richin nkito’ ki’ chi kikojol ri taq Chitüy chuqa’ kik’in juley chik taq rumoloj ri ruk’u’x Chanpomal. Jun k’ak’a’ rutaqanem tzij ri Ruchuq’ab’al Samajel Amaq’ k’o chi nujikib’a’ yonil taq ximoj chuqa’ chi tikito’ ki’ ri taq Chitüy chuqa’ ri taq jalajöj rumoloj pa ruk’u’x Chanpomal chuqa’ pa taq tinamital achi’el chuqa’ pa taq tinamït, akuchi’ nik’ulwachitäj ri ximoj. Ri na’oj chi k’o chi nikanoj nkitzu’ ruwäch rurayb’al moloj chuwäch ri xa xe jun peraj, richin nb’an chi ri ruchuqa’ ri Saqamaq’ jun köw chuqa’ ütz tunuj rik’in kito’ik tinamït chuqa’ ruwäch ruwach’ulew, rik’in ri jikïl taq kisamaj chi kijujunal. Re taq tunuj re’ janila e k’atzinel toq k’o k’ayewal nïm chuqa’ k’ïy kiwäch, achi’el ri ruchajik ilinem, tz’aqät ruk’iyirisaxik ruq’a’ tinamït, ri saqarisan raxnaqil chuqa’ josq’inem. Po chuwäch ronojel ri taq k’ayewal e petenäq achi’el ri ruk’isik ri meb’a’il, ri ruch’utinisaxik ri mejunamil, ri ximoj samaj richin nchajïx chuqa’ nutzïr ri taq k’ayewal chi rij yujuj, chi kij ri taq ruchajixik winäq chuqa’ ri ruq’atik ri itzel taq samaj. 4.1.2 Rusamaj ri yoköl samaj pa Saqamaq’ chuqa’ samaj pa kiwi’ winäq Ri Saqamaq’ ruk’ulwachin jun k’ïy elesan pwäq ruma chi man k’o ta jun k’ak’a’ rub’eyal samaj. Yejalatáj ri Saqamaq’ chuqa’ ri taq kimoloj na’ojil chuqa’ ri ütz yekitzu’, po ri Saqamaq’ k’o chi man yerujäl ta ri taq rumoloj, achi’el jikïl rusamajela’ chuqa’ ajna’oj ri nto’on chi rusamajixk ri taq na’ojib’äl jun ka’i’ oxi’ juna’, ri k’o kejqalem pa ri taq rurayb’al ri ruk’iyirisanem winäq. Pan Iximulew, junelik chi ri Chanpomal yerujäl ri rusamajela’, yerelesaj el richin nya’ qa kisamaj ri ekito’on chuqa’ kiniman kitzij. Rere’ nub’än chi ri Saqamaq’ nusäch k’ïy ruwinaq chuqa’ pwäq, achi’el chuqa’ jun jutaqil jaloj, akuchi’ b’ama konojel ri taq moloj, man ütz ta rokisaxik nkib’än rik’in ri na’oj kiq’i’on richin nikib’än ri ütz, ri xa ti jub’a ok. Nsach chuqa’, ri ruk’u’x moloj, k’atzinel richin nitzeqelb’ëx ri Saqarisan na’ojil. Ri rajowaxik k’ak’a’ Saqamaq’ nub’än chi tib’an jun k’ak’a’ taqanem tzij richin Kito’ik Winäq, ri tok ruxe’el na’oj chupam achi’el ri rutz’ukik rub’eyal rub’anik samaj, rere’ ütz ta pa taq runik’aj peraj, ri tuk’utub’ej a) tz’u’üy taq rucholajem kipeyoxik winäq richin nb’an samaj, akuchi’ man tok ri ruk’ux’ winäq, ni xa ta ri na’ojil pa ruwi’ ri cha’oj; b) tujikib’a’ ri ramaj, kipeyoxik pa jun ka’i’ oxi’ juna’, rik’in jikïl taq etal; c) ri ütz rutojik, chupam jun ütz nuk’uj richin samaj tojïk. K’o chi ntz’et pa re taqanem tzij re’, chi ütz tetamäx richin

naya’ rejqalem ri achamaq’i’ taq ajna’oj achi’el chuqa’ ixoqi’ richin nimaläj taq samaj chuqa’ ruk’waxik rub’ey samaj. Ri rujikib’axik jun rutaqanem tzij ri Kito’ik Winäq k’o chi nib’anatäj chi jun ri Saqamaq’, ri tuk’ama’ pe chi ketz’ib’äx taqanem tzij chuqa’ taq solïk rokisaxik pa taq peraj.

4.2 Ruwäch ri Saqamaq’ pa ri rulewal We pa k’ïy taq peraj samajin chupam re jun rutzijol wuj re’ nuk’üt k’ïy taq utzil, re nuya’ ruchuq’a’ toq natzu’ retal chuqa’ chupam ruchuq’a’ ruch’akul ri Saqamaq’. Ri Saqamaq’ man kan ta ütz nub’än chi re ri rusamaj pa q’atb’äl tzij, akuchi’ e k’o k’ïy winäq, achi’el achamaq’i’. re jun samaj re’ rajowaxik jun moloj, ri k’o ütz taq samajela’ chuqa’ k’ïy pwäq pa ruq’a’. Richin chi ri Saqamaq’ tuya’ ruchuq’a’ ri ruk’iyirisaxik winäq pa kiwi’ ri ruwinaq chuqa’ ruch’utinisanik ri mejunamil k’o chi: a) rutzaqatisaxik rujachon samaj ri Saqamaq’ akuchi’ man samajinäq ta chuqa’ nya’ ruchuq’a’ akuchi’ samajinäq rik’in yoköl samaj o pwaqb’alil; b) tiya’ rejqalem akuchi’ jub’a ok ri k’iyirisanem winän, chuqa’ akuchi’ ri meb’a’il, ri jech’unïk chuqa ri mejunamil ruximon ri’ rik’in ri ruq’a’ tinamït chuqa’ achamaq’i’ taq winäq; c) tiya’ ruchuq’a’ ri ximoj samaj chi kikojol ri taq moloj chuqa’ ri tikoj pwäq pa taq tinamital, ri k’o rutzub’al chi rij ri jun ka’i’ oxi’ juna’.

C 11

4.3 Ri runa’ojil toq richin ruk’iyirisaxik winäq Jun k’ak’a’ Saqamaq’ tikirel nuna’ jun qajnäq k’uluj chi rij ri toj, achi’el jun samajib’äl richin ntikïr nb’an samaj winäqpwaqil, po man jun ta ri manäq rupwäq richin nub’än ri ruxe’ ajowanïk, ri nuya’ chuwäch wakami ruma chi ri tinamït nk’iyïr. K’o chi nuk’ül toj, ri nya’ retal ruma ri b’eyomäl nsamajïx pa tinamït juna’ juna’; ri jun chik chi rij ronojel ri ntikïr nuk’öl ri Saqamaq’. Ronojel ri’ nuya’ retal rukojol ri ruchuq’a’ saqarisan toj. Ri Rusaqamaq’ Iximulew jub’a ok ruchuq’a’ ruma man kan ta ntikïr numöl ruchi’ ri toj, ri rajowaxik. Nusutila’ ri’ pa k’ayewal: jub’a ok nuk’ül chuqa’ man ütz ta ruk’ulik nub’än, ri nuk’ül man nrokisaj ta chuqa’ itzel rokisaxik nub’än chi re. K’o re pan ewäl nrokisaj, ri nub’än chi man nkitöj ta chik ri winäq. Toq konojel ri k’o ta chi yetojon man yeya’on ta, nqa ruchuq’a’ ri Saqamaq’, ri nqa ruchuq’a’ richin nk’ulun. Ke ri’ nub’anala’. Ri rujachik ri nuk’ül, ri ruch’utinisanik ri meb’a’il chuqa’ ri mejunamil man xke’utzïr ta we man jun runa’ojil q’alaj toj, ri nkiya’ rejqalem jeb’ël chuqa’ ütz rujachik ri rupwaqil Iximulew. Achi’el nujikib’a’ ri Ya’oj chi kiwäch Toj, jun chi ke ri nimaläj taq rayb’äl ja chi njike’ ruchuq’a’ rutoj ri Saqamaq’

Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq

C 11

richin ütz ruk’aslemal. Ri Ya’oj chi kiwäch tzij chi kikojol ri nimaläj taq ruperaj amaq’, ri nikajo nkitz’ët janipe ruwäch, ruxe’el chuqa’ akuchi’ napon ri pwäq, ri k’o chi k’o rik’in ri Saqamaq’.178 Nujikib’a’ ri ruxe’el na’oj chuqa’ samaj chi kikojol ri Saqamaq’ chuqa’ winäq richin nkiya’ retal ri runa’ojil toj. Xa xe roqan runuk’ik jun köw Saqamaq’, achi’el b’i’in pe, chi tya’ pa ruq’a’ jun uchuqa’ ri ntikïr nusamajij ri ruxe’ ruq’aq’al tzij, junamil chuqa’ koyoxik winäq. Jun ütz runa’ojil toj k’o chupam chi man tya’ kiq’ij jujun, nuk’utuj chuqa’ nik’uy ri toj, jun nïm toj ri nk’iyïr apo toq chuqa’ ke ri ri nkik’ül ri xketojon. Nuya’ ta rutzijol achoq uma ri k’uluj, runimirisaxik ri ruxe’ toj, jikïl rokisaxik pwäq, ronojel k’a re’ richin chi ninük’ jun b’anob’äl toj, ri nk’atzin chi ke ri yek’ulun achi’el chuqa’ chi ke ri yetojon. Tijikib’äx chi ri Pa’äl pa ruwi’ ri Moloj Toj tisamäj rik’in xuk’ül tisamäj, samaj chuqa’ na’ojil richin chi ri Saqamaq’ tiwachin chi jun ri rulewal amaq’. Jun ya’oj rutzij toj chuqa’ ye’ok ri taq samajib’äl chupam richin kan ye’okisäx ri saqarisan taq samajib’äl, ri ruchajixik moloj chuqa’ winäq richin nq’alajin chuqa’ yeqa pa mak ri ch’o’onela’, ri janila’ rejqalem pa ri peraj richin junawäch pa Saqamaq’.

