00 PNUD Síntesis Queqchi 2009-2010

Watemaal: naxtaqe rix jun na’ajej li wakliik cho’q re li poyanam.

Xsasal Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010 Li tz’iib’anb’il esilal wan chi rix li wakliik cho’q re li poyanam, b’ar wi’ naxtz’il rix k’a’ ru li ak xb’aanu li awa’b’ejilal re Watemaal chi rix li na’leb’ re k’anjelak chi rix li xwaklejik li poyanam chi ruheb’ chaq li oob’ xka’k’aal chihab’.

Li xsasal li tz’iib’anb’il esilal wan chi rix wakliik cho’q re li poyanam 2009/10 naxk’am chaq junlaju ch’ol , k’uubk’u ru jo’ chan ru wan chaq li x-el wi chaq li esilal. Kama’an aj wi’ chi xjunil li eetalil isinb’il jo’ chan ru naq wan chaq sa’ li xna’ li esilal. Rik’in a’in na’ajman naq juntaq’eetaq li esilal wanq sa’ li xsasal ut li esilal a’in, naraj aj wi’ xwaklesinkil xch’ool li poyanam re naq tsik’ xkomon li esilal sa’ li xnimal hu malaj li tz’iib’anb’il esil.

Xsasal esil Síntesis Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Li tz’iib’anb’il esil chi rix wakliik cho’q re li poyanam 2009/10 naxtz’il rix li k’anjel naxb’eeresi li awa’b’ejilal re Watemaal chi rix xk’anjelankil li wakliik cho’q re li poyanam chi ruheb’ chaq li oob’ xka’k’aal chihab’ anaqwan. Sa’ li xb’een raqal natawman na’leb’ chi rix resilal li tenamit, chan ru naq kitikla chaq li ak’il awa’b’ejink, chan ru naq kik’uub’la chaq ru li awa’b’ejilal re Watemaal ut chan ru naxb’eeresi chaq li sumk’anjelak naxb’aanu chi rix li wakliik cho’q re li poyanam. Sa’ li xkab’ raqal natz’ilmam rix xk’uub’lal, xtuminal ut eb’ li tojl wan re li awa’b’ejilal. Na’ilman xnimal naxram xk’anjel li awa’b’ejilal jo’ rik’ineb’ li junjunq chi teep (jo’ rik’in xwanjik eb’ li molam, eb’ laj k’anjel ut xtuminal li sachomq) a’in re xk’anjelankil oxib’ xcha’al li k’anjel jo’: (kawilal, tzolok ut naab’al chik) arin na’uxman xjuntaq’eetinkil chan ru yo chi b’eek xk’anjelankil li wakliik cho’q re li poyanam, naxjultika aj wi’ xk’ihalil li wankeb’ sa’ li neb’a’il ut naab’al chik. Sa’ li rox raqal natz’ilman rix xk’anjel li awa’b’ejilal chi rix naq eb’ li poyanam te’ruhanq chi wank sa’ xyaalal chi ruheb’ li xyu’am ut re naq tb’eeresimanq eb’ li chaq’rab’, jo’ wi’ re xk’anjelankil li kawilal ut li tzolok, wiib’ k’anjel li jwal aajel ru, jo’ wi’ re naq twanq aj wi’ li juntaq’eetilal, re t-uxmanq xjeb’al li neb’a’il ut re naq t-isimanq xtz’eqtanankil (xtenamiteb’ laj ralch’och’ ut eb’ li ixq). Li xka naxk’utb’esi naab’al na’leb’ li naru xk’anjelankil re naq li awa’b’ejilal truhanq chi jalaak, re naq ttawmanq junaq awa’b’ejilal li tk’e xch’ool chi k’anjelak chi rix li wakliik choq’ re li poyanam. Sa’ xraqik wankeb’ eetalil li nake’xk’utb’esi xwanjik li tumin, xk’anjelankil li tzolok, kawilal, xk’ihalil li poyanam sa’ li tenamit, xwanjikeb’ li poyanam sa’ sahilal ut li xwanjik xk’anjel li awa’b’ejilal sa’ eb’ li tenamit.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Síntesis Q’eqchi’

Watemaal: naxtaqe rix jun naâ&#x20AC;&#x2122;ajej li wakliik choâ&#x20AC;&#x2122;q re li poyanam. Xsasal esil

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

PNUD Watemaal: naxtaqe rix jun na’ajej li wakliik cho’q re li poyanam. Xsasal Esil chi rix li wakliik cho’q re li poyanam 2009/2010. Watemaal: K’anjel naxb’eeresi li Molam Naciones Unidas chi rix li wakliik, 2010. ISBN: 978-9929-8097-7-2 1. Ak’il awa’b’ejink. 2. T’rikilal jutaq’e etilal. 3. Li okenk sa’li awa’b’ejilal. 4. Awa’b’ejink rik’inli komonil 5. Xnimal naxram ak’anjel li awa’b’ejilal. 6. Jun taq’eetilal. 7. Wank sa’ xtaalalil ut raqok chaq’rab’. 8. Xtawb’al xwaklejik li poyanm 9. Kawilal ut tzolk 10. Watemaal. Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo 5ª. Avenida 5-55 zona 14, Edificio Europlaza, torre 4, nivel 10 Guatemala, Centroamérica Teléfono (502) 2384-3100 www.undp.org.gt www.desarrollohumano.org.gt

Línea gráfica del INDH 2009/2010: Diseño de portada: Diagramación: Edición: Ilustraciones: Impresión: Coordinación del proceso editorial: Traductora:

Melissa Larín y Olga Vanegas Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfica del INDH 2009/2010 Rocío Acevedo, con elementos de la línea gráfica del INDH 2009/2010 Isabel Aguilar Umaña Olga Vanegas Serviprensa Gabriela Barrios Paiz Aj Jalol ru aatin María Teresa Ac Macz Xkolanihom xtzolb’al sa’ li Xnimal Ru Tzoleb’aal Rafael Landívar cho’q aj k’utunel re xkab’ raqalil li tzolok; wan aj wi’ xtzolb’al chi rix xb’eeresinkil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal ut eb’ li k’iila yehom b’aanuhom.

La realización de este documento fue posible gracias al apoyo de la Agencia de los Estados Unidos para el Desarrollo Internacional, USAID; Agencia Española de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Aecid; Agencia Noruega para Cooperación al Desarrollo, Norad; y la Agencia Sueca de Cooperación Internacional para el Desarrollo, Asdi.

Se permite la reproducción parcial o total de este documento siempre que no se alteren los contenidos, ni los créditos de autoría y edición. Se estimula el uso de todo o parte de este documento con fines de estudio, investigación o implementación de políticas públicas, citando la fuente bibliográfica como corresponde. Primera edición: 1,500 ejemplares, 2011

El contenido aquí expresado es responsabilidad exclusiva de sus autores y el mismo no necesariamente refleja las opiniones de las agencias y Gobiernos cooperantes.

Na’leb’ wan chi sa’ Xxaqab’ankil

Xb’een raqal Xch’olob’ankil junqaq na’leb’ ut resilal li k’ulb’il junxil q’e kutan

Xb’een ch’ol : Li xtiklajik chaq li ak’il awa’b’ejink: Li awa’b’ejink sa’ tiikilal, li tiikilal, li k’ulub’ej ut li komonil.

Xkab’ ch’ol: Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (18211985)

Rox ch’ol: Awa’b’ejilal ut xwaklejik li poyanam, jun junajil k’anjel aajel ru

Xkab’ raqal Chi xjunil li na’uxman xramb’al ut li xwanjik li awa’b’ejilal Xka ch’ol: Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit

Ro’ ch’ol : Li xb’eeresinkil eb’ li tojl sa’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam

Xwaq ch’ol: Chi rix xnimal xch’och’el li awa’b’ejilal

Rox raqal Li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam Xwuq ch’ol: Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok

Xwaqxaq ch’ol : Li Awa’b’ejilal, li kolok chi rix li rahob’tesiik, li tuqtuukilal ut usilal.

Xb’ele ch’ol : Li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal chi rix li okenk chi ach’ab’anb’il chi xyeeb’al li xk’a’uxl chi rix junaq li na’leb’.

Xlaje ch’ol: Li awa’b’ejilal ut li okenk sa’ junajil, ixq ut winq.

Xka raqal Li awa’b’ejilal a’an aj tenq’ re li poyanam re xtawb’al li wakliik sa’ li xyu’am. Xjunlaju ch’ol: Li awa’b’ejilal a’an aj tenq’ re li poyanam re xtawb’al li wakliik sa’ li xyu’am.

Hu xe’ilman xsa’ Xyaalalil junqaq aatin

105 111 Síntesis del Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010

Eb’ li xe’oken sa’ xk’uub’ankil li Esilal a’in chi rix Wakliik cho’q re li poyanam 2009/2910 Poyanam xe’oken chi xk’uub’ankil Xjolomil Linda Asturias de Barrios Kijolomink chaq reheb’ li na’leb’ Edelberto Torres-Rivas Desireé Arteaga de Morales Ricardo Stein Eb’ li xe’tz’ilok chaq rix Gustavo Arriola Quan Xjolomink chaq re li k’anjel Delmi Paola Garrido Pamela Rodas Ana Victoria Jelkmann Li xe’wan chaq sa’ li sum’aatinak ut kawresink Gabriela Barrios Paiz Felisa Loarca Matías Lucrecia de Gento Xb’eeresink re lik’anjel Eva Sazo de Méndez

Eb’ li xe’oken sa’ xk’uub’ankil li Esilal a’in chi rix Wakliik cho’q re li poyanam 2009/2910

Xxaqab’ankil Chi ru chaq li chihab’ 2010 na’uxman xjultikankil li xjunmayil xkutankil xyiib’ankil chaq li xb’een esilal chi rix wakliik cho’q re li poyanam li kixpuktasi li PNUD chi ru chaq li chihab’ 1990. Chalen chaq eb’ li kutan a’in li wakliik cho’q re li poyanam yo chi wulak sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ ut li naxtiika a’aneb’ li poyanam, xb’aan naq sa’ xk’ab’a’eb’ a’an na’uxk li k’anjelak cho’q re naq te’xtaw li wakliik. Maji’ jwal junxil yo chaq chi chaab’ilob’resimank junqaq li k’anjelob’aal re rilb’al b’ar wankatqeb’ li maajelal ut napuktasiman resil xb’aan xb’ihomal eb’ li nimqal teep: jo’ wi’ li Molam naxsik’ xb’ehil li wakliik cho’q re li poyanam (PNUD 2,010). Reetalil li wakliik wan cho’q re li poyanam (IDH) naxk’e xkuutal xyu’am li toj yookeb’ chi yo’laak, jo’ rik’in li tzolok ut li xchaab’ilob’resinkil xyu’am, ab’an anaqwan yo chi jalaak eb’ li k’a’uxl a’in. Reetalil li wakliik yo chi tawmank anaqwan cho’q re li poyanam, ink’a’ chik yo chi b’eeresimank sa’ juntaq’eetilal ut a’in yo chi b’aanunk re naq yo chi jeb’k ut yo aj wi’ chi sachk, sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ chik nake’ilman sa’ juntaq’eetilal. Li xb’een resil li wakliik cho’q re li poyanam sa’ chi xjunil li teep (INDH) kipuktasiman chi ru li chihab’ 1998 sa’ xteepal Watemaal. Chalen chaq a’in xtikla chaq xk’uub’ankil jalanjalanq chi tz’iib’anb’il esil li naxjultika chan ru tz’aqal wan li tenamit rik’in li wakliik sa’ eb’ li k’aleb’aal, chan ru wan xtuminal xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam, kama’ aj wi’ naq ink’a’ nake’k’eeman sa’ ajl eb’ li poyanam a’in, jo’ sa’ rilb’aleb’ rik’in li kawilal, chi moko eb’ li ixq nake’k’eeman sa’ ajl sa’ li xtusulal ru k’anjel wan cho’q re xb’eeresinkil xtawb’al li wakliik, chi moko eb’ li jalanjalanq chi k’iila ch’uut wankeb’ chi rix li yehom b’aanuhom, li tumin ut chi moko sa’ li awa’b’ejilal. Eb’ li tz’iib’anb’il esil a’in yo chi k’anjelak jo’ jun aj yehol esilal cho’q reheb’ li awa’b’ejilal, eb’ li xnimqal tzoleb’aal ut eb’ li molam nake’tz’ilok rix eb’ li na’leb’ a’in, jo’ wi’ eb’ li molam nake’puktasink esilal, li sumtenq’ nachal sa’ eb’ li ab’l tenamit ut chi xjunil xmolamil eb’ li komonil. Li INDH 2009/2010, Watemaal: naraj xtawb’al jun awa’b’ejilal li tsik’ li wakliik cho’q re li poyanam, naxtz’il rix chan ru yo xb’eeresinkil li xk’anjel li awa’b’ejilal re Watemaal, chi rix xk’anjelankil li wakliik cho’q re li poyanam chi ruheb’ chaq li oob’ xka’k’aal chihab’ chalen anaqwan. Chi xjunil a’in jek’jo ru sa’ kaahib’ raqal. Li xb’een a’an li naril chi xjunil li najteril na’leb’: chan ru naq kitikla chaq li ak’il awa’b’ejink, chan ru naq kik’uub’la chaq li awa’b’ejilal re Watemaal (1821-1985) ut chan ru naxb’eeresi rib’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam. Li xkab’ a’an xtz’ilb’al rix li xk’uub’lal, xb’ihomal ut chi xjunil li tojl na’ok rik’in li awa’b’ejilal, jo’ wi’ rilb’al chan ru wan xnimal li tenamit. Li rox a’an naxtz’il rix k’a’ ru yo xb’aanunkil li awa’b’ejilal re xk’anjelankil li kawilal ut tzolok, li xk’eeb’aleb’ xloq’al xk’ulub’eb’ li poyanam re naq te’wanq sa’ sahilal ut jo’ aj wi’ chi rix xb’eeresinkil li chaq’rab’, b’ar wi’ t-ilmanq ma yo chi okenk li poyanam ut ma yo chi ilmank sa’ juntaq’eetilal. Sa’ li xka raqal nayeeman chan ru truhanq xjalb’al ru malaj xtuqub’ankil ru li awa’b’ejilal re Watemaal sa’ xb’eeresinkil xk’anjelankil li wakliik cho’q re li poyanam

Eb’ li xe’oken sa’ xk’uub’ankil li Esilal a’in chi rix Wakliik cho’q re li poyanam 2009/2910

Li INDH 2009/2010 naxk’utb’esi jun xchaab’ilob’resinkil li xk’anjelankil jo’ k’ihal naxram xk’anjel li awa’b’ejilal sa’ chi xjunil li na’ajej. Cho’q re a’in na’oksiman li esilal wan chi rix li awa’b’ejilal li jek’jo ru sa’ oxib’ cha’al: Xwanjikeb’ li molam sa’ eb’ li jalanjalanq chi tenamit, laj k’anjel naxk’e li awa’b’ejilal ut li xtuminal. Chi xjunil li esilal a’in naxjek’ rib’ rik’in li k’anjel na’uxman xb’eeresinkil ut kama’in naq wankeb’: kawilal, tzolok ut junch’ol chik chi k’anjel li naxb’aanu li awa’b’ejilal. Chi xjunil li na’leb’ a’in xpuktasiman chi jek’jo ru jo’ jun xsasal chi xjunil li esilal xb’aan li INDH, li xnimal ut xk’ihalil li esilal a’in naru xk’amb’al yalaq ta b’ar, re xtawb’al junaq esil, na’leb’ malaj jalan chik chi sa’. Xyiib’aman aj wi’ chaq li esilal a’in re li k’aytesink ib’ chi ilok ru hu malaj re xtawb’al aj wi’ junaq esilal li tqaj chi sa’. Jo’kan naq li esilal a’in na’ajman naq toxk’am chi xtawb’al malaj chi xsik’b’al chik xkomon eb’ li esilal. Sa’ xk’uub’ankil li esilal a’in xb’eeresiman chaq naab’al li k’anjel, jo’kan naq naqatz’eq b’ayaq resil eere. Xb’een xe’ilman xsa’ naab’al chi esilal ut xsik’man ru b’ar wan li naxjayali xna’ li esilal tz’aqal. Xtusub’aman chaq ru chi raqal, a’yaal jo’ chan ru naq wan chaq xna’il li hu a’in. Xkab’, xe’sik’man chaq ru eb’ li eetalil xe’k’eeman chi sa’, xe’sik’man ru eb’ li nake’xk’utb’esi chi tz’aqal li aajel ru. Rox, xb’een wan ki’uxman xtuqub’ankil ru b’ar wan tz’aqal li esilal t-ajmanq xk’eeb’al sa’ li hu a’in ut kitz’ilman rix. Xka, li esilal kitz’ilman chaq rix kixokman jo’ chan ru wan xna’ li esilal malaj li tz’aqal tz’iib’anb’il esil. Sa’ xraqik x-uxman xtuqub’ankil ru cho’q re xpuktasinkil. Sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li xna’aj, ink’a’ jwal k’i li eetalil x-uxman chaq roksinkil chi sa’. Jo’kan naq nach’olob’aman naq chi sa’ xna’ li esilal wankeb’ naab’al li eetalil naxk’utb’esi xk’ihalil li ixq ut li winq, eb’ li k’iila ch’uut ut naab’al chik. Jo’kan aj wi’ eb’ li eetalil nake’tenq’an xtawb’al ut rilb’al xk’ihalil naxram xk’anjel li awa’b’ejilal. Re naq ink’a’ tch’a’ajko’q rilb’al xsasal li na’leb’ ut li esilal a’in, juntaq’eet naq xtuqub’aman chaq ru, chi raqal ut chi ch’ol, jo’ aj wi’ eb’ li rajlil ut eb’ li xjolomil. Naq nake’tawman xjolomil li na’leb’ na’ajman rilb’al, naru xsik’b’al chi junpaat sa’ li tz’iib’anb’il esilal a’in. Najultikaman aj wi’ naq naru rilb’al malaj xyaab’asinkil li roksinkil wan chaq sa’ xtiklajik li esilal a’in, xb’aan naq aran naru natawman k’a’ ru naxtaaqe rix, chan ru xk’anjelaman chaq, xtusulal ru li na’leb’ wan chi sa’ ut li k’a’ ru naraj xyeeb’al chi rix li esilal a’in. Chi sa’ qach’ool naqakanab’ chi ru li xtenamitul Watemaal ut chi xjunil xkomonileb’ laj k’anjel chi rix wakliik cho’q reheb’ li poyanam, li esilal chi rix wakliik cho’q re li poyanam 2009/2010. Naqoyb’eni naq tk’anjelaq ta chi ruheb’ laj k’anjel wankeb’ rub’el xtaql awa’b’ejilal ut eb’ li wankeb’ sa’ eb’ li poopol, eb’ laj tz’ilok rix k’anjel, eb’ laj k’utunel ut eb’ li tzolom wankeb’ sa’ xnimqal ru tzoleb’aal, jo’ wi’ li yookeb’ risinkil junaq li xtzolb’aleb’ sa’ eb’ li tzoleb’aal, cho’q reheb’ aj wi’ li nake’jolomink junaq ch’uut, eb’ laj puktasinel esil, eb’ li molam nake’xxaqli sa’ xk’ab’a’ li okenk sa’ li xxaqab’ank awa’b’ejilal, eb’ li molam wankeb’ sa’ ab’l tenamit ut chi xjunileb’ li poyanam. Li xpuktasinkil li tz’iib’anb’il esilal a’in wan chi tz’iib’anb’il sa’ hu jo’ aj wi’ sa’ ululch’iich’, a’in naru nakataw sa’ li muhiltaql a’in, www.desarrollohumano.org.gt Naqab’anyoxi chi ruheb’ li junjunq chi tenamit li sumtenq’ank xe’xb’aanu qik’in ut li awa’b’ejilal re Estados Unidos re América, Noruega, España ut Suecia. Li tenq’ xqak’ul x-oken re naq xooruhan xpuktasinkil rajlal eb’ li esilal nake’xxokman rajlal chi rix li wakliik cho’q re li poyanam aj Watemaal.

Linda Asturias de Barrios Aj Jolomil re k’iila k’anjel chi rix esilal re li tenamit sa’ xk’ab’a’ li Wakliik cho’q re li poyanam ut li nataaqeman rix re xtawb’al chi ru k’iila chihab’ rik’in li wakliik. 6

Eb’ li xe’oken sa’ xk’uub’ankil li Esilal a’in chi rix Wakliik cho’q re li poyanam 2009/2910

XB’EEN RAQAL XCH’OLOB’ANKIL JUNQAQ NA’LEB’ UT RESILAL LI K’ULB’IL JUNXIL Q’E KUTAN.

Xb’een ch’ol

Li xtiklajik chaq li ak’il awa’b’ejink: Li awa’b’ejink sa’ tiikilal, li tiikilal, li k’ulub’ej ut li komonil. Li xyaalalil li awa’b’ejilal a’an li k’ubk’uukil tuslal na’leb’. Li xyaalalil li Awa’b’ejink naxtiika li xwankilal cho’q re li awa’b’ejink sa’ junaq li na’ajej, li naxtuqub’ ru li komonil rik’in roksinkil li xwankilal sa’ xb’een li tenamit, a’in cho’q re xsik’b’al li usilal cho’q re li komonil malaj yal re kiib’ oxib’ aj wi’ chi poyanam. Li xk’anjel li awa’b’ejink yo chi jalaak ut toj naru najala chik moqon sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li nak’ulman chi sa’ li na’ajej. A’in naraj naxye naq li xyaalalil li awa’b’ejink xjala ut yoq chi aj wi’ chi jalaak, a’in naraj naxye li li awa’b’ejilal xkomon xcha’al li xtzolb’al rix chi xjunil li esilal wan chi rix li awa’b’ejink Li xk’uub’lal li awa’bejilal naxxaqli a’yaal chan ru naq natusla chaq eb’ li k’iila na’leb’ chi rix rik’ineb’ li komonil chalen oob’ lajeek’aal rox oq’ob’ chaq anaqwan. Ab’an li awa’b’ejink yo anaqwan toj ak’ sa’ xk’ab’a’ naq yo chi ok naab’al li xna’leb’eb’ laj Europa, qayeahaq jo’ xteepal Gran Bretaña, Francia, Holanda ut eb’ li teep wankeb’ chaq sa’ releb’aal iq’ re li ruuchich’och’, wan aj wi’ li xteepal Estados Unidos, Australia, Nueva Zelandia ut naab’aleb’ chik. A’in kixkanab’ naab’al li ch’a’ajkilal chi rix li tumin, yalok u chi rix li Yehom b’aanuhom, li atawan nake’xb’aanu eb’ li junkab’al, li sowenik sa’ xk’ab’a’ eb’ li aatinob’aal, paab’al, ch’och’, qayehaq jo’: yalok u cho’q re li tawok wanil, naru aj wi’ xyeeb’al naq kilaje’wan li yalok rik’in puub’ li kiwan chaq junxil chaq q’e kutan. Ki’ok chi oksimank chi timiltimil jalanjalanq li na’leb’ re naq ta’ok chi jalaak sa’ li awa’b’ejink ut kikub’siman li xkawilal li awa’b’ejink. A’an a’in li ak’il awa’b’ejink. Li xjalajik kitehok re li b’e cho’q reheb’ li komonil wankeb’ chaq sa’ rokeb’aal saq’e. Li xb’eeresinkil xtuminal li awa’b’ejilal, li wan sa’ tiikilal, juntaq’eetilal, li xjachb’aleb’ rib’ chi ch’uut eb’ li poyanam. Li jalanjalanq chi na’leb’ kijalok ru li ak’ awa’b’ejink, kixk’am chaq kiib’ xnimqal ru k’a’uxl: li yalok rik’in puub’ ut li xb’eeresinkil xtuminal li tenamit. Li ch’ol a’in raqro sa’ kiib’ raqal. Sa’ li xb’een na’uxman aatinak chi rix chaq li xtiklajil li ak’il awa’b’ejink, b’ar wi’ nak’eeman 1

xwankil chi xjunil li nak’utb’esink re ut li xtz’aqonik rik’in li yalok q’e chi rix li yiib’ank k’a’ re ru, li nimla teep, li yalok rik’in puub’, eb’ li poyanam ut li xjachb’al rib’ li santilees. Sa’ li xkab’ ch’ol nach’olob’aman xna’leb’il li ak’il awa’b’ejink: jo’ li awa’b’ejink sa’ tiikilal, xk’uub’lal li awa’b’ejilal, xk’ulub’ li awa’b’ejilal, awa’b’ejink sa’ juntaq’eetilal ut li komonil awa’b’ejink.

1. Xtiklajik chaq li ak’il awa’b’ejink. Eb’ li na’leb’ jwal nake’k’utb’esink re li ak’il awa’b’ejink ki’ok chaq chi k’utunk chi timil timil ut moko chi xjunil kichal ta chaq rik’ineb’ laj to’ ch’och’ ke’wan chaq najter q’e kutan. Li na’leb’ nake’k’utb’esink re, a’an li xwankil xna’leb’ jun komonil li nak’uub’ank re junaq na’ajej malaj ch’och’, b’ar wan li tiikilal ut maak’a’ li ch’a’ajkilal narahob’tesink li nachal sa’ xk’ab’a’ li eechanink sa’ josq’il, a’in jun na’leb’ li na’uxman xsumenkil xb’aan li komonil, ut rik’in xchaq’rab’il. Sa’ xraqik li ro’lajuk’aal chihab’ wankeb’ chaq sa’ xteepal Europa ok’aal xkab’ oq’ob’ (500) chi ch’uut, li nake’xyal xb’eeresinkil xjuneseb’ rib’, ab’an ink’a’ jwal ch’olch’o ru li xnub’alileb’, ut ink’a’ aj wi’ jwal ch’och’o ru li xwankilaleb’. Chalen chaq sa’ li 1900, xk’ihalil li ch’uut a’in ke’jeb’ chaq sa’ oob’ xka’k’aal (25) chi tenamit ut nake’xk’utb’esi rib’ jo’ li xch’olob’aman chaq.1 Li ak’il awa’b’ejink ki’ok chaq chi k’ulunk jo’ jun ak’il wanil, b’ar wi’ maak’a’ li juntaq’eetilal sa’ xkawil li taqlank malaj jolomink, wankeb’ tana waqib’ li moko naxk’ulub’a ta rib’: ki’ok chi tamk li rilb’al li xnub’alil eb’ li ch’och’ rik’in jun juntaq’eetil awa’b’ejink; b) Ak’il na’leb’ cho’q re xtuqub’ankil ruheb’ li chaq’rab’, b’ar wi’ na’oken li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’; c) xtamresinkil eb’ li na’ajej b’ar wi’ te’ruhanq xjolominil xjuneseb’ rib’ ut li xtiklajik chaq li numtaak sa’ xb’een xb’eeresinkil junaq li k’anjel; d) Arin aj wi’ kixxaqab’aak ut kipuktasiman li xtz’ilb’al rix eb’ li tojl;e) arin aj wi’ kituqub’aman chaq ru eb’ laj puub’ kookox rixeb’,

Tilly (1975). Li xtiklajik chaq li ak’il awa’b’ejink: Li awa’b’ejink sa’ tiikilal, li tiikilal, li k’ulub’ej ut li komonil.

li wankeb’ xtzolb’al ut xnawom; f) ut kituqub’aman chaq li sumwanjikeb’ rik’ineb’ li xjolomil sa’ xk’ab’a’ li wakliik sa’ xyanqeb’ li nimqal tenamit.2 Kama’an aj wi’ naq kitikla chaq li numtaak, li naxk’utb’esi rib’ sa’ ka’paay. Li numtaak rik’ineb’ jalan chik, sa’ xk’ab’a’ naq li awa’b’ejink na’uxman naxk’am rib’ rik’ineb’ jalan paay chik chi awa’b’ejilal li na’uxman sa’ chi xjunil li ruuchich’och’, sa’ xk’ab’a’ a’in nachal ch’a’ajkilal malaj chaab’ilal. Li jun chik a’an li numtaak sa’ aj wi’ li xteepal, ut a’in aajel ru cho’q re xb’eeresinkil li ak’il awa’b’ejink, xb’aan naq naxk’a’uxla naq sa’ xk’ab’a’ a’in twanq li k’anjelak chi tuqtu ru, jo’ aj wi’ rik’in xb’eeresinkil li chaq’rab’ rik’ineb’ li poyanam sa’ eb’ li tenamit. Junxil chaq kiwan chaq li numtaak rik’in li taqlank, ab’an a’in kijalman sa’ xk’ab’a’ li awa’b’ejink yal rik’in jun aj wi’ chi poyanam li nak’eeman xwankil cho’q re li jolomink, ab’an a’in ramro aj wi’ ru li xk’anjel xb’aan jun li chaq’rab’, naq natikla chaq li jolomink xb’aan jun li Ajaw natikla chaq li chaq’rab’ sa’ xb’een. Chi rix naq kiwan chaq li raxiik’ rik’ineb’ laj francés ut naq kiraj kanaak sa’ junesal li nimla tenamit Estados Unidos, kitikla chaq li awa’b’ejink sa’ komonil.3

1.1 Li ak’il awa’b’ejink: li na’ajej nake’yiib’ank wi’ k’a’ re ru, k’ayiil, ut li xpaayileb’ Li awa’b’ejilal natikla chaq sa’ li ak’il ruuchich’och’, chi rix chaq kaahib’ oq’ob’ chi chihab’, kiwan chaq li wakliik chi rix li tumin ut li rusilal li k’anjelak, sa’ xk’ab’a’ li raxiik’ kiwan chaq sa’ xk’ab’a’ li k’a’ re ru na’uxman xyiib’ankileb’. Chi ruheb’ chaq eb’ li chihab’ a’an kitikla chaq xraqb’aleb’ xyanq eb’ li ch’och’, sa’ xk’ab’a’ naq li na’ajej numtajenaq xnimal, ut nanumta sa’ xk’ab’a’ li xjolomil, aran kitikla chaq li rilb’al li xtuminal cho’q re xk’eeb’aleb’ xtzekemq li k’iila tenamit, li rajlal yo chi pukank. Li wakliik kixk’ul li na’ajej a’in naru xch’olob’ankil chi kama’in, jun sa’ xk’ab’a’ li jalaak kixk’ul li awimq ut li roksinkileb’ li ch’och’ lanlan ruheb’ li kixtaqsi li rusilal ut aran naq ki’usa li tumin natawman; kama’an aj wi’ sa’ xk’ab’a’ li nawom wan chi rix xk’anjelankil li ch’och’ sa’ eb’ li na’ajej jo’ wi’ sa’ eb’ li tenamit. Li ch’iich’ aj b’ekol ch’och’ li naxt’aqresi li ch’och’, a’in jwal kinumta li xtenq’ kixk’e sa’ xb’een li ch’och’, xb’aan naq kinumta li ru eb’ li awimq, jo’ wi’ li k’a’ atq re ru nake’yiib’aman rik’ineb’ li awimq ut ke’numta eb’ li b’eleb’aal ch’iich’ jo’ eb’ li k’anti’ ch’iich’ ut eb’ li jukub’. Wi raj ink’a’ ke’xjunaji li xwankilaleb’ ut li k’a’uxleb’ ink’a’ raj kirun xchaab’ilob’resinkil li k’ayink, ink’a’ raj kitz’aqlok cho’q reheb’ li komonil. Li xb’eeresinkil li xk’anjel li awa’b’ejilal, aajel ru xtz’aqob’resinkil ru rik’in jun komonil li tk’anjelaq chi rix li awimq ut li xjek’inkil li tumin, b’ar wi’ tk’eemanq xwankil

laj eechal re li junjunq chi ch’och’. Li k’ayiil wan sa’ li na’ajej, aran tz’aqal nake’wulak chi xjunileb’ chi xk’utb’esinkil chi xjunil li xk’anjeleb’ rik’in li k’ayink. Aran nawan li wotzok k’ay ut chi xjunil li k’anjel na’uxli. Li wotzok naruhan xb’aanunkil sa’ xk’ab’a’ li aatinonab’aal ut li tumin nab’eeresiman. Li sumwan nawan sa’ xka’b’a’ li tumin, naxk’am chaq li jachok ib’ jo’ rik’ineb’ laj k’ay, laj k’anjel jo’ wi’ rik’ineb’ li jalanjalanq chi ch’uut, li nake’k’uub’la sa’ xk’ab’a’ li awk awimq ut chi xjunil li sachomq, sa’ xk’ab’a’ naq nake’xk’ul xtz’aq li xtz’aqonikeb’ sa’ eb’ li k’anjel nake’xb’aanu. Sa’ xk’ab’a’ li k’a’ atq re ru nake’uxman xyiib’ankil nasach li xwankilaleb’ li komonil, malaj reheb’ li junjunq chi poyanam, xb’aan naq chi xjunil a’in naxk’am li tenamit.

1.2 Li ak’il awa’b’ejink: Nimla teep, yalok rik’in puub’, xpoyanamil Nimla teep Li nimla teep wan xb’een wa chi ru li awa’b’ejilal naq wankeb’ ch’uut li nake’xk’utb’esi rib’ jo’ rik’ineb’ li raatinob’aal, xpaab’aleb’, xch’uuteb’ ut eb’ li k’aynaqil na’leb’ nake’xwotz. Naq eb’ li ch’uut a’in nake’xk’uub’ rib’ rik’ineb’ li xna’leb’, aran natikla chaq li awa’b’ejink, a’in cho’q re xk’eeb’al xkuutal, re xk’eeb’al xkomon ut li xch’och’el li komonil. Ab’an li xyaalalil a’an naq li awa’b’ejilal li natikib’an chaq li teep, sa’ xk’ab’a’ naq wan xwankil cho’q re xtusub’ankil ru eb’ li k’a’uxl sa’ li junjunq chi na’ajej, b’ar wi’ wankeb’ xch’uutaleb’ li poyanam b’ar wi’ ink’a’ juntaq’eeteb’, maak’a’ li juntaq’eetil, ab’an juntaq’eet li aatinob’aal nake’xwotz ut juntaq’eet li usilal nake’raj xtawb’al. A’in reetalil xb’eejik li najteril k’ulb’il na’leb’ chi rix li awa’b’ejink. Li xyaalalil naq xwanjik li ak’il awa’b’ejink naxtuqub’, naxtiika ru li nimla teep ut aran naxtaw xwankilal cho’q re xtawb’al li naraj. Li nimla teep a’an jun komonil li naxjunaji rib’ sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li xpoyanamil nake’k’uub’ank re, b’ar wi’ ink’a’ juntaq’eeteb’ ab’an wankeb’ xna’aj ut resilal li naxk’e xloq’al li xwanjikeb’ jo’ wi’ li xyehom xb’aanuhomeb’, sa’ xk’ab’a’ naq a’in tz’aqal li nake’k’utb’esink reheb’ ut li nak’ehok xwankil li awa’b’ejilal. Li xwanjik li k’ayiil a’in naxjultika li xwanjik jun li teep. Moko junelik ta li teep wan ta li nak’utb’esink re junaq na’ajej juntaq’eet ta, chi moko junaqik ta li junajil k’a’uxl nab’eeresiman, chi moko wan ta junaq li wanilal sa’ li awa’b’ejink li tjunaji ta ru chi xjunil a’in.4 Li jwal nak’utb’esink reheb’ a’an li xwanjik jun chi aatinob’aal li nab’eeresiman sa’ chi xjunil li teep, naraj naxye naq jun aatinob’aal li nake’xb’eeresi chi xjunileb’ li poyanam. Li yalok rik’in puub. Sa’ xtiklajikeb’ chaq naab’al chi awa’b’ejilal, ab’an maawa’ li ak’il awa’b’ejink, jwal ki’aajelo’

Sotelo, I. (1996: 38). El ideario democrático de la Revolución francesa se concretó en la Déclaration des droits de l’homme et du citoyen, del 26 de agosto de 1789, dada por representantes del pueblo francés reunidos en Asamblea Nacional. 4 Así, en el territorio del Estado francés, hasta la tercera o la cuarta décadas del siglo XIX, existían regiones en las que se hablaba el occitano, el bretón y el flamenco. Fue una dura política estatal la que impuso el idioma francés como obligatorio. Cf. Marquardt, B. (2009: 56). 2 3

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

ru li yalok rik’in puub’, sa’ xk’ab’a’ naq ke’k’eeman chi k’anjelak naab’aleb’ laj puub’ cho’q re li yalok rik’ineb’ jalan li echkab’al. Li yalok rik’in puub’ kixjek’ ru naab’aleb’ li poyanam sa’ jalan chik chi na’ajej ut aran kitikla chaq li majewan rik’in li mimb’il k’anjel ut li xtawb’al li b’ihomal sa’ jalan chik na’ajej. Sa’ xk’ab’a’ li elk chi us malaj li tz’eqok eb’ li awa’b’ejilal ke’ok chi jalaak rik’in li xnimal malaj chi xjunil li nake’xram, jo’ wi’ chan ru nake’xk’uub’ rib’eb’, chan ru naq wankeb’ li k’iila ch’uut, chan ru naq wankeb’ li k’a’ re ru reheb’.5 Sa’ xb’eeresinkil chi xjunil li na’leb’ a’in kixaqli ru li awa’b’ejink re naq chi kama’in kituqla ru li sumwan sa’ xyanqeb’ chi xjunileb’ li wankeb’ sa’ li teep jo’ aj wi’ eb’ li ab’l, a’in naraj naxye naq aran kitikla chaq li numtaaq sa’ xb’een jalan chik malaj li minok u b’ar wi’ aajel ru, jo’ rik’ineb’ laj puub’. Chi ruheb’ chaq li kutan a’in li xk’anjel li awa’b’ejilal naxb’eeresi jo’ reheb’ laj puub’. Sa’ xk’ab’a’ chaq li yalok rik’in puub’, ke’sach junqaq li awa’b’ejilal ut junch’ol chik ke’tuqla ru. Li xtawb’al rusilal li tumin kijuntaq’eeto rik’in li nake’xtaw eb’ laj puub’, sa’ xk’ab’a’ naq eb’ li xwanjikeb’ naab’al ch’uut aj puub’ chi ru naab’al chihab’, kixb’aanu naq ke’wan poyanam yal nake’xnaw li xsachb’al li k’a’ re ru ab’an moko nake’xyal ta xq’e chi xk’anjelankil. Sa’ xk’ab’a’ chi xjunil a’in kitikla li awa’b’ejilal kixxaqab’ chaq li tojok tojl. Aran aj wi’ kitikla chaq li numtaak sa’ xb’een li jolomink ab’an moko wan ta rilom rik’in rilb’al li sachomq rik’ineb’ li junjunq chi junkab’al. Li yalok rik’in puub’ a’in kixb’aanu aj wi’ naq kinumta li tumin, li k’iila k’a’uxl , kiniman li na’ajej na’uxman xramb’al. Aran ki’aajelo’ ru xramb’al chaq li yalok rik’in puub’, jo’ winq, jo’ puub’, k’a’ re ru jo’ aj wi’ eb’ li tojl Chi ru naab’al chihab’ eb’ li teep ke’uxman xrahob’tesinkil sa’ xk’ab’a’ li yalok rik’in puub’ ut na’uxman chaq li ok sa’ josq’il sa’ eb’ li ochoch, ut nake’minman ruheb’ rik’ineb’ li xtojl rochocheb’, a’in ki’uxman naq yo raj chi b’eeresimank li tuktuukilal. Chi xjunil a’in kixb’aanu naq eb’ li komonil ke’xch’utub’ rib’ sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ nake’xk’ulub’a xch’ool chi rix li yo chi k’ulmank, jo’kan naq ke’ok chi xwech’b’al ut ke’ok chi xpatz’b’al xtenq’al re li awa’b’ejilal re naq te’tenq’aaq malaj re naq te’xnaw xk’eeb’al reeqaj li yokeb’ chi uxk reheb’. Kama’an kik’ulman «[…] ab’an chi rix naq kinumta li xsachomqeb’ laj puub’ kinumta aj wi’ li yalok q’e re xtawb’al xyaalalil eb’ li ch’a’ajkilal xb’aaneb’ li awa’b’ejilal rik’ineb’ laj tenq’ reheb’ re naq eb’ a’in te’okenq chi xtenq’ankileb’.6 Sa’ junqaq tenamit a’in tz’aqal li kitenq’an re naq twanq li tiikilal Li xpoyanamil. Sa’ xyu’amil li tumin ut li komonil ke’ok chi k’ulunk eb’ li junjunq chi tenamit, xb’aan naq eb’ a’in, a’aneb’ li nake’k’anjelank chaq re, a’aneb’ li nake’oksink re, a’aneb’ laj eechal re, a’aneb’ li tojb’ileb’ sa’ xk’ab’a’ li xk’anjeleb’, a’aneb’ li nake’numta, a’aneb’ li wankeb’ xnawom, a’aneb’ 5 6 7

Hintze, O. (1996: capítulos 4 y 6). Giddens, A. (1985: cap. III). Bendix (1961: 78-79).

li nake’rahob’tesin ut junch’ol chik li nake’k’utb’esink re li xwanjikeb’. Eb’ li ch’uut jwal nake’numta ke’xk’e reetal naq numtajenaq naq yokeb’ chi tamk, jo’ aj wi’ ke’tam li k’a’ re ru reheb’, ut sa’ xk’ab’a’ a’in kinumta aj wi’ li xk’a’uxleb’. Laj puub’ wan rub’el xtaql li nataqlan, xkana jo’ aj k’anjel ut jo’ xpoyanamil li tenamit. Kitikla chaq naq eb’ li nake’tojok tojl ut eb’ li rahob’tesinb’ileb’ sa’ li xk’anjel ke’xch’utub’ rib’ re naq te’xtikib’ chaq xwech’b’al rix li nake’uxk reheb’. A’aneb’ li poyanam li jwal k’uub’k’ukeb’ ru sa’ li teep, ut sa’ xk’ab’a’ a’in ke’k’eeman xk’ab’a’ jo’ ralal xk’ajol li tenamit. Sa’ li teep ki’ok chi tzolmank li ilok ru hu, li k’anjelak na’uxman sa’ komonil, ki’ok chi numtaak eb’ li yehom b’aanuhom sa’ eb’ li k’aleb’aal ut li k’uub’ank ib’ ki’ok xk’eeb’al chi k’anjelak li chaq’rab’ ut rik’in li xtawb’al li ch’och’. Sa’ xk’ab’a’ a’in ki’ok li tz’aqonk ut li ki’ok li xxaqab’ank aj jolominel re li tenamit.

Sa’ li awa’b’ejink, li poyanam nawan sa’ sumwan rik’in eb’ li k’a’uxl kib’eeresiman chaq najter q’e kutan, ab’an a’in ka’aj wi’ li nimqeb’ xwankil naru nake’b’aanunk re. Sa’ xk’uub’ankil li nimla teep aajel ru li xtuqub’ankil ru eb’ li k’ulub’ej ut li teneb’anb’il sa’ xb’een li junjunq chi poyanam. Xxe’ li na’leb’ a’in nachal rik’in xtz’aqonik li junjunq chi poyanam. Sa’ xk’ab’a’ naq junxil chaq na’uxman xtz’eqtanankileb’ xk’ihalileb’ li poyanam, jo’ eb’ li ixq, eb’ li neb’a, eb’ li ink’a’ nake’xnaw ilok ru hu, eb’ li wankeb’ chaq sa’ k’aleb’aal. Li okenk sa’ li sik’ok u nawan chi mimb’ileb’ ru ut nake’tojok, chi ru chaq li ok’aal xwaqxaq oqob’ chihab’ kijala li k’iila nake’wan rub’el xtaql jalan chik li wankeb’ k’a’ re ru reheb’ sa’ li na’ajej, qayehaq jo’ li xna’ajeb’, xpaab’aleb’, xch’uutaleb’, rixqilaleb’ malaj xwinqilaleb’, a’in re naq twanq junaq poyanam li juntaq’eetaq rik’ineb’ li xkomon. Chi kama’in natuqla ru li xyaalalil li teep.7 Li xtuqub’ankil ru li awa’b’ejink kiwan sa’ xk’ab’a’ li poyanam li naxnaw li jolomink b’ar wi’ naxb’eeresi li tiikilal.

1.3 Li ak’il awa’b’ejink ut li santilees A’in a’an xyi li xtuqub’ankil ru li ak’il awa’b’ejink sa’ jalanjalan chi tenamit, li xjachb’al rib’ rik’in li santilees ut chi xjunileb’ li molam nake’xb’eeresi li paab’al. A’in cho’q re xsik’b’al li xwankil li awa’b’ejilal kixjach rib’ rik’in li santilees, xb’aan naq a’in ka’aj wi’ rik’in li paab’al naruhan xkolb’al rib’, ut wan aj wi’ xwankil chi rix li k’iila k’a’uxl nake’xb’eeresi li poyanam ut chi rix aj wi’ li tumin. Eb’ li k’a’uxl li junelik nake’b’eeresiman kib’aanunk re naq kijala li nake’xk’a’uxla li ruuchich’och’ chi rix eb’ li paab’al. Sa’ xchaq’rab’il li tenamit kixk’utb’esi rib’ li paab’al sa’ ka’paay ru jo’ reheb’ laj católico ut eb’ laj protestante. Eb’ laj católicos, toj tento ke’xyal xq’e re naq ttuqlaaq jo’ li paab’al re chi xjunil li nimla teep, li xwankil xjolomil li paab’al, tento naq numtaaq sa’ xb’een chi xjunil eb’ li paab’al. Eb’ laj protestante, a’an chik li nimla tenamit Estados Unidos ki’oken re naq tixjach rib’ rik’ineb’ li jalan chik santilees li kituqla chaq ru sa’ li xchaq’rab’il re chaq li

Li xtiklajik chaq li ak’il awa’b’ejink: Li awa’b’ejink sa’ tiikilal, li tiikilal, li k’ulub’ej ut li komonil.

chihab’ 1791. al separar a la Iglesia anglicana mediante la primera enmienda constitucional de 1791.

2. Li ak’il awa’b’ejink 2.1 Li awa’b’ejink sa’ tiikilal Li poqoqonk ib’ ke’xb’aanu eb’ laj francés, kixxaqab’ li xraqb’al ru li xtusulal ru eb’ li xchaq’rab’il li najteril na’leb’. Chalen chaq naq kituqla chaq ru li awa’b’ejink sa’ tiikilal b’ar wi’ na’oken xk’ulub’ li poyanam, jo’ rik’in li xk’a’uxl ut chi rix aj wi’ li wan sa’ komonil, jo’ aj wi’ chi xjunil li teneb’anb’il sa’ xb’een, jo’ chi rix li tojl tento tb’eeresi, roxloq’inkil li nimla teep. Napuktasiman resilal li xjuntaq’eetilal chi xjunileb’ li poyana, li wan sa’ tiikilal li k’amok ib’ sa’ usilal, a’in naraj naxye naq tento te’oxloq’imanq xk’ulub’eb’ chi xjunileb’ li poyanam. Tento xk’eeb’al xwankil li poyanam cho’q re li xb’eeresinkil eb’ li na’leb’ re li awa’b’ejilal, a’anaq li tjolomink sa’ tiikilal. Rik’in chi xjunil li ch’a’ajkilal nachal li awa’b’ejink sa’ tiikilal naxk’am chaq jun ak’il na’leb’, jun na’leb’ li ink’a’ chik naru nasutq’i chi rix, xb’aan naq naxyal xq’e chi xtawb’al li juntaq’eetilal chi ru li chaq’rab’, re naq maani t-uxmanq xtz’eqtanankil; tento twanq li roxloq’inkil li poyanam xb’aan li chaq’rab’ ut tento aj wi’ li awa’b’ejilal tixk’e sa’ ajl li poyanam, li tento aj wi’ tixkanab’ chi xyeeb’al li xk’a’uxl chi ink’a’ ramb’ilaq ru, kama’an aj wi’ tento naq ink’a’ ramb’ilaq ru li xb’aanuhem jo’ chan ru naq naxxaqab’ li xchaq’rab’il. Li awa’b’ejink sa’ tiikilal a’an jun k’anjel tz’ilb’il chaq rix xb’aan aj wi’ li awa’b’ejilal, li najalok ru a’an naq naxtaaqe rix li chaq’rab’ xaqxo chaq chi rix sa’ li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ ut xk’ulub’eb’ li poyanam. Arin raqro ru xchaq’rab’il li najolomink li ink’a’ naru nanumta chi ruheb’ chik li junch’ol. Ab’an cho’q re a’in naxxaqli chi junch’ol chik li chaq’rab’ li wan sa’ li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’, b’ar wi’ ch’olch’ooq ru chi xjunil li k’anjel t-uxmanq sa’ li awa’b’ejilal. Arin natikla chaq xk’eeb’al xwankil li xk’ulub’ li poyanam re naq t-okenq sa’ li awa’b’ejink, li ink’a’ naru xq’etb’al malaj xmuxb’al. Li xk’ojob’ankil chaq li xchaq’rab’il eb’ li na’leb’ chi rix li awa’b’ejink kixb’aanu naq kiwan li jachok k’anjel sa’ xyanqeb’ li awa’b’ej, laj tenq’ sa’ li awa’b’ejilal ut eb’ laj b’eeresinel re li chaq’rab’, li nakoxraqe’q sa’ xteepal chi xjunil li ak’il ruuchich’och’ li t-ajmanq xk’ojob’ankil b’ar wi’ twanq li wanilal cho’q re li jolomink; jo’ sa’ li xk’uub’lal li awa’b’ejilal, Xk’uub’lal aj k’uub’anel chaq’rab’ ut xk’uub’lal raqleb’aal

Xb’een eetalil Eb’ li ixq ut li awa’b’ejilal, jun sumwan jwal ch’a’aj xtawb’al ru Li na’leb’ naxk’utb’esi li eetalil ut li komonil nawan sa’ tiikilal nake’xtuqub’ ru li juntaq’eetilal, ab’an moko tuqtu ta ru, xb’aan naq ink’a’ nake’oken eb’ li ixq. Eb’ li poyanam nake’b’eeresink re li chaq’rab’, naq kitikla chaq li ak’il awa’b’ejink, moko tz’aqal ta chaq ru. Naq ke’ok chi tz’aqonk eb’ li ixq sa’ li tojb’il k’anjel, ab’an b’ar wi’ jwal maajewanb’ileb’ ut ink’a’ nake’k’eeman xtzolb’aleb’, chi moko nakek’eeman xna’ajeb’ malaj xch’och’eb’ ut naab’al chik li k’ulub’ej li nake’isiman chi ruheb’, ut chi xjunil a’in kib’aanunk re naq kitikib’aman xwech’b’al li juntaq’eetilal rik’ineb’ li ixq, aran naq kitikla chaq li xk’uub’ankileb’ rib’ li ixq chi xpoqoqinkil rib’eb’ re naq te’oxloq’iiq li xk’ulub’eb’. Sa’ xk’ab’a’ chi xjunil a’in, ki’uxman xtawb’al naq ke’ruhan chi tz’aqonk sa’ li sik’ok u li na’uxman chi rix li awa’b’ejink, a’in ki’uxman ab’an chi k’ak’alenb’ileb’ ut chi tz’ilb’il rix chi chaab’il rik’ineb’ chi xjunil li ixq wankeb’ chaq sa’ xteepal Nueva Zelanda chi ru chaq li chihab’ 1893. Sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ timiltimil ki’ok chi b’eeresimank li na’leb’ a’in. Chi ru chaq li oob’ oq’ob’ chihab’ kik’eeman xwankil li okenk sa’ li sik’ok u cho’q re chi xjunileb’ li ixq ut eb’ li winq, ab’an wankeb’ junqaq tenamit b’ar wi’ ke’ruhan chi okenk sa’ li sik’ok u kajeb’ wi’ li ixq saqeb’ xtib’el, ab’an eb’ li ixq aj ralch’och’ ut eb’ li b’enkil ixq ink’a’ ke’k’eeman xwankil re naq te’okenq.8 A’in kitikla chaq xb’eeresinkil chalen chaq chi ru li oob’ oq’ob’ chihab’ naq ki’uxman li ramok u re li tz’aqonk sa’ li sik’ok u. sa’ xteepal América Latina, eb’ li nimqal tenamit li ke’ok xb’een wa chi xkanab’ankil naq te’tz’aqonq eb’ li ixq sa’ li sik’ok u, a’aneb’ xtenamitul Ecuador ut chi ru li chihab’ 1929 ke’ok li xtenamitul laj Brasil ut eb’ laj Uruguay chi ru li chihab’ 1932.9 Rik’in xyalb’aleb’ xq’e eb’ li ixq re naq te’k’eemanq xwankil li xk’ulub’eb’ re naq te’ruhanq chi okenk sa’ li awa’b’ejink, toj maji’ naraqe’, xb’aan naq li xtawb’al li xtz’aqonikeb’ sa’ li sik’ok u, a’in yal xtiklajik, xb’aan naq toj wan naab’al li k’ulub’ej t-ajmanq xtawb’al cho’q reheb’, jo’ li xjuntaq’eetinkil li xtojb’aleb’ li xk’anjel; rilb’al naq ink’a’ chik twanq li tz’eqtanank sa’ li k’anjel; ink’a’ chik twanq li rahob’tesink sa’ li junkab’al; xtawb’al ru li xjalanileb’ ut naab’al chik. Sa’ xyanqeb’ li ixq natawman naab’al li na’leb’ nake’jalok ruheb’, sa’ xk’ab’a’ naq nake’uxman xtz’eqtanankileb’ ut xrahob’tesinkileb’, jo’ rik’in li ch’uut nake’tz’aqonk wi’, li xneb’a’ileb’, ut sa’ xk’ab’a’ aj wi’ li na’ajej wankeb’ wi’. Li ak’il awa’b’ejink chalen chaq li xtiklajik naraj xjalb’al eb’ li k’a’uxl a’in, ut toj yo xyalb’al xq’e chi rix anaqwan. Véase recuadro 1.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

En cuanto al voto de la mujer, en la Constitución de la República de Guatemala de 1945 dice lo siguiente: «Art. 9: Son ciudadanos: 1. Los guatemaltecos varones mayores de dieciocho años. 2. Las mujeres guatemaltecas mayores de dieciocho años que sepan leer y escribir. Son derechos y deberes inherentes a la ciudadanía: elegir, ser electo y optar a cargos. El sufragio es obligatorio y secreto para todos los ciudadanos que sepan leer y escribir; optativo y secreto para las mujeres ciudadanas; optativo y público para los ciudadanos analfabetos.» 9 Dictionary of New Zealand Biography: Sheppard, Katherine Wilson (1847-1934). Documento en línea: http://www.dnzb.govt.nz/dnzb/ 8

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

aatin. Tento tnawmanq li xwankilal li awa’b’ejilal tento naq a’anaq rilb’al naq twanq li tiikilal ut li tenq’ank rik’ineb’ li komonil, ut narisi li eechanink sa’ josq’il.10

wi’ na’oken aj wi’ a’an, ab’an nayeeman naq nawan li jek’ok ib’ sa’ xk’ab’a’ li k’anjel nab’eeresiman ut li na’ajej na’uxman wi’ li k’anjelak, b’ar wi’ nawan li k’iila k’a’uxl.

Aajel ru li xb’eeresinkil li awa’b’ejink sa’ tiikilal li xyal xq’e chi elk chi ub’ej chi ruheb’ li jalaak, jo’ rik’in li tumin, jo’ wi’ rik’ineb’ li komonil b’ar wi’ yo chi numtaak li tamk sa’ li nimla teep. Naq na’uxman li tamk a’in naxb’aanu naq moko juntaq’eet ta chik li k’a’ re ru natawman chi junqal, moko juntaq’eet ta chik li tz’aqonk sa’ li wanilal, sa’ li tzolok ut sa’ chi xjunil li rusilal li wanjik. A’in naxb’aanu naq nawan li majelal; a’in naxk’am aj wi’ chaq naq na’ok li sik’ok yal re li junesal ut arin ink’a’ chik naruhan rilb’al naq t-uxmanq roxloq’inkil li k’ulub’ej ut rach’ab’ankil li poyanam re xb’aanunkil li naraj. Li xna’leb’ naraj xtaaqenkil li awa’b’ejilal rik’in li awa’b’ejink sa’ tiikilal a’an xtuqub’ankil ru li tenamit, roxloq’inkil xk’ulub’eb’ li komon, xk’ulub’eb’ li komon chi rix li xch’och’eb’ ut naab’al chik li naru naxkanab’ rusilal sa’ xb’een li poyanam jwal nake’tz’eqtanaak. Li awa’b’ejink naxtiika rix li xtiklajik jun ak’il awa’b’ejink b’ar wi’ twanq li tiikilal li naxk’ab’a’i awa’b’ejink re li komonil malaj cho’q re xtawb’al rusilal li xwanjik li poyanam.

Chi xjunil li x-ak’ob’resinkil eb’ li chaq’rab’ ki’uxman chaq junxil; li xk’ulub’ li awa’b’ejilal wan k’a’ ru naxtaaqe chaq sa’ xk’ab’a’ li tiikilal. Li xk’ulub’ li awa’b’ejilal wan xwankil sa’ eb’ li awa’b’ejink na’uxman sa’ q’unil malaj li nake’xyal xq’e awa’b’ejink sa’ juntaq’eetilal, ut a’in yo xsachb’al xyaalalil tz’aqal li xk’ulub’ li awa’b’ejink. Li awa’b’ejink sa’ tiikilal a’an jun k’ulub’, ab’an a’in moko maxram ta ru li naxye li chaq’rab’, a’in naraj naxye naq li wan sa’ li jolomink moko naraj ta naxye naq yal chi ru kiib’ oxib’ tatk’anjelaq malaj yal chi ru kiib’ oxib’ chaab’il tatk’anjelaq.

2.2 Li awa’b’ejink sa’ juntaq’eetilal

Sa’ li awa’b’ejink sa’ tiikilal wan tz’aqal li xb’eeresinkil eb’ li na’leb’ chi tz’aqal reeru jo’ naxye li chaq’rab’ ut tz’ilb’il rix xb’aaneb’ li xjolomil malaj eb’ laj b’eeresinel re. Aajel ru rilb’al ut xtz’ilb’al rix chan ru yo chi b’eeresimank li awa’b’ejink jo’ rik’ineb’ li k’a’ re ru wan cho’q re xb’aanunkil li xk’anjel. Kiib’ paay ru li rilb’al malaj li xtz’ilb’al rix, jun naq li komonil tb’aanunq re ut jun chik naq eb’ li molam tento aj wi’ naq te’okenq.

Na’uxman b’ayaq li sachk rik’in li xyaalil li awa’b’ejink rik’in li k’ulub’ej. A’in jun na’leb’ jwal chaab’il cho’q re li xtuqub’ankil ru li k’ulub’ej chi tz’iib’anb’il. Chalen chaq naq kik’eeman chaq reetal li xk’ulub’eb’ eb’ li xteepaleb’ laj romanos, toj aran kik’eeman chaq xwankil li xna’leb’il xb’eeresinkil li wanilal sa’ xb’een li awa’b’ejilal cho’q re rilb’al wi chik li xjek’b’al rib’ li wanilal cho’q re li jolomink sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej. (poyanam ke’wan chaq chi jolomink najter q’e kutan, eb’ li k’aleb’aal). Li k’ulub’ej kixb’aanu naq truhanq xyeeb’al li k’a’uxl, naq tb’eeresimanq li paab’al t-ajmanq, re naq moqon te’ruhanq xb’eeresinkil li komonil. A’an li chaq’rab’ li ki’uxman xteneb’ankil li ke’xxaqab’ chaq xb’aan li nimla ch’utam ki’uxman sa’ chi xjunil li teep ut b’ar wi’ ke’oken xk’ihalileb’ li komon. Li roq ruq’ chaq’rab’ tento naq tixchap rib’ rik’in xna’ li chaq’rab’, ut a’an li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’. Li xk’eeb’al xwankil li xk’ulub’eb’ li poyanam ut li xb’eeresinkil chi tuqtu ru chi xjunil li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’, jo’ wi’ li roxloq’inkil eb’ li chaq’rab’ xb’aan chi xjunil li komonil. Li xjekb’al ru eb’ li wanilal, kiwulak chalen toj sa’ li b’eleelaju ro’ roq’ob’ chihab’ ut naxtuqub’ rib’ naq nawan li chaab’il li awa’b’ejink; jo’ li xpuktasinkil resil eb’ li chaq’rab’ xb’aaneb’ laj k’uub’anel chaq’rab’ ut li xk’uub’al awa’b’ejilal. Tento aj wi’ xch’olob’ankil naq eb’ a’in ink’a’ naru xjek’b’aleb’ ru, xb’aan naq kama’in naq junajinb’il chaq ru xb’aan li awa’b’ejilal b’ar 10

Li awa’b’ejink sa’ tiikilal wan b’ayaq lie sil chi rix, sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li naxb’aanu. Li na’leb’ naxtaaqe rix malaj li na’leb’ naraj xb’eeresinkil truhanq chi xtawb’al ab’an wi natenq’an li awa’b’ej, xb’aan naq a’an tz’aqal li naru na’isink re chi xjunil li ch’a’ajkilal nawan sa’ xyanqeb’ li poyanam, re xk’eeb’al li juntaq’eetilal, naraj naxye naq li awa’b’ejink sa’ tiikilal a’an xtawb’al ru tz’aqal b’ar wan tz’aqal xk’ulub’ li awa’b’ejink.

2.3 Li awa’b’ejink rik’in komonil A’in jun li k’anjel li aajel ru tixtaw li awa’b’ejilal, xb’aan naq a’an a’in li aajel ru cho’q re li tenamit b’ar wi’ maak’a’ li juntaq’eetilal ut wankeb’ li k’iila ch’uut. Li xnawb’al xk’eeb’al xloq’al chi ru chaq’rab’ eb’ li k’iila yehom b’aanuhom ut a’in tento naq t-okenq sa’ li wanilal cho’q re li jolomink, li tento aj wi’ tk’e reetal chi xjunil li ch’a’ajkilal naxk’am chaq: xraqb’al chi xjunil li na’leb’ ink’a’ us li wan sa’ li awa’b’ejilal li naxsik’, li naraj naq twanq li rilb’al xjalanileb’ li poyanam. Li xtuqub’ankil ru li awa’b’ejink rik’in li komonil naraj naq tb’eeresimanq chi chaab’il li jalanil wanatqeb’, jo’ wi’ chi xjunil li k’a’uxl nake’b’eeresiman jo’ eb’ li ak’il na’leb’ nake’k’ulunje’ sa’ li na’ajej, wan aj wi’ naq eb’ li na’leb’ a’in naxb’aanu naq eb’ li poyanam aj ralch’och’ nake’uxman xtz’eqtanankileb’, nake’minman ruheb’ sa’ li k’anjel, li tz’aqal nake’xk’ul li na’leb’ a’in a’aneb’ li ixq. Nanawman naq eb’ li ixq aj ralch’och’ jwal nake’kub’siman xwankil sa’ li junjunq chi na’ajej sa’ xk’ab’a’ li ch’uut nake’chal wi’.

Díaz, E. (1998: 52). Li xtiklajik chaq li ak’il awa’b’ejink: Li awa’b’ejink sa’ tiikilal, li tiikilal, li k’ulub’ej ut li komonil.

Li awa’b’ejink rik’in li komonil a’in naroksi jun ak’il na’leb’, xb’aan naq arin nawan xjunajinkil ru li xmetz’ew li komonil re naq twanq li tiikilal sa’ li komonil, ut cho’q re a’in nake’xtikib’ k’anjelak naab’al li molam li nakek’anjelak chi rix li tiikilal ut rik’in li komonil, kama’in nayeeman xb’aan naq xxaqab’ankileb’ chaq nake’oken sa’ li xjolominkil ut sa’ li xk’anjelankil eb’ li poyanam aj ralch’och’, winq ut ixq, b’ar wi’ tento te’okenq jo xkomon malaj xcha’al junaq tenamit. Li xtz’aqonikeb’ naxk’e xwankil li xyaalalil li wan sa’ xyanqeb’ li k’iila ch’uut, re naq twanq aj wi’ li juntaq’eetilal sa’ xyanqeb’ li poyanam ut li komonil sa’ li teep; tento naq twanq jun wanil cho’q re xk’utb’esinkil ut xyeeb’al chi xjunil li aajel ru cho’q re li komonil, b’ar wi’ tento t-okenq li rajom eb’ li xtenamiteb’ laj ralch’och’ re naq eb’ a’in te’okenq sa’ li awa’b’ejink rik’in li komonil. 11

2.4 Li awa’b’ejink chi ru li jun xka’k’aal xwaq oq’ob’ chihab’ ut eb’ li ak’il na’leb’ Wanko sa’ xtiklajik jun ak’il kutan, b’ar wi’ li awa’b’ejink yo chi xk’a’uxlankil chan ru li awa’b’ejink moqon ut chan ru yo chi uxmank anaqwan sa’ li qateep, na’ilman naq yo chi b’eeresimank jo’ chan ru naq natusub’aman chaq ru sa’ eb’ li na’leb’ naxxaqli sa’ li awa’b’ejilal, b’ar wi’ wan rilb’al chan ru yo chi ilmank eb’ li ch’a’ajkilal nake’wanje’, xtawb’al li na’ajej ut li wakliik sa’ xk’ab’a’ li yehom b’aanuhom li wan xxe’ sa’ li teep. Naraj naxye chan ru xjolominkil chi xjunil li jun teep chi tenamit. Li roksinkil chi xjunil li ak’il na’leb’ jwal nim tz’aqal naxram, qayehaq jo’ rik’in li tumin, kama’an aj wi rik’ineb’ li poyanam, li yehom b’aanuhom, rik’in li awa’b’ejilal ut rik’ineb’ aj wi’ laj puub’ kookox rixeb’. Chi xjunil a’in naxk’am chaq jun li sumwan, ab’an b’ar wi’ maak’a’ li juntaq’eetilal, xb’aan naq arin nake’numta eb’ laj nimqal ru aj k’ayinel, eb’ laj ye’chi’nel reheb’ li k’a’ re ru li nawan xpuktasinkil resil rik’in li sum’aatinak. Wankeb’ tenamit b’ar wi’ nanumta li xwankilaleb’ sa’ xk’ab’a’ li xtumineb’ ut li numtaak nake’xb’aanu sa’ xb’eeneb’ li na’ajej chi rix li ka’a’ re ru nake’xyob’ cho’q re xseeb’ankil junaq li k’anjel, sa’ xk’ab’a’ a’in nawan li numtaak. Jo’ yo chi ilmank chi ruheb’ li kutan a’in naq wankeb’ li awa’b’ejilal li yokeb’ chi numtaak sa’ xk’ab’a’ li tumin, ut sa’ xk’ab’a’ a’in yo chi tuqlaak ru li tumin. A’in kitikla chaq sa’ xk’ab’a’ naq ki’ajman rilb’al chan ru naxb’eeresi rib’ li awa’b’ejilal chi rix naq kimajelo’ li xtumin sa’ xk’ab’a’ rax kas chi ru chaq li chihab’ 1973; ut a’in toj yo chi chaq eb’ li chihab’ kaak’aal chi ru, toj naq ke’tikla chaq chik naab’al li na’leb’ chi

11 12 13

Para ampliación de este planteamiento, véase PNUD (2005: capítulo 14). Bremmer (2009: 15-26). Adviértase que, sobre este tema, la bibliografía es abundante. La formulación es de Stiglitz, citado por Iazzetta, O. (2007: 103).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

rix li tumin aran chaq sa’ xteepal China, Brasil, India, ut Rusia, chi rix chik a’an ke’chal li xtuminal xb’ihomaleb’ li nake’numta sa’ xb’een li tenamit li nake’k’utb’esiman rik’ineb’ li tz’iib’ a’in, SWF, li wan xyaalal sa’ li aatinob’aal Ingles, li naxye naq tnumtaaq sa’ xk’ab’a’ li tumin naxb’eeresi sa’ chi xjunil li teep. Naq jwal kinumta li xtuminal li awa’b’ejilal kiwan chaq chi ruheb’ li chihab’ 2007-2008, naq eb’ li awa’b’ejilal ke’numta li xwankilal sa’ xk’ab’a’ naq ke’xtaw xnimqal ru k’ayiib’al li ke’oken sa’ li xteepaleb’. Wankeb’ awa’b’ejilal ak wankeb’ rik’in li nimqal ru k’anjelob’aal chi rix li rax kas li jwal nimqeb’ re chi xjunil li ruuchich’och’ ut a’ineb’ li nake’ch’olani oxib’ raqal tana xteepal li ruuchich’och’ cho’q re xk’eeb’aleb’ li kaxlan saqen, chi rix chik a’an nachal chik jun ak’il na’leb’.12 Nachal jun chik na’leb’ chi rix roksinkil li tumin wan rub’el xtaql li awa’b’ejilal ab’an arin moko nake’oken ta eb’ li nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’, ut a’in toj tixtuqub’ tana ru chan ru naq tk’anjelamanq ut chan ru t-oksimanq sa’ eb’ li k’ayiib’aal.