4.4 Chajixik chuqa’ q’aton tzij Ri rutikirib’al na’oj ja chi rajowachik nya’ ruchuq’a’ chuqa’ yexim ri taq moloj, ri yesamäj chi rij chajinïk chuqa’ q’aton tzij, tz’eton naqaj chuqa’ nuk’un pa taq peraj richin chajinïk chuqa’ q’aton tzij, ri k’o chi nq’ax chi chi jun chuqa’ tz’aqät, richin nya’ taq samajib’äl pa ruq’a’ ri Saqamaq’ richin kan nub’än ri rusamaj.179 Ri Rutzijol wuj chi rij ruk’iyirisaxik winäq pa runik’ajal Ab’ya Yala 2009-2010 nuya’ re na’oj re’ toq yerelesaj ri taq runuk’ulem kichajixik winäq chuqa’ q’aton tzij chi rij tz’apiník pa taq amaq’ aj Runik’ajal Ab’ya Yala chuqa’ ruma nuya’ rutzijol taq kik’exoj.180 4.4.1 Ri amqa’el ya’oj tzij richin ninab’eyisäx ri chajinik chuqa’ q’aton tzij Ri 15 q’ij chi re ri rukaj rik’ ri juna’ 2009 janila xb’an toq ri k’amöl taq b’ey kichin ri oxi’ ruchuq’ab’al Saqamaq’ chuqa’ ri ruk’amöl b’ey ri Ruchitüy Q’atb’äl tzij xkijüx ri Amaq’el Ya’oj tzij richin runab’eyixik ri chajinïk chuqa’ q’aton tzij. Re jun ya’oj tzij re’ k’o 101 retal samaj chupam, ri jalajoj ruwäch pa ruwi’ chajinïk, jaloj pa ruwi’ potz’, runuk’ulem ri kichajixik ajmak, ri taq na’oj chuqa’ kisaqarisaxik richin ri kanon na’oj chi 178 179 180

rij ch’a’oj, samaj pa kiwi’ ri taq ch’a’oj, rusamajixik ri q’aton tzij chuqa’ kitaluxik ri taq taqanel tzij chi rij re taq na’oj re’. Nuya’ rejqalem kina’ojij chajixik chuqa’ q’aton tzij achi’el ri aninäq jutaqil rusamaj ri Saqamaq’. Nuya’ retal «chi k’atzinel nya’ ruchuq’a’ ri b’anob’äl chi rij tzijonem chuqa’ jilan taq soloj chi kij ri taq k’ayewal, ri k’ulwachitajinäq pe pan Iximulew, ri rub’anon chi xqa pe ruchuq’a’ ri rub’anikil winäq chuqa’ ri taq rumoloj Saqamaq’». Re rutzijol wuj nub’ij: • Nutz’ët chi ri Amaq’el Ya’oj tzij richin nb’iyin ri chajinïk chuqa’ q’aton tzij jun nab’ey ya’oj tzij aj Saqamaq’ pa re na’oj re’, ri ruk’amon pe k’ïy samaj richin nuk’ëx ruch’akul ri chajinïk chuqa’ q’aton tzij pa Iximulew, yerutz’ët ronoje ri ruch’akul chi xa xe jun rub’anikil ri ruximon ri’. • Nuto’ re jun b’eyal re’ richin chi tutzïr ri runa’ojil re jun Ya’oj tzij re’, achi’el juyonil b’ey richin chi ri Saqamaq’ ntikïr nuchöl ruchuq’a’ jun Amaq’el runuk’ulem ri chajinïk chuqa’ q’aton tzij, rik’in re’ chi nwachin ri rusamaj Saqamaq’ tujikib’a’ chi tiqa’ ri kamïk chuqa’ chi ketz’et ri nuk’un kamïk. • Nusöl tzij chi rij ri rupam re ya’oj tzij re’, achi’el k’ïy uchuq’a’ richin tzijonïk kik’in jalajoj taq peraj enuk’un pa ri taq juna’ 1999-2009, anin chuqa’ chi rij ri nab’ey taq tzij richin ri uxlanib’äl k’u’x. • Tunimaj chi k’atzinel nya’ ruchuq’a’ chuqa’ chi kenuk’ na taq moloj k’o kitzijol pa ri taq peraj chi re ri Rutaqanem tzij chi rij ri Amaq’el Runuk’ulem Chajinïk, titikirisäx rik’in chi tisamäj ütz ri Amaq’el Rajpopi’ Chajinïk, richin tok k’amonel pa Amaq’el Runuk’ulem Chajinïk. • Tuya’ na’oj chi, ruma chi rutz’aqat ri samaj richin nya’ kitijonik ri samajela’, b’anon chi re chi yesamäj chi rij chajinïk, nuya’ to’ïk ri rajowaxik richin rupab’axik chuqa’ chi tuchapa’ samaj ri Amaq’el Saqarisan jay nusamajij ri tijoxik pa ruwi’ ch’ob’oj chi rij chajinïk, tipa’e’ pa ruwi’ achi’el nuchöl ri Taqanel tzij chi rij Amaq’el runuk’ulem Chajinïk, ri xtok retal saqarisan, samajib’äl chuqa’ ütz chi re ri Saqamaq’ richin yerutijoj, nuya’ kitijonik chuqa’ xa xe jun ütz kisamaj ri samajela’ pa ruwi’ ruchajixik ri amaq’. • Tuya’ ruq’ij ri rejqalem chi k’o nisamajïx ri rub’anik ri Ya’oj tzij rik’in ri samaj chi rij chi tinuk’ chik rub’anik

Esta sección utiliza algunas ideas básicas del Pacto Fiscal para un futuro con paz y desarrollo, Guatemala, 25 de marzo de 2000. Recomendación del Bureau for Crisis Prevention and Recovery (BCPR) del PNUD. Véase PNUD (2009a).

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

ri potz, tib’it rik’in rupab’axik jun chajïy rub’eyal potz’ jun kanöy na’oj rub’eyal potz’ chi rij nuk’un kamïk chuqa’ ri kitijoxik nimaläj taq samajela’, ri xkesamäj chi rij ri nuk’un chuqa’ ewan oyowal. Chuqa’ runuk’ik ri saqarisan jay chi keruto’ chuqa’ keruchajij ri yetz’iläx; ri rupab’axik jun Nuk’üy Runuk’ulem ri nsamäj ütz; chuqa’ ri ütz rutz’etik ri taq q’aq’ chuqa’ rupam q’aq’, richin ninab’eyisäx ri rusamajixik jun amaq’el na’oj richin tik’am el chi kiwäch. • Tiya’ ruq’ij chi k’atzinel nk’oje’ rucholajem, runik’oxik chuqa’ ruchajixik ri taq kisamaj juley chik winäq chi rij chajinïk chuqa’ na’ojib’äl, akuchi’ tiya’ rejqalem chi tijikib’äx chi tisamajïx ri Amaq’el runuk’ulem ri na’oj k’o chupam ri Ruch’akulal Taqanem tzij. Pa ruk’isib’äl, tiya’ rejqalem chi tisamajïx ri rajowaxik richin chi titzijöx rij pa taq tinamït chi rij ri na’ojil richin nq’at rij ri ch’a’oj, tixim rik’in ri rub’eyal rik’in ri rajowaxik richin yesamajïx ri junawäch taq chajïy richin ri Amaq’el Runuk’ulem Chajinïk, tiya’ ruq’ij ri ütz rusamajixik ri kichajixik winäq. • Tisol na’oj chi rij ri Ya’oj tzij, ruma rucholajem ri taq rajowaxik, achi’el rupam e k’atzinel richin ri rucholajem runa’oj Amaq’ chi rij chajinïk chuqa’ q’aton tizj, enuk’un kuma taq na’oj ri e ruxe’el rub’eyal, ri man xa xe ta chupam xa chuqa’ ri nuq’i’ pa ronojel rajowaxik, tikirel nya’ jujun taq tz’etoj chi rij chuqa’ pa junamilal, ri k’ate nub’än chi nich’utinär rub’ey richin nq’i’ ri Amaq’el Runuk’ulem Chajinïk chuqa’ Q’aton tzij. Achi’el ruche’el ri xb’itäj qa ruma ri retal chi samajel, ri amaq’el na’ojil chi rij chajinïk k’o chi ninuk’ k’a ri’ nutz’ët ri Saqamaq’ chi k’o rejqalem richin chi nsamäj qa ri Amaq’el Runuk’ulem chi rij Chajinïk. Chuqa’ rajowaxik nijikib’äx ruma ri rucholajem rusamaj ri Ruchuq’ab’al Taqanel Amaq’ chi rij runa’ojil chajinïk. 4.4.2 Jaloj chi rij q’aton tzij chuqa’ samaj chi rij ch’a’oj Ri Iximulew nrajo’ jun q’aläj, ütz, aninäq, ruyonil chuqa’ man xa xe ta jun runuk’ulem q’aton tzij. Xa xe ke ri’ nib’anatäj ri kajowaxik chi ke ri winäq, chi nikinimaj kitzij ri taq saqarisan moloj chuqa’ ri e pa’äl chi kiwäch. K’ïy chik b’anon pe chi rij re’, toq xjux ri uxlanib’äl k’u’x, po ri ruk’iyirisaxik ri rusamajib’al runuk’ulem pwäq chuqa’ ri kito’ik aj

181

ruwach’ulew man junam ta chi yekichajij rokisaxik. K’atzinel xub’än ri k’ak’a’ taq rub’eyal taqanem tzij xnim pa juna’ 1992, ri xutunub’a’ ri rujikib’axik rusamaj ri rucholajem Ruchitüy q’aton tzij, ri saqarisan chajinïk. Rajowaxik utziläj taq na’ojil, ri tikib’ana’ jaloj pa ruch’akul richin jumul nijikib’äx rub’anikil ri Amaq’el Kipotz’ Winäq, runuk’ulem ri tz’apib’äl ajmak chuqa’ ri taq rucholajem rucha’ik ri nïm tz’etöy Q’aton tzij, ri ajtaqanel tzij richin ri Nimamoloj Ruchuq’ab’al Q’aton tzij chuqa’ ri Nimamoloj chi rij to’onïk taqanem tzij, chi rij ri K’amonel jay chi rij ri Saqarisan chajinïk chi rij ch’a’oj chuqa’ chi rij ri nimamoloj richin cholk’aslemalil. Re taq jaloj re’ k’o chi yeb’an rik’in tz’etoj chi rij ri peraj cholk’aslemalil chuqa’ chi tuyaka’ ruk’u’x ruma ri rajowaxik chi nk’oj jun k’ak’a’ Uchuq’ab’il chi rij q’aton tzij, ri kan richin wi jun junawäch Saqamaq’.

C 11

Ri samaj chi rij ruch’akul runuk’ulum q’aton tzij k’o chupam: a) man jun nitaqo richin, man xa xe ta jun nutzu’, runa’oj chuqa’ jikïl rusamaj pa rulewal. Man tikirel ta k’o jun runuk’ulem q’aton tzij, ri ruyon ta k’o toq yek’ex ri taq ajtaqatzij ri Nimamoloj richin taqanem tzij chuqa’ richin nb’an tzij ri pa taq wotäq juna’ (13 chuqa’ 90 ajtaqatzij).181 b) rujikib’axik ri rusamaj pa ruwi’ taqanem tzij: nya’ rutzijol chi ütz tichap chuqa’ tik’ex ri na’oj chi rij ri kisamaj taqanem tzij rik’in ri jachon samaj chuqa’ man xa xe jun tikitz’eta’ ri ajq’atöy chuqa’ ajtaqtzij: kicha’ik chuqa’ ya’oj kina’oj, rub’eyal nb’an ch’owen kik’in, nq’asäx tojtob’enïk chi rij kisamaj, kik’waxik chuqa’ njotob’äx kisamaj. c) Rukojol ri rulewal rik’in ri kisamajixik: ri samaj chi rij sujunïk k’o chi njach rik’I ri rub’anik rucholajem samaj. d) Rutz’etik ri taq samaj: ri rusamaj tz’etöy samaj k’o chi ntz’et chi junam rik’in ri q’atöy pa taqanel taq wuj. Ri taq samaj chi rij runuk’ulem ri q’aton tzij k’o: k’ïy rusamajib’al rucholajem pwäq; kisamajisaxik ri taq samaj chi rij chajinïk chuqa’ q’aton tzij; ximoj taq samaj chi kikojol taq moloj (Ruchitüy Q’atb’äl tzij, Mingob, Amaq’el Kipotz’ winäq chuqa’ ri Inacif ); kito’ik ri winäq aj tinamït.

4.5 Raxnaqil chuqa’ Tijonïk 4.5.1 Raxnaqil

El Relator Especial de las Naciones Unidas sobre la independencia de los magistrados y abogados, en 2009, consideró que el hecho que los jueces estén supeditados a un mandato de cinco años debilita el poder judicial, afecta su independencia y desarrollo profesional. Mencionó la necesidad de reformas de tipo legislativo para solucionar este problema en la medida en que se centren en la construcción de una verdadera carrera judicial. También el establecimiento de mecanismos legales que rompan con la provisionalidad que implica la elección de los jueces y magistrados por un período de cinco años. Al mismo tiempo, argumentó la necesidad de establecer mecanismos eficaces de rendición de cuentas para jueces y magistrados. Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq

C 11

Pa juna’ 2008 ri PNUD, rik’in ruto’ik ri MSPAS chuqa’ juley chik taq moloj, xkitaluj Ri runuk’ulem Raxnaqil pa Iximulew: ¿Akuchi’ öj b’enäq wi?, jun runik’oxik ri nunïm ch’ob’oj chi rij winäq, taq yawa’ chuqa’ kamík, ilinem, ya’oj pwäq, samajela’ chuqa’ choj na’oj. Ka’i’ juna’ chi rij, nunataj chik pe ri taq na’oj xejikib’äx chupam ri kanoj na’oj chuqa’ nujikib’a’ ri rajowaxik chi rij jun amaq’el peyonïk, ri nel chi ninuk’ chik ri runuk’ulem ruraxnaqil ri amaq’, man xa xe ta pa saqarisan peraj. Chi kikojol ri taq na’oj k’o: a) tich’utinisäx chi yaqa chi rij k’ayewal chi kikojol winäq rik’in ri ruchuq’a’ ri MSPAS, ri ruya’ik retal tz’aqät taq samaj chuqa’ rutaluxij jeb’ël taq rub’eyal k’aslem; b) tinuk’ taq b’eyal chi rij ruchajixik winäq, raxnaqil, tiya’ rejqalem kik’in ak’wala’, xtani’ alab’o’, taq tetata’, ri nimaläj taq winäq chuqa’r ri manäq kisamaj; c) tiqa ruk’ayewal jalon taq uchuq’a’ rik’in ri ruk’iyirisaxik ri tz’aqät taq samaj richin chi konojel kek’ulun, ri e jeb’ël chuqa’ rik’in b’anob’äl na’oj; chuqa’ d) rukanoxik taq b’eyal richin ruchajixik ri pwäq, chi man janila tik’is pa raxnaqil. Rik’in ri kamïk me’ilinem, nya’ rutzijol re taq samaj re’: a) richin yeto’ wakami chi rij ri majun ruchuq’a’ ri nikitïj, ketz’et ri taq moloj winäq e k’o pa k’ayewal, jeb’ël tib’an chi ke ri taq runuk’ulem samaj chuqa’ tijikib’äx kisamajixik ri taq nuk’samaj pa k’ïy ramaj chuqa’ ketz’et ri taq samaj; b) richin nsamajïx rij ri taq ruk’ayewal ruch’akulal ri taq ilinem, tisamajïx ri rucholajem ruchajixik wäy chuqa’ ilinem pan amaq’, ri nuto’ ütz kilixik ri winäq aj Iximulew; c) tinimäx rutzij ri tz’etöy aj Kimoloj Amaq’, chi rij ri ch’ojib’äl ri ilinem, rin ok chuqa’ chupam ri ruya’ik ruchuq’a’ runuk’ulem na’oj chuqa’ rutzijob’al ri Ruchajixik Wäy chuqa’ Ilinem, ri nujikib’a’ jun runuk’ulem aninäq rutzijol chuqa’ taq aninäq kisolik. 4.5.2 Tijonïk Ri kuqub’äl k’u’x chi rij ri tijonïk, achi’el jun b’ey richin nik’iyirisäx ruwinaq Iximulew chuqa’ richin nqa ruwi’ ri meb’a’il chuqa’ ri mejunamil winäq, xa xe najowäch ri qitzij jamalil k’aslem pa k’ïy juna’. Re k’atzinel ramaj re rajowaxik runa’ojil nïm tijonïk, ri nuya’ ta ruchuq’a’ ri jaloj chi rij tijonïk, petenäq chi rij ri samaj e jikïl pa taq Ya’on tzij chi rij ri uxlanib’äl k’u’x, ri nikijikib’a’ ruk’ulik tijonïk chuqa’ ri tikisamajij rij ri k’ayewal pa XXI lajtäq juna’. Re taq na’ojil re’ –nuk’un richin retal rutzij ri k’ïy taq b’eyal achi’el ri Amaq’el Ajpopi’ richin Tijonïk chuqa’ ri Runuk’ulem Rajpopi’ Tijonïk – rajowaxik nimaläj taq ya’oj tzij man xa xe pa ruwi’ rayb’äl, chuqa’ chi rij ri taq na’oj, ri yejikib’an achike rub’eyal, achoq ik’in, akuchi’ chuqa’ achoq ik’in nb’an ri samaj. Ri Amaq’el Rutaqanem Tzij Tijonïk k’o wakami, elesan

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

ruma ri retal Uchuq’ab’äl Taqanel Amaq’ 12-91, k’a man jani k’o cholajem rusamaj. Nel k’a ri chi ja ri Amaq’el Ajpopi’ Tijonïk chuqa’ ri Ruchitüy Tijonïk tikitaluj rusamajixik, ri tikich’ajch’ojirisaj ri peraj q’aton tzij pa ruwi’ tijonïk. Chi rij ri na’ojil chuqa’ taq na’oj pa ulewalil k’o chi nya’ taq b’eyal richin nq’a ruchuq’a’ ri taq k’ayewal chi kij ak’wala’ chuqa’ xtani’ alab’o’ pa ruq’a’ tinamït, pa tinamital ojer etz’ilon, ri achamaq’ taq tinamït, aj ixoqi’, ri winäq e k’o pa kamïk meb’a’il chuqa’ ri k’o jalan kib’eyal. Ri k’ak’a’ rokisaxik tijonïk k’o jun utziläj ruchuq’a’ richin ntalüx rusamaj chuqa’ retal rusamaj chi rij na’oj pa jikïl chuqa’ man pa jikïl ta tijonïk. Rik’in ri ri tz’etoj tijonïk ch’ojib’äl, ri rulewal man xa xe nq’ax chi nk’ul retal tijonïk, ri man jun rochoch, rupam chuqa’ ütz rusamajib’al richin nya’ tijonïk. Ri taq rajilaxik rochoch tijonïk chuqa’ rutz’etik winäq rub’anon rik’in ri «Nïm rutzijol chi rij tijonïk» (rutz’etik ri ruya’ik to’ik achi’el ri ilinem pa taq tijob’äl, ruya’ik taq wuj, taq peqës samajib’äl, chuqa’ juley chik) k’o chi yek’atzin richin ninuk’ chuqa’ nya’ rutz’aqat taq na’oj, ri tikiya’ q’ij chi ri taq samaj e ütz chuqa’ aninäq kek’ul. K’atzinel netamäx kijikib’axik ri q’aläj chuqa’ utziläj taq nuk’ulem richin rusamajisaxik re taq to’ïk re’ chuqa’ kito’ik chi rij pwäq ri winäq nkitijoj ki’. Ri tzijonem chi rij na’ojil chuqa’ chi rij ri taq retal na’oj richin ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl pa k’ïy b’anob’äl k’o chi yetz’et kiwäch re’: runik’oxik ri rub’eyal tijonïk chuwäch ri rajowaxik chuqa’ nk’atzin chi ke ri achamaq’i’ chuqa’ chi rij ri ütz kisamaj pa juley chik peraj: rutikirib’axik kitijoxik tijonela’ pa ruwi’ k’ïy ch’ab’äl chuqa’ chi rij ri k’ïy kina’oj solchi’, ri k’o rukojol ri xa xe jun ch’ab’äl pa maya’ ch’ab’äl chuqa’ pa kaxlan, ri nik’o pa jalajöj ruch’ab’exi ri ka’i’ ch’ab’äl; rulewal chupam ri tz’aqät rupalb’al tijonïk, ruk’u’x tijonïk chuqa’ ruwi’ tijonïk. K’atzinel chi ri tijonïk pa k’a’i’ ch’ab’äl –achi’el etaman ruwäch pa rutzij rutijonik Iximulew-, tinuk’ chik chuqa’ tik’wäx rik’in kich’ob’oj setul ruwach’ulew chuqa’ rik’in aj ruwach’ulew, ri xuya’ q’ij chi xpe ri tijonïk pa b’anob’äl pa k’a’i’ ch’ab’äl ri nuxutuj rub’anikil ruchi’, ri wakami chuqa’ tojonel, richin nb’iyin rik’in uchuq’a’ chuqa’ k’exon tz’etoj pa jun k’ak’a’ tz’etoj. Chupam rere’ k’o jun na’oj chi rij junamil chuqa’ ütz tijonïk, rik’in ri kich’ojib’al pa moloj chi rij kik’exoj b’anob’äl chuqa’ solchi’ pa jun jalan winaqirem. Ja chi toq ri rumoloj pa junamil xsamäj chi rij ri runuk’ik chuqa’ rutaluxik ri Runuk’ik ri Rujaloj Tijonïk pa juna’ 1998, ri Saqamaq’ tikirinäq rusamajin ri ruk’exoj rupam runuk’ulem tijonïk. Xb’an jun ruxe’el na’oj chi ri ruk’exoj rupam runuk’ulem tijonïk, xb’an ri Amaq’el Rupam Ruxe’ tijonïk richin ri rutikirib’al, ruxe’ tijonïk, rupalb’al tijonïk, ruk’u’x tijonïk chuqa’ jujun ruwi’ tijonïk; xjikib’äx ri taq kitz’aqat rik’in ri taq ketal taq Ch’ituy. Man ke ta ri’, ri ütz

rokisaxik ri Amaq’el Rupam Ruxe’ Tijonïk pa tijonijay, k’a k’o na nrajo’; rajowaxik na rutaluxik chuqa’ tijonïk, chi ke ri k’ak’a’ taq tijonela’ pa rucholajem samaj; ke ri’ chuqa’ kik’waxik chuqa’ kitz’etik ri taq rucholajem rutz’aqat chuqa’ ri taq retal samaj. Ri rutzil ri tijonïk, tz’eton wakami ruma tojtob’enïk richin etamab’äl pa ruwi’ sik’inïk chuqa’ ajilanïk chi ke tijoxela’, jun chi ke ri taq rurayb’al runa’ojil tijonïk, ri janila rejqalem richin ninimirisäx ruk’iyirisaxik ri k’ak’a’ taq winäq pa Iximulew. Ik’owinäq ruchuq’a’ chuwäch ri taq k’exoj pa tijonïk richin nab’ey kina’oj winäq (rutz’etik chi e ojer ri taq ruxe’ chuqa’ rupalb’al tijonïk chuqa’ ch’aqa’ chik), ri amaq’ rajowaxik jutaqil taq k’exoj tijonïk pa ruka’n na’oj, achi’el rutzil ri 182 ruwäch, chi ruk’amon chuqa’ ruk’exik ri ruwi’ tijonïk.