Xsasal li na’leb’ Aajel ru xtuqub’ankil ru xk’anjel li awa’b’ejilal cho’q re li chihab’ chalkeb’ re chi qu, rik’in roksinkil k’iila na’leb’ li naru nachal rik’ineb’ li ch’uut: a) xk’eeb’al xwankil xk’anjel li awa’b’ejilal. Arin moko t-ilmanq ta ma t-okenq malaj ink’a’ li awa’b’ejilal, li tento b’an rilb’al chan ru naq t-okenq. Jo’kan naq aajel ru xk’eeb’al xloq’al xk’anjel eb’ li molam wankeb’ rub’el xtaql li awa’b’ejilal, chan ru nake’jolomink, chan ru nake’b’eeresink k’anjel ut chan ru nake’oken sa’ li awa’b’ejink. Rilb’al chan ru xb’eeresinkil eb’ li na’leb’ chi rix li wakliik rik’in li tumin chi ru naab’al kutan;13 b) Xk’eeb’al reetal naq li tiikilal moko truhanq ta chi uuchink wi ink’a’ na’oken li awa’b’ejilal. Jo’kan naq aajel ru xyeeb’al resil li awa’b’ejink sa’ tiikilal ut eb’ li na’leb’ naxb’eeresi; c) xk’eeb’al xkuutal xwankil xk’anjel li awa’b’ejilal jo’ xb’ehil li xtawb’al li wakliik cho’q reheb’ li poyanam, b’ar wi’ t-uxmanq li tuqub’ank, b’ar wi’ t-uxmanq xchaab’ilob’resinkil li yu’amej cho’q re li poyanam sa’ junesal ut cho’q re li komonil.

Xkab’ ch’ol

Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (1821-1985) Li xtuqub’ankil ru xk’uub’lal li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal, natikla chaq chalen naq ke’xk’ojob’ chaq li tenamit España chi ru chaq li chihab’ 1524. Naq kisachman chaq li na’leb’ a’in kitikla chaq jun li awa’b’ejink li naril rib’ xjunes ut re li tenamit. Naq kiyalman chaq xb’eeresinkil a’in ki’uxman chaq chi ruheb’ li chihab’, 1821-1985, nak’eeman reetal oxib’ raqal ru chan ru naq kiwan chaq li awa’b’ejink a’in xb’aan qawa’ Mariano Gálvez (1828-1837); li xkab’ naq kixxaqli chaq li xtuqub’ankil ru li xxaqab’ank awa’b’ej (1839-1871); rox li xtuqub’ankil ru li na’leb’ tb’eeresimanq sa’ li awa’b’ejilal (1871-1897); xka naq kixaqli xb’eeresinkil li xtusulal ru li na’leb’ kixaqli chaq xb’aanunkil cuarto, (1898-1920); ro’ naq kitikla chaq li ch’a’ajkilal sa’ xb’een li awa’b’ejilal 1930-1944); xwaq li awa’b’ejilal li naxsik’ li wakliik (1944-1985) con sus fases, democrática (1944-1954) ut li nataqlan (1954-1985). Sa’ xb’eeresinkil chi xjunil li na’leb’ a’in kixb’eeresi chaq li awa’b’ejilal, eb’ li na’leb’ yeeb’il chaq sa’ li xb’een ch’ol.

1. Li awa’bejink b’ar ak re wi’ li chaq’rab’ naxb’eeres ut li awa’b’ejilal re Watemaal (1821-1839) Nayeeman naq li awa’bejilal kik’uub’la ru naq kijuk’e li k’uub’anb’il chaq junxil q’e kutan. Sa’ xteepal Watemaal naab’al li najter na’leb’ ki’uxman xb’eeresinkil jo’ xkomon xcha’al li na’leb’ nab’eeresi li awa’b’ejilal, jo’ eb’ li chaq’rab’, chi xjunil li nak’anjelak cho’q re xq’unb’esinkileb’ li komonil ut li xtawb’al li k’a’ ru aajeleb’ ru cho’q reheb’ laj kaxlanwinq . Naq kiyeeman naq toj tento naq qawa’ Gabino Gainza twanq cho’q xjolomil li awa’b’ejilal, kixb’aanu naq toj ki’ok chi b’eeresimank li najter na’leb’ li ak yo chaq chi uxmank. Ab’an ke’wan jun ch’uut eb’ li poyanam li jwal nake’numta li wankeb’ sa’ li tenamit, ke’xyal xq’e, re naq li tenamit tkanab’ rib’ sa’ junesal ut ink’a’ chik tb’eeresi li na’leb’ k’aynaq xb’aanunkil chaq, jo’kan naq kixjunaji rik’in li nimla tenamit México.

Ab’an li xjunajinkil rib’ rik’in li tenamit México moko us ta ki’el, jo’kan naq kixxaqli chik jun ak’ na’leb’ chi rix chan ru naq tb’eeresi rib’ xjunes li na’ajej. A’in ki’uxman naq kib’aanuman jun nimal ch’utam rik’ineb’ naab’al chi awa’b’ejilal chi ru chaq li kaahib’ xka’k’aal xb’e li po junio re li chihab’ 1823, ut sa’ li k’anjel a’in ki’uxman chaq xxaqab’ankil li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ li te’xtaaqe rix eb’ li k’iila awa’b’ejilal, a’in chi ru chaq li kiib’ xka’k’aal xb’e li po noviembre re li hab’ 1824 ut jo’kan naq kixxaqli li xteepal Centroamérica. Sa’ xtuqub’ankil chaq li na’leb’ a’in kixxaqab’ chaq oob’ li na’ajej li nake’xb’eeresi rib’ xjunes ut kijek’man aj wi’ ru li na’ajej. Rik’in li na’leb’ a’in ki’el chi ub’ej li na’ajej a’in sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li na’leb’ kixkuj chaq li tenamit Estados Unidos li ak yo aj wi’ chaq chi elk chi ub’ej. Li k’a’ ru yokeb’ xjayalinkil a’an naq junaq li awa’b’ejilal numtaak sa’ xb’een jalan chik. Naq kituqla chaq ru li xb’een xchaq’rab’il li tenamit Watemaal a’in kiruhan sa’ xk’ab’a’ naq kirisi chaq rib’ xjunes. Li Xnhimal Ru Xhuhil Xchaq’rab’il li awa’b’ejilal re li tenamit Watemaal (1825) kixye naq ink’a’ te’tz’aqonk chi xjunileb’ li winq, li nake’xnaw ilok ru hu, li jwal cheekeb’. Kixxaqab’ aj wi’ eb’ li winq wankeb’ xch’och’ naru nake’xb’aanu chi xjunil li k’a’ te’raj, jo’kan naq kixye’chi’i naab’al li ch’och’ chi kub’enaq li xtz’aq. Chi ru chaq li na’leb’ a’in kiwan chaq k’iila ch’a’ajkilal, aran kitikla chaq li xkawresinkil li awa’b’ejilal, naq ke’ok chi awa’b’ejink chi ru kiib’ oxib’ kutan li awa’b’e’jilal reheb’ laj kaxlanwinq b’ar win cho’q xjolomil qawa’ Mariano Gálvez (1828/1837). Arin naq ke’xtikib’ chaq eb’ laj k’ay, eb’ laj eechal re k’a’ re ru, ke’ok chaq chi xkawresinkil xtuqub’ankil wi chi ru li na’leb’ a’in, b’ar wi’ ke’xk’a’uxla chaq xjalb’al naab’al li k’a’uxl, jo’ chi rix li paab’al, najteril na’leb’, jo’ wi’ chi rix chi xjunil li nake’xk’a’uxla xik sa’ jalan chik na’ajej. Rik’in chi xjunil li na’leb’ ki’uxman aj wi’ xk’ojob’ankileb’ laj kaxlanwinq jo’ xcha’al li tenamit, ki’uxman aj wi’ xk’anjelankil li xb’ekb’al xb’ihomal li ch’och’, li xmaq’b’al xch’och’eb’ eb’ li santilees, li xyiib’ankileb’ li b’e, ke’ok chi k’anjelak eb’ laj puktasinel

Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (1821-1985)

hu, ki’ok chi q’etmank li xchaq’rab’il li poyanam mimb’ileb’ chi k’anjelak, arin ke’raj xraqb’al xyu’am xteepaleb’ laj ralch’och’, ki’ok chi b’eeresimank li chaq’rab’ a’yaal chan ru naq nake’xb’eeresi laj Livingston, ke’uxman xtuqub’ankileb’ wi chi ru eb’ li poopol, ki’oksiman wi chik li mimb’il k’anjel sa’ eb’ li ch’och’, ke’xxaqli na’ajej b’ar wi’ te’xxaqliiq li jukub’, ke’xkuj jalan chik li na’leb’ sa’ li tzolok; kixxaqli xxchaq’rab’il li sumlaak ut li jachok ib’, ki’isimank li k’ehok tumin sa’ eb’ li santilees, ke’xkanaq naq li junjunq chi poyanam tpaab’anq b’ar wi’ traj, ki’ok chi jolomimank eb’ li muqleb’aal kamenaq, kituqub’amank ru li paab’al ut naab’al chik. Li awa’b’ejilal yo xb’eeresinkil qawa’ Gálvez jwal q’un ut moko tz’aqal ta ru, sa’ xtiklajik chaq ki’ilman naq jwal nim tz’aqal ru ut moko truhanq ta risinkil chi xjunil li najteril na’leb’ cho’q re xk’eeb’al li ak’il na’leb’. Kich’a’ajkin aj wi’ b’ayaq li santilees católica sa’ xb’eeresinkil chi xjunil li na’leb’ a’in, jo’ wi’ chi xjunil li k’aynaqil naleb’ nake’xb’eeresi i komonil ut eb’ laj ralch’och’ li yokeb’ xq’etb’al xb’eeresinkil chi xjunil li na’eb’ a’in. Kiwan li ch’a’ajkilal rik’ineb’ laj awinel ut eb’ laj eechal nimqal ch’och’, jo’ wi’ rik’ineb’ li nake’b’eeresink re li chaq’rab’, sa’ xk’ab’a’ xtuqub’ankil li na’leb’ chi rix xk’anjelankil li ch’och’. Sa’ eb’ li na’ajej wankeb’ chaq sa’ rokeb’aal li saq’e kitikla chaq sa’ xk’ab’a’ naq kijuk’man li na’ajej b’ar wan reetalil naq ak kik’ulman chaq kab’laju li yalok rik’in puub’, sa’ xk’ab’a’ a’in kichal li mululink ib’ re xwech’b’al rix,14 ut jo’kan naq kitikla chaq li josq’il chi ru chaq xtiklajik li chihab’ 1837, jo’kan naq kixteneb’ li awa’b’ejilal li yalok q’e cho’q re risinkil li xyajelil li maajewan. Ke’xye naq ink’a’ chik naru risinkileb’ sa’ xna’aj eb’ laj k’alom re xtaqlankil sa’ jalan chik tenamit.15 Jo’ kik’ulman sa’ xteepal Santa Rosa naq ke’taqlaman naab’al sa’ li k’iche’ ut a’in jwal kinumta sa’ naab’al chik li na’ajej toj reetal naq kixtaw eb’ laj k’alom li nake’tawman sa’ xteepal Watemaal chi ru chaq li chihab’ 1838, rik’in chaq li awa’b’ejilal qawa’ Carrera jo’ xjolomil eb’ li k’aleb’aal. Naru nayeeman naq li nimla tenamit kinume’ sa’ kiib’ xraqalil li yalok rik’in puub’ ut eb’ li k’iila ch’a’ajkilal li kiwan sa’ xyanqeb’ li komonil li kixraq ru li jolomink kama’ ki’uxman chaq junxil, xb’aan naq a’in kixkub’si xmetz’ew li awa’b’ejink chi kama’an, ke’xkub’si aj wi’ xmetz’ew li yokeb’ chaq chi tenq’ank, aran kijuk’e naab’al li k’anjel xxaqxo chaq xb’eeresinkil ut aran naq ke’ok chi awa’b’ejink eb’ li kaxlanwinq. Aran aj wi’ kitz’eqok chaq qawa’ Morazán sa’ xteepal Watemaal chi ru chaq li chihab’ 1839 ut aran ki’el chi 14

15 16 17

ub’ej qawa’ Carrera naq kixjolomi chaq eb’ laj puub’ aran chaq Arada chi ru chaq li po febrero re li chihab’ 1851, chi xjunil li na’leb’ a’in naxk’ub’esi li ajok sa’ li awa’b’ejink ut risinkil chi xjunil li najteril na’leb’.16

2. Li xtuqub’ankil wi chik li sik’ok ru awa’b’ejilal (1839-1871) Li xtuqub’ankil wi chik li sik’ok ru awa’b’ejilal sa’ xk’ab’a’ naq li xe’b’eeresink chaq re li na’leb’ a’in (1839-1871) ke’xb’eeresi chaq k’a’uxl re jalan chik ut ke’xpatz’ xtenq’al rik’ineb’ li ke’wan chaq najter sa’ li awa’b’ejink; ut ke’oken aj wi’ chaq rik’in li awa’b’ejiik xb’aan jun ch’uut chi poyanam li nake’xk’e xwankil jo’ eb’ laj kaxlanwinq, nake’xpaab’ chi xjunil li nake’xye xteepaleb’ laj Habsburgo, a’in moko kiruhan ta xjlb’al chi junajwa xb’aan naq li najteril awa’b’ejink toj yo chi numtaak ut naab’al tz’aqal li toj nab’eeresiman moko kiruhan ta risinkil chi junajwa. Li ki’ajok xtuqub’ankil ru, kixjuk’ ru li kixye chaq li awa’b’ejilal kiwan chaq rub’elaj. Chi rix chaq li chihab’ 1839 ke’tuqla chaq ru eb’ li komonil aj paab’anel, eb’ laj católico ke’xaqli jo’ xpaab’al chi xjunil li nimla teep, li nake’jolomink reheb’ ut chi xjunil li nimq’e nake’xb’eeresi; eb’ li nake’b’eeresink re xchaq’rab’il li loq’ok ut li k’ayink ut molam li wan sa’ li nimla teep chi xb’eeresinkil li loq’ok ut li k’ayink ke’ok wi chik sa’ li xk’anjel.17 Chi ru chaq li chihab’ 1840, kisachman xwankil li sumlaak chi ru chaq’rab’ ut kiraqman naq moko naru ta chik xjachb’al rib’eb’ li sumsukeb’. Chi ru li po octubre re 1852, kijuch’man jun li sumk’uub’ rik’in li xjolomil li santilees ut aran kik’eeman xwankil li xk’anjel li santilees, ut aran naq kiteneb’aak sa’ xb’een xjolominkil eb’ li b’anleb’aal, li muqleb’aal kamenaq, xtz’alam ixq ut eb’ li molam nake’xuman wi’ xtz’iib’ankileb’ li kok’al nake’yola, li nake’kam, li nake’sumla, li nake’kanab’aak k’a’ ruheb’ ut naab’al chik. Jo’kan aj wi’ chi rix li tzolok, a’in li k’anjel tento tixb’eeresi chi tz’aqal.18 Wan kiib’ resilal li kik’ulman chaq sa’ li na’leb’ a’in. Jun naq eb’ laj puub’ ke’tz’eqok chaq li kib’aanunk re naq ke’xjach chaq rib’eb’ laj k’anjelenel re li ch’och’ rik’ineb’ laj b’eeresinel re li uq’mil k’anjel, li ki’ajman a’an naq twanq li jachok ib’, xb’aan naq ke’raj elk sa’ junesal rik’in xb’eeresinkil li xtumineb’, jo’ wi’ rik’in naq te’xk’utb’esi rib’ li junjunq chi na’ajej, jo’kan naq eb’ li xjolomil ke’xjultika naq ke’xtaqsi

Taracena, A. «Punteado sobre la problemática histórica de la independencia y la participación de Guatemala en la República de Centro América». Ponencia escrita, inédita. Pinto, JC. (1996: 214) y Woodward, RL. (2002). Pinto, JC. (1996: 35). Una lista de comerciantes y plantadores registrados en el Consulado de Comercio entre 1800 y 1839 incluye 168 apellidos, pero sólo 12 se repiten en las tres listas. En Woodward, R.L. (2002: 140). Se dice que las órdenes religiosas fueron las mayores propietarias de tierras, haciendas, ganado, casas, ingenios y otros bienes materiales.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

xwankil li tenamit chi ruheb’ chaq li (1840 y 1848). Kik’ub’la jun ch’uut eb’ laj puub’ b’ar wi’ ke’oken eb’ laj ralch’och’, ut li kijolomink a’an qawa’ Carrera chi rix a’an ki’ok qawa’ Mariano Paredes, li kixraq ru li jek’ink nawan sa’ xyanqeb’.19 Jun chik li na’leb’ ki’ok chi b’eeresimank sa’ li junmay xb’e li po marzo re li chihab’ 1847, chi rix xkanab’ankil li nimla tenamit li jolominb’il xb’aan jun li nim xwankil ut ki’ajman naq tk’eemanq xwankil li tenamit Watemaal jo’ jun tenamit li naru naxb’eeresi rib’ xjunes. Li na’leb’ a’in ke’wulak chi ru li santilees Catolica, jo’ wi’ xb’aaneb’ li ch’uut li jwal nake’numta sa’ xb’een li tenamit, jo’kan aj wi’ ke’xk’ulub’a xch’ool laj kaxlan’is li jolominb’il xb’aan qawa’ Mr. Chatfield, li najolomink aran británico. Chi ruheb’ chaq li kutan a’an naruhan xk’ayinkil chi xjunil li k’a’ ru na’ajman yalaq ta b’ar jo’ aran Belice ut sa’ xk’ayileb’ aran Reino Unido li xb’een kixtikib’ li xk’anjel. Chi ru li chihab’ 1851 li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ kixteneb’ naq li na’ajej a’an tkanaaq jo’ nimla teep, ut kixye naq t-uxmanq rilb’aleb’ chi chaab’il li xpoyanamileb’: ab’an ka’aj wi’ eb’ li winq nake’xnaw ilok ru hu, li wankeb’ xtzolb’al, li wankeb’ xk’anjel, li wankeb’ xb’ihomal, naraj naxye xjolomil junkab’al, numenaq oob’ xka’k’aal chihab’ wanqeb’ re malaj aj jun xka’k’aal ab’an wi ak sumsukeb’. Eb’ li teep b’ar wi’ nawan li sik’ok ru aj awa’b’ejinel nake’xye naq jwal kub’enaqeb’ xwankil, ut ka’aj wi’ eb’ laj ralch’och’ naru nake’k’uub’ank re, yal kiib’ oxib’ aj wi’ reheb’ li komonil naru nake’eechanink li ch’och’, jo’ aj wi’ li naru nake’oken sa’ li tzolok ut sa’ li yakok.20 Ab’an li na’leb’ a’in timil ki’ok chi jalaak, xb’aan naq yal kiib’ oxib’ aj wi’ li nake’mine’ ru chi tojok re naq te’k’anjelaq jo’ xb’eenileb’ aj tij, jo’ aj b’eeresinel chaq’rab’, jo’ aj yakonel, jo’ aj awinel. Sa’ li na’leb’ a’in ke’oken aj wi’ li kaxlanwinq. Moko naru ta taak’utb’esi aakiib’ jo’ chan ru taawaj, moko naru ta xyeeb’al b’ar wan xxe’il laawanjik. Li yalok rik’in puub’ sa’ chi xjunil eb’ li nimqal tenamit,21 kitenq’an re xtuqub’ankil ru li nimal teep a’in, b’ar wi’ kiruhan chik xyeeb’al k’a’ ru nak’utb’esink re li tenamit. Sa’ li tenamit Watemaal, kixaqli li xmolamileb’ laj puub’, ab’an a’in timil kinumta, sa’ xk’ab’a’ naq eb’ laj k’aleb’aal ke’xchap xpuub’eb’ ut aran naq ke’kana cho’q aj puub’ kookox rixeb’ ut ke’kana cho’q aj k’ak’alenel tenamit ut ink’a’ chik jo’ aj k’alom. Chi rix li chihab’ 1848, naq ki’uxman li tz’eqok aran kitikla chaq li xchapb’aleb’ li winq cho’q re te’wanq chi k’anjelak sa’ rochochileb’ laj puub’, ut eb’ a’in yal b’ab’ay aj wi’ li xtojb’al nake’k’eeman. 22 Li tumin ut li awa’b’ejilal ki’ok chi k’iik kama’ aj wi’ naq nak’i li yakok sa’ li tenamit. Ab’an a’in ink’a’ naru na’usa sa’ xk’ab’a’ naq moko chaab’il ta aj wi’ yo chi elk li awimq, ab’an a’in ki’ok chi

usaak chi ru chaq li chihab’ 1830, aran naq kitikla chaq rawb’al jun li awimq li na’oksiman cho’q re li b’onok t’ikr. Kitikla chaq roksinkil li pim a’in cho’q re li b’onok, jo’kan naq kitikla chaq li rawb’al sa’ nimqal ch’och’, laj eechal reheb’ li awimq a’in wankeb’ chaq aran sa’ xteepal Amatitlán, Sacatepéquez ut Santa Rosa, chi rix a’an timil chik kiwulak sa’ jalan chik na’ajej re li tenamit. Li rawb’al li pim a’in ki’ok chi xk’eeb’aleb’ xk’anjel eb’ laj ralch’och’, ut ki’ok aj wi’ chi xik rik’ineb’ laj q’an is. Li awimq a’in jwal kinumta, ab’an ki’ok chi k’ayimank ut ki’ok chi ok li xtuminal. Chi rix chaq li chihab’ 1850 kitikla chi numtaak rawb’al li kape, aran sa’ xteepal chaq li tiqwal ch’och’ b’ar wi’ nayeeman re Costa Cuca ut sa’ eb’ li na’ajej wankeb’ chaq sa’ tzuul. Ab’an li ch’och’, eb’ laj k’anjel, li xb’ehil kimajelo’ cho’q re xk’ayinkil sa’ jalan chik na’ajej ut rik’in a’in ink’a’ aj wi’ kitenq’an li awa’b’ejilal wan sa’ li hoonal a’in.

Chi ru chaq li xb’eeresinkil lajeeb’ xka’k’aal chihab’ b’ab’ay aj wi’ kiruhan chaq xk’anjelankil; naab’al li k’a’ re ru kimajelo’, jo’ rik’in li na’leb’ nab’eeresiman sa’ li awa’b’ejilal ut jo’ aj wi’ rik’ineb’ li komonil, jo’ aj wi’ sa’ li teep ut chi rix aj wi’ li yehom b’aanuhom. Xk’anjel li santilees, eb’ li jalanjalanq chi ch’uut aj paab’aneleb’, li xjolomileb’ laj yakoneleb’ ut li xmolamileb’ laj tenq’anel re li tenamit, ke’xram ru chi xjunil li traj xb’eeresinkil li komonil. Jo’kan naq li tenamit sa’ xk’ab’a’ naq jalanjalanqeb’ ink’a’ kiru xb’eeresinkil rib’, xb’aan naq jwal kinumta li risinkileb’ sa’ ajl.

3. Li nakuutunk re li awa’b’ejilal sa’ li nimal teep (1871-1897) Naq ke’el chi ub’ej eb’ laj puub’ chi ru chaq li chihab’ 1871, naq yokeb’ chaq chi jolomink qawa’ Miguel García Granados ut qawa’ Justo Rufino Barrios, kitikla chaq li tiikilal. Chi ru chaq eb’ li kutan a’in kitikla chaq li rox xraqalil li na’leb’ a’in, arin li awa’b’ejilal kixtuqub’ chaq rib’. Wi li ki’uxman chaq chi ru li chihab’ 1871 kixtikib’ chaq jun poqoqink ib’, toj yo aj wi’ chi wech’mank rix anaqwan, naru xyeeb’al naq kiwan chaq naab’al li na’leb’ kijala sa’ xk’ab’a’ roksinkil chaq eb’ li ak’il na’leb’, ab’an cho’q re a’in ke’oken aj wi’ chaq li najteril na’leb’ nab’eeresiman chaq junxil sa’ li k’anjelak. Nayeeman re awa’b’ejink sa’ tiikilal sa’ xk’ab’a’ naq na’oksiman li chaab’il na’leb’ chi rix li tiikilal. Arin na’uxman xch’olob’ankil junqaq na’leb’ kik’ulman chaq sa’ xb’eeresinkil li tiikilal.

3.1 Li xpaayil malaj li sik’b’ileb’ ru sa’ li nimla tenamit Sa’ xteepal Watemaal, li xch’uutal k’uub’anb’il xb’aan eb’ laj awinel kape ut eb’ laj yakonel, chi ru chaq li b’eleelaju

Véase Taracena, A. (1997b). En la proclama de la comisión de la élite conservadora que nominó a Carrera como jefe vitalicio aparece el número de clérigos, militares, funcionarios y personalidades firmantes: suman 2362 ciudadanos. Ello equivale, en otros términos, a que estos ciudadanos corresponden al 0.27% del total de la población nacional que lo eligió. Esto es sólo una muestra de la extensión de la ciudadanía de esa época. 21 Holden, RH. (2004). 22 Clegern, WM. (1994: 152). 19 20

Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (1821-1985)

ok’aal chihab’ ak k’uub’k’ukeb’ chaq ru ut ke’xjunaji chaq rib’ rik’ineb’ laj puub’ ut eb’ li ch’uut nake’k’anjelak chi rix li sik’ok u sa’ li awa’b’ejilal. Sa’ xk’ab’a’ xwanjikeb’ li sik’b’ileb’ ru a’aneb’ li nake’numta, ut sa’ xk’ab’a’ ke’wan malaj ke’xyob’ chaq naq te’uxmanq okenk chi rixeb’ re naq te’elq chi ub’ej rik’ineb’ li xtumineb’, re naq te’ruhanq xk’uub’ankileb’ rib’, ut re xtuqub’ankil li na’leb’ re naq te’ruhanq chi numtaak. Ink’a’ naru nawan junaq li awa’b’ejilal li tb’eeresi rib’ xjunes ut b’ar wi’ ink’a’ ta twanq li numtaak, a’in moko truhanq xb’aanunkil wi’ maak’a’ xtuminal ut li k’a’ re ru cho’q re xb’aanunkil, jo’ aj wi’ li xwankil cho’q naq truhanq chi numtaak ut re xtuqub’ankil li tenamit jo’ chan ru naxk’ulub’a xch’ool.

3.2 Li tumin ut li k’ayiil wan sa’ li teepal Li xtawb’al li wanilal moko nawan ta yal sa’ xk’ab’a’ li xb’eeresinkil eb’ li xk’a’uxl li awa’b’ejilal; naraj b’an li xtuminal, li junelik twanq ut rik’in a’in t-uxmanq li k’anjelak cho’q xb’eeresinkil li xk’uub’ankil li tusulal xna’leb’il li awa’b’ejilal: Chi ru chaq li b’eleelaju chi ok’al chihab’, kituqla chaq ru li awimq nak’anjelak cho’q re li b’onok, kama’an aj wi’ rik’in li kape, chi rix a’an ki’ok chaq li xk’anjelankil sa’ li nimqal ru ch’och’, ut a’in kikuutunk chaq li awa’b’ejink, jo’kan naq li winq kinumta aj wi’ chaq xb’aan li tumin ut li xyehom b’aanuhom. Jo’kan naq kiwan chaq li jachok ib’ sa’ xk’ab’a’ naq ki’ilman chaq naq moko wan ta li juntaq’eetilal. Li nimqal ru ch’och’ b’ar wi’ awb’il naab’al li kape kixtenq’a rib’ rik’in li nimqal ru ch’och’ ut rik’ineb’ laj k’anjel li ke’chal sa’ xk’ab’a’ li awa’b’ejilal, xb’aan naq ke’mimman chaq chi k’anjelak chi kub’enaq ut chi yo’on li k’anjel tento te’xb’aanu.

3.3 Li xtuqub’ankil li wanil sa’ jun chi na’ajej Li awa’b’ejilal nanumta sa’ xb’een li xk’anjeleb’ laj puub’ ut li tumin nab’eeresiman sa’ chi xjunil li tenamit, jo’ wi’ rik’ineb’ li poyanam jwal nake’xk’e xwankil, sa’ xk’ab’a’ a’in naxkanab’ ch’och’, ch’uut, b’ihomal rub’el xtaql ut sa’ li xxoral. Naa li awa’b’ejilal kixb’aanu chi xjunil a’in ke’xxaqab’aak xninqal ru aj jolominel reheb’ li puub’ sa’ chi xjunil yi tenamit; ki’ok chi ile’k xk’anjeleb’ laj puub’ xb’aan xwankil li awa’b’ej. Naq kiruhan chi xjunil chi xjunil a’in ki’ok chi xtz’eb’al li xch’och’el li tenamit, xb’aan naq kikana naab’al nimqal ru ch’och’ sa’ ruq’eb’ li nimqal tenamit México, Inglaterra ut El Salvador. Naq kijuk’e chi xjunil li k’uub’anb’il chaq ut kik’uub’la ru naq te’xxaqaqliiq xjolomil li te’b’eeresinq re li k’anjel, kixk’am chaq naab’al rusilal re naq li tenamit truhanq xb’eeresinkil rib’ xjunes. Kiruhan aj wi’ chaq risinkil chi k’ayiik sa’ jalan 23

25 26

chik ab’l tenamit ru eb’ li awimq nake’el sa’ li teepal, xb’aan naq ke’teeman naab’al eb’ li b’e, kiyalo’ eb’ li kaxlansaqen, ut jwal chaab’il chik naq na’uxman xk’ak’alenkil eb’ li k’a’ re ru.23 Jo’kan aj wi’ li chaq’rab’ naxk’e xesnkil li tenamit naq naruhan rilb’all rib’ xjunes ut wankeb’ li nake’jolomink re.24

3.4 Teep b’ar wi’ wan li juntaq’eet ut li ink’a’ juntaq’eet Li xb’eeresinkil xwankilal li awa’b’ejink xyeeman chaq rub’elaj, nab’eeresiman sa’ li teep, ab’an moko kisik’man ta xtuqub’ankil ru junaq na’ajej juntaq’eet, ab’an ki’ajman naq twanq raj li juntaq’eetilal.25 Li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li chihab’ 1879 naxye naq li tenamit Watemaal a’an jun na’ajej li nim xwankil sa’ li awa’b’ejink; naxye naq chi xjunil li winq yo’lajenaqeb’ sa’ li tenamit, li wankeb’ jun xka’k’aal chihab’ re tento naq wanqeb’ xtumin malaj xtzolb’al. Ab’an a’in ki’uxman wi chik xtuqub’ankil chi ru li po octubre re li chihab’ 1885, aran kiyeman naq tento naq li poyanam tixnaw li ilok ru hu ut li tz’iib’ak; jo’kan naq sa’ xk’ab’a’ a’in eb’ laj ralch’och’ moko ke’k’eeman ta sa’ ajl jo’ xpoyanamil li tenamit, ab’an ke’k’eeman jo’ aj k’anjel mimb’ileb’ ru xb’aanunil li kawil k’anjel. Naq kama’in yo chaq chi b’eek sa’ li tenamit Watemaal, moko wan ta chaq li juntaq’eetilal; ma naru natikla xk’ojob’ankil junaq awa’b’ejilal b’ar wi’ maak’a’ li juntaq’eetilal, kiruhan ab’an aran kitikla chaq naq eb’ li poyanam ke’xjunaji rib’ rik’ineb’ li jalanjalanq chik ch’uut ut ke’ok sa’ xk’a’uxl li jalan chik yehom b’aanuho, a’in kik’ulman sa’ xk’ab’a’ li tzolok, jo’ aj wi’ naq ki’ok chi uxmank xchaab’ilob’resinkil li wan sa’ li yu’amej, sa’ li k’anjel, ut ki’ok chi jeb’k b’ayaq rilb’al naq moko junta’eeteb’ ta chi xjunil li poyanam, li tz’eqtanank. Sa’ xteepal Watemaal ka’aj wi’ kik’ojla jun ch’uut li wan xwankil cho’q re li taqlank, aran kitikla chaq xk’ojlajik li awa’b’ejink sa’ li nimla teep. Sa’ eb’ li tenamit moko juntaq’eeteb’ ta us raj naq takanaaq jo’ jun k’ulb’il najteril seeraq’. Li ak’il awa’b’ejink26 a’an li wan anaqwan sa’ li tenamit ut a’an li nak’ehok xkuutal li xtuminal, li naraj a’an naq sa’ li komonil ttiklaaq xb’eeresinkil li juntaq’eetilal ut li junajil rik’ineb’ li k’iila ch’uut, k’iila yehom b’aanuhom. Nanawman naq wan li maajewan, li tz’eqtanank, xb’aan naq eb’ laj ralch’och’ toj ramb’ileb’ ru, qayehaq jo’ sa’ eb’ li k’ayiil, sa’ li xtz’qonikeb’ rik’ineb’ xtawb’al li k’a’ re ru, jo’ wi’ toj nake’mine’ ru chi xik sa’ eb’ li rochochil laj puub’.

El Código Militar (1878) estableció funciones políticas para que los oficiales graduados actuaran como comandantes de armas y luego, a partir de lo dispuesto por la Ley Orgánica del Gobierno Político Departamental (1879), para que fuesen jefes políticos. Ambas funciones las realizaba la misma persona. Ley Orgánica del Gobierno Político de los Departamentos, D.o 244, de 1879. El «municipio libre» fue implantado en toda América Latina, pues corresponde a una honda tradición medieval española. Noción sugerida por Gustavo Palma Murga. Se habla de ‘moderno’ en los términos establecidos en el capítulo I, es decir, el Estado que logra asegurar para sí mismo el control único de los instrumentos de fuerza en el interior de la nación.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

3.5 Eb’ laj puub’ li wankeb’ xnawom

3.8 Eb’ li nub’aal

Li xtuqub’ankil ru xch’uutal eb’ laj puub’ xkomon aj wi’ rib’ rik’in xtuqub’ankil ru junaq tenamit. Li wanilal wan sa’ ruq’ li awa’b’ejilal yo chi b’eeresink re li tenamit. Li xwankil qawa’ Carrera kixtenq’a rib’ rik’ineb’ laj puub’. Ab’an moqon chik eb’ li yokeb’ chi jolomink ke’b’eeresink chik re li k’anjel a’in. Sa’ xraqik chaq li chihab’ 1872 kiwulak Watemaal jun xch’uutaleb’ laj puub’ ab’an chaljenaqeb’ chaq sa’ xyanqeb’ laj españoles, ut eb’ a’in ke’chal sa’ xk’ab’a’ naq ke’raj xyob’ankil jun li tzoleb’aal b’ar wi’ tk’utmanq li ch’e’ok puub’, re naq chi jo’ka’in te’wanq xtzolb’al eb’ laj puub’.

Li ch’a’ajkilal nachal sa’ xk’ab’a’ eb’ li nub’aal kixk’am chaq yalok rik’in puub’, tz’eqok ut junajink. A’in jun na’leb’ li jwal aajel ru xb’aan naq li xtuqub’ankil ru eb’ li nub’aal naxraq ru li na’ajej junjunq re li awa’b’ejilal, ut naxk’utb’esi aj wi’ b’ar natikla xch’och’el li jalan chik awa’b’ejilal li wankeb’ cho’q echkab’al. Rik’in li xteepal México kiwan jun sumk’uub’ naq chi ru chaq li po septiembre re li chihab’ 1847 eb’ li nake’jolomink re ke’xye naq li teep Soconusco tjunaji rib’ rik’in li teep Chiapas, ut a’in xcha’al aj wi’ li teep México. Li k’uub’ a’in kixye chaq raatin chi rix qawa’ Barrios sa’ li nimla teep Nueva York sa’ li 12 xb’e li po agosto re li chihab’ 1882; ut sa’ xka’b’a’ a’in Watemaal kixtz’eq lajeeb’ roxk’al mil km2 li ch’och’. Sa’ li 30 xb’e li po abril re li chihab’ 1859 kijuch’man jun li k’uub’ chi rix li nub’aal rik’in li tenamit Belice, Gran Bretaña, b’ar ke’xxaqab’ chaq jun li k’a’uxl li kixq’et jun reheb’ li tenamit a’in. 28

3.6 Li xb’eeresinkil li tumin ut eb’ li tojl Kiib’ na’leb’ nak’utb’esink re li tenamit a’an li aatinob’aal ut li tumin. Li tumin a’an li na’oksiman sa’ li yakok sa’ eb’ li k’ayiil, xb’aan naq wi maak’a’ li tumin ink’a’ naruhan li loq’ok ut xk’ayinkileb’ li k’a’ re ru, kama’an aj wi’ cho’q re xtojb’aleb’ li k’anjel malaj cho’q re li xb’eeresinkil eb’ li tojl. Li tenamit Watemaal a’an kik’utb’esink re chan ru naq kixyal xq’e re naq kituqla ru li xtumin, xb’aan naq a’in yo chi xramb’al xb’aanunkil li tojok, jo’ xtojb’al li k’as wan rik’ineb’ li ab’l tenamit, ut ki’oksiman aj wi’ a’in cho’q re ink’a’ rajb’al xtojb’al eb’ laj k’anjel ut chi xjunil a’in kixk’os rokik eb’ li tojl. Aajel aj wi’ ru naq twanq xb’eeresinkileb’ li tojl, xb’aan naq a’in naxtenq’a li tenamit rik’in li xjolominkil rib’. Jo’kan naq li wanilal sa’ li awa’b’ejilal ut eb’ li tojl kiib’ ru li xb’ehil: jun naq ka’aj wi’ li awa’b’ejilal naru napatz’ok ut nak’uluk re li tojl, ab’an ka’aj wi’ rik’in xb’eeresinkil naru naxtuqub’ rib’ jo’ jun ak’il awa’b’ejilal.

3.7 Li santilees ut li awa’b’ejilal Sa’ li tenamit Watemaal kinumta eb’ li paab’al, ut sa’ xk’ab’a’ a’in ki’ok chi numtaak xmaajelil li juntaq’eetilal: ki’ok xchapb’al jalan chik xb’e, xb’aan naq ki’ok li yiib’ ru na’leb’ ut a’in kit’ane’ rilb’al sa’ xb’een li awa’b’ejilal ut li santilees. Li santilees tento tril chan ru yo xb’eeresinkil xyu’am eb’ li poyanam. Sa’ li oxib’ xb’e li po septiembre re li chihab’ 1871 ke’isiman sa’ li tenamit junch’ol li poyanam li nake’yeeman re jesuitas; chi ru chik li po diciembre re xkab’ chihab’ ke’risi xtojb’al li mimb’il mayej ut chi ru li po enero re li chihab’ 1873 ke’isiman xk’anjel xjolomil eb’ li santilees ut chi xjunil li naxraq li xchaq’rab’il; aran kiraqe’ rilom li santilees sa’ xb’een li Registro Civil ut li Roq Ruq’ awa’b’ejilal li nab’eeresink re li tzolok, jo’ wi’ li xwankilaleb’ li sumlaak chi ru chaq’rab’, risinkileb’ li rochochileb’ li xb’enileb’ aj tij, jo’ kimaq’man li xch’och’eb’,27 ki’isiman li b’eeresink jalam uuch qawa’ ut chi xjunil li naxb’aanu li paab’al rik’ineb’ li komonil. 27 28

4. Chi rix li ch’uut nake’oken sa’ li awa’b’ejink Naq kinumta li rawb’al li kape ut naq naab’aleb’ li molam ke’oken chaq sa’ xk’ab’a’ li xk’ayinkil sa’ eb’ li ab’l tenamit, a’in ink’a’ kiruhan xb’aanunkil wi raj ink’a’ ki’oken li awa’b’ejilal, a’in kiruhan sa’ xk’ab’a’ xwankilal li awa’b’ejilal ut li kape. «Li kape a’an aj wi’ li nimla teep», kixraq aatin sa’ xb’een jun aj eechal nimqal ru ch’och’. Kiq’axtesiman ch’och’ chi maatan ut chi kub’enaq xtz’aq, li xk’utb’al ut xpuktasinkil chan ru xk’anjelankil eb’ li awimq, li roksinkil chaj jalan chik awimq sa’ li tenamit, li xk’ulunikeb’ laj nawonel chi rix awimq li chaljenaqeb’ chaq Costa Rica ut Colombia, kama’an aj wi’ ke’k’ulun li k’anjelob’aal re li sum’aatinak, a’in junqaq reheb’ li na’leb’ kixk’ojob’ li awa’b’ejilal a’in, li naxyal xq’e xtawb’al li nake’raj li nimqeb’ xwankil. Li awa’b’ejilal kixkoleb’ rix eb’ laj awinel kape ut jok’an naq a’aneb’ li ke’k’uub’ank re li awa’b’ejilal.

5. Li xxaqab’ankil xb’eeresinkil xna’leb’il li awa’b’ejilal (1898-1920) Chi ru chaq li chihab’ 1897 kichal jun rahilal sa’ xb’een xk’ayinkil li kape sa’ eb’ li ab’l tenamit, ut li tenamit kichal aj wi’ rahilal sa’ xb’een li xtuminal. Eb’ li k’uleb’aal tumin ke’yeeman re naq naru nake’isin tumin ut li awa’b’ejilal aran kixtz’eq li xwankil chi rix li tumin ut kikana jo’ aj k’asonel; ke’xteneb’ eb’ li rochochil li k’uleb’aal tumin li tojok rik’in tumin re plaat malaj oor chi ruheb’ li tumin

Herick, T. (1974: 190). El 21 de septiembre de 1981, el Reino Unido concedió la independencia de Belice; el 30 de septiembre de 2002, Guatemala y Belice acordaron solucionar el conflicto, lo cual es algo aún pendiente. Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (1821-1985)

re hu, kiruhan xtojb’aleb’ li toj rik’in huhil tumin; aran kikub’e xtz’aq li tumin.

nimla tenamit Estados Unidos29 li kinumta sa’ xb’een li qawa’ Estrada Cabrera.

Aran kitikla chaq li rahilal. Naq ki’ok chaq qawa’ Manuel Estrada Cabrera chi ru chaq li chihab’ 1898-1920, ki’ok chi raasa chi usaak li tumin, ab’an chi ruheb’ li chihab’ a’an ke’k’ulman jalan chik li rahilal jo’ li nimla hiik li kixrahob’tesi li tenamit Watemaal chi ru chaq li chihab’ 1916-1917, ut kama’an aj wi’ li rahilal kixkanab’ li xb’en yalok kiwan rik’in puub’. Rik’in qawa’ Estrada Cabrera sa’ li awa’b’ejilal li xb’eeresinkil li xna’leb’il li awa’b’ejilal kisach, ut sa’ xka’b’a’ a’in ki’ok wi chik li xxaqab’ank. Jo’ka’an naq ke’ok chaq chi yo’laak eb’ li ch’uut li nake’raj kut uuchiink cho’q re li okenk sa’ li xxaqb’ank awa’b’ejilal.

6. Li ch’a’ajkilal kichal sa’ xb’een li awa’b’ejink sa’ tiikilal (1930-1944)

Chi ruheb’ li chihab’ a’in kiwan oxib’ paay ru li na’leb’ sa’ li xchaq’rab’il: a) arin kinumta li xtz’aqonik eb’ li ab’l poyanam, jo’ eb’ laj alemán, b’ar wi’ jwal ke’xch’ik rib’eb’ a’an rik’in xyakb’al li kape; b) arin kitikla chaq xk’anjelankil li tul jo’ jun awimq li na’uxman xk’ayinkil sa’ eb’ li ab’l tenamit; aran aj wi’ kiwan xk’eeb’al li ch’och’ sa’ ruq’eb’ laj kaxlan is, li nake’yeeman re United Fruit Company (UFCO, ut chalen chaq ke’ok chaq chi tamk; c) eb’ laj jolominel re li tul ke’ok chi b’eeresink re li na’ajej nake’xxaqli wi’ eb’ li jukub’. Aran ki’ok chi numtaak li rajomeb’ eb’ laj ab’l tenamit jo’ eb’ li nake’yeeman re UFCO ut International Railroad of Central America (IRCA) a’ineb’ jwal ke’ok chi numtaak chi ru chaq xnumik li junmay ok’aal chihab’; jo’kan aj wi’ li Tropical Radio & Telegraph Co. Nayeeman re a’an li nak’ehok re chi xjunil li kaxlansaqen re chi xjunil li tenamit. Chi ruheb’ li kutan a’in li awa’b’ejilal kixkub’si li xwankil chi rix xtawb’al xnimqal ru b’ihomal cho’q re li tenamit, xb’aan naq kixsume li rokikeb’ chaq k’anjelob’aal re ab’l tenamit ut moko ke’xkanab’ ta rusilal cho’q re li yakok sa’ li tenamit. Eb’ laj awinel kape ke’sach xwankileb’ sa’ xk’ab’a’ naq sa’ eb’ li ab’l tenamit ke’ok aj wi’ chaq rawb’al ut eb’ a’in wankeb’ chaq xnawom chi rix li k’anjel a’in; a’in kik’ulman aj wi’ sa’ xk’ab’a’ naq nake’xwotz li xtz’aq rik’ineb’ li nake’oken xyakb’al li kape rik’ineb’ laj ab’l tenamit. Li na’leb’ nab’eeresiman sa’ li tenamit a’an naq jun aj wi’ nataqlan ut a’in naxb’aanu naq nawan li tz’eqtanank ut li rahob’tesink. Li ch’a’ajkilal ki’isin re qawa’ Estrada Cabrera jolomimb’il chaq xb’aaneb’ laj puub’, xch’uutaleb’ li paab’al ut jalan chik chi ch’uut, wankeb’ aj wi’ chaq sa’ xyanqeb’ li molam k’uub’anb’il cho’q re li okenk sa’ sik’ok u li nayeeman Unionista. Li xjolomil ki’isiik sa’ xna’aj xb’aan jun nimla ch’uutam li kixb’aanu li tenamit. A’in a’an jun na’leb’ kik’ulman sa’ chi xjunil li teep, k’uub’anb’il xb’aaneb’ laj k’anjel, laj puub’ ut naab’aleb’ chik. Ab’an arin kinumta aj wi’ chaq xk’a’uxl li 29

Naq ki’isiman sa’ xk’anjel qawa’ Estrada Cabrera arin kitikla chaq xkawil eb’ li na’leb’ chi rix li tiikilal ut li wakliik li ke’sachman chaq. Arin ki’uxman chaq wi chik wakliik rik’ineb’ li komonil li ke’sachman xb’aan li kawil taqlank. Ke’chal wi chik eb’ li xjolomil tzoleb’aal jo’ qawa’ José María Orellan chi chaq li chihab’ 1924-26 ut qawa’ Lázaro Chacón chi ru chaq li chihab’ 1926-29. Chi ru chaq li po febrero re li chihab’ 1931 kixxaqab’aman cho’q re li kut uuchiik re naq truhanq chi ok sa’ li awa’b’ejila qawa’ Jorge Ubico. Li jwal chaab’il kik’ulman chaq chi ruheb’ li chihab’ 1921-1929 a’an naq ki’uxman chaq xtuqub’ankil ru li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re naq ink’a’ chik twanq li xka’sutinkil li sik’ok ru awa’b’ejilal chi ru chaq li chihab’ 1927; ki’uxman chaq wi chik li k’ehok ch’och’ rik’ineb’ laj IRCA, ut eb’ laj UFCO aran chi re chaq li nima’ Motagua, ut a’in jwal kich’a’ajko’ chi ru li tenamit. Li rajom li tenamit Estados Unidos a’an xtuqub’ankil ru li tenamit, kixye naq taatenq’ank rik’in xb’eeresinkil li xnawom qawa’ E. W. Kenmmerer chi rix li xb’eeresinkil li oro ut li xtuqub’ankil ru jun li k’ulub’aal tumin. Ab’an li xtuqub’ankil ru li tumin yo chi b’eeresimank, jo’kan sa’ xraqik li chihab’ 1927 kitikla chaq roksinkil li ketzal jo’ tumin, ut a’in kixk’am chaq naab’al li ch’a’ajkilal chi rix tumin. Chi ru chaq li chihab’ 1929-1930 toj yo chaq li rahilal chi rix li tumin, ut aran kitikla chaq li rahilal sa’ xb’eeneb’ laj awinel nake’xtaqla ru rawimqeb’ sa’ ab’l tenamit, xb’aan naq ki’ok chi kub’eek xtz’aq eb’ li k’a’ re ru, chi rix chik a’an ink’a’ chik nake’uxman xloq’b’al, chi jo’ka’in ki’ok chi jeb’ xtuminal li awa’b’ejilal. Ab’an li tenamit Watemaal ki’ok chi jeb’k li rawimq li naxik chi k’ayiik sa’ eb’ li ab’l tenamit. Aran ki’ok chi jeb’k li xtuminal ut aran naq ki’ok chaq li rahilal sa’ xb’eeneb’ laj awinel kape, ut aran kichal chaq li xch’a’ajkilaleb’, jo’kan naq ke’ok xjek’b’aleb’ rib’. Arin ki’ok chi xk’eeb’al xkuutal li rahilal yo chi k’ulmank, jo’kan naq ki’ok chi jeb’mank li sachomq, kijeb’man aj wi’ li to’nink rik’ineb’ li k’uleb’aal tumin, xkanab’ankil eb’ li k’anjel xxaqab’anb’il xb’aanunkil ut xkub’sinkileb’ xtojb’aleb’ li nake’jolomin k’anjel. Chi ru li chihab’ 1931 qawa’ Jorge Ubico ki’ok chi awa’b’ejink. Arin qawa’ Ubico kixtaw jun awa’b’ejilal tawajenaq, li rajb’al xtuqub’ankil ru, li xsumenkil chi xjunil li ch’a’ajkilal wan sa’ xb’een li komonil. Eb’ li ch’uut yokeb’ reek’ankil li xmaajelil eb’ li k’a’uxl chi rix xtuqub’ankil ru chi xjunil li yehom

Estrada Cabrera desobedeció la política estadounidense de expropiar a los alemanes durante la Primera Guerra Mundial, así como las recomendaciones de poner orden fiscal y monetario conforme el Informe Kenmmerer. La influencia de EE. UU. en ese período no ha sido valorada suficientemente.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

b’aanuhom. Sa’ xyanqeb’ a’in wankeb’: li xk’uub’ankil rib’eb’ jun xch’uutal aj ralch’och’ li wankeb’ chaq aran Totonicapán li ke’xram ru chi ru li chihab’ 1930; aran kiwan chaq li mululink ib’ malaj li wech’ok xb’aaneb’ laj k’anjel re Cementos Novella chi ru chaq li chihab’ 1931, li kireek’asi xch’ooleb’ junqaq li poyanam, ab’an wankeb’ aj wi’ li ink’a’ ke’wulak chi ru. Chi ru chaq li chihab’ 1932, ke’xmululi chaq rib’eb’ ut kiwan chaq xkamsinkileb’ numtajenaq lajeeb’ xka’k’aal mil eb’ laj ralch’och’ aran sa’ xteepal Salvador ut a’in kixk’am chaq naab’al li ch’a’ajkilal sa’ eb’ li awa’b’ejilal re chi xjunil li teep. Sa’ xk’ab’a’ a’in qawa’ Ubico kixtaqla xchapb’aleb’ olajuk’aal chi poyanam li ke’q’ab’aak chi xjolominkil li mululink ib’ a’in. Li qawa’ Ubico moko kiwulak ta chi ru li mululink ib’ ke’xb’aanu laj k’anjelenel re li ch’och’. Chi ru li chihab’ 1934, jun ch’uut eb’ laj na’onel chi rix awa’b’ejink ke’q’ab’aak chi maajewan; jo’kan naq jun ch’uuteb’ aj puub’ ke’xtaqla xkamsinkil waqlaju reheb’ li poyanam a’in, jo’ wi’ oxk’aal chik li xkomoneb’ li ke’ril chan ru naq ke’kamsiman li xkomoneb’.30 Ki’uxman xtuqub’ankil ru li chaq’rab’ ut kijalman ru rik’in jun chik li kixk’e xwankil li awa’b’ejilal ut li xwankil sa’ xb’eeneb’ laj k’aleb’aal. Aran kituqub’aman chaq ru jun li chaq’rab’ chi rixeb’ li nake’b’ak’ak’nak sa’ b’e, arin na’oken aj wi’ cho’q reheb’ li maak’a’eb’ xtzolb’al, xtumin malaj li maak’a’eb’ li rawimq. Li nake’tawman sa’ li maak a’in nake’k’ehe’ chi k’anjelak chi ru ok’aal malaj lajeeb’ xwaqxaqk’aal kutan sa’ junaq xch’och’el awk kape ut li xtojb’al naxxaqab’aak xb’aan laj eechal ch’och’. Li chaq’rab’ chi rix li b’ak’ak’ink ib’ kixb’aanu naq li awa’b’ejilal tixk’e reetal li xwanjikeb’ li poyanam aj Watemaal, naraj naxye naq eb’ li winq ut chi xjunileb’ li tz’aqlojenaqeb’ xchihab’ tento te’xtzol kiib’ ketzal sa’ xk’ab’a’ xq’etb’al li chaq’rab’ a’in malaj ut te’k’anjelaq chi maatan sa’ li yiib’ank malaj pahok b’e. Li awa’b’ejilal kixkanab’ sa’ ruq’eb’ laj puub’ li k’anjel naxye’echi’i li k’amok esil, li k’ak’alenk sa’ eb’ li numleb’ sa’ eb’ li ab’l tenamit, eb’ li molam nake’k’anjelak chi rix rajlankileb’ li poyanam nake’k’uub’ank re li tenamit, li nake’k’anjelak chi rix li kawilal, eb’ laj ch’e’onel wajb’ ut li tzolok nake’xk’ul eb’ li saaj poyanam, b’ar wi’ kixkanab’eb’ li xnimqal ru xjolomil aj puub’, ut chi xjunil li nake’xchoy xtzolb’aleb’ aran nake’xk’ul li xhuheb’ jo’ xjolomileb’ aj puub.31 Ki’isiman li ch’utub’ank ib’, ka’aj wi’ naru xb’aanunkil li sumemb’il chaq xb’aan eb’ laj k’ak’alenel tenamit. Kinumta xwankileb’ laj puub’ sa’ xb’een li tenamit, sa’ xk’ab’a’ naq ke’uxman xxaqab’ankil eb’ laj puub’ li te’iloq re li junjunq chi na’ajej, eb’ a’in nake’k’anjelak jo’ aj ab’inel ut aj ilol re chi xjunil li nak’ulman re naq eb’ a’in moqon te’xye chaq reheb’ laj puub’. 32

30 31 32

Jun chik li na’leb’ ki’oken a’anaq eb’ laj puub’ re li nimla tenamit re Estados Unidos li kixxaqli chaq chi ru li chihab’ 1942-43, sa’ xk’ab’a’ li xkab’ yalok kiwan rik’in puub’ ut sa’ xka’b’a’ aj wi’ naq ke’kawresiman jun ch’uuteb’ xjolomil aj puub’ li ke’xxaqab’aak chaq sa’ eb’ li ab’l tenamit, ut a’in kixkub’si xwankil li qawa’ Ubico, aran naq ki’ok chaq chi numtaak xmolamileb’ laj puub’. jo’kan naq kitikla chaq li ch’a’ajkilal rik’ineb’ laj puub’ ut li awa’b’ejilal ut aran ki’el chaq cho’q awa’b’ej li awa’ Ubico ut aran kitikla naq ink’a’ chi naru li yehok k’a’uxl; jo’ eb’ laj k’anjel, eb’ li tzolom ut eb’ laj k’utunel toj reetal naq ke’el chi xmululinkil rib’ sa’ eb’ li b’e cho’q re xpatz’b’al li tiikikal, li okenk ut li xtzolb’aleb’. Jwal kinumta li rahilal sa’ xb’een li tenamit. Eb’ li k’a’ re ru nake’oksiman cho’q re li rahob’tesink moko nake’xk’e ta chik xxiweb’ li poyanam chi roksinkileb’, aran ki’uxman chaq xtz’iib’ankil li hu aj k’amol esil li wan rajlil 311, aran aj wi’ kiwan chaq li mululink ib’ xb’aan eb’ laj k’utunel wankeb’ sa’ li nimqal ru tzoleb’aal ut sa’ eb’ aj wi’ li kok’ tzoleb’aal, ki’ok aj wi’ li mululink ib’ sa’ eb’ li b’e, jo’kan li qawa’ Ubico kirisi rib’ sa’ li awa’b’ejilal sa’ li jun xb’e li po julio re li chihab’ 1944. Naq ki’el a’in kixk’am chaq xkomon li ch’a’ajkilal sa’ xb’een li awa’b’ejilal.

7. Li awa’b’ejilal naraj li wakliik (1944-1985) Jo’kan a’in nayeeman re jun xpaayil li awa’b’ejilal li natikla América Latina chi rix naq kiwan li xkab’ yalok rik’in puub’ ut a’in naxtaw rib’ rik’in li wanilal sa’ xb’een li wakliik naraj xtawb’al li tenamit. Kik’a’uxlaman naq li xtawb’al li wakliik rik’in li tumin ut x-ak’ob’resinkil chi xjunil xna’leb’aal chi xjunil li tenamit, naru xtawb’al sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li na’leb’ traj chaq xb’eeresinkil li awa’b’ejilal. Kik’a’uxlaman chaq naq li tenamit naru tixtaw li wakliik chi junpaat, ab’an a’in yal xk’a’uxleb’ li nake’raj wan sa’ li wanilal, eb’ laj puub’ tz’aqal kaw nake’xye naq kama’an. Ab’an chi ruheb’ chaq xnumik li xkazb’ yalok rik’in puub’ ki’ok chi b’eeresimank jalan chik li k’a’uxl, b’ar wi’ kijayaliman chik naq t-ajmanq naq li wankeb’ sa’ tenamit tento te’numtaak, ut twanq li jalaak sa’ xyanqeb’ li ch’uut chi poyanam. Nake’ok chaq chi elk eb’ li nake’xk’e xwankil, sa’ xk’ab’a’ li xtzolb’aleb’, li k’a’ re ru nake’roksi, ut chan ru naq nake’tz’aqon sa’ li awa’b’ejilal. Sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li ch’uut kilaje’el chaq chi ruheb’ li kutan a’in ki’ajman naq twanq li jalaak: xkanab’ankil chi ixb’ej chi xjunil li xk’anjelankil li ch’och’ ut tento li yalok q’e cho’q re xtawb’al li wakliik sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li na’leb’

Dosal, P. (2005) Entre estos últimos se encontraba Miguel García Granados, nieto del caudillo de 1871 e íntimo amigo de Ubico, que luego huyó a México. Gramajo Morales, H. (2003: 213), citado por Arévalo, B. (2008: 35). La figura del comisionado militar ha jugado un papel por momentos indispensable en la red de control militar local, en la base de una pirámide de poder. Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (1821-1985)

tb’eeresi li awa’b’ejilal. Li nake’raj xyeeb’al a’an naq li wanilal ut li wakliik a’an jun xch’a’ajkilal li awa’b’ejilal. Li awa’b’ejilal naraj li wakliik, a’an jun k’anjel li naraj xtawb’al li juntaq’eetilal ut li tiikilal, jun wanil b’ar t-ajmanq xq’axb’al ru li k’a’ ru xb’aanu li awa’b’ejilal xnume’ chaq rub’elaj. Li xpaayil awa’b’ejilal naraj li wakliik kituqla chaq ru sa’ xk’ab’a’ naq traj xchaab’ilob’resinkil li tumin ut a’in jun k’a’uxl li kiyeeman reheb’ li komonil. Naab’al paay ru li k’a’uxl kiyeeman chi rix li wakliik rik’in li tumin, re xchaab’ilob’resinkil li yu’amej kixkanab’ chaq li xkab’ yalok rik’in puub’ li kiwan chaq sa’ li na’ajej. Li xsiyajik chaq xpaayil li awa’b’ejilal naraj li wakliik moko juntaq’eet ta rik’in li awa’b’ejilal naxsik’ li tiikilal li naxye laissez-faire. Li rilom jun li molam li nayeeman re keynesiana jwal nanumta sa’ eb’ li komonil li ak xe’xtaw li wakliik; arin kinumta li k’a’uxl ke’b’eeresiman sa’ eb’ li k’ayiil, b’ar wi’ ki’ilman chi chaab’il li tumin kib’eeresiman. Ki’k’a’uxlaman naq li awa’b’ejilal a’an li teneb’anb’il sa’ xb’een xk’anjelankil ut xb’eeresinkil li xb’ehil xtawb’al li wakliik rik’in li tumin. A’in jun k’a’uxl li kixjunaji li awa’b’ejilal rik’in li tumin ut li komonil rik’in aj wi’ li awa’b’ejilal. Naab’al li k’a’uxl ut eb’ li ch’uut nake’b’eeresink re li awa’b’ejilal sa’ xteepal Watemaal a’aneb’ li nake’yeeman re keynesianos.

7.1 Xraqalil li tiikilal sa’ li awa’b’ejilal naxsik’ li wakliik Li poqoqink ib’ kiwan chaq chi ru li po oxtubre kitikla chaq li rahilal sa’ xb’een li awa’b’ejilal re Watemaal. Chalen chaq rik’ineb’ li komonil ke’kawresiman chaq na’leb’ li t-ajmanq xjalb’al, naru nayeeman sa’ najek’man sa’ kaahib’ paay ru, b’ar wi’ ki’uxman li eelajink chi rix li jalaak. Li xb’een, naq li komonil ke’xmin ru qawa’ Ubico chi risinkil rib’ sa’ li awa’b’ejilal. Sa’ xk’ab’a’ a’in ke’tam eb’ li ch’uut ut li tz’aqonk li ch’uut li ink’a’ nawb’ileb’ ru, ut arin ke’wakli chaq eb’ laj puub’, sa’ li junmay xb’e li po octubre, arin ke’tz’aqon aj wi’ chaq eb’ laj k’utunel li wankeb’ sa’ eb’ li nimqal ru tzoleb’aal. Sa’ xk’ab’a’ xwaklejikeb’ chaq eb’ li ch’uut a’in, ki’isiik wi’ chik sa’ li awa’b’ejilal qawa’ Ponce, li kiwan aj wi’ yal chi uuchil. Arin kituqla chaq li ch’uut li nake’wech’ok sa’ li awa’b’ejilal, ut eb’ a’in ke’xxaqab’ xjuk’b’al li xk’uub’lal awa’b’ejilal ut aran kiwan li b’oqok re naq twanq li sik’ok u, re naq jalan chik te’ok sa’ li xk’anjel. Li rox na’leb’ ke’xtuqub’ a’an naq ke’xpuktasi resil li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li nimla tenamit chi ru li chihab’ 1945 ut kiq’etman wi chik chi ru li chihab’ 1876, ut aran ke’tuqub’aak chaq jun xk’ulub’eb’ li komonil ut re junqaq molam li nake’xb’eeresi li chaq’rab’. Li xka na’leb’ 33

kib’eeresiman a’an naq ki’el chi us qawa’ Juan José Arévalo sa’ li sik’ok u kiwan, chi ru li po marzo re li chihab’ 1945. Aran naq li tenamit kixtikib’ xb’eeresinkil jun ak’il na’leb’ chi rix li sik’ok u. Li awa’b’ejilal a’in najala chi ruheb’ li ak wanjenaqeb’ chaq, xb’aan naq a’in ki’ok chaq sa’ xk’ab’a’eb’ xch’utal eb’ li komonil, eb’ laj k’anjel, eb’ laj k’aleb’aal, li ke’jolomink chaq re a’aneb’ li ch’uut k’uub’anb’ileb’ cho’q re li kut uuchink sa’ li xxaqab’ank sa’ li awa’b’ejilal. Jun li na’leb’ nayeeman chi rix li awa’b’ejilal a’in a’an li rokikeb’ chaq sa’ josq’il eb’ li ch’uut nake’raj numtaak sa’ li komonil jo’ wi’ sa’ li awa’b’ejilal: sa’ xyanqeb’ wankeb’ tzolom, wankeb’ poyanam wankeb’ xtzolb’al, aj k’utunel, yal yakoneleb’, aj eechaleb’ k’ayiib’aal malaj aj yiib’anel k’a’ re ru. Chi xjunil na’leb’ kixsume chaq li xch’uutal li nake’jolomink re li poqoqink ib’ nawan sa’ li awa’b’ejilal li ke’oken sa’ li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li chihab’ 1945: ke’uxman xxaqab’ankil li xwankilaleb’ eb’ li oxib’ chi xk’uub’lal li awa’b’ejilal; li xjalb’al ru chi kok’ xsa’ li te’wanq sa’ li awa’b’ejilal; li xjalb’al ru chi kok’ xsa’ li te’wanq sa’ li awa’b’ejilal; li xramb’al ru naq ink’a chi naru nake’xk’e rib’ chi xxaqab’aak xka’sutil eb’ li awa’b’ej ak wankeb’ chi awa’b’ejink; ut li xk’eeb’al xwankil li minok ib’; li xnawb’al k’uub’ank ib’, ut junch’ol chik xk’anjel eb’ laj puub’; xk’eeb’aleb’ xna’aj eb li ch’uut nake’oken sa’ li kut uuchink chi rix xxaqab’ank awa’b’ejilal; xk’eeb’al chi rix xxaqab’ank awa’b’ejilal; xk’eeb’al chi k’anjelak li teneb’anb’il sa xb’een li junjunq chi rix li tz’aqonk sa’ li juch’uk malaj xxaqab’ank awa’b’ejilal; cho’q reheb’ ka’aj wi’ li winq nake’xnaw li ilok ru hu; us ta ka’aj wi’ li na’uxman sa’li sik’ok u cho’q li poopol kab’l. 33 Eb’ li na’leb’ ke’uxman xxaqab’ankil li jwal ke’el chi ub’ej, a’an naq kituqub’am chaq ru li xchaq’rab’il li k’anjel chi ru chaq li chihab’ 1947) ut li Xk’uub’lal Awa’b’ejilal 712 chi ru li chihab’1949. Li xb’een chaq’rab’ naxkol rix xk’ulub’eb’ laj k’anjel ut naxkol aj wi’ rix li xtojb’aleb’, na’oken aj wi’ chi rix xk’uub’ankileb’ rib’ li ch’uut li nake’oken chi rix xk’ulub’eb’ laj k’anjel, re naq te’ruhanq xmululinkil rib’eb’ re xpatz’b’al li k’a’ ru aajel ru sa’ eb’ li xk’anjel. Li xkab’ chaq’rab’ a’an na’oken re naq eb’ laj eechal nimqal ru ch’och’ tento te’xsume xk’eeb’al chi to’ reheb’ laj k’aleb’aal, li naru nake’xxaqab’ junaq xtojb’al ab’an ink’a’ naru nanume’ lajeeb’ ketzal sa’ xb’een li ok’aal, ab’an chi rix li awimq t-elq chi ru. Arin ki’uxman aj wi’ chaq xtuqub’ankil ru li xchaq’rab’il li k’uuleb’aal tumin, ut li xchaq’rab’il xb’eeresinkil li tumin chi ru chaq li chihab’ 1945, kama’an aj wi’ li xkawresinkil li na’ajej nake’yalo’ wi chaq eb’ li k’a’ re ru, a’in chi ru chaq li

Como puede advertirse, no hay mención acerca de la cuestión indígena, casi ignorada por los constituyentes, ausente en el debate electoral y no considerada como central en el proyecto de reforma agraria.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

chihab’ 1947; arin kixtikib’ chaq xk’anjel li k’uuleb’aal tumin li kixk’ab’a’i Banco de Desarrollo; Li molam li nak’anjelak chi rix li ru li awimq li nayeeman re Infop, chi ru chaq li chihab’ 1948; li xkawresinkil xk’anjeleb’ li cooperativas. Chi xjunil a’in kixb’aanu naq li wakliik teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal. Eb’ li komonil ke’xtuqub’ ru chi xjunil li k’anjel a’in, ut a’in kixwaklesi aj wi’ li tzolok naxye’chi’i li awa’b’ejilal ut chi rix aj wi’ li kawilal, chi ru li chihab’ 1948 kixtikib’ chaq li xk’anjel li molam nak’anjelak chi rix li kawilal li nayeeman re Instituto Guatemalteco de Seguridad Social. Li xtikib’ankil chaq li jalok ut li tuqub’ank kixb’aanu chaq qawa’ Arévalo li kitehok xb’e li awa’b’ej t-ok chi moqon, ut a’an li qawa’ Árbenz, li kixxaqab’ jun xtusulal ru k’anjel chi rix li wakliik ut a’in kirisi li k’a’ ru nake’xtaaqe laj ab’l tenamit, xb’aan naq a’in kixxaqab’ jun li jalaak sa’ xb’een xk’anjelankil li ch’och’, xb’aan naq kiril naq moko yo ta chi uuchink eb’ li ch’och’ ut a’in yo sachb’al li xk’anjeleb’ li poyanam.34 Li xjalb’al xk’anjelankil li ch’och’ naxjayali naq ttawmanq li wakliik rik’in li tumin, ab’an ak re wi’ li tenamit, li tixxchaab’ilob’resi li xyu’ameb’ li tenamit; ut li xb’ehil cho’q re xtawb’al a’an x-ak’ob’resinkil eb’ li na’leb’ te’b’eeresimanq sa’ xk’anjelankil eb’ li awimq, rik’in xjeb’aleb’ li ch’och’ chi ruheb’ li wankeb’ numenaq 270 hectáreas chi ch’och’ reheb’ ut ink’a’ nake’xk’anjela malaj ink’a’ nake’awk chi sa’, a’in naru nake’xk’e chi to’ reheb’ laj k’aleb’aal re naq eb’ te’ok chi k’anjelak chi sa’. Li k’anjel a’in li ki’ok chi xb’eeresinkil qawa’ Árbenz wan jun na’leb’ li yo xjayalinkil rix, a’an xtawb’al li xb’ihomal, ab’an sa’ xyanq li rajom a’an xyiib’ankil li jun li nimla b’e li nawulak toj sa’ li tenamit Puerto Barrios, jun xaqleb’aal jukub’ aran Atlántico ut jun yo’leb’aal kaxlansaqen li tixtaqsi xmetz’ew li ak wan. Eb’ laj Estados Unidos ke’rachani chaq eb’ li b’eeleb’aal k’anti’ ch’iich’, li xaqleb’aal jukub’ aran Atlántico, eb’ laj awinel tul, li yo’leb’aal kaxlan saqen, a’in naraj naxye naq li qawa’ Árbenz ka’aj wi’ li xb’ihomal yo chi xsik’b’al. Naq ki’ok chaq li na’leb’ a’in, ki’ilman chaq naq chanchan a’an a’in xraqik li tenamit. Ut a’in kinumta, xb’aan naq ke’wan chaq eb’ li xjolomil li ke’ok chi numtaak, ab’an rik’in aj wi’ xtaql chaq Qawa’ Árbenz. Li xjunajinkil chaq rib’ li Molam nayeeman re Agencia Central de Inteligencia (CIA, reheb’ aj kaxlan is) ut eb’ laj puub’, eb’ li ch’uut nake’k’uub’la sa’ xk’ab’a’ li xxaqab’ank sa’ li awa’b’ejink, eb’ laj yakonel, eb’ li paab’al, a’in kib’aanunk re naq kit’ane’ wi chik li xk’anjel, ab’an li jwal kinumta wi chik chi xwech’b’al ut chi risinkil a’an li yo xjayalinkil li UFCO ut jo’kan naq ke’ok chi reek’asinkil sa’ xna’aj li qawa’ Árbenz. Arin kiraqe’ chaq li xb’eeresinkil li k’anjel a’in, eb’ li ch’uut nake’oken sa’ li xxaqab’ank awa’b’ejilal ut arin kiwan li eelelik sa’ xyanqeb’ laj jolominel ut naab’al ke’kam. 34

7.2 Li xraqalil li numtaak malaj li taqlank sa’ li awa’b’ejilal naxsik’ li wakliik. Li numtaak ut li taklank ki’ok wi chik chaq sa’ li tenamit Watemaal: jun awa’b’ejilal li nawulak chi ru li mululink ib’ sa’ xk’ab’a’ junaq ch’a’ajkilal, nayeeman re chi kama’in. Sa’ xk’ab’a’ naq ke’risi sa’ josq’il qawa’ Árbenz: Ch’uut nake’oken sa’ li xxaqab’ank awa’b’ejilal, xch’uutaleb’ aj k’anjel, xch’uutaleb’ tzolom ut li wankeb’ xtzolb’aleb’, li nake’xtaw ru naq aajel ru xtuqub’ankil naab’al li na’leb’ sa’ li tenamit, ut a’in naru xtawb’al k’a’aj wi’ rik’in li poqoqink ib’. Wan chaq resil naq Watemaal eb’ laj puub’ nake’wulak chi ru wan cho’q aj taqlanel, aj k’ak’alenel, ab’an naq kit’ane’ xwankil qawa’ Árbenz eb’ a’in ke’raj elk chi ub’ej ut ke’kana chi jolomink ut chi taqlank. Chi ru chaq li po Julio re li chihab’ 1954 ke’xb’eeresin ut ke’taqlan chaq sa’ li awa’b’ejilal li naxsik’ li wakliik, ab’an a’in kiraqe’ chi ru li chihab’ 1985, toj naq kinume’ lajeeb’ xka’k’aal chihab’, toj naq naq kik’ulun chik li xxaqab’ank awa’b’ej sa’ tiikilal. Li ch’uut a’in kixjolomi chaq li rajb’al xtawb’al li jalaak, ab’an ink’a’ kiruhan, xb’aan naq kiraj raj xtuqub’ankil jun chik ak’il awa’b’ejink; chi ru chaq eb’ li chihab’ 1954-1966 jwal ke’numta eb’ li ch’a’ajkilal: xb’aan naq aran kiwan chaq xkamsinkil jun xjolomil li awa’b’ejilal, oob’ sut kiwan xyalb’al raj risinkileb’ sa’ xna’ajeb’ eb’ laj puub’, oxib’ sut kiq’etman chaq li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’, oxib’ sut kiwan li b’alaqink sa’ li xxaqab’ank awa’b’ejilal, ut ka’sut ke’wakli chaq chi xmululinkil rib’ eb’ li jalanjalanq chi komonil.

Rik’in chi xjunil li na’leb’ kik’ulman chi ruheb’ li kutan a’in, ke’tz’ilman chaq rix yal oob’ aj wi’ reheb’, sa’ xka’b’a’ naq kik’a’uxlaman naq a’ineb’ li jwal wankeb’ xwankil. Li xb’een a’an li rokikeb’ chaq laj puub’, li xtqub’ankil chaq rib’ li awa’b’ejilal re Watemaal, rik’in xmimb’aleb’ chaq ru eb’ laj ralch’och’ sa’ li k’anjel, b’ar aj wi’ eb’ laj puub’ ke’k’anjelak jo’ aj k’ak’alenel tenamit (Cabrera/Ubico), b’ar wi’ nake’xchap malaj nake’xkamsi eb’ li wankeb’ xmaak. Ab’an chi rix chaq li chihab’ 1956 ki’ok chaq li ak’il awa’b’ejink jut kijala aj wi’ chaq xk’anjeleb’ laj puub’ li wankeb’ sa’ chi xjunil América Latina, ut arin ke’sutq’i sa’ xb’een li awa’b’ejilal. Chi ru chaq li po marzo re li chihab’ 1963, eb’ laj puub’ ke’xxaqab’ rik’ineb’ chi xjunileb’ laj jolominel ut ke’risi sa’ xna’aj li awa’b’ej qawa’ Ydígoras ut ki’ok sa’ xna’aj jun aj jolominel aj puub’ li qawa’ Peralta Azurdia. Chalen chaq aran eb’ laj puub’ ke’xxaqab’ chaq li k’a’ ru te’ral xtawb’al sa’ li awa’b’ejilal chi ru li junmay chihab’ chalel. Li xkab’ na’leb’ kib’eeresiman a’an li kik’ulman chi rix li tumin ut li k’ayiil, naq li tenamit kinumta li rokik li xtumin ut kixkuutu rib’ chi chi xjunil junmay ok’al chihab’. Ki’uxman xchaab’ilob’resinkil li rawb’aleb’ li awimq li nake’uxman chaq

Con evidente razón, Guerra Borges afirma que «Arévalo fue reformista, y por ello mismo fue un presidente de su época. Tras tantos años de obligada inmovilidad y de forzado silencio, fue indispensable transitar aquel período para que la sociedad superara su entumecimiento. Fue aquel un período de acumulación de fuerzas y de examen de conciencia. Sin reformas no hubiera habido revolución». Guerra Borges, A. (1988: 6). Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (1821-1985)

xk’ayinkil sa’ eb’ li ab’l tenamit jo’ li tuux noq’, li tib’, li k’aj kab’, li tz’i ut naab’al chik, ut aran kitikla chaq li na’leb’ chi rix xk’ojob’ankil junaq li na’ajej b’ar wi’ te’yalo’q eb’ li k’a’ re ru li tk’anjelaq sa’ xteepal Centroamérica. Chi ruchaq eb’ li chihab’ oxk’aal kiwan chaq li yalok q’e chi rix li wakliik, ab’an b’ar wi’ wan li kawil taqlank, jo’ chan ru naraj xb’eeresinkil li awa’b’ejilal re América Latina: kiwan li jalaak rik’in li tumin ab’an maak’a’ li okenk sa’ xna’leb’ankil li awa’b’ejilal.

B’ar wan tz’aqal rusilal naq li awa’b’ejilal xyal xq’e xk’anjelankil rix li wakliik rik’in li xchaab’ilob’resinkil li awk ut li yiib’ank k’a’ re ru. Li kitawman chi rix a’in, a’an jun awa’b’ejilal jwal q’un ut b’ar wi’ ke’numta eb’ laj eechal k’ay jwal ke’numta. Li awa’b’ejilal moko kiruhan ta xb’aanunkil naq li nake’xtaw sa’ xb’een li rawimqeb’ te’roksi ta cho’q re jalan chik k’anjel, jo’ rik’in li yiib’ank k’a’ re ru, jo’ nake’xb’aanu chaq sa’ eb’ li nimqal ru tenamit re Corea ut Taiwán.

Chi ru aj wi’ chaq eb’ li chihab’ a’in kiyalman chaq chi us li roksinkileb’ chaq eb’ li na’leb’ chi xk’ojob’ankil eb’ li na’ajej b’ar te’yiib’amanq eb’ li k’a’ re ru. A’in kib’eeresiman sa’ chi xjunil xcha’al Centroamérica, ab’an a’in k’anjelanb’il chaq xb’aaneb’ lil molam wankeb’ chaq sa’ ab’l tenamit li nake’k’anjelak chi rix xtuminal América Latina (Cepal), chi ruheb’ chaq li lajeeb’ roxk’aal chihab’. Sa’ xteepal América ak yo chaq chi b’eeresiman chi yo’on ut chi chaab’il eb’ li na’ajej re yiib’ank k’a’ re ru, b’ar wi’ yo chaq chi kolman rix eb’ li k’ayiil wankeb’ sa’ li na’ajej, xb’aan naq yo chi uxmank xtaqlankil li k’a’ re ru chi k’ayimank sa’ eb’ li ab’l tenamit.

Li rox na’leb’ kik’ulman chaq, a’an naq ke’xk’uub’ chaq rib’ eb ‘ laj yakonel, xb’aan naq eb’ a’in yal chi ru kiib’ oxib’ chihab’ ke’ruhan xtaqsinkil xwankilaleb’ chi ru li awa’b’ejilal. Jo’kan naq chi ruheb’ chaq li kutan a’in kitikla chaq li molam nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’. Kik’ub’la chaq jun li xmolamileb’ laj awinel, laj yakoneleb’, laj yiib’anel k’a’ re ru ut eb’ li xmolamil tumin (Cacif), a’in k’uub’anb’inb’al chaq xb’aaneb’ aj k’anjel chi rix yiib’ank k’a’ re ru ut eb’ laj yakonel li ke’xk’uub’ chaq rib’ chi ru li chihab’ 1957,35 ut a’in kiniman ru toj reetal naq xnumta li xwankil chi ru li awa’b’ejilal, a’in kiwan chaq chi ru eb’ li chihab’ 70 re li siglo XX.

Sa’ xteepal Centroamérica kiwan chaq naab’al li na’leb’ chi rix xwaklesinkil ut xkolb’al rix li yakok ut kiwan chaq jun li sumk’uub’ chi rix na tjunajimanq ru na’leb’ nab’eeresiman chi rix tumin sa’ chi xjunil Centroamérica, a’in chi ru chaq li po diciembre re li chihab’ 1980, arin kituqla chaq ru kiib’ oxib’ li na’leb’ chi li yakok t-uxmanq sa’ li na’ajej.

Ke’numta xwankil eb’ laj yakonel, maawa’ ka’aj wi’ sa’ li xch’uuteb’, kama’an aj wi’ sa’ xyanqeb’ chi xjunil laj awinel ut sa’ xyanqeb’ li jalanjalanq chi molam. Eb’ laj yakonel nake’xyal xq’e rilb’al chan ru xchaab’ilob’resinkil li tojb’aleb’ li xk’ay, arin chanchan naq ki’ok chi okenk xna’leb’il li awa’b’ejilal; jo’kan naq eb’ laj k’ay nake’raj xwech’b’al chik junaq na’leb’ li ink’a’ nake’xk’ulub’a xch’ool, aran li awa’b’ejilal naxteneb’ junaq xna’leb’il li tojl sa’ xb’eeneb’ laj k’ay.

Ki’ilman naq li xk’ihalil li poyanam wankeb’ tz’aqal sa’ li neb’a’il, jo’kan naq ki’uxman xnimob’resinkil ut xchaab’ilob’resinkil li yakok malaj rik’in li xk’ayinkil ruheb’ li awimq sa’ chi xjunil Centroamérica. Ab’an ink’a’ nanawman ma a’in ta kitenq’an re naq tsachaq li xb’alaq’inkileb’ li poyanam sa’ xk’ayinkileb’ ru eb’ li rawimq. Ab’an nayeeman naq ink’a’; kiyeeman naq li junajink ib’ a’an li kitenq’an re naq tchaab’ilo’q li k’ayink sa’ li na’ajej. Li yiib’ank k’a’ re ru kinumta, ab’an moko kichab’ilo’ ta li xk’ayinkil, jo’ aj wi’ rik’in li k’a’ re ru nayiib’aman moko jwal wan ta xchaab’ilal, ut aran nake’sachok chi yo’on eb’ laj ab’l tenamit. Naq kinumta li k’anjelak chi rix li tumin, ki’ok aj wi’ chi chaab’ilo’q li xk’ayinkil eb’ li k’a’ re ru sa’ eb’ li k’ayiil, ab’an a’in moko jo’kan ta rik’ineb’ li komonil. Sa’ xteepal Watemaal ke’numta xch’uutaleb’ laj awineb’ kape, junqaq reheb’ a’in ke’ok aj wi’ chi xtuqub’ankil xna’ajeb’ b’ar wi’ wankeb’ xk’anjelob’aal re xyiib’ankileb’ jalanjalanq chi k’a’ re ru ut chi jo’ka’in ki’ok chi numtaak li xtawb’aleb’ li xtumin. Jo’kan chi ru kiib’ oxib’ kutan ke’k’uub’la ch’uut li ke’raj numtaak, xb’aan naq ke’raj xtameresinkil li xtumin te’xtaw chi rix li awk, chi rix li k’a’ re ru na’uxman xyiib’ankileb’, sa’ li yakok. 35 36

Li xka na’leb’ kib’eeresiman a’an chi rix li xtuqub’ankil rib’eb’ laj puub’, ut naq eb’ a’in ke’raj taqlank sa’ xb’een li awa’b’ejilal. A’in kik’ulman chaq chi ru li chihab’ 1963, ab’an kijala rik’in li sik’ok u kiwan chaq chi ru li chihab’ 1966, b’ar wi’ ke’oken eb’ li molam, eb’ a’in ke’xyal xq’e chi b’oqok re naq te’tz’aqonk eb’ li poyanam sa’ li xxaqab’ank t-uxmanq chi ch’olch’o ru ut chi k’ak’alenb’il, a’in jun na’leb’ li nab’eeresiman sa’ naab’al chi tenamit re América Latina. Sa’ xteepal Watemaal naab’al sut ki’uxman li na’leb’ a’in chi ruheb’ chaq li chihab’ entre 1966 ut 1982. A’in jun na’leb’ reheb’ xmolamileb’ laj puub’, xb’aan naq eb’ a’in junelik ke’raj taqlank: ke’raj naq twanq junaq chaq’rab’ li t-okenq chi rixeb’ re naq te’ruhanq chi taqlank. Li na’leb’ a’in b’eeresinb’il ru sa’ oxib’ raqal: a) Li xwanjik junaq xk’uub’lal chaq’rab’. b) li xwanjikeb’ li ch’uut li nake’oken sa’ li sik’ok u naq nawan li xxaqab’ank; ut c) te’okenq sa’ li xxaqab’ank awa’b’ejilal li nawan sa’ li xq’ehil, jo’ wi’ naq nake’si’man ruheb’ eb’ li nake’oken sa’ li xk’uub’lal li chaq’rab’. 36 Arin natuqla ru li awa’b’ejilal li nanumta sa’ li taqlank ut li naxsik’ li wakliik sa’ xteepal Watemaal, ab’an naab’al li na’leb’

Adams, R. (1970: 319-345). En El Salvador, en fechas parecidas, se utilizó un modelo electoral similar. Cada cinco años, desde 1962 hasta 1979, se convocaban elecciones. En esta última fecha, el modelo entró en crisis; en Guatemala se inició en 1964 y se descompuso en 1982.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

naxk’utb’esi: naraj li wakliik, naraj xtawb’al li tiiikila ab’an rik’in li taqlank, ut jun chik a’an naq yal jun ch’uuteb’ aj wi’ li nake’raj taqlank. Qayehaq jo’ li kik’ulman chaq chi ruheb’ li chihab’ 1978-1982 b’ar wi’ kixjunaji chaq ru li na’leb’ a’in li awa’b’ejilal: arin kitawman li xtamb’resinkil li tumin, kiwan aj wi’ chaq li xxaqab’ank awa’b’ejilal, naq yo chaq chi b’eeresimank li awa’b’ejink b’ar wi’ nawan li kawil taqlank. Li awa’b’ejilal naxye naq wan li tiikilal, ab’an yal chi aatin, arin kiwan chaq li ro’ xxaqab’ank awa’b’ej chi ru li chihab’ 1982; arin naq najuk’e xmolamileb’ laj puub’ chi ru li chihab’ 1985, jo’kan naq arin na’ok chaq li awa’b’ejink sa’ tiikilal. Li ro’ na’leb’ kib’eeresiman chaq, arin naq ke’k’uub’la chaq laj rub’el pim, a’in kitikla chaq sa’ xyijachil eb’ li chihab’ 60 ut xraqik chaq li 70 re li siglo XX, arin kiwan xwech’b’al chaq rix ut kik’ulman wi chik jo’ naq ki’isiman chaq sa’ li awa’b’ejilal qawa’ Árbenz ut sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li yo chi k’ulmank, chi ru chik eb’ li chihab’ ke’chal ke’ok eb’ li ch’uut chi xwech’b’al ut chi xpatz’b’al naq tchaab’ilo’q li xtuminal li komonil. Li xtuqub’ankileb’ chaq rib’ eb’ laj rub’el pim, a’an naq kitikla chaq k’uub’ank ib’ sa’ kok’ ch’uut li ke’wakli chaq sa’ xb’een li awa’b’ejilal. Arin kitikla chaq li yalok sa’ xyanqeb’ li ch’uut ut eb’ li tenamit, sa’ xk’ab’a’ naq kinumta li neb’a’il sa’ xk’ab’a’ naq ki’uxman xjalb’al li yakok malaj li xk’ayinkil ru eb’ li awimq ut sa’ xk’ab’a’ aj wi’ xmajelil li tiikilal. Li numtaak kiwan sa’ xb’een li awa’b’ejilal, a’in kitikla chaq sa’ xk’ab’a’eb’ laj puub’, xb’aan naq eb’ a’in ke’yob’ank chaq re li numtaak sa’ xb’een li xk’anjel li awa’b’ejilal. Li rokik chaq li ro’ na’leb’ a’in nak’eeman chaq sa’ xb’een li awa’b’ejilal. Naq ke’xk’uub’ chaq rib’ laj rub’el pim kixb’aanu naq eb’ li molam nake’sumk’anjelak rik’ineb’ assumption of Regnancy nake’yeeman reheb’ ke’el sa’ li na’ajej ut eb’ laj puub’ ke’xchap wi’ chik sa’ ruq’eb’ li xjolominil li awa’b’ejilal. Li rahilal sa’ xb’eeneb’ li ke’wakli chaq kit’aneb’ sa’ xb’eeneb’ li ch’uut li yokeb’ xq’etb’al li chaq’rab’. li xkab’ a’an naq kichal li ch’a’ajkilal sa’ xb’een li komonil, sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li na’leb’ a’in ke’kam numenaq 80,000 eb’ laj ralch’och’, xb’aan naq naab’aleb’ tz’aqal li k’aleb’aal ke’sachman, ut aran ke’sach aj wi’ li xyehom xb’aanuhomeb’. Arin kiwan aj wi’ chaq li risinkileb’ sa’ xna’aj naab’aleb’ laj ralch’och’; jo’ka’an aj wi’ kiwulak jalan chik sa’ li jolomink ut sa’ li taqlank; sa’ xtenamiteb’ laj ralch’och’. A’in tz’aqal li ch’a’ajkilal kisachok reheb’ li k’iila ch’uut wanatqeb’ chaq, maawa’ ka’aj wi’ kixsacheb’ ta xpoyanamil Watemaal, kixsach b’an xk’ulub’e’b’ ut chi xjunil li rajomeb’.

8. Li awa’b’ejilal rub’elaj chaq li ch’a’ajkilal: Li awa’b’ejilal re li tiikilal li na’oken cho’q ruuchil

Sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li jalaak ki’ok chaq sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li tumin sa’ li ab’l tenamit, li yalok rik’in puub’ kinumta, kijala li xxaqab’ank awa’b’ejilal xb’aan eb’ li molam li nake’oken sa’ li na’leb’ a’in, jo’ wi’ chi xjunil li numtaak kixb’aanu li na’leb’ kib’eeresiman chi rix li tumin. Li jalaak kiwan kixk’am chaq jalan chik na’leb’ chi rix li wanilal ut li numtaak. Li jalaak kiwan kixk’am jalan chik ch’a’ajkilal, rahilal, li numtaak sa’ xb’een jalan chik, li ch’inaak ch’ool. Li xjalb’al chi xjunil eb’ li na’leb’ a’in naxjal aj wi’ li xnawb’al xb’eeresinkil xjunes rib’ junaq na’ajej rik’in xb’eeresinkil aj wi’ li xwankil. Li awa’b’ejilal li naxtikib’ chaq k’anjelak chi kama’in a’an a’yaal chan ru naxye li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li chihab’ 1985 li awa’b’ejila wan chaq chi ru li chihab’ 1986. Li yalok q’e ut li k’uub’ank ib’ ke’xb’aanu chaq eb’ laj ralch’och’, nake’xyal xq’e chi rix naq te’k’eemanq sa’ ajl eb’ li k’iila yehom b’aanuhom ut eb’ li k’iila ch’uut. Li awa’b’ejilal naxb’eeresi li tiikilal naxtika naab’al li k’anjel chi rix li tenamit sa’ xk’ab’a’ naq moko juntaq’eeteb’ ta li xpoyanamil, ab’an tento aajel ru li xtz’aqonikeb’ chi xjunileb’. Li awa’b’ejilal na’oyb’eniman moqon sa’ li tenamit Watemaal, tento naq tb’eeresi li tiikilal, ut tento naq twanq xwankil cho’q re li taqlank; tento naq a’anaq jun awa’b’ejilal b’ar wi’ te’tz’aqonq eb’ li k’iila ch’uut.

Li xk’uub’ankil rib’ li awa’b’ejink sa’ xteepal Watemaal: na’leb’ li ke’uxman (1821-1985)

Rox ch’ol Awa’b’ejilal ut xwaklejik li poyanam, jun junajil k’anjel aajel ru Li xtawb’al xwaklejik li poyanam naxkuutu rib’ sa’ k’iila paay chi na’leb’ ut li rilom a’an li k’anjelak sa’ tiikilal. Ab’an nanawman naq maak’a’ junaq li junajink ib’ sa’ xb’eeresinkileb’ li xna’leb’il li awa’b’ejilal cho’q re xtawb’al li k’a’uxl a’in. Moko naxjunaji ta xk’a’uxl li awa’b’ejilal rik’in li komonil re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam. Sa’ li ch’ol a’in t-uxmanq aatinak chi rix li na’leb’ a’in ut k’anjel tento tb’aanu li awa’b’ejilal cho’q re xtawb’al li na’leb’ a’in.

1. Chan ru na’ilman li wakliik cho’q re li poyanam 1.1 Chan ru tk’anjelaq, li xnawom ut chan ru tk’utb’esi rib’ Rilb’al xwaklejik li poyanam najalman ru rik’in xb’eeresinkil li tiikilal ut chi rix chan ru xb’aanunkil. Jun chik li najalok ru a’an chan ru naq ttz’aqonk li poyanam sa’ xk’anjelankil li na’ajman xtawb’al. Wan naq yal jo’ q’eqil nak’eeman reetal li k’a’ ru aajel ru cho’q re li poyanam, li wakliik naraj naq li poyanam a’an li taatikamanq rix ut a’an aj wi’ li t-okenq sa’ xb’eeresinkil li k’anjel, b’ar wi’ naru nake’oken sa’ junqalil malaj sa’ komonil. Li yu’amej naru naxb’eeresi k’iila k’anjel, xb’aan naq naru nareek’a’ ut naru naxb’aanu chi xjunil li k’a’ ru naruhan xb’eeresinkil chi xjunileb’ li poyanam. Naraj naxye naq chi xjunil poyanam wan xnawom re naq truhanq xb’aanunkil chi xjunil li traj. Jo’kan naq sa’ xk’ab’a’ a’in li poyanam ach’ab’anb’il re xb’aanunkil li k’a’ ru naraj, a’an yal re chan ru traj xb’eeresinkil li xyu’am.37 Li xwaklejik li poyanam a’an jun xb’ehil naq li poyanam truhanq xtawb’al li k’a’ ru traj. Li poyanam naru aj wi’ naxtamresi li xnawom re naq toxtaw ut toxb’aanu xchaq’alil ru k’anjel. Sa’ xyanqeb’ chi xjunil li na’leb’ a’in wan li xchaab’ilob’resinkil 37 38 39

li xyu’am, jo’ aj wi’ chan traj xk’utb’esinkil rib’. Li wakliik naruhan xtawb’al a’yaal chan ru naq naxb’eeresi rib’ li junjunq chi poyanam re xyeeb’al li xk’a’uxl, re xyeeb’al li xna’leb’ ut re li k’anjelak chi rix li k’a’ ru naraj xtawb’al. Li xk’utb’esinkil rib’, a’an a’yaal chan ru naq nawan sa’ li xyu’am li poyanam, ut rik’in li okenk sa’ eb’ li na’leb’ li naxkanab’ ch’a’ajkilal sa’ li xyu’am rik’in li komonil. Eb’ li poyanam a’aneb’ li nake’b’eeresink re li k’a’ ru nake’raj xtawb’al. Chan ru te’raj xk’utb’esinkil rib’eb’ chanchan naq ramro ru b’ayaq xb’aan li sutam, b’ar wi’ na’oken eb’ li jalanjalanq chi poyanam, li sutam aj wi’ , eb’ li molam ut li awa’b’ejilal. Naraj naxye naq eb’ li poyanam tento naq te’xnaw tz’aqonk sa’ eb’ li na’leb’ na’uxman li natenq’an chi xtuqub’ankil ru lil xyu’ameb’. Naraj naxye naq cho’q re xwaklejik li poyanam aajel ru naq a’an t-okenq jo’ aj b’eeresihom re. Jo’kan naq li xk’utb’esinkil rib’ li poyanam naraj naq tnaw xyeeb’al raatin, tnaw xb’eeresinkil li xyu’am xjunes rib’.38

1.2 Na’leb’ aajel ru sa’ xk’anjelankil li wakliik cho’q re li poyanam Sa’ li k’anjel a’in na’oken junqaq na’leb’ li aajel ru cho’q re xtawb’al li wakliik, li yeeb’il xb’aaneb’ junqaq aj tz’iib’anel.39 Nake’tusub’aman eb’ li na’leb’ chi jo’ka’in: Juntaq’eetilal. Naxye naq eb’ li ink’a’ xe’ilman sa’ juntaq’eetilal, tento naq te’uxmanq xtenq’ankileb’ re naq tchaab’ilo’q li xyu’ameb’. b. Wanqeb’ xnawom. A’in tixb’aanu naq te’xtaw li k’a’ ru te’raj, malaj te’wulaq b’ar wi’ te’raj eb’ li junjunq chi poyanam malaj komonil, xb’aan naq te’k’eemanq sa’ ajl li xk’anjeleb’, li k’a’ re ru nake’xb’aanu. c. Tz’aqonk. Naraj naq chi xjunileb’ li poyanam te’okenq sa’ chi xjunil li k’anjel tb’eeresimanq, jo’ li xnimqal ru k’anjel, jo’ wi’ chi xjunil li naru naxrahob’tesi li a.

Véanse, por ejemplo, Sen, A. (2000); Nussbaum, M. (1985); Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). Véase Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). Ul Haq, M. (1995: 16-20).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Gráfica 1

0.93

0.95 0.96

DH muy alto

SH alto

0.90

Oceanía

0.83

0.90

GT alto

0.82

LAC

0.70

Asia

0.51

0.50

0.69

0.72

1.00

IDH de Guatemala y algunas regiones seleccionadas

DH medio

xyu’ameb’, mare maawa’ sa’ xk’ab’a’ k’a’ ru rusilal te’xtaw cho’q reheb’, ab’an tento te’okenq cho’q xsik’b’al ut xtawb’al li aajel ru cho’q reheb’. d. Tixkuutu xjunes rib’. A’in naxram chi xjunil jo’: li sutam, li komonil, li awa’b’ejilal ut li xtuminal. Naraj naq chi xjunil li sachomq ink’a’ tixrahob’tesi chi xjunil li k’a’ re ru wan li tk’anjelaq cho’q reheb’ li toj te’chalq moqon malaj li te’yo’laaq moqon.

0.52

0.42

1.3 Reetalil li wakliik xtaw li poyanam NA

GT b-e

DH bajo

0.00 África SS

Cho’q re xtz’ilb’al rix li wakliik xtaw li poyanam, tento xjuntaq’eetinkil rik’in resilal jalan chik tenamit, aajel ru junaq xk’utb’esinkil li tye chan ru naq xb’eeresiman chaq li k’anjel a’in. Li esil wan chi rix li na’leb’ a’in a’an li puktasinb’il resil chi rix li natawman rik’ineb’ li junkab’al li nake’xk’utb’esi li wakliik xtaw li poyanam. Reetalil li xwaklejik li poyanam kik’utb’esiman chaq chi ru tenamit, chi ru chaq li chihab’ 1990, jo’ jun k’anjel ink’a’ jwal ch’olch’o ru, b’ar wi’ nach’olob’aman oxib’ xraqalil li wakliik: li xtawb’al xnimob’resinkil ru li yu’amej, li xchaab’ilob’resinkil li tzolok ut li xwanjik li k’a’ re ru aajel ru sa’ li yu’amej. A’in li oxib’ chi na’leb’ li naru xk’eeb’al junaq xtz’aq chalen 0 toj. A’in a’an jun eetalil li naxk’utb’esi li xk’iijik li wakliik xb’aanu li poyanam. 39 Ul Haq, M. (1995: 16-20).

Fuente: GHDR (2009) y GT-INDH (2007). Véase gráfica 3.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) DH bajo: promedio de países de bajo desarrollo humano. GT b-e: estrato bajoextremo de Guatemala. DH medio: promedio de países de desarrollo humano medio. GT: Guatemala. LAC: promedio de América Latina y el Caribe. DH alto: promedio de países de desarrollo humano alto. UE: promedio de la Unión Europea. NA: promedio de América del Norte. DH muy alto: promedio de países con desarrollo humano muy alto.

Chi ruheb’ chaq li chihab’ a’in Watemaal yo chaq chi k’iik rik’in xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam IDH (li naru rilb’al sa’ li eetalil 1). Ab’an li xjalajik rajlal najala ru. Qayehaq rik’in li xk’ihalil nake’yo’la jwal yo chi numtaak. Chi rix li tzolok naru naqak’e reetal naq yo chi usaak, chi rix naq ki’ok chi jeb’k xk’anjeleb’ laj puub’ malaj li yalok nawan rik’in puub’, sa’ xka’b’a’ naq ke’ok sa’ li awa’b’ejilal li nake’awa’b’ejink sa’ tiikilal. Li reetalil moko jwal yo ta chi k’iik, chalen naq kitz’ilman chaq rix.

Awa’b’ejilal ut xwaklejik li poyanam, jun junajil k’anjel aajel ru

2 . Eetalil Jun awa’b’ejilal cho’q re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam: jun na’leb’ yal namatk’eman.

Jun na’leb’ kixtz’iib’a chaq qawa’ Edelberto Torres-Rivas

C3 Najultikaman li na’leb’ naraj li awa’b’ejil chi rix xtawb’al li usaak. Ab’an maji’ natawman li xyaalalil chi tz’aqal ut chi rix aj wi’ li k’a’ ru nab’aanuman sa’ xyu’ameb’ li poyanam, li nake’xk’a’uxla chi rix li wakliik cho’q re li poyanam ut li xk’anjel li awa’b’ejilal. Sa’ xjunajinkil ru eb’ li na’leb’ a’in nak’utun chi tz’aqal li k’a’ ru naraj ut li k’a’ ru nak’ulman sa’ li komonil. Sa’ eb’ li perel a’in nach’olob’aman li k’a’ ru nayeeman chi rix li na’leb’ a’in.

2.1. kiib’ xyaalalil ut li naxjunaji wi rib’. Li awa’b’ejilal a’an li naxkuutu wi’ rib’ chi xjunil ch’uut li traj xk’uub’ankil rib’ re naq truhanq rilb’al chan ru xb’eeresinkil junaq tenamit, li wan sa’ jun na’ajej b’ar wi’ jwal wan naab’al li maajelal; rik’in a’in natawman jun na’leb’ chi rix xnawb’al li awa’b’ejink chi ruheb’ chi xjunil li wankeb’ chaq sa’ jalan chik na’ajej. Natikla aj wi’ chaq li numtaak, li b’alaq’ink, naxxaqli chaq naab’al li chaq’rab’ chi rix xb’eeresinkil eb’ li na’leb’ re li awa’b’ejilal. Ab’an cho’q re xtawb’al chi xjunil li naxxaqli li awa’b’ejilal naxteneb’ kiib’ li ch’uut sa’ li jolomink; jun li tb’eeresi li k’a’ re ru ut li tojl nak’uli malaj napatz’man. Li naraj xtawb’al li wakliik a’an naq li poyanam t-elq chi ub’ej. Xb’een naq li poyanam truhanq xtawb’al li k’a’ ru naraj xtawb’al chi ru li xyu’am, ab’an tento naq a’anaq li xk’ulub’ jo’ poyanam; ut a’yaal chan ru naq tb’eeresi li xyu’am tento naq jo’kan aj wi’ naq tixk’e chi oxloq’iik li xnawom re naq tixnaw xk’eeb’al chi k’anjelak. Li wakliik cho’q re li poyanam a’an jun na’leb’ teneb’anb’il sa’ xb’een li poyanam, xb’aan naq naru naxsik’ ru li k’a’ traj, sa’ xk’ab’a’ li xnawom wan. Jo’kan naq arin natikla chaq li xk’ulub’ li tento tixk’e xloq’al: li xtz’aqonik sa’ li tzolok ut sa’ li kawilal, jo’ aj wi’ li xk’ulub’ re naq twanq sa’ junaq na’ajej saq ru, tento aj wi’ naq ttz’aqonq sa’ xyeeb’al xk’a’uxl chi rix li awa’b’ejilal yoq chi b’eeresimank, tento aj wi’ naq tixnaw resilal chi xjunil li nak’ulman sa’ li xtenamit, truhanq aj wi’ xyeeb’al li xk’a’uxl chi maani tramoq chi ru, twanq li xtz’aqonik sa’ li chaq’rab’, truhanq aj wi’ tb’eeresi li b’atz’unk ut yalaq k’a’ ru chi uq’mil k’anjel, tyal xsahil li rahok ut li rahe’k, re rab’inkil li son traj ut choq’ re xyalb’al xsahil li xyamyokil hoonal.

2.2 Li awa’b’ejilal naxb’eeresi li teneb’anb’il sa’ xb’een ut li wakliik cho’q re li poyanam. Sa’ xtawb’al ru xyaalalil li wakliik cho’q re li poyanam li awa’b’ejilal junelik na’oken us ta chi timil malaj chi 26

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

numtajenaq, sa’ xk’ab’a’ kiib’ li na’leb’: xb’aan naq sa’ xb’eeresinkil li xk’anjel li awa’b’ejilal naxb’aanu naab’al li na’leb’ li na’oken chi rix li k’ulub’ej chi rix xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam; ut li jun chik a’an naq yo chi yeemank resil naq tento twanq li juntaq’eetilal rik’ineb’ li poyanam ut li xk’eeb’al xwankil li xk’ulub’ jo’ poyanam. Re naq twanq li tiikilal li jwal nak’eeman xwankil a’an naq li poyanam tixk’e xloq’al xjunes rib’, a’in truhanq xb’eeresinkil ka’aj wi’ sa’ eb’ li na’ajej b’ar wi’ ink’a’ ramb’il ru li juntaq’eetilal. Ani ki’oksin chaq re li na’leb’ a’in ut chan ru naq ki’ok chaq xmajelil li juntaq’eetilal. A’in ki’ok chaq sa’ xk’ab’a’ naq ki’ok li usaak sa’ xk’ab’a’ li tumin, li k’ayiil malaj li yakok ut sa’ xk’ab’a’ aj wi’ xmetz’ew eb’ li nake’taqlan. A’an a’in li xmetz’ew li xk’anjelankil xna’leb’il li awa’b’ejilal ut li nake’xye eb’ li ch’uut chi rix li aajel ru re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam. Sa’ xyanqeb’ chi xjunil li k’anjel naxb’eeresi li awa’b’ejilal ut wan junqaq li nakolok b’ayaq re jo’ xjolomil jun komonil a’an li li nayeeman re conditio sine qua non a’in naraj naxye li xch’olaninkil rib’al naq twanq li tiikilal ut cho’q re a’in aajel ru xtuqub’ankil junqaq molam li te’b’eeresinq re li na’leb’ a’in ut li te’k’anjelaq chi rix, re naq twanq li sumwan sa’ xyanqeb’ li poyanam, xraqb’al tojb’al maak sa’ xb’eeneb’ li nake’q’etok re li chaq’rab’. Sa’ li resilal li tenamit Watemaal naxye naq li xb’eeresinkil li tuqtuukilal najala xb’aan xpaayil li awa’b’ejilal. Xb’aan naq li rilb’al chi xjunil a’in najala sa’ ruq’ junaq awa’b’ej xyuwa’ileb’ aj puub’, xb’aan naq eb’ a’in jwal nake’xk’e xwankil chi ruheb’ li nake’ok sa’ xk’ab’a’ jun komonil. Li wakliik cho’q re li poyanam naru xtawb’al ab’an b’ar wi’ wan li tiikilal ut li juntaq’eetilal, ab’an moko naru ta xtawb’al wi’ ramro chi xjunil a’in. Naq li nataqlan a’an jun aj b’eeresinel re li tiikilal, li xb’eeresinkil li komonil naxsik’ li junajil ut nawan li juntaq’eetilal sa’ xtawb’al eb’ li k’a’ re ru, li tuqtuukilal sa’ li na’ajej, maak’a’ li raxiik’ ut eb’ li ch’a’ajkilal. Sa’ junaq na’ajej b’ar wi’ nab’eeresiman chi kama’in naru nawan xb’eeresinkil chi chaab’il li chaq’rab’. Chi xjunil a’in naru naxwaklesi ut naxtaw li wakliik cho’q re li poyanam, li naraj poyanam li wanqeb’ sa’ juntaq’eetilal rik’ineb’ li xk’eeb’aleb’ li k’a’ ru nake’raj ut rik’in aj wi’ li nawomeb’. Jo’kan naq aajel aj wi’ ru li wakliik cho’q re li poyanam sa’ eb’ li na’leb’ naxb’eeresi li awa’b’ejilal ut li xjunajinkil ru rik’in li naraj li komonil. Jo’kan naq na’ilman kiib’ paay ru li na’leb’ sa’ xyanqeb’ poyanam, li wankeb’ sa’ li neb’a’il ut b’ar wi’ namaajelo’ li juntaq’eetilal. Naq taa’ok chi wan li juntaq’eetilal

naru aj wi’ natam li tz’aqonk, na’isiman li xmaajelal li nawom ut eb’ li jalanjalanq chi yajel. Li xtuqub’ankil ru chi xjunil a’in rik’ineb’ li komonil wan sa’ xb’een li awa’b’ejial ut li naxyal xq’e re naq li poyanam tixnaw chan ru tixk’utb’esi rib’ ut li xk’ulub’ aj wi’ eb’ li komonil, b’ar wi’ na’oken aj wi’ li tumin.

2.3 Li awa’b’ejilal sa’ tiikilal ut re li komonil Li awa’b’ejink sa’ tiikilal naru natawman ru jo’ jun xxaqab’ank, b’ar wi’ nake’tz’aqonk li poyanam malaj b’ar wi’ nake’patz’man xk’a’uxleb’ li komonil chi rix ani te’raj te’awa’b’ejinq reheb’, b’ar wi’ naru nake’xye raatineb’ ab’an ink’a’ mimb’ilaqeb’ ru. Jo’kan aj wi’ naru tento naq wanqeb’ xtz’aqonik rik’in xnawb’al chi xjunil li esilal wan chi rix li xxaqab’ank ut eb’ li na’ajej wankeb’ b’ar wi’ naru nake’xxik chi juch’uk chi rix li awa’b’ej te’raj xkuutu’uuchinkil, ut tento aj wi’ te’roxloq’i ani tkanaaq sa’ li awa’b’ejilal malaj li ani t-elq chi ub’ej, a’yaal chan ru naxye li xchaq’rab’il xxaqab’aman chaq rub’elaj. Li xxaqab’ank sa’ tiikilal a’an maawa’ jun yalok u, xb’aan naq li t-ajmanq a’an jun awa’b’ejilal. Li xxaqab’ank maawa’ aj wi’ yal re xk’ojob’ankil xch’ool jun ch’uutaq poyanam, malaj eb’ li nake’oken sa’ li xxaqab’ank, wi maak’a’ junaq awa’b’ejilal. Moko naru ta xyeeb’al naq li awa’b’ejink sa’ tiikilal a’an ta xb’aanunkil li tiikilal jo’ chan ru naraj li awa’b’ejilal ut maawa’ jo’ chan ru naraj li komonil, chi jo’ka’in moko naru ta xyeeb’al awa’b’ejink sa’ tiikilal. Li awa’b’ejink sa’ tiikilal naraj naq b’eeresinb’ilaqaq rik’in li k’ulub’ej. Wan kiib’ li k’ulub’ej li jwal nake’k’eeman xwankil ab’an ink’a’ nake’oxloq’iman, a’aneb’ li juch’uk chi rix li xxaqab’ank awa’b’ejilal ut li xxaqab’ank. Li k’ulub’ej a’in nake’teneb’aman sa’ xb’eeneb’ chi xjunil li poyanam ut nayeeman naq chi xjunileb’ wankeb’ xk’ulub’ re li okenk sa’ li xxaqab’ank. Wan jun li tz’iib’anb’il esil chi rix li wakliik kitz’iib’aman chaq sa’ chihab’ 2005 b’ar wi kitz’ilman chaq rix naq sa’ li tenamit Watemaal chi ru naab’al ok’aal chihab’ ink’a’ ke’k’eeman chaq sa’ ajl eb’ li ixq, eb’ li ink’a’ nake’xnaw ilok ru hu ut eb’ laj ralch’och’ sa’ li xxaqab’ank naxb’aanu li tenamit. Li okenk sa’ li xxaqab’ank li nab’eeresiman anaqwan sa’ xteepal Watemaal a’an jun xb’eeresinkil jun k’ulub’ej jo’ chan ru naq nake’xk’e chaq xloq’al ut xwankil sa’ eb’ li ab’l tenamit; ab’an a’in toj wan naab’al li na’leb’ nake’jachok ru rik’in li roxloq’inkil li k’ulub’ej chi rix li xxaqab’ank, a’in tyeemanq chik xkomon sa’ li xka ch’ol re li hu a’in. Na’ilman naq maak’a’ aj wi’ li juntaq’eetilal rik’in li tumin ut a’in naxb’aanu naq maak’a aj wi’ li juntq’eetilal sa’ li xxaqab’ank, jo’kan naq maak’a’ li tz’aqonk. Li xb’eeresinkil chi tuqtu ru li awa’b’ejilal naxb’aanu naq li komonil te’tz’aqonk sa’ chi xjunil li k’anjel tb’aanu li awa’b’ejilal, jo’ rik’in li xtawb’al li wanilal ut li

tumin, ab’an wan naq natawman a’in rik’in naq maak’a’ li juntaq’eetilal. Li naraj naxye li na’leb’ a’in, naq li k’ulub’ej chi rix li okenk sa’ li xxaqab’ank xkomon rib’ rik’in xtawb’al li wakliik ut li xb’eeresinkil moko juntaq’eet ta rik’in li nake’oken sa’ li xxaqab’aak sa’ li awa’b’ejila, xb’aan naq arin wi’ wan aawanil malaj wi’ k’eeb’il aawanil hoon nakat-el chi ub’ej, naraj naxye naq ka’aj wi’ li wankeb’ xwankil nake’kana sa’ li awa’b’ejilal. Wi raj nab’eeresiman naq jun chi poyanam a’an jun chi juch’ naxk’e sa’ xb’een jun chi poyanam li traj ok sa’ li awa’b’ejilal. Moko junelik ta na’ok malaj nasik’man ru junaq awa’b’ejilal sa’ tiikilal, xb’aan naq junelik nawan li b’alaq’ik, ut jo’kan naq nakana chi maak’a’ xwankil li nake’juch’uk sa’ xb’een jalan chik li moko nake’xk’ulub’a ta li wankeb’ xk’a’uxl. Jun jun reheb’ li na’leb’ naramok, xb’aan naq re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam wan rilom li awa’b’ejilal, ut moko junelik ta naxxaqli junaq awa’b’ej jo’ chan ru naxye li k’ulub’ej.

Li awa’b’ejilal re li usilal malaj re li komonil maajun sut wanjenaq sa’ li tenamit Watemaal, ut naru naqaye naq yal sa’ kiib’ oxib’ chi tenamit re latinoamerica nawulak b’ayaq li xb’eeresinkil li na’leb’ a’in. Li awa’b’ejink sa’ tiikilal a’an jun na’leb’ li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li komonil li ak xe’xtaw li wakliik sa’ xk’ab’a’ naq aran ke’oken eb’ li k’iila ch’uut nake’paab’an, sa’ xk’ab’a’eb’ a’in ke’xtaw li juntaq’eetilal rik’ineb’ li komonil, a’in kik’ulman jo’ rik’in xjek’inkil eb’ li rokikeb’ li xtumin. Naq ki’ok chi b’eeresimank li na’leb’ a’in aran Inglaterra, Holanda, Bélgica, eb’ li tenamit nake’yeeman re nórdicos, kixkanab’ jun nimla esil cho’q re li komonil sa’ eb’ li xb’een ut xkab’ yalok kiwan rik’in puub’ sa’ chi xjunil li ruuchich’och’. Li rusilal li wan li kitawman sa’ eb’ li komonil a’in a’an sa’ xk’ab’a’ naq tuqtu ru li yehom b’aanuhom nake’xb’eeresi chi xjunil eb’ li poyanam, nake’oken aj wi’ chi chaab’il sa’ li juch’uk nawan chi rix li xxaqab’ank: li xwanjikeb’ laj k’anjel li nake’xnaw li xb’eeresinkil li xk’anjel chi chaab’il, li xwanjik li nawom chi rix xb’eeresinkil li yakok sa’ xyanqeb’ xnimqaleb’ ru aj k’ay ut eb’ laj k’anjel. A’in li kib’aanunk re naq ki’ok chi jeb’k li ch’a’ajkilal sa’ xyanqeb’ li komonil ut ke’ok chi xb’eeresinkil li xk’ulub’eb’ wan chi rix li tumin, li wan sa’ komonil ut li xb’eeresinkil chi tuqtu ru li tojleb’ cho’q re laj k’anjel. A’an li kitawman chi ru xb’eeresinkil chi chaab’il eb’ li na’leb’ sa’ li awa’b’ejilal ut li roxloq’inkil li k’anjel. Ab’an arin maawa’ ka’aj wi’ li k’anjel na’oken. Ab’an chi xjunil a’in ink’a’ raj natawman ru malaj ink’a’ raj kiruhan xb’eeresinkil wi maak’a’ raj junaq awa’b’ejilal sa’ tiikilal, kaw ut li na’oken sa’ li k’uub’ank ib’. Naru rilb’al chi jalanjalanq li na’leb’ a’in, ab’an aajel ru xyeeb’al naq wan aj wi’ xwankil sa’ xb’een rilb’al chan ru tb’eeresimanq eb’ lil Awa’b’ejilal ut xwaklejik li poyanam, jun junajil k’anjel aajel ru

tojl, li na’ok, xb’aan naq wan sa’ xyanq li kaak’aal ut lajeeb’ roxk’aal xb’een li o’k’aal li nak’ulman chi rix li tojl, ut chi xjunil a’in na’oksiman cho’q re xb’eeresinkil xk’anjeleb’ li b’anleb’aal, tz’alam, nimqal tzoleb’aal, nimqal b’e ut naab’al chik chi k’anjel li naxb’eeresi li awa’b’ejilal. Naq li awa’b’ejilal naxb’eeresi li sumk’uub’ank aran naq nak’eeman xkuut li xk’anjel. Moko naru xsachb’al li xk’a’uxl chi rix b’ar traj twulaq li xk’anjel, jo’kan naq nawan li awa’b’ejink sa’ tiikilal rik’ineb’ li komonil. Naraj naxye naq li tz’aqal awa’b’ejink sa’ tiikilal a’an li naxk’e xloq’al li k’ulub’, li naxsik’ li usilal ut li juntaq’eetilal cho’q re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam, a’yaal chan ru li rajom ut li naruhan xb’aanunkil li junjunq chi poyanam. Jo’kan naq sa’ li tz’iib’anb’il esil wan chi rix li wakliik cho’q re li poyanam napuktasiman rajlal chihab’, li tenamit jwal nake’patz’e’ a’aneb’ li wankeb’ chi ub’ej rik’in li xtawb’al li wakliik. IDH.

2.4 Ma wan awa’b’ejilal naxsik’ li wakliik cho’q re li poyanam Naru xtuqub’ankil ru kiib’ oxib’aq li na’leb’ chi rix li naxye li patz’om a’in; Ma ta wi’ li awa’b’ejilal re Watemaal wan cho’q re xsik’b’al li wakliik cho’q re li poyanam. Maak’a’ junaq li awa’b’ejilal li tixye ta naq wan xwankil sa’ xb’een cho’q re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam. Naru nawan junaq awa’b’ejilal li naxkawresi li xpoyanamil re naq eb’ a’in te’ruhanq chi xsik’b’al li wakliik cho’q reheb’, ab’an rik’in xk’eeb’al li chaab’il wan cho’q reheb’; ab’an li jwal aajel ru a’an naq twanq li juntaq’eetilal sa’ xyanqeb’ li poyanam re naq juntaq’eet te’tz’aq chi xjunil li k’a’ re ru te’ruhanq xk’eeb’aleb’ re. Li xpaayil li awa’b’ejilal a’in, aajel raj ru naq twanq sa’ li tenamit. Re naq tz’aqalaq ru li xk’anjel tixb’aanu, naraj naq twanq raj junelik sa’ li xk’anjel chi awa’b’ejink. Xb’aan naq junaq awa’b’ej naxb’eeresi li tiikilal li twanq yal chi ru kaahib’ chihab’ moko truhanq ta chi xb’aanunil ut chi xtuqub’ankil ru li na’leb’ t-ajmanq xb’eeresinkil sa’ eb’ li k’ayiil chi rix li yakok, re naq aran twanq aj wi’ li juntaq’eetilal sa’ chi xjunil li nab’aanuman. Xb’aan naq yal chi ru kiib’ oxib’ kutan moko truhanq ta xjeb’al li neb’a’il chi moko roksinkil li juntaq’eetilal. Chi ru kiib’ oxib’ kutan naru natam li tumin ab’an yal junpaat aj wi’. Li xb’eeresinil eb’ li xk’a’uxl li awa’b’ejilal rik’ineb’ li komonil naru natenq’an re risinkil malaj xkotzb’al li neb’a’il;

3. Xtusulal na’leb’ sa’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam. Naq li awa’b’ejilal tixtusub’ ru chi xjunil li xk’anjel chi ru li komonil, arin nake’oken aj wi’ eb’ li molam; tento tixtuqub’ 40

naa naruhan risinkil li neb’a’il, na’ok chi wulak li b’ihomal li na’ok aj wi’ chi xb’aanunkil naq eb’ li poyanam nake’ok xb’aanunkil li k’a’ ru nake’raj. Ma a’in ta wi’ xtawb’al li wakliik. Li nawech’man rix junelik ut li nak’eeman xwankil a’an naq maak’a li juntaq’eetilal sa’ xyanqeb’ li b’ihom ut eb’ li neb’a’, xb’aan naq wi’ raj wan yo raj chi tamk li tumin natawman. Ut eb’ li juch’ol chik b’ar nake’kana jo’ xsahil li wan, li tzolok sa’ eb’ li nimqal tzoleb’aal, li xk’eeb’al xkomon li nawom, li tz’aqonk sa’ li chaq’rab’ ut li wan sa’ tiikilal. Li awa’b’ejilal cho’q xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam moko naru ta naxtaaqe rix li rokik li tumin xb’aan naq moko ka’aj ta wi’ tumin t-ajmanq. Qilaq kiib’ oxib’aq li xk’utb’al: li rokik li xtuminal malaj li nayeeman re PIB re li chihab’ 2008 li tenamit Arabia Saudita xk’ihalil li xtumin kixtaw kixka’suti xb’een li kixtaw Holanda, ab’an li tenamit Holanda wan chi xjolomileb’ li tenamit b’ar wi’ wan li wakliik. Naraj naxye naq naq maawa’ li xk’ihalil li tumin natawman nayehok naq natawman li wakliik, xb’aan naq arin na’oken naq ink’a’ na’uxman xch’olaninkil li tzolok, li kawilal li k’ulub’ej chi rix li okenk sa’ li awa’b’ejink ut sa’ li yehom b’aanuhom naq ka’aj wi’ li winq naraj numtaak, jo’ wi’ naq ink’a’ na’oken li chaq’rab’ chi rix li junjunq chi poyanam. Jun chik xk’utb’al a’an naq sa’ li tenamit Islandia xtaw li wakliik ut xnume’ sa’ xb’een li tenamit Estados Unidos, ut li tenamit a’in junmay sut tana kub’enaq chi ru Estados Unidos li tumin na’ok rik’in. Li poyanam wan Islandia jwal wan sa’ tiikilal ut a’an naxnaw chan ru traj xb’eeresinkil li xyu’am ut k’a’ ru traj cho’q re li xyu’am moqon. Li xtawb’al ru li wakliik choq’ re li poyanam maawa’ ka’aj wi’ li juntaq’eetilal chi moko li risinkil li neb’a’il naxtaaqe rix, li naraj b’an a’an xtamresinkil li xnawomeb’ li poyanam cho’q re xtawb’al li k’a’ ru te’raj. Li wakliik cho’q re li poyanam naraj naq twanq li juntaq’eetilal rik’in xtawb’al li k’a’ ru na’ajman ut li jun chik a’an naq juntaq’eetaq li na’ajej tk’eemanq re li junjunq re xtamresinkil li xnawom. Teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal xk’eeb’al chi xjunil a’in ut sa’ xb’een li poyanam wan li xpatz’b’al naq kama’in t-uxliiq. Ab’an wi’ ramb’ilaq chi ub’ej li ruhank chi tz’aqonk sa’ li tzolok, sa’ roksinkil li xb’ihomal li yehom b’aanuhom, sa’ li kawilal ut jalan chik chi na’leb’ maajun wa taatawmanq li juntaq’eetilal sa’ chi xjunil li na’ajman. Naraj naxye naq li awa’b’ejilal yal wan sa’ xk’a’uxl, malaj yal naxmatk’e xtawb’al jun tenamit sa’ tiikilal. ru li xchaq’rab’il, eb’ li sumk’uub’; arin nake’oken aj wi’ li aatin nake’yeeman; chan ru yo chi b’eeresiman eb’ li jalanjalanq chi k’anjel. Chi xjunil a’in tb’aanumanq xb’aan eb’ li junjunq chi molam xxaqab’anb’ileb’ cho’q re li k’anjel a’in, malaj eb’ li nake’numta sa’ xb’een aj wi’ li k’anjel.40

Cuando se habla de institucionalidad del Estado y su burocracia, se está hablando de ‘gobierno’ como concepto.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Awa’b’ejilal ut xwaklejik li poyanam, jun junajil k’anjel aajel ru

Tabla 1 País

Características de las políticas públicas, países seleccionados (2005) (IDH 2007)

Estabilidad

Adaptabilidad

Implementación y aplicación efectiva

Coordinación y coherencia

Orientación al interés público

Eficiencia

Índice de políticas

Brasil

(0.813)

Alta

Media

Alta

Chile

(0.878)

Alta

Muy Alta

Costa Rica

(0.854)

Alta

Media

Alta

Media

Alta

El Salvador

(0.747)

Alta

Media

Alta

Guatemala

(0.704)

Media

Baja

Media

Baja

Media

Baja

Honduras

(0.732)

Alta

Media

Baja

Media

Nicaragua

(0.699)

Media

Baja

Media

Baja

Panamá

(0.840)

Media

Baja

Media

Baja

Fuente: características e índice de políticas, BID (2006: 147); valores de IDH, PNUD (2009d). Véase tabla 3.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Arin na’oken aj wi’ eb’ li k’a’uxl naxb’eeresi li awa’b’ejilal li natenq’an aj wi’ chi xsachb’al xyu’am li poyanam, a’yaal b’ar ut chan ru tb’eeresimanq li junjunq chi k’a’uxl. Li naxram chi xjunil li xk’a’uxl li awa’b’ejilal yo chi jalaak rajlal, jo’kan naq ink’a’ naru xtuqub’ankil ru chi chaab’il. Xb’aan naq chi xjunil li na’leb’ nab’eeresiman xk’a’uxl li awa’b’ejila chi xjunil ut a’an naraqok re chan ru traj twanq li tenamit.41 Naraj aj wi’ xyeeb’al a’an a’yaal chan ru naq traj li awa’b’ejilal naq li xk’anjel ut li xna’leb’ twulaq rik’in li tenamit, us ta maak’a’ yoq xb’aanunkil,42 ab’an a’yaal chan ru naq tk’ul li tenamit. A’in naru natawman ru a’yaal chan ru napuktasiman resil li xk’a’uxl li awa’b’ejilal chi ru li tenamit, a’yaal chan ru naq nake’xb’eeresi li esil eb’ laj jolominel re li k’anjel junjunq, li xxaqab’anb’ileb’ cho’q rilb’al li aajel ru cho’q reheb’ li komonil a’yaal jo’ chan ru naxye aj wi’ li xchaq’rab’il; a’yaal chan ru nakeb’eeresiman li xk’a’uxl li awa’b’ejilal kama’an aj wi’ naq twanq li raxiik’, li sumk’uub’ank chi rib’ileb’ li nake’k’anjelak sa’ li awa’b’ejilal. Li jwal nake’oken sa’ li na’leb’ a’in a’aneb’ li wankeb’ sa’ li awa’b’ejilal, eb’ li ch’uut nake’k’uub’la sa’ xk’ab’a’ li xxaqab’ank awa’b’ejilal, eb’ li molam nake’k’anjelak sa’ xk’ab’a’eb’ li komonil ut yalak k’a’ ru chik chi molam. Eb’ li k’a’uxl ut k’anjel naxb’eeresi li awa’b’ejilal sa’ xk’ab’a’ li xwankil jo’ awa’b’ej malaj sa’ xk’ab’a’ li xye’chi’om chaq. Teneb’anb’il sa’ xb’een xxaqab’ankil, xtusub’ankil, xb’eeresinkil ut xtz’ilb’al rix chi xjunil li k’a’uxl, k’anjel aajel ru sa’ li tenamit; cho’q re a’in tento naq tk’eheb’ chi k’anjelak naab’al li poyanam li wankeb’ xnawom chi rix li k’anjel ut li xtuminal li tenamit.

3.1 Esilal chi rix xk’a’uxl li awa’b’ejilal Chi xjunil xk’a’uxl li awa’b’ejilal jwal ch’a’aj xtawb’al ru, xb’aan naq naab’al paay ru li naraj xtawb’al malaj xjayalinkil. A’in mare naraj xtaaqenkil rix li juntaq’eetilal sa’ xb’eeresinkil li chaq’rab’, li juntaq’eetilal ut li xtamresinkil li xnawomeb’ li poyanam re naq te’ruhanq xb’eeresinkil xjuneseb’ rib’, li xjek’b’al sa’ juntaq’eetilal eb’ li wanilak ut eb’ li b’ihomal, malaj ut yal sa’ ruq’ kiib’ oxib’ tkanaaq chi xjunil li rusilal. Sa’ xb’eeresinkil xk’a’uxl li awa’b’ejilal naraj naq te’okenq naab’al chi poyanam ut moko naru ta nake’risi rib’ chi sa’ li k’a’ ru naraj xtawb’al li wanilal. Sa’ chi xjunil Latinoamérica yo chi numtaak li xtz’ilb’al rix chi xjunil li k’a’uxl nab’eeresiman sa’ li awa’b’ejilal. Li tz’iib’anb’il esil re li BID naxye naq li xtusulal k’a’uxl re li awa’b’ejilal re li chihab’ 2006 kixpuktasi resil chan ru yo chi chaab’ilob’resimank eb’ li k’a’uxl nake’b’eeresiman sa’ li awa’b’ejilal. Li esilal kixokman sa’ xyiijachil kitawman naq wankeb’ li na’leb’ nake’k’utb’esink re naq yo chi chaab’ilob’resimank: a) naq naxxaqli chi ru najt ru xyu’am, b) naq naru xb’eeresinkil yalaq jo’ q’e c) tustu ut naxk’ulub’a rib’, d) naru roksinkil yalaq jo’ q’e ut chaab’il na’el li roksinkil, e) naxch’olob’ li k’a’ ru naraj li tenamit ut f) chaab’il. Sa’ xteepal Centroamérica li xk’ihalil wankeb’ sa’ xmaril rik’in xb’eeresinkil xk’a’uxl li awa’b’ejilal a’aneb’ Watemaal, Nicaragua ut Panamá: li tenamit Honduras wan sa’ xyiijachil ut Costa Rita wan toj chi uub’ej. Sa’ aj wi’ li esilal a’in wan junqaq resilal chan ru yo chi usaak li xtuminal ut li wakliik sa’ eb’ li na’ajej a’in. (wan chi sa’ resilal IDH). Li esilal a’in naxk’utb’esi li tamk yo chi uxk jo’ rik’in xpoyanamil li tenamit, jo’ rik’in li wakliik ut li xjeb’al li neb’a’il ut naab’al chik.43

BID (2006: 16). Meny (1999). Al no existir tal intervención, podríamos interpretar que: a) el Estado desconoce el fenómeno; b) el Estado no considera el fenómeno de importancia y c) el Estado decide no actuar sobre el fenómeno. Cualquiera de las opciones implica posicionamientos políticos que tienen impacto en el fenómeno en sí mismo y, por lo tanto, en el espacio público. 43 Para el caso del cambio del IDH las correlaciones más importantes se dieron con los indicadores de Adaptabilidad (parcial: 0.782**), Implementación y aplicación efectiva (parcial: 0.711**) y Eficiencia (parcial: 0.592**). En general, el índice de políticas tiene una correlación parcial del 0.614**. (Todas las cifras citadas, significativas al 1.0%). En el caso de las correlaciones parciales, la idea es verificar si los países cuyo índice de políticas es más alto de lo previsto, dado su PIB per cápita inicial, tienden a tener indicadores del desarrollo también más altos de lo previsto, dado su ingreso inicial. BID (2006: 150-151). 41 42

Awa’b’ejilal ut xwaklejik li poyanam, jun junajil k’anjel aajel ru

3.2 Chan ru nake’oken laj b’eeresinel re: jun xb’ehil 3.3 Li na’ajej nake’xram li wankeb’ xnawom ut li li jalaak cho’q re li molam k’anjelob’aal naroksi li awa’b’ejilal C3

Naru xch’olob’ankil ru naq cho’q re naq li poyanam tixtaw li wakliik aajel ru naq tento tixtamresi li xnawom, b’ar wi’ na’oken chan ru traj xk’utb’esinkil rib’, chi jo’ka’in truhanq chi wan jun li sumwan sa’ xyanqeb’ li molam ut li nake’b’eeresink re li junjunq chi k’anjel sa’ li awa’b’ejilal. A’in naraj naxye naq a’yaal chan ru te’xk’utb’esi rib’ eb’ li poyanam kama’an aj wi’ naq twanq li jalaak, ut a’in tixtuqub’ ru chi chaab’il xk’a’uxl li awa’b’ejilal, li te’xxaqab’ chaq sa’ eb’ li komonil.44 Li rilb’al li wakliik cho’q re li poyanam naraj aj wi’ naq t-okenq li tiikilal ut te’xxaqab’amanq sa’ tiikilal eb’ li k’anjel, xb’aan naq a’in moko naru ta risinkil sa’ junaq li awa’b’ejink. Cho’q re xtuqub’ankil ru li tiikilal, naraj naq twanq li tz’aqonk sa’ li xxaqab’ankil xb’eeresinkil junaq li na’leb’ re naq chi jo’ka’in ink’a’ yal kiib’ oxib’ te’okenq chi sa’ li k’anjel, tento b’an naq te’okenq chi xjunileb’ li junelik nake’wan sa’ li neb’a’il, ut xneb’a’il awa’b’ejilal. 45 Sa’ li na’leb’ a’in aajel ru li tiikilal, jo’ aj wi’ rik’ineb’ li nake’b’eeresink re li awa’b’ejilal: tento xtuqub’ankil ru chan ru naq te’xb’eeresi rib’ eb’ li ch’uut nake’k’uub’la sa’ xk’ab’a’ li okenk sa’ li kut-uuchink re li xxaqab’ank awa’b’ej, xb’aan naq eb’ a’in xkomoneb’ rib’ rik’in li k’a’uxl nab’eeresiman sa’ li awa’b’ejilal ut reheb’ li molam nake’xk’uub’ li komonil, re naq ink’a’ twanq li numtaak. Eb’ li ch’uut a’in ut eb’ laj puktasinel esil, aajeleb’ ru cho’q re naq twanq li jalaak, xb’aan naq te’tz’aqonk sa’ xtuqub’ankil, xxaqab’ankil, xtz’ilb’al rix ut xk’ojob’ankil eb’ li xk’a’uxl li awa’b’ejilal. Naraj naxye naq li k’utb’esink ib’ moko naraj ta naq ka’aj wi’ rilb’al chan ru tixk’utb’esi rib’ li poyanam sa’ junesal, b’ar wi’ naxsik’ li k’a’ ru naraj malaj li k’a’ ru naxk’ulub’a xch’ool naraj b’an aj wi’ chan ru naq ttz’aqonk sa’ li komonil, chan ru naxb’eeresi li sumwan, b’ar wi’ na’uxman k’anjelak chi rix li usilal cho’q re li komonil. Naraj naxye naq li tiikilal a’an jun reetalil li wakliik naraj naxye naq maawa’ ka’aj wi’ re tixnaw xk’utb’esinkil rib’, na’ajman b’an rilb’al chan ru yokeb’ xb’eeresinkil xk’anjel eb’ li molam li nake’k’anjelak chi rix xk’a’uxl li awa’b’ejilal li nake’xsik’ li tiikilal cho’q reheb’ li poyanam.