4.6 Rusamaj ri Saqamaq’ pa Junawäch. K’ïy ri taq ruperaj samaj akuchi’ ri saqamaq’ nusamajib’ej ri junawäch. Re’ man k’atzinel ta nitzijob’ëx wawe’, xa ütz ntzijöx re jujun taq na’oj re’: 4.6.1 Jaloj pa runuk’ulem cha’oj chuqa’ na’ojil taq moloj Chi rij ri Kitaqanem tzij Cha’onïk chuqa’ Kimoloj Na’ojil (1985) xb’an jaloj chi re pa 2004 po k’a k’o na nrajo’; ri jaloj pa juna’ 2006 xa xe xuchojmirisaj. Ri Rajpopi’ Amaq’ xunük’ jujun taq na’oj ri k’o k’ïy taq jaloj chupam, k’a man jani ejikib’an, jujun janila k’o kejqalem pa ka’i’ peraj, rin sol qa: a) runuk’ulem na’ojil taq moloj: nukanoj kinuk’ik taq moloj, nkib’i’ij chi toq nikitz’ib’aj kib’I’ k’o ri 0.04% kiwinaq chi re ri winäq e’ajilan richin yecha’on. b) q’aton tzij cha’onïk: nutzijoj jalajoj taq peraj, nunataj ri rutojik rutzijol cha’onïk, njote’ rupwäq saqamaq’ pa USD2.00 k’a pa USD 3.00 ruma jun retal cha’oj xilitäj chuqa’ nuya’ rutzijol rub’eyal ntz’et rokisaxik ri pwäq npe juk’an chik. c) ruk’ojlem ri rub’anikil cha’oj: nuya’ rutzijol 140 taqanel amaq’, ri 112 yecha’ rik’in runuk’ulem peraj cha’oj (chi kijujunal tinamital) chuqa’ 28 ruma runuk’ulem amaq’el cholaj b’i’aj (25.0% chi re ronojel ri peraj taqanel amaq’). d) Nïm Q’atb’äl tzij pa ruwi’ Cha’oj chuqa’ taq ruq’a’: nuya’ retal ri rejqalem richin nya’ ruchuq’a’ ri rujachik samaj, rik’in rujotob’axik rupwaq pa jun juna’ chuqa’ nujikib’a’ k’ak’a’ taq samaj achi’el ri runuk’ik ri Saqarisan jay richin Tijonïk rajowaxik amaq’ chuqa’ cha’oj chuqa’ ri Saqarisan jay k’ïy moloj chi rij Rutijoxik Na’ojil richin rutzijol kito’ik winäq. Chuqa’ nuchöl chi k’atzinel nya’ retal rub’eyal ri taq k’ulb’exik chi ke winäq richin chi junam kina’oj rik’in ri ruq’atb’alil tinamït chuqa’ ri Atowab’äl 169 richin ri OIT chi rij ri achamaq’ chuqa’ ojer taq tinamït pa taq jachon samaj achamaq’.

182

Rik’in ri k’ïy jaloj b’anon chi re ri Rutaqanem tzij Cha’oj chuqa’ Na’oj taq Moloj, k’o kaji’ peraj ri najowäx nya’ ruq’ij: a) kek’ut ri taq pwäq pa ruwi’ cha’oj; b) keqa rajlab’al ri taqanel amaq’ (jub’a ok chuwäch ri e k’o wakami naqaj chi re ri 80-10 taqanel amaq’) chuqa’ tijikib’äx ütz taq rub’anikil kicha’onik; c) ¿ketal richin peraj ulewal o aj amaq’?: tzijonem chi rij ri rutzil k’o ri runuk’ulem chi ronojel aj amaq’ chuqa’ ri pa taq peraj q’atb’äl tzij chi re ri junawäch chuqa’ winaqi’; d) ruya’ik rucholajem toq njalwachïx jun moloj (rutikirisaxik k’ayewal ruma man jun ajowaxik rik’in jun moloj); e) tiq’at jub’a ri kicha’ik jub’ey chik ri taqanel amaq’ chuqa’ q’atöy taq tzij; f ) ruwujil retal winäq; g) jaloj richin kicha’ik q’atöy tzij; h) tojïk kichin ixoqi’ chuqa’ achamaq’ taq tinamït, achi’el jun rub’eyal richin jun ütz pajoj, ri nto’on, pa juley chik taq amaq’, richin nq’a ri junawäch richin ruto’ik na’ojil. 4.6.2 Ri Runuk’ulem Rajpopi’ ri Ruk’iyirisanem aj tinamït chuqa’ aj Ruq’a’ tinamït, jun chik rub’eyal richin to’ïk.

C 11

Ri Runuk’ulem Rajpopi’ ri Ruk’iyirisanem aj tinamït chuqa’ aj Ruq’a’ tinamït jun k’ak’a’ chuqa’ nuyäk ruchuq’a’ kito’ik winäq, jun rub’eyal ri ütz nsamäj, nuya’ ruchuq’a’ ri junawäch k’aslem. K’o retal rub’anikil nuk’un rusamajixik pa amaq’, tinamital, q’atb’äl tzij chuqa’ pa tinamït. Man k’o ta ruxe’el rik’in ri b’anatajnäq pe, ruma chi ri taq taqanel taq chanpomal man xkiya’ ta ruq’ij reta b’eyal re’ richin ri na’ojil k’aslemal rajowaxik, chi kikojol juley chik achoq uma, jun samajel winäq chuqa’ jachon rusamaj, rik’in runa’ojib’al chi rij samaj, jun koch’onel runa’oj chuqa’ junawäch. Pa jub’a rub’ixikil, k’ak’a’ taq ximoj chi kikojol ri taq ruk’u’x ruchuq’a’, ri k’wayöl etab’äl pa ruperaj chuqa’ taq aj tinamït taq winäq pa ruxe’el. K’o chi tikis ri utzil nkib’än ri ajna’ojil pa ruwi’ ri rujikib’axik tzij chi ke ri taq rajpopi’ tinamital chuqa’ q’atb’äl taq tzij. K’o chi nxim ri taq rujikib’axik tzij pa ruwi’ amaq’el na’oj rik’in rutz’aqatisaxik pa peraj chuqa’ tinamital. Ruma ri’ nya’ rutzijol chi: a) tinuk’, tijikib’äx chuqa’ tokisäx rub’eyal jun chajch’oj rub’eyal richin runik’oxik chuqa’ rutz’etik winäq, b) tinuk’ ri ximoj samaj chuqa’ tunujri’ïl chi rij ri saqarisan na’ojil rik’in taq nuk’samaj pa ruwi’ tikoj pwäq kichin ri rajpopi’ tinamït, ri Conadur chuqa’ ri ximoj samaj re ruk’isib’äl rik’in ri Rajpopi’ Amaq’ajay, richin rusamajixik jun amaq’el rucholik pwäq; c) rujikib’axik chuqa’ ruya’ik ruchuq’a’ri taq ruk’amon rub’eyal kito’ik ri Conadur pa ri rub’anik ri rucholik pwäq ruma ri ruchuq’a’ chi k’o chi nujikib’a’ saqarisan na’ojil chi rij tikoj pwäq, ri kajowaxik chi rij k’ojlib’äl ri rajpopi’; d) kitijoxik winäq richin nkiya’ kito’ik chuqa’ ri ütz kisamaj pa ruwi’ saqarisan taq na’ojib’al; chuqa’ e) runuk’ik jub’ey chik ri ximoj samaj chi kikojol ri

Véanse más detalles en Cien/ Usac, Efpem/Prodessa/Flacso-Guatemala (2010). Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq

taq Cocode, comude chuqa’ taq peraj kich’akul ri taq Chitüy chuqa’ taq Rutz’ibajay ri ruk’u’x Chanpomal.

4.7 Meb’a’il chuqa’ mejunamil chi rij kib’eyal winäq

C 11

Pa ruxe’el rucholajem ri ruk’iyirisaxik winäq k’o ri na’oj chi rij ri q’aton tzij chuqa’ junamil, ri nuk’utuj, pa jun peraj, chi tik’is ri kixe’ taq q’atoj, ri kitijon k’ïy winaqi’ wakami, chuqa’ tich’utinisäx pa ri jujun taq retal ri nikiya’ ruchuq’a’ chuqa’ nkiqasaj ruchuq’a’ rutzil ri winäq. Ri meb’a’il jun itzel pab’anïk richin ri ruk’iyirisaxik winäq, ri mejunamil winäq chuqa’ kib’eyal winäq, e jujun. Ri Saqamaq’ jun nimaläj rusamaj ri k’o chi nub’än pa ruwi’ ruch’utinisaxik ri meb’a’il chuqa’ ri mejunamil rik’in taq na’ojil chuqa’ amaq’el taq na’oj richin k’ïy juna’. Wakami nya’ rutzijol jujun taq na’oj ri k’o ruxe’el chi rij ri k’ak’a’ runuk’ik ri PNUD chuqa’ chi rij ri Cepal. Ri na’oj chi rij meb’a’il, nujikib’a’ nub’än jun winaqil ya’oj tzij richin nib’iyin pa ri k’ak’a’ kitunuj Saqamaq’, winäq chuqa’ k’ayb’äl richin nkanöx jun tunül k’iyirisaxik. Achi’el retal re jun ya’oj tzij, ruch’ob’ik, rutz’aqatisaxik chuqa’ rutz’etik jun amaq’el na’ojil chi rij k’iyirisaxik pa k’ïy juna’, ri nuxïm taq na’oj chi rij meb’a’il chuqa’ richin nich’utinisäx ri taq mejunamilal, chi rij jun tz’aqät runuk’ulem, ri nukanoj jutaqil ruk’iyirisanem winäq, tuya’ ruq’ij ri peraj aj ruq’a’ tinamït, ri taq achamaq’i’ chuqa’ ixoqi’. Pa re rub’ey samaj re’, k’atzinel ntz’et ri taq amaq’el Na’ojil chi rij ruk’iyirisaxik aj ruq’a’ tinamït chuqa’ runa’oj ri taqanem tzij chi rij ruk’iyirisaxik ruq’a’ tinamït. Ri taq winaqil taq nuk’samaj richin ri tz’eton rujachik pwäq nto’on richin nq’a ri ruchuq’a’ meb’a’il pa k’ïy taq ramaq’ ri ruqajb’al kaq’ïq’ chi re ri Ab’ya Yala. Re taq nuk’samaj re’, jun chi ke ri xtz’ukutäj pan Iximulew pa 2008, k’o chi nub’än k’ïy taq ruxe’ rub’eyal richin chi ütz chuqa’ jeb’ël: a) k’o chi nkito’ ki’; b) ri samaj nya’ pa ruwi’ raxnaqil chuqa’ tijonïk, k’o chi nto’on richin nujotob’a’ ri taq peyonem richin samaj chuqa’ ri taq retal kisamaj ri winäq eto’on; c) jumul xk’is ri ruq’ijul xya’ richin ri tz’eton rujachik pwäq, ri taq alab’o’ xeto’ (xkik’ül retal kitijonik pa ruwi’ tijonïk) k’o chi nkïl kisamaj ri nq’alajin ruwäch chuqa’ d) ri kicha’ik ri xketo’ k’o chi jikïl ruma ri ütz chuqa’ q’aläj taq pajb’äl. Achi’el nusöl ri winäq b’anob’äl chi kijujunal ri amaq’, k’o chi nq’ax chi pan Iximulew, ri rejqalem Solchi’ chuqa’ b’anob’äl pa saqarisan samaj chuqa’ juley chi taq rajowaxik samaj chi kij ri taq achamaq’i’ tz’eton ruma ri Saqamaq’. Ri k’ïy ruq’ijul chuqa’ janila rejqalem. Chi rij ri junamil chi rij kib’anikil winäq k’o chi ri taq pajb’äl e tz’aqät, ri tikitz’eta’ ronojel ri taq ruperaj ruk’aslem na’ojil, pwaqil, winaqil chuqa’ b’anob’äl, ri tusuju’ taq q’ij richin tijonïk, raxnaqil, rusamajib’al pwäq, k’amonel samaj, chi rij k’ak’a’ taq retal junamil chuqa’ tuya’ q’ij richin nik’ulwachitäj