Li naxk’utb’esi li wakliik cho’q re li poyanam naraj xramb’al na’ajej cho’q reheb’ li wankeb’ xnawom li naru xtz’ilb’al rix rik’in xk’anjel li awa’b’ejilal. Sa’ chi xjunil naxram li na’leb’ a’in nake’oken li nawom wan chi rix li wan sa’ tiikilal sa’ xb’eeresinkil li yehom b’aanuhom, li k’anjel, li tzolok, li kawilal, li tiikilal, li okenk malaj li tz’aqonk sa’ xk’a’uxl li awa’b’ejilal. Li xk’anjelob’aal wan li awa’b’ejilal cho’q re xb’eeresinkil xk’anjelankil eb’ li na’leb’ a’in a’an naq tixxchaab’ilob’resi li wakliik chi rix li tumin, li chaq’rab’, li k’anjelak rik’ineb’ li komonil, eb’ li tojl, xb’eeresinkil xk’a’uxl eb’ li komonil ut eb’ li k’a’uxl wankeb’ cho’q re naq twanq li juntaq’eetilal. Sa’ li tz’ilok ki’uxman INDH sa’ li chihab’ 2005 kiyeeman chaq li xb’eeresinkil eb’ li yehom b’aanuhom sa’ xk’ab’a’ naq li tenamit wankeb’ li k’iila ch’uut, k’iila yehom b’aanuhom ut sa’ xyanqeb’ li poyanam wan naab’alil. Sa’ li esilal ki’uxman chaq chi ru li chihab’ INDH 2007-08, kitz’ilman chaq rix chan ru na’ilok li wakliik t-ajmanq, jo’ chi rix li wakliik sa’ xk’ab’a’ li xtuminal Watemaal ut chi xjunil li naxk’am chaq sa’ xb’een li k’anjelak ut li xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej. Sa’ li esilal a’in tz’iib’anb’il chi xjunil li na’leb’ xyeeman chaq.

Xraqb’al ru li na’leb’ chi jo’ka’in Li tiikilal naxk’am chaq li tz’aqonk rik’in xyeeb’al li k’a’uxl chi rix li k’a’ ru naxxaqli xb’aanunkil, malaj re xwech’b’al b’ar wan li nawulak ut li ink’a’ nawulak chi qu. Re naq a’in chaab’il t-elq naraj naq eb’ li poyanam wanqeb’ xnawom ut te’xnaw xk’utb’esinkil rib’eb’ jo’ chan ru aajel ru, te’xnaw aj wi xsik’b’al li k’a’ ru te’raj sa’ junesal ut cho’q re li komonil. A’in yal re li awa’b’ej sa’ xb’een. Jo’kan naq sa’ li awa’b’ejilal ut rik’in li awa’b’ejilal sa’ tiikilal naru natawman li wakliik cho’q re li poyanam. Ut chi xjunil a’in naxnimob’resi ut naxchaab’ilob’resi ru xyu’am junaq awa’b’ejilal.

Li xtuqub’ankil ut xb’eeresinkil xk’a’uxl li awa’b’ejilal moko naru ta narisi rib’ sa’ ruq’ li awa’b’ej. Li xk’anjel li awa’b’ejilal a’an xnawb’al xb’eeresinkil li k’a’ ru naraj li awa’b’ejink sa’ tiikilal. Wi toj maji’ ch’olch’o ru chan ru t-ajmanq li awa’b’ejilal naru naxtuqub’ ru eb’ li k’a’uxl naxxaqli chi rix, naru nake’oken jalan chik nake’oken chi xb’eeresinkil li awa’b’ejink malaj ut re risinkil li awa’b’ejilal wan. 44 45

Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). De acuerdo con el texto citado, la «pobreza política» es un término acuñado por James Bohman (1996, 1997), quien la define como «la incapacidad de grupos de ciudadanos de participar efectivamente en los procesos democráticos». Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009: 175-176).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

XKAB’ RAQAL CHI XJUNIL LI NA’UXMAN XRAMB’AL UT LI XWANJIL LI AWA’B’EJILAL

Xka ch’ol

Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit Sa’ li raqal a’in natz’ilman rix li awa’b’ejilal re Watemaal sa’ oxib’ raqal, jo’ xaqxo ru sa’ li xchaq’rab’il. Li xb’een a’an li xk’uub’lal, jo’ wi’ li nake’b’eeresink re li na’leb’ naxye li chaq’rab’. li xkab’ a’aneb’ laj k’anjel rub’el xtaqal li awa’b’ejilal, xk’ihalileb’ laj k’anjel li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li xtuqub’ankil, xb’eeresinkil li xk’a’uxl li awa’b’ejilal ut xb’eeresinkil li xjolominkil a’yaal jo’ chan ru naxye li chaq’rab’ ut li xwankileb’ k’eeb’il sa’ xb’een li junjunq chi molam tuqlanb’ileb’. Li rox a’an rilb’al xb’eeresinkil xtuminal li awa’b’ejilal, a’yaal jo’ k’ihal li tojl na’ok ut a’yaal aj wi’ chan ru naq tuqtu chaq ru li sachomq ut a’in nach’olob’aman chaq ru sa’ li ro’ ch’ol. Arin wan reetalil eb’ li sachomq jo’ wi’ xk’ihalil li nasachman sa’ xk’ab’a’ xtojb’aleb’ laj k’anjel li jek’jo ru sa’ k’apaay, jo’ xtojb’aleb’ li wankeb’ xwankil, jo’ eb’ aj wi’ li ink’a’, arin wan reetalil eb’ li tenamit re Watemaal ut Costa Rica. Li jalaak xk’ulman chaq sa’ xk’uub’lal li awa’b’ejilal, xk’uub’lal Raqlelb’aal Aatin, Xk’uub’lal K’uub’anel Chaq’rab’ raqro sa’ kiib’ hoonal. Li xb’een a’an xtiklajik chaq li awa’b’ejink sa’ tiikilal, li kib’eeresiman chi ru li chihab’ 1985 toj 1996, a’in aj wi’ li chihab’ naq kijuch’man chaq li Tuqtuukilal. Li xkab’, chi rix naq kijuch’man chaq li tuqtuukilal, kib’eek chaq li kab’laju chihab’ chi rix. Sa’ li resilal wan reetalil xk’uub’lal roxichal xk’uub’lal li awa’b’ejilal, li wan sa’ xtiklajik, li wan sa’ xyi ut li wan sa’ xraqik li toj kitz’ilman chaq rix moqon. Eb’ li eetalil a’in moko kek’eeman ta chaq sa’ li esilal a’in.

1. Li awa’b’ejilal ut li xtiklajik chaq li awa’b’ejink sa’ tiikilal (1985-1996) 1.1 junqaq na’leb’ li kijala Chi ru li chihab’ 1985-1986, sa’ xteepal Watemaal kiwan xjalajik junch’ol li k’a’uxl sa’ li awa’b’ejink, chalen naq ke’wan chaq li jwal ke’numta sa’ xb’een li tenamit (awa’b’ejilal

reheb’ laj puub’) ut chalen naq ki’ok li awa’b’ejink xb’aan jun xkomoneb’ aj wi’ li komonil. Li ak’ chaq’rab’ ki’ok chi b’eeresimank sa’ li 14 xb’e li po enero re li chihab’ 1986, naq ki’ok sa’ xk’anjel jun ch’uut li poyanam sa’ li awa’b’ejilal. Rub’elaj chaq a’in ke’wan chaq molam li jalaneb’ xna’leb’ ut moko chaab’il ta yokeb’ chaq chi k’anjelak (qayehaq jo’ li roxloq’inkil xk’ulub’eb’ li k’amb’ileb’ sa’ tz’alam, re naq te’ab’iiq ut te’kolman rixeb’), chi xjunil li na’leb’ kijala sa’ li awa’b’ejilal a’in, xb’aan naq li awa’b’ejilal na’ok wi chik xb’eeresinkil li xk’anjel jo’ chan ru xaqxo chaq, usta ink’a’ nake’wulak chi ru li wankeb’ sa’ xch’uutaleb’ laj puub’. cho’q re xb’eeresinkil xk’a’uxl li awa’b’ejilal ut li xkolb’al rix li poyanam, qayehaq jo’: xtuqub’ankil chaq rib’eb’ xmolamil eb’ li nake’oken xkolb’al xk’ulub’eb’ li poyanam li nayeeman re eb Procuraduría de los Derechos Humanos (PDH), li molam nab’eeresink re li xxaqab’ank awa’b’ejilal li nayeeman re Tribunal Supremo Electoral (TSE), li xk’uub’lal raqleb’aal chaq’rab’, Corte de Constitucionalidad (CC) ut li molam na’tz’ilok rix xtuminal li awa’b’ejilal, Contraloría General de Cuentas de la Nación (CGCN). Aran aj wi’ kituqub’aman chaq ru xchaq’rab’il li xkolb’aleb’ rix li poyanam nake’xik sa’ tz’alam li nayeeman re la Ley de Amparo, Exhibición Personal ut Constitucionalidad. Li xk’anjel li Xk’uub’lal aj k’uub’anel chaq’rab’ ki’ok chaq chi k’utunk li xk’anjel, xb’aan naq ke’ok chaq chi xk’uub’ankileb’ rib’ eb’ li ch’uut nake’kut-uuchink chaq cho’q re li xxaqab’ank awa’b’ejilal ut li xtz’aqonikeb’ li poyanam; li xk’uub’lal Raqleb’aal aatin ki’ok xb’eeresinkil xjunes rib’ ut ki’ok chi oxloq’iik li xk’anjel xb’aan naq ki’ok chi xb’eeresinkil li chaq’rab’, us ta wan naab’al li ink’a’ ki’uxman chaq rub’elaj, ab’an kikana chaq chi ixb’ej, ab’an wan chik junqaq li yo chi ramok re li xk’anjeleb’ li kixxaqab’aak chaq xb’aan li awa’b’ejilal kiwan chaq rub’elaj. Li jwal kik’eeman xwankil a’an naq kixxab’aak chaq li xchaq’rab’il li xxaqab’ank awa’b’ejilal ut li xk’uub’ankil rib’eb’ li ch’uut nake’kut-uuchin sa’ li xxaqab’ank awa’b’ejilal, li kitz’aqon chi ru li chihab’ 1985 ut arin aj wi’ kikana chi Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit

xb’eeresinkil xjunes rib’, arin aj wi’ kik’uub’la chaq ru li xmolamil laj k’uub’anel chaq’rab’. Li chaq’rab’ a’in kixtuqub’ ru xk’anjel li molam nab’eeresink re li xxaqab’ank awa’b’ejilal TSE.

1.2 Xk’uub’lal Awa’b’ejilal Chan ru k’uub’k’u ru Li Xk’uub’lal Awa’b’ejilal, qayehaq li awa’b’ejink jo’ naxye li xchaq’rab’il, jo’ yo chi k’ulmank Watemaal, b’ar jwal yo chi numtaak li na’leb’ a’in. Sa’ li nimla tenamit Watemaal wankeb’ naab’al laj k’anjel wankeb’ rub’el xtaql awa’b’ejilal, wan naab’al xtuminal cho’q xb’eeresinkil eb’ li k’anjel. Li k’anjel t-ajmanq xb’aanunkil cho’q xjolominil li komonil. Li najolomin re rilb’al xb’eeresinkil eb’ li k’anjel a’an li awa’b’ej re li tenamit, xb’aan naq a’an li wan xwankil re xb’aanunkil, ab’an naxk’ul xtenq’al rik’ineb’ li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal, jo’ aj wi’ chi xjunileb’ li molam li nake’k’anjelak rub’el xtaql li awa’b’ejilal; malaj ut li nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’; malaj ut li nake’xk’ul xto’ tumin rik’in li awa’b’ejilal cho’q re xb’eeresinkil li xk’anjeleb’. Chi ru li chihab’ 1987, kik’uub’la chaq li Molam nak’anjelak chi rix li k’uub’ank ib’ li nayeeman re Comisión Nacional Figura 1

de Reconciliación (CNR) ut aran kitikla chaq xraqb’al ru li ch’a’ajkilal nawan rik’in puub’; chi ru chaq li chihab’ 1994 kijuch’man chaq xb’een sutil li Tuqtuukila, ut kixmoy ru li CNR, aran kikana sa’ xna’aj li molam kixxaqli cho’q re xk’anjelankil li Tuqtuukilal malaj li Comisión de Paz (Copaz). Kiraqman ru li xmimb’aleb’ ru li poyanam chi okenk rik’ineb’ laj puub’, rik’in risinkil chaq jun chik a’il chaq’rab’ b’ar wi’ kiyeeman naq li okenk sa’ xyanqeb’ laj puub’ a’an sa’ xch’ool t-alaaq chaq li junjunq chi poyanam. Chi ru li chihab’ 1995 kixxaqli chaq risinkileb’ eb’ li ch’uut nake’k’anjelak jo’ aj puub’ li nake’yeeman re comisionados militares ut eb’ li nake’tenq’an reheb’, jo’ aj wi’ ke’isiman 270,906 chi poyanam li nake’k’anjelak jo’ aj k’ak’alenel tenamit. Chi ruheb’ chaq li chihab’ 1986-1996, li xk’uub’lal Awa’b’ejilal k’uubk’u chaq ru xb’aan wuqub’ xka’k’aal chi molam46 li nake’xb’eeresi xk’anjel li awa’b’ejilal. Naraj naxye naq eb’ laj k’anjel k’uubk’u ru xb’aaneb’ li wankeb’ xnawom ut eb’ a’in nake’jolomink re xjek’b’al li k’anjel ut jo’ aj wi’ li xjolominkil. Wan kiib’ raqal xb’eeresinkil xk’a’uxl li awa’b’ejilal, b’eleeb’ raqal ru li nake’b’eeresink re li xjolominkil ut kab’laju raqal ru li nake’ilok chaq re sa’ eb’ li na’ajej chan ru yo chaq chi b’eeresiman li junjunq chi k’anjel a’in k’uubk’u chaq ru xb’aaneb’ li roq ruq’ awa’b’ejilal li raqrokeb’ ru a’yaal li k’anjel nake’xb’aanu li junjunq. (Naru rilb’al li eetalil 1).

Diagrama del Organismo Ejecutivo (1986)47

CONTROL POLÍTICO DEL ESTADO

CONTROL JURÍDICO ADMINISTRATIVO DEL ESTADO PRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

PROCURADURÍA DE LOS DERECHOS HUMANOS

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (2)

VICEPRESIDENTE DE LA REPÚBLICA

TRIBUNAL SUPREMO ELECTORAL

CORTE DE CONSTITUCIONALIDAD CONTRALORÍA GENERAL DE CUENTAS

ESTADO MAYOR PRESIDENCIAL SECRETARÍA GENERAL DEL CONSEJO NACIONAL DE PLANIFICACIÓN ECONÓMICA CUERPO CONSULTIVO

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (4)

SECRETARIA DE ASUNTOS GENERALES

SECRETARIA DE ASUNTOS PARTICULARES

SECRETARIA DE RELACIONES PÚBLICAS

SECRETARIA DE BIENESTAR SOCIAL

SECRETARIA DE ASUNTOS POLÍTICOS

OFICINA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

COMITÉ DE RECONSTRUCCIÓN NACIONAL

REGISTRO GENERAL DE LA PROPIEDAD INMUEBLE

JUNTA NACIONAL DE SERVICIO CIVIL

INSTITUTO NACIONAL DE ADMINISTRACIÓN PÚBLICA

MINISTERIO DE RELACIONES EXTERIORES

MINISTERIO DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

MINISTERIO DE GOBERNACIÓN

MINISTERIO DE ECONOMÍA

MINISTERIO DE LA DEFENSA NACIONAL

MINISTERIO DE AGRICULTURA, GANADERÍA Y ALIMENTACIÓN

MINISTERIO DE FINANZAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE COMUNICACIONES, TRANSPORTE Y OBRAS PÚBLICAS

MINISTERIO DE EDUCACIÓN

MINISTERIO DE CULTURA Y DEPORTES

PROCURADURÍA GENERAL DE LA NACIÓN MINISTERIO PÚBLICO

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO (9)

MINISTERIO DE SALUD PÚBLICA Y ASISTENCIA SOCIAL

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (12)

MINISTERIO DE DESARROLLO URBANO Y RURAL

Fuente: elaboración propia con base en D.o 93-86. Véase figura 4.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 46 47

Estrada, E. (2010). En este capítulo se han incluido diagramas que presentan de forma gráfica lo que se llaman unidades, o sea, un agrupamiento de funciones/burocracias que realizan un control político y jurídico, o funciones estratégico-políticas, apoyo técnico, administrativo, u otros. Se sugiere que tanto las unidades como los diagramas sean utilizados con prudencia y de manera sólo indicativa, con propósitos ilustrativos, que permitan un ejercicio temporal comparativo.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Tabla 2

Empleo del Organismo Ejecutivo y entidades descentralizadas por renglón presupuestario (1992) (número y porcentaje)

Institución

011

022

041

Total

Núm.

Ministerios de Estado

82,097

632

13,463

96,192

100

Entidades descentralizadas

16,464

1,458

3,817

21,739

100

Otros

5,300

206

912

6,418

100

Total

103,861

2,296

18,192

124,349

100

Fuente: II Cenafep (1994). Véase tabla 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li xjolominkil rib’ eb’ k’iila roq ruq’ awa’b’ejilal jwal ch’a’aj xtawb’al ru; Li roq ruq’ awa’b’ejilal ut li xmolamileb’ jwal junaj ru li xk’anjel rik’in li awa’b’ej re li tenamit malaj ut rik’in li xkab’il awa’b’ej, li yo aj wi’ xb’eeresinkil xk’anjel li awa’b’ejilal, jo’ chan ru naxye aj wi’ li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’. Li xjolomink tixb’aanu li awa’b’ejilal tento naq tixb’aanu rochb’eeneb’ li nake’oken sa’ li awa’b’ejilal. Ch’olch’o naq li nake’k’uub’ank re li Xk’uub’lal li Awa’b’ejilal a’aneb’ li roq ruq’ awa’b’ejilal, li awa’b’ej ut li xkab’il awa’b’ej. Wankeb’ aj wi’ chik jalaneb’ li nake’oken chaq sa’ xk’anjel li awa’b’ejilal a’aneb’ junqaq molam li nake’xxaqab’aak xk’anjel ut li xxaqab’anb’ileb’ ak re aj wi’ junaq k’anjel. Eb’ laj k’anjel re awa’b’ejilal Chi rix li xk’anjeleb’ sa’ li awa’b’ejilal, aajel ru xyeeb’al kiib’ oxib’ li na’leb’ numenaqeb’ chaq chi ruheb’ li chihab’ 19851986 xb’aan naq eb’ a’in moko wan ta chaq resilal. Aajel ru xyeeb’al resil chan ru naq kitikla chaq xk’anjelankil li chaq’rab’ chi rix li k’anjel te’xb’eeresi eb’ li poyanam malaj li nayeeman re Ley de Servicio Civil, li kixxaqab’ chaq’rab’ chi rix chan ru tb’eeresimanq eb’ li k’anjel junjunq, li teneb’anb’il sa’ xb’een li junjunq, li k’ulub’ej, eb’ li xnawom li junjunq ut li aajel ru sa’ Figura 2

xb’aanunkil xk’anjel li awa’b’ejilal. Li xk’anjel li poyanam sa’ li awa’b’ejilal re Watemaal kichapman chaq rik’ineb’ laj Estados Unidos ut chan ru nake’xb’eeresi li xk’anjeleb’ laj Costa Rica. Ke’oksiman chaq na’leb’ chi rix chan ru xtusub’ankil ru eb’ li k’anjel te’xxaqab’amanq sa’ li Xk’uub’lal Awa’b’ejilal, a’in chi ru chaq li chihab’ 1991, li kiyiib’aman wi chi ru sa’ li chihab’ 1998.

Maak’a resilal chan ru ke’xb’eeresi chaq rib’ eb’ laj k’anjel sa’ li awa’b’ejilal chi ru chaq li chihab’ 1985-1986, ab’an kiwan chaq li xb’een molok esil chi rixeb’ laj k’anjel chi ru awa’b’ejilal li nake’xye re (Cenafep), li ki’el resil chi ru li chihab’ 1977. Li xkab’ molok esil malaj Cenafep ki’uxman chi ru li chihab’ 1992.

1.3 Xk’uub’lal laj K’uub’anel Chaq’rab’ Rub’elaj chaq li chihab’ 1986, ke’wan junqaq li k’anjel li ink’a’ chik ke’uxman xb’eeresinkil, ab’an naq ke’ok wi chik chi b’eeresimank ke’jala naab’al li na’leb’ na’uxman sa’ li xmolamil aj K’uub’anel Chaq’rab’, sa’ xk’ab’a’ naq a’in naxb’eeresi li xk’anjel jo’ naxye li awa’b’ejilal: naril ut naxtz’il rix xk’anjel xjolomil li xk’uub’lal awa’b’ejilal; naxxaqab’eb’ li te’jolominq sa’ li Xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin, ut wan xwankil cho’q re li tuqub’ank, xxaqab’ank ut li xq’etb’al junaq chaq’rab’ li na’oken chi rix xyu’am li komonil. Li xmolamil aj k’uub’anel chaq’rab’ li jwal nake’k’eeman xwankil a’an li xxaqab’anb’il xb’aan li komonil; eb’ laj k’uub’anel chaq’rab’ oxloq’inb’ileb’ li xk’ulub’ sa’ li chaq’rab’. Li xk’uub’lal eb’ laj K’uub’anel chaq’rab’ nak’utb’esiman sa’ eetalil 2.

1.4 Xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin Li xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin rub’elaj chaq li chihab’ 1986, moko jwal k’iheb’ ta chaq laj k’anjel ut li xtiminal wan, ut jwal kub’sinb’il chaq li xwankil xb’aan li xk’a’uxl li awa’b’ejilal.

Diagrama del Organismo Legislativo (1986)

CONGRESO DE LA REPÚBLICA PLENO DEL CONGRESO

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (12)

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (4)

ASESORÍA Y CONSULTORÍA JUNTA DIRECTIVA SECRETARÍA LEGISLATIVA DEL CONGRESO

AUDITORÍA INTERNA PRESIDENTE DEL CONGRESO

SECRETARÍA PRIVADA DE LA PRESIDENCIA DEL CONGRESO

TESORERÍA

COMISIÓN PERMANENTE

COMISIÓN DE DERECHOS HUMANOS

SECRETARÍA ADMINISTRATIVA CENTRAL

23 COMISIONES ORDINARIAS DE TRABAJO LEGISLATIVO

RELACIONES PÚBLICAS

COMISIONES EXTRAORDINARIAS Y ESPECÍFICAS

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO

FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (26)

Fuente: elaboración propia con base en el D.o 37-86. Véase figura 4.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit

Figura 3

Diagrama del Organismo Judicial (1989)

CORTE SUPREMA DE JUSTICIA

CÁMARA DE AMPARO Y ANTEJUICIO

CÁMARA CIVIL

CÁMARA PENAL

FUNCIÓN ESTRATÉGICO POLÍTICA (2)

PRESIDENCIA DE ORGANISMO JUDICIAL SECRETARÍA GENERAL DE LA PRESIDENCIA

AUDITORÍA INTERNA SUPERVISIÓN GENERAL DE TRIBUNALES

SECRETARÍA DE LA CORTE SUPREMA DE JUSTICIA GERENCIA GENERAL

SECRETARÍA DE PLANIFICACIÓN Y DESARROLO INSTITUCIONAL

ASESORÍA JURÍDICA

COORDINACIÓN GERENCIAL SECRETARÍA DE INFORMACIÓN INSTITUCIONAL

UNIDAD DE CAPACITACIÓN INSTITUCIONAL

FUNCIÓN DE APOYO TÉCNICO (10)

GERENCIA DE RECURSOS HUMANOS

ARCHIVO GENERAL DE PROTOCOLOS

GERENCIA FINANCIERA

GERENCIA ADMINISTRATIVA

FUNCIÓN DE APOYO ADMINISTRATIVO (10)

GERENCIA DE COMUNICACIÓN SOCIAL

CENTRO DE SERVICIOS AUXILIARES DE LA ADMINISTRACIÓN DE LA JUSTICIA CENTRO DE GESTIÓN PENAL SERVICIO MÉDICO FORENSE UNIDAD DE PSICOLOGÍA JURÍDICA DIRECCIÓN DE ESTADÍSTICAS JUDICIALES

SALAS PENALES JUZGADOS DE EJECUCIÓN PENAL

SALAS CIVILES JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA CIVIL

JUZGADOS DE SENTENCIA PENAL, NARCOACTIVIDAD Y DELITOS CONTRA EL AMBIENTE

SALAS MIXTAS DEPARTAMENTALES TRIBUNALES DE SENTENCIA Y JUZGADOS DE INSTANCIA, MIXTOS DEPARTAMENTALES

SALAS DE FAMILIA JUZGADOS DE FAMILIA

SALAS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL JUZGADOS DE TRABAJO Y PREVISIÓN SOCIAL

SALA DE LA NIÑEZ Y LA ADOLESCENCIA JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA DE MENORES

TRIBUNAL DE CUENTAS Y CONFLICTOS DE JURISDICCIÓN JUZGADOS DE PRIMERA INSTANCIA DE CUENTAS JUZGADOS DE LO ECONÓMICO COACTIVO

SALAS DE LO CONTENCIOSO ADMINISTRATIVO

FUNCIÓN DE MANDO MEDIO (8) FUNCIÓN TÉCNICO OPERATIVA (10)

JUZGADOS DE INSTANCIA, NARCOACTIVIDAD Y DELITOS CONTRA EL AMBIENTE Y JUZGADO DEL DELITO FISCAL

Fuente: elaboración propia con base en artículos 203 al 222 de la Constitución Política de la República, y D.o 2-89 del Congreso de la República, Ley del Organismo Judicial. Véase figura 4.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Naq yo chaq chi b’eeresimank li tenamit xb’aaneb’ laj puub’ li xk’anjel li raqleb’aal aatin moko ke’k’eeman ta chaq xwankil, xb’aan naq maak’a’ li raqok aatin. Naq yo li awa’b’ejink sa’ tiikilal, jwal nake’k’utun eb’ li ch’a’a’jilal a’in ut jo’kan naq nake’sik’man xyaalalil; sa’ xteepal Watemaal moko junpaat ta naruhan xsik’b’aleb’ xyaalal li na’leb’ a’in, usta nanawman naq li xk’a’uxl li komonil a’an naq wi’ nab’eeresiman li raqok aatin sa’ junaq tenamit a’an jun xb’ehil li wan sa’ tiikilal. Li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li tenamit chi ru chaq li chihab’ 1985 naxxaqab’ naq aajel ru xk’anjel li Raqleb’aal aatin: xb’aan naq tento twanq li raqok aatin ut li xwaklesinkil wi chik li xk’anjel eb’ li na’ajej nake’oksiman cho’q re li raqok aatin, b’ar wi nayeeman naq li raqok aatin tento naq tb’eeresimanq sa’ juntaq’eetilal, ut a’in tento naq twanq chi chaab’il, chi junpaat ut chi kub’enaq li xtz’aq. Naraj naxye naq tento xtuqub’ankil rochochil eb’ li raqleb’aal aatin chi chaab’il, xb’aan naq aran te’b’eeresimanq naab’al chi chaq’rab’ li tento roksinkil cho’q re li raqok aatin ut li ani tento te’raqe’q aatin sa’ xb’eeneb’. Sa’ jun awa’b’ejilal nab’eeresiman sa’ tiikilal, 34

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

jo’ naraj xb’eeresinkil rib’ Watemaal, naru xxaqab’ankil naq li nake’b’eeresink re li raqok aaton naru nake’xb’eeresi rib’ sa’ junesal xb’aan naq eb’ a’in nake’xsik’ li k’anjelak chi maak’a’ li b’alaq’ik ut sa’ tiikilal. Chi ru li chihab’ 1989, Xk’uub’lal li Raqleb’aal aatin k’uub’k’u ru xb’aan jun roxk’aal chi molam (lli naru rilb’al sa’ li eetalil 3): Li Xjolomil Raqleb’aal Aatin malaj li Corte Suprema de Justicia ut li xjolomil li Xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin malaj li Organismo Judicial, lil nake’xb’eeresi li xk’anjel jo’ naraj xk’a’uxl li awa’b’ejilal: junlaju laj k’anjel li yal nake’tenq’an; lajeeb’ li nake’tenq’an rik’in rilb’al xb’eeresinkil li xtuminal; waqxaqib’ li nake’ilok re eb’ li k’anjel sa’ li na’ajeb’ re li raqok aatin, chi rix eb’ laj muxul chaq’rab’ chi rix komonil, junkab’al ut naazb’al chik. Jachb’ileb’ aj wi’ ru li k’anjel sa’ xk’ab’a’ li na’ajej nake’uxman wi chaq li raqok aatin malaj b’ar wi’ wankeb’ chaq li raqleb’aal aatin, jo’kan naq wan jun li nab’eeresink re li xjolominkil chi xjunileb’ li raqleb’aal aatin ut wankeb’ aj wi’ li nake’tenq’an rik’in li xk’eeb’al li xkawresinkileb’.

Li jwal wan xwankil li kib’aanuman chi ruheb’ li kutan a’in a’an xkab’ xk’uub’ankil wi chik li Chaq’rab’ nayeeman re Código Procesal Penal lli kisumeman chaq chi ru li chihab’ 1992 ut kitila xb’eeresinkil chi ru li po Enero re li chihab’ 1994. Li ak’ chaq’rab’ a’in kixxaqab’ chaq li raqok aatin, aran kixye naq te’ruhanq chi okenk eb’ tz’ilonel rix chaq’rab’ li nake’k’anjelak sa’ li Ministerio Público (MP) ut sa’ chi xjunil li tz’ilok ix, kituqub’aman ru xk’anjeleb’ laj raqonel chaq’rab’, re naq kajeb’ wi’ a’in naru te’raqok aatin sa’ xb’een li xmuxuk chaq’rab’, ut kixxaqab’aman aj wi’ rilb’al chi chaab’il naq tb’eeresiman chi tuqtu ru li xteneb’ankil li tojb’a maak. Ki’oksiman sa’ xb’eeresinkil li chaq’rab’ li juntaq’eetilal re naq ink’a’ chik taawanq li yal nake’wulal chi wech’ok malaj li yal xnawb’al nake’raj chi rix li muxuk chaq’rab’ x-uxman, tento b’an naq twanq chi tz’aqal reeru li raqon aatin sa’ xb’een laj muxul chaq’rab’, re naq chi jo’ka’in twanq xkuut li xkolb’al rib’ li poyanam li yo chi raqmank aatin sa’ xb’een, ut nak’eeman aj wi’ li hoonal re naq a’in truhan xkolb’al rib’ chi rix li maak xb’aanu malaj li yok chi q’ab’aak wi’ rik’in a’in na’uxman rilb’al li xb’eeresinkil chi chaab’il li raqok chaq’rab’.

2.1 Li Xk’uub’lal Awa’b’ejilal

2. Chan ru kiwan li awa’b’ejila chi rix naq ak xjuch’man li tuqtuukilal

Junch’ol chik molam li ke’xtikib’ chaq k’anjelak chi ru li chihab’ 1997-2007 a’aneb’ li molam nak’anjelak chi rix xkolb’aleb’ xk’ulub’ li ixq aj ralch’och’, li nayeeman Defensoría de la Mujer Indígena (Demi); li molam re awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rixeb’ li ixq, nayeeman re Secretaría Presidencial de la Mujer (Seprem), molam najolomink ut nab’eeresink re li xk’a’uxl li awa’b’ejilal chi rix li wakliik cho’q re li ixq Política nacional para el desarrollo integral de la mujer; li molam nak’anjelak chi rix rilb’al xk’anjelankil li ch’och’, Secretaría de Asuntos Agrarios (SAA), a’in re rilb’al ut xk’ojob’ankil chan ru xb’eeresiman li wakliik t-ajmanq xtawb’al sa’ xk’ab’a’ xk’anjelankil li ch’och’; li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rix rilb’al li sutam ut choxach’och’ (Marn), xb’aan naq a’in ki’ok cho’q reeqaj li molam nak’anjelak chaq chi rix li sutam ut choxach’och’. Arin aj wi’ kik’ojla chaq li xk’anjel li molam re li awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rix rilb’al naq nawan li tz’eqtanaak ut maajewaak sa’ xb’eeneb’ xtenamitul aj ralch’och’ re li tenamit Watemaal malaj li Codisra nayeeman re ut li Molam nak’anjelak chi rix rilb’al li tzekemq malaj li nayeeman re (Sinasán). Jo’kan aj wi’ kixtikib’ chaq li xk’anjel li molam nayeeman re Embajadora de Buena Voluntad de los Acuerdos de Paz.

Naq kitikla chaq li ro’k’aalil chihab’ re li siglo XX ak kiraqe’ chaq li yalok rik’in puub’, li jwal naab’al li rahilal kixkanab’ sa’ xb’een li tenamit ut li awa’b’ejilal. Jo’kan aj wi’ sa’ eb’ li jalanjalanq chi na’ajej re li ruuchich’och’ ki’ok chi raqe’k li rahilal; ke’ok xjunajinkil rib’eb’ li awa’b’ejilal li nake’awa’b’ejin sa’ tiikilal, eb’ a’in ke’ok chi xk’anjelankil li junajink ib’ ut li tuqtuukilal. Sa’ xteepal Centroamérica kiwulak aj wi’ li jalaak a’in, jo’kan naq kijuch’man li sumk’uub’ chi rix li xjuch’b’al li tuqtuukilal sa’ li tenamit Nicaragua chi ru li chihab’ 1990, ut aran Salvador chi ru li chihab’ 1992 ut Watemaal chi ru li chihab’ 1996. Sa’ li tenamit a’in li xjuch’b’al li tuqtuukilal kixk’am chaq naab’al li sumk’uub’ chi rix eb’ li ch’a’ajkilal chi rix li yalok rik’in puub’, ut rik’in a’in kiwan chaq li jalaak. Arin kixye chaq li awa’b’ejilal naq tento xk’ojob’ankil li junajil ut cho’q re a’in tento xtuqub’ankil chaq jun li molam li tb’eeresi li xk’anjelankil li wakliik sa’ juntaq’eetilal ut chi naab’al chihab’. Lisumk’uub’ kixaqli chaq sa’ xjuch’b’al chaq li tuqtuukilal kixjal naab’al li na’leb’ malaj k’a’uxl li nab’eeresiman sa’ lil tenamit, ab’an a’in toj maji’ natz’aqlok ru. Ma maawa’ ta wi’ a’in li hoonal re naq ttz’ilmank wi chi rix b’ar wan li yo chi b’eeresimank ut b’ar li toj aajel ru xchaab’ilob’resinkil. Li naxjayali li tz’iib’anb’il hu a’in, a’an re naq t-uxmanq raj xchoyb’al xb’eeresinkil li sumk’uub’ kixxaqli chaq sa’ xjuch’b’al li tuqtuukilal, re naq chi jo’ka’in li xk’anjel li awa’b’ejilal taatuqlaaq ru. 48

Chi ru chaq li chihab’ 1997 ut 2000 kiwan chaq li jalaak sa’ li xk’uub’lal ut rik’ineb’ laj k’anjel wankeb’ sa’ li awa’b’ejilal, wan ke’eek’asiik chaq li xch’ool xb’aan li sumk’uub’ xaqxo chaq sa’ li xjuch’b’al chaq li tuqtuukilal, junch’ol chik sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ chik nake’raj naq numtaaq li awa’b’ejilal sa’ xb’een xjalb’al li xb’eeresinkil li tenamit. Chi ru li chihab’ 1997 kik’uub’la chaq li Molam nak’anjelak chi rix xtenq’ankileb’ li komonil li nayeeman re Secretaría de la Paz (Sepaz) ut naab’al chik xch’uut li nake’xyal xq’e chi k’anjelak chi rix naq te’k’anjelamanq eb’ li sumk’uub’ xxaqab’anb’il chaq sa’ xjuch’b’al chaq li tuqtuukilal. Qayehaq jo’ li nimla ch’uutam kiwan sa’ xka’b’a’eb’ li ixq li kiyeeman re Foro Nacional de la Mujer (FNM), jo’ aj wi’ li molam li naxk’ab’a’i Comisión Paritaria de Reforma y Participación (CPRP), li molam li kixxaqli cho’q rilb’al ut xk’anjelankil rix eb’ li oxloq’il na’ajej ut li molam chi rix li nak’anjelak chi rix eb’ li sumk’uub’ re li tuqtuukilal li nayeeman re Consejo Nacional de los Acuerdos de Paz (CNAP).

Wan xwankil li sumk’uub’ chi rix li xkawresinkil li xwankil li tenamit ut li xk’anjel eb’ laj puub’ sa’ jun awa’b’ejilal sa’ tiikilal, b’ar wi’ nayeeman naq aajel ru xtuqub’ankil wi chik xmolamileb’ laj puub’ ab’an li te’xb’eeresi rib’ sa’ tuqtuukilal. Chi ru chaq eb’ li chihab’ 1997 ut 1998 ke’jeb’k eb’ laj puub’ ut yal 31,423 aj chik ke’kana, a’in ki’uxman chaq jo’ chan ru naxye li xchaq’rab’il li xk’uub’lal (TOE) eb’ laj puub’.48 chi

Sin embargo, hay información disponible que no coincide, pues afirma que el número de efectivos militares se redujo de 46,900 a 15,500. Centro de Estudios de Guatemala (CEG, noviembre de 2009). Véase www.ceg.org.gt/fotos/situacionseguridadjusticianov09.pdf Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit

Tabla 3

Empleo en el Organismo Ejecutivo por departamento (2000, 2006, 2009) (número y porcentaje)

Total (011 + 022)

2000

Departamento

011

2006

2009

022

029

2000

2006

2009

2000

2006

2009

100.0

84,954

96,581

154,911

506

3,379

8,265

10,144

63,148

38.7

39,276

40,711

57,470

315

506

5,678

6,928

2.6

4,252

2.6

2,008

2,517

4,142

110

3,397

3.4

5,466

3.3

2,964

3,333

5,358

108

125

5.5

5,050

5.1

7,383

4.5

4,656

4,950

7,251

100

132

115

3,300

3.9

4,710

4.7

8,565

5.2

3,295

4,591

8,334

119

231

Huehuetenango

3,343

3.9

4,382

4.4

8,655

5.3

3,328

4,253

8,462

129

193

Quiché

2,727

3.2

3,746

3.7

7,783

4.8

2,724

3,658

7,636

147

135

Alta Verapaz

2,708

3.2

3,449

3.5

8,151

5.0

2,704

3,368

7,982

169

203

Petén

2,302

2.7

2,942

2.9

5,230

3.2

2,274

2,825

5,041

117

189

237

Izabal

2,039

2.4

2,525

2.5

3,989

2.4

2,036

2,418

3,830

107

159

Chiquimula

2,204

2.6

2,555

2.6

3,957

2.4

2,202

2,452

3,801

103

156

Jutiapa

2,326

2.7

2,759

2.8

4,469

2.7

2,316

2,656

4,333

103

136

Otros

15,263

17.9

20,634

20.6

32,128

19.7

15,171

18,849

31,271

1,785

857

2,035

Núm.

Total

85,460

100.0

99,960

100.0

163,176

Guatemala

39,591

46.3

41,217

41.2

Chimaltenango

2,014

2.4

2,594

Escuintla

2,969

3.5

Quetzaltenango

4,674

San Marcos

Fuente: Ministerio de Finanzas (Minfin). Véase tabla 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

ru chaq li chihab’ 2000 ke’isiman chaq naab’aleb’ li ch’uut, jo’ eb’ laj ralch’och’ nake’oksiman cho’q re li xk’ak’alenkil li tenamit, eb’ laj k’ak’alenel tenamit li nake’xb’eeresi rib’ sa’ eb’ li b’e li nayeeman reheb’ (PMA), aran ke’el chaq 180 chi winq li ke’xq’axtesi rib’ chi k’anjelak rik’in laj k’ak’alenel tenamit eb’ li Policía Nacional Civil (PNC) ut wan aj wi’ ke’koheb’ chi xk’ak’alenkil eb’ li tz’alam, ke’xtz’ap li xjolomil aj puub’ ut sa’ xna’aj kikana li molam naxk’ab’a’i Instituto Geográfico Nacional (IGN), li naxb’eeresi rib’ rub’el xtaql li roq ruq’ awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rix li sum-aatinak, li xk’uub’lal ut eb’ li ochochnal malaj li (Micivi). Eb’ laj puub’ wankeb’ jun li xnumsib’aal mu li ke’xq’axtesi sa’ ruq’ li awa’b’ej re li tenamit ut aran kiyeeman naq li te’xraq chaq li xtzolb’al sa’ li tzoleb’aal Adolfo V. Hall te’ok chi tz’aqonk sa’ li xmolamileb’ laj puub’ li nake’yeeman re reservas militares. Chi ru li chihab’ 2003 49 50

ki’ok sa’ xna’aj li xjolomil awa’b’ejilal li molam nab’eeresink re li jolomink ut li k’ak’alenk li nayeeman re SAAS. Aran naq kijeb’k li xtuminal (5.3%) li roq’ ruq’ awa’b’ejilal li na’ilok reheb’ laj puub’. Chi ru li chihab’ 1997 kipuktasiman resil li chaq’rab’ chi rix li xk’uub’lal li awa’b’ejilal b’ar wi’ tuqtu ru xk’anjel li awa’b’ej, jo’ xjolomil, ut re xb’eeresinkil eb’ li xk’a’uxl li awa’b’ejilal, li tento tixb’eeresi rik’ineb’ li molam nake’oken sa’ li jolomink.49 Arin kituqub’aman chaq ru li xjolominkil chaq rib’ xjunes li awa’b’ejilal, arin na’ok chaq chi b’eeresiman li xna’leb’il li sumtenq’ank, li chaab’ilal, ut li k’anjelak chi tuqtu ru.50 Rik’in li chaq’rab’ xyeeman chaq li Xk’uub’lal awa’b’ejilal kixb’eeresi jun li k’a’uxl chi rix li xjeb’al li xk’anjel jo’ awa’b’ejilal re naq tb’eeresimanq jun chik li ak’il na’leb’ sa’ xb’een li tenamit.

Según artículo 224 de la Constitución Política de la República. Establecidos por los artículos 182 al 202 de la Constitución Política de la República, así como por el D.o 114-97 del Congreso de la República, Ley del Organismo Ejecutivo, del 12 de diciembre de 1997.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Chi ru chaq li chihab’ 1998 kixtikib’ aj wi’ chaq li xk’anjel li molam namolok li tojl li naxk’ab’a’i Superintendencia de Administración Tributaria (SAT) li kixaqli chaq jo’ jun molam li tixb’eeresi xjunes rib’ cho’q re li k’anjel kiteneb’aak chaq sa’ xb’een, li xokok tojl. Li SAT yo xsikb’al xtuqub’ankil ut x-ak’ob’resinkil chan ru xmolb’al li tojl ut a’in yo chi tenq’ank re naq ink’a’ chik tq’etmanq li xtojb’al eb’ li tojl aajel ru. Chi ru chaq li chihab’ 1997 li Xk’uub’lal Awa’b’ejilal raqro chaq ru sa’ oob’ roxk’aal li xmolamil: kiib’ li nake’b’eeresink re li xk’a’uxl li awa’b’ejilal, b’eleeb’ li nake’tenq’an chi xjolominil ut kiib’ xka’k’aal li aj tenq’ aj k’anjel ut kab’laju li roq’ ruq’il awa’b’ejilal. Naq ak kinume’ chaq lajeeb’ chihab’, naraj naxye chi ru li 2007 jwal kiniman wi chik xb’aan naq kiwulal sa’ junlaju roxk’aal lil raqro wi’; kiib’ aj wi’ li wankeb’ sa’ xb’eeresinkil li xk’a’uxl li awa’b’ejilal (awa’b’ej ut xkab’ awa’b’ej) lajeeb’ li nake’tenq’ank sa’ li jolomink, waqib’ xka’k’aal li yal aj tenq’ (eb’ laj tz’iib’, li nake’k’anjelak sa’ li Oficina Nacional de Servicio Civil (Onsec), ut li komon xxaqab’anb’ileb’ xb’aan li awa’b’ej, li xjolomileb’ ut wankeb’ aj wi’ oxlaju li roq’ ruq’il awa’b’ejilal li nake’xb’eeresi li xk’anjel rik’in li tenamit.51 Esilal k’eeb’il : xb’aan Roq Ruq’il Awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rix tumin (Minfin). Chi ruheb’ chaq li chihab’ 2000 ut 2009 eb’ laj k’anjel ke’ok sa’ li Xk’uub’lal awa’b’ejilal li kuutunb’il xb’aan li chaq’rab’ malaj li wankeb’ sa’ raqal 011 ut 022, li xk’ihalileb’ wankeb’ sa’ xteepal Watemaal. Sa’ li chihab’ 2000 k’i tz’aqal li ke’ok chi k’anjelak sa’ li awa’b’ejilal, ab’an chi ru li chihab’ 2006 kijeb’k li 41.2% ut sa’ li 2009, li 38.7% (naru rilb’al sa’ li eetalil 3). Naraj xyeeb’al naq sa’ li xyi li tenamit Watemaal jwal ke’jeb’k laj k’anjel ut b’ar wi’ ke’el chi ub’ej a’aneb’ li tenamit San Marcos, Huehuetenango, Quiché, Alta Verapaz ut Petén.

2.2 Xk’uub’lal aj K’uub’anel Chaq’rab’ Li xwankil li k’uub’lal a’in naxtaw xwankil sa’ xk’ab’a’ naq na’ajman li tiikilal, sa’ xk’ab’a’ aj wi’ naq sa’ li tenamit wankeb’ li molam reheb’ li komonil ut a’in tento xk’anjelankil ut xsikb’al li aajel ru cho’q reheb’. Jo’kan naq aran nawan li junajink ib’ ut li xsik’b’aleb’ xyaalal eb’ li na’leb’ aajeleb’ ru sa’ li tenamit. Li xk’uub’lal laj k’uub’anel chaq’rab’ naxjuk’ rib’ naq naxk’am rib’ sa’ junesal malaj naq narisi chaq rib’ sa’ xyanqeb’ li nake’oken chi rix naq na’uxman chaq li xxaqab’ank aj k’uub’anel chaq’rab’. A’in naxk’am chaq naab’al ch’a’ajkilal cho’q re naq twanq li sumk’uub’ank chi rix xxaqab’ankil chaq 51

junaq li chaq’rab’ chi rix junaq li k’anjel t-ajmanq xb’eeresinkil cho’q reheb’ li komonil wankeb’ sa’ li tenamit. Li xka’sutinkil li xxaqab’ank ut li risinkil rib’eb’ sa’ xyanqeb’ li xxe’xaqab’ank chaq reheb’, naru naxk’uub’ ru ch’uut li nake’oken chi rix junaq chik li toj traj kanaak sa’ li xk’anjel malaj li traj tkanaak xka’wa’il. Chi ru chaq li chihab’ 1985 ut 2007, kib’eeresiman kaahib’ paay ru li na’leb’ chi rix li xxaqab’ank re li k’anjel a’in, kiib’ li na’leb’ naxye naq naru nake’xjal ru li ch’uut xe’oken chaq chi rixeb’ naq xe’kana chaq sa’ li xk’anjeleb’, jo’kan naq sa’ xk’ab’a’ a’in ke’ok wi chik sa’ li xk’anjeleb’ wuqub’ xka’k’aal laj k’uub’anel chaq’rab’ ab’an jalan chik eb’ li ch’uut ke’kut-uuchink reheb’ ut kiib’ xka’k’aal li ke’ok wi chik sa’ li xk’anjel li ke’xxaqab’aak xb’aan jalan chik ch’uut.

Kiwan b’ayaq li xjalb’al ru li xk’uub’lal eb’ laj k’uub’anel chaq’rab’, jo’ li xjek’b’aleb’ rib’ li nake’xxaqab’ank chaq’rab’ rik’ineb’ li nake’jolomink. Chi ru li chihab’ 1986 ke’xjunaji rib’ junlaju chik li ch’uut li ke’oken chi tenq’ank sa’ li k’anjel re naq te’ok chi k’anjelak chi ru li chihab’ 1997. Naraj naxye naq sa’ li xk’uub’lal wankeb’ jun roxk’aal li ch’uut: oob’ li nake’wan tz’aqal xmolamil laj k’uub’anel chaq’rab’, li k’uub’k’u xb’aan li xch’uutal li nake’jolomink, li xjolomil, li xkab’il xjolomil ut eb’ laj tz’iib’; oxib’ aj wi’ li wankeb’ cho’q aj tenq’; waqlaju xka’k’aal li ch’uut li nake’raqok chaq’rab’, jun ch’uut li junelik wankeb’ sa’ li xna’ajeb’, jun ch’uut li nake’xkol xk’ulub’e’b’ li poyanam, oxib’ xka’k’aal eb’ li ch’uut li junelik nake’wan ut jo’ wi’ li toj nake’wulak; ut wuqub’eb’ li nake’tenq’an chi jolomink. Arin nake’oken laj tz’iib’, xjolomileb’ li raqleb’aal aatin wankeb’ chaq li junjunq chi na’ajej; li xjolomil xk’uub’lal li awa’b’ejilal; eb’ laj tz’ilonel rix li k’anjel; li xjolomil laj raqonel aatin, li xjolomil chi xjunil li k’anjel; li xjolomil li tumin ut li xjolomil eb’ laj k’anjel. Tabla 4 Número de diputados y decretos legislativos aprobados (1997-2007) Año

1997 1998 1999 2000 2001

2002

2003 2004 2005 2006 2007

Diputados

113

158

Decretos

Fuente: elaboración propia, con base en datos disponibles en http://www.congreso.gob.gt/gt/mostrar_ley. Véase tabla 4.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Chi ru chaq li chihab’ 2007 li xmolamil k’uub’leb’aal chaq’rab’ juntaq’eet li xk’uub’lal chalen chaq chi ru chi li chihab’ 1997. Ab’an li k’anjel ki’ok chaq chi numtaak. Jo’kan naq ke’ok chaq naab’al chik li ch’uut chi tz’aqonk, jo’ eb’ laj k’anjel chi rix yehom b’aanuhom, xkolb’al rixeb’ laj loq’onel, laj b’atz’unel, eb’ li nake’xik sa’ ab’l tenamit, eb’ laj kok’ ut nimqal yakonel, li nake’k’ak’alenk re li tzekemq sa’ li tenamit, jo’ wi’ eb’ laj k’anjel ut eb’ li junkab’al.

Estrada, E. (2010). Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit

aatin, li xchaab’ilob’resinkil li xb’eejik li raqok aatin, risinkil li maajewan rik’in tumin ut xchaab’ilob’resinkil li sum’aatinak rik’ineb’ li komonil.

Tabla 5

1986-1991

1991-1994

1994-1996

1996-2000

2000-2004

2004-2008

2008-2012

Total de diputaciones y diputadas (1986-2008) (número y porcentaje)

100

116

113

158

Mujeres

Porcentajes

C4 Total

Fuente: elaboración propia con base en datos del TSE, diversos años. Véase tabla 4.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li eetalil 5 naxk’utb’esi naq chi ruheb’ li chihab’ 1986 ut 2008 li xk’ihalileb’ li ixq nake’oken sa’ li xmolamil li xk’uub’lal chaq’rab’ kitam b’ayaq ut kiwulaq 7 ut 12%, a’in naxk’utb’esi naq jwal b’ab’ayeb’ li qana’chin nake’oken sa’ li k’anjel a’in. Sa’ chi xjunil América Latina, naxtaw b’ayaq li 34.0% xk’ihalileb’ li ixq nake’oken sa’ li k’anjel sa’ li xmolamil li k’uub’ank chaq’rab’.

2.3 Xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin Li xk’uub’lal li raqleb’aal aatin chi ru chaq li chihab’ 1997, juntaq’eet aj wi’ chalen kiwulak li chihab’ 1989 rik’in li chaq’rab’ kixxaqli chi rix li Xk’uub’lal li Raqleb’aal Aatin D.o 2-89. Jo’kan naq li najultikaman sa’ li raqal a’in, a’an li kijala chaq ru sa’ li xb’eeresinkil chaq li raqleb’aal aatin, li xtuminal ut eb’ laj k’anjel. Sa’ xk’ab’a’ li xjuch’b’al chaq li tuqtuukilal ut li rajb’al x-ak’ob’resinkil kituqub’aman chaq ru junqaq li na’leb’ cho’q re xchaab’ilob’resinkil li xb’eeresinkil li chaq’rab’ sa’ li tenamit. Jo’kan naq kixtikib’ chaq li xk’anjel li molam chi rix x-ak’ob’resinkil li Xk’uub’lal li raqleb’aal aatin ut aran ki’uxman chaq xtuqub’ankil ru jun ch’uut li na’leb’ chi rix xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel nake’xb’aanu eb’ li raqleb’aal Gráfica 2 Cambios absolutos y relativos en empleados del Organismo Judicial (2002-2007) (número y porcentaje) 7000

Axis Title

6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 2002 2007 Variación %

Magistrados y jueces 719 861 20%

Auxiliares de justicia 3,407 3,496 3%

Personal administrativo 1,258 2,264 80%

Total

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

5,384 6,621 23%

Fuente: elaboración propia, con base en la Asociación de Investigación y Estudios Sociales (Asíes) (2003 y 2009). Véase gráfica 4.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 52 53

Pásara, L. (2002). Ibíd., 117.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Chi ru li chihab’ 1997, kixtikib’ chaq li xk’anjel li molam naxkawresi xk’anjel eb’ li raqleb’aal aatin (CFJ), re rilb’al malaj xtz’ilb’al rix chan ru yo chi raqmank aatin sa’ xb’eeneb’ li poyanam, re naq eb’ a’in te’xye chan raj ru naru xchaab’ilob’resinkil. Li molam a’in kixraq li xk’anjel chi ru li chihab’ 1998, ut kixpuktasi resil sa’ jun li tasal hu li kixk’ab’a’i Jun ak’il b’eeresink chaq’rab’ cho’q re li tuqtuukilal malaj li naxye Una nueva justicia para la paz. Chi ru li chihab’ 1998, li xnimal ru raqleb’aal aatin kixxaqab’ jun li molam li taatenq’ank chi xb’eeresinkil chi xjunil li na’leb’ xxaqli re naq tixb’aanu li molam naxkawresiheb’ laj k’anjel re li raqleb’aal aatin, ab’an a’in kisachman xwankil chi ru li chihab’ 2000 xb’aan jun molam li kixxaqli re chi junajwa.52 Cho’q re xb’eeresinkil eb’ li k’anjel ke’uxman rik’in tumin chaljenaq sa’ ab’l na’ajej jo’ aj wi’ rik’in li natawman sa’ li tenamit, ut a’in kixb’aanu naq kitam li sachomq. Chi ru li chihab’ 1999 ki’isiman jun li to’ tumin sa’ li k’uuleb’aal tumin Interamericano malaj li nayeeman re Banco Mundial (BM) li ki’oksiman cho’q re xb’eeresinkil li k’anjel chalen chi ru li po abril re aj wi’ li chihab’ xyeeman chaq. Li tumin a’in li kitawman rik’in li Banco Interamericano de Desarrollo (BID), kixb’aanu naq kijolok li k’anjel chi rix li xk’ojob’ankil li xk’uub’lal. Sa’ xyanqeb’ li xk’anjel kixb’eeresi li Raqleb’aal Aatin, chi rix li xb’eeresinkil li xchaq’rab’il li raqok aatin wankeb’ a’in. Kitamresiman eb’ li Raqleb’aal aatin sa’ eb’ li junjunq chi tenamit re chi xjunil li teep, ut ke’k’ojob’aman sa’ li junjunq chi xyi tenamit kaahib’ li Raqleb’aal Aatin, ut li junjunq ak reere li muxuk chaq’rab’ nake’ril.53 Kiwan xtuqub’ankil ruheb’ li xk’anjel jo’ rik’ineb’ li nake’jolomink re li junjunq jo’ rik’ineb’ li wankeb’ sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej; kiwan xk’uub’ankil ru li te’tenq’anq sa’ eb’ li junjunq chi raqleb’aal aatin, li xxaqab’ankil eb’ li na’ajej li te’okenq chi rilb’al chan ru yo chi b’eeresimank li raqok aatin sa’ xb’eeneb’ laj muxul chaq’rab’ li jwal nimqeb’ ru li xmaak, li toj naraj naq nake’xk’ul xtenq’al rik’ineb’ li nake’b’eeresin raqok aatin sa’ li nimla tenamit Watemaal. Chi ru li chihab’ 1997 kixxaqli chaq li chaq’rab’ chi rix li k’anjelak sa’ xk’ab’a’ li aajel ru cho’q reheb’ li poyanam ut aran kitikla chaq chi k’anjelak li Molam Instituto de la Defensa Pública Penal (IDPP), li kixtikib’ li xk’anjel chi ru li chihab’ 1998 ut a’in naril rib’ xjunes ut naxtenq’aheb’ li poyanam li maak’a’eb’ xtumin rik’in xkolb’aleb’ rix chi ru chaq’rab’ rik’in junaq li muxuk chaq’rab’ xe’xb’aanu malaj ut xe’q’ab’aak wi’.

Arin aj wi’ kixtikib’ chaq li xk’anjel li Molam naxjolomi li x-ak’ob’resinkil li Raqleb’aal Aatin, chi ru li chihab’ 1997, li kik’eeman xwankil jo’ jun molam li naru naxjolomi li xk’a’uxl, li xna’leb’ ut chi xjuni li k’anjel na’uxman sa’ xk’ab’a’ li Raqok Aatin.54 Naq ak xnume’ chik jun chihab’ li Molam naxjolomi li x-ak’ob’resinkil li Raqleb’aal aatin, kixjolomi li xyob’ankil eb’ li na’ajej b’ar wi’ t-uxmanq li raqok aatin sa’ xb’eeneb’ li nake’q’etok chaq’rab’ sa’ eb’ li kok’ tenamit, a’in ki’uxman chi ru li chihab’ 1999, li naxsik’ li na’leb’ a’in a’an naq te’ruhanq chi tz’aqonk chi xjunileb’ li poyanam wankeb’ chaq li k’aleb’aal sa’ li raqok aatin ut a’in tb’aanu naq twanq lil sumk’uub’ank rik’ineb’ li jalanjalanq chi molam. Chi ru li chihab’ 1999 kixxaqli chaq li chaq’rab’ chi rix naq naru li tzolok chi rix li xnawb’al xb’eeresinkil eb’ li chaq’rab’, li naxtaaqe rix li k’anjel a’in a’an xchaab’ilob’resinkil xnawomeb’ laj k’anjel. Sa’ xraqik chaq li lajeeb’ ro’k’aal chihab’ re li siglo XXI, sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej malaj tenamit kitikla chaq xb’eeresinkil eb’ li Raqleb’aal aatin li yal nake’xk’e rib’ yalaq ta b’ar, naraj naxye naq maak’a’ rochochil, nake’wan sa’ junaq b’eleb’aal ch’iich’, ut kitikla aj wi’ chaq xk’anjel xmolamil li ixq Unidad de la Mujer y Análisis de Género. Re xch’olob’ankil xk’ihalileb’ laj k’anjel sa’ eb’ li raqleb’aal aatin, naxk’utb’esi li eetalil 2 b’ar wi’ nak’utunk chan ru naq ki’ok chi tamk eb’ laj k’anjel sa’ eb’ li raqleb’aal aatin chi ru chaq li chihab’ 2002 ut 2007. Naru nak’eeman reetal naq ki’uxk xtamresinkil sa’ chi xjunil li xraqalil; b’ar wi’ jwal ke’numta a’aneb’ li nake’jolomink, ut chi rix a’an eb’ laj raqonel chaq’rab’ ut eb’ laj raqonel aatin.55 Tabla 6 Empleados del Organismo Judicial por sexo y área de trabajo (2002) (número y ratio mujer/hombre) Hombres

Mujeres

Total

Ratio M/H

Magistrados y jueces

522

197

719

0.38

Auxiliares de justicia

2,025

1,382

3,407

0.68

824

424

1,258

0.51

Administración

Esilal 3 Li Xsachomq li oxib’ roq ruq’il li awa’b’ejilal 2006)

(1985-

Li eetalil 3 naxk’utb’esi chan ru yo chaq chi b’eek li sachomq re li chihab’ 1985-2006, li xsachomq li xk’uub’lal Awa’b’ejilal a’an li jwal taqenaq, li naru xjuntaq’etankil rik’in xsachomq li xk’uub’lal aj K’uub’anel Chaq’rab’ li nake’xk’ulub’a rib’eb’, ut nak’utun naq maak’a’ xjalanil. Naru aj wi’ rilb’al chan ru naq natam li xsachomq li Xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin, arin mare sa’ xk’ab’a’ naq kixtikib’ chaq k’anjelak li molam naxkawresiheb’ laj k’anjel chi rix x-ak’ob’resinkil li xb’eeresinkil li raqok aatin, xb’aan a’in ki’ok chaq chi tamk chalen chaq chi ru li chihab’ 1995-1996. Sa’ li eetalil a’in nak’utb’esiman li xwankilal li sachomq nak’eeman.

Gráfica 3

Gasto público de los tres organismos del Estado, 1985-2006 (porcentaje)

120.0% 110.0% 100.0% 90.0% 80.0% 70.0% 60.0% 50.0% 40.0% 30.0% 20.0% 10.0% 0.0%

5.0%

98.9%

99.2%

95.9%

97.2%

4.5% 94.4%

4.4% 94.7%

2.0%

1985

1.5%

0.5% 0.3%

1986 Poder ejecutivo

3.5% 2.5%

2.0%

0.4%

4.0% 3.0%

3.4%

0.2%

4.5%

0.8%

1995

1996

1.0%

1.1%

1.0%

0.5% 0.0%

2005

Poder legislativo

2006

Poder judicial

Fuente: elaboración propia, con datos del Minfin. Véase gráfica 4.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

3. Awa’b’ejilal kaw rib’ ut nim – Awa’b’ejilal yaj ut ka’ch’in

Fuente: Asíes (2003). Véase tabla 4.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li eetalil 6 naxjultika naq sa’ li chihab’ 2002 li naxk’utb’esi naq ixq/winq jwal ke’numta ab’an li nake’tenq’an sa’ li raqleb’aal aatin, ut li ink’a’ ke’ok a’aneb’ laj raqonel chaq’rab’ ut eb’ laj raqonel aatin. Sa’ li o’k’aal chi poyanam nake’ok chi k’anjelak wankeb’ waqxaqib’ xkaak’aal eb’ li ixq, ut sa’ o’k’aal chi aj raqonel chaq’rab’ ut raqonel aatin waqxaqlaju xka’k’aal ixqeb’. Chi ru li chihab’ 2009 ke’ok tana waqlaju roxk’aal toj chalen o’k’aal, eb’ laj raqonel chaq’rab’ ut raqonel aatin, ut arin kinumta b’ayaq chik eb’ li ixq.56

Sa’ xteepal América Latina kiwan jun li wech’ok li kiwan sa’ xk’ab’a’ li ch’a’ajilal rik’in li k’ayiil ut li awa’b’ejilal, ab’an ke’sach sa’ xch’ooleb’ naq xkab’ichaleb’ wankeb’ sa’ xk’ab’a’ li komonil, li aajel ru te’wanq sa’ usilal ut ink’a’ naru nake’xjach rib’eb’. Aran kiwan jun li sachk rik’in rilb’al li xnimal ut rusilal xk’anjel li awa’b’ejilal. B’ar wi’ ki’uxman chaq xjuntaq’etinkil jun awa’b’ejilal kaw rib’ rik’in jun nim ut jun awa’b’ejilal ka’ch’in rik’in li yaj. Li na’ajman a’an xtawb’al jun rilob’aal chaab’il ut li naxb’aanu chi junpaat li xk’anjel, a’in raj li tento rilb’al sa’ li xk’anjel junaq awa’b’ejilal li nayeeman re kaw rib’

Decreto Gubernativo 89-98. Véase más información en el capítulo VIII. 56 Véanse datos comparativos para 1985, 1995 y 2009 en el capítulo VIII. 54 55

Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit

ut nim, b’ar wi’ tento naq tixb’eeresi rib’ sa’ tiikilal, chi tustu, chi tiik ut wanq li komonil.

Naru na’ilman sa’ eb’ li eetalil nake’k’utb’esiman chi rix li ch’uut nake’k’anjelak chi rix li tumin sa’ chi xjunil América Latina ut Caribe (Cepal), li naxram ru de chihab’, chanchan aj wi’ li xk’ihalil naxtaw wi’ xtz’aqlojik xchihab’ junaq li poyanam (1990 y 2008). Li resilal li tenamit Watemaal najuntaq’eetiman rik’in re li tenamit Costa Rica, un tenamit li wan sa’ xcha’al centroamerica li kitikla chaq xb’aan li kape ut arin kik’uub’la chaq ru jo’ jun komonil aj k’anjelenel re li ch’och’ ut naq kiraj kanaak chaq li awa’b’ejilal yal sa’ ruq’ jun li ch’uut, ab’an a’in timiltimil kisach. Li tenamit Costa Rica kixtuqub’ ru xb’een wa li tzolok nab’eeresiman sa’ li xtenamit chi ru li chihab’ 1885, kixjunaji ru li xk’a’uxl li awa’b’ejilal chi ruheb’ li chihab’ re li siglo XX ut kixq’et xchaq’rab’il li xmolamileb’ laj puub’ chi ru li chihab’ 1948. Rik’in chi xjunil li esilal a’in najuntaq’eetiman junqaq li na’leb’: Gráfica 4

Carga tributaria de Costa Rica y Guatemala (1990 y 2008) (porcentaje respecto del PIB) 1990

18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

2008

15.6 11.3

10.9 7.7

Costa Rica

Guatemala

Fuente: base de datos de la Cepal, sobre la base de estadísticas oficiales. Véase gráfica 4.9 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

a) Li xk’ihalil li rokik li xtuminal li awa’b’ejilal, jo’ rik’ineb’ li tojl ut jalan chik chi tumin, li xk’ihalil yo chi ok naxye li resilal li PIB naq chi ru li chihab’ 1990 kixk’utb’esi naq Costa Rica ki’ok rik’in 11.4% ut rik’in Watemaal li 8.1%. Ab’an eb’ a’in ke’tam chi ru li chihab’ 2008 ut kiwulak 15.9 ut 12.1%. b) Li naxkanab’ li tojl, naxye li PIB, naq ki’ok 10.9% cho’q re Costa Rica chi ru li chihab’ 1990 ut cho’q re Watemaal ki’ok 7.7%; chi ru li chihab’ 2008 kitaqe’ toj 15.6 ut 11.3%. arin nak’utun li xwankil li awa’b’ejilal ut li xnawom wan chi rix li xb’eeresinkil eb’ li tojl; wan xnawom re xnawb’al chan ru xmolb’al malaj xxokb’al eb’ li toj, re naq ink’a’ twanq li b’alaq’iik chi rix ut re naq twanq li k’ehok tojb’a maak sa’ xb’een li tq’etoq re li xchaq’rab’il li molok tojl; tento naq tril naq twanq li sumwan sa’ xyanqeb’ li poyanam ut paab’ajelaq re rik’in xb’eeresinkil li xk’anjel chi chaab’il. Wi jwal t-uxmanq xtaqsinkil li rokik xtuminal eb’ li tojl jwal tchaab’ilob’resimanq aj wi’ eb’ li k’anjel. 40

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

c) Reetalil chi xjunil li sachomq, li naxye naq wi a’in taaqenaq, naraj naq naxye naq li awa’b’ejink yo chi b’eeresimank a’an chaab’il ut xtaw li wakliik, jo’ wi’ yo xb’eeresinkil rib’ jo’ chan ru naraj ut moko ramb’il ta ru sa’ li xk’anjel, qayehaq jo’ rik’in xb’eeresinkil xk’a’uxl li awa’b’ejilal. Li esilal a’in naxjultika li nasachman rajlal chi ru li chihab’ 2000 chi rix li junjunq chi poyanam. Li tenamit Costa Rica kixsach chi ru li chihab’ 1997 a’an US$ 406, xtuminal aj ab’il tenamit, ab’an a’in moqon kitaqe’ toj US$ 657 chi ru li chihab’ 2008. Sa’ li tenamit Watemaal li sachomq chi rix li junjunq chi poyanam kiwulak US$ 148 ut US$ 222 chi ru xkab’ichal li chihab’. d) Li sachomq na’uxman chi rix li tenamit ab’an a’in rik’in jun awa’b’ejilal li na’oken sa’ xneb’a’il eb’ li poyanam ut sa’ xmaajelil li juntaq’eetilal. Arin nak’utukun naq li awa’b’ej a’an tz’aqal xjolomil li tenamit, jo’ reheb’ li molam li nake’k’anjelak rik’ineb’ li komonil. Li sachomq kama’ naq xjultika chaq li esilal li PIB chi ru li chihab’ 1990, cho’q re li tenamit Costa Rica, kiwulak 16.1% ut cho’q re Watemaal kiwulak 3.5%; chi ru chik li chihab’ 2008 kitaqe’ toj 17.1 y 6.7% li esilal a’in re xkab’ichal li tenamit. e) Wi li esilal a’in naxjultika li sachomq rik’in li junjunq chi poyanam, naraj naxye naq chi ruheb’ li chihab’ 1990 ut 2008, li sachomq rik’in li tenamit aran Costa Rica kixq’ax ru li US$ 504 toj US$ 818; sa’ li tenamit Watemaal, kiwulak US$ 45 toj US$ 107 f)

Li xb’eeresinkil chaq chi chaab’il li patz’ok tojl, kixb’aanu naq twanq li tiikilal, li ak’il na’leb’ ut li xpaab’ankil re li awa’b’ejilal, xb’aan naq kinumta li tojl naxk’ul li roq’ ruq’il awa’b’ejilal nab’eeresink re li na’leb’ a’in, a’in reetalil chi xjunil li toj kimolman. Sa’ xteepal Costa Rica chi ru li chihab’ 1990 kiwulak 2.1% ut 4.2% chi ru li chihab’ 2008; ab’an Watemaal kixtikib’ rik’in 1.8% ut chi rix chik a’an kiwulak 3.2%, chi ru chik li chihab’ 2008.

Rik’ineb’ li tojl li nak’ulman jo’ q’eqil, Costa Rica kinume’ sa’ xb’een li 8.0% chi ru li chihab’ 1990, toj 11.0% chi ru chik li chihab’ 2008. Ab’an Watemaal, kinume’ sa’ xb’een li 5.5 toj 8.2%, chi ruheb’ aj wi’ li chihab’ xyeeman chaq. g)

Eb’ laj k’anjel sa’ li awa’b’ejilal a’in jun chik xkomon li sachomq, ab’an aajel ru re naq truhanq chi xb’eeresinkil xk’anjel li awa’b’ejilal. Ab’an a’in moko naraj ta naxye naq chaab’il yo chi b’eeresiman chi xjunil li k’anjel. Li reetalil li xk’ihalileb’ najultikaman a’yaal aj wi’ li poyanam wankeb’ sa’ li na’ajej kama’ xjultikanb’il xb’aan li (PEA) ab’an ka’aj wi’ li chihab’ kiruhan chaq risinkil li resilal. Chi ru li chihab’ 2003, kiwulak toj 6.0% cho’q re Costa Rica (Xk’uub’laj Awa’b’ejilal, Xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin,

Xk’uub’lal K’uub’anel Chaq’rab’) ut cho’q re Watemaal kiwulak toj 2.8% sa’ (Xk’uub’lal Awa’b’ejilal). Rik’in chi xjunil li esilal a’in naru xyeeb’al naq li Awa’b’ejilal re Costa Rica, a’an li jwal nim chi ru Watemaal, xb’aan naq nanumta li xk’ihalil sa’ xb’een li re Watemaal, ab’an rik’in li rusilal ut li xchaab’ilal li naxb’aanu. Naraj naxye naq li xnimal junaq awa’b’ejilal a’an a’yaal chan ru yo chi usaak li xtenamit rik’in li wakliik jo’ naxk’utb’esi li xteepaleb’ laj Costa Rica, xb’aan naq aran yo chi k’ihank li roksinkil eb’ li ak’il na’leb’, yokeb’ chi usaak eb’ li poyanam wankeb’ sa’ li neb’ail, yo chi jeb’k li xkamikeb’ li kok’al sa’ xk’ab’a’ li yajel, yo chi usaak li rilb’aleb’ li yaj sa’ eb’ li b’anleb’aal, li ilok ru hu ut tz’iib’ak, eb’ laj k’utunel sa’ nimqal ru tzoleb’aal, nawan chik li okenk sa’ xxaqab’ank awa’b’ejilal, yokeb’ chi numtaak li ixq nake’tz’aqonk sa’ li xk’uub’lal li awa’b’ejilal, yo chi kub’eek xk’ihalil eb’ li poyanam nake’ketok li b’an nakaltesin, li kamsink. Naraj naxye naq li xteepaleb’ laj Costa Rica jwal nim ut kaw rib’ chi ru Watemaal, xb’aan naq li tenamit Watemaal toj yaj ut ka’ch’in.

Xraqb’al ru li na’leb’ Li Awa’b’ejilal re Watemaal rik’in chi xjunil eb’ li molam nake’k’uub’ank re, eb’ laj k’anjel wankeb’ chi sa’ ak yokeb’ chi b’eek cho’q re naq tnimanq ut t-elq sa’ li xyajel li tenamit. Ab’an chanchan naq sa’ xka’b’a’ eb’ li najteril ch’a’ajkilal ut eb’ li toj yokeb’ chi k’ulmank sa’ li tenamit Watemaal, yo xramb’al

ut yo xch’a’ajkinkil re naq li tenamit ink’a’ t-elq sa’ li rahilal ut moko truhanq ta chi wulak chi ub’ej. Naraj naxye naq eb’ li ch’a’ajkilal ink’a’ naxkanab’ naq ttawmanq li juntaq’eetilal ut li xwaklejik li poyanam. Eb’ laj k’anjel re li Xk’uub’lal li awa’b’ejilal li ak xaqxokeb’ chi ru xchaq’rab’il li awa’b’ejilal malaj li wankeb’ sa’ xraqalil 011 ut 022, li xk’ihalileb’ a’an 0.76% chi ru li chihab’ 2000 (85,460) toj 1.2% chi ru li chihab’ 2009 (163,176), sa’ xyanqeb’ chi xjunil li poyanam. Sa’ li Xk’uub’lal aj K’uub’anel Chaq’rab’ chi ruheb’ chaq li chihab’ 1997-2007, li xk’ihalil laj k’uub’anel chaq’rab’ kinume’ sa’ xb’een li 80 toj 158, ut li rajlil eb’ laj k’anjel kiwulak 182 chi ru li chihab’ 1999, toj 1575 a’in chi ru chik li chihab’ 2007. Li Xk’uub’lal Raqleb’aal Aatin a’in tana li jwal kichaab’ilo’ ut li jwal kiniman rik’in xb’aanunkil li xk’anjel, chi rix chaq li chihab’ 1994 naq ki’ok chi b’eeresimank jun chik li ak’ chaq’rab’ li Código Procesal Penal, a’in chi rix naq ak kijuch’man chaq li tuqtuukilal. Jo’kan naq chi ruheb’ li kutan a’an li xk’ihalil eb’ laj k’anjel sa’ li Raqleb’aal Aatin kinumta ut kiwulak li xk’ihalil toj 5384, a’in chi ru li chihab’ 2002, toj 6621 chi ru chik li chihab’ 2007 (0.05% reheb’ xk’ihalil chi xjunil li poyanam. Sa’ li Xmolamil Ministerio Público, li xkomon aj wi’ rib’ rik’in li Raqleb’aal aatin aran kinume’ sa’ xb’een 680 chi aj raqonel chaq’rab’ chi ru li chihab’ 2002 toj kiwulak 1265 chi ru chik li chihab’ 2008.

Li awa’b’ejilal: li xk’uub’lal, eb’ laj k’anjel ut xsachomq li tenamit

Ro’ ch’ol Li xb’eeresinkil eb’ li toj sa’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam Chi ru chaq eb’ li chihab’ 80 re li siglo XX, kichal jun li rahilal sa’ xk’ab’a’ jun li k’as wan, ut a’in kixk’am chaq rahilal sa’ xb’een América Latina. Jwal kinumta li k’as ut ink’a’ chik ke’ruhan chi risinkil li ch’a’a’jilal a’in sa’ xk’ab’a’ jun laj yakonel li kixkanab’ eb’ li tenamit sa’ rahilal xb’aan naq ink’a’ chik ke’ruhan xtawb’al li xtumin, jo’ wi’ sa’ xk’ab’a’ naq kinumta li xk’ihalil li nake’xtoj rik’ineb’ li ab’l tenamit. Chi ruheb’ chaq li chihab’ 90 ki’ok chaq chi b’eeresimank jun li na’leb’ b’ar wi’ ink’a’ chik na’k’eeman xwankil li k’a’ ru naxye li awa’b’ejilal chi rix xk’anjelankil li wakliik sa’ xka’b’a’ li tumin. Chi ru chaq li siglo XXI, kitikla chaq chi timiltimil xtz’ilb’al rix chan ru yo chi k’anjelamank li xtuminal ut li wakliik sa’ chi xjunil América Latina, sa’ xk’ab’a’ naq a’in a’an jun na’ajej b’ar wi’ ink’a’ naru xb’eeresinkil li tiikilal; chi moko naruhan xsik’b’al xyaalal li ch’a’ajkilal nachal sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li juntaq’eetilal; jo’ wi’ xmaajelil xtamresinkil li xtuminal li tenamit re naq chi jo’ka’in tb’eeresi xjunes rib’ li tenamit. Sa’ xk’ab’a’ li xmaajelil li tumin sa’ chi xjunil li ruuchich’och’, chi ru chaq eb’ li chihab’ 2007-2009, ki’ok chi tz’ilmank rix chan ru raj naq t-okq chi b’eeresimank jun na’leb’ li naxk’e xtz’aqonik li awa’b’ejilal; ut a’in naxb’aanu naq nake’ok roksinkil eb’ ak’il na’leb’ reheb’ jalan chik tenamit. Li na’leb’ a’in yo xtiikankil li wakliik cho’q re li poyanam, li naxk’e xwankil xk’anjel li awa’b’ejilal sa’ li na’leb’ a’in, ab’an sa’ xk’ab’a’eb’ aj wi’ xxokb’al eb’ li tojl. Sa’ li xtz’ilb’al rix kiwan, kiwech’man chaq rix li rokik eb’ li tojl, chan ru naq naxxokman mnalaj namolman, li nasachman, ut ma kutan chi ruheb’ li komonil. Sa’ xk’ab’a’ chi xjunil li na’leb’ a’in kiraqman ru rik’in xtuqub’ankil ru rik’in oxib’ li na’leb’: a) xwech’b’al rix li natawman ut li nasachman; b) xtuqub’ankil ru li xtuminal li tenamit (ink’a’ yal yoq chi jalaak); ut c) roksinkil ut xjek’b’al chi chaab’il xb’ihomal li tenamit.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

1. Resilal li k’a’uxl nake’b’eeresiman ch iris li tojl sa’ xteepal Watemaal Junqaq esilal chi rix chaq li molok tojl na’uxk chaq chi ruheb’ li chihab’ 30, chi rix chaq naq kiwan chaq sa’ k’as li tenamit, arin tuqub’anb’il chaq ru, cho’q xtawb’al ru chi chaab’il chan ru naq kikana sa’ rahilal li awa’b’ejilal rik’in li xk’as. Chi ru chaq li chihab’ 1983 sa’ jun li sumk’uub’ rik’in jun li Molam nayeeman re Fondo Monetario Internacional (FMI), kixxaqli chaq xb’eeresinkil jun chik li tojl li tento te’xb’aanu li poyanam a’an li xtojb’al 10 senta sa’ xb’een li o’k’aal ketzal li te’xsach, li tojl a’in nayeeman re impuesto al valor agregado (IVA), ab’an eb’ li ink’a’ te’tojoq a’aneb’ laj awinel chi rix naq nake’xk’ayi ru eb’ li rawimq rik’ineb’ laj ab’l tenamit. Chi ru chaq li awa’b’ej kixxaqab’aman chaq chi ru li chihab’ 1986 kitikla chaq xtusub’ankil ru li xtuminal li tenamit ut li komonil, xb’aan naq ki’ajman xtuqub’ankil ru chi chaab’il eb’ li tojl, re naq t-ilmanq ut tz’ilmanq rix chi chaab’il chan ru naq t-uxmanq xmolb’al, jo’ wi’ tento xyeeb’al reheb’ li poyanam naq tojb’al li tojl a’in teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ jo’ ralal xk’ajol jun tenamit. Cho’q re xk’eeb’al xkuutal li xmolb’al eb’ li tojl, chi ru chaq eb’ li chihab’ 90 re li siglo XX, ki’uxman chaq xsumenkil naq tento xtuqub’ankil ru chan ru yo chi b’eeresiman li xmolb’al li toj sa’ li tenamit. Li awa’b’ejilal kixxaqab’ naq tento twanq li tojl li tk’eemanq jo’ q’eqil ab’an chi yo’on, li naru roksinkil cho’q sa’ li tzolok, kawilal, ochochnal, aj ilol tenamit, ut re xtojb’al li k’as nawan rik’ineb’ laj ab’l tenamit. Naq kijuch’man chaq li Tuqtuukilal chi ru chaq li chihab’ 1996, kik’eeman chaq xwankil li xmolb’al eb’ li tojl re naq chi jo’ka’in li awa’b’ejilal truhanq chi xb’aanunkil li xk’anjel jo’ teneb’anb’il. Ki’uxman aj wi’ chaq xxaqab’ankil naq tento xb’eeresinkil li tojl jo’ jun k’ulub’ teneb’anb’il, re chi xjunil ut re li komonil. Kiyeeman

naq ttaqsimanq li tojl sa’ li 50.0% jo’ re chaq li chihab’ 1995, li naxjayali 13.2% li naxjultika li PIB, chi ru chaq li 2008. Chi ru chaq li chihab’ 1998, kixtikib’ chaq li xk’anjel li molam Superintendencia de Administración Tributaria (SAT), re naq a’in tk’anjelak chi rix li molok tojl re naq chi jo’ka’in ilb’ilaq chi chaab’il ut tb’eeresiman chi tuqtu ru li molok toj sa’ li tenamit. Li esilal ak wan chaq chi rix li molok tojl, nak’uub’la ru sa’ aj wi’ li chihab’ a’in, naq li awa’b’ej kixye naq tento twanq junaq li nimla k’uub’ank chi rix, b’ar wi’ twanq xk’uub’ankil eb’ li k’a’uxl te’b’eeresimanq chi rix li okenk malaj li tz’aqonk sa’ li molok tojl. Chi rix naq kiwan li k’uub’ank chi ru chaq li chihab’ 2000 ki’uxman chaq xxaqab’ankil jun sumk’uub’ rik’ineb’ li molam nake’chal sa’ xk’ab’a’ li tenamit ut rik’ineb’ li oxib’ chi xk’uub’lal awa’b’ejilal. 57 Chi ru li chihab’ 2003 ut 2006, kixyaql xq’e li awa’b’ejilal chi okenk sa’ li molok tojl. Ki’uxman xxaqab’ankil jun li molam li tk’anjelaq cho’q re rilb’al chan ru yo chi b’eeresimank li molok tojl, ut a’in kixxaqab’ jun li na’leb’ re xtuqub’ankil ru, li ki’uxman xsumenkil chi ru li chihab’ 2004. Ki’uxman risinkil li tojl nake’xb’aanu eb’ li molam nake’xb’eeresi li yakok ut li nake’k’anjelank chi rix li k’iiresink ketomq ut awimq, ab’an a’in jun tojl li nab’aanuman sa’ li xq’ehil ab’an chi yo’on, a’in kuutunb’il chaq xb’aan li sumk’uub’ kixxaqli chaq sa’ xjuch’b’al chaq li tuqtuukilal, ut a’in kixb’aanu naq ki’ok chi tamk li tojl na’ok sa’ xk’ab’a’ li k’anjel na’uxman li nayeeman re impuesto sobre la renta (ISR). Ki’uxman aj wi’ chaq xxaqab’ankil eb’ li chaq’rab’ li nakuutunk reheb’ li xb’eeresinkil li molok toj, jun li chaq’rab’ li nayeeman re «Ley anti evasión» li naraj xyeeb’al naq ink’a’ naru xq’etb’al li tojl teneb’anb’il sa’ xb’een li junjunq. Chi ru li po enero re li chihab’ 2008, li Molam na’ilok re naq yo chi uxmank chi xjunil li kiyeeman chaq sa’ li sumk’uub’ naq ki’uxman chaq xjuch’b’al li Tuqtuukilal, kixxaqab’ chaq jun na’leb’ cho’q re x-ak’ob’resinkil xb’eeresinkil li tojl sa’ xteepal Watemaal, re naq tk’eemanq chi k’anjelak eb’ li sumk’uub’ xaqxo chaq chi rix li xmolb’al eb’ li tojl. Arin naqak’e reetal naq li esilal wan chi rix li tojl sa’ xteepal Watemaal naxk’utb’esi li yalok q’e yo chi uxk chi rix, ab’an ink’a’ jwal yo chi tawmank li rusilal, xb’aan naq toj maji’ na’uxman xxokb’al li tento ut li aajel ru cho’q re xk’eeb’al chi xjunil li traj li tenamit chi rix li wakliik cho’q re li poyanam.

2. Li na’ajej naxram eb’ li k’a’uxl chi rix eb’ li tojl Li awa’b’ejilal a’an jun xb’ehil naq ttuqlaaq ru li xtuminal li tenamit, li molok tojl a’an jun xb’ehil re naq truhanq li tz’aqonk sa’ chi xjunil li k’anjel na’uxman sa’ xk’ab’a’ 57 58

li tenamit rik’in xtawb’al li xsachomq ut eb’ li tojl, b’ar wi’ tento tb’eeresimanq li juntaq’eetilal ut li usilal cho’q re li komonil, sa’ xk’ab’a naq chi xjunil a’in li naxsik’ a’an li wakliik cho’q re li poyanam. Li xb’eeresinkil xmolb’al eb’ li tojl numtajenaq li rilom rik’in rusilal li xwanjik eb’ li komonil, li naru nachaab’ilo’ a’yaal chan aj wi’ ru naq natam li xtuminal na’ok ut jo’ wi’ naq natam xtawb’al li k’anjel yalaq ta b’ar, ut xjeb’al eb’ li ch’a’ajkilal nachalje’ sa’ xk’ab’a’ li tumin (k’a’uxl junelik yo chi b’eeresimank). Tento aj wi’ naq twanq xjek’b’al chi chaab’il li tumin rik’in li k’a’ re ru jwal aajel ru jo’ chi rix li kawilal, tzolok, ochochnal, sahilal wan, ut naab’al chik.

2.1 Li k’a’uxl chi rix li tojl ut li wakliik cho’q re li poyanam Li xk’anjelankil ut li nareek’asi chi xjunil li k’a’uxl wan chi rix li tojl a’in jun na’leb’ li jwal napoqoqin ch’ool sa’ li tenamit Watemaal. Wankeb’ li nake’xye naq li xsachomq li tenamit ut li molok tojl a’an jun na’leb’ li nab’ayok re li xtamresinkil xtuminal li tenamit, xb’aan naq nake’xjeb’ li natawman ut li nasachman; jo’kan naq ink’a’ jwal nake’raj xk’eeb’al xwankil. Ab’an wan reetalil naq kiwan sa’ rahilal li tenamit rik’in li xtuminal chi ru li chihab’ 2007-2009, naq naru natam rokik li tumin sa’ xk’ab’a’ li natawman ut li nasachman ab’an rik’in xtenq’aleb’ li molam nake’ril xjuneseb’ rib’. Wan junch’ol chik nake’xye naq xmolb’al li tojl naxxaqab’ rusa’jik rokik li tumin, xb’aan naq jwal nanumta xtaqe’qik eb’ li xtz’aq eb’ li k’a’ re ru ut li xmaajelil li k’anjel. Li roxil k’a’uxl nake’xye naq li molok tojl a’an jun xb’ehil xtamresinkil li tumin, ut re aj wi’ okenk cho’q xchaab’ilob’resinkil junqaq chik na’leb’ li tk’anjelaq re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam, rik’in xjeb’al li neb’a’il, li tz’eqtanank ut re naq ttawmanq li juntaq’eetilal sa’ xtawb’al li k’a’ ru aajel ru cho’q re li junjunq chi poyanam.58 Sa’ xjunajinkil ru li oxib’ chi na’leb’ a’in (tamk, kanaak sa’ xna’aj ut jek’bal chi chaab’il) a’an li nak’ehok xkuutal li xk’anjelankil li molok tojl ut li xsik’b’al li wakliik cho’q re li poyanam. Li xk’anjelob’aal li awa’b’ejilal wan cho’q re xk’anjelankil xmolb’al li tojl nachal chaq rik’in li xtuminal li tenamit jo’ wi’ li nachal sa’ li ab’l tenamit. Li awa’b’ejilal naxb’eeresi rib’ rik’in xtuminal eb’ li tojl namolman; ab’an wankeb’ jalan chik rokik li tumin, ab’an a’in jalanjalanqeb’ sa’ eb’ li junjunq chi tenamit, qayehaq jo’ rik’in li rokik jalan chik tumin qayehaq jo’ rik’ineb’ li k’ehok xhuhil junaq k’anjel li nake’yeman re (tasas, derechos, licencias); li nak’ulman sa’ xk’ab’a’ xk’ak’alenkil li tenamit; li k’ehok to’ k’a’ re ru re li awa’b’ejilal ut naab’al. Li tumin nachal sa’ eb’ li ab’l tenamit a’an sa’ xk’ab’a’ xk’as li tenamit wan ut chi xjunil li nake’xik chi k’ayiik sa’ eb’ li ab’l tenamit. Chi xjunil a’in na’uxman xtz’ilb’al rix sa’ xk’ab’a’ chi xjunil xsachomq li tenamit.

Consejo Nacional para el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz (2008: 5). Organización para la Cooperación y el Desarrollo Económico (Ocde, 2008: 2). Li xb’eeresinkil eb’ li toj sa’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam

Li sachomq naxb’aanu li tenamit a’an sa’ xk’ab’a’ oxib’ li na’leb’ li natenq’an chi xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam. Li xb’een a’an xk’eeb’al ut xkawresinkil li tamk, naraj naxye xchaab’ilob’resinkil li natwman sa’ xk’anjelankil li ch’och’, re naq a’in truhanq xchaab’ilob’resinkil li rokik li tumin ut twanq aj wi’ li k’anjel chi junelik. Li xkab’ a’an xnawb’al xnumsinkil ut xsikb’al xyaalal eb’ li rahilal naxkanab’ li tumin, rik’in xyalb’al xq’e risinkil xyajel xtz’aq eb’ li k’a’ re ru ut li xmaajelal li k’anjel. A’in a’an jun k’anjel li ttawmanq rik’in xnawb’al xb’eeresinkil junelik chi chaab’il li molok tojl. Li rox a’an xnawb’al xjek’b’al chi chaab’il li tumin na’ok. Li molok tojl tento naq t-uxmanq sa’ xk’ab’a’ li xsik’b’al li wakliik choq’ re li poyanam, ab’an a’inb a’yaal chan ru naril ut naraj li awa’b’ejilal ut chan ru naraj a’an reek’ankil xtawb’al li wakliik.

3. Li k’a’ re ru re li molok tojl sa’ li awa’b’ejilal 3.1 Li molok tojl, li xk’uub’lal ut li natawman sa’ li tojl Li naraj xb’eeresinkil xtuminal li tenamit a’an a’yaal chi xjunil li namolman, malaj chi xjunil li namolman sa’ eb’ li tojl, sa’ li tenamit Watemaal namolman ka’ch’in chik ma li 90.0%; ut li tojl li nak’ulman jo’ q’eqil moko jwal k’i ta. Naraj naxye naq Watemaal moko jwal yo’on ta li tumin naxk’ul chi moko naruhan ta xb’eeresinkil rib’ rik’in li tumin naxmol, jo’kan naq aajel ru cho’q re li xmolb’aleb’ li tojl. Ab’an wan resilal naq moko k’i ta aj wi’ naxtaw rik’in a’in, nayeeman naq kub’enaq chi ru li 12.0% jo’ naxye chaq resilal li PIB. Li naraj naxye naq ink’a’ naxtaw xk’ihalil najayaliman chaq sa’ li sumk’uub’ kixxaqli chaq sa’ xjuch’b’al li tuqtuukilal chi rix eb’ li tojl. Wan resil naq chi ru li chihab’ 2008 kixxokman 13.2%. Jo’ chan ru naq naxye chaq li esilal INDH 2001, naq li jwal kub’enaq ki’uxman chaq xxokb’al chi rix li tojl a’aneb’: a) li xwanjik poyanam li nake’risi rib’ chi sa’ li tojok malaj ut li nake’xq’et xchaq’rab’il li xk’eeb’aleb’ li tojl teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’; b) li xmaajelal xwankil eb’ li chaq’rab’ re naq chi xjunil li poyanam te’xtoj li tojl teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’; c) sa’ xk’ab’a’ aj wi’ naq yal sik’b’ileb’ ru li nake’patz’e li xtojl malaj ut naq wankeb’ li nake’numsiman yal chi jo’ka’an re naq ink’a’ te’xk’e li tojl teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’; d) sa’ xka’b’a’ naq ink’a’ nab’eeresiman li xchaq’rab’il eb’ li tojl; e) li xwanjik na’leb’ naramok sa’ li chaq’rab’ chi rix xteneb’ankil xwankil li awa’b’ejilal cho’q re xtojb’al li tojl; f) sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ li juntaq’eetilal sa’ xjek’b’al li rokik li tumin ut li b’ihomal; ut g) li xwanjik li k’anjel li ink’a’ jwal ch’olch’o ru ut li nab’aanuman chi muqmu.59 Jo’ wi’ xmaajelil li sumk’uub’ank re naq twanq 59 60 61

Para ampliar el tema, veáse PNUD (2008b) PNUD (2008). Fuentes Quintana, E. (1990).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

xtamresinkil li tojl tk’ulmanq jo’ wi’ li xb’eeresinkil chi saqenk ru, chi maak’a’aq li b’alaq’ik, ut xjeb’al li sachomq b’ar ink’a’ jwal aajel ru. Jun li esilal b’anunb’il chaq xb’aan li molam Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales (Icefi, 2009) naxye naq li xmaajelal li tojl chi rix li ISR li kiwulak 0.4% li kixjultika li PIB chi ru li chihab’ 2009, ab’an a’in sa’ xk’ab’a’ naq wankeb’ li ink’a’ ke’tojok li yal ke’numsiik chi ka’ma’an. Kama’ naxye lie sil chi rix wakliik li ki’siman chaq chi ru li chihab’ 2007/2008,60 rokik li tumin sa’ li tenamit Watemaal kiwulak ka’ch’in chik ma li 75.0% rik’ineb’ xk’ihalil li poyanam wankeb’ chaq chi ru li chihab’ 2000, ut li 71.3% chi ru li chihab’ 2006, li naxk’utb’esi xmaajelil xk’ihalil li tojl naxxokman, ut naq eb’ li poyanam nake’xtoj li tojl IVA sa’ xb’een eb’ li xloq’om. Sa’ xyanqeb’ li tojl naxokman, wankeb’ li ISR, LI IVA, Dentro de los ingresos tributarios, los directos e indirectos que se destacan son el ISR, el IVA, li tojl chi rix li k’ulub’ej re li nume’k sa’ eb’ li ab’l tenamit malaj li nayeeman re derechos arancelarios (DA) ut li na’ok sa’ xk’ab’a’ roksinkil li rax kas (petróleo). A’in naxmoy ru li xjek’b’al chi tuqtu ru ut chi chaab’il li xb’ihomal li tenamit.

3.2 Eb’ li tojl ut li juntaq’eetilal sa’ li komonil Li juntaq’eetilal a’in jun na’leb’ li na’uxman xmimb’al; naru nawan ab’an naq nab’eeresiman chi chaab’il ut chi tuqtu ru li molok tojl, chi maak’a’aq li sik’ok u, naraj naxye naq junxikik te’molmanq li tojl ut tento te’raqmanq chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’ li ink’a’ nake’tojok malaj li nake’xmux xchaq’rab’il li molok tojl. Li awa’b’ejilal tento naq tb’eeresi li k’a’uxl chi rix xk’eeb’al xwankil li tiikilal ut re naq tjek’manq chi chaab’il ut sa’ juntaq’eetilal chi xjunil xb’ihomal li tenamit.61 Chi rix naq t-uxmanq xb’eeresinkil chi xjunil sa’ juntaq’eetilal truhanq xchaab’ilob’resinkil rokik li tojl. K’a’ ut naq toj maji’ naruhan xb’aanunkil a’in sa’ xteepal Watemaal. Xk’ihalil li tojl namolman rik’in li IVA, li na’uxman xmolb’al sa’ juntaq’eetilal rik’ineb’ chi xjunil li tenamit li jalanjalanq xk’ihalil li nake’xsach ut li nake’xtaw, a’in naxb’aanu naq li tojl najeb’k malaj natam, ut jo’kan naq ink’a’ naruhan xjekb’al sa’ juntaq’eetilal. Jo’kan naq moko naru ta rilb’al chi ch’olch’o li xk’ihalil li namolman sa’ eb’ li k’ayiib’aal ut rik’ineb’ li k’a’ re ru nake’xtoj li tojl a’in. Kiwan chaq junqaq xtz’ilb’al rix chan ru naru xb’isb’al li tojl namolman, ab’an ki’ilman naq sa’ li tenamit Watemaal li tojl na’ok nachal naxik, xb’aan naq wan naq natam ut wan naq najeb’k. sa’ xyanqeb’ a’in wan li IVA ut juch’ol chik chi

tojl. Li ISR, sa’ xk’ab’a’ naq nake’xb’eeresi poyanam chi junqalil natam, ab’an wankeb’ tojl li jeb’k nake’xk’ul, jo’kan naq kiyeeman chaq naq aajel ru naq tchaab’ilob’resimanq li xb’ehil xmolb’al li tojl.

3.3 Xq’etb’al li xtojb’al li tojl Naq na’uxman xtz’ilb’al rix xsachomq li tenamit, na’el chaq li xmolb’al eb’ li tojl, li naxk’utb’esi kiib’ xyaalalil xk’a’uxl li awa’b’ejilal re Watemaal: jun naq naab’aleb’ li poyanam nake’xpatz’ naq te’oxloq’imanq li xk’ulub’eb’ ab’an nake’xq’et rib’ chi xb’aanunkil li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ jo’ naxye sa’ li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li tenamit; ut li jun chik naq wan jun awa’b’ejilal li maak’a’ xwankilal cho’q re xk’eeb’al chi oxloq’iik eb’ li chaq’rab’. Xb’aan naq li xk’ihalileb’ li poyanam teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li tojok moko naxk’ulub’a ta rib’ rik’ineb’ li nake’wulak chi tojok. Li Cepal ut Icefi ke’risi chaq resil naq naab’aleb’ li poyanam nake’risi rib’ sa’ xtojb’al li ISR, sa’ naab’al chi tenamit; Watemaal chi ru li chihab’ 2006 ke’oyb’eniman naq te’wulaq chi tojok li xk’ihalil li 63.7%, ab’an li kixye resil li PIB, a’an naq ka’aj wi’ li 5.6% ke’tojok. Arin nak’utun naq wan li maajelil Watemaal, ut chanchan naq ka’aj wi’ li IVA ut li ISR li jwal k’iheb’ li nake’tojok re, xb’aan naq ka’aj wi’ a’in li nakutuk xk’ihalil li tojl naxxokman. Naraj naxye naq naab’aleb’ li poyanam ink’a’ nake’tojok, ut jwal wan aj wi’ naab’aleb’ li nake’numsiman re naq ink’a’ te’tojok mare yal sa’ xk’ab’a’ junaq uxtan u, ut jo’kan naq ink’a’ chik nawan li nawom chi rix chan ru xjek’b’al ru chi xjunil li namolman. Li jwal na’uxman xjek’b’al chi chaab’il a’an li naxokman sa’ xkaz’b’a’ li IVA ut moko jo’kan ta rik’in li ISR.

3.4 Li xk’eeb’al chaq rib’ sa’ k’as li tenamit ut li xkuutunkil rib’ rik’ineb’ li tojl Wan naq jwal na’uxman xb’aanunkil naq li awa’b’ejilal tixtaw naab’al chik li tumin chi ru li namolman rik’ineb’ li tojl; li xtuminal li sachomq yo chi tamk ut jo’kan naq aajel ru naq twanq li to’nink tumin rik’ineb’ li ab’l tenamit. Chi ruheb’ li junmay chihab’, Watemaal yo xk’eeb’al reetal chan ru tixb’eeresi li xk’eeb’al rib’ sa’ k’as. Li xk’ihalil xk’as li tenamit wan sa’ li 20.0% kama’ naxjultika li PIB, jwal kub’enaq chi ru li yo chi k’ulmank América Latina ut rik’ineb’ li xteepal Centroamérica. Li xtiklajik chaq li k’as ki’ok chaq chi ruheb’ li chihab’ 90 re li siglo XX, xb’aan naq ki’usa li rokik chaq li tumin sa’ eb’ li 62

63 64 65 66

ab’l tenamit ut sa’ aj wi’ li tenamit, naq ki’ok chaq li k’ayink k’a’ re ru rik’ineb’ li ab’l tenamit chi ru chaq li chihab’ 1997. Ab’an li naq ki’ok chi numtaak li xk’as rik’ineb’ laj ab’l tenamit kik’ulman chi ru li chihab’ 2008, naq eb’ laj yakonel reheb’ li ab’l tenamit ke’xram li k’ayink rik’ineb’,62 ut a’in kixb’aanu naq kiraqman ru naab’al li sik’ok tumin ut kiwan naab’al li tz’eqok, jo’kan naq ki’ok li ch’ikok ib’ sa’ k’as.63

Li ch’a’ajkilal kisutq’i wi chik chaq sa’ li chihab’ 2009, naq li FMI kixsume xk’eeb’al jun li to’ tumin US$ 935 millones cho’q re xtenq’ankil Watemaal re xnumsinkil chi xjunil li rahilal wan wi’. Chi ru aj wi’ li chihab’ a’an li K’uleb’aal tumin Banco Mundial kixsume jun chik li to’ tumin li tk’anjelaq cho’q xk’anjelankil li wakliik, li xk’ihalil a’an US$ 350 millones cho’q re li awa’b’ejilal re Watemaal, a’in re xtenq’ankil xb’eeresinkil li xk’anjel rik’ineb’ li tojl ut chi xjunil li xtenamitul, ut a’in taatenq’anq re naq tjeb’k xmaajelal li tumin. A’yaal lie sil naxye chaq li Cepal,64 Watemaal moko truhanq ta chi elk sa’ li xk’as wi ink’a’ na’uxman xchaab’ilob’resinkil rokik chaq li tumin sa’ xk’ab’a’ li tojl, ut sa’ xk’ab’a’ a’in yoq chi tamk li xk’as, xb’aan naq yoq xtojlb’al ral li xk’as junelik. Li xchik’b’al rib’ sa’ k’as, naxk’e ut naxkanab’ sa’ maajelal li awa’b’ejilal, xb’aan naq li xmolb’al li tojl yo chi kub’eek ut yo chi numtaak li sachomq, a’in moko yo ta xchaab’ilob’resinkil li yu’amej. Naraj naxye naq sa’ xjuntaq’eetankil rik’in Centroamérica, xk’as li awa’b’ejilal re Watemaal naxk’utb’esi li xmaajelil xnawomq chi rix xb’eeresinkil rib’ ut chi rix xb’eeresinkil xmolb’al eb’ li tojl. Us ta wan resilal li ke’xye chaq naq li tenamit naru naxkuutu xjunes rib’ rik’in li xsachomq chi ruchaq lajeeb’ chihab’ anaqwan. Ab’an li nak’utun chi ruheb’ li kutan a’in, a’an naq chi ru li chihab’ 2009 ki’ok chaq li rahilal sa’ xka’b’a’ li tumin, na’ok chaq naab’al li na’leb’ chi rix xk’eeb’al rib’ sa’ k’as li tenamit ut chi rix xtamresinkil li xtuminal, ab’an li resilal x-el chaq toje’ a’an naq moko truhanq ta xkuutunkil rib’ li tenamit rik’in li tojl namolman chi ru li chihab’ 2010.65

4. Li awa’b’ejilal: li xb’eeresinkil eb’ li k’a’uxl chi rix li tojl 4.1 Li xch’olaninkil li xmolb’al li tojl re naq t-uxmanq xtamresinkil Jun na’leb’ wan chi rix li xtuminal aajel ru cho’q re li tenamit a’an naq li tojl namolman naru tixtamresi li rokik xtuminal li sachomq sa’ xka’b’a’ chi xjunil li nasachman. 66

La Junta Monetaria autorizó al Banco de Guatemala (Banguat) disponer de las reservas internacionales del país para dotarse de liquidez, como una medida temporal hasta el 31 de enero de 2009. Asíes (2007: 17). Paunovic, I. (2004: 12). Cabrera, Ó. (2010). Demanda agregada = PIB = consumo e inversión privados + consumo e inversión públicos + saldo comercial (exportaciones menos importaciones). Naciones Unidas, et ál. (1993). Li xb’eeresinkil eb’ li toj sa’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam

Sa’ li tenamit Watemaal rik’in chi xjunil li sachomq na’uxman ut rik’in chi xjunil li nasachman sa’ xk’ab’a’ eb’ li k’anjel nab’eeresiman naru raj xtz’aqob’resinkil ru rik’in li tumin na’ok rik’ineb’ li jalan chik k’anjel.

Ab’an naru xyeeb’al naq li xb’eeresinkil ut li roksinkil xtuminal li tenamit moko jwal chaab’il ta. Jawl nak’utunk li najala wi’: b’ar wi’ jwal na’uxk li sachok a’an chi rix xb’eeresinkil rib’ li awa’b’ejilal (ka’ch’in chik ma naxta li 100.0%), chi ru li nasachman rik’ineb’ li k’anjel na’uxk sa’ eb’ li tenamit, chi ru chaq li chihab’ 1985 ut 2008 kiwulak 79.0%, li xk’ihalil. Arin nak’utun li xmaajelal li nawom chi rix xb’eeresinkil chaq eb’ li sachomq, li awa’b’ejilal ink’a’ naru naxkanab’ xloq’b’al chaq k’a’ ru re cho’q re xb’aanunkil li xk’anjel, ab’an li xk’eeb’aleb’ reeqaj li sachom yo chi kanaak chi ixb’ej. Li sachomq na’oksiman sa’ xb’eeresinkil li xk’anjel yo xtamresinkil li sachomq ut li tumin ka’aj wi’ yo chi oksimank cho’q xkuutunkil li awa’b’ejilal ut moko yo ta chi uxk li usaak rik’in rokik li tumin chi moko rik’in naq tnumtaaq eb’ li k’anjel cho’q reheb’ li poyanam. Li xk’ihalil li naxokman chi rix eb’ li tojl, wan xwankil cho’q re li sachomq ut li roksinkil naxtiika xtawb’al raj li wakliik cho’q re li poyanam, ut cho’q xchaab’ilob’resinkil li xwanjik.

k’anjel nab’eeresiman cho’q xtenq’ankileb’ li poyanam wankeb’ sa’ rajlb’al ru ut li tzolok. Li tumin naxk’e nake’oksiman sa’ li tzolok, cho’q re xwaklesinkil wi chik eb’ li yehom b’aanuhom, li xk’anjelankil eb’ li awimq, eb’ li b’eleb’aal ch’iich’, li kaxlansaqen, li nimqal ru k’anjelob’aal nake’oksiman cho’q re li yiib’ank k’a’ re ru, li yakok ut eb’ li cooperativas.

4.2 Li xkawresinkil xk’anjelankil li molok tojl cho’q re xtuqub’ankil ru rokik li tumin Li xyaalalil li na’leb’ a’in tuqub’anb’il xb’aaneb’ Burns ut Mitchell68 chi ru chaq li chihab’ 2009: «li xmaajelil rokik li tumin nachal sa’ xka’b’a’ naq moko tuqtu chaq ru chi chaab’il eb’ li k’anjel nake’b’eeresiman sa’ eb’ li na’ajej junjunq: jun xq’ehil a’an xtamresinkil li k’anjel na’uxman chi rix li xtawb’al li tumin, ut a’in tento xb’eeresinkil rajlal ut junelik.» xk’anjelankil li molok tojl aajel ru xb’aanunkil junelik naq nawan li tz’eqok malaj ut naq nawan li elk chi us, re naq yoq chi isimank li aajel ru; chi jo’ka’in yoq chi tamk li natawman malaj yoq chi numtaak li nasachman. Gráfica 5

Li xkawresinkileb’ xch’ool li nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’.

Ciclos del PIB y del gasto público (1980-2008)

Ciclo PIB

Ciclo Gpubl

4.0

Rik’in chi xjunil li naxloq’ li awa’b’ejilal cho’q reheb’ li molam nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’ na’ok li loq’ok chi ak’il ut li xch’olaninkileb’ ut li yiib’ank b’e, roksinkil li ha’ sa’ eb’ junjunq chi na’ajej, b’anleb’aal, tzoleb’aal, b’atz’unleb’aal ut naab’al chik. Li awa’b’ejilal maawa’ ka’aj wi’ loq’ok k’a’ re ru naxb’aanu, naxk’e b’an aj wi’ xtuminal xb’eeresinkil eb’ li junjunq chi k’anjel nake’xb’aanu. Naxk’e xtuminal chi xjunil li 67 68 69

Minfin (2008). En Díaz (2009). Ramírez, E. (2006).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

0.8

3.0

0.6

2.0

0.4

1.0

0.2 0.0

0.0

-1.0

-0.2

-2.0 -3.0

-0.4

-4.0

-0.6

1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Li xk’ihalil li sachomq naxik chi rix xb’eeresinkil rib’ li awa’b’ejilal naxik rik’ineb’ li molam nake’ril xjuneseb’ rib’ ab’an nake’k’anjelak rik’in xtuminal li awa’b’ejilal, xb’aan naq eb’ a’in nake’loq’man xk’anjelob’aal re xb’eeresinkileb’ li xk’anjel. Chi xjunil a’in na’oken aj wi’ b’ayaq chi tenq’ank re naq natam aj wi’ rokik li xtuminal li tenamit ut re aj wi’ naq nawan li k’anjel cho’q reheb’ li poyanam. Li awa’b’ejilal naxloq’ sa’ li k’ayiil kiib’ paay li k’a’ re ru: a) eb’ li k’a’ re ru nak’anjelak chi ru li awa’b’ejilal re xb’aanunkil li xk’anjel ut chi xjunil a’in ak re wi’ li k’anjel junjunq ut xhoonalil li roksinkil moko jwal k’i ta.67 Ut , b) ut eb’ li eechej, jo’ ch’och’, k’anjelob’aal ut k’a’ atq chik re ru li ink’a’ naruhan rilb’al malaj xch’e’eb’al, b’ar aj wi’ nake’oken chi xjunil xxaqab’ank ochochnal li naxtamresi li k’a’ re ru re li awa’b’ejilal. Naru xyeeb’al naq li awa’b’ejilal jwal xk’e naab’al k’a’ re ru sa’ eb’ li molam nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’ ab’an rik’in xtuminal li awa’b’ejilal, rik’in xloq’b’al li k’a’ ru nake’k’anjelak chi ruheb’, chi ru li chihab’ 2007 kiwulak 80.0%.

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfin. Véase gráfica 5.21 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li xb’eeresinkil xmolb’al li toj sa’ li awa’b’ejilal re chi xjunil América Latina yo chi b’eeresimank rajlal ut junelik ut a’in naxb’aanu naq ink’a’ natuqla ru xtuminal li tenamit, a’in najala ru rik’ineb’ li tenamit li ak xe’xtaw li wakliik, li nake’roksi chi xjunil li tojl choq’ re xnumsinkil eb’ li ch’a’ajkilal nachal sa’ xka’b’a’ li tumin.69 A’in naxb’aanu naq yo chi jeb’k li nake’risi rib’ chi sa’ ut naxtamresi li nake’oken. Sa’ chi xjunil América Latina, «[…] ki’ok chi jeb’mank eb’ li sachomq sa’ xk’ab’a’ naq kikub’e aj wi’ xk’ihalil li tojl naxokman, kijeb’mank eb’ li xsachomq li tenamit ut kik’eeman xkawilal xk’anjelankil rajlal li na’leb’ a’in […]».70 A’in yo chi k’ulmank Watemaal.

Gráfica 6

Ciclos del PIB y del gasto social (1985-2008)

Ciclo PIB

Ciclo gasto social

5.0

0.3

4.0

0.2

3.0

0.1

2.0

0.0

1.0 0.0

-0.1

-1.0

-0.2

-3.0

-0.3

-2.0

-0.4

-4.0

-0.6

85 19 86 19 87 19 88 19 89 19 90 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08

-6.0

Fuente: elaboración propia, con cifras del Banguat y el Minfin. Véase gráfica 5.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li sachomq natam naq ink’a’ yo chi k’anjelamank li rokik li tumin ut najeb’k sa’ xq’ehil li xk’anjelankil wi rokik li tumin. Li sachomq re li tenamit naxtaw xb’ehil li awa’b’ejilal naq na’ok chi xjeb’al xyajel li sachok, ab’an naq li sachomq jwal kub’enaq moko naruhan ta chi xtuqub’ankil lru li rahilal wan sa’ xka’b’a’ li tumin. Xb’aan naq moko yo chi k’ulamank li tumin cho’q re xsik’b’al xyaalalil eb’ li ch’a’ajkilal reheb’ li komonil chi moko naruhan xk’eeb’al xtuminal eb’ li k’anjel li naru naroksi chaq b’ayaq li tumin. Li eetalil 6 naxk’utb’esi li xb’ehil naxjultika li PIB rik’in li xsachomq li tenamit, li natenq’ank cho’q re xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam. Moko wan ta xb’ehil li jwal nim ta naxram rik’in li xtamresinkil li tumin, chi ruheb’ chaq li chihab’ 80 re li siglo XX (li PIB kixjultika naq li sachomq najeb’k ut natam. Naraj naxye naq nachal naxik, ut arin nak’utun wi chik li xmaajelil xnawom li awa’b’ejilal cho’q re xtawb’al xtuminal xsachomq li xtenamit naq wan sa’ rajlb’al ru. Xb’aan naq moko naxk’ula ta chaq xtumin naq yo chi ok naab’al li tumin rik’in, chi moko naxtuqub’ ta chaq ru eb’ li xchaq’rab’il li k’anjel. Jwal na’uxman wi chik li sachok naq maak’a’ li tumin yo chi ok ut maak’a’ aj wi’ li yo chi molmank.71

4.3 Li xkawresinkil li molok tojl ut li xjek’inkil li na’ok sa’ juntaq’eetilal Rilb’al chi xjunil li nasachman Li sachomq chi rix li xkawresinkil li poyanam aajel ru cho’q aj wi’ xtawb’al xtamresinkil li xtuminal li tenamit ut re xtawb’al li wakliik. Li xtuqub’ankil ru li xsachomq li tenamit a’an 71 72

Li awa’b’ejilal truhanq aj wi’ chi okenk re xtawb’al li wakliik, rik’in xtuqub’ankil ru li xjek’b’al chi chaab’il li xtuminal ut rilb’al naq chaab’il t-oksimanq chi xjunil li tumin rik’ineb’ li poyanam wankeb’ sa’ rajb’al ru; naraj naxye naq li tumin tento roksinkil cho’q re xk’eeb’al xkomon xnawomeb’ li tenamit, jo’ wi’ re naq te’ruhanq xsik’b’al li te’raj, jo’ aj wi’ chi rix li kawilal, tzolok, ut jun chaab’il wan sa’ li xyu’ameb’.

-0.5

-5.0

jun xb’ehil xtawb’al li wakliik ut re xjeb’al li neb’a’il sa’ kiib’ paay ru: xchaab’ilob’resinkil li xtuminil chi xjunil li na’ajej ut xteeb’al li b’e chi ruheb’ li neb’a’ re naq eb’ a’in te’okenq sa’ xtawb’al li wakliik, re naq chi jo’ka’in te’xk’e chi k’anjelak li nawomeb’ .72

Li sachom re li komonil yo chi tamk, xwulak 4.5% chi ru li chihab’1995 toj 7.0%, esilal xye chaq li PIB. Naq ki’ok chi sachmank rik’in li tzolok ut li kawilal, naru xyeeb’al naq chi ru kab’laju chihab’ kinumta jo’ naxye chaq resil li PIB, naq kiwulak 2.6 toj 4.4%, ab’an li jwal kik’eeman xwankil a’an li sachomq chi rix li tzolok, ut ink’a’ chi rix li kawilal (naru rilb’al sa’ li eetalil 7). Naru nak’eeman reetal naq li xk’ihalil xk’eeman arin toj maji’ tz’aqal sa’ xk’ab’a’ naq numtajenaq li maajelal sa’ li tenamit ut re aj wi’ xb’eeresinkil chi xjunil li kiyeeman chaq sa’ li sumk’uub’ chi rix xb’eeresinkil li tumin ut li xk’anjelankil li ch’och’ malaj li nayeeman re Acuerdo sobre aspectos socioeconómicos y situación agraria. Tabla 7

Gasto social en salud y educación (millones de quetzales y porcentaje del PIB) 1996

2000

2005

2008

Salud y asistencia social

821.1 1.0 2003.2 1.5 3626.3 1.7 4282.7 1.5

Educación, ciencia y cultura

1508.7 1.6 3629.2 2.7 6110.4 2.9 8565.0 2.9

Total

2329.8 2.6 5632.4 4.2 9736.7 4.6 12847.7 4.4

Fuente: elaboración propia, con cifras del Minfin. Véase tabla 5.11 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Xk’ihalil li sachomq a’an a’yaal chan ru li wakliik t-ajmanq xtawb’al chi ru eb’ li chihab’ a’in (ODM). Xk’ihalil xtaw li tzolok re li xb’een raqal (ODM 2), a’an rik’in xk’ihalil li xe’xraq malaj li xe’xkolani li xb’een raqal li tzolok a’an li 98.3% chi ru li chihab’ 2009, ab’an a’in kitam ut kiwulak 27.2 chi ru waqxaqlaju chihab’ li naraj naxye chi ruheb’ li chihab’ (1991-2009). Li xk’ihalileb’ li kok’al nake’xtikib’ li xb’een chihab’ li tzolok ut nake’xraq toj li xwaq chihab’ kiwulak 60.0% (2003) toj 77.6% (2009) ut xk’ihalil eb’ li nake’xtzol li ilok ru hu ut tz’iib’ak rik’ineb’ poyanam aj o’lajuj toj kaahib’ xka’k’aal chihab’ kiwulak 74.8% (1989) toj 87.8% (2006). Ab’an wan resilal naq sa’ li tenamit Watemaal na’ajman naq

Akitoby, C., Gupta e Inchauste (2004). En Acevedo, C. (2007: 45). Alessina y Tabellini (2005). Acevedo, C. (2007: 8). Li xb’eeresinkil eb’ li toj sa’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam

eb’ li poyanam tento wanqeb’ chi tz’aqal reeru li xtzolb’aleb’ naraj naxye naq tento te’resi junaq xteram li xtzolb’aleb’ re naq chi jo’ka’in te’ruhanq chi elk sa’ li neb’a’il. Sa’ xk’ab’a’ naq xk’ihalileb’ xtzolb’al li poyanam saajeb’ jo’ eb’ laj o’laju toj kaahib’ xka’k’aal a’an li 6.1 chi chihab’, li naraj naxye naq jwal b’ab’ay li nake’ruhan chi wulak xtawb’al xteram li tzolok,74 jo’kan jwal kub’enaq li xk’ihalileb’ li naxtaw li 37.2% sa’ li básico ut 20.07% li nake’xraq li xtzolb’aleb’ chi ru chaq li chihab’ 2008, li awa’b’ejilal toj traj xyalb’al xq’e chi rix li xmolb’al li tojl re naq chi jo’ka’in truhanq xchaab’ilob’resinkil li tzolok cho’q reheb’ li poyanam. Chi rix li xjeb’al xkamikeb’ li kok’al (ODM 4), eb’ li eetalil nake’xk’utb’esi naq xkamikeb’ li kok’al eb’ li toj maaji’ nake’xkoolani li oob’ chihab’ naxye naq chi ru li 42 mil chi kok’al nake’yo’la nake’kam 110, a’in kik’ulman chaq chi ruheb’ li chihab’ 1987 ut 2008-2009; kama’an aj wi’ wan reetalil naq kikub’e xk’ihalil chi ru 73 toj 30 mil chi kok’al nake’ruhan chi yo’laak; ut li xk’ihalil li kok’ telom ut kok’ xqa’al nake’kute’ re xkolb’aleb’ chi ru li yajel wotz’ok xox malaj li sarampión kinume’ li 69.0 toj 78.0%, sa’ aj wi’ li chihab’ a’an. Kama’an aj wi’ kik’ulman sa’ li tzolok, naraj naxye naq li awa’b’ejilal tixyal xq’e k’anjelak chi rix li molok tojl, re naq chi jo’ka’in li poyanam re li xtenamit te’ruhanq chi wan sa’ kawilal, te’wanq sa’ sahilal ut tnimanq ruheb’ li xyu’am. Chi xjunil li na’leb’ a’in naxjultika naq chi xjunil tumin nak’eeman cho’q re li sachomq ink’a’ tz’aqal cho’q chi xjunil li tenamit, chi moko re xb’eeresinkil xk’anjel li ODM. Li na’leb’ a’in nanumtajenaqo’ sa’ xka’b’a’ xmaajelil li juntaq’eetilal rik’in xjek’b’al ut roksinkil li tumin sa’ eb’ li junjunq chi tenamit ut sa’ juntaq’eetilal rik’ineb’ ixq ut winq. Li juntaq’eetilal sa’ li sachomq Cho’q re xb’isb’al li sachomq, ke’k’eeman sa’ ajl kiib’ raqal li na’ajej li kik’a’auxlaman naq tk’anjelamanq wi’ li wakliik: a’an li tzolok ut li kawilal. Ki’oksiman esilal k’eeb’ill chaq li molam Minfin chi xk’ihalil li sachomq reheb’ li junjunq chi raqal a’in chi ru chaq li chihab’ 2006, ki’oksiman aj wi’ chaq li esilal kitawman chaq rik’ineb’ li molam nake’xokok esilal chi rix xwanjikeb’ li poyanam sa’ eb’ li xjunkab’al malaj (Encovi) chi ru aj wi’ li chihab’ a’in. Sa’ eb’ li esilal a’in kitawman chaq naq sa’ eb’ li junkab’al na’usa b’ayaq li rokik xtumineb’ nawulak sa’ li 2.8 toj 3.2% ab’an arin na’oken li awa’b’ejilal rik’in li sachomq chi rix kawilal ut tzolok; con la intervención del gasto público social en salud y educación; ut li ro’ eetali naxk’utb’esi naq nanume’ b’ayaq sa’ xb’een li 58.1 toj 57.0%. A’in naraj naxye naq li xb’een naxq’ax li xkab’, naraj naxye naq naxtaw xteram 0.013 ut najala 0.543 toj 0.530 (a’in naxjultika naq moko juntaq’eeta tal i xjek’b’al li xtuminal li sachomq 73

na’uxman) chi xjunil li nasachman chi rix kawilal ut tzolok moko natawman ta chi ru li k’a’ na’oyb’eniman sa’ xk’a’uxl li awa’b’ejilal, re raj naq t-usaaq li xwanjikeb’ sa’ li xyu’am ut re raj naq twanq li juntaq’eetilal. A’in naraj naxye naq li xtuminaq li sachomq nak’eeman moko naxtaw li naxtaaqe rix, chi rix xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam, xb’aan naq ink’a’ naxyal xq’e xtawb’al li juntaq’eetilal. Naq na’uxman aatink chi rix li juntaq’eetilal natoch’man aj wi’ li na’leb’ chi rix li juntaq’eetilal sa’ xyanqeb’ winq ut li ixq sa’ chi xjunil li na’leb’ naxb’eeresi li awa’b’ejilal. Naxye resil li Seprem (2009) naq ink’a’ naru aatinak chi rix xtuqub’ankileb’ xk’ulub’eb’ li ixq, wi ink’a’ nak’eeman sa’ ajl li xtuminal re naq t-uxmanq xk’anjelankil xmaajelil li juntaq’eetilal sa’ xyanqeb’ li ixq ut winq. Tabla 8

Aporte constitucional a las municipalidades, valores indicativos (2008 y 2009) Aporte (Q miles) Media Mínimo Q1 Q2 Q3 Máximo

2008 12,024.0 4,638.1 7,582.2 9,454.1 13,988.6 141,684.8

2009 12,115.5 5,173.8 7,988.4 9,810.8 13,698.1 133,171.7

Per cápita (Q) 2008 528.5 93.9 243.7 369.8 638.1 4,418.1

2009 514.7 95.3 249.9 369.5 627.8 5,016.4

Fuente: elaboración con cifras del Minfin. Véase tabla 5.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Sa’ xraqik naru naqaye naq us ta maak’a’ chi numtajenaq li esilal cho’q re xb’isb’al li juntaq’eetilal nawan chi rix li sachomq sa’ li tenamit, wan junqaq li esilal chi rix chan ru na’uxman xjekb’al sa’ eb’ li junjunq chi tenamit, chi ru chaq li chihab’ 2008 ut 2009, wan aj wi’ chan ru na’uxman xjek’b’al chi rix li junjunq chi poyanam naril li junjunq chi poopol chi ru li chihab’ 2009. Li najalok ru li nak’eeman chi jwal kub’enaq li k’eeb’ileb’ re li junjunq chi tenamit a’an Q4,638.1 (2008) ut Q5,173.8 (2009) ut naq jwal nak’i nak’eeman a’an naq nawulak Q141,684.8 (2008) ut Q133,171.7 (2009), naraj naxye naq na’isiman cho’q re li junjunq chi poyanam a’an Q4,324.2 ut Q4,921.1, chi ru li chihab’ 2008 ut 2009, li naraj naxye naq naxq’et xtawb’al li wakliik sa’ juntaq’eetilal cho’q reheb’ li na’ajej. Xk’ihalil li najek’man chi xka’wa’il chi rix li na’ok, a’an li nasachman sa’ li tzolok ut kawilal, ut moko natawman li najayaliman chaq chi rix xk’a’uxl li molok tojl li naraj naq tchaab’ilob’resimanq li juntaq’eetilal sa’ xyanqeb’ li komonil. Ink’a’ yo chi tawmank li najayaliman sa’ xk’ab’a’ naq moko tz’aqal ta li yo chi k’eemank cho’q re li sachomq chi rix xk’anjelankil li xtz’aqonikeb’ li ixq jo’ aj wi’ chi rix li

Porta, Laguna y Morales (2006: 18) estimaron que para que una persona genere los ingresos mínimos para sacar a su familia de la pobreza requiere entre 12 y 14 años de escolaridad, con una experiencia laboral de entre uno y 10 años. Encuesta nacional de condiciones de vida 2006 (Encovi 2006), en PNUD (2008a: 217).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

ch’och’. Chi xjunil a’in naxjultika naq li sachomq moko yo ta chi jek’mank chi tz’aqal reeru ut chi jo’ka’in ink’a’ ttawmanq li wakliik cho’q re li poyanam, xb’aan naq ink’a’ yo uxmank xk’anjelankil xtawb’al li juntaq’eetilal.

4.4 Junqaq na’leb’ naramok ru li molok tojl sa’ li awa’b’ejilal Li awa’b’ejilal re Watemaal wan chik junqaq na’leb’ li naramok re chi rix xb’eeresinkil li xk’anjel sa’ xmolb’al li tojl sa’ xka’b’a’ xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam, sa’ xyanqeb’ a’in naru xyeeb’al: li xk’anjelankil xjalb’al xna’aj ut li roksinkil xtuminal li sachomq re li nimla tenamit rik’in xna’leb’il li jalok aj eechal re ut xb’eeresinkil rik’ineb’ jalan chik chi molam li nake’xb’eeresi xjuneseb’ rib’ (ONG). Chi xjunil a’in kitz’ilman chaq rix sa’ xk’ab’a’ naq kiwan chaq eb’ li ch’a’ajkilal chi rix li xb’eeresinkil ut arin ki’oken chaq sa’ li tz’ilok ix li Contraloría General de Cuentas de la Nación (CGCN). Jun chik li naramok ru li k’anjel a’in a’an naq wan li tojl teneb’anb’il sa’ li chaq’rab’ ut sa’ xk’ab’a’ a’in ink’a’ naruhaq xk’uub’ankil junaq reetalil li sachomq. Sa’ li tenamit Watemaal li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li Tenamit kixxaqab’ xk’ihalil li tojl tmolmanq ut naxtuqub’ aj wi’ chi rix k’a’ ru k’anjelil t-uxmanq roksinkil. A’in naxk’ab’a’i tumin ak xaqxo xk’anjel sa’ li chaq’rab’, chi ruheb’ a’in na’uxman xxaqab’ankil li sachomq tk’eemanq reheb’ li xk’uub’al Raqleb’aal Aatin (OJ); Rochochil li k’uub’leb’aal chaq’rab’ (CC); Nimla tzoleb’aal Universidad de San Carlos (Usac); Xmolamileb’ rochochil laj b’atz’unel Confederación Deportiva Autónoma de Guatemala (CDAG); eb’ li poopol, li tzolok chi rix li kawresink junxaqalil, li ajsink u ut b’atz’unk; wan junch’ol chik li naramok ru, jo’ eb’ tojl nake’uxman chi rixeb’ laj k’anjel, chi rix k’as, ral tumin ut naab’al chik. Chi xjunil li sachom a’in naxtaw xteram li 40.0% re chi xjunil li sachomq. Sa’ xjunajinkil rik’ineb’ li nak’eeman reheb’ li molam nawulak toj sa’ li 50.0% re chi xjunil li sachomq nab’eeresiman rajlal chi rix xsik’b’al li wakliik cho’q re li poyanam. Li nanumsiman chi rib’ileb’ li molam rik’in xsachomqeb’ Li xnumsinkil xsachomqeb’ chirib’ileb’ rib’ li molam rajlal chihab’, naru xyeeb’al naq a’in natenq’an re naq ink’a’ chaab’il naab’eeresiman roksinkil xtuminal li awa’b’ejilal ut cho’q re aj wi’ xtusub’ankil ru chi xjunil li sachomq chi ru kiib’ oxib’ kutan malaj chi ru naab’al. Nayeeman naq a’in natenq’an re naq tooruhanq wi chik xk’osb’al malaj xtamresinkil xk’ihalil li nasachman, ab’an tento raj naq nawan xtusub’ankil ru xb’een

wa chi xjunil li sachomq a’yaal chi rix k’a’ ru aajel ru t-uxmanq li roksinkil. Sa’ li 31 re li po diciembre re li chihab’ 2008, kixxaqab’aman chaq oob’ roxk’aal li sumk’uub’ chi rix li sachomq, b’ar wi’ junqaq eb’ li molam ke’tamresiik li tumin kek’eeman reheb’ chi ru li ki’uxman chaq xxaqab’ankil; ut wankeb’ li ke’xk’ul jo’ junelik nakek’eeman reheb’. Eb’ li molam li jwal k’i ke’k’eeman reheb’ chi ru li xaqxo chaq a’aneb’ li Roq Ruq’il awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rix li sum’aatinak malaj li Ministerio de Comunicaciones, li nak’anjelak chi rix xxaqab’ank k’a’ re ru ut ochochnal (Micivi), junqaq chik molam li nake’ilok re li teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal; eb’ li molam ke’uxman xjeb’al xk’ihalil li tumin nake’k’eeman reheb’ a’an li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rix li tzolok (Mineduc), Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix eb’ laj k’anjel Ministerio de Trabajo y Previsión Social (MTPS), Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix kawilal Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social (MSPAS) ut li Rochochil ruuchil li awa’b’ej li wankeb’ sa’ li junjunq chi tenamit (Mingob). Chi xjunil a’in naramok ru re naq sa’ jun kutan li awa’b’ejilal tixtaw li wakliik cho’q reheb’ li poyanam, xb’aan naq naxjeb’ li aajel ru jo’ li tzolok, kawilal, k’anjel ut li xk’ak’alenkil li tenamit.

Xraqb’al ru li na’leb’ Xmaajelil li sachomq naxk’am chaq ch’a’ajkilal ut naraj naq twanq li yalok q’e chi rix xtamresinkil li xk’ihalil li sachomq, tento xsikb’al xb’ehil chan ru xtamresinkil, xsik’b’al li xchaab’ilal ut xk’anjelankil chi saqenk ru. Chi ruheb’ li oob’ xka’k’aal chihab’ li awa’b’ejilal re Watemaal toj maji’ naruhan xyalb’al xsahil ut roksinkil chi chaab’il eb’ li tojl namolman re naq chi jo’ka’in t-uxmanq xk’anjelankil li wakliik cho’q re li poyanam, sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ nayalman q’e chi xtamresinkil li tojl namolman, jo’ chan ru naq tuqub’anb’il chaq sa’ li Sumk’uub’ kituqub’aman chaq naq kijuch’man li tuqtuukilal toj chalen naq kixxaqli li xchaq’rab’il li molok tojl. Li roksinkil li molok tojl rik’in xk’anjelankil li wakliik cho’q re li poyanam, a’an naraj jun li yalok q’e, sa’ xk’ab’a’ aj wi’ naq ink’a’ x-uxmank ruuk chi xtaqsinkil xk’ihalil rokik li tumin a’yaal jo’ chan ru naq yo chi k’iik li tenamit ut chi rix chi xjunil li k’anjel na’uxman; ut sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ xruhan chaq xtuqub’ankil ru chi xjunil li tumin na’osiman. Sa’ xk’ab’a’ a’in li awa’b’ejilal toj maji’ naruhan xjek’b’al chi chaab’il xtuminal xsachomq li tenamit, sa’ juntaq’eetilal ut re naq a’in ttenq’anq chi xkawresinkil xnawomeb’ li poyanam, cho’q re aj wi’ xtawb’al li wakliik cho’q reheb’ li poyanam, sa’ xk’ab’a’ naq a’aneb’ li nake’xyal xq’e chi xtawb’al lli wakliik.

Li xb’eeresinkil eb’ li toj sa’ li awa’b’ejilal ut li wakliik cho’q re li poyanam

Xwaq ch’ol

Chi rix xnimal xch’och’el li awa’b’ejilal C6

Watemaal wan jun xch’och’el li najal rilb’al, li xnimal ru nawulak sa’ li 108,889 kilómetros cuadrados, ut kaahib’ metro li xteram nakana wi’ sa’ xb’een li palaw. Numenaq 14 millón xk’ihalil li xpoyanamil ka’aj wi’ 51.0% ixqeb’, wankeb’ tana waqxaqib’ xka’k’aal mil li na’ajej wankeb’ wi’ li poyanam.75 Sa’ eb’ li k’aleb’aal wankeb’ 45.0% chi poyanam. Eb’ li tenamit li jwal k’i xpoyanamil wankeb’ chaq aran sa’ xk’iche’ul malaj sa’ xch’och’el li Sierra Madre.