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

ri kich’ojib’al ri ixoqi’. Chuqa’ k’o chi ntz’et ri taq etal yerutz’ila ri aj ruq’a’ tinamït chuqa’ achamaq’ ixoqi’. Ja toq xk’ut ri nab’ey na’oj chi rij na’ojil ri nuya’ kiq’ij ri ixoqi’ pa juna’ 1990, k’a toq xk’ut ri amaq’el Na’ojil chi rij rutaluxik chuqa’ tz’aqät kik’iyirisaxik ixoqi’ chuqa’ ri nuk’samaj chi rij rujunamil samaj juna’ 2008-2023 pa juna’ 2009, xik’o ka’i’ lajtäq juna’ richin xsaqarisäx jun samajib’äl richin k’ïy juna’. K’o chi noqäx na ri Na’ojil pa jalajoj taq ruq’ijul chanpomal, titz’et chi jikïl ri rub’eyal chi rij rutz’aqatisaxik, jutaqil rutz’etik chuqa’ jutaqil runik’oxik chuqa’ runuk’ik taq samajel taq nuk’samaj richin k’ïy juna’ richin rusamajixik na’oj pa jujun ruq’ijul chanpomal. Re ruk’amon pe chi nib’an ximoj taq samaj chi kikojol ri taq moloj chuqa’ ruya’ik ruchuq’a’ ri taq kib’eyal ixoqi’ pa kitinamit chuqa’ pan amaq’; chuqa’ rub’anik taq jachob’ál pwäq rik’in jun tz’etoj kib’anikil winäq, ri tuya’ q’ij ninik’öx ri nuya’ ri Saqamaq’ richin nich’utinisäx retal ri mejunamil chi kikojol ri ixoqi’ chuqa’ achi’a’.

5. B’enam pa jun k’ïy Saqamaq’ Ri taq ruk’isib’äl tzij nichol ruma ri rupam re jun rutzijol wuj re’ ja chi ri Saqamaq’ k’atzinel pan Iximulew, pa re k’ayew q’ijul re’ pa ruk’aslem, xa xe k’o chi nk’oje’ pa jun junawäch saqamaq’ chuqa’ ruma ri, chi rij ch’ojib’äl, k’wayon ruma jun moloj chi rij na’ojil ri janila ruq’ij ruma ri retal rusamaj chuqa’ rik’in ütz na’oj, chuqa’ nuya’ retal ri kitz’etik winäq, ri nub’ina’aj pa rutzij ri PNUD jun junawäch winäq. Richin nikamulüx rub’ixikil ri janipe la mul nokisäx, jun köw chuqa’ utzililäj Saqamaq’. Ri ruk’iyirisaxik winäq man xa xe ta nujikib’a’ ri’ chi rij ri rupajik ri IDH, tijonïk, raxnaqil chuqa’ ri nuch’äk. Ri saqamaq’ k’o chi nusamajij taq na’oj ri nkijäq k’ak’a’ chuqa junam taq retal samaj richin nya’ ruchuq’a’, jamalil richin cha’oj, tik’ut taq retal samaj chi ke konojel chuqa’ kichin konojel. Pa jalajoj rub’eyal, ri ruk’iyirisaxik winäq nroqaj pa jun k’ïy saqamaq’ ruma ri ruk’iyirisaxik retal samaj chuqa’ taq retal ch’ob’oj xkeruto’ ri taq achamaq’i’, k’a wakami ejech’un chuqa’ emestan. Ri k’ïy Saqamaq’ nib’i’ïx chi achi’el jun k’ak’a’ Saqamaq’, ri rutz’aqik pa k’ïy juna’ tikirel nitikirisäx yan el. Riri’ rajowaxik nimaläj taq rub’eyal, jun ri ntikirisäx pe pa Saqamaq’ chuqa’ jun chik chi kikojol ri winäq. K’o chi nsol pa rub’eyal ri ruk’amon pe ri taq ruxe’ ruq’ijul majoj, ri k’o pa ruxe’el ri Saqamaq’, ke ri chuqa’ tuk’ulu’ rik’in ronojel ri ruk’amon pe chi ri Saqamaq’ man xa xe ta jun rub’eyal, ri k’o ruwinaq achamaq’I’ rik’in jalajoj kib’anob’al. re ka’i’ taq achike ruma, k’o nkich’ojij pe. Ri runuk’ik ri K’ïy Saqamaq’ xa xe nb’anatäj rik’in we nqa ruchuq’a’ ri ruxe’ ruq’ijul majoj, ri k’o retal rik’in ri ximoj chi rij kitaqonik winäq chuqa’ kichakab’axik pa samaj, ri man ütz ta chi kij ri achamaq’i’, ri ruq’alajisan achi’el jun retal ri rub’anikil jechoj b’anob’äl.

K’o chi nq’ax chi ri nto’o achike ruma ri K’ïy Saqamaq’ nuya’ retal rub’eyal runuk’ik jun k’ak’a’, junawäch uchuq’a’. Ri ruk’isik ri ruxe’ ruq’ijul majoj chuqa’ ri tz’ilanel b’anob’äl chuqa’ ri me’ajowanïk man xa xe ta chi e k’ayewal richin q’ijul, xa chuqa’ richin uchuq’a’ chuqa’ oyowal. Ri k’ïy Saqamaq’, achi’el xtz’et pa INDH juna’ 2005, jun uchuq’a’ ri ntikïr nuk’waj rub’ey chuqa’ rub’ixik ri k’ïy rajowaxik ri yetz’ukutäj pe chuqa’ yesilon chi kikojol winäq. K’ïy uchuq’a’ k’o jun wi ruq’ajarik chuwäch ri xkib’än ri taq uchuq’a’ «qitzij kaxlan» o «kaxlan», jun wi rik’in ri xtub’än jun uchuq’a’ «winäq» o «achamaq’». K’ïy pa juley chik b’eyal, ruma xa jun Saqamaq’ akuchi’ k’o k’ïy ch’ab’äl, ri ruk’amon pe k’ïy q’atb’alil tzij, ri nusamajij kipajoj kij ri taq kich’ojib’al moloj (kich’ojib’al achamaq’i’ chuqa’ juley chik kich’ojib’al taq molaj) chuqa’ taq winäq (chi jun k’aslem). Wakami ri Saqamaq’ tikirel nusamajij taq etal ri nto’on richin nqa ri taq mejunamil chuqa’ kijechunik achamaq’i’, achi’el: a) tinimirisäx ri ütz retal kisamaj chuqa’ kik’aslem ri achamaq’i’, ri retal kiraxnaqil, kochoch chuqa’ jun ütz chuqa’ raxinäq kik’ojlib’al; b) retal ri runuk’ulem kitaqanem tzij ri taq achamaq’i’, ri k’ïy taqanem tzij chuqa’ ri taq samaj ruk’amon pe, achi’el chuqa’ rujikib’axik chi konojel tikik’ulu’ ri q’aton tzij, rik’in kipeyoxik aj q’axan tzij pan achamaq’ taq ch’ab’äl chuqa’ tik’iyisäx ri kiya’ik pa taq k’ojlib’äl xa xe achamaq’ e k’o; d) titalüx ri k’ïy b’anob’äl chuqa’ ri rajowaxik solchi’ chuqa’ b’anob’äl pa runuk’ulem tijonïk chuqa’ raxnaqil; e) tib’an samaj richin chi keto’on ri achamaq’i’ pa kik’waxik ri taq na’ojil moloj chuqa’ winäq taq moloj, pa taq kicholajem cha’oj, pa ri taq saqarisan samaj pa b’anel taq samaj chuqa’ richin k’wanïk; f ) tiya’ eqan chi kij ri taq na’oj richin tz’ilonem chuqa’ me’ajowanem, waranïk nimaq’ij chuqa’ ri e jikïl pa samaj, pa tijob’äl, pa tinamït; g) tiya’ ruq’ij ri k’ïy kib’anob’al winäq; h) tinik’öx ri tijonïk pa ka’i’ ch’ab’äl pa k’ïy b’anob’äl, richin njikib’äx ri rub’eyal, ri k’o ta chi nutzeqelb’ej ri amaq’, achi’el pa ruwi’ ri kirayb’äl achamaq’i’ chuqa’ ri ruwinaq Iximulew chuqa’ tijikib’äx ri rutzaqatisaxik pa ronojel ri taq rutinamital solchi’ aj Maya, aj Xinkas chuqa’ Garífuna pan amaq’; i) kenuk’ chuqa’ ketz’aqatisäx taq na’oj richin ütz kib’eyal richin nto’ ri retal rajlaxik, jikïl ruk’ojlib’al chuqa’ ruk’isik ri tijonïk pa ruxe’, rupalb’al, ruk’u’x chuqa’ ruwi’ tijonïk chi kikojol ri taq ak’wala’ chuqa’ xtani’ alab’oni’ e aj achamaq’i’. ronojel re taq ch’ojib’äl chuqa’ retal samaj re’ k’o chi yejikib’äx chuqa’ pa kiwi’ ri ixöq aj achamaq’i’, ri k’a tajin na wakami, ri itzel rutz’etb’al jechunïk winäq.