1. Eb’ li k’a’uxl wan chi rixeb’ li xyaalalil

Sa’ li tenamit wankeb’ k’iila ch’uut ut jalanjalanq li aatinob’aal nake’raatina. Wankeb’ li xteepaleb’ alj Mayab’, laj xinka ut laj Garíguna, xtenamiteb’ aj ralch’och’ nake’xwotz li xch’och’el rik’ineb’ laj kaxlanwinq malaj eb’ laj kaxlan’aatin. Li xk’ihalileb’ laj ralch’och’ naxtaw li 40.0% re chi xjunil eb’ li poyanam, li wankeb’ tz’aqal sa’ xteepal chi xjunil li tenamit.76 Li tenamit k’uubk’u ru xb’aan kiib’ xka’k’aal (22) chi xjolomil tenamit ut oxlaju xwuqlajuk’aal (333) chi kok’ tenamit, li nake’xjolomi xjuneseb’ rib’. 77

Li na’ajman chi rix li xb’isb’al li sachomq, a’an rilb’al jo’ k’ihal tz’aqal naxsach li awa’b’ejilal, rik’in a’in na’ilman chan ru wan Xk’uub’lal li awa’b’ejilal rik’in xb’eeresinkil li xk’anjel, rik’ineb’ aj wi’ xk’ihalileb’ laj k’anjel wankeb’ sa’ li awa’b’ejilal ut li xtuminal nak’eeman. Arin nake’xtikib’ chaq li xk’anjel eb’ li molam re li awa’b’ejilal, li na’leb’ a’in moko naxjach ta ru li k’anjel a’in, ab’an maak’a’ naraj re ma wan malaj maak’a eb’ li molam nake’k’anjelak rub’el xtaql li awa’b’ejilal. Sa’ li rox raqal nach’olob’aman xwanjik li awa’b’ejilal sa’ oxib’ paay ru: li xwanjikeb’ li molam nake’k’anjelak rub’el xtaql, li xk’ihalil eb’ laj k’anjel wankeb’ chi ru, ut li xk’ihalil eb’ li k’a’ re ru nake’oksiman malaj li xtuminal na’ajman.

Li junjunq chi kok’ tenamit xcha’al aj wi’ li awa’b’ejilal. Kama’an naxye li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li tenamit sa’ li xraqalil 134 —li naxxaqab’ naq li junjunq chi tenamit naru naxjolomi xjunes rib’, ab’an naxye aj wi’ naq tento naq wanqeb’ sa’ sumk’uub’ rik’in li xk’a’uxl naraj xb’eeresinkil li awa’b’ejilal ut li raqal 224 —naq li junjunq chi kok’ tenamit wanqeb’ li te’jolominq re. Li xchaq’rab’ail xb’eeresinkil rib’eb’ wan sa’ eb’ li raqal re li ch’ol VII, b’ar wi naraqman chaq ru naq te’xb’eeresi xjuneseb’ rib’.78 Li junjunq chi tenamit a’an xna’ajeb’ li tenamit, b’ar wi’ twanq li sumk’uub’, ut tento naq twanq xwankil cho’q re xb’eeresinkil eb’ li xk’anjel rik’in rilom li awa’b’ejilal.

Li xwanjik li awa’b’ejilal naxjultika chan ru naq eb’ li molam, eb’ laj k’anjel wankeb’ rub’el xtaql ut chi xjunil li k’a’ re ru nake’oksiman cho’q re xb’eeresinkil eb’ li k’anjel ut li jek’inb’ileb’ sa’ eb’ li poopol. Li esilal a’in naxjultika li xk’ihalil ut ink’a’ li xchaab’ilal, moko naraj ta xjultikankil rusilal malaj xchaab’ilal chan ru yo chi uxmank li k’anjelak. Cho’q re xk’utb’esinkil chi xjunil a’in nak’eeman li xtz’aq chalen 0 toj 1, b’ar wi’ li ajl 1 naxjultika xnimal xk’ihalil.79 Li eetalil naxk’utb’esi chan ru yo chi b’eek xk’anjel li awa’b’ejilal. Li junjunq chi eetalil naxjultika reetalil li: tzolok, kawilal ut naab’al chik, a’in li k’anjel jwal aajel ru li naxb’eeresi li awa’b’ejilal. A’in naxk’utb’esi li eetalil 9.

Sa’ li ch’ol a’in na’uxman xch’olob’ankil naq li awa’b’ejilal tixkanab’ naq eb’ li junjunq chi na’ajej te’xjolomi xjuneseb’ rib’. Natz’ilman rix xk’ihalil eb’ li poyanam nake’k’uub’ank re chi xjunil li nimla teep. Rik’in chi xjunil a’in na’ilman chi xjunil li nake’k’anjelak sa’ li awa’b’ejilal ut li sachomq natusub’aman ru cho’q reheb’ li junjunq chi na’ajej, jo’ rik’in kawilal, tzolok ut naab’al chik k’anjel li aajel ru xb’aanunkil.

Li esilal a’in kitawman chaq chi ruheb’ li chihab’ 2008 toj 2010 ut jalanjalanq ki’isiman wi chaq: jo’kan naq wankeb’ b’ayaq xjalajik. Li esilal a’in moko xruhan ta chaq xk’utb’esinkil chi tustu ru, jo’kan naq maak’a’ junaq li esilal tuqtu ru chi rix chan ru wan xk’anjel li awa’b’ejilal, chan ru naq nasach, chan ru naq naxkawub’resi rib’ ut chan ru naq naq’una li xk’anjel sa’ eb’ li na’ajej

75 76 77 78

Nak’eeman aj wi’ reetal li xk’iijik li tenamit rik’in xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam.

Según proyecciones de población de INE-Celade para 2010. Según censos y encuestas del Instituto Nacional de Estadística (INE), basados en auto identificación. Ley Preliminar de Regionalización. Todo lo relativo al municipio se encuentra reglamentado en el Código Municipal (D.o 12-2002) y, de distintas maneras por la Ley de Descentralización y su Reglamento y la Ley de los Consejos de Desarrollo Urbano y Rural, también con su correspondiente Reglamento. En mayo de 2010, el Congreso aprobó el D.o 22-2010, que contiene reformas al Código Municipal. Véase anexo metodológico.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Li xk’uub’lal li awa’b’ejilal k’uub’k’u ru xb’aan jun ch’uut li molam. A’ineb’ jek’jokeb’ ru a’yaal li k’anjel nake’xb’aanu li junjunq, malaj a’yaal laj k’anjel nake’b’eeresink re li junjunq, jo’ wi’ rajom li junjunq, xk’ihalil li xtuminal wan ut li k’a’ re ru wan re xb’aanunkil li xk’anjel. Li awa’b’ejilal re Watemaal yo xyalb’al xq’e chi xtuqub’ankil rib’ jo’ jun awa’b’ejilal re li tiikilal ut jo’kan naq naxb’eeresi naab’al paay ru li xk’anjel, li nak’utb’esink re ut li nakuutunk re li xwanjik. Li xk’anjeleb’ jwal aajeleb’ ru wankeb’ waqib’ li tustukeb’ chi kama’in: a) rilb’al naq twanq li tiikilal ut naq te’xb’eeresi rib’ chi chaab’il eb’ li poyanam malaj li komonil (arin na’ok li xb’eeresinkil li chaq’rab’, xk’ak’alenkil li tenamit, tz’alam, xmolamileb’ laj puub’); b) junajink ib’ ut tz’aqonk rik’ineb’ li komonil rik’in li (tzolok, kawilal , ochochnal, sutam, k’anjel, neb’a’il ut naab’al chik); c) xtuqub’ankil ru xchaq’rab’il xk’a’uxl li awa’b’ejilal (raqok cha’rab’, li okenk Tabla 9

Dimensiones y componentes del índice de densidad del Estado (IDE)

Dimensiones/ componentes

Educación

Salud

Otros

Subíndices

a. Presencia de dependencias del Estado

Nivel de cobertura

Nivel de atención

Número de dependencias

ia=μ(x1j)

b. Burocracia (por número de habitantes)

Docentes

Personal MSPAS

Empleados

ib=μ(x2j)

c. Presupuesto de gastos (per cápita)

Q / hab.

ic=μ(x3j)

iedu= μ(xi1)

isal= μ(xi2)

iotr= μ(xi3)

IDE= μ(xij)

Subíndices

Nota: Véase anexo metodológico en el INDH 2009/2010 Véase tabla 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 7

sa’ li xxaqab’ank, ch’uut nake’k’uub’la sa’ xk’ab’a’ li kutuuchink cho’q re li xxaqab’ank sa’ li awa’b’ejilal, xk’ulub’eb’ ut li teneb’anb’il sa’ xb’een li junjunq chi poyanam, xtz’ilb’al rix eb’ li k’anjel, wanq chi xkutankil chi xjunil li na’uxman ut naab’aal chik); d) xkuutunkil rib’ rik’in xtumin, tixnaw li jolomink sa’ li molok tojl (xk’eeb’al xwankil li molok tojl) re naq chi jo’ka’in twanq li xtuminal: e) Xk’anjelankil li wakliik (rik’in xb’eeresinkil eb’ li k’a’uxl chi rix li tumin ut li rilom rik’ineb’ laj yakonel sa’ eb’ li k’ayiil) ut f) xkolb’al rix li xwankilal jo’ awa’b’ejilal ut li sumwan tento tixb’eeresi rik’ineb’ li ab’l tenamit (sumwan rik’ineb’ jalan chik awa’b’ejilal ut molam reheb’ li ab’l tenamit).

Li xjek’b’al ru xk’anjel eb’ li molam nake’k’anjelak rub’el xtaql li awa’b’ejilal a’an na’uxman a’yaal chan ru naq k’uub’k’u ru li tenamit.80 A’in naxk’utb’esi aj wi’ chan ru twanq naq eb’ li junjunq chi tenamit te’xjolomi xjuneseb’ rib’. Sa’ xjolomil li nimla tenamit Watemaal jwal nak’utun li xb’eeresinkil xjuneseb’ rib’ rik’ineb’ li molam. Yal kiib’ oxib’eb’ aj wi’ li molam k’uub’k’ukeb’ ru chi kama’in sa’ eb’ li xn’aj. Sa’ xjolomil eb’ li tenamit wankeb’ li ruuchil awa’b’ej ut sa’ xjuntaq’eetankileb’ rik’ineb’ li kok’ tenamit ka’aj wi’ li poopol kab’l wankeb’ chi jolomink. Li esilal a’in kuutunb’ilaq xb’aan li oxib’ raqal: xjolomil li tenamit Watemaal, xjolomil eb’ li jalanjalanq chi teep chi tenamit ut eb’ li tenamit jolominb’ileb’ xb’aan li poopol. Wi kama’in jek’jo ru xk’uub’lal eb’ li na’ajej xb’aan li awa’b’ejilal, ab’an li xk’ihalill i poyanam wankeb’ chaq sa’ eb’ li tenamit jolominb’il chaq xb’aan eb’ li poopol ut moko xjolomil tenamit ta, a’in nak’utb’esiman sa’ li eetalil 7. Xb’aan yal li 21.0% xk’ihalil li poyanam wankeb’ sa’ xjolomil li nimla tenamit Watemaal ut sa’ eb’ li xjolomil tenamit.

Distribución de la población según categoría de los municipios

Población total

Población indígena Región Metropolitana (Municipio Guatemala)

22% 64%

(1%)

(7%)

12%

14% Cabeceras departamentales

81%

Otros municipios Fuente: INE-Celade. Proyecciones de población. Véase gráfica 6.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 80

Ley Preliminar de Regionalización. Chi rix xnimal xch’och’el li awa’b’ejilal

Wi te’k’eemanq sa’ ajl eb’ li tenamit wankeb’ chi xk’atq xyi li tenamit Watemaal nayeeman re naq a’an li tenamit Metropolitana, li 22.0% xk’ihalil li poyanam wankeb’ aran. Li 80.0% xk’ihalil eb’ li poyanam aj ralch’och’ wankeb’ sa’ jalan chik na’ajej naraj naxye naq moko wankeb’ ta sa’ xjolomil li nimla tenamit Watemaal ut chi moko sa’ xjolomil eb’ li jalanjalanq chik chi tenamit.

2. Xwanjikeb’ li nake’xjolomi xjuneseb’ rib’ sa’ li awa’b’ejilal 2.1 Xwanjikeb’ sa’ li awa’b’ejilal li nake’xjolomi xjuneseb’ rib’ sa’ li junjunq chi tenamit Xwanjikeb’ sa’ li xjolomil tenamit Nake’tawman yal kiib’ aj wi’ chi molam, li wankeb’ sa’ xjolomil li tenamit Watemaal: li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal li nab’eeresink re li tumin Ministerio de Finanzas (Minfin) ut li Molam li na’oken rik’ineb’ li komonil li Dirección del Fondo Social de Solidaridad. Sa’ li eetalil 10 nak’utb’esiman junqaq molam li wankeb’ sa’ junqaq xjolomil tenamit. Tabla 10

FSS

Minex

Inguat

Conap

Fodigua

Fontierra

Infom

Onsec

SCSP

SBSP

Número de departamentos:

Minfin

Entidades con presencia en algunas cabeceras departamentales

Fuente: Ministerios y Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP). Veáse tabla 6.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Molam wankeb’ sa’ chi xjunil xjolomil tenamit Cho’q re xb’aanunkil xk’anjel li awa’b’ejilal, wankeb’ yal sa’ junjunq aj wi’ chi na’ajej junqaq li molam, ab’an wankeb’ aj wi’ li tento te’ril ut te’xch’olani chi xjunil li tenamit nak’uub’ank re li nimla teep ut jo’kan naq eb’ a’in nake’xtuqub’ rib’ sa’ li junjunq chi xjolomil li tenamit. Naraj naxye naq li xwanjikeb’ li molam a’an sa’ eb’ li xjolomil tenamit ut li xk’anjeleb’ nawulak yalaq ta b’ar chi na’ajej. Eb’ li molam tustuukeb’ ru arin wankeb’ chaq chi k’anjelak sa’ chi xjunil eb’ li xjolomil tenamit:

•

Roq Ruq’il awa’b’ejilal nak’anjelak chi rixeb’ laj k’anjel ut li komonil (MTPS)

•

Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix li ch’och’, k’iiresink wakax ut tzekemq (Maga)

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

•

Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix li sum-aatinak ut k’uub’ank ochochnal (Micivi)

•

Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix rochochil ruuchil li awa’b’ej sa’ eb’ li junjunq xjolomil tenamit (Mingob)

•

Roq Ruq’il Awa’b’ejila nab’eeresink re xtuminal li tenamit (Mineco)

•

Molam nab’eeresink re rilb’al xk’anjel li Awa’b’ejilal (SCEP)

•

Molam nak’anjelak chi rix xtenq’ankileb’ li komonil li naxb’eeresi rixaqil li awa’b’ej (Sosep)

•

Molam naxtenq’aheb’ ut naxkoleb’ li komonil chi ruheb’ li rahilal (Conred)

•

Molam b’ar wi’ wankeb’ reetalil xk’ab’a’eb’ chi xjunil li poyanam (INE)

•

Molam nak’anjelak chi rix li rawb’aleb’ li che’ (Inab)

•

Molam nak’anjelak chi rix li xokok tojl (SAT)

•

Molam nab’eeresink re li sik’ok u sa’ li awa’b’ejilal (TSE)

•

Molam na’ilok b’eeresink tumin (CGCN)

•

Molam nak’anjelak chi rix xtenq’ankil li komonil re xtawb’al li tuqtuukilal (Fonapaz)

Li wanjik sa’ xjolomil eb’ li tenamit ut tenamit jolominb’il xb’aan li poopol Sa’ li na’leb’ a’in naru xk’eeb’al reetal kiib’ paay ru li na’leb’. Li xb’een a’an naq wankeb’ sa’ junqaq xjolomil tenamit ut junqaq tenamit jolominb’il xb’aaneb’ li poopol. Li xkab’ a’an naq wankeb’ sa’ chi xjunil xjolomil tenamit ut wankeb’ aj wi’ sa’ eb’ li tenamit jolominb’il xb’aan poopol. Naraj naxye naq najala b’ayaq ru li reetalil li xwanjikeb’ li molam sa’ li junjunq chi na’ajej. A’in moko naraj ta naxye naq sa’ xk’ab’a’ naq junaq molam wan sa’ junaq li tenamit kaj ta wi’ aran tento tixb’aanu li xk’anjel, eb’ laj k’anjel wankeb’ sa’ li molam a’an tento naq te’k’eemanq li teep tento te’ril ut te’xk’anjela chaq. Cho’q re xk’utb’al wan li eetalil 4.

Figura 4

Municipios con presencia de dependencias de la Comisión Presidencial contra la Discriminación y el Racismo contra los Pueblos Indígenas (Codisra) y la Defensoría de la Mujer Indígena (Demi)

Comisión contra la Discriminación y el Racismo

Defensoría de la Mujer Indígena

Fuente: Codisra y Demi. Véase figura 6.7 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Molam wankeb’ sa’ chi xjunil li tenamit Li xwanjikeb’ li molam jwal na’aajelo’ ru sa’ xk’ab’a’ naq nake’numta aj wi’ eb’ li ch’a’ajkilal; jo’kan naq nake’taqlaman li molam chi k’anjelak sa’ chi xjunil li tenamit k’uubk’u wi’ li nimla teep Watemaal. Wan k’anjel naril li awa’b’ejilal naq tento twanq sa’ eb’ li junjunq chi tenamit, qayehaq jo’ li tzolok, kawilal, xk’ak’alenkil li tenamit ut li xb’eeresinkil li chaq’rab’. ab’an a’in najala aj wi’ ru li xk’anjeleb’ sa’ xk’ab’a’ xk’ihalil li poyanam wankeb’ sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej. Cho’q re xwanjikeb’ li junjunq chi molam sa’ eb’ li na’ajej na’ok aj wi’ sa’ ajl xteram li xtzolb’aleb’ ut ki’ok sa’ ajl li tzolok naxyechi’i li awa’b’ejilal ut li nimla tzoleb’aal re San Carlos (Mineduc y Universidad de San Carlos, Usac),81 li xk’ihalil naruhan chi rilb’al li MSPAS ut eb’ li jalanjalanq chi xraqalil eb’ li raqleb’aal aatin. Nak’utb’esiman oxib’ li eetalil chi rix li na’ajej naxb’eeresi wi’ xk’anjel li chaq’rab’, tzolok ut kawilal.

Figura 5 Municipios según nivel máximo disponible de la educación pública

Nivel máximo Sólo primaria Hasta básicos Hasta diversificado Centro universitario

Fuente: Mineduc y Usac. Véase figura 6.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

El nivel medio se subdivide en dos ciclos, básico y diversificado. Dentro del sector público, ambos son atendidos por el Mineduc. El nivel superior del sector público es atendido por la Usac. Chi rix xnimal xch’och’el li awa’b’ejilal

Figura 6 Municipios según nivel de atención de la salud pública disponible

3. Xnimal naxram li awa’b’ejilal

Nivel máximo Primer nivel Segundo nivel Tercer nivel

Fuente: MSPAS. Véase figura 6.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 7

Subíndice (a): presencia de dependencias del

A’yaal jo’ chan naxk’utb’esi li eetalil 11, anaqwan te’k’utb’esiman junqaq li eetalil li naxk’utb’esi xwanjikeb’ li molam re li awa’b’ejilal (Eetalil 8), xk’ihalil laj k’anjel sa’ li awa’b’ejilal (eetalil 9) ut xk’ihalil li sachomq k’eeb’il (eetalil 10). A’yaal chan ru wankeb’ xb’onol, li b’onb’ileb’ chi rax choxa naxjultika li jwal naab’aleb’, li rax naxjultika li wankeb’ sa’ xyi ut eb’ li q’an b’ar wan wan xmaajelil.

Figura 8

Subíndice (b): densidad de la burocracia

estatal

Estado

Cabeceras

0.21 - 0.37 0.38 - 0.53 0.54 - 0.68 0.69 - 0.84 0.85 - 1.00

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

0.06 - 0.18 0.19 - 0.29 0.30 - 0.41 0.42 - 0.52 0.53 - 0.64

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.20 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 9

Subíndice (c): presupuesto estatal específico

4. Reetalil xwanjik li awa’b’ejilal (IDE)

Cabeceras 0.01 - 0.13 0.14 - 0.25 0.26 - 0.38 0.39 - 0.50 0.51 - 0.62

Nak’utb’esiman xwanjik li awa’b’ejilal (IDE), a’an li k’utb’esinb’il sa’ eb’ li eetalil xk’utb’esiman chaq rub’elaj: (a) + (b) + (c). arin tuqub’anb’il ru chi xjunil li esilal wan chi rix tzolok, kawilal ut naab’al chik chi molam li nake’k’anjelak rub’el xtaql awa’b’ejilal, xk’ihalileb’ laj k’anjel wankeb’ rub’el xtaql awa’b’ejilal ut xk’ihalil li sachomq nak’eeman. Li eetalil 11 naxjultika eb’ li na’ajej k’uubk’u wi’ li tenamit, jo’kan na’uxman xk’utb’esinkil reetalil xjunqalil eb’ li tenamit. Li jwal kub’enaq wankeb’ a’aneb’ li b’onb’ileb’ chi q’an, ut aran wan xk’ihalileb’ li tenamit. Sa’ eb’ li xjolomil tenamit wan sa’ xyiijachil ut a’aneb’ xjolomil li tenamit Watemaal. Li esilal INDH 2009/2010 naxk’utb’esi jun li eetalil li moko juntaq’eet ta rik’in li naxye li IDE chi rix li junjunq chi tenamit.

Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.22 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 10

Índice de densidad del Estado (c. 2008)

Cabeceras 0.11 - 0-24 0.25 - 0.37 0.38 - 0.49 0.50 - 0.62 0.63 - 0.75 Fuente: elaboración propia. Véase figura 6.23 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) Chi rix xnimal xch’och’el li awa’b’ejilal

Figura 11

Cobertura del sistema educativo total y del sector público (tasa bruta de matriculación, 2008)

Cobertura del SE total

Cobertura del sector público

SET secundaria

SP secundaria 0 - 34 35 - 75 76 - 100

2 - 34 35 - 75 76 +

Fuente: elaboración propia con datos del Mineduc. Véase figura 6.24 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

5. Junqaq eetalil nak’utb’esink re eb’ li na’ajej naxram xk’anjel li awa’b’ejilal ut b’ar toj maji’ nawulak Sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li molam k’eeb’il xb’aan li awa’b’ejilal, eb’ li poyanam nake’xsik’ xtenq’aal rik’ineb’ jalan chik molam qayehaq jo’ li tojb’ileb’ li xk’anjel sa’ xk’ab’a’ naq xjunes nake’xkuutu rib’ rik’in rokik li xtumineb’ malaj li nake’yeeman reheb’ (ONG) ut wankeb’ chik jalan. Sa’ xtz’ilb’al chi xjunil li naxram li awa’b’ejilal rik’in li xk’anjel naraj raj aj wi’ rilb’al chi xjunil li k’anjel naxb’aanu yalaq ta b’ar ut chi jo’ka’in tk’eemanq raj reetal toj b’ar yo chi wulak xk’anjel li awa’b’ejilal. Ab’an rik’in chi xjunil li resilal ak wan mare naru xtawb’al li xk’ihalil naxram rik’in li xk’anjel li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal li nak’anjelak chi rix li tzolok, sa’ eb’ li junjunq chi tenamit. Wi nayeeman naq li awa’b’ejilal yo rilb’al li 80.0% re chi xjunil xk’ihalil li poyanam li nake’ok chi tzolok (xk’ihalil li nake’xtz’iib’a rib’), sa’ li xb’een tasal li tzolok, naraj xyeeb’al li pre primaria ut primaria, ab’an rik’in li xkab’ raqal li tzolok (secundaria), numenaq yiijach li xk’ihalil eb’ li tzolom nake’xik sa’ eb’ li tojb’il tzoleb’aal ut wanq nake’ok sa’ eb’ li tzoleb’aal k’uub’anb’ileb’ sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej malaj li cooperativa (naru rilb’al li eetalalil 12). Naxk’utb’esi naq sa’ li tenamit jwal naab’al wi chik li nake’ok chi tzolok sa’ eb’ li tojb’il tzoleb’aal. 82 82 83 84

6. Junqaq k’anjel li nake’jultiman rik’ineb’ li junjunq chi eetalil Sa’ li eetalil 13 nak’utb’esiman xk’ihalil naxram li awa’b’ejilal rik’in li xk’anjel, ab’an moko naxk’ulub’a ta rib’ rik’in xk’ihalil li tenamit li toj maji’ nake’xtaw b’ayaq li wakliik (IDH) xb’aan naq jwal maak’a’eb’ wi chik li xtzolb’aleb’.83 Ink’a’ kitawman reetalil naq yo ta chi uxk li wakliik sa’ xk’ab’a’ xk’ab’a’ xk’anjel li awa’b’ejilal. Ab’an eb’ li eetalil nake’xk’utb’esi naq eb’ li na’ajej toj maji’ nake’xtaw b’ayaq li wakliik aran jwal b’ab’ay xk’anjel li awa’b’ejilal nawulak. Li IDE, kixtz’il chaq rix naq eb’ li tenamit b’ar wi’ jwal naab’al li neb’a’il, nak’utb’esiman sa’ li eetalil 14. Naab’al paay ru li xyaalalil k’a’ut naq numtajenaq li neb’a’il,84 ab’an naru nak’eeman reetal naq eb’ li tenamit b’ar wi’ numtajenaq li neb’a’il a’aneb’ li tenamit b’ar wi’ toj maji’ nawulak xk’anjel li awa’b’ejilal.

En el capítulo VII se analiza este tema con mayor amplitud. Como se vio en el capítulo III, el IDH tiene tres componentes: educación, salud, e ingresos. Véase capítulo X.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Figura 12

Índice de presencia del Estado y municipios con bajo IDH e IDH de educación (*)

IDH < 0.5

IDH edu < 0.5 (*) Marcados con entramado de líneas. Fuente: elaboración propia. IDH con base en INDH anteriores. Véase figura 6.25 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Figura 13

IDE y municipios con altos índices de pobreza

a. Pobreza › 75%

P extrema > 75%

Pobreza › 25%

P extrema > 25%

Fuente: elaboración propia y Segeplan para los mapas de pobreza. Véase figura 6.28 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Chi rix xnimal xch’och’el li awa’b’ejilal

Figuras 14

IDE y municipios con mayoría indígena y rural

a. Mayoría indígena (› 50.0%)

b. Más de 75.0% rural

P. rural >75 %

P. indígena > 50 %

Fuente: elaboración propia y proyecciones INE-Celade. Véase figura 6.29 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li eetalil 15 naxk’utb’esi xk’anjel li awa’b’ejilal rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’ ut eb’ li k’aleb’aal. Li esilal naqataw sa’ li eetalil a’in jwal najala ru. Li naxjultika li esilal a’an naq li awa’b’ejilal ink’a’ nawulak li xk’anjel sa’ eb’ li na’ajej a’in, xb’aan naq ink’a’ nawulak sa’ eb’ li xnimqal ru na’ajej ramb’il xb’aan eb’ laj ralch’och’. Chalen chaq naq x-el chaq li esilal najultikaman naq sa’ eb’ li na’ajej a’in ink’a’ k’i li tzoleb’aal, b’anleb’aal, aj k’ak’alenel tenamit, aj k’anjel chi ru awa’b’ejilal ut naab’al chik, a’in naraj naxye naq moko juntaq’eet ta rilb’aleb’ li poyanam rik’ineb’ li wankeb’ sa’ tenamit b’ar wi’ li xk’ihalil li poyanam a’aneb’ aj kaxlanwinq. Li xtz’ilb’al rix ki’uxman, a’an re xk’eeb’al reetal chan ru yo xb’eeresinkil xk’anjel li awa’b’ejilal rik’in chi xjunil li yo xramb’al rik’in li xk’anjel.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Xraqb’al ru li na’leb’ Li naxram xk’anjel li awa’b’ejilal li xtz’ilman rix sa’ li ch’ol a’in, a’an li naxk’utb’esi xk’ihalil eb’ li molam naxxaqab’ li awa’b’ejilal li nake’k’anjelak chi rix kawilal, tzolok, k’ak’alenel tenamit, aj b’eeresinel chaq’rab’ ut naab’al chik; arin na’oken aj wi’ laj k’anjel wankeb’ rub’el xtaql ut xk’ihalil li sachomq. Rik’in li esilal a’in kik’uub’la chaq ru li IDE ab’an arin maak’a’ resilal chan ru yo chi yechi’imank li k’anjel ma us malaj ink’a’, ab’an naru rilb’al chi xjunil li naxram xk’anjel li awa’b’ejilal. Rik’in chi xjunil li esilal a’in naru aj wi’ xtz’ilb’al rix xk’ihalil naxram xk’anjel li awa’b’ejilal ut chan ru yo chi b’eeresimank xtawb’al li wakliik rik’ineb’ li komonil IDH.

ROX RAQAL LI AWA’B’EJILAL UT LI WAKLIIK CHO’Q RE LI POYANAM

Xwuq ch’ol

Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok Sa’ li ch’ol a’in na’uxman xch’olob’ankil li k’anjel yo xb’eeresinkil li awa’b’ejilal chi rix kawilal ut tzolok chi ruheb’ chaq li chihab’ 1985-2009, a’in naxjultika chan ru yo chi b’eek li k’anjel sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej ut chan ru chi b’eeresimank li tumin. Sa’ xk’anjelankil li kawilal naxk’utb’esi chan ru xchaab’ilob’resiman li k’anjel yo chi b’aanuman chi rix; li k’anjel jwal aajel ru xk’anjelankil chi rix kawilal a’an li sumk’uub’ kixxaqli chaq xb’aanunkil sa’ xjuch’b’al chaq li tuqtuukial; b’ar wi’ na’ilman xk’ihalil li xb’aanuman ut li rusilal li k’anjel;85 chan ru wankeb’ sa’ xkawilal eb’ laj ralch’och’; chan ru wankeb’ xk’ihalil eb’ laj k’anjel; li xtuminal ut li sachomq wan cho’q reheb’. Chi rix li tzolok nak’utb’esiman naq yo chi wan li xjalb’al malaj xtuqub’ankil rujo’ rik’in xb’eeresinkil li: k’utuk ilok ru ut tz’iib’ak, xchaab’ilal li tzolok nayechi’iman, xk’ihalil naramman rik’in li tzolok. Cho’q re xk’utb’esinkil li junjunq chi na’leb’ kixb’eeresi chaq li awa’b’ejilal wankeb’ li reetalil chi tustu ruheb’ li nake’xye toj b’ari ki’uxman li wulak ut b’ar ki’uxmank li t’ilk. Chi ri xtuqub’ankil ru li xb’eeresinkil xk’a’uxl li awa’b’ejilal ki’uxman xtuqub’ankil ru eb’ li xtusulal na’leb’ nab’eeresiman sa’ chi xjunil li tzolok, ki’ok li k’utuk sa’ ka’paay ru aatinob’aal, li xkawresinkileb’ laj k’utunel, li xtz’ilb’al rix chan ru nab’eeresiman li tzolok ut li okenk.

1. Kawilal Li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li nimla Tenamit ut li Xchaq’rab’il li kawilal nake’xteneb’ sa’ xb’een li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal (MSPAS) rilb’al ut xk’anjelakil li kawilal. Chi ruheb’ li kutan anaqwan wan kiib’ paay ru xb’ehil xk’anjelankil li kawilal. Jun a’an xk’anjelankil jo’ chan ru naxye Molam Organización Panamericana de la Salud (OPS) ut jo’ aj wi’ naxye li Molam Organización Mundial de la Salud (OMS). Li xb’een molam naxk’e xch’ool chi rilb’al naq tuqub’anb’ilaq ru li xk’anjel eb’ li molam chi rix kawilal, naraj naxye naq ak reere li k’anjel junjunq, jo’ rik’in li xloq’b’aleb’ li k’a’ re ru nake’uxman roksinkil sa’ eb’ li b’anok, eb’ laj k’anjel wankeb’ 85

xnawom chi rix li b’anok malaj eb’ laj b’anonel, rochochnal li b’anok, xtuminal ut chi xjunil li k’anjel aajel ru sa’ li b’anok. Chi xjunil a’in naraj xtawb’al malaj naxtaaqe rix xtawb’al chi rix kawilal eb’ li na’leb’ a’in: a) tento naq twanq chi tz’aqal li nawom chi rix rilb’aleb’ li komon rik’in li xb’anb’aleb’ re naq wanqeb’ sa’ kawilal; b) twanq li juntaq’eetilal sa’ xjek’b’al xtuminal li xsachomq; ut c) xchaab’ilob’resinkil xk’anjel li nab’eeresiman chi rix xtawb’al xkawilal li tenamit.

1.1 Chan ru tento xb’eeresinkil li kawilal Sa’ eb’ li ab’l tenamit wankeb’ xna’leb’il xb’eeresinkil li kawilal, a’in yo chi okenk ut chi numtaak sa’ li xb’eeresinkil li kawilal sa’ xteepal Watemaal chi ru eb’ li chihab’ 1985-2009: Li xb’een naril li kawilal malaj li (APS) ut jun chik a’an li (APS-S). A’ineb’ nake’oken sa’ kawilal re Watemaal ut a’an li MSPAS, li molam a’in naxk’e xch’ool chi rilb’aleb’ li poyanam jwal ra wankeb’: jo’ rik’ineb’ li kok’al, na’b’ej, qana’chin wankeb’ sa’ yu’am ut qana’chin yokeb’ chi tu’resink, jo’ wi’ naxk’e xch’ool chi xkolb’aleb’ xyu’am li kok’al rik’in li kutuk b’an, li xtzolb’al chi xsaab’esinkileb’ rib’ ut li xsutameb’. Li APS-S naraj xb’eeresinkil rib’ chanchan jo’ re li molam nayeeman re Programa de Extensión de Cobertura (PEC). Li molam PEC kiruhan xtikib’ankil li xk’anjel sa’ xk’ab’a’ jun to’ tumin li ki’el chaq rik’in li k’uuleb’aal tumin Banco Interamericano de Desarrollo (BID) li kiyeeman re Molam naxchaab’ilob’resi li kawilal malaj Programa de Mejoramiento de Servicios de Salud (PMSS), li kib’eeresiman chi ruheb’ li chihab’ 19961999.

1.2 Xq’ehil jo’ q’e kik’anjelak li awa’b’ejil chi rix kawilal Eb’ li chihab’ nake’yeeman a’aneb’: 1985-1990, naq natuqla ru xk’anjel li awa’b’ejilal chi rix li kawilal; 1991-1999, arin naq

Para un diagnóstico amplio, véase PNUD (2008c). Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok

na’uxman xtuqub’ankil ru li k’anjel na’uxman chi rix kawilal rik’in xtenq’ li awa’b’ejilal; ut 2000-2009, arin naq maak’a’ chik ki’ajman re chan ru yo chi b’eek li xk’anjelankil li kawilal. Sa’ xk’ab’a’ naq xmaajelil li hoonal, yal kiib’ oxib’ aj chik li na’leb’ nayeeman chi rix li kik’ulman.

Li Xnimal Ru Xhuhil Chaq’rab’ re li Tenamit chi ru chaq li chihab’ 1985 naxk’e xloq’al li kawilal jo’ jun xk’ulub’ li poyanam, b’ar wi’ ink’a’ naru xtz’eqtanankil, jo’ wi’ teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal lrilb’al naq te’ilmanq ut te’ch’olanimanq li poyanam re naq wanqeb’ sa’ kawilal li xjunxaqalil, xk’a’uxl ut sahil wan. Naxye aj wi’ naq li kawilal tento naq twanq sa’ xyanqeb’ chi xjunil li komonil ut a’in teneb’anb’il sa’ xb’een li MSPAS rilb’al ut xb’eeresinkil. Naxteneb’ sa’ xb’een eb’ li junjunq chi poyanam ut molam xch’olaninkil ut re naq tsik’manq xtenq’aleb’ li wankeb’ xnawom chi rix kawilal malaj eb’ li molam wankeb’ chaq sa’ ab’l tenamit, re naq chi jo’ka’in twanq li kawilal sa’ xyanqeb’ li komonil. Eb’ li komonil wankeb’ xk’ulub’ chi okenk ut teneb’anb’il aj wi’ sa’ xb’eeneb’ tz’aqonk sa’ xtuqub’ankil, xb’eeresinsil ut xtz’ilb’al rix chi xjunil li k’anjel wan chi rix kawilal. Chi ru li chihab’ 1985, ki’uxman chaq xtuqub’ankil ru xka’ wa li raqal 104 re li xchaq’rab’il li kawilal (Código de Salud). B’ar wi’ naxye naq chi xjunileb’ xpoyanamil li nimla tenamit, eb’ li qana’chin wankeb’ sa’ xyu’am, naq nake’usa malaj naq yokeb’ chi yo’laak li xk’uula’al, toj chi ru waqxaqiq xamaan ut jo’ aj wi’ li k’uula’al toj nake’yo’la wankeb’ xk’ulub’ re naq te’ilmanq xb’aaneb’ laj b’anonel wankeb’ sa’ eb’ li b’anleb’aal re li awa’b’ejilal.86 Li xch’olaninkil rilb’aleb’ li na’b’ej ut eb’ li kok’al jwal wan xwankil sa’ xk’a’uxl li awa’b’ejilal chi rix li kawilal. Sa’ xyiijachil eb’ li kaak’alil chihab’ kik’eeman chaq xwankil li k’anjel yo xb’eeresinkil chaq li MSPAS ut toj yo aj wi’ chaq chi k’utunk li xtz’aqonik li APS, li naxb’eeresi chaq eb’ li na’leb’ chi rix kawilal li nab’eeresiman sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej, (Silos) b’ar nake’oken aj wi’ eb’ li komonil chi xyeeb’aleb’ li xk’a’uxl chi rix li na’uxman xk’anjelankil chi rix li kawilal; jo’ wi’ re xsikb’al li xchaab’ilob’resinkil ut re naq twanq li juntaq’eetilal sa’ chi xjunil li k’anjel nawan chi rix kawilal. Chi ruheb’ chaq li chihab’ 1990, ki’uxman chaq xtikib’ankil xchaab’ilob’resinkil ut xtuqub’ankil ru li k’anjel na’uxman chi rix kawilal xb’aan li awa’b’ejilal, aran naq kiwan chaq xjekb’al ru xk’anjelankil li kawilal. Li k’a’uxl kib’eeresiman chaq chi rix kawilal a’aneb’: a) xjeb’al xtuminal li sachomq nawan chi rix kawilal ut xtiikankil wi chik li kolok rub’elaj chaq chi 86 87

Congreso de la República de Guatemala, Código de Salud. Verdugo Urrejola, JC. (1995: 3).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

ru li yajel; b) k’utb’esinb’ilaq li sachomq yo chi uxk chi rix kawilal rik’ineb’ li jwal neb’a’eb’ ut li tz’eqtananb’ileb’; c) xb’eeresinkil sa’ eb’ li junjunq chi tenamit li xjolominkil chi xjunil li k’anjel chi rix kawilal, ut d) tojb’al jalaneb’ chik li poyanam li te’k’anjelaq chi rix kawilal, li nake’k’anjelak sa’ eb’ li b’anleb’aal nake’ilok chi maatan jo’ wi’ li tojb’ileb’. 87 Li xtuqub’ankil ru li na’leb’ chi rix kawilal ink’a’ kib’eeresiman jo’ kiyeeman chaq, sa’ xk’ab’a’ naq toj naab’al li maajelil wan rik’in li MSPAS ut sa’ xk’ab’a’ aj wi’ naq ki’isiman sa’ ajl li Molam nak’anjelak chi rix xkawilal eb’ laj k’anjel li Instituto Guatemalteco de Seguridad Social (IGSS). Kiwan naab’al li na’leb’ kijalman xb’aan li MSPAS jo’ rik’in xb’eeresinil eb’ li k’anjel kixk’ojob’ chaq li PEC jo’ jun xb’ehil xk’utb’al li k’anjel. Li molam na’ilok ut najolomink re rilb’al li kawilal, MSPAS maak’a’ chik kijala rik’in xb’aanunkil li xk’anjel, chi moko kiru chik sumk’anjelak rik’ineb’ jalan chik chi molam. Chi ru li chihab’ 1996, Li Awa’b’ejilal ut eb’ laj Rub’el Pim malaj li URNG ke’xjuch’ jun li sumk’uub’ chi rix xtuminal li komonil ut li xk’anjelankil li ch’och’, li naxk’e xwankil li k’anjel na’uxman chi rix kawilal malaj li Programa de Mejoramiento de Servicios de Salud (PMSS I); naxjultika naq tento xtuqub’ankil ru li xk’anjelankil li kawilal; naxtuqub’ ru xk’anjel MSPAS jo’ xjolomil jalaneb’ chik molam li nake’k’anjelak chi rix kawilal jo’ li IGSS, eb’ li molam nake’xjolomi xjuneseb’ rib’ ut li maak’a’eb’ rub’el xtaql li awa’b’ejilal, ut naxjultika aj wi’ naq twanq xtaqsinkil xk’ihalil li sachomq tk’eemanq cho’q re xk’anjelankil li kawilal rik’ineb’ li neb’a’. na’uxman aj wi’ xxaqab’ankil naq aajel ru xk’eeb’al xwankil xk’anjelankil xmaajelil li tzekemq cho’q reheb’ li poyanam, li saab’esink ib’ ut rilb’aleb’ li kok’al, re naq chi jo’ka’in tjeb’ li xkamikeb’ li kok’al ut eb’ li qana’chin nake’kam xb’aan li k’iiresink, jo’ aj wi’ li yalok q’e re risinkil malaj re naq ink’a’ chi twanq li yajel chi rix li sikirk malaj poliomielitis ut li wotz’ok xox chi ru li chihab’ 2000. Na’ajman aj wi’ naq li xjolominkil xk’anjelankil li kawilal t-uxmanq sa’ eb’ li junjunq chi tenamit, re naq te’okenq li poopol, eb’ li komonil ut eb’ li molam sa’ xtuqub’ankil, xtusub’ankil, xtz’ilb’al rix, xjolominkil ut xb’eeresinkil eb’ li k’anjel t-uxmanq chi rix kawilal. Chi rix xchaq’rab’il li aajel ru kijala sa’ li MSPAS kitikla chaq chalen naq ki’el chaq li ak’ chaq’rab’ sa’ li Xk’uub’lal Awa’b’ejilal ut rik’in li ak’ chaq’rab’ chi rix kawilal li kixaqli chaq chi ru li chihab’ 1997, li naxye naq li kawilal a’an jun na’leb’ aajel ru xk’anjelankil cho’q re xtawb’al li wakliik sa’ li tenamit, li xsahil li xwanjikeb’ sa’ li xyu’ameb’ ut li xtz’aqonikeb’ sa’ li komonil. Naxk’e xwankil li k’ulub’ wan chi li kawilal ut li teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal re

rilb’al xkawilaleb’ chi xjunileb’ li poyanam. Naxye aj wi’ naq li MSPAS «tento tixyechi’i li xk’anjel chi maatan reheb’ li poyanam ut junkab’al li ink’a’ nake’ruhan xtojb’al xyiijachil malaj chi xjunil li xb’anb’aleb’ na’uxk. Naxtuqub’ aj wi’ chaq ru xk’anjel li komonil chi rix li okenk tento tixb’aanu chi rix xjolominkil eb’ li junjunq chi k’anjel na’uxman chi kawilal jo’ rik’in li xtuqub’ankil, xtusub’ankil, rilb’al, xtz’ilb’al rix ut xb’eeresinkil. Sa’ li na’leb’ a’in ki’ilman chaq naq mare us xpatz’b’al b’ayaq xtojb’al li b’anok na’uxk sa’ eb’ li b’anleb’aal ab’an rik’in rilom li komonil wankeb’ sa’ li junjunq chi na’ajej. Li molam PEC kixyal raj chaq xtaaqenkil rix xsik’b’al xyaalal naq jwal b’ab’ay aj wi’ xk’anjel li kawilal nake’wulak sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej. Chi ru li chihab’ 1995, kixjayali li 46.0% xk’ihalil li poyanam li ink’a’ ch’olaninb’ileb’ rilb’al rik’in li kawilal, ut eb’ a’in nake’tawman sa’ jalanjalanq chi na’ajej, b’ar wi’ jwal ch’a’aj li wulak, b’ar wi’ numtajenaq li neb’a’il ut li xk’ihalileb’ aj ralch’och’eb’.88 Li PEC ki’ok chi xb’eeresinkil li xk’anjel jo’ chan ru kituqub’aman chaq ru xka’wa’il li xk’anjelankil lli kawilal jo’: a) rilb’aleb’ li jwal neb’a’eb’ ut li jwal tz’eqtananb’ileb’; b) xk’eeb’al li aajel ru cho’q xk’anjelankil li kawilal rik’ineb’ li na’b’ej yokeb’ chi k’iiresink ut eb’ li kok’al (rilb’aleb’ rub’elaj chaq li yajel); c) tz’aqonk rik’ineb’ li molam nake’k’anjelak chi rix kawilal li nake’xjolomi xjuneseb’ rib’. Chi ru chaq li siglo XXI, el PEC kixb’eeresi li k’anjel a’in rik’in tumin re aj wi’ li awa’b’ejilal, ab’an ki’oken aj wi’ jun li to’ tumin kixb’aanu rik’in li k’uuleb’aal tumin naxk’ab’a’i BID (PMSS II) ut jalanjalanqeb’ li ke’b’eeresink ut ke’jolomin re li k’anjel sa’ eb’ li junjunq chi tenamit. Chi ru eb’ li chihab’ 2000 ut 2009 kiwulak li rajlil 248 toj 425 xk’ihalil li na’ajej ut wankeb’ 10,000 xk’ihalil li poyanam sa’ li junjunq chi na’ajej jo’ wi’ xk’ihalileb’ li tenamit li naxtaw 145 toj 206. Chi ruheb’ chaq li kutan a’in natikal chaq xb’eeresinkil jalan chik ak’il na’leb’ re xkawresinkil xk’anjelankil li kawilal sa’ eb’ li junjunq chi b’anleb’aal, b’ar nake’k’anjelak eb’ laj b’anonel, eb’ laj k’ak’alenel yaj, eb’ li molam nake’k’anjelak chi rix rilb’aleb’ li na’b’ej yokeb’ chi k’iiresink ut eb’ li kok’al (Caimi) ut eb’ li b’anleb’aal junelik wankeb’ sa’ xna’aj malaj li (CAP). Eb’ li k’anjel a’in ki’uxman xtamresinkil sa’ xk’ab’a’ li tenq’al kiq’axtesiman chaq cho’q re li junjunq chi tenamit chi ru chaq li chihab’ 2008, aran naq kiwan chaq xchaab’ilob’resinkil li k’anjel rik’in xnimob’resinkil ru li hoonal na’oksiman cho’q re xch’olonankileb’ li poyanam jo’ aj wi’ rik’in li k’anjelak na’uxman xraqik li xamaan.

Wan aj wi’ chaq xb’eeresinkil eb’ li ak’il na’leb’ chi rix xtuqub’ankil ut xchaab’ilob’resinkil li xk’anjelankil li kawilal rik’ineb’ li na’b’ej yokeb’ chi k’iiresink ut eb’ li kok’al li kixtuqub’ chaq li rajom li wakliik chi ruheb’ li chihab’ a’in, (ODM) rik’in xch’olankil eb’ li yajel jwal nake’numta rik’ineb’ li kok’al (Aiepi) ut li xch’olaninkil xjunxaqalil li kok’al ut li ixq sa’ eb’ li k’aleb’aal (AINM-C). Ki’uxman aj wi’ chaq xtuqub’ankil ru eb’ li k’a’uxl tb’eeresimanq chi rix chan ru xch’olaninkil li xtzekemqeb’ li poyanam ut aran kixaqli chaq li chaq’rab’ chi rix xwanjik li tzekemq malaj Ley de Seguridad Alimentaria y Nutricional ut li xyob’ankil chaq eb’ li molam te’k’anjelaq chaq chi rix. Chi ru chaq li chihab’ 2005, kixxaqli chaq li chaq’rab’ li nakuutunk re xk’anjel li molam Sistema Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional (Sinasán), li Secretaría de Seguridad Alimentaria y Nutricional de la Presidencia de la República (Sesán) ut li Consejo Nacional de Seguridad Nutricional (Conasán), b’ar aj wi’ natz’aqon li MSPAS.

Li xch’olaninkileb’ li yajel VIH/sida, jiq’ malaj li nayeeman re tuberculosis ut eb’ li yajel yal nake’letz, ut rik’in molam nake’chal sa’ jalan chik ab’l tenamit nake’xyal xq’e chi risinkil jo’ eb’ li yajel sida, jiq’ malaj tuberculosis ut li malaria. Chi rix li naxye li chaq’rab’, chi ruheb’ chaq li chihab’ a’in ki’el chaq jun li chaq’rab’ chi rix li yajel VIH/sida (Ley General del VIH/ sida), ut li Ley de Desarrollo Social jo’ aj wi’ li k’iila k’a’uxl wan chi rix li wakliik sa’ li komonil. Sa’ eb’ li chaq’rab’ a’in wan naq li xyo’lajik chaq li molam nak’anjelak chi rix li yajel VIH/Sida ut li k’anjel li nab’eeresiman rik’ineb’ li toj yokeb’ chi k’iiresink li naril li MSPAS. Chi ruheb’ chaq li chihab’ a’in, ki’uxman chaq xtuqub’ankil ru xraqalil li chaq’rab’ chi rix kawilal 4 ut 5. Sa’ li raqal 4 tuqub’anb’il chaq ru chi kama’in, naq chi xjunil k’anjel tixk’ul junaq poyanam malaj junkab’al sa’ eb’ li b’anleb’aal tento naq tojb’ilaq xb’aaneb’, ab’an naq ki’uxman wi chik xtuqub’ankil ru kikana chi jo’ka’in li awa’b’ejilal ut eb’ li molam nake’k’anjelak rub’el xtaql li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal nak’anjelak chi rix kawilal tento naq tril ut tixyechi’i li xk’anjel cho’q reheb’ li poyanam aj Watemaal re rilb’al naq te’wanq li xkawilal chi maatan. Chi ru li chihab’ 2008, li Awa’b’ejilal kirisi chi junajwa li molok tumin nake’xb’aanu sa’ eb’ li b’anleb’aal xb’aaneb’ junqaq komonil malaj jalan chik. Jo’ka’an naq ke’isiman junqaq li k’anjelob’aal sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ chi li sachomq cho’q re xb’aanunkil ut maak’a sa’ xyanqeb’ li xsachomq li MSPAS.

MSPAS (1999: 1-2).

Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok

Tabla 11 Infraestructura física de la red de servicios del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social (1990-2006) (por millón de habitantes)

Tipo de infraestructura

1990

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

Hospitales del sistema

3.93

4.01

3.92

3.83

3.74

3.65

3.56

3.47

3.39

3.30

Centros de Salud

24.70

23.71

25.63

25.12

24.69

24.43

23.83

19.45

18.98

21.43

Centros de Salud tipo A

1.69

1.65

1.15

Centros de Salud tipo B

17.76

17.32

20.28

88.13

82.99

87.48

85.5

83.36

82.60

79.67

72.39

56.93

69.36

Puestos de Salud fortalecidos

6.77

3.53

Clínicas Periféricas

0.28

0.27

0.26

0.25

0.32

0.31

0.23

Maternidades

0.56

0.46

0.62

0.61

0.59

0.58

0.56

0.55

0.38

Centros de Urgencias

0.37

0.36

0.45

0.43

0.42

0.41

0.40

0.39

0.31

Centros de Convergencia

174.38

232.42

218.79

217.41

228.99

326.38

247.13

314.08

319.77

Centros de Atención Permanente (CAP)

1.73

1.69

Centros de Atención Integral Materno-infantil (Caimi)

0.31

Centros de Atención a Pacientes Ambulatorios (Cenapa)

1.81

2.46

Puestos de Salud

Fuente: elaboración propia con base en MSPAS y proyecciones de población del INE. Véase tabla 7.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1.3 Chi xjunil li k’anjel nayechi’iman

xka’sutil junqaq kok’ b’anleb’aal. Chi ru chaq li chihab’ 1995, li 46.0% reheb’ li poyanam maak’a’eb’ chaq xtz’aqonikeb’ sa’ eb’ li b’anleb’aal.90 Naq ki’ok chaq chi tamk xk’ihalil li na’ajej nawulak wi’ xk’anjelankil li kawilal a’an sa’ xk’ab’a’ li xk’anjel PEC, li naraj naxye naq koxtaw li 2.52 millones xk’ihalileb’ li poyanam chi ru chaq li chihab’ 1999 ut 4.04 millones chi ru chaq li 2010.

Li k’ulub’ chi rix kawilal, naxram ru naq tento t-uxmanq li tz’aqonk sa’ chi xjunil li k’anjel naxyechi’iman chi rix kawilal. Eb’ li Awa’b’ejilal tento naq te’ril naq wanqeb’ chi yo’on eb’ li b’anleb’aal ut kok’ b’anleb’aal b’ar wi’ naru te’ilmanq chi xjunileb’ li poyanam sa’ juntaq’eetilal.89 Chalen chaq chi ruheb’ li lajeeb’ ro’k’aal chihab’ anaqwan ke’uxman chaq xxaqab’ankileb’ li b’anleb’aal wankeb’ chaq aran Escuintla, San Marcos ut Quetzaltenango ut ke’kab’laman chaq wi chik Tabla 12

Najala ru li esilal naq na’ilman chaq ru yo chi nimank li xk’anjelankil li kawilal sa’ xk’ab’a’ naq yokeb’ aj wi’ chi

Empleados del Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social, por categoría ocupacional

(1988, 2007 y 2009) (número y porcentaje) Año

Profesional Núm.

Técnico medio

Núm.

Enfermería auxiliar Núm.

Administración Núm.

Servicios de apoyo Núm.

Totales Núm.

1988ª

1629

8,4

2,706

14,0

5231

27,0

5718

29,5

4098

21,1

19,382

100,0

2007b

5108

21,4

6903

28,9

5976

25,0

5863

24,6

23,850

100,0

2009c

6458

24,6

7061

26,9

6539

24,9

6142

23,4

26,200

100,0

Fuente: (a) OPS (1992: 43); (b) MSPAS/DGRH (s/f: 16-18); (c) MSPAS/DGRH (2009); (d) incluye personal médico, enfermería profesional y especialistas; (e) no aparece desglosado en los reportes consultados; se incluyen renglones 011, 021, 029, 031 y 182. Véase tabla 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

89 90

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, Observación General núm. 14 sobre «El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (art. 12)». MSPAS (1997: 18).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

numtaak xk’ihalil eb’ li poyanam (Eetalil 11) chi ru chaq eb’ li chihab’ 1990 ut 2006 ki’ok chaq chi jeb’k xk’anjelankil li kawilal sa’ eb’ li b’anleb’aal, kok’ b’anleb’aal sa’ xk’ab’a’ xk’iijik eb’ li poyanam ut ki’ok chi numtaak xk’ihalil eb’ li poyanam nake’ilman jo’ naq nawan li b’oqok chi rix b’anok sa’ junqaq li na’ajej, b’ar wi’ nake’wulak aj numel b’anonel li taqlanb’ileb’ ut tojb’ileb’ xb’aan jalanjalanq chi molam ONG li nake’xk’e rib’ sa’ sum’aatin rik’in li MSPAS.

1.4 Xk’ihalil eb’ laj k’anjel chi rix kawilal Sa’ li eetalil 14, li molam nak’anjelak chi rix k’ulub’ej, chi rix tumin, komonil ut yehom b’aanuhom (Desc) kixxaqab’ li na’leb’ aajel ru cho’q naq twanq li k’ulub’ rik’in li kawilal, sa’ xyanqeb’ a’in wan, li okenk jo’ q’e naq aajel ru ut xq’emal li k’anjel nayechi’iman, li naraj naxye naq li junjunq chi Awa’b’ejilal tento naq tixk’e eb’ laj k’anjel li wankeb’ xnawom chi rix kawilal, jo’ eb’ laj b’anonel, li tento te’ril ut te’xk’anjela li aajel ru sa’ li tenamit. Tento aj wi’ naq li Awa’b’ejilal tixk’e li xkawresinkileb’ chi xjunileb’ li te’k’anjelaq chi rix kawilal.91 Chi ru chaq eb’ li chihab’ 1985-1990, li xk’ihalileb’ laj k’anjel re li MSPAS wankeb’ rub’el xchaq’rab’ laj k’anjel li wan rub’el xtaql awa’b’ejilal 011. 92 Chi ru li chihab’ 1996, li MSPAS kixtikib’ jun chik li k’anjel b’ar wi’ nake’oken poyanam aj tenq’ malaj li ink’a’ tojb’ileb’ sa’ xk’anjelankil li kawilal, a’in kixb’aanu naq eb’ laj k’anjel ke’risi rib’eb’ ut ke’xsik’ jalan chik xna’aj b’ar wi’ chaab’il li xtojb’aleb’, jo’ sa’ eb’ li b’anleb’aal nake’xjolomi xjuneseb’ rib’. Chi ru li chihab’ 2007, li MSPAS wan raj 23,850 laj k’anjel chi ru, ab’an arin moko wankeb’ ta sa’ ajl eb’ li poyanam k’eeb’ileb’ chi k’anjelak xb’aan jalan chik molam (ONG) li nake’k’anjelank re li PEC.93 Naraj naxye naq chi ru li junmay chihab’ li xk’ihalileb’ kixtaw li 23.0% (4468 ak’ aj k’anjel), chi ru chaq li ke’wan sa’ li chihab’ 1988. Chi ru li chihab’ 2009, li xk’ihalil kitaqe’ toj 26,200 li naraj naxye 10.0% xk’ihalil li kitaqe’ (2350) chi ru li kiib’ chihab’.94 Sa’ li chihab’ a’an, wi nake’ok o’k’aal laj b’anonel wuqlaju roxk’aal yal k’eeb’ileb’ xk’anjel yal chi ru ko’xib’ po, li naraj naxye naq maak’a’eb’ xk’anjel chi junelik. Ab’an li na’ilman a’an naq chi ruheb’ li kutan a’in jwal naab’al li ch’a’ajkilal chi rix xtaqlankileb’ aj k’anjel chi rix kawilal sa’ eb’ i jalanjalanq chi b’anleb’aal li wankeb’ yalaq ta b’ar re li tenamit ut k’aleb’aal.

1.5 Li naraj xtawb’al li yehom b’aanuhom ut kawilal rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’

xyanqeb’ xtusulal ru li k’anjel kixxaqli xb’aanunkil sa’ li awa’b’ejila chi ruheb’ chaq li chihab’ 1985-1990. Sa’ xraqik chaq li siglo XX jwal aajel ru li kik’ulman chaq rik’ineb’ li xtenamit laj ralch’och’ re Watemaal, xb’aan naq ki’uxman xb’eeresinkil naab’al li k’anjel sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ ut tenamit sa’ xk’ab’a’ naq kik’eeman chaq sa’ chaq’rab’ chi xjunil li xk’ulub’eb’, k’a’ ru nake’xpatz’ ut li aajel ru cho’q re reheb’ li xyu’am. Li Sumk’uub’ chi rix tumin ut xk’anjelankil li ch’och’ (Asesa), b’ar wi’ na’aatinak chi rix kawilal, naxye naq tento xk’eeb’al xloq’al li b’anok ut eb’ li b’an nake’roksi eb’ laj ralch’och’, tento xtz’ilb’al malaj xtzolb’al rix re naq chi jo’ka’in tnawman k’a’ ru aj e ut chan ru nake’uxman roksinkil.95 Sa’ xyanqeb’ chi xjunil li na’leb’ kixxaqli rik’ineb’ laj ab’l tenamit, kixaqli chaq xk’anjelankil li kawilal rik’in xtenamiteb’ laj ralch’och’, a’in tuqtu chaq ru sa’ li Sumk’uub’ 169 chi rix xtenamiteb’ laj Ralch’och’ malaj Convenio 169 sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países Independientes (reheb’ li k’iila molam wankeb’ chaq sa’ ab’l tenamit li nake’k’anjelak chi rix k’anjel, OIT, li tz’iib’anb’il chaq chi ru li chihab’ 1989 ut li kiraqman chaq aatin chi rix xb’aan li tenamit Watemaal chi ru li chihab’ 1996) kama’ aj wi’ li molam nak’anjelak chi rix kawilal cho’q reheb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ re América (Sapia),96 sa’ li raqal oob’ na’aatinak chi rix xsahil xwanjik ut xkawilal eb’ li poyanam, li tento naq te’uxmanq xk’anjelankil sa’ chi xjunil xteepaleb’ li poyanam, sa’ eb’ li tenamit b’ar wi’ aajel ru ut ink’a’ naru nawan li tz’eqtanank. Naxye aj wi’ naq eb’ li awa’b’ejilal tento naq te’k’anjelaq chi rix xkawilal eb’ li tenamit rik’in xk’eeb’al rochochnal ut laj b’anonel li te’ajmanq sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej. Gráfica 8

Gasto público y privado como porcentaje del gasto total en salud (1996-2005)

Gasto privado en salud

91 92 93 94 95 96

Gasto público en salud

100

0 1996

Xk’anjelankil li kawilal rik’ineb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ moko ki’uxman ta xpatz’b’al chi moko ki’ok ta sa’ ajl sa’

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Fuente: elaboración propia con base en cifras del Minfin, varios años. Véase gráfica 7.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, Observación General núm. 14 sobre «El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (art. 12)». Dirección Técnica del Presupuesto (2000: 130). Hernández, L. y Miranda, J. (2010:51). MSPAS (2009a). Misión de Verificación de las Naciones Unidas en Guatemala (Minugua, 2003: 41-70,177-217). Resolución de la OPS/OMS que insta a los Gobiernos a establecer mecanismos para la formulación de políticas y estrategias, así como el desarrollo de actividades de salud y medio ambiente para poblaciones indígenas específicas. Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok

Li xchaq’rab’il li kawilal re li chihab’ 1997, sa’ li xraqalil 161, naxye naq tento li awa’b’ejilal tixtuqub’, tixkawresi ut tixk’e li aajel ru chi rix xk’anjelankil li kawilal, jo rik’in xk’eeb’al eb’ li b’an, eb’ li b’an pim, eb’ li b’an junelik nake’oksiman, roksinkil eb’ li chaab’il na’leb’ sa’ li isink yajel ut naab’al chik na’leb’ li naru roksinkil chi rix li kawilal.

K’iila k’anjel naru naxb’aanu li awa’b’ejilal chi rix xsik’b’al xyaalalil k’a’ ru li aajel ru cho’q re xtenamiteb’ laj ralch’och’, chi xjunil a’in kitikla chaq chi ru siglo XXI. Aran kixtikib’ chaq xk’anjel li Molam nak’anjelak rik’in li k’aynaqil b’an (PNMTA) li naril aj wi’ li MSPAS. Li molam a’in kixyal xq’e chi k’anjelak chi ru oxib’ raqal chi awa’b’ejilal, rik’in xtenq’ li molam wan chaq sa’ ab’l tenamit (Apresal, re li Unión Europea, OPS/ OMS, ut li Agencia Sueca li natenq’an re xtawb’al li wakliik sa’ eb’ li ab’l tenamit, malaj li Cooperación para el Desarrollo Gráfica 9

Coberturas de vacunación en niños de 12 a 23 meses de edad (1987-2009) (porcentaje) DPT (tres dosis)

BCG

100

91.9

90.4 78.2

78.1 76.7

80.6

80 68.7 52.1 47.0

Polio (tres dosis)

Todas las vacunas

Sarampión

70.4

75.1 59.4

66.7

85.2 84.3 77.6 71.2

62.5

59.5

55.9

76.7

96.7

51.0

42.6 20

24.7

1987

1995

1998/1999

2002

2008/2009

Fuente: informe preliminar de la Encuesta de salud materno infantil 20082009 (Ensmi 2008-2009). Véase gráfica 7.12 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Tabla 13 Por área

Tasa de desnutrición crónica (porcentaje) 1987

1995

1998/1999

2003

2008/2009

Urbana

47.2

35.3

32.4

36.5

28.8

Rural

62.1

56.6

54.4

55.5

51.8

Por nivel de educación

1987

1995

1998/1999

2003

2008/2009

Sin educación

68.6

63.8

64.4

65.6

62.9

Primaria

56.3

48.0

44.5

46.4

43.3

Secundaria y más

30.2

14.7

12.7

18.6

15.8

Total

57.9

49.7

46.4

49.3

43.4

Fuente: Ensmi 2008-2009. Véase tabla 7.10 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

97 98

Internacional, Asdi, ut li PNUD). Jun chik li molam li kixk’e xch’ool chi k’anjelak re naq t-uxmanq rilb’aleb’ xkawilal ut re li sumwan sa’ xyanqeb’ xtenamiteb’ laj ralch’och’ (Uaspiig), a’in kiwan chaq chi ru li chihab’ 2009, jo’ jun chik aj tenq’ re li xk’anjel naxb’aanu li MSPAS.

1.6 Li xtuminal ut sachomq chi rix li kawilal Li tumin yo chi b’eeresiman ut li naxsach li MSPAS jwal kinumta chaq chi ru li chihab’ 1985 toj chalen sa’ li 2008. Ki’uxman xchaab’ilob’resinkil li roksinkil chi ru chik li chihab’ 1997, aran kixtaw li 92.9 ut 99.0%. Ab’an naq na’ilman li naxsach li MSPAS chi rix li junjunq chi poyanam chi ru chaq li chihab’ 1988, a’an Q12.10 (xtz’aq chi ru chaq li 1980); chi ru chaq li chihab’ 1997, kiwulak Q6.42, ut chi ruheb’ chaq li xb’een chihab’ re li siglo XXI, kiwulak toj Q9.52 ut Q10.30. Chi xjunil a’in naxk’am chaq naab’al ch’a’ajkilal re naq li Roq Ruq’il Awa’b’ejilal truhanq xb’aanunkil li xk’anjel jo’ tento, malaj jo’ chan raj aajel ru, sa’ xk’ab’a’ aj wi’ naq rajlal yo chi tamk li poyanam sa’ li tenamit. Chi ruheb’ chaq li chihab’ 1985 ut 2009 li xtuminal xsachomq kik’eeman li MSPAS jo’ chan ru naxtuqub’ ru li PIB kiwulal 0.7 ut 1.4%, ab’an a’in ki’ok chi jalaak chi ruheb’ xraqik eb’ li chihab’ ut kixtaw li 0.9 ut 1.1%. a’in chi ruheb’ chaq li chihab’ 1996 ut 2005 li nak’utman sa’ li eetalil 8, nak’utun naq yo chi tamk li sachomq yo chi uxk chi rix kawilal. Xb’eeresinkil malaj xk’anjelankil li kawilal chi kama’in, malaj naq toj numtajenaq li maajelal ut maak’a’ li juntaq’eetilal,97 ink’a’ naru xtawb’al li usaak rik’in li na’leb’ chi moko t-uxmanq xtawb’al li wakliik cho’q re li poyanam.

1.7 Li kiruhan xb’aanunkil rik’ineb’ li poyanam Rik’in li esilal wan chi rix xk’ihalil li poyanam nake’uxman xch’olaninkil chi rix kawilal, qayehaq jo’ rik’in li kutb’il b’an re li kolok chi ru yajel, li b’aqerk sa’ xk’ab’a’ xmaajelil xtzekemqeb’ li kok’al, li kamk nake’xk’ul li na’b’ej ut rilb’aleb’ li na’b’ej sa’ xyo’lajikeb’ li xkok’al, sa’ chi xjunil a’in xe’sik’man kiib’ aj wi’ ru. Li xb’een a’an naq x-uxman xtamresinkil eb’ li kok’al xe’uxman xkutb’al rik’in b’an re xkolb’al chi ru yajel, ab’an xnumta li b’aqerk sa’ xk’ab’a’ xmaajelil li tzekemq, jo’kan naq a’in naxb’oq li awa’b’ejilal sa’ li yalok q’e.

2. Tzolok98 Li xtusulal li tzolok sa’ li nimla tenamit Watemaal natikla sa’ li xb’een raqal (naq li poyanam toj xyo’la toj naq wan kaahib’ chihab’ re) toj reetal naq nawulak sa’ li nimla tzoleb’aal (naq

USAID/Diálogo para la inversión social en Guatemala (2008). Los insumos de esta sección proceden de investigaciones realizadas para este Informe por Spross, V. et ál. (2010) y Sazo de Méndez, E. (2010). El tema se ampliará en un Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

wan waxaqlaju chihab’ re), jo’kan aj wi’ na nume’ sa’ li xkab’ raqal b’ar wi’ nakawresiik re ok sa li tzoleb’aal (li raqal a’in na tikla chi ru li oob’ ut li waqib’ chihab’) wan aj wi’ li xtasal tzolok b’ar nake’xkawres rib’ eb’ li kok’al chi ru waqib’ chihab’ (wuqub’ toj kab’laju chihab’), wan aj wi’ li rox xtasalil li tzolok b’ar wi’ li saaj poyanamk naxkawres rib’ chi ru oxib’ chihab’ sa’ li basico (oxlaju toj o’laju chihab’) ut li xraqik li rox tasal b’ar wi’ li poyanam naxkawres rib’ re xtzolb’al junaq li k’anjel jo’ aj k’utunel, aj ajlanel tumin, aj tz’iib’ ut wan chik xkomom li raqal tzolok a’in naxb’aanu chalen naq wan waqlaju toj waxaqlaju chihab’ re . Li tzolok sa’ li tenamit Watemaal jachinb’il ru sa’ kiib’ paay li tzolok nak’ulmank wulaj wulaj sa’ junaq li tzoleb’aal ut li tzolok nab’aanumank sa’ xraqik xamaan, jun sut chi ru po, sa’ ab’ib’aal aatin, malaj sa’ junesal sa’ tz’iib’anb’il esil ut tasal hu. Wan aj wi’. Li tzolok sa’ li nimla tzoleb’aal moko li awa’b’ej ta chik najolomink re a’an jolominb’il chik xb’aan li xnimal ru tzoleb’aal San Carlos (Usac) Naraj naxye naq xjunes chik naril rib’.

2.1 Xkuutunkil li k’ulub’ chi rix li tzolok Li xnimla chaq’rab’ li tenamit Watemaal naxkuutu li k’ulub’ chi rix li tzolok cho’q reheb’ chi junil li poyanam aj Watemaal. Chi sa’ li nimla chaq’rab’ a’in nayemank naq tento sa’ xb’een li awa’b’ej xk’eeb’al xtzolb’aleb’ chi xjunileb’ li kok’al ut li saaj poyanam. Naxye aj wi’ sa’ li raqal 74 re li chaq’rab’ “naq eb’ li poyanam tento naq tex’k’ul xtzolb’al chalen toj sa’ li xb’een raqal toj sa’ li rox chi siib’il sa’ chi xjunil li xteepal li nimla tenamit , naxye aj wi’ naq sa’ eb’ li tzoleb’aal b’ar wankeb’ naab’al li kok’al nake’roksi li raalinob’aal may tento naq tk’eemanq li xtzolb’aleb’ sa’ ka’paay ru aatinob’aal. Li raqal 75 re li chaq’rab’ naxye aj wi’ naq li xtzolb’aleb’ li ixq ut li winq toj maji’ nake’xnaw ilok ru hu ut tz’iib’aak aajel ru naq te’ tzoleq’ xb’aan li awa’b’ej ut tixtenq’aheb’ re naq te’ruuq xb’aanunkil. Li xchaq’rab’il li tzolok sa’ li nimla tenamit Watemaal, 12-91 rajlil, naxye li k’a’ ru naxjayali li tzolok , chan ru naq k’uub’k’u li xmolamil li tzolok xb’aan li awa’b’ej, el li tzoleb’aal re li awa’b’ej, eb’ li jalan chik aj eechal re ut li tojb’il sa’ komonil rochb’en li awa’b’ej, poopol ut na’b’ej yuwab’ej, li chaq’rab’ a’in k’uub’anb’il sa’ li chihab’ 1977, rik’in li chaq’rab’ M.deE.13-77, re li xchaqrab’il li tzolok sa’ li tenamit Watemaal. Li chaq’rab’ a’in moko paab’anb’il ta chi xjunil chi ru numenaq junmay chihab’.99 Li chaq’rab’ chi rix li xtzolb’aleb’ li ixq ut winq ak cheekeb’ maji’ nake’xnaw ilok ru hu ut tz’iib’aak naxye naq li k’anjel a’in aajel ru re naq chi xjunil li poyanam k’eeb’ilaq sa’ ajl, 99

t’okenq sa’ eb’ li k’anjel nab’aanumank re xwaklesinkil ut xcchihab’ilob’resinkil li xwanjik sa’ junesal ut sa’ komonil.

2.2 Na’leb’ chi rix li tzolok (1985-2009) Sa’ eb’ li chihab’ 80 li xmolamil li tzolok sa’ li tenamit Watemaal naxjolomi chi xjunil li k’anjel nab’aanumank chi rix li tzolok, jo’ li xyiib’ankil li rochochikl tzoleb’aal, xtz’iib’ankil ut xpuktesinkil eb’ li tasall hu, xyiib’ankil ut xjek’inkil li xtzekemq eb’ li kok’al yokeb’ chi tzolok, xsikib’al ut xtojb’al eb’ laj k’anjel sa’ li molam ut eb’ laj k’utunel, xloq’b’al li k’a’qru nak’anjelak sa’ eb’ li tzoleb’aal jo’ meex, tem ut wan chik xkomon, xyiib’ankil eb’ li yalb’a’ix cho’q reheb’ li tzolom. Chalen sa’ li chihab’ 1996 kitikla li nimla molam PRONADE nayemank re b’ar wi’ eb’ li na’b’ej yuwab’ej (COEDUCA) nake’sik’ok ru eb’ laj k’utunel. Kikawresimank eb’ li k’anjelob’aal re naq truuq xb’isb’al ut nawb’al chan ru yo cho b’aanumank li k’anjel chi rix li tzolok.

Jo’kan aj wi’ chi ru li chihab’ 1996 kitikla xpaab’ankil eb’ li na’leb’ ut patz’om tuqub’anb’il xb’aan li k’uub’ank chi rix li wan sa’ tuqtuukilal. Li xwaklesinkil ut xcchihab’ilob’resinkil li tenamit Watemaal, xcchihab’ilob’resinkil xwanjikeb’ li poyanam aj Watemaal, xcchihab’ilob’resinkil li rilb’aleb’ re naq kawakeb’ sa’ li xjunxaqaalil, chaab’ilaq li xtzolb’aleb’ , kolb’ilaqeb’ cho’q re naq maak’a’ li toch’ek’ te’xk’ul ut xkawresinkileb’ re naq te’ruuq xb’aanunkil jalanjalanq li k’aanjel. Li k’uub’ank chi rix li xk’ulub’eb’ eb’ laj ralch’och’ (Aidipi) naxye naq li xk’uub’lal li tzolok sa li tenamit Watemaal tento naq tixk’eheb’ sa’ ajl chi xjunil li poyanam ixq, winq, aj kaxlan aatin, aj ralch’och’, tento aj wi’ naq taarileb’ ut tixk’e li xtzolb’aleb’ sa’ ka’paay aatinob’aal, naxye aj wi’ naq tento tixk’e’ xwankil ut taaroxloq’i li xyehom ut xb’aanuhom li junjunq chi na’ajej, xb’aan naq a’an xk’ulub’eb’ jo poyanam. “Rik’in chi xjunil li patz’om a’in li tenamit Watemaal tento raj naq kixtus wi’chik li xk’ub’u’lal li tzolok jo’kan aj wi’ kixsume xk’eeb’al li tzolok sa’ chi xjunil eb’ li najtil na’ajej re li tenamit, kixsume aj wi’ xk’eb’al xwankil ut xpaab’ankil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal sa’ eb’ li k’aleb’aal b’ar wi’ wankeb’ naab’al aj ralcho’ch’ toj nake’roksi eb’ li raatinob’aal mayab’.” Re xpaab’ankil eb’ li k’uub’ank ke’wan chi rix li tzolok chi ru li chihab’ 1997 ki’uxmank xxaqab’ankil li molam aj jolominel xjalb’al li xk’uub’lal li tzolok (Copare rochb’en li molam aj tz’iib’ chi rix li tuqtuukilal Sepaz) li molam a’in kixyiib’ ut kixtuqub’ ru li k’anjel t-oksimanq cho’q re xjalb’al ut xtusb’al li tzolok ut kixq’axtes sa’ li chihab’ 1998. Chi rix a’an li molam aj tzilol rix ma yok chi paab’amank li patz’omk ki’uxmank chi

Álvarez, V. (2004). Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok

rix li tzolok (CCRE) yo’lajenaq sa’ li chihab’ 1997 kirochb’eni ut kitenq’an chi xb’aanunkil li k’anjel a’in chi ru lajeeb’ chihab’ , li molam a’in oken re naq eb’ li molam nake’oken sa’ li k’anjel re li tzolok te’xk’e rib’ sa’ aatin rik’in li tuqub’ankil li xk’uub’lal li tzolok, rik’in li k’anjel a’in ke’yola eb’ li molam chi rix li tzolok sa’ eb’ sa’ eb’ li kok’ ut ninqi tenamit wankeb’

sa’ xteepal Watemaal, jo’ chan ru naxye li xchaq’rab’ li tzolok . Sa’ li chihab’ 2008 kipaab’amank li yeeb’il sa’ li xchaq’rab’ li tzolok (1992) ut kixaqab’amank li molam chi rix li tzolok sa’ li nimla tenamit Watemaal, b’ar wi’ ke’okenk naab’al li poyanam re chi xjunil li ch’uut nake’k’anjelak sa’ li tzolok.

Gráfica 10

Pre primaria: número de estudiantes, participación por sector en la inscripción inicial (porcentaje) e inscripción inicial en pre primaria bilingüe (porcentaje) (1987-2009)

Estudiantes

Oficial

Privado

Bilingüe 90%

700,000 78% 600,000

72%

73%

69%

67%

68%

66%

67%

68%

70%

80%

81%

80%

81%

80%

81%

81% 80%

72%

70%

500,000 60% 400,000

50%

36% 37% 36% 34%

300,000

200,000 28% 27%

31%

33%

32%

34%

33%

32%

30%

32%

30%

33% 27% 23%

28% 22%

100,000

20%

19%

20%

19%

20%

40% 30%

19% 19%

18%

17%

16%

20%

19%

20%

19%

2005

2006

2007 2008

2009

10% 0%

1987 1988

1991 1992

1993 1994

1995

1996

1997

1998

1999 2000

2001

2002

2003 2004

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.15 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Gráfica 11

Primaria: número de estudiantes y participación por sector en la inscripción inicial (1987-2009) (porcentaje)

Oficial

Estudiantes

Privado

3,000,000 85%

85%

84%

83%

84%

85%

87%

88%

89%

2,500,000

100% 90% 80% 70%

2,000,000

60% 50%

1,500,000

40% 1,000,000

30% 20%

500,000 15%

15%

16%

17%

16%

15%

13%

12%

11%

1998

1999 2000

2001

2002

2003 2004

2005

2006

2007 2008

2009

0 1987 1988

1991 1992

1993 1994

1995

1996

1997

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Nota: en 1999 se incluyeron 114 niños de institutos por cooperativa en las cifras del sector oficial. Véase gráfica 7.16 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

10%

16%

Gráfica 12

Número de estudiantes en ciclo básico del nivel medio y participación por sector (1985-2009)

Gráfica 13 Número de estudiantes del ciclo diversificado del nivel medio y participación por sector (1987-2008)

(porcentaje)

Estudiantes

% oficial

% privado

Estudiantes

% cooperativo

700,000

60%

600,000

50%

% cooperativo 90.0% 80.0%

300,000

70.0% 60.0%

40%

400,000 30% 300,000 20%

200,000

50.0%

150,000

40.0% 30.0%

100,000

20.0%

Li Xtzolb’aleb’ li cheekel poyanam ink’a’ nake’xnaw ilok ru hu ut tziib’ak Li xmolam li k’utuk ilok ru hu ut tziib’ak chi ruheb’ li poyanam sa’ chi xjunil li nimla tenamit Watemaal (CONALFA) kixaqab’amank chi ru li chichihab’ 1986 teneb’anb’il sa’ xb’een naq taaril naq chi xjunil li poyanam chalen aj o’laju chihab’ ut wan chik xkomon tento te’xtzol ilok ru hu ut tz’iib’ak. Sa’ li molam a’in nake’oken ch’uut re li awa’b’ejilal ut ch’uut re jalam chik tojb’il molam. Kuutunb’il xb’aan li xchaq’rab’il k’utuk ilok ru ut tz’iib’ak re li poyanam ink’a’ xe’tzolok sa’ kach’inal. Li 1.0% li xtuminal k’eeb’il xb’aan li chaq’rab’,100 ab’an li tumin a’in kije’bman wi’chik. Chalen naq kik’ub’la li na’leb’ chi rix li tuqtuukilal kipaab’amank li chaq’rab’ b’ar wi’ naxye naq tento xtzolb’aleb’ li ani ink’a’ xe’ruhank chi tzolok sa’ xkach’naleb’ jo’kan aj wi’ naq tento xb’anunkil sa’ li raatinob’aleb’ rik’in li rokikeb’ chi xjunil eb’ li molam aj ralch’och’. Chi ru li eb’ li chihab’ 19892006 li k’utuk ilok tz’iib’ak ru hu ki pukta 14.5%, sa’ xyanqeb’ li ixq ki’uxmank 17.2% ut sa’ xyanqeb’ li winq 12.1% a’in naraj naxye naq ke’jeb’ eb’ li poyanam ink’a’ nake’xnaw ilok ru hu ut tz’iib’ak sa’ eb’ li k’aleb’aal ut sa’ eb’ li tenamit. Ab’an a’an moko naraj ta naxye naq maak’a’eb’ chik li poyanam ink’a’ nake’ilok ru hu un tz’iib’ak.

2008 2009

2007

2005 2006

2003 2004

2001 2002

1998 1999 2000

1997

1994 1995 1996

2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1988

1987

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

10.0%

1988 1991 1992 1993

50,000

1987

10%

100,000

101

% privado

250,000

500,000

100

% oficial

350,000

0.0%

Fuente: elaboración propia con base en: 1987 Unesco (1987); 1988-2008, Mineduc, Anuarios estadísticos; 2009, Mineduc, Conteo rápido. Véase gráfica 7.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Xpuktasinkil li tzolok sa’ xkab’ raqal Li xmolamil li tzolok ut li awa’b’ejilal re li tenamit Watemaal nake’xyal xq’e chi xtaqlankil xtzolb’aleb’ li poyanam sa’ chi xjunil xteepal li tenamit, jo’kan aj wi’ kixk’e xch’ool re naq li xtzolb’aleb’ li kok’ ut saaj poyanam tk’eemanq sa’ eb’ chi xjunil li xtasal y xraqal tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal ut rik’in li wotzok rik’in chi xjunil li xyehom xb’aanuhom eb’ li jalanjalanq chi molam. Jo’kan aj wi’ kixk’e xch’ool chi xk’eeb’al xtzolb’aleb’ chi xjunil li kok’al aj wuqub’ chihab’ toj aj kab’laju. Li eb’ eetalil 10,11 ut 13 naxk’exk’ut chan ru yokeb’ chi tamk eb’ li kok’al ut saaj poyanam yokeb’ chi tzolok sa’ eb’ li xtzoleb’aal li awa’b’ej ut sa’ eb’ li tojb’il tzoleb’aal chalen sa’ eb’ li chihab’ 80 toj sa’ 2009. Li tzolok tojb’il xb’aan li awa’b’ejilaj sa’ li xb’een y xkab’ raqal yo chi tamk ut li tojb’il tzolok sa’ xna’aj aj wi’ wan. Chi ru li chihab’ 1987 li awa’b’ej naxk’e xtzob’al 45.0% eb’ li saaj poyanam ut sa’ li 2009 19.9% aj chik. Ab’an tento aj wi’ naq eb’ li saaj poyanam te’xraq li rox tasal li xtzolb’aleb’ re naq te’ruuq chi xtenq’ankil chi xwaklesinkil li xjunkab’al ut li xk’aleb’aleb’. 101

González Orellana, C. (2007:461). Porta, EJ., Laguna y Morales, S. (2006). Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok

Sa’ eb’ li k’aleb’aal eb’ li kok’al ink’a’ nake’xk’e xch’ool chi tzolok xb’aan naq wan naq ak ninqeb’ chik naq nake’ok sa’ li tzoleb’aal ut nake’xutaanak, wan aj wi’ naq sa’ xk’ab’a’ xik chi rixeb’ li na’b’ej yuwab’ej, chi xb’aanunkil jalan chik li k’anjel ut nake’xkanab’ tzolok, malaj moko junelik ta nake’xik chi tzolok, jo’kan aj wi’ li ixq wan naq ink’a’ natzolok xb’aan naq eb’ li xna’ xyuwa’ nake’xk’a’uxla naq maak’a aj e taatzoloq wi yal ilok kok’al aj wi’ tixb’aanu moqon naq twanq sa’ xjunkab’al,” wan aj wi’ naq ink’a’ natzolok sa’ xk’ab’a’ naq jwal neb’a’eb’ sa’ li xjunkab’al”.103 Sa’ li xtz’ilb’al rix li ani nake’xtikib’ tzolok ut ani nake’xraq li xtzolb’al chalen sa’ li chihab’ “1996 toj sa’ li 2008 nak’eemank reetal naq timil timil eb’ li ixq yokeb’ chik xk’eeb’al xch’ool chi tzolok ut anaqwan a’aneb’ chik naab’aleb’ chi ru li winq.”104 Xq’emal li tzolok Chi ruheb’ li chihab’ 1986 toj 1990 “ xk’uub’lal li tzolok sa’ li tenamit Watemaal kixk’e xch’ool re xtuqub’ankil naab’al li na’leb’ re roksinkil sa’ xchaab’ilob’resinkil xtzolb’aleb’ li poyanam aj Watemaal,”105 rik’in li n’aleb’ a’in naxjayali naq li poyanam ink’a’ chik taaxik sa’ li tzoleb’aal chi xtzolb’al na’leb’ moko na’oksimank ta’ sa’ li xsutam, “anaqwan na’ajmank naq taatzole’q junaq li ch’ina al ut ch’ina ixqa’al rik’in chi xjunil li na’leb’ ak naxnaw kajchik xchaab’ilob’resinkil li xnawom 102 103 104 105 106 107 108

Castillo, D. (2006). Unicef / Demi (2007: 37). Véanse indicadores del ODM 3 en el anexo estadístico del INDH 2009/2010. Mineduc (1987). La Comisión fue instituida por el Aidpi (suscrito en marzo de 1995). Mineduc (1987). Comisión Paritaria de Reforma Educativa (1998).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Estudiantes de primaria matriculados en escuelas EBI del sector oficial (1995-2009)

2,000,000 1,500,000

15.4

15.3

15.4

15.2

14.0

13.5

%EBI oficial/sector oficial

8.0

11.6

2,500,000

13.1

3,000,000

15.4

Estudiantes sector oficial

15.0

Estudiantes EBI oficial

5.5

Sa’ eb’ li k’aleb’aal toj natawmank ch’a’ajkilal rik’in li tzolok xb’aan naq wankeb’ poyanam toj maji’ nake’xk’e chi us sa’ ajl li tzolok . Sa’ li xb’een raqal li tzolok 15.9% aj wi’ li kok’al aj ralch’och’ yokeb’ chi tzolok, sa’ li xkab’ tasal li tzolok 36.6% aj wi’ li kok’al , sa’ li xb’een raqal li rox tasal li tzolok 22.0% ut sa’ li xkab’ raqal li rox tasal 13.2% aj chik, wi nak’eemank reetal timil timil nake’jeb’ li tzolom sa’ eb’ li junjunq xtasalil li tzolok.

Gráfica 14

5.1

Li Tzolok cho’q reheb’ li ixq ut molam aj ralch’och’

t’uxmanq re naq moko ch’a’aj ta chik taaril li tzolok, sahaq b’an xch’ool chi xkawresinkil rib’ xb’aan naq truuq taaroksi sa’ xyu’am li naxk’ul sa’ li tzoleb’aal.106 Eb’ li tasal hu reheb’ li kok’al wanq sa’ raatinob’aal ut maawa’ sa’ junaq li aatinob’aal ink’a’ naxnaw ru. Li k’anjel a’in kiq’axtesiman reheb’ laj

4.7

Eb’ li jalanjalanq chi k’anjel naxb’aanu li xk’uub’lal li tzolok natenq’an re naq eb’ li poyanam nake’xk’e xch’ool chi tzolok. Re naq chi xjunil li kok’al wankeb’ sa’ eb’ li najtil k’aleb’aal re li nimla tenamit Watemaal te’ruuq chi tzolok kixaqab’amank li PRONADE, a’in kixtikib’ li xk’anjel sa’ li chihab’ 90 ut kixraq li xk’anjel chi ru li 2009, numenaq li 465,000 li kok’al kiril. Re naq eb’ li saaj poyanam te’ruuq xk’eeb’al xkomon li xtzolb’aleb’ ke’xxaqab aj wi’ jalanjalanq eb’ li tzoleb’aal jo’ eb’ li tzoleb’aal nake’k’anjelak rik’in kaxmu,102 eb’ li tzoleb’aal tojb’il xb’aan awa’b’ej, poopol, ut na’b’ej yuwab’ej”.

16.0 14.0 12.0 10.0 8.0

1,000,000

6.0 4.0

500,000 0

18.0

2.0

1995

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

0.0

Fuente: datos proporcionados por Digeplan, Mineduc. Véase gráfica 7.19 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

jolominel k’anjel chi rix li tzolok chi ru li chihab’ 2003, re naq te’xpuktas sa’ xyanqeb’ laj k’utunel.” Chi rix li k’utuk sa’ kiib’ paay aatinob’al li awa’b’ejilal kixsik’ xtenq’ rik’in jun molan chalenaq chaq sa’ xtenamiteb’ eb’ laj q’an is. (USAID) re naq te’ruuq xxaqab’ankil junaq li molam ak aj ilol re li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal, li k’anjel a’in kitikla xb’eeresinkil sa’ 40 chi tzoleb’aal, lajetq sa’ eb’ li kaahib’ chi teep na’oksimank xk’ihalil eb’ li aatinob’aal mayab’. Chi ru li chihab’ 1985 ki’yo’la xjolomil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’al sa’ li tenamit Watemaal, jo’kan aj wi’ sa’ eb’ li chihab’ 1986-1990 “kixaqab’aak li molam reheb’ li aatinob’aal mayab’ cho’q re naq tixtenq’a xjolomil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal chi xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel.”107 Chi ru li chihab’ 1995 li Pronebi ke’xsutq’esi cho’q jun chik li molam li tb’eeresi aj wi’ li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal aran chaq “Li xyo’lajik xjolomil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal a’an re naq tchaab’ilob’resimanq li xtzolb’aleb’ li poyanam aj ralch’och’,” re naq taak’eemanq sa’ ajl eb’ li xyehom xb’aanuhom eb’ li junjunq chi tenamit aj Mayab’, re naq ink’a’ taatz’eqtaanaq eb’ li xb’aatal, raatinob’aal ut re naq te’xnaw chan ru nake’wan jalan chik chi tenamit,108 ut te’ruuq chi xwotzb’al eb’ li xnawon sa’ eb’ li na’ajej b’ar wi’ te’numeq’ wulaj kab’ej chi xjunil a’in yeeb’il sa’ xtusulal

li k’anjel kib’aanuman chi ru li chihab’ 1998. Chi xjunil a’in wan rusil xb’aan naq anaqwan wan chik jun xjolomil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal sa’ li xnimla k’uub’lal li tzolok re li awa’b’ejilal.109 “Li xjolomil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’al kixtikib’ li xk’anjel xb’een rik’ineb’ li aatinob’aal jwal nim li sutam na’aatimank wi’, moqon kixk’e rokikeb’ li aatinob’aal b’ar wi’ moko naab’aleb’ ta li poyanam nake’oksink re ut sa’ xraqik li k’anjelak rik’ineb’ li aatinob’aal yo chi sachk xb’aan naq moko na’oksimank ta chik.”110 Li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal wan naq nak’eemank kajwi’ sa’ li xb’een tasal tzolok ut wan chik tzoleb’aal b’ar wi’ nawulak sa’ rox na’aj, ab’an li tzolok a’in ka’aj wi’ sa’ li rox na’aj nakana numenaq oob’ xka’k’aal chihab’ xtiklajik ut moko nab’eek ta chik li roksinkil sa’ eb’ li xka, ro’ ut xwaq raqal re li xkab’ tasal, ut sa’ eb’ li xkab’ ut rox tasal ink’a’ chik na’oksimank re k’utuk. Chi ruheb’ li chihab’ 1995 ut 2009 naab’al eb’ li kok’al ke’tzolok sa’ eb’ li tzoleb’aal b’ar wi’ na’oksimank li k’utuk sa’ ka’ paay ru aatinob’aal eb’ li tzoleb’aal a’in re li awa’b’ejilal. “Li awa’b’ejilal naxtoj naab’al laj k’utunel re naq te’xik sa’ eb’ li na’ajej re chi xjunil xteepal Watemaal chi xtzolb’aleb’ chi xjunil li poyanam te’raj tzolok. Sa’ li chihab’ 1988 toj sa’ li 2008 eb’ laj k’utunel tojb’ileb’ xb’aan li awa’b’ejilal ke’tamk re naq li tzolok nak’emank yalaq b’ar taacchihab’iloq’”111, xb’aan naq wan tzoleb’aal b’ar wi’ jun aj wi’ laj k’utunel ut naab’aleb’ li xtzolom. Chi xjunil kib’aanuman re xpaab’ankil li k’a’ ru naxtaqla li ak’ k’uub’lal chi rix li tzolok.” Chi sa’ li taql a’in wan aj wi’ li xkawresinkileb’ aj k’utunel sa’ ka’paay ru aatinob’al, eb’ laj k’utunel b’atz’unk, jo’kan aj wi’ ke’kawresiik eb’ laj k’utunel ak yokeb’ chi k’anjelak re naq te’xchaab’ilob’resi li xk’anjeleb’. Aban re naq taaruq xwaresinkileb’ ak’ aj k’utunel sa’ ka’paay ru aatinob’aal ut aj k’utunel re k’utuk b’atzunk kiteemank b’eleeb’ li tzoleb’aal cho’q re aj k’utunel sa’ ka’paay aatinob’aal ut kiib’’ xka’k’aal tzoleb’aal cho’q re aj k’utunel k’utuk b’atz’unk a’in kib’aanuman sa’ li chihab’ 2000 toj sa’ li 2003. Chi ru li chihab’ 2004 toj 2007 li MINEDUC ut li nimla tzoleb’aal USAC ke’xk’e rib’ sa’ aatin re xtenq’ankileb’ laj k’utunel ak yokeb’ chi k’anjelak re naq te’xk’e xkomon li xkawresinkil chi rix li tzolok. Ab’an li ak’ taql chi rix li tzolok cho’q re aj k’utunel sa’ li chihab’ 2007 kixye raj naq tento te’xkawresi rib’ chi ru kaahib’ chihab’ u moko oxib’ ta raj chik, ab’an sa’ li chihab’ 2008 moko kisumemank ta xb’aan naq jwal terto raj te’elq li tzolom.”

109 110 111 112 113

Chi xjunil li k’anjel kitikib’amank chaq chi ruheb’ li jalan chik chihab’ kitenq’an re naq kixaqab’amank jun ch’uut aj k’anjel aj tz’ilol rix ut eb’ aj yiib’ahom yalb’a’ix re xb’isb’al chan ru yo chi b’eek li xk’anjeleb’ laj k’utunel ut eb’ li tzolom. Chalen sa’ eb’ li chihab’ 2006 naru chik xnawb’al chan ru ke’el eb’ li tzolom ut eb’ laj k’utunel sa’ eb’ li yalb’a’ix, li k’anjel a’in natenq’an re rilb’al b’ar wan li xmaajelal li junjunq chi k’anjel ut chan ru taacchihab’ilob’resimanq. Rokikeb’ jalan chik li molam chi sa’ li tzolok

Chi ru li 1986-1990, kib’aanuman naab’al li k’anjel re xtusb’al ru chi chaab’il li xk’uub’lal li tzolok ut kijalmank xjolominkil li tzolok sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej.112 Waqxaqib’ xteepal li tzolok naq ke’jek’iik ut a’an aj wi’ xk’ihal eb’ laj jolominel re li junjunq chi teepal, li k’ub’ulal chi rix li tzolok ki juntaq’eto’ rik’in li xjolominkil li molam nake’ril naq xkawilal xjunxaqalil eb’ li poyanam, eb’ laj ilol awimq. Chi ru li chihab’ 1996 kiljalmank li na’leb’ a’in ut kik’eemank sa’ li kiib’ xka’k’al tenamit wan sa’ xteep Watemaal jun xjolominkil li tzolok a’in re naq ink’a’ chik ch’a’aj xb’eeresinkil li k’anjel cho’q reheb’ laj jolominel ut cho’q reheb’ laj k’utunel ut chi xjunil li poyanam. Ab’an chi ru chaq li hab 1986 ak yokeb’ chaq xna’leb’ankil chi xjunil li k’anjel a’in xb’aan ak na’ilman naq moko jwal chaab’il nab’eek li k’anjel jo’chan ru tustu chi ruheb’ li chihab’ a’an, jo’kan naq ak yokeb’ xkawresinkil chan ru taawanq xjolominkil ut xb’eeresinkil li tzolok, ut ke’xxaqab’ naq chi sa’ li xjolominkil li tzolok te’okenq chik eb’ li na’b’ej yuwab’ej, eb’ laj k’utunel, li tzolom ut junaq aj jolominel re li tzolok, li ch’uut a’in toj yo aj wi’ chi k’anjelak anaqwan,113 ut ak wan xchaq’rab’ileb’ b’ar wi’ yeeb’il xb’aan li xjolomil xk’uub’lal li tzolok k’a’ ru li xk’anjeleb’ ut chan ru te’xb’aanu. .

2.3 Xtojb’al li tzolok Sa’ li xteepal Centro América li tenamit Watemaal a’an li jwal kub’enaq li tumin naxk’e re xtzolb’aleb’ li xpoyanamil (1.7 a 2.6 %) ab’an li tumin a’in moko chi xjunil ta naxik cho’q reheb’ li tzoleb’aal naxik b’an b’ayaq reheb’ jalan chik chi molam chalen chan oob’ xka’ka’al chihab’, anaqwan timil timil yokeb’ xtaqsinkil xtuminal li tzolok xb’aan naq tento aj wi’ te’xpaab’ li k’a’ ru naxpatz’ li k’uub’ank chi rix li tuqtuukilal chi rix li tzolok chi ruheb’ li chihab’ 90. Ab’an a’an moko naraj ta naxye naq nuntajenaq ta xk’ihal li tumin naxk’e li awa’b’ej cho’q re li tzolok, jo’kan naq toj natawmank xmaajelal sa’ chi xjunil li tenamit.

Mineduc (2005). Mineduc, Anuarios estadísticos, para años citados. Copare (1998). Galo de Lara, CM. (1996). Mineduc (1987).

Li Awa’b’ejilal, li kawilal ut li tzolok

Chi ru li chihab’ 1998 kitz’ilmank rix naq li ch’a’ajkilal natawmank sa’ eb’ li k’aleb’aal naq ink’a’ nake’wulak chi tzolok eb’ li kok’al sa’ xk’ab’a’ naq moko junelik ta wan chi xjunil li k’a’ ru na’ajmank sa’ junaq li tzoleb’aal re xk’eeb’al junaq xq’emal li tzolok, jo’ tasal hu, tzekemq, tem, meex, eb’ aj k’utunel, tzoleb’aal xb’aan naq wan naq jwal kach’in li na’aj ut naab’aleb’ li tzolom, xb’aan naq li xk’ihalil li tumin nakana sa’ xjolomil li tzolok ut li jo’k’ihal naje’kmank reheb’ li tzoleb’aal wan naq ka’aj wi’ sa’ tenamit nakana.114 Jo’ xyeemank naq li tumin k’eeb’il xb’aan li awa’b’ejilal cho’q re li tzolok moko relik ta chi yaal naq nawulak rik’in li ani tz’aqal nake’k’anjelak chi ru eb’ li tzolom.

K’a’uxl chi rix li esil a’in. Sa’ li tz’ilok esil a’in natawmank naq li awa’b’ejilal naxyal xq’e chi xk’eeb’al xtzolb’al eb’ li poyanam sa’ chi xjunil xteepal li tenamit , ab’an moko tz’aqal ta reeru xb’aan naq toj na’ilman naab’al li na’b’ej ut li kok’al moko ilb’ileb’ ta chi us xb’aan naq junelik nake’yajnak ut maak’a li b’an sa’ eb’ li b’anleb’aal re naq xk’eeb’aleb’ re, jo’kan aj wi’ na’ilman sa’ eb’ li b’anleb’aal naq moko junelik nake’xb’an eb’ li poyanam wan naq chi ru kiib’ malaj oxib’ po ilb’ileb’ wi’ ut eb’ laj ilol yaj moko nake’roksi ta li raatinob’aleb’ li poyanam re xch’olob’ankil chan ru te’xkol rix li xjunxaaqilal rik’in li yajel.

114

Sa’ xjolomil li molam aj ilol xkawilal eb’ li poyanam, ak xtam aj wi’ li poyanam nake’tenq’an chi xb’aanunkil li k’anjel sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej ab’an, eb’ laj b’anonel nake’xtoj jarub’aq po ut naq naraqe’ li xhoonal rik’in li molam naxik malaj na’isiik ut a’an moko us ta xb’aan naq yal nake’xyali ruheb’ laj k’anjel ut chi jo’kan a’aneb’ moko tz’aqal ta ru li xk’anjel nake’xb’aanu xb’aan naq nake’xnaw naq yal numek’ reheb’ sa’ eb’ li k’aleb’aal ut maak’a nake’raj re ma us malaj ink’a’ yokeb’. Sa’ xyanq xmaajelal natawmank naq li awa’b’ejilal wan naq naab’al li molam nak’anjelak cho’q reheb’ li xpoyanamil ut toj maak’a li kuyuk ib’, toj wan li sik’ok u re xb’aanunkil li k’anjel ut a’an jun nimla ch’a’ajkilal xb’aan naq natenq’an re naq li k’anjel re xwaklesinkil li tenamit nab’anumank chi jo’ majo’.

Centro de Investigaciones Económicas Nacionales y Center for International Private Enterprise (Cien-Cipe, 1997).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Xwaqxaq ch’ol

Li Awa’b’ejilal, li kolok chi rix li rahob’tesiik ut li tuqtuukilal ut usilal Li xk’uub’lal li awa’b’ejilal re li tenamit Watemaal naxjayali li rokik eb’ li xpoyanamil sa’ eb’ chi xjunil li k’anjel nab’aanumank b’ar wi’ oxloq’inb’il xk’ulub’ li xyehom ut xb’aanuhom li junjunq. Sa’ li xraqal li k’anjel a’in taa’ilmanq k’a’ ru naxb’aanu li awa’b’ejilal re naq eb’ li xpoyanamil kolb’ilaqeb’ chi rix li toch’ek’ , jo’kan aj wi’ naq chi xjunil xyu’am tiikaq ru ut wanq sa’ tuqtuukilal. Sa’ li na’leb’ a’in na’ilman naq li awa’b’ejilal naxpaab’ li taqlanb’il xb’aan li chaq’rab’ chi rix xk’eeb’al xwankil xk’ulub’eb’ li poyanam ut li jun chik chi na’leb’ a’an naq li poyanam naxpatz’ re li chaq’ rab’ naq tixk’e rokik chi ach’ab’anb’il sa’ eb’ li jalanjalanq chi k’anjel ut tixk’e aj wi’ xwankil eb’ li xk’ulub’ jo poyanam. Sa’ eb’ li kiib’ chi k’a’uxl a’in aajel ru xnawb’al ma li awa’b’ejilal naxpaab’ li chaq’rab’ b’ar wi’ naxye naq rilom li xkolb’aleb’ li poyanam chi rix li toch’ek ut rahob’tesiik xb’aan naq eb’ li jalan chik li poyanam malaj molam, nak’anjleak chi rix xk’eeb’al xwankil eb’ li xk’ulub’ ut xyehom xb’aanuhom eb’ li poyanam ut eb’ li tenamit, rilb’al naq junelik wanq li tiikilal sa’ li raqoq chaq’rab’ sa’ xb’eene eb’ li poyanam ixq ut winq.

1. Kolok Ix chi rix li rahob’tesink 1.1 Las definiciones de seguridad Nayeemank naq li kolok chi rix li xrahob’tesinkil junaq li poyanam a’an li rilb’al re naq maani taatoch’oq ut taarahob’tesinq re chi ru li xyu’am.115 Jo’kan aj wi’ natawmank ru naq li xkawresinkil junaq li poyanam re xtawb’al li wakliik, a’an naq na’uxmank xkawresinkil junaq li poyanam re naq taaruuq xb’aanunkil naab’al paay li k’anjel taak’anjelaq re xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil li xjunxaqalil , xjunkab’al ut chi xjunil li xsutam. Ab’an aajel aj wi’ ru naq chi xjunil li kawresink ib’ nab’aanumank tento sa’ tuqtuukilal ut maawa’ sa’ xiwxiw.116 Junaq li poyanam naru naxk’ul junaq li rahilal naq nakete’ xb’aan junaq li yajel, natoch’e xb’aan junaq li b’eleeb’al 115 116 117 118

ch’iich’ mare xb’aan naq ink’a’ xril xb’e malaj laj ch’e’ol re li b’eeleb’al ch’iich’ wan re, jo’kan aj wi’ naru naxk’ul junaq li rahilal a’yaal tana chan ru li wan sa’ li na’ajej malaj teep wan wi’, xb’aan naq wan na’ajej b’ar wi’ ink’a’ xiwxiw ut wan na’ajej b’ar wi’ jwal xiwxiw li wan ut yalaq k’a’ ru naru naxk’ul junaq li poyanam.117

1.2 Wank sa’ tuqtuukilal , sa’ xiwxiw ut li awa’b’ejilal Li xchaq’rab’il li tenamit Watemaal naxye sa’ li xb’een raqal naq “ tento sa’ xb’een li awa’b’ejilal tixk’uub’ rib’ re xkolb’al eb’ li poyanam ut li xjunkab’al” sa’ li xkab’ raqal naxye aj wi’ naq tento sa’ xb’een li awa’b’ejilal rilb’al ut xkolb’aleb’ li poyanam chi rix li rahob’tesiik ut naq junelik teneb’anb’ilaq sa’ xb’een junaq li tiikil chaq’rab’. A’in naxch’olob’ aniheb’ nake’jolomink re li junjunq chi k’anjel ut k’a’ ru nake’xb’aanu li junjunq. Jo’kan aj wi’ sa’ li xb’een raqal re li k’uub’ank chi rix xk’ulub’eb’ li poyanam reheb’ li jalanjalanq chi ab’l tenamit (PIDCP)118 naxye naq li k’ulub’ chi rix li poyanam a’an nim xwankil ut maani naru naxkamsi malaj naxraq xyu’am junaq li poyanam xb’aan naq li k’ulub’ a’in kuutunb’il xb’aan li chaq’rab’. Jo’kan aj wi’ sa’ li xb’ele raqal li k’uub’ank a’in naxye naq xk’ulub’ junaq li poyanam wan chi ach’ab’anb’il, ab’an tento aj wi’ naq ink’a’ tixmux li chaq’rab’, xk’ulub’ aj wi’ li kolek’ chi rix li rahob’tesiik xb’aan jalan chik li poyanam. Ab’an sa’ li tenamit Watemaal moko junelik ta napaab’amank chi junil li chaq’rab’.

1.3 Li maako’k chi ru li chaq’rab’ Sa’ li nima tenamit Watemaal naab’al eb’ li poyanam yokeb’ xq’etb’al li chaq’rab’ ut jalanjalanq li xmaak yokeb’ xsik’b’al chi ru. Eb’ laj tz’ilol esil, eb’ aj nawonel chaq’rab’ ut chi xjunil li tenamit yokeb’ xk’eeb’al reetal chan ru xmuxb’al li chaq’rab’ rik’in li xrahob’tesinkil eb’ li poyanam yo chi

PNUD (2009: 31) y Rosada Granados, H. (2009: 2-8). PNUD (2004c: 26). PNUD (2009a: 28). Guatemala aprobó el PIDCP mediante el D.o 9-92 del Congreso de la República, de 21 de febrero de 1992; se adhirió el 1 de mayo de 1992. Li Awa’b’ejilal, li kolok chi rix li rahob’tesiik ut li tuqtuukilal ut usilal.

numtaak ut chi tamk sa’ xb’een li tenamit li ch’a’ajkilal a’in yo roksinkileb’ xxiw eb’ li poyanam xb’aan naq junxil nayeemank raj naq eb’ li poyanam nake’kam xmaak li neb’a’il, anaqwan li kamsiink, li elq’ak ut naab’al chik li maakok’ chi ru li chaq’rab’ yo chi xjalb’al xyu’ameb’ li poyanam jo’kan aj wi’ naxxaqab’ li xwaklesinkil li tenamit.

Sa’ li eetalil 15 na’ilman naq sa’ li 2007 toj sa’ li 2009 , naab’al li poyaman ke’kamsiik , naxk’ut aj wi’ naq re 100,000 chi poyanam 45 ut 49 yal nake’kamsiik , li kamsiink a’in naab’al chi ru li kamsiink kiwan sa’ eb’ li chihab’ b’ar wi’ jwal kirahob’tesiik li tenamit119. Eb’ li esil a’in naxk’ut naq li rahob’tesink nawan a’an xb’aan li kamsiink, li elq’ak, li tik’ti’ik, li elq’ank poyanam ut wan chik xkomon . Chi xjunil li yo chi k’ulmank naxk’e li tenamit Watemaal sa’ xyanqeb’ li tenamit re li ruuchich’och’ b’ar wi’ numtajenaq li rahob’tesink.120 Chi ru li 2006 sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ re 100,000 chi winq b’eleeb’ yal ke’kamsiik, sa’ chi xjunil xteepal América Latina 25, sa’ xteepal Centro América 31 ut ka’aj wi’ sa’ li tenamit Watemaal 65 li poyaman yal kamsinb’ileb’. 121 Gráfica 15

Tasa de homicidios por 100,000 habitantes

(1995-2009) 50 44

45 38

35 30

20 15 10 5 2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

0 1996

Tabla 14 Casos ingresados por delitos contemplados en la Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra la mujer, D.o 22-2008 (número)

Femicidio Violencia contra la mujer Violencia económica Total

2008

2009*

Total 2008 y 2009

118

4,539

12,916

17,455

103

267

370

4,672

13,271

17,943

Fuente: Centro Nacional de Análisis y Documentación Judicial (Cenadoj). Véase tabla 8.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Sa’ li eetalil 14 nak’utun jarub’ li jitok chi rix li xkamsinkil junaq li ixq wan chi ruheb’ laj raqol chaq’rab’ jo’ naxye li chaq’rab’, chi ru eb’ li chihab’ 2008 ut 2009. Nak’utun aj wi’ chan ru natamk eb’ li jalanjalanq chi maakok’ chi ru li chaq’rab’.

1.5 Li naab’al paay muxuk chaq’rab’

1995

xtenq’ankileb’ li rech’alaleb’ li ixq nake’kamsiik xb’aan naq maani raj na’oken chi xb’aanunkil li na’leb’ a’an. Ab’an toj maji’ nakolmank chi us xyu’am li ixq chi rix li rahob’tesiik xb’aan naq li awa’b’ejilal maak’a rik’in chi xjunil li k’a’ ru na’ajmank cho’q re xpaab’ankil li chaq’rab’.

Fuente: homicidios: Policía Nacional Civil (PNC); población: Instituto Nacional de Estadística (INE). Véase gráfica 8.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

1.4 Li toch’ek ut li wan sa’ xiwxiw cho’q reheb’ li ixq Sa’ li tenamit Watemaal xyu’ameb’ li ixq junelik sa’ xiwxiw wan, xb’aan naq naab’al li ixq kamsimb’ileb’ yalaq ta b’ar. Jo’kan naq naab’al li molam nake’kolok xyu’am li ixq xe’xpatz’ naq tento naq taatz’ilmanq rix li xkamsinkil junaq li ixq jo’ na’uxmank naq nakamsiik junaq li winq.122 Chi ru li chihab’ 2008 li chaq’rab’ kixkuutu li patz’om a’in re

Li ch’a’ajkilal chi rix li muxuk chaq’rab’ junelik wan sa’ li tenamit Watemaal naab’al paay ru, sa’ xyanqeb’ li maakok’ a’an wan li kamsiink, li elq’ak, li tik’ti’, li awk ut k’ayink pim nakaanob’resink u u. 123 Li Ch’a’ajkilal rik’in li awk ut k’ayink pim nakaanob’resink u u, kitikla chi ruheb’ li chihab’ 1970 , sa’ eb’ li chihab’ a’an jwal kaw aj wi’ li wan sa’ li tenamit xb’aan naq aran aj wi’ naq chi xjunil li tenamit wan sa’ ruq’eb’ laj kookox k’ak’alenel tenamit ut numtajenaq xrahob’tesinkil ke’xk’ul li poyanam. 124 Sa’ xk’ab’a’ li awk ut xk’ayinkil sa’ muqmu li pim nakanaanob’resink u, eb’ laj k’anjel re li molam aj kaxlan is Associated Press ut Reuters kixye re li awa’b’ejil re li tenamit Watemaal naq li 75.0% re li pim a’in nanume’ sa’ li tenamit re naq naxik chi k’ayiik.125 Li ch’a’ajkilal a’in natenq’an re xtamresinkil li q’etok malaj muxuk chaq’rab’ xb’aan naq naab’al li kamsiink nawan sa’

Cálculos propios con base en los datos de Ball, P. et ál., en comparación con las cifras de la PNC que se reproducen en este Informe. Véase, para mayor información, capítulo VI del presente Informe. 121 PNUD (2009a: 69). Promedio centroamericano calculado con base en datos del cuadro 3.1, en la misma página. 122 Ley contra el femicidio y otras formas de violencia contra las mujeres. Congreso de la República, Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG, 2005: 18). 123 Hay diversas fuentes consultadas, especialmente, Dudley, SS. (2010) y PNUD (2009a), especialmente el capítulo IV. 124 Un documento del Departamento de Estado afirma que el conflicto armado creó las condiciones para el tráfico ilegal de armas y luego de drogas, para un amplio comercio de contrabando, lavado de dinero y otras actividades ilícitas por parte de funcionarios o ex funcionarios públicos. US Dep. of State, citado por Dudley, SS. (2010: 3) 125 Lakshmann, I. (2005); Smyth, F. (2005), citado en Crimen y desarrollo en Centroamérica, atrapados en una encrucijada (2007). 119 120

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

xk’ab’a’ a’in, li elq’ak ut li loq’ok pim sa’ muqmu naxkub’si xwankil li xmolameb’ li awa’b’ejilal xb’aan naq ink’a’ chik nake’xnaw k’a’ ru te’xb’aanu rik’in li ch’a’ajkilal a’in.

1.6 K’a’ ru naxb’anu li awa’b’ejilal re xkolb’al rix li xtenamit Anaqwan na’ilman k’a’ ru naxb’aanu li awa’b’ejilal re xkolb’al rix li xtenamit jo’ patz’b’il sa’ li sumk’uub’ kiwan chaq sa’ xjuch’b’al chaq li tuqtuukilal rik’in eb’ laj k’ak’alenel tenamit tojb’ileb’ xb’aan li awa’b’ej ut li tojb’ileb’ xb’aan jalan chik chi molam. Sa’ li chihab’ 2008 kixaqab’amank li chaq’rab’ chi rix xkolb’al rix li tenamit (D.º 18-2008) a’in re xxaqab’ankil chi xjunil li maakok’ nawan chi ru li chaq’rab’ ut re xyeeb’al chan ru te’xtoj xmaakeb’ li ani nake’muxuk re, jo’kan aj wi’ re xnawb’al chan ru xb’aanunkil re naq maak’ahaq chik li xrahob’tesinkil li tenamit jo’ yeeb’il xb’aan xchaq’rab’il li tenamit Watemaal.126 Li roxloq’inkil xk’ulub’eb’ li poyanam, xpaab’ankil li k’a’ ru taqlanb’il xb’aan chi xjunil li k’uub’ank nawan sa’ eb’ li jalanjalanq chi ab’l tenamit sumenb’il xb’aan li awa’b’ejilal. Chi ru li po abril re li chihab’ 2009, li awa’b’ejilal kixxaqab’ li komon k’anjel re rilb’al ut xtz’ilb’al rix chan ru yo chi b’eek li xk’ak’alenkil ut xkolb’al rix eb’ li poyanam, jo’kan aj wi’ rilb’al mayokeb’ chi wan sa’ tiikilal ut sa’ tuqtuukilal. Naab’al li k’anjel ut li na’leb’ ki’uxmank xxaqab’ankil re xb’eeresinkil chi tz’aqa’l ree ru li patz’b’il xb’aan li chaq’rab’ re xkolb’al rix li tenamit, sa’ xyanqeb’ a’an natawmank li na’leb’ tustu arin: a) rilb’al naq junelik yoq chi b’eeresimank chi tz’aqal ree ru xkolb’al rix li tenamit. b) xxaqab’ankil junaq ak’ k’uub’lal xmolamil aj k’ak’alenel tenamit. c) Xxaqab’ankil junaq li molam b’ar wi’ te’ileq’ ut te’tenq’aaq eb’ li poyanam nake’rahob’tesiik ut nake’toch’e xb’aan li muxuk chaq’rab’. d) Xkawresinkil xmolamileb’ laj raqol chaq’rab’. e) xchaab’ilob’resinkil xmolamil li tz’alam. f) rilb’al chi chaab’il ani wankeb’ ut nake’oksink puub’. g) Rilb’al naq chaab’il te’k’anjelaq eb’ li molam aj k’ak’alenel tenamit tojb’ileb’ xb’aan jalan chik chi molam. h) xk’a’uxlankil rix chan ru naq nake’wan eb’ li maakok’ ut chan ru nawan li raqok aatin xb’aan li chaq’ rab’ sa’ xb’eeneb’ laj maak. i) Rilb’al ut xtz’ilb’al rix ka’ru xmaajelal chi xjunil li na’leb’ a’in. 127 Li molam aj k’ak’alenel tenamit kixxaqab’amanchaq chi ru li 1997 rik’in xtenq’ li tenamit España ut jalaneb’ chik chi 126 127 128 129 130

ab’l tenamit. Kixtikib’ li xkanjel rik’in 300 li winq ut ixq nake’k’anjelak aran, ab’an moko ke’kawresiik ut ke’sik’e ta ru chi’ us ut naab’al aj wi’ li xmaak ke’xsik’ xb’aan naq naab’al paay ru li muxuk chaq’rab’ ke’xb’aanu. Anaqwan (2010) li molam a’in 19,902 aj k’ak’alenel naxb’eeresi ut reheb’ a’in wankeb’ 17,902 chi winq (89.00%) ut 2322 ixqeb’ (11.0%); jo’kan aj wi’ wankeb’ 1217 aj ilol re xk’anjeleb’ li komon, 1004 li nake’jolomink reheb’ li kok’ ch’uut jek’b’ileb’ wi’ 93 aj ilol reheb’ li kok’ ch’uut a’in ut 7 aj jolominel re chi xjunileb’, naraj naxye naq 22,223 eb’ li poyanam nake’k’anjelak sa’ li molam aj k’ak’alenel tenamit. Reheb’ laj k’anjel a’in 84.0% eb’ aj kaxlan aatin, 66.0% wankeb’ xtzolb’al toj sa’ rox tasal tzolok.128 Ab’an li molam taqlanb’il xb’aaneb’ li ab’l tenamit chi rix rilb’al ut xtz’ilb’al rix eb’ li k’anjel na’uxmank sa’ eb’ li kok’ tenamit jo’ Watemaal kixye naq li molam aj k’ak’alenel tenamit toj maji’ kawresinb’il chi’ us xb’aan naq li tenamit moko kolb’il ta chi’ us chi ru li rahob’tesiik ut li xchaq’rab’ jwal muxb’il xb’aan naab’al reheb’ li poyanam.

Li esil xokb’il chi rix xwaklesinkil li xteep Centro América re li chihab’ 2009-2010 naxye naq sa’ li tenamit Watemaal eb’ laj k’ak’alenel tojb’ileb’ xb’aan jalan chik chi molam numenaq 106,700, a’in naraj naxye naq sa’ li tenamit a’in wankeb’ xk’ihalil eb’ li poyanam nake’xb’aanu li k’anjel a’in.129 Chi rix li esil a’in, li molam natz’ilok chi rix xk’eeb’al xloq’al xk’ulub’ li poyanam (Oacnudh) xye chi ru li chihab’ 2009 sa’ li esil nake’xk’e rajlal chihab’ naq eb’ li molam nake’tojok aj k’ak’alenel sa’ jalanjalanq chi na’ajej moko ch’olch’o ta re ru li k’anjel nake’xb’aanu, xb’aan naq maak’a junaq li ch’uut malaj xjolomil awa’b’ejilal nake’ilok re, ut xb’aan naq a’aneb’ li nake’tenq’an chi xmuxb’al li chaq’rab’. 130 Li xtaql xjolomil li molam aj k’uub’aanel chaq’rab’ kixye naq sa’ xjolomil li molam aj k’ak’alenel tenamit moko wan ta chi xjunil li esil chi rix li molam nake’k’anjelak sa’ junesal re xk’ak’alenkil naab’al li na’ajej re li tenamit jo, k’ayiib’aal, ochoch, b’atz’unleb’aal ut wan chik xkomon. Re xchaab’ilob’resinkil li xmaajelal li na’leb’ a’in li awa’b’ejilal xtikib’ xk’uub’ankil junaq li chaq’rab’ chi rix li kolok ut k’ak’alenk na’ajej sa’ junesal, xb’aan junaq li ch’uut, yal b’an li k’anjel a’in ramro xb’aaneb’ laj k’uub’anel chaq’rab’, xb’aan naq eb’ laj eechal molam ut eb’ laj k’ay puub’ ink’a’ nake’raj li chaq’rab’ a’an.

1.7 Li xtojb’al xkolb’al ut xk’ak’alenkil li tenamit xb’aan li awa’b’ejilal Li xjolomil xk’ak’alenkil ut xkolb’al li tenamit naxye naq li tumin kisachmank re xkolb’al ut xk’ak’alenkil li tenamit

Congreso de la República, disponible en: http://www.congreso.gob.gt/archivos/decretos/2008/gtdcx18-2008.pdf Véanse más detalles en Rosada, H. (2009). PNC (mayo de 2010). PNUD (2009a: 240). Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Oficina en Guatemala (2009). A/HRC/13/26/Add.1, 3 de marzo de 2010. Li Awa’b’ejilal, li kolok chi rix li rahob’tesiik ut li tuqtuukilal ut usilal.

Watemaal chi ru li chihab’ 1985 a’an 52 millon chi quetzal131 ; chi ru li 1996 kiraqe’ li yalok malaj li ch’e’ok ib’ sa’ li tenamit, kisachmank 394 millon chi quetzal; ut chi ru li 2006 kiwulak 2015 millon chi quetzal, naraj naxye naq chi ru li chihab’ a’in kiterq’u xtojb’al xkolb’al ut xk’ak’alenkil li tenamit. Ab’an maare xterq’u li nasachman re xk’ak’alenkil li tenamit ab’an li maakok’ ut li muxuk chaq’rab’ yo aj wi’ chi tamk.

2. Li raqoq aatin chi ru li chaq’rab’ C8

2.1 Na’leb’ re roksinkil Sa’ chi xjunil li ch’uut wankeb’ xchaq’rab’, sa’ junaq li junkab’al wan chaq’rab’ tento xpaab’ankil, jo’kan aj wi’, sa’ junaq li k’aleb’aal, junaq li kach’in malaj nimla tenamit, ab’an na’no’ aj wi’ naq sa’ eb’ li ch’uut a’in junelik wan junaq ink’a’ naxpaab’ li chaq’rab’ ut naxmux. Wi sa’ junaq li ch’uut ink’a’ naq’use li ani namuxuk junaq li chaq’rab’ xb’aan laj jolominel, nachal li pok’ ut wan jalan chik naq’usuk, ab’an nanumta li xq’usb’al laj muxul chaq’rab’ ut wan naq jwal ra li xtojb’al rix li maak naxb’aanu,wan naq maak’a li kuyum ut chi junajwa naraqmank xkutan laj maak. Jo’kan naq, tento naq li awa’b’ejilal tixk’e xch’ool chi xraqb’al aatin chi ru chaq’ rab’ sa’ xb’een li ani namaako’ re naq tixtoj xmaak. Li tojok maak naxk’e li chaq’rab’ a’an xk’eeb’al sa’ tz’alam junaq li poyanam malaj xkamsinkil, a’yaal tana jo’ nimal li maakok’ xb’aanu. Li raqoq aatin re naq junaq li poyanam tixtoj xmaak kuutunb’il xb’aan xchaq’rab’132 chi jo’kan wan xmetz’ew chi ruheb’ laj maak.

2.2 Li xjalb’al xk’uub’lal xmolamil aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’133 Li xjolomil aj raqol chaq’rab’ re li awa’b’ejilal re li tenamit Watemaal naab’al sut ak xjalmank xk’uub’lal, jo’kan aj wi’ jwal naab’al li tumin naxk’ul rik’in li awa’b’ej ut rik’ineb’ molam wankeb’ sa’ ab’l tenamit, re naq te’ruuq xb’eeresinkil li xk’anjel chi tz’aqal ree ru. Li risinkil rib’ sa’ junesal xmolamil na ilok re chi xjunil li tenamit (1985-1991) Sa’ xtiklajik li chihab’ 1980 li xk’uub’lal li awa’b’ejilal naril chi xjunil li molam natenq’an re chi xb’eeresinkil li junjunq chi k’anjel nab’aanumank sa’ li tenamit, sa’ xyanq a’in wan 131 132 133 134 135 136

137

xmolamil aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’ jo’kan naq naab’al sut ink’a’ xk’anjelak jo’ na’ajmank,134 xb’aanu b’an li k’a’ ru naxpatz’ li awa’b’ej re xkolb’al rixeb’ li nake’maako’ ut wankeb’ xtumin malaj na’nookeb’ ru xb’aan eb’ laj jolominel. Ink’a’ aj wi’ naxkoleb’ li ani maak’aheb’ xmaak li wankeb’ sa’ tiikilal ut ink’a’ aj wi’ naroxloq’iheb’ li xk’ulub’eb’.135 Jo’kan naq naab’al li poyanam wan nake’chape’ malaj nake’kamsiik ut maani nakolok reheb’ malaj na’aatinak chi rixeb’. 136 Chi ru li chihab’ 1985 li molam aj raqol aatin chi ru chaq’rab’ moko chaab’il ta nak’anjelak xb’aan naq kiib’ aj wi’ eb’ laj raqonel cha’rab’ choq’ re 100,000 chi poyanam, li raqok aatin re ch’olob’ank ut tuqub’ank ch’a’ajkilal maak’a sa’ eb’ li k’aleb’aal, li k’anjel a’an nab’aanuman xb’aan laj jolominel k’aleb’aal malaj laj jolominel tenamit. Chi xjunil xk’anjel li molam a’in jwal naab’ay xb’aan naq naab’al laj k’anjel ut li na’ajej nanume’ wi’ eb’ li xhuhul junaq li patz’om malaj ch’a’ajkilal.Chi ru li chihab’ 1985 ut 1991, naq li tenamit kixtikib’ wi’chik wan sa’ ach’ab’anb’il re xyeeb’al li xk’a’uxl kitikla wi chik xtusb’al xk’uub’lal li molam aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’ re naq taakanaq chi k’anjelak sa’ junesal ut ink’a’ chik tixch’ik rib’ li awa’b’ejilal sa’ li k’anjel naxb’aanu. Li xtusulal a’in kixxaqab’ eb’ li k’anjel a’an: a) Xjalb’al xsik’b’al ruheb’ laj jolominel li molam, aj raqol aatin chi rix chaq’rab’ b) xxaqab’ankil rochochil li molam aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’. 137 c) Xk’uub’ankil li chaq’rab’ nakolok re junaq li poyanam namaako’ re naq taa’oxloq’iiq li xk’ulub’. Li ak’ k’uub’ank kiwan sa’ xk’uub’lal li xmolamil aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’ chi ru li chihab’ (1992-1999) Sa’ li k’uub’ank kiwan ki’uxmank xb’eesinkil a) kitikla li raqok aatin chi ru eb’ li tenamit ut ink’a’ ka’aj wi’ sa’ junesal jo’ na’uxmank junxil, jo’kan aj wi’ ke’jek’iik xk’anjel te’xb’aanu eb’ laj k’ak’anel tenamit ut eb’ laj raqol aatin, li xtusb’al ru eb’ li jalanjalanq ru li maakok’ nawan ut li xtojb’al rix li junjunq chi maakok’ chi ru li chaq’rab’. c) xtiklajik li kawresink chi rix li raqok aatin. d) xjalb’al li chaq’rab’ chi rix rilb’al sa’ juntaq’eetilal li ixq ut li winq re naq maajun reheb’ nanumta xwankil, xxaqab’ankil li chaq’rab’ chi rix naq ink’a’ taawanq li toch’ok ib’ sa’ eb’ li junkab’al. Xkawresinkil li molam re awa’b’ejilal chi ru li chihab’ (2000-2009) Sa’ xtiklajik li chihab’ 2000 naab’al li na’leb’ chi rix li raqok aatin chi ru chaq’rab’ kijala xb’aan naq naab’al li molam ut

Minfin, Departamento de Análisis de la Dirección de Presupuesto y Unidad de Desarrollo y Normatividad. Véase capítulo I del presente Informe. Esta sección está basada en el trabajo de Monterroso, J. y Estrada, GA. (2009). Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH, 1999, tomo III: 113). CEH, óp. cit., p. 113. Los informes de la CEH, la Corte Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) y la Oficina de Derechos Humanos del Arzobispado de Guatemala (Odhag) contienen información detallada sobre este tema. La Constitución de 1965 ya establecía un tribunal encargado de la interpretación constitucional, pero conformado por magistrados de la Corte Suprema de Justicia y Cortes de Apelaciones, sin tener carácter permanente.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

xjolomil k’anjel ke’tikla, ab’an wan aj wi’ ch’a’ajkilal ke’xtaw xb’aan naq toj maji’ raj ch’olch’o k’a’ ru nake’xjayali li junjunq. Jo’kan aj wi’ sa’ li x-ak’ tusulal li molam chi rix li raqok aatin chi ru chaq’rab’. Kiwan chi ru li chihab’ 2003 xk’uub’ankil ut xxaqab’ankil li chaq’rab’ chi rix xkolb’aleb’ li kok’al ut saaj poyanam re naq ink’a’ toch’b’ilaqeb’ ut muxb’ilaq eb’ li xk’ulub’,138 jo’kan aj wi’ kixaqab’amank waqxaqib’ rochochil aj kolol re li chaq’rab’ a’an sa’ chi xjunil li tenamit Watemaal ut oob’ rochochil aj raqol chaq’ rab’ sa’ xb’eeneb’ ani te’xmux li chaq’rab’ a’an. Jo’kan aj wi’ kixaqab’amank li molam aj tz’ilol re k’a’ ru naxk’ul xcha’al li xjunxaqalil malaj k’a’ ru xkam wi’ junaq li poyanam sa’ xk’ab’a’ junaq li toch’ek’ malaj naq yal kamsinb’il (INACIF); jo’kan aj wi’ Kiwan xjalb’al kiib’ xka’k’al raqal re li chaq’rab’ chi rix li raqok aatin sa’ xb’een junaq li poyanam naxsik’ xmaak, wuqub xchaq’rab’il ut waqib’ roxk’aal li xchaq’rab’il maakok’ toj maji’ wan xchaq’rab’il, sa’ xyanq a’an wan li maakok’ chi rix li xik’ rilb’aleb’ jalan chik li poyanam maawa’eb’ xkomon rib’ sa’ junaq li na’ajej malaj xb’aan naq wan junaq li xyajeleb’, li maakok’ chi rix li muxuk yu’am, li maakok’ chi rix li ch’uut nake’rahob’tesink rik’in li elq’ak, li kamsiink, li k’ayink puub’ ut wan chik xkomon. Tabla 15

2.3 Li naxsach li awa’b’ejilal. Li tumin naxk’e li awa’b’ejilal re xtojb’al xb’eeresinkil li molam chi rix li raqok aatin chi ru chaq’rab’ chi ru li chihab’ 1995 a’an 162.5 millon chi quetzal, ut chi ru li chihab’ 2008 kiterq’u 2208.7 millon chi quetzal, naraj naxye naq waxaqlaju sut xk’iihal li tumin yo xk’eeb’al. Ab’an moko ka’aj ta wi’ li tumin, yaal re rilb’al ma chaab’il tixb’aanu li xk’anjel a’yaal b’an re chi xjunil li molam ma chi anchal xch’ool tixb’aanu li xk’anjel re naq chaab’il yoq chi b’eek li xmolameb’.

2.4 Li k’ehok sa’ ajl sa’ li k’anjel chi rix li raqok aatin chi ru li chaq’rab’ Li k’ehek’ sa’ ajl re naq kolb’ilaq junaq li poyanam chi rix li toch’ek’ malaj rahob’tesiik moko ka’aj wi’ ta raj cho’q reheb’ jun ch’uut chi poyanam tento b’an raj naq cho’q re chi xjunileb’, li k’anjel a’in us raj aj wi’ naq yal chi siib’il xb’aan naq li poyanam ink’a’ nake’ru xtojb’al junaq li winq malaj li ixq te’koloq reheb’ malaj te’aatinaq chi rix naq nake’toch’e, chi ru

Número de jueces (1985, 1996, 2009) y de jueces maya hablantes (2010) por departamento Número de jueces

Porcentaje población indígena (2006)

Miles de habitantes (2006)

Tasa juez por 1,000 h (2009)

217

2,975.4

0.07

10.9

914.4

0.03

88.9

Departamento

1985

1996

2009

Guatemala

103

Alta Verapaz

Jueces maya hablantes (2010)

Baja Verapaz

245.8

0.09

65.1

Chimaltenango

519.7

0.05

74.9

Chiquimula

342.7

0.06

13.0

El Progreso

150.8

0.14

0.7

Escuintla

610.7

0.04

6.6

Huehuetenango

986.2

0.04

58.1

Izabal

364.9

0.03

26.0

Jalapa

279.2

0.05

1.9

Jutiapa

426.5

0.06

15.2

Petén

441.8

0.05

21.5

Quetzaltenango

735.2

0.07

43.6

Quiché

769.4

0.04

89.7

Retalhuleu

273.3

0.05

19.7

Sololá

361.2

0.02

94.1

Sacatepéquez

278.1

0.09

31.9

San Marcos

905.1

0.01

35.5

Santa Rosa

332.7

0.06

1.0

Suchitepéquez

464.3

0.07

37.5

Totonicapán

395.3

0.04

96.7

Zacapa

215.1

0.08

0.3

Total

188

390

684

12987.8

0.05

38.4

Fuente: OJ, Memorias de Labores. Citado en Monterroso (2010). Véase tabla 8.8 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

138

Datos proporcionados por el Organismo Judicial en 2009 y Memoria de labores del MP (2008). Li Awa’b’ejilal, li kolok chi rix li rahob’tesiik ut li tuqtuukilal ut usilal.

li chaq’rab’. Li k’a’uxl a’in nayeemank xb’aan sa’ li chaq’rab’ wan li taql a’in ab’an ink’a’ napaab’amank xb’aaneb’ laj k’anjel ut aj jolominel reheb’ li molam. Re xchaab’ilob’resinkil li maajelal a’in ke’tamresiik eb’ laj raqol aatin chi ru li chaq’rab’ sa’ chi xjunil li tenamit, ab’an a’in toj maji’ tz’aqaleb’ re xtuqub’ankil ru eb’ li junjunq chi ch’a’ajkilal natawmank sa’ eb’ li jalanjalanq chi na’ajej, xb’aan naq naab’aleb’ li poyanam wankeb’.