6. Ch’utaq choloj chi rij ruk’exoj ri Saqamaq’ Pan Iximulew, ri taq samaj chi rij jaloj, eb’anatajnäq achi’el ka’i’ «ruwi’ palow» o rub’eyal ri man xa choj ta ke ri nya’ rukojol, toq pa ri amaq’ rutzeqelb’en ri rulewal kitinamital.

Ri nab’ey, ruma ri rutzij ri bina’an Ya’oj na’oj aj Washington. Pa re jun peraj na’oj re’, ri Saqamaq’ xnuk’ achi’el jun ya’öy uchuq’a’, nqa ri rusamaj chi rij ruchajixik k’ayb’äl chuqa’ nuya’ ruq’ij ri rusamaj chuqa’ runimik ri’ chi kikojol ri aj ruwach’ulew. K’a ri’, chi rij ri rujuxik ri Ya’oj tzij chi rij ri uxlanib’äl k’u’x pa juna’ 1996. Xk’ulwachitäj jun jalan na’oj chi rij kitz’ukik taq moloj richin tzijonem chuqa’ to’ïk pa ruwi’ chi kikojol winäq. Chuqa’ xb’an jun Rutaqanem tzij ri Ruchuq’ab’al Samajel Amaq’, achoq ik’in xk’isb’ëx ruchuq’a’ richin xerub’än taq tzaqb’äl chuqa’ taq samaj (e k’o rajaw) pa raxnaqil chuqa’ tijonïk chuqa’ ri ruk’ayixij ri taq jub’a po k’o kejqalem taq ruwachinäq Saqamaq’. Man jub’ey, ojer chuqa’ wakami, ejikib’an taq taqanem jaloj, ri nunimirisaj taq rupam ri rucholajem pwäq. Ri ruka’n «ruwi’ palow» tajin nib’anatäj pa ri peraj ri tzij wakami chi rij ya’oj tzij pa ruwi’ jamäl k’ayinïk (ri ruk’amon pe man jani ntz’et) chuqa’ ri ruchuq’a’ pa ruwi’ ruk’ayewal pwäq chi jun ruwach’ulew, rik’in ri rujikib’axik tzij ri ruk’u’x Chanpomal kichin ri ütz kik’aslem taq amaq’ richin nkiköl ri kipwaqil, man jani nisol chuqa’ ni xa ya’on jun ri npa’e’ pa ruwi’ chi rij ri nb’e ruwi’ ri tzij. Ri k’o wakami ja ri jumolaj b’anon ruma ri Mexico, rik’in jun jaloj na’ojil tikirnäq pe pa Uchuq’ab’al chuqa’ ri rujikib’axik ri taqanem tzij chi rij jaloj pa Saqamaq’.

C 11

7. Rujalik ri Saqamaq’ achi’el jun samaj richin kitzij ri winaqi’. Ri rub’eyal richin ninuk jun jaloj, pa re runimilem re’, tikirel nk’atzin achi’el jun tob’äl chi re ri k’ayew taq q’ijul chi rij rujachik winäq chuqa’ qasan kiq’ij ri saqarisan moloj, achi’el jun tijonïk chi rij b’enam. Chuqa’ tikirel k’o rutzil, richin rub’eyal runuk’ik kib’eyal winäq chuqa’ winäq. Ri taq ruxe’el tikirel ye’okisäx ja re’: a) jikib’an taq b’eyal richin runuk’ik ütz tz’etoj richin nqasäx ruchuq’a’ chuqa’ nimej ri nimaläj elem pwäq chi rij rub’eyal kina’oj k’o wakami. b) jun ruk’waxik na’oj ri tisamäj chuqa’ man tijachon, ri k’o ta chi pa molaj chuqa’ jalajöj, man xa xe juwinäq; c) jun rub’eyal richin ntijon akuchi’ ri ruwäch, rub’eyal chuqa’ taq rupam, tikirel ye’ok jun nab’ey molaj samajela’ ri e nimaläj chuqa’ e k’amöl taq b’ey; d) jun k’wanïk samaj chuqa’ rik’in jub’a ruchuq’a’ kinuk’uj chuqa rub’eyal kisamaj chi rij, ke ri Saqamaq’, ri nisamäj wakami, tikirel nuk’utuj chi re ri Kimoloj Amaq’, ruma ri retamab’al chi rij ri amaq’el taq tzijoxkil chi rij nuk’uj; e) jun retal uchuq’a’ richin jutaqil nixim chuqa’ tiya’ ruq’ij chi ke ri taq kimoloj achamaq’i’, kimoloj winäq kichin taq tinamït chuqa’ richin ri ruk’u’x rutinamit Iximulew, titz’et chi ri ruxe’el kito’ik titz’ukutäj pe pa tinamït chuqa’ chupam. Pa tzij richin rub’aniki chuqa’ jikïl samaj, k’o chi nb’an jun jikib’an uchuq’a’ pan amaq’, nutikirisaj el rik’in jun Ri Saqamaq’ k’utüy chi rij ruk’iyirisaxik winäq

C 11

rucholajem samaj, ri nkiya’ kina’oj kik’in ri winäq, rik’in kajowaxik chuqa’ rik’in jikïl taq kisamaj chi rij jalan chuqa’ k’a te taq jaloj saqarisan moloj, achi’el chuqa’ rujikib’axik chik kisamaj winäq chuqa’ kisamaj taq samajib’äl. Jujun taq rupam richin nb’an re jun nuk’uj chuqa’ peyonïk re’ ja ri: ri rusamaj richin k’wayöl tzij chi kikojol ri winäq chuqa’ ri Saqamaq’, ri k’o ta chi yesamäj po man e samajinäq ta ri na’ojil taq moloj, chuqa’ chi rij rutzijoxkil rusamaj ri Chanpomal. Pa jikïl tzij nb’ïx apo, jun ya’oj chi kiwäch ri peyonïk chi kikojol ri taq saqarisan moloj chuqa’ taq moloj, ri etaman kiwäch chuqa’ yewachin pa winaqirem, rik’in ri ruto’ik Chanpomal (chi ri ri taq ruchuq’ab’al ri Saqamaq’, toq nik’o), richin jun samaj chi rij rutzijoxkil winäq, rik’in jub’a nya’ rukojol ri taq rupam nsamajïx achi’el chuqa’ ri chanin ruk’utik ri taq ruwäch, ri ntikïr ta nutikirisaj taq nukuj richin jalajöj taq q’i’oj ruma rejqalem, nk’atzin yan chuqa’ ri tikirel pa ri q’ijul chuqa’ rub’eyal nsamajïx pa taq rucholajem samaj chi re ri amaq’el samaj. Pa re jun b’eyal re’, ri nïm rayb’äl ja ri jun k’ak’a’ Saqamaq’. Tikirisan rik’in runik’oxik ri Saqamaq’, ri rusamaj, ri retal rusamaj chuqa’ tichap ri taq ch’ob’oj chi rij taq na’oj chi rij ri jikib’an chik taq jaloj, achi’el chuqa’ rutz’etik ri taq rusamaj chi rij rujalik ri Saqamaq’ pa ch’aqa’ chik taq amaq’, tinuk’ jun jalel nuk’samaj, ri k’o jachon tz’etoj chi rukojol ri Saqamaq’ wakami chuqa’ jun k’ak’a’ Saqamaq’, chuqa’ junawäch, köw (ütz chuqa’ etamanel, qitzij, rik’in retal pwäq, chajch’öj, chi rij retal ch’ojib’äl), pa k’ïy chuqa’ ajsamaj chi rij k’iyirisanem winäq. Iximulew: b’enam pa Saqamaq’ richin ruk’iyirisaxik ri winäq, jun peyonik chi rij chi amaq’el tzijonem chi ri Saqamaq’ chuqa’ ri samaj richin rujalik.

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Wuj xek’ulb’ëx Acevedo, C. (2007). Gasto público social y procesos presupuestarios en Centroamérica. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales (Icefi). Acuerdo sobre identidad y derechos de los pueblos indígenas, 31 de marzo de 1995. 1997. Chimaltenango, Guatemala: Editorial Saqb’e. Adams, RN. y Bastos, S. (2003). Las relaciones étnicas en Guatemala 1944-2000. Guatemala: Cirma, 566 pp.

Wuj xek’ulb’ëx

Alesina, A. y Tabellini, G. (2005) Why is fiscal policy often procyclical. NBER Working paper 11600. Cambridge, MA. Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). «The Human Development and Capability Approach» en Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan. Álvarez, V. (2004). Ilusiones y desencantos, situación de los docentes en Guatemala. Guatemala: Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso). Arévalo, B. (2002). «De la teoría a la práctica: reflexiones sobre la seguridad democrática». En: Seguridad democrática en Guatemala: desafíos de la transformación. Arévalo, Bernardo (ed.), 2002. Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso), Guatemala. pp. 19-85. Arévalo, B. (2008). De las milicias al gran cuartel. Texto provisional de la tesis doctoral, fotocopia. Asíes (2010). Valoraciones sobre pluralismo jurídico y el sistema jurídico propio de los pueblos indígenas. Mayén, G. (redacción de informe final). Programa de Acceso a la Justicia. Asíes (2007). Análisis del proyecto de Presupuesto de Ingresos y Egresos del Estado 2008. Con el apoyo de la Fundación Konrad Adenauer. Asturias, M. y Mendizábal, B. (2010). «Análisis de políticas públicas sobre mujeres y equidad de género en el período 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Ball, P. et ál. (2005). Violencia institucional en Guatemala 1960-1996: una reflexión cuantitativa. Nueva York: Centro Internacional para Derechos Humanos y American Association for the Advancement of Science. 167 pp. Bendix, R. (1961). Estado nacional y ciudadanía. Buenos Aires: Amorrortui Editores. Boman, P. y Velásquez (2003). «Estudio de contexto del movimiento indígena de Guatemala y sus organizaciones», en Folleto Vicepresidencia de la República y Segeplan (p. 29). Guatemala. Bremmer (2009). «El capitalismo de Estado alcanza la mayoría de edad, ¿se acerca el fin del libre mercado?», en Foreign Affaires, Vol. 9-3. Cabrera, O. (2010). La sostenibilidad de la deuda pública de El Salvador y Guatemala. El Salvador: Banco Central de Reserva. Castillo, D. (2006). Un diagnóstico participativo de institutos de ciclo básico por cooperativa y una estrategia para mejorar la calidad de sus servicios. Informe de consultoría elaborado en el marco de la Asistencia Técnica con Fondo Japonés para la preparación del proyecto Mejoramiento de la Calidad y Ampliación de la Secundaria. Guatemala: Ministerio de Educación. Centro de Estudios de Guatemala (CEG, 2009). Situación en seguridad, justicia y DDHH. Documento en línea: www.ceg.org.gt/fotos/ situacionseguridadjusticianov09.pdf

100

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Cepal (2010). La hora de la igualdad. Brechas por cerrar, caminos por abrir. Trigésimo tercer período de sesiones de la Cepal. Brasilia, Brasil. Cien-Cipe (1997). «Educando por la paz». Serie de documentos «Hacia la paz y el desarrollo», Guatemala: Centro de Investigaciones Económicas Nacionales (Cien). Documento electrónico disponible en: http://www.cien.org.gt/index.aspx?menu=3&indice=93 Cien/Usac-Efpem/Prodessa/Flacso (2010). La formación de docentes en Guatemala: Proyecto apoyo al diálogo y negociación para las reformas educativas de segunda generación. Serie Textos para el Debate Educativo. Texto núm. 1. Guatemala: Editorial de Ciencias Sociales. Cleaver, F. (2007). «Understanding agency in collective action», in Journal of human development, Vol. 8, Number 2, July 2007, Routledge Taylor and Francis Group, UNDP, pgs. 223-244. Clegern, W.M. (1994). Origins of Liberal Dictatorship in Central America: 1865/1873. Colorado: University Press of Colorado. Codisra (2010). Sitio oficial de la Comisión Presidencial contra el Racismo y la Discriminación contra los Pueblos Indígenas en Guatemala. Disponible en: http://www.codisra.gob.gt/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=56 Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1983). Informe sobre la situación de los Derechos Humanos en Guatemala, Documento 47, p. 96. OEA/Ser.L/V/II.61. Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1984). Informe anual de la Comisión Interamericana de Derechos Humanos 1983-1984. Documento 10. OEA/Ser.L/V/II.63.

Congreso de la República de Guatemala (2005). «Feminicidio en Guatemala: crímenes contra la humanidad, investigación preliminar». Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG). Congreso de la República http://www.congreso.gob.gt/archivos/decretos/2008/gtdcx18-2008.pdf Consejo de Derechos Humanos (2009). Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, p. 20.

Wuj xek’ulb’ëx

Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH) (1999). Memoria del silencio. Documento electrónico disponible en: http://shr.aaas.org/guatemala/ ceh/mds/spanish/toc.html

Consejo de Derechos Humanos (2010). Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Oficina en Guatemala, Documento ONU A/HRC/4/49/add.1, 3 de marzo de 2010. Copare (1998). Diseño de la Reforma Educativa. Guatemala: Cholsamaj. Comisión Paritaria de Reforma Educativa. Cottom, H. (2004). Análisis crítico del sistema nacional de salud en Guatemala. [Versión electrónica] Guatemala, Quetzaltenango: Maestría en Gerencia de la Salud Pública, Universidad Rafael Landívar. [Fecha de consulta: 10 de febrero, 2010] Documento electrónico disponible en: http://www.url.edu.gt/ PortalURL/Archivos/03/archivos/Analisis%20Critico%20del%20Sistema%20Nacional%20de%20Salud%20en%20Guatemala..pdf?sm=c60 Dahl, R. (1999). On Democracy. Yale University Press, USA. Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan. Díaz, E. (1998). El Estado de derecho y sociedad democrática. Madrid: Taurus. Dictionary of New Zealand. «Biography: Sheppard, Katherine Wilson (1847-1934)». Documento electrónico disponible en: http://www.dnzb.govt.nz/ dnzb/ Dudley, SS. (2010). Drug Trafficking Organizations in Central America: Transportistas, Mexican Cartels and Maras. Woodrow Wilson International Center for Scholars. Estrada, E. (2010). «Estructura y funciones del Estado 1986-2007». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Flores, W. (2008). ¿Así funcionamos? Colección El Sistema de Salud en Guatemala, ¿hacia dónde vamos?, 4. Guatemala: Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo. 104 pp. Foster, J., Greer, J. y Thorbecke, E. (1984). «A Class of Decomposable Poverty Measures». En Econométrica, 42.

Wuj xek’ulb’ëx

101

Fuentes, E. (1990) El principio de equidad y la estrategia de la progresividad real en el impuesto sobre la renta personal. Documento electrónico disponible en: http://www.eumed.net/textos/07/efq-equidad.htm. Funcede (2004). «Comportamiento electoral municipal de Guatemala». Documento electrónico disponible en: http://www.funcede.org/joomla/ attachments/075_Estudio17.pdf Galo de Lara, C. (1996). Descentralización educativa en Guatemala. Guatemala: Asíes-Preal (mimeo). Giddens, A. (1985). The Nation State and Violence. A Contemporary Critique of Historical Materialism. Cambridge: Polity Press, vol. II, cap. III. González O. (2007). Historia de la educación en Guatemala. Sexta edición. Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos. Guerra Borges, A. (1988). Apuntes para una interpretación de la Revolución guatemalteca y su derrota en 1954. Anuario de Estudios Centroamericanos. Hernández Mack, L. y Miranda, J. (2010). «Las políticas de salud en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Herick, T. (1974). Desarrollo económico y político de Guatemala durante el período de Justo Rufino Barrios (1871-1885). Guatemala. Hintze, O. (1975). The historical Essays. New York: Oxford University Press. Holden, R. (2004). Armies without Nations, Public Violence and State Formation in Central America, 1821-1960. Oxford: Oxford University Press.

Wuj xek’ulb’ëx

Icefi (2005). Reflexiones sobre la tributación en América Central. Boletín de Estudios Fiscales núm. 3. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi (2008a). La tributación directa en América Latina, equidad y desafíos: el caso de Guatemala. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi (2008b). Rigidez fiscal en América Central: los casos de Guatemala, Costa Rica y Honduras. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi (2009). Marco conceptual para el análisis del presupuesto orientado a la niñez y adolescencia guatemalteca. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi-SAT (2009). Historia de la tributación en Guatemala, desde los mayas hasta la actualidad. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. INE (1995). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002a). XI Censo nacional de población y VI de habitación. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002b). Encuesta nacional de empleo e ingreso, Enei. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002c). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2006). Encuesta nacional de condiciones de vida, Encovi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2007). Indicadores para análisis de género. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2008-2009). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009a). Manual de transversalización de género y pueblos en la producción Estadística de INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009b). Marco conceptual para enfocar estadísticas de género en el INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009c). Marco conceptual para enfocar estadísticas de pueblos indígenas. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE-Celade. (2010). Base de datos. Guatemala.

102

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

La Hora (2009). «Entrevista a Gabriela Núñez». Guatemala, diario La Hora, 20 de agosto de 2009, p. 7. Lakshmann, I. (2005). Cocaine’s new route: Drug traffickers turn to Guatemala. Boston Globe. Lazzetta, O. (2007). Democracias en busca de Estado, ensayos sobre América Latina. Rosario: Homosapiens Editores. Mack, L. (2006). 20 años de procesos electorales municipales en Guatemala. Guatemala: Flacso. Marquardt, B. (2009a). El Estado de la doble revolución ilustrada e industrial (1776-2008). Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores. Marquardt, B. (2009b). Historia universal del Estado. Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores. Universidad Nacional de Colombia. Meny, Y. (1999). La globalización de la corrupción. Año 4, núm. 16. Argentina. Mineduc (1991-2008). Anuarios Estadísticos. Guatemala: Ministerio de Educación. Documentos electrónicos disponibles en www.mineduc.gob.gt Mineduc y Usaid/Diálogo para la Inversión Social (2008). Índice de avance educativo municipal 2002-2006. Guatemala: Ministerio de Educación. Ministerio de Finanzas Públicas (2008). Manual de clasificaciones presupuestarias para el sector público de Guatemala. Ministerio Público (2008 y 2009). Memorias de labores. Guatemala. Minugua (2003). Acuerdos de paz de Guatemala. Guatemala: Misión de Verificación de las Naciones Unidas en Guatemala. 242 pp.

Monterroso-Rivas, O. (2009). «Institucionalidad y políticas públicas para el desarrollo rural». En Revista Cepal, núm. 97, abril de 2009, pp. 155-171. MSPAS (1997). Lineamientos políticos, estratégicos y programáticos para la reforma del sector salud de Guatemala. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 56 pp.

Wuj xek’ulb’ëx

Monterroso, J. (2010). «El sistema de justicia en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala.

MSPAS (1999). Guatemala: la experiencia exitosa de la extensión de cobertura. Guatemala: Sistema Integral de Atención en Salud, Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 11 pp. MSPAS (2009a). Informe de actividades del MSPAS sobre salud de pueblos indígenas. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 45 pp. MSPAS (2009b). Indicadores de extensión de cobertura, 2009. [Archivo electrónico, ppt]. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social [Fecha de consulta: 29 de enero, 2010] Disponible en: http://www.mspassias.gob.gt/presentaciones/INDICADORES%20EXTENSION%20COBERTURA%20 2009.pps Oacnudh (2008). Las recomendaciones de los órganos de tratados a Guatemala. Evaluación del cumplimiento de las observaciones finales emitidas por los órganos de tratados de Naciones Unidas al Estado de Guatemala entre 1994 y 2007. Guatemala. OIT (1989). Convenio 169 de la OIT sobre pueblos indígenas y tribales en países independientes. Pacto fiscal para un futuro con paz y desarrollo 2000. Guatemala. Paes de Barros, R., et ál. (2005) Crecimiento con equidad: la lucha contra la pobreza en Centroamérica. PNUD, IPEA. NY: UN. Pásara, L. (2002). Reforma y desafíos de la justicia en Guatemala. Estudios Jurídicos del Centro de Investigación y Docencia Económicas (Cide), México D.F. Paunovic, I. (2004). Evaluación de sostenibilidad de la deuda pública en los países de la región norte de América Latina frente al aumento de las tasas de interés internacionales. Oficial de Asuntos Económicos. México: Comisión Económica para América Latina. Pinto, JC. (1996). Nación, caudillismo y conflicto étnico en Guatemala (1821-1854). Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos. PMA/Cepal (2006). Análisis del impacto social y económico de la desnutrición infantil en América Latina. Resultados del estudio en Guatemala. Guatemala.

Wuj xek’ulb’ëx

103

PNC (2010). Informe Anual 2010. PNUD (2004). Informe de desarrollo humano 2004. La libertad cultural en el mundo diverso de hoy. Madrid: Ediciones Mundi-Prensa. 299 pp. PNUD (2004a). La democracia en América Latina, hacia una democracia en América Latina. New York. PNUD (2004b). La democracia en América Latina, hacia una democracia de ciudadanas y ciudadanos. Guatemala: Magna Terra Editores. PNUD (2005). Diversidad étnico-cultural: la ciudadanía en un Estado plural. Informe Nacional de Desarrollo Humano 2005. Guatemala. PNUD (2008a). Guatemala: ¿una economía al servicio del desarrollo humano? Informe Nacional de Desarrollo Humano 2007/2008, Guatemala. PNUD (2009a). Abrir espacios a la seguridad ciudadana y al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano para América Central. Bogotá. PNUD (2009b). La economía no observada, una aproximación al caso de Guatemala. Cuaderno de Desarrollo Humano, 2007/2008, núm. 4. PNUD (2009c). Superando barreras: Movilidad y desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano, 2009. Madrid, Barcelona, México: Grupo Mundi-Prensa. PNUD (2010). Informe regional sobre desarrollo humano para América Latina y el Caribe. Actuar sobre el futuro: romper la transmisión intergeneracional de la desigualdad. PNUD (2010). La verdadera riqueza de las naciones: caminos al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano 2010. Madrid, México: Ediciones Mundi-Prensa.

Wuj xek’ulb’ëx

PNUD (2010). Guatemala: hacia un Estado para el desarrollo humano. Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010. Guatemala: Magna Terra. Porta, Laguna y Morales (2006). Tasas de rentabilidad de la educación en Guatemala. Serie de Investigaciones Educativas, Vol. 1. USAID/Diálogo para la Inversión Social en Guatemala. Quemé Chay, Rigoberto, et ál. (2010). «Políticas públicas sobre pueblos indígenas y equidad étnica, implementadas por el Estado guatemalteco». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Ramírez, E. (2006). Por una política fiscal contra cíclica. México: tesis doctoral Facultad de Economía, Universidad Nacional Autónoma de México. Ray, D. (1998). Economía del desarrollo. Trad. E. Rabasco. Barcelona, España: Antoni Bosch ed. Rosada-Granados, H. (2009). «Guatemala, hacia un sistema nacional de seguridad y justicia». Informe de consultoría en el marco de la elaboración del IDHAC 2009/2010. PNUD Bogotá. Sazo, E. (2010). «Apoyo en investigación para la tercera parte del INDH 2009/2010». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Segeplan (2006). Guate solidaria rural. Estrategia de reducción de la pobreza. Guatemala: Serviprensa. Segeplan (2010). Tercer informe nacional de avances en el cumplimiento de los Objetivos de desarrollo del milenio (inédito). Guatemala. Sepaz (2009). Avances sobre el cumplimiento de los Acuerdos de paz. Presidencia de la República de Guatemala. Sen, AK. (2000) Desarrollo y libertad. Trad. E. Tabasco. Colección Documento. Barcelona: Planeta. Sotelo, I. (1996). El binomio Estado y utopía en filosofía política: teoría del Estado. Madrid: Trotta. Stiglitz, J. (1998) Más instrumentos y metas más amplias para el desarrollo. Hacia el Consenso Post-Washington. Trad. Joan Prats. Documento presentado a la Conferencia Anual de WIDER (Helsinki). Taracena, A. (1997). Invención criolla, sueño ladino, pesadilla indígena: los Altos de Guatemala, de región a Estado (1740-1850). Guatemala-San José: Editorial Porvenir y Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica. Taracena, A. Punteado sobre la problemática histórica de la independencia y la participación de Guatemala en la República de Centro América, ponencia escrita, inédito.

104

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Tilly, C. (1975). The Formation of National Status in Western Europe. Princeton: University Press. Ul Haq, M. (1995). «The human development paradigm». En Reflections on Human Development. New York: Oxford University Press. Unicef/Demi (2007). Mírame. Situación de la niña indígena en Guatemala. Guatemala: Magna Terra. 96 pp. Unicef y PNUD (2007). La niñez guatemalteca en cifras. Compendio estadístico sobre las niñas, niños y adolecentes guatemaltecos. Guatemala,159 pp. United Nations (2010a) Rethinking Poverty: Report on the World Social Situation 2010. Department of Economic and Social Affairs. New York: UN. United Nations (2010b). The Millennium Development Goals Report 2010. New York: UN. USAID/Diálogo para la inversión social en Guatemala (2008). Análisis de Política No. 1. ¿Quién financia el sistema de salud en Guatemala? Documento electrónico disponible en: www.proyectodialogo.org Verdugo, J. (1995). Neoliberalismo y política de salud en Guatemala, período 1986-1994. Tesis para optar al grado de Maestría en Medicina Social, no publicada. Ciudad de México: Universidad Autónoma Metropolitana-Unidad Xochimilco. von Hoegen, M. y Palma, D. (1999). Los pobres explican la pobreza: el caso de Guatemala. Guatemala: IDIES. 2da. edición. 210 pp.

Wuj xek’ulb’ëx

Woodward, RL. (2002). Rafael Carrera y la creación de la República de Guatemala, 1821-1871. Guatemala: Plumsock Mesoamerican Studies/Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica.

Wuj xek’ulb’ëx

105

Choltzij

106

Achpopoli’ Achsaqamaq’ Alajil Saqamaq’ Amaq’ ajawalil Ajlab’al Ajpatan Cha’onela’ Ajpopi’ Ya’öy Na’oj Ajraqän Yekik’ül ri Yecha’o Alajil Saqamaq’ Alajil Amaq’alel Amaq’ ajawalil Amaq’el Saqamaq’ Amaq’el winaqirem Amaq’enem Atowab’äl 169 richin ri OIT Chajinel nik’onel Chajinïk k’o Rajaw Chitüy Chanpomanem Chituy pa Saqil Chitüy tzij Ch’obk’utb’äl Ch’ojib’äl Saqamaq’ Cholk’aslemal Iximulew Ja’stzij Jikchi’aj Junamil winaqil Junamilal alajil Junamilal Saqamaq’ junamilal winaqilal K’iyal Saqamaq’ Kimolojri’il Achamaq’i’ Kitunun ki’

Congreso federal Estado federal Estado Liberal monarquías constitucionales ejército Tribunal Supremo Electoral (TSE) Consejo Consultivo Junta Receptora de Votos. Estado Liberal Libertad ciudadano monarquías constitucionales Estado Nacional soberanía nacional ciudadanía Convenio 169 inspector Seguridad Privada Ministerio de Gobernación Ministerio Público Acuerdo Gubernativo estadística Estado de Derecho Constitución Política de Guatemala globalización Decreto ciudadanía igualitaria democracia liberal Estado Democrático socialdemócrata Estado Plural Coordinadora Interinstitucional Indígena del Estado (CIIE) Kimoloj Saqmaq’i’ Ab’ya Yala Organización de Estados Americanos Li’ilem Saqamaq’ Estado independiente Mitijlem capacidad de agencia Moloj Amaq’el Cholk’aslem Asamblea Nacional Constituyente Molaj Chajinela’ Cholk’aslemal CC Moloj Chupüy Meb’a’il aj Iximulew Unidad Revolucionaria Nacional de Guatemala Molaj Q’atonel taq tzij Organismo Judicial Molaj Samajitaqanel tzij Organismo Ejecutivo

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Molaj Tz’ib’ataqanel tzij Moloj Chajinel Tojb’alil Moloj Juk’an ya’ Pwaqil

Organismo Legislativo (SAT) (FMI)

Molon Ruchi’ Na’oj Moloj nuk’un Saqamaq’ richin ye’cha’öx

Encuesta Comité Cívico electorales

Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ri Tinamït chuqa’ ruq’a’ tinamït Consejos de Desarrollo Urbano y Rural (SCDUR) Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem ruq’a’ taq Tinamït Consejos Comunitarios de Desarrollo (Cocode) Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem Tinamït Consejos Municipales de Desarrollo (Comude) Molojri’ïl Ruk’iyirisaxik ri Amaq’ Consejo Nacional de Desarrollo (Conade) Molojri’ïl Ruk’iyirisaxik ri Jachonik Rutinamital ri Iximulew Consejos Regionales de Desarrollo (Corede)

Choltzij

Molojri’ïl richin Ruk’iyirinem Tinamital Consejos de Desarrollo Departamental (Codede) Molojri’ïl richin Ruch’ojib’äl pa ruwi’ Kulew ri Achamaq’i’ Comisión Paritaria sobre Derechos Relativos a la Tierra de los Pueblos Indígenas Mokaj Motzaj Munem Na’ojinem pa Ab’ya Yala Na’ojil lab’al

Artículo sección feudalismo Convención Interamericana político militar

Nimasamajel richin Naciones Unidas pa ruwi’ ruchajijix Kich’ojib’al ri Winaqilal Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos (Oacnudh) Nik’aj Q’ijul Edad Media nuk’b’alil pwaqilal Sistema capitalista Nuk’iq’atb’äl Q’atoj tzij Código Procesal Penal Nuk’iq’atb’äl Na’oj Código civil Nuk’iq’atb’äl Poqonal Código Penal Q’atnima Q’atb’äl tzij Corte Suprema de Justicia Rajpatan Kimoloj Amaq’i’ Organización de las Naciones Unidas (ONU) Retamab’alil winaqil Ciencias Sociales Retalna’oj richin México Declaración de México Ruchuq’a’ Q’atonel tzij Poder Judicial Ruchuq’a’ Samajitaqanel tzij Poder ejecutivo Ruchuq’a’ Tz’ib’ataqanel tzij Poder legislativo Rumolojri’ïl ri Chanpomal pa ruwi’ Rujunamil Kiwäch ri Achamaq’i’ Comisión Presidencial contra la Discriminación y el Racismo contra los Pueblos Indígenas (Codisra) Choltzij

107

Runuk’ik Tik’asxäs K’aslemal Runuk’ulem Ruchajixik K’aslemal Ruq’atb’alil Tinamït Ruq’ijul munem

Acuerdos de paz Sistema Nacional de Seguridad Código Municipal período feudal

Ruto’ik Kimoloj Amaq’i’ pa ruwi’ k’iyirisanem ri Ixoqi’ Fondo de Desarrollo de las Naciones Unidas para la Mujer (Unifem) Samajay Kitob’al Ixoqi’ e qawinaq Samajay Rucholajin Kib’i’ ri Winaqi’ Yecha’on Samajay Utziläj K’ojlem Saqamaq’ Popoljay Tanaj Taqb’anem Taqonem Tzij pa ruwi’ rucha’rik samaj Taqonem tzij pa ruwi’ ri Tob’anem tzij

Defensoría de la Mujer Indígena Registro de Ciudadanos Secretaría de la Paz (Sepaz) Estado Congreso capítulo autoritaria Ley General de Descentralización Ley de Amparo

Choltzij

Taqonem tzij pa kiwi’ Molojri’ïl richin yecha’ K’amöl taq B’ey Ley Electoral y de Partidos Políticos

108

Taqonem tzij ri Ruk’ulb’exik Tzij Telechenem Tob’äl amaq’el Ixoqi’ Tojlajbäl Taqonem Tzij Tz’etonel Ch’ojib’äl Winaqilal tz’alajil Uchuq’a’ na’ojil Uchuq’a’ winaqilal Uchuq’ab’al Saqamaq’ Winaqirem wok’ala’ Wok’awäch Wuj qajib’äl pwaq Ximon Na’oj Xo’etok’al Yujuj K’iyb’anoj

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Ley de Procedimiento Consultivo dominación Foro Nacional de la Mujer diezmo Ley Procurador de los Derechos Humanos tabla poder político poder civil Estado Absolutista soberanía siglo hectáreas bonos del tesoro Convención kilómetro Revolución Industrial

Ri iximulew: Rilitaxik jun Amaq’ pa ruwi’ ruk’iyinem winaqil

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

Ruk’u’x

Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil Rutzijol Amaq’el chi rij K’iyinem Winaqil 2009/2010

2009/2010

Síntesis Kaqchikel