Jo’kan aj wi’ li raatinob’al junaq li poyanam naru natenq’an malaj nat’ilok re li rokik chi ru li molam aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’. Maak’a’ chaq’rab’ b’ar wi’ naxye naq sa’ eb’ rochochil xmolamil aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’, kawresinb’ilaqeb’ eb’ laj kanjel re naq chaab’il te’xb’aanu li xk’anjel re xtenq’ankil li tenamit, jo’kan aj wi’ wankeb’ aj k’anjel ink’a’ nake’roksi raatinob’aleb’ li poyanam aj mayab’ ut nach’a’ajko’ naq na’ajmank junaq xtenq’aleb’, jo’kan naq aajel ru naq sa’ eb’ li na’ajej a’in wanqeb’ aj k’anjel te’xnaw li aatinob’aal mayab’ re naq te’ruuq xjalb’al raatineb’ laj ralch’och’ sa’ kaxlan’aatin. Ab’an natawmank aj wi’ ch’a’ajkilal xb’aan naq moko junelik ta natawmank eb’ aj k’anjel nake’roksi eb’ li aatinob’aal mayab’ xb’aan naq wi’ nak’eemank reetal sa’ li tenamit Watemaal numenaq junmay eb’ li aatinob’al nake’oksimank ut a’in nach’a’ajkob’resink re li xk’anjel eb’ li molam re li awa’b’ejilal. Li maajelal a’in naxch’a’ajkob’resi li ani xmaako’ chi ru chaq’rab’ ut li nak’uluk re li maak. Nayeemank a’in xb’aan naq naab’al sut nak’ulmank naq sa’ li raqok aatin chi ru chaq’rab’ sa’ xb’een junaq li ixq malaj winq namaako’, junes sa’ jalan chik aatinob’aal na’uxmank raatinankil ut wan naq moko yaal ta naaye ut naxsume xb’aan naq ink’a’ naxtaw ru k’a’ ru nayehe’e re. 139

2.5 Chan ru yo chi uxmank li raqok aatin chi ru li chaq’rab’ Naab’al li na’leb’ nab’eresimank chi rix li raqok aatin chi ru li chaq’rab’ xb’aaneb’ aj k’anjel kawresinkib’ileb’ re k’a’uxlak chi rix li na’leb’, eb’ laj jolominel li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li xkawresinkil ut xchaab’ilob’resinkil li xyu’ameb’ eb’ li tenamit wankeb’ sa’ xteep América Latina. Chi xjunileb’ li poyanam a’in nake’xye naq aajel ru xchaab’ilob’resinkil na’uxmank chi rix li raqok aatin chi ru chaq’rab’, xb’aan naq ka’aj wi’ chi jo’ka’in naru nawan junaq li awa’b’ejilal sa’ tuqtuukilal,sa’ usilal ut sa’ tiikilal. Sa’ li tenamit Watemaal yo aj wi’ li k’a’uxl a’in chalen naq ke’tikla chik xsik’b’al ru’ eb’ laj jolominel re li tenamit ut maawa’ chik sa’ minb’il naq nake’xchap li awa’b’ejilal, jo’kan aj wi’ eb’ li molam re jalan chik chi tenamit nake’tenq’an re xwanlesinkil li awa’b’ejil. 139

140

Ch’olch’o naq aajel ru xwaklesinkil ut xkawresinkil ru li xk’uub’lal li awa’b’ejilal re naq li chaq’rab’ wanq yalaq b’ar, sa’ tiikilal chi siib’il ut sa’ jumpaat raj taawulaq b’ar wi’ patz’b’il wi’. Jo’kan aj wi’ nayeemank ut nab’aanumank kiib’ oxib’ li k’anjel re xb’aanunkil li k’anjel a’in, jo’ch’olob’amank anaqwan. a) Xsikb’al xyaalal eb’ li ch’a’ajkilal a’in naxxaqab’amank chi ru li chaq’rab’: naraj naxye naq tento li chaq’rab’ tixtz’il rix eb’ li ixq malaj eb’ li winq q’ab’anb’ileb’ xb’aan li chaq’rab’ chi maakok’, re naq chi jo’kan chi junajwa truuq xk’eeb’al xmaak malaj, xkuyb’al li k’a’ ru xmaako’ wi’, naru aj wi’ xsik’b’al xyaalal k’a’ ru xb’aanunkil rik’in li ani namuxuk re xtaql li cha’rab’. Chi ruheb’ li chihab’ 1995 ut 2008 maak’a’ aj wi’ xsik’b’al xyaalal eb’ li ch’a’ajkilal rilom eb’ li molam aj raqol aatin chi ru li chaq’rab’ ka’aj wi’ li 8.0% ke’ril, ka’aj wi’ chi ruheb’ li chihab’ 2000 ut 2008 naq li 14.0% chi ch’a’ajkilal ke’sik’mank xyaalal ut kituqub’aak ru chi ru chaq’rab’ li naq’ab’aak chi maakok’ ut li ani naq’ab’an. Ab’an numeqaq jun millón li ch’a’ajkilal ink’a’ kitz’ilmank rix naraj naxye naq juntaq’eet li k’anjel kiwan chi ruheb’ li chihab’ a’in ut eb’ li chihab’ 1995 ut 1999 (6.55%) Chi ru li chihab’ 2000 ut 2008 li molam aj tzilol aatin chi rix li maak kixchaab’ilob’resi li xk’anjel chi rix li xtzilb’al rix eb’ laj maak rik’in li loq’ok k’a’ re ru elq’anb’il malaj chaljenaq sa’ muqmu sa’ junaq li ab’l tenamit (36.9%) ab’an rik’in li maakok’ naq ink’a’ natojman li tojl naxpatz li chaq’rab’ chi rix eb’ li k’ayib’aal, li b’eleeb’aal ch’iich’ ut wan chik xkomon ka’aj wi’ li (10.1%) kixtz’il rix, chi rix li maakok’ rik’in xrahob’tesinkil li qasutam (11.6%) chi rix xtz’ilb’al rix eb’ li kamsiink, li elq’ak moko kixk’e ta xch’ool chi k’anjelak xb’aan naq ka’aj wi’ li (6.0%) kixk’anjela, xtz’ilb’al rix li maakok’ chi rix li muxuk yu’am (1.9%). Wi nak’eemank reetal wan li maakok’ xe’xk’e xch’ool chi xtz’ilb’al rix ut wan ink’a’. b) Li k’ulub’ chi rix naq tento xseeb’ankil xtz’ilb’al rix eb’ li maakok’ na’uxman xb’aan junaq ixq malaj winq moko yo ta chi oxloq’iik, xb’aan naq naab’al lipoyanam wankeb’ sa’ junaq li tz’alam jo’ q’e te’raqeq’ aatin sa’ xb’een, wan ak xe’xtikib’ ab’an xe’xkanab’ wi’ chik, rik’in a’in nak’utun naq li chaq’rab’ sa’ li tenamit Watemaal jwal b’ayb’o ut moko tz’aqal ta reeru na’uxmank, sa’ eb’ li tz’alam yiijach reheb’ li wankeb’ ink’a’ nake’xnaw jo’ q’e te’elq xb’aan naq li chaq’rab’ ink’a’ chik jultik re naq wankeb’ aran.140

2.6 Xtz’ilb’al rix li maakok’ chi ru li chaq’rab’ Chi sa’ eb’ li na’leb’ nab’eeresimank re xtz’ilb’al rix li maakok’ rik’in jalanjalanq chi yib’ ru aj na’leb’ namuxuk re li chaq’rab’

Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 96, p. 20. Véase secciones sobre combate a la corrupción y la Cicig en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Recuadro 4 Xk’uub’lal li xchaq’rab’il eb’ li tenamit aj ralch’och ut li xyehom xb’aanuhom chi li chaq’rab’ Li chaq’rab’il eb’ li tenamti aj ralch’och’ re li tenamit Watemaal jo’ li xchaq’rab’ jalan chik chi tenamit, teneb’anb’il sa’ xb’een naq eb’ li xpoyanam te’kiiq sa’ tuqtuukilal, ut k’utb’ilaq chi ru eb’ xna’ xyuwa’ li wan sa, usilal, tiikital ut sa’ yaalalil sa’ chi xjunil eb’ li na’ajej nake’wan ut nake’nume’ wi’, jok’an aj wi’ tento naq te’xk’e sa’ xnaq’ ru eb’ li cheekel poyanam, te’xpaab’ li k’a’ ru yeeb’il reheb’, tex’taw ru naq wan li chaab’il ut yib’ ru aj na’leb’. Eb’ li tenamit a’in wankeb’ aj wi’ aj jolominel reheb’ ut li xpoyanameb’ nake’xnaw naq wi nake’maako’ tento texpaab’ ut te’xkuy li xtojb’al xmaakeb’, xb’aan naq a’yaal tana chan ru xnimal li maak jo’kan xtojb’al tixb’aanu, jo’kan aj wi’ tento sa’ xb’een tixq’useb’ li ani ink’a’ tz’aqal reeru yo xb’eeresinkil li xyu’am. Maak’a’ aj e wi eb’ li tenamit wankeb’ xchaq’rab’ wi li awa’b’ejilal ink’a’ naxtaw ru naq naab’al paay li xb’aanuhom ut xyehom eb’ li tenamit aj ralch’och’ ut jo’kan raj aj wi’ li raqok aatin sa’ xb’eeneb’ naq nake’maako’ xb’aan naq jun aj wi’ li tz’alam nake’xik wi’ eb’ li poyanam ut ink’a’ na’ilmank chan ru li xmaak, junaj wankeb’ eb’ laj kamsinel, eb’ li xnimqal ru aj elq’ rik’in li ani maare xrelq’a junaq li ch’ina kaxlan, malaj yal xye junaq li tik’ti. Aajel ru naq eb’ li xchaq’rab’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ te’k’eemanq sa’ ajl re naq te’tenq’anq chi xtiikob’resinkil li xwanjik li tenamit.

xk’eeb’al chi xtojb’al rix li ani nake’muxuk, re naq chi jo’kan tooruuq chi wan sa’ tuqtuukilal, sa’ usilal re chi jo’kan yalaq b’ar twanq qoqik re naq sa’ komonil yooqo chi xik chi uub’ej.

2.7 Li molam taqlanb’il xb’aaneb’ li ab’l tenamit re xtz’ilb’al rix li yib’ ru aj na’leb’ na’uxmank re xmuxb’al li chaq’rab’ sa’ li tenamit Watemaal Li molam a’in kexxab’amank sa’ jun li komon k’uub’ank kiwan sa’ xyanqeb’ li xmolamil eb’ li ab’l tenamit ut li tenamit Watemaal chi ru li kab’laju xb’e li po diciembre re li chihab’ 2006. Li molam a’in a’an jun ch’uut eb’ li ab’l tenamit xjunes nake’ril rib’ xb’aan naq jalan natojok re li xk’anjel ut eb’ laj k’anjel a’aneb’ aj ab’l tenamit ut junjunqeb’ aj wi’ aj Watemaal. Li molam a’in kixaqab’amank re naq tixtenq’a li awa’b’ejilal chi xtz’ilb’al ut xjuk’b’al eb’ li ch’uut nake’k’anjelak re xxeb’esinkil, xrahob’tesinkil li tenamit ut xmuxb’al li xchaq’rab’. Li xk’anjel naxb’aanu rik’in xsik’b’aleb’, xchapb’aleb’ ut xk’eeb’aleb’ sa’ tz’alam eb’ li ch’uut aj muxul chaq’rab’. Jo’kan aj wi’ naxye re li awa’b’ejilal k’a’ ru us ut k’a’ ru ink’a’ naru naxb’aanu re naq maak’a’qeb’ chik li xmuxb’al li xchaq’rab’ li tenamit.

Li molam a’in (cicig) natenq’an rik’in xmolamil aj k’ak’alanel tenamit ut li xmolam aj tz’ilol rix li maak sa’ xtz’ilb’al rix wuqlaju roxk’aal li ch’a’ajkilal, kaahib’ roxk’aal re li ch’a’ajkilal a’in ak xe’tuqla ut xe’ch’ola ru. Re xtenq’ankil li chaq’rab’ li molam a’in (Cicig) naxye k’a’ ru raj us najalman ut k’a’ ru xk’eeb’al sa’ xna’aj sa’ eb’ li junjunq chi chaq’rab’ wankeb’, a’yaal chan ru li maakok’ jo’kan li k’ehok na’leb’ naxb’aanu.

Fuente: Asíes (2010: 9).

xtusman ru li xmolamil chi jo’ka’in: a) eb’ laj raqol aatin chi ru chaq’rab’ ink’a’ nake’k’uluk malaj xokok tumin re naq ink’a’ te’xtaw xch’a’ajkilal sa’ xk’anjel, jalan b’an chik najolomink re rilb’al chan ru nasachman li xtumin li molam; b) xtz’ilb’al rix eb’ laj k’anjel re li molam aj raqol aatin chi ru chaq’rab’, nake’xsume xb’aanunkil ut xtenq’ankil eb’ laj maak chi ru chaq’rab’; c) Li chaq’rab’ ink’a’ naxkuutu naq eb’ laj raqol aatin te’xk’e chi xb’aanunkil li k’anjel taqlanb’il wi’ eb’ laj tz’iib’ ut eb’ laj teenq’ re li molam.

Naxsik’ aj wi’ li tenq’ sa’ jalan chik ab’l tenamit re xsik’b’al xyaalal eb’ li jalanjalanq chi ch’a’ajkilal nak’ulmank sa’ li tenamit Watemaal, jo’ li elq’aq poyanam, li kamsink, li awk ut k’ayink pim nakaanob’resink u u, li elq’ak ut k’ayink puub’ sa’ muqmu ut wan chi xkomon. Xq’axtesi chi ru li molam aj k’uub’anel ut yiib’anel chaq’rab’ waqlaju chi k’a’uxl re naq tk’eemanq xchaq’rab’il, naab’al li yib’ ru aj na’leb’ nab’aanumank re xmuxb’al li chaq’rab’.

Toj maji’ nayiib’amank junaq xchaq’rab’il chi xjunil li k’uub’ank nawan xsumenkil rik’ineb’ li ab’l tenamit, jo’ li maak chi rix li xb’ihomok’ rik’in li muxuk chaq’rab’, li xtik’ti’inkil li chaq’rab’ xb’aan naq eb’ li maakok’ a’in moko nim ta li xtojb’al rix jo’kan naq ink’a’ na’uxman xxiwankil ru xb’aanunkil.

Reheb’ li k’a’uxl a’in kaahib’ ak xsumeman ut xk’eeb’aal xwankil jo’ chaq’rab’ sa’ xyanqeb’ a’an wan li chaq’rab’ chi rix li loq’ok ut k’ayink puub’, li chaq’rab’ re xchaab’ilob’resinkil xtz’ilb’al rix xchapb’al ut xk’eeb’aleb’ sa’ tz’alam li poyanam malaj li ch’uut nake’maako’ chi ru li chaq’rab’ . Chaq’rab’ chi rix rilb’aleb’ ut li raqok aatin sa’ xb’eeneb’ laj xiwxiw aj maak chi ru li chaq’rab’, ut li chaq’rab’ chi rix eb’ li ch’uut aj xeb’esinel ut rahobtesinel tenamit.

Chi ru eb’ li chihab’ a’in (2010) li maako’k chi ru ru chaq’rab’ rik’in jalanjalanq chi yib’ ru aj na’leb’ tento xkanab’ankil ut

Molam aj ab’l tenamit taqlanb’il chi xtenq’ankil li awa’b’ejilal chi xkolb’al rib’ ut xtzilb’al rix chi ru eb’ li ch’uut malaj Li Awa’b’ejilal, li kolok chi rix li rahob’tesiik ut li tuqtuukilal ut usilal.

poyanam nake’rahob’tesiink re li tenamit Watemaal naxraq li xk’anjel chi ru li kaahib’ xb’e li po septiembre re li chihab’ 2011.

2.8 Li xk’ulub’ laj ralch’och’ ut li jalanjalanq chi yehom b’aanuhom sa’ li chaq’rab’

Eb’ jalanjalanq chi yehom b’aanuhom sa’ li tenamit Watemaal kuutunb’il sa’ li xnimla chaq’rab’ sa’ li xwaq xkaak’aal raqal ut sa’ li Aidpi. Jo’kan aj wi’ sa’ li k’uub’ank 169 re eb’ li xmolam ab’l tenamit nake’aatinak chi rix li xk’anjel (OTI) eb’ li xtenamit aj ralch’och’ ut eb’ li ab’l tenamit wankeb’ sa’ junesal141 xb’aan naq sa’ eb’ li xraqal waxaqib’ ut b’eleb’ naxch’olob’ chi us li k’a’ ru naxjayali. Li xtaql ut xchaq’rab’il li molam reheb’ li ab’l tenamit chi rix li xk’ulub’eb’ li xpoyanameb’ li tenamit aj ralch’och’, sumenb’il xb’aan li x-awab-ejilal li tenamit Watemaal sa’ li oxlaji xb’e li po septiembre re li chihab’ 2007, naxye naq eb’ li tenamit aj mayab’ wankeb’ xk’ulub’ , re xchaab’ilob’resinkil li xwanjikeb’, xwaklesinkil li xk’aleb’al, xtenamit ut chi xjunil li xsutam, jo’ naxtaqla li xchaq’rab’ li xk’ulub’eb’ li poyanam re chi xjunil li ruuchich’och’. Li aatinak chi rix li xk’ulub’ eb’ li tenamit aj ralch’och’ naab’al paay li xtawb’al ru. A’yaal na k’a’ ru na’ajmank jo’kan li xtawb’al ru nawan , eb’ li molam nake’aatinak chi rixeb’ laj ralch’och’ nake’roksi eb’ li na’leb’ a’in jo’ xk’ulub’ eb’ laj ralch’och’ ut li xk’uub’lal li molam naraqok aatin sa’ xb’eeneb’ laj ralch’och’ , ab’an naq nake’k’uub’ank malaj nake’patz’ok choq’reheb’, nake’xye naq ink’a’ nake’raj ilek’ jo’jalan chik poyanam nake’raj b’an naq junaq te’k’e’q sa’ ajl winq ut ixq, aj ralch’och’ ut aj kaxlan aatin re naq juntaq’eet li rilb’aleb’ xb’aan li awa’b’ejilal, maak’aaq li sik’ok u sa’ eb’ li jalanjalanq chi k’anjel naxb’aanu li awa’b’ejilal jo’ aj wi’ li naxb’aanu li chaq’rab’. Jo’kan aj wi’ nake’roksi eb’ li na’leb’ a’in re naq taatawmanq ru naq sa’ li tenamit Watemaal naab’al paay ru li tenamit aj ralch’och’ mayab’ ab’an a’an moko naraj ta naxye naq moko te’k’eeq’ ta sa’ ajl xb’aan naq jalanjalanq li xb’ahunom xyehomeb’ ab’an junaj li xk’ulub’eb’ chi xjunileb’. A’in yeeb’il aj wi’ sa’ li xlaje raqal li k’anjel a’in. Li tenamit Watemaal timil timil yo chi xpaab’ankil xtaql li komon k’uub’ank 169. Ab’an tento xtiikob’resinkil xb’eeresinkil li k’anjel re naq li xk’ulub’ ut li xyehom, xb’aanuhom eb’ li tenamit aj ralch¡och’ mayab’ moko t-ilmanq ta jo’ junaq jalan k’a’uxl, t-ilmanq b’an jo’ jun xteenq li chaq’rab’ ut li na’leb’ ak xaqab’anb’il ut chi jo’kan sa’ komonil taa’uxmanq xb’eeresinkil li tenamit. Laj yehol esil re li xmolameb’ aj raqol aatin chi ru chaq’rab’ kixye: ” naq rik’in li xk’ihalil paay chi yehom b’aanuhom

Jo’kan aj wi’ kixye: “ naq naq aajel ru xpaab’ankil li taqlanb’il xb’aan li najolomink re li nimla molam chi ch’utch’uutil ab’l tenamit re naq eb’ li xmolam awa’b’ejilal ut li xmolamil li raqok aatin chi ru chaq’rab’ te’xk’e xch’ool chi xtenq’nkileb’ li poyanam aj ralch’och’ rik’in roksinkil na’leb’ ut k’anjel b’ar wi k’eeb’ilaqeb’ sa’ ajl ut ink’a’ te’tz’eqtaanaq, re naq tixtus chi chaab’il li xk’uub’lal li molam re naq li junjunq chi poyanam taa’ileq’ ut taatenq’aaq sa’ raatinob’aal ut sa’ li na’ajej wan wi’ ut maawa’ sa’ junaq jalan tenamit, jo’kan aj wi’ naq junajaq li rilb’aleb’ xb’aan li chaq’rab’ ut maawa’ ka’aj wi’ li b’ihom malaj li kaxlan winq kolb’ilaq xb’aan li chaq’rab’ sa’ chi xjunil li xteep Watemaal. Tento aj wi’ xyeeb’al naq tento ajwi naq li xchaq’rab’il li tenamit tpaab’amanq li xchaq’rab’ li tenamit ut li k’a’ ru sumenb’il xb’aan eb’ li xsum k’uub’ank nawan sa’ xyanq li awa’b’ejilal ut jalanq chik chi ab’l tenamit chi rix li xkolb’al eb’ li xk’ulub’ li poyanam. Li xk’eb’al sa’ ajl li xk’ulub’ li tenamit aj ralch’och’ a’an jun li k’a’uxl aajel ru xb’aanunkil xb’aan naq a’an naru natenq’an re xkawresinkil li ut xk’eeb’al xmetz’ew li xchaq’rab’ li tenamit.143

K’a’uxl chi rix li k’anjel a’in Li esil yo chi k’eemank sa’ li k’anjel a’in naxk’ut chan ru wan li x-awa’b’ejilal li tenamit Watemaal anaqwan. Yeeb’il naq li xchaq’rab’ li tenamit maak’a xmetz’ew xb’aan naq moko chaab’il ta yo chi uxk chi xjunil li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li xmolam nake’tenq’an re risinkil chi uub’ej li tenamit, jo’kan aj wi’ toj naab’al li xmaajelal chi rix li xkolb’al rix li tenamit rik’in li rahob’tesink ut li xmuxb’al xwankil li xchaq’rab’ jo’kan aj wi’ naq naab’al li poyanam ink’a’ chik nake’xpaab’ li k’a’ ru naxye li awa’b’ejilal xb’aan naq yokeb’ k’ajk ru naq maak’a chik naruhank xb’aanunkil, sa’ ruq’ b’an eb’ laj rahob’tesinel wan li tenamit. Jo’kan naq aajel ru naq li awa’b’ejilal tixxaqab’ ut tixkawres rib’ cho’q re naq taaruuq xraqb’al chi xjunil li rahob’tesiink nawan, jo’kan aj wi’ taat’aneq’ li chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’ li ani nake’muxuk re xloq’al li tenamit. Aajel aj wi’ ru naq tpaab’amanq ut tk’eeq’ xwankil li chaq’rab’ xb’aan naq ink’a’ chik naru li wan sa’ junaq li tenamit b’arwi’ maani napaab’ank re li xchaq’rab’. Tento aj wi’ xpaab’ankil ut xk’eeb’al sa’ ajl li xk’ulub’ li tenamit aj ralch’och’ re naq junajaq rilb’aleb’ sa’ chi xjunil li na’aj ut teep re li tenamit.

Conforme a la Constitución Política de la República, el Convenio 169 tiene valor superior al orden jurídico interno, por tratarse de un instrumento internacional en materia de derechos humanos; así ha sido resuelto por la Corte de Constitucionalidad en la Opinión Consultiva del 18 de mayo de 1995. 142 Consejo de Derechos Humanos. Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, Leandro Despouy, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, 1 de octubre de 2009, párrafo 98, p. 20. 143 Ibíd., párrafo 123, pp. 24 y 25. Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010 141

sa’ li tenamit naab’al li k’a’uxl ut chaab’il na’leb’ ak yok chi b’eresimank ab’an toj maji’ napaab’amank chi junil li k’a’ ru naxtaqla li komon k’uub’ank 169 re li molam re ab’l tenamit naatinak chirix li k’anjel (OTI) ut li xwaq xkaak’aal raqal li xnimla chaq’rab’il li tenamit Watemaal” .142

Xb’ele ch’ol

Li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal chi rix li okenk chi ach’ab’anb’il chi xyeeb’al li xk’a’uxl chi rix junaq li na’leb’ Li xraqal li k’anjel a’in naatinak chi rix li chan ru naq li awa’b’ejilal naxb’eres li kiib’ chi na’leb’ nake’xb’eeresi li na’leb’ chi rix li xk’uub’lal li xsik’b’al ru eb’ laj jolominel ut xb’eenil tenamit jo’ li xk’uub’lal li ch’uut nake’xaqab’ank re chi okenk, jo’kan aj wi’ chan ru k’uub’k’u li komon ch’uut na’ilok re li xwaklesinkil li junjunq chi tenamit ut k’aleb’aal. Li xb’een na’leb’ aajel ru xb’aan naq naxk’e xwankil li wan chi ach’ab’anb’il choq’re okenk sa’ eb’ jalanjalanq chi ch’uut re sik’ok ut sik’ek’ u. Li xkab’ naatinak chi rix chan ru naq eb’ li xmolam awa’b’ejilal ut molam nake’ril rib’ sa’ junesal nake’okenk re xsikb’al xyaal chan ru xwaklesinkil eb’ li tenamit ut k’aleb’aal re li tenamit Watemaal. Natikla li k’anjel a’in rik’in xyeeb’al chan ru chan ru naq nak’eemank rokik li poyanam re okenk chi xwaklesinkil li xtenamit, jo’kan aj wi’ li wank sa’ junajil sa’ eb’ li naab’alil k’anjel, na’leb’ ut k’a’uxl nab’aanumank re xchaab’ilob’resinkil xyu’am junaq li tenamit. Chi rix a’an naatinak aj wi’ chi rix li komon k’uub’ank kiwan rik’in li xb’een awa’b’ejilal sik’b’il ru xb’aan li tenamit ut naraqe’ rik’in li komon k’uub’ank Kiwan re xsik’b’al li tuqtuukilal. Naxch’olob’ aj wi’ chan ru k’uub’k’u ru li xmolamil li xjolomil chi rix li xsik’b’al ru eb’ laj jolominel re li tenamit ut eb’ li ch’uut nake’okenk chi xyalb’al rix re okenk sa’ li awa’b’ejilal ut li xk’uub’lal li molam natenq’an re xsik’bal li xwaklesinkil eb’ li tenamit ut li k’aleb’aal (SCDUR) jo’kan aj wi’ nach’olob’amank chan ru nake’tenq’an eb’ li molam a’in re naq eb’ li poyanam te’okenq sa’ eb’ li k’anjel re xsik’b’al ru eb’ laj jolominel ut li okenk sa’ ach’b’anb’il sa’ eb’ li junjunq chi molam.

1. Li rokikeb’ li poyanam sa’ junajil sa’ eb’ li k’anjel nab’anumank re xb’eeresinkil chi chaab’il li awa’b’ejilal Chi xjunil li poyanam naru chi k’a’uxlak chan ru tixsik’ li xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil li xwanjik ut xwanjikeb’ li 144

ani waneb’ sa’ xsutam, jo’kan naq nayeemank naq nake’ru aj wi’ chi okenk re xtenq’ankil li xtenamit re xb’eeresinkil li junjunq chi k’anjel naxyali re xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil li xwanjik. Kajwi’ chi jo’ka’in naru elk chi uub’eej re xtawb’al ut xb’aanunkil li k’a’ ru najayalimank. Ab’an a’an naraj aj wi’ naxye naq moko chi xjunil ta li poyanam k’irisinb’il ut kawresinb’il sa’ rochoch chi tenqal rib’ re xik chi uub’ej ut xtawb’al xb’aanunkil li k’a’ ru naxjayali sa’ xyu’am. Eb’ li poyanam kawresinb’ileb’ ut k’irisinb’ileb’ sa’ rochoch xb’aan xna’ xyuwa’ re xsikb’al xyaalal chan ru te’elq chi uub’ej chi ink’a’ te’xtoch’ malaj te’xrahob’tesi eb’ li xkomon, a’an li jwal nake’k’anjelak re li tenamit xb’aan naq junelik yokeb’ xk’a’uxlankil chan ru te’elq ut te’risi chi uub’ej li xkomon ut li xtenamit, jo’kan aj wi’ yo rilb’al naq oxoloq’b’ilaq li xk’ulub’ li rechpoyanamil. 144

Junaq li tenamit b’ar wi’ junajeb’ xk’a’uxl ut xqwanil re risinkil chi uub’ej eb’ li xkomon a’an jun li tenamit b’ar wi’ wan li tenq’a’ib’, li komon usilal, li xchaab’ilob’resinkil ut xtawb’al ka’ru naxyajali li junjunq. Wan aj wi’ li waklesink ib’. Li xk’anjel li awa’b’ejilal tento sa’ xb’een xtenq’ankileb’ li xpoyanam re naq a’an te’ruuq wi’ chik xtenq’ankil li xtenamit chi elk chi uub’ej. Ab’an a’in taaruuq aj wi’ xb’aanunkil junaq li poyanam naq taak’eeq’ sa’ ajl xb’aan li awa’b’ejilall chi okenk chi xkawresinkil rib’, okenk sa’ eb’ li molam re naq taaruuq tixye xk’a’uxl chi ruheb’ jalan chik chi ch’uut jo’kan aj wi’ okenk sa’ eb’ li junjunq chi k’anjel nab’aanumank re xwaklesinkil junaq li na’ajej malaj tenamit.

2. Li xnumsinkil li xwankil li okik sa’ junaq li ch’uut Li xnumsinkil ut xwotzb’al li okik sa’ junaq li ch’uut kitikla sa’ li xb’een awa’b’ejilal sik’b’il xb’aan li tenamit ut kiraqe’ sa’ li komon k’uub’ank chi rix li tuqtuukilal, kitikla rik’in xsik’b’al ru sa’ xyaalal ut sa’ komonil jun ak’ awa’b’ejlal, sa’ eb’ li kutank a’an toj yo aj wi’ li ra xik’ sa’ li tenamit Watemaal

Cleaver, F. (2007: 230). Li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal chi rix li okenk chi ach’ab’anb’il chi xyeeb’al li xk’a’uxl chi rix junaq li na’leb’

toj yok li rahob’tesink, ut li sumk’uub’ank re naq taaraqeq’ li ch’aajkilal a’an. Naxtz’aqob’res rib’ rik’in li juch’b’al li sumk’uub’ank re naq twanq tuqtuukilal . Ab’an anaqwan li xtenamit Watemaal toj maji k’aynaq chi wan sa’ tuqtuukilal, xb’aan naq eb’ li xpoyanam xe’k’i sa’ xyanq li rahob’tesink ut li na’leb’ a’an nake’xb’eeresi rik’ineb’ li xkok’al jo’kan toj maji’ napaab’amank li k’a’ ru taqlanb’il xb’aan li chaq’rab’.

Li molam Dahl 145Naxye naq re naq sa’ junaq li tenamit twanq li tuqtuukilal, usilal, kuyum ut nab’eresimank chi xjunil li cchihab’il na’leb’ tento naq wanq li xb’eeresinkil waqxaqib’ chi na’leb’ jo’ li: a) wan sa’ ach’ab’anb’il re okenk ut tenq’ank sa’ eb’ li ch’uut ut molam; b) wan sa’ ach’ab’anb’il re xyeeb’al li k’a’ ru naxk’a’uxla, naxyo’ni, ut naxjayali junaq li poyanam, c) K’ulub’ chi rix li tz’qok re naq na’uxmank xsik’b’al ru junaq laj jolominel k’anjel, d) xk’ulub’ re sik’ek’ek ru jo’ aj jolominel malaj aj k’anjel chi ru li awa’b’ejilal, e) xk’ulub’ taa’okenq chi xyalb’al ru renaq te’juch’uq chi rix sa’ junaq li sik’ok u, f) wanq naab’al paay ru li esil k’eeb’ilaq xb’aan li awa’b’ejilal naq li poyanam naru naril narab’i re xnawb’al k’a’ ru yok chik’ulmank ut chan ru yook chi b’eek li xtenamit, g) xsik’b’al ruheb’ laj jolominel tenamit sa’ xyaalal ut sa’ tiikilal, h) eb’ li xmolam ut aj k’anjel nake’raj k’anjelak chi ru li awa’b’ejilal sik’b’ilaqeb’ ru xb’aaneb’ li poyanam re naq a’an te’xye chan ru te’raj li k’anjel nake’royb’en.

3. Chan ruheb’ li xk’uub’lal li molam na’ilok re li xsik’b’al ru aj jolominel tenamit ut li ch’uut nake’xyal xq’e chi wulak sa’ li k’anjel Wi junaq tenamit naraj naq jolomb’ilaq chi chaab’il sa’ usilal, tuqtuukilal ut tiikilal, tento naq sa’ komonil te’xsik’ ru eb’ li ani te’jolominq re. Rik’in xb’eeresinkil li na’leb’ a’in chan ru xchaq’rab’il li k’anjelak chi ach’ab’anb’il re xyeeb’al li k’a’uxl ut li rokik sa’ eb’ li komon k’anjel nawan re tenq’ank, jo’kan aj wi’ nanawmank chan ru okenk re sik’ok ut sik’ek’.

3.1 Li molam aj ilol re eb’ li ch’uut ut poyanam nake’xk’e xch’ool chi xyalb’al rix li okenk sa’ eb’ li xjolominkil li tenamit malaj re k’anjelak sa’ awa’b’ejilal Eb’ li xsik’b’al ru aj jolominel tenamit ak xe’wan Watemaal xe’b’aanumank sa’ tuqtuukilal, usilal ut tiikilal wuqub’ li ninqi sik’ok u ak xwan. Lajeeb’ xsik’b’al ru aj jolominel kok’ tenamit re li xteep Watemaal, kiib’ xpatz’b’al re li poyanam natjalmanq junjunq eb’ li chaq’rab’ ak wankeb’. Chi xjunil li k’anjel a’in b’eresinb’il ut ilb’il xb’aan li molam chi rix li sik’ok u, sa’ eb’ li junjunq chi sik’ok u nak’utun sa’ li junjunq chi k’anjel nawan nachaab’ilob’resimank li majel natawmank sa’ eb’ li k’anjel ak xe’nume’. LI xtojb’al xk’anjel li molam a’in kiterq’u chi ru eb’ li chihab’ 2000 ut 2009. Li xtuminal li sik’ok u xterq’u aj wi’ chi ru eb’ li chihab’ 1985 ut 2007. Li xterq’usinkil li xtuminal eb’ li junjunq chi k’anjel natenq’an re naq naab’al chik li poyanam wanq rokik sa’ eb’ li junjunq chi k’anjel nab’aanumank re sik’ok ut sik’ek jo’ aj jolominel. Ab’an li molam a’in naab’al su ak xq’ab’aak chi relq’ankil li xtuminal xb’aan eb’ laj jolominel re. Ab’an eb’ li poyanam ut ch’uut re jalan tenamit nake’k’ulunk chi rilb’al li k’anjel naxb’aanu nake’xye naq chi xjunil yo chi b’aanumank sa’ tiikilal. Ab’an toj wan aj wi’ naab’al li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li molam a’in xb’aan naq toj wan ch’a’kilal tento tixsik’ xyaalal re xchaab’ilob’resinkil li xb’eeresinkil. Toj wan naab’al li poyanam ink’a’ nake’raj okenk naq nawan li xsik’b’al ru’eb’ laj jolominel tenamit a’in naxjeb’ li xmetz’ew Gráfica 16

Participación electoral primeras y segundas vueltas presidenciales (1985-2007) % Part. 1era. vuelta

70 60 50 40

Nanawmank aj wi’ k’a’ ru li xk’ulub’ li poyanam naq na’okenk sa’ eb’ li junjunq chi k’anjel na’uxmank re xsik’b’al ru eb’ laj jolominel tenamit, malaj aj jolominel molam malaj ch’uut. Li molan na ilok reheb’ chi xjunil li ch’uut ut poyanam nake’okenk chi xyalb’al rix sik’ek’ ru jo’ aj jolominel sa’ li tenamit Watemaal a’an li Tribunal Supremo Electoral nayemank re sa’ kaxlan aatin.

145

Dahl, R. (1999).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

% Part. 2da. vuelta

69.3

30 20 10

56.4 65.4

46.8 45.3

58.5

53.8 36.9

40.4

60.4 47.2

48.2

1985

1990

1995

1999

Fuente: TSE. Véase gráfica 9.6 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2003

2007

li molam xb’aan naq li rokik chi xjunil li tenamit re xsik’b’al ru ani taajolominq re li xtenamit aajel ru re naq taach’olaq ru k’a’ ru li relik chi yaal naqajayali. Jultikaq aj wi’ qe naq sa’ li xb’een sik’ok u nawan naqasik’ ani li te’xik choq’ ruuchil li tenamit chi k’uub’ank ut yiib’ank chaq’rab’, jo’kan aj wi’ nasik’mak ani taajolominq re li tenamit re li teep, jo’kan naq wi li poyanam ink’a’ na’okenk ink’a’ naru naxwech’ rix li xk’anjeleb’ moqon xb’aan naq ink’a’ xtenq’an naq wan li xhoonalil re xb’aanunkil. Sa’ xtz’ilb’all rix eb’ li esil kitawmank sa’ li sik’ok ru awa’b’ejilal kiwan chi ru li chihab’ 2007 nak’utunk naq li nake’okenk sa’ li xkab’ sik’ok’ eb’ li poyanam sa’ xyaal ut sa’ tiikilal nane’okenk, tustu chi us nab’anumank li sik’ok’ u moko jo’ta li xb’een xb’aan naq aran naab’al li ch’uut nake’okenk chi xyalb’al rix re naq te’wulak sa’ li awa’b’ejilal, jo’kan aj wi’ aran naq nake’sik’mank ru eb’ laj jolominel ut aj k’uub’anel chaq’rab’ chi ru li tenamit. Sa’ li xkab’ xsik’b’al ru li awa’b’ej nawan na’ilman naq eb’ li poyanam nake’okenk a’aneb’ li wankeb’ sa’ eb’ li tenamit ut sa’ eb’ li ninqi k’aleb’aal, jo’kan aj wi’ nak’utun naq naab’al aj wi’ eb’ li poyanam wankeb’ xtzolb’al nake’tz’aqonk sa’ li k’anjel a’in.

3.2 Rokikeb’ li poyanam re xsik’b’al ru li x’awa’b’ejilal li tenamit Naab’al li ch’a’ajkilal natawmank re naq eb’ li poyanam te’okenq sa’ li k’anjel chi rix li xsik’b’al ru li awa’b’ej re li tenamit, sa’ xyanqeb’ li ch’a’ajkilal a’an wan: naq naab’al li k’aleb’aal jwal najt wankeb’ rik’in li tenamit ut jo’kan naq ink’a’ nake’ru chi okenk chi xk’eeb’al li xjuch’ sa’ xb’een junaq li ch’uut yo xyalb’al xq’e re ok sa’ li awa’b’ejilal, xb’aan naq jwal tawaak li xik cho’q reheb’ jo’kan aj wi’ naq eb’ li b’eleb’aal ch’iich’ terto li xik ut li chalk ut maak’a’ xtumineb’ xb’aan naq jwal neb’a’eb’, jo’kan aj wi’ natawmank naq eb’ li poyanam toj maji’ nake’xtaw ru k’a’ ru li rusilal okenk sa’ li k’anjel a’an xb’aan naq moko k’aynaqeb’ xb’aanunkil ut xb’eeresinkil li na’leb’ a’an. Ab’an chi xjunil eb’ li ch’a’ajkilal a’an timil timil yok chi jeb’k xb’aan naq chi ruheb’ li chihab’ 2007 naab’al chik li poyanam ke’tz’aqonk sa’ sik’ok u kiwan. Li xmolamil li aj ilol ut aj b’eresihom re li k’anjel nawan naq na’uxmank xsik’b’al ru li awa’b’ej xtikib’ naab’al li k’anjel re naq eb’ li poyanam wankeb’ chik rokik re xsik’b’al ru eb’ laj jolominel reheb’, sa’ xyanq li k’anjel a’in natawmank naq li molam xtz’’ib’a’eb’ chi xjunil li poyanam nake’ru xk’eeb’al li juch’ sa’ junaq li sik’ok ru awa’b’ej ut xtuseb’ chi teep re naq nach’ rik’in rochocheb’ te’xik xk’eeb’al li xjuch’ ut jo’kan moko najt ut terto chik cho’q reheb’ li ruhuk chi okenk sa’ eb’ li kanjel a’in. Junxil eb’ li na’ajej re xik chi juch’uk nak’emank

junes sa’ eb’ li nach’il tenamit ut b’ar wi’ ch’ina’us li b’e re naq sa nake’xik sa’ eb’ li xb’eleb’aal ch’iich’ jo’kan eb’ li poyanam moko jwal ta naxk’e sa’xch’ool okenk, anaqwan wankeb’ li xjolomil li junjunq chi na’ajej b’ar wi’ na’uxmank li juch’uk, jo’kan aj wi’ nake’xik chik sa’ eb’ li ab’l tenamit ut sa’ eb’ li ninqi na’ajej ut k’aleb’aal. Jo’kan aj wi’ chi ruheb’ li kutank a’in wan xcha’qrab’il naq tento sa’ xb’een li molam aj ilol ut b’eresinel k’anjel chi rix li xsik’b’al ru eb’ laj jolominel awa’b’ejilal naq sa’ eb’ li teep b’arwi’ wankeb’ waqib’ cient li poyanam tento naq twanq junaq li na’ajej b’ar te’juch’uq wi’ eb’ li poyanam re xsik’b’al ru eb’ laj jolominel reheb’. Sa’ li xteepal Alta Verapaz kik’utunk li xk’eeb’al xwankil li chaq’rab’ a’in chi ru li chihab’ 2007 xb’aan naq sa’ eb’ li xnajtil k’aleb’aal ut tenamit kiwan junaq li na’ajej re juch’uk chi rix junaq li ch’uut yo xyalb’al xq’e chi wulak sa’ li awa’b’ejilal.

3.3 Li xk’a’uxl li poyanam naxk’e chi nahek’ naq naxk’e li xjuch’ chi rix junaq li ch’uut malaj li poyanam naraj wulak sa’ li awa’b’ejilal Naq nach’on junaq li xsik’b’al ru li awa’b’ejilal eb’ li ch’uut yokeb’ xyalb’al xq’e chi okenk nake’wulak sa’ chi xjunil eb’ li teep re li junjunq chi tenamit re xq’unb’esinkil eb’ li poyanam re naq te’xk’e li xjuch’ chi rixeb’, ab’an li poyanam toj naxk’a’uxla ut li xk’a’uxl a’an nak’utun sa’ xkutankil li juch’uk xb’aan naq aran nak’utun k’a’ ru chi ch’uut jwal xtoch’ li xch’ool li poyanam. Eb’ li kok’ hu najuch’mank sa’ eb’ li kutank a’an nake’kanjelak re xyeeb’aal ani te’xik chi xjolominkil li molam aj k’uub’anel ut aj b’eresinel chaq’rab’, jo’kan aj wi’ ani wanqeb’ sa’ li xjolominkil junal li xtenamit ut jo’kan aj wi’ chi sa’ eb’ li kok’ hu a’in natawmank ani taajolominq re chi xjunil li nimla tenamit. Eb’ li poyanam sik’b’ileb’ ru re xb’aanunkil junaq li k’anjel moko xjunes ta nake’xxaqab’ rib’ jo’ jun aj k’anjel xaqab’anb’ileb’ b’an xb’aan jun li ch’uut re naq aanaq li ruuchil chi ru li tenamit re naq tixb’aanu li k’a’ ru naxk’a’uxla ut na’leb’a. Li xk’uub’lal li molam chi rix li sik’ok ut sik’ek’ u re wulak sa’ xjolomil junaq li k’anjel sa’ li awa’b’ejilal, k’uub’anb’il re naq eb’ li poyanam te’okenq chi tz’aqonk sa’ eb’ li molam nake’xaqab’ ruuchil li re naq tixtaw junaq li xk’anjel naq nawan li sik’ok u ut li juch’uk. Li sumk’uub’ank chi rix li wan sa’ tuqtuukilal kixk’e rokik eb’ li poyanam ke’wan chi sa’ li ch’uut kixpeleeti li tenamit naq kiwan li rahob’tesink. Li xtaql li sumk’uub’ank chi rix li tuqtuukilal kitenq’an re naq chi xjunil eb’ li poyanam wanqeb’ xk’ulub’ chi okenk sa’ chi xjunil li k’anjel ut ch’uut k’uub’anb’il sa’ li tenamit

Li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal chi rix li okenk chi ach’ab’anb’il chi xyeeb’al li xk’a’uxl chi rix junaq li na’leb’

ut chi ru chaq’rab’ nake’ka’njelak re xwaklensinkil ut xchaab’ilob’resinkil li tenamit.

Chi ru li xb’een sik’ok’ awa’b’ejilal kiwan sa’ komonil ut sa’ xyaalalil lajeeb’ li molam ke’okenk chi xyalb’al ru chi wulak sa’ li awa’b’ejilal a’in kiwan chi ru li chihab’ 1984, chi ru li chihab’ 1995 ke’tamk li ch’uut a’in ut ke’wulak oxib’xka’k’aal , chi ru li hab 1985 ut 2007 waxaqlaju roxk’aal li molam ke’xyal xq’e chi okenk re naq twanq junaq xk’anjeleb’ chi ru li awa’b’ejilal. Jun aj wi’ li molam kixyal xq’e chi okenk waqib’ sut sa’ li wuqub’ sik’ok u kiwan sa’ jalanjalanq chi chihab’a’an li ch’uut Democracia Cristiana xk’ab’a (DCG) ab’an chi ru li chihab’ 2007 kiraqe’ li rokik xb’aan naq moko naab’al ta li poyanam kixk’e xjuch’ chi rix. Li rokikeb’ li ch’uuk chi okenk chi xyalb’al xq’e re wulak sa’ li awa’b’ejilal rik’in xjuch’ eb’ li poyanam natenq’an re xnawb’al chan ru k’uub’k’u li tenamit ut ani tz’aqal paab’anb’il xb’aaneb’ li xpoyanam, xb’aan naq wankeb’ naab’al li ch’uut nake’xyal ru ab’am moko paab’anb’il li xk’a’uxl chi rix chan ru tixb’eres li tenamit, jo’kan aj wi’ nak’un k’a’ ru chi ch’uut jwal kaw xmetz’ew ut k’a’ ru chi ch’uut maak’a aj wi’ aj taaken re. Li chaq’rab’ naxye ajwi naq eb’ li ch’uut maak’a aj taaqen re tiik nake’sach ut ink’a’ chik nake’ru chi okenk re xyalb’al rix li wulak sa’ awa’b’ejilal. Chi xjunil li na’leb’ a’in tz’ilb’il rix xb’aan eb’ li molam Asíes ut Flacso/Guatemala. Eb’ li ch’uut nake’xjayali wulak sa’ awa’b’ejilal ut maak’a’eb’ aj taaqen re moko naru nake’ok choq’ ruuchil junaq li tenamit, ab’an li ninqal ch’uut b’arwi’ naab’al li juch’ nawan chirix kuutunb’il li rokik ut li wan chi sa’ li k’anjel xb’aan naq nanawmank naq naab’al li poyanam nakuutunk re li xk’a’uxl ut li xna’leb’. Jo’kan aj wi’ tento xyeeb’al naq a’yaal chan ru laj jolomine junaq li ch’uut jo’kaneb’ li poyanam nake’taakenk re xb’aan naq wi laj jolominel chaab’il ut tiik li xyu’aam paab’anb’il xb’aan chi xjunil li tenamit.

3.4 Li xtojb’al jo’nimal nake’sach eb’ li molam nake’xyali wulak sa’ li awa’b’ejilal Li aatinak chi rix li jo’nimal na’elk wi’ chi xjunil li k’anjel nake’xb’aanu eb’ li molam nake’xyal xq’e chi okenk chi xjolominkil li tenamit ut ani natojok re aajel ru xnawb’al re naq sa’ junaq li tenamit junelik tb’eersimanq li tiikilal wan. Xb’aan naq wi na’ajmank naw junaq li tenamit kawaq rib’ re naq taaruq xkolb’al rib’ chi rix eb’ li ch’a’ajkilal natawmank sa’ li xk’anjel, tento xtenq’ankil re naq junelik tixb’eeresi chi chaab’il li k’a’ ru teneb’anb’il sa’ xb’een. Li xtojb’al li k’anjel nake’xb’aanu eb’ li molam nake’xyal xq’e chi okenk re naq te’wulaq sa’ li awa’b’ejilal, oxib’ paay: jun paay tojb’il xb’aan li awa’b’ejilal, jun chik tojb’il xb’aan jalan chik molam ut jun paay tojb’il xb’aan jalan chik chi molam. 146

Li xtojb’al eb’ li ch’uut naxb’aanu li awa’b’ejilal natenq’an cho’q re: a) naq twanq rokik ixq ut winq sa’ eb’ li jalanjalanq chi ch’uut. b) natenq’an aj wi’ naq moko ka’aj wi’ li ninqal b’ihom ta te’tzaqonq sa’ li k’anjel ut eb’ li ch’uut, junnaqik b’an li rokikeb’ li ixq ut li winq. Li xtojb’al jo’ nimal naxsach junaq li ch’uut na’okenk re wulak sa’ li awa’b’ejilal xb’aan jalan chik chi ch’uut , na’uxmank rik’in xtenq’ li poyanam aj taaqenel re, natojmank aj wi’ rik’in jalanq jalanq li k’anjel nab’aanunmank chi siib’il jo’ li b’eelank poyanam sa’ b’eleb’aal ch’iich’ naq nawulak xkutankil te’xik sa’ junaq li na’ajej chi xk’eeb’al xjuch’, k’ehok tzekemq chi siib’il ut wan chik xkokom. Li TSE kixtikib’ xtz’ilb’al rix b’ar nachalk li tumin re xtojb’al chi junil li nake’xsach eb’ li molam ut ch’uut nake’xyal xq’e chi ok sa’ li awa’b’ejilal chalen chi ru li 2007.

3.5 Eb’ li kok’ ch’uut re li junjunq chi tenamit nake’raj wulak chi xjolominkil li xteep Re wulak chi xjolominkil junaq li tenamit malaj teep li chaq’rab’ naxkuutu naq eb’ li poyanam nake’xkuub’ junaq li ch’uut ka’aj wi’ re li teep malaj re li tenamit.146 Maawa’ reheb’ li nimq nake’oenk sa’ chi xjunil li nimla tenamit . Eb’ li molam a’in moko nake’ru chi okenk chi tz’aqonk re xyalb’al rix chi wulak sa’ li nimla awa’b’ejilal ka’aj wi’ b’an sa’ li xteep naru naxxaqab’ junaq li ruuchil, qayehaq junaq li ch’uut naru naxxaqab’ li ruuchil ka’aj wi’ sa’ li tenamit Kob’an jo’ aj jolominel kajwi’ re li tenamit a’an. Moko tenq’anb’ileb’ ta xb’aan li awa’b’ejilal xjunes nake’ril rib’. Chalen sa’ li xsik’b’al ru li awa’b’ejilal kiwan chi ru li chihab’ 1985 toj sa’ li chihab’ 2003 962 eb’ li ch’uut ke’xaqli re xyalb’al xq’e chi okenk re naq te’sik’eq ru jo’ aj jolominel re xtenamiteb’. Chalen sa’ li chihab’ 1985 toj sa’ li chihab’ 2003 ki’oyb’enimank naq eb’ li ch’uut a’in te’tamq ab’am jeb’k chik ke’xb’aanu chi ru li chihab’ 2007. Eb’ li tenamit b’ar wi’ naab’al eb’ li ch’uut a’in nake’xxaqab’ rib’ chi okenk a’aneb’ Chimaltenango, Patz’un, Quetzaltenango ut Salcajà. Wankeb’ 81 li tenamit b’ar wi maajunsut nake’kub’la eb’ li molam a’in chalen sa’ li chihab’ 1985 toj sa’ li chihab’ 2007. Li eetalil naxk’ut jarub’ li ch’uut xexket li xjolominkil eb’ li xtenamit.

4. Xmolamil najolomink re li rilb’al ut tenq’ank re xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil junaq li tenamit. (SCDUR) Li SCDUR a’an li molam najolomink ut natenq’ank re xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil junaq li tenamit, b’ar wi’

Para importantes hallazgos sobre las dinámicas locales, ver Funcede (2004) y Mack, L. (2006).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Gráfica 17

Número total de comités cívicos por elección seleccionada y número de alcaldías adjudicadas a estas organizaciones

CCE

Alcaldes 186

200

169

158

147

150 86

100 50 0

50 7 1985

8 1990

21 1995

26 1999

27 2003

18 2007

Fuente: elaboración propia con base en datos de la Usac y el TSE. Véase gráfica 9.13 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

nake’oken eb’ li jalanjalanq chi molam wankeb’ sa’ junaq li tenamit, a’yaal wi tojb’il xb’aan li awa’b’ejilal malaj tojb’il xb’aan jalan chik chi molam. Naxjayali naq sa’ li k’uub’ank chi rix xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil junaq li na’ajej tento te’okenq ruuchil eb’ li poyanam wankeb’ sa’ eb’ li tenamit ut sa’ eb’ li k’aleb’al a’ yaal tana ma najt malaj nach’. Kuutunb’il xb’aan li chaq’rab’ re li chihab’ 1985, b’ar wi’ wan li chaq’rab’ naxye naq tento sa’ xb’een li awa’b’ejilal xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil eb’ li na’aj, teep, k’aleb’aal, tenamit re chi xjunil Watemaal. Li chaq’rab’ a’in naril naq chaab’ilaq li xtzolb’aleb’, li xkolb’aleb’ chi rix yajel chi junil li xpoyanam li tenamit, jo’kan aj wi’ chaab’ilaq xb’eheb’, rochochil li xtzoleb’aal, rochochil li xb’anleb’aal ut jo’kan aj wi’ rochochil li xjunkab’al. Naxye aj wi’ maawa’ chik toj sa’ rochochil li awa’b’ejilal wanq chi xjunil li k’a’ ru aajel ru re xtenq’ankileb’ li poyanam, eb’ b’an li junjunq chi molam taaril rib’ xjunes rik’in li tumin je’k’b’ilaq sa’ xyanqeb’ xb’aan li awa’b’ejilal.Chi xjunil a’in kuutunb’il xb’aan li xchaq’rab’ li molam najolomin re li rilb’al ut tenq’ank re xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil junaq li tenamit. (LCDUR, D.o 52-87).

kiib’ oxib’ aj wi’ ke’xb’eeresi xb’aan naq toj nake’ye’ re xb’aan li awa’b’ejilal ut xb’aan jalan chik chi molam k’a’ ru naru xb’aanunkil ut k’a’ ru ink’a’. Rik’in li sum k’uub’ank chi rix li tuqtuukilal li rokik li xpoyanan li tenamit sa’ eb’ li jalanjalanq chi k’anjel kitamk ut a’in xtenq’an re naq li tenamit taawakliiq chi timil timil. Junjunq reheb’ li xtaql li chaq’rab’ a’an ke’paab’amank chi ru li chihab’ 2002, naq li xjolomil li molam aj k’uub’anel ut yiib’anel chaq’rab’ kixxaqab’ li xchaq’rab’il eb’ li poopol, kixk’uub’ li chaq’rab’ chi rix li xjek’b’al li xjolomil eb’ li xk’anjel li awa’b’ejilal ut kixtus xk’uub’lal li LCDUR (xmolamil li najolomink re li rilb’al ut tenq’ank re xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil junaq li tenamit)148 . Li ak’ chaq’rab’ naxye naq li SCDUR a’an li molam teneb’anb’il sa’ xb’een xk’eeb’al rokik eb’ li poyana re chijunkil li tenamit, jo’kan aj wi’ xk’eeb’al xwankil eb’ li xk’ulub’ chi rix li roksinkil li raatinob’aaleb’, re xb’aanunkil li xyehom xb’aanuhomeb’ xb’aan naq li tenamit Watemaal naab’al li xtenamit ut jalanjalanq ru li xk’a’uxleb’ jo’kan naq tento ut aajel xk’eeb’al sa’ ajl, re naq taaruuq risinkil chi uub’ej ut xwaklesikinkil xchaab’ilob’resinkil li junjunq chi teep, k’aleb’aal ut tenamit re Watemaal. Li naxjayali SCDUR a’an xk’eeb’al sa’ ajl chi xjunil li poyanan winq ut ixq, aj ralch’och’ ut aj kaxlan winq re naq chi jo`kan taaruuq xtusb’al ru li k’anjel chi rix li waklesiink ut li chaab’ilob’resink tenamit.

4.2 Xkab’ raqal li xtusb’al ru li xk’uub’lal li molam SCDUR Sa’ xtiklajik li xtusb’al ru li xk’uub’lal li molam a’in sa’ eb’ li k’aleb’aal naab’al li ch’a’ajkilal kitawmank xb’aan naq toj Gráfica 18 Evolución del nivel de conformación de los Comude por región

4.1 Xb’een raqal li xtiklajik lik’anjel waklesink chi ru li chihab’ 1987 ut 2002 Chi ru li po mayo re li chihab’ 1988, eb’ li molam najolomink re li rilb’al ut xtenq’ankil xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil junaq li tenamit malaj k’aleb’aal kiraqmank li xk’anjel xb’aan eb’ laj jolominel chaq’rab’ (CC), xb’aan naq jo’kan kixpatz’ li Awa’b’ej Jorge Serrano Elias .147 Ut sa’ xna’aj kixpatz’ naq txaqab’amanq li molam chi rix li tenq’a’ib’ sa’ eb’ li k’aleb’aal (FSDC). Ab’an eb’ li molam a’in moko ke’wan ta sa’ chi xjunil li tenamit ka’aj wi’ b’ar wi’ wan naab’al li ch’a’ajkilal. Eb’ li molam a’in moko ke’xb’aanu ta chi tz’aqal reeru li xk’anjel 147

148

No. Total de CCE y alcaldías en elecciones seleccionadas 2009

2003 96.0

100.0 80.0 60.0

92.1

64.7

58.3

58.8

86.3

80.0

79.4

83.3

79.2

52.6 37.8

40.0

34.3

20.0

28.8

25.0

0 Región I

Región II

Región III

Región IV

Región V

Región VI

Región VII Región VIII

Fuente: SCEP (mayo de 2003 y noviembre de 2009). Véase gráfica 9.14 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

El argumento se sustentaba en que los artículos relativos a los Consejos locales violaban la autonomía municipal. El Ministerio de Desarrollo fue perdiendo funcionalidad durante los siguientes Gobiernos y finalmente se suprimió en 1995, durante el Gobierno interino de Ramiro de León Carpio. Fue sustituido por la Secretaría de Coordinación Ejecutiva de la Presidencia (SCEP), a la que se le trasladaron las funciones de dirección del sistema. Art. 2, Reglamento de la LCDUR, Acuerdo Gubernativo 461-2002. Li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal chi rix li okenk chi ach’ab’anb’il chi xyeeb’al li xk’a’uxl chi rix junaq li na’leb’

Gráfica 19

Extrema pobreza e inversión pública mediante los Codede

% Población extrema pobreza 2006

% de la inversión pública 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Guatemala

Petén

Quiché

Huehetenango

Alta Verapaz

San Marcos

Escuintla

Zacapa

Quetzaltenanago

Sololá

Jutiapa

Retalhuleu

Chimaltenango

El Progreso

Suchitepéquez

Santa Rosa

Izabal

Sacatepéquez

Chiquimula

Totonicapán

Jalapa

Baja Verapaz

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

Fuente: Encovi 2006 y Minfin (2009). Véase gráfica 9.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

maji’ na’uxmank junaq li xaqab’ank ut tusuk k’anjel sa’ eb’ li junjunq. Chi ru li po abril re li chihab’ 2002 toj sa’ mayo re li 2003, eb’ li molamil re rilb’al li xwaklesinkil li k’aleb’aal ke’xaqab’amank a’an 2802 (cocode nake’yeemank re) ut 22 li molam aj wanlesinel ke’xaqab’amank sa’ chi xjunil xteep li tenamit Watemaal (Codede nake’yemank re) eb’ li ch’uut a’in kuutunb’ileb’ xb’aan li chaq’rab’ ut li xpoopolil li junjunq chi tenamit. Jo’kan aj wi’ 286 li Comude akxaqab’anb’il, li 74.0% re li 332 chi kok’ tenamit wankeb’ sa’ li xteep Watemaal ut 12,819 Cocode, a’an ajlamb’il jo’ li 48.0% reheb’ li k’aleb’aal ut tenamit ak k’uub’k’ukeb’ sa’ xyanqeb’ li 23,000 chi teep.149 Eb’ li Comude akxaqxookeb’ chi ru li po noviembre re li chihab’ 2009 han ajlamb’il jo’ li 84.0% re li 333 chi kok’ tenamit re xteep Watemaal(eetalil 18).

4.3 Xkuutunkil xk’anjel li SCDUR Chi ru eb’ li po noviembre ut diciembre re li chihab’ 2009 eb’ li nake’k’anjelak sa’ eb’ li xmolam li SCDUR xaqab’anb’ileb’ jo’ ruuchil li k’aleb’aal, tenamit ut eb’ li molam nake’okenk chi xwaklensinkil junaq li na’ajej, ab’an a’an moko naraj ta naxye naq chaab’il yokeb’ xb’anunkil li xk’anjeleb’ jo’ taqlanb’il xb’aan li chaq’rab’, malaj ink’a’ ajwi naraj naxye naq xaqab’anb’ileb’ xb’aan chi xjunil li molam re li na’ajej , xb’aan naq nak’ulmank naq wankeb’ li poyanam nake’xxaqab’ rib’ sa’ junesal re xb’aanunkil junaq li k’anjel. Li molam re li SCDUR naab’al li ch’a’ajkilal naxtaw sa’ li xb’e chalen sa’ li xtiklajik toj sa’ eb’ li kutank a’in. Sa’ xyanq eb’ li ch’a’ajkilal a’in natawmank naq naab’al li xmolamil li awa’b’ejilal nake’oken chi sa’ ut wan naq a’ineb’ ink’a’ nake’xkanab’ chi k’anjelak eb’ li poyanam nake’okenk jo’ ruuchil li tenamit. 149

Castillo, D. (2006).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Chi xjunil eb’ li poyanam kawresinb’ileb’ re xsik’b’al xyaalal eb’ li junjunq chi ch’a’ajkilal nake’xtaw chi ru li xyu’am sa’xjunesal ut sa’ komonil. Tento xk’a’uxlankil naq eb’ li xxaqab’ankil li molam aj teenq re xwaklesinkil junaq li k’aleb’aal malaj tenamit moko yal ta chi jo’kan xb’aan naq sa’ li xk’anjeleb’ nake’xtaw aj wi’ li ch’aajkilal sa’ eb’ li junjunq chi molam nake’nume’ wi’ chi xk’eeb’al xhu, naab’al sut nake’tz’eqtaanak xb’aan naq ink’a’ nake’xnaw li aatinak sa’ q’eqchi’ ut xb’aan a’an moko ch’olch’o ta li esil nake’rab’i ab’an moko ka’aj wi’ naq nake’chal xb’aanunkil xk’anjel sa’ tenamit nake’xtaw xch’aajkilal sa’ eb’ li k’aleb’aal nake’xjolomi xb’aan naq moko junajeb’ ta xk’a’uxl re xb’aanunkil eb’ li k’anjel re xwaklesinkil rib’eb’ xb’aan naq moko k’a’ynaqeb’ ta chi xsik’b’al li waklesiink ib’, wan aj wi’ naq eb’ li molam a’in nake’xuwak chi okenk ut xb’aan naq naab’al sut aj wi’k k’ajtesinb’il ruheb’ xb’aan li xmolamil chaq’rab’ chi b’alaq’iik. Naab’al li chaab’il k’anjel ak xe’elk chi uub’ej rik’in xtenq’ laj jolominel k’aleb’aal (Cocode) ab’an tento xkawresinkileb’ re naq tz’aqall re ru te’xb’aanu li xk’anjel teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’.

4.4 Xtojb’al xk’anjel li SCDUR Li xtojb’al li k’anjel naxb’aanu li SCDUR a’an li xkuut re naq taaka’njelaq chi chaab’il. Li tumin nasachmank rik’in li xb’eeresinkil li molam a’in k’eeb’il xb’aan li awa’b’ejilal, chi ru li chihab’ 2007 kije’kmank oxib’ sut li xtuminal li molam a’in xb’aan li awa’b’ejilal. Li tumin a’in je’kb’il chi jo’ka’in chi ru li chihab’ 2007 li awa’b’ejilal kixjek’ li 10.0% li xtuminal re li molam SCDUR, chi ru li chihab’ 2008 li 11.0% ut chi ru chihab’ 2009 li 13.0%.

Li rusilal li xk’anjel naxb’aanu li SCDUR a’an naq naxtenq’a eb’ li molam re li eb’ li na’ajej jwal aajel ru risinkileb’ sa’ eb’ li ch’a’ajkilal wankeb’ wi’. Li xsachb’al li tumin xaqab’anb’il cho’q reheb’ li molam Codede naab’al li ch’a’ajkilal natawmank chi rix xb’aan naq li tumin nak’e’e re na’isimank chi sa’ li kub’sink naxk’e li tenamit chi rix eb’ li b’eleb’aal ch’iich’, li tojok chi rix eb’ li k’ayib’aal ut wan chik xkomon, jo’kan naq wan naq k’i malaj b’ab’ay aj wi’ li xtumin naxk’ul. Li tumin a’an na’oksimank re xxaqab’ankil eb’ li rochochil tzoleb’aal, li b’anleb’aal, re xyiib’ankil eb’ li b’e, ut chi xjunil li k’anjel nak’anjelak re xwaklesinkil junaq li na’ajej. Ab’an naq maaka’a li tumin malaj moko k’i nak’emank re li molam ink’a’ naru nake’b’eek chi xjunil eb’ li k’anjel tikib’anb’ileb’ sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej, tenamit malaj k’aleb’aal.

4.5 Xtojb’al li xk’anjel li molam SCDUR ut li waklesink ib’ Naq kitikla li molam SCDUR li naxjayali rik’in li xk’anjel a’an li tenq’anq re waklesink ut chaab’ilob’resink sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej, tenamit ut k’aleb’aal. Jo’kan naq us raj naq taakanaq li xjachb’al ru eb’ li na’ajej jo’ tenamit ut jo’ k’aleb’aal jo’ nab’anumank chaq junxilaj us b’an raj naq taak’a’uxlamanq xtenq’ankileb’ li poyanam re naq te’ruuq xsik’b’al xyaalal eb’ li ch’a’ajkilal nake’xtaw sa’ xyu’ameb’. Rik’in li na’leb’ a’in na’oyb’enimank raj naq chijunel li xteepal li tenamit Watemaal tenq’anb’ileb’ raj re naq te’elq chi uub’ej chi xjunileb’. Ab’an naab’al li tz’ilok esil nake’wan nake’xye naq naab’al sut moko na’uxmank ta xtenq’ankileb’ li neb’a’ re xik chi uub’ej ut xrahob’tesinkil ut xkub’sinkil xwankil na’uxmank naq ink’a’ oxloq’ li xk’ulub’ ut li xyehom xb’aanuhom.150 Li awa’b’ejilal naxsach li xtumin rik’in xchaab’ilob’resinkil eb’ li tenamit ut maawa’ eb’ li k’aleb’aal, ut rik’in li xxaqab’ankil rochochil eb’ li jalanjalanq chi molam. Sa’ li eetalil 19 nak’utunk chan ru naq li awa’b’ejilal moko junaj ta ru eb’ li k’anjel naxb’aanu sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej re xwaklesinkil. Naab’aleb’ li xteepal li tenamit Watemaal toj wankeb’ sa’ ne’b’a’il xb’aan naq moko junaj ta li rilb’aleb’ naq nawan xb’aanunkil eb’ li junjunq chi k’anjel. Li tenamit Sacapequez a’an moko jwal ra ta rilb’al xb’aan naq naru xyeeb’al naq junaj b’ayaq rilb’aleb’ li xpoyanameb’ ut li xk’aleb’aleb’ naq nawan li k’anjek chi rix li waklesink.

4.6 Li SCDUR ut li xk’anjel rik’ineb’ li tenamit aj ralch’och’ Li okenk chi ach’ab’anb’il sa’ eb’ li molam ut k’anjel sa’ komonil a’an naxjayali li xmolam li SCDUR, naxyal aj wi’ xq’e re naq eb’ li molam Cocode te k’anjelaq sa’ komon usilal rik’in 150 151

li xk’aleb’aaleb’ ut chi jo’kan chijuneleb’ te’okenq re xsik’b’al xyaalal chan ru te’xchaab’ilob’res li xwanjike’b’ sa’ li xjunkab’al ut sa’ li xk’aleb’aaleb’.Ab’an naxjayali aj wi’ xk’eeb’al sa’ ajl eb’ li tenamit aj ralch’och’ xb’aan naq a’aneb’ ak k’ub’anb’ileb’, wankeb’ aj wi’ aj jolominel ut aj b’eresinel li xch’uuteb’ naq nake’k’e rokik eb’ li tenamit aj ralch’och’ naseeb’o riiq li molam SCDUR xb’aan naq nake’tenq’an re xb’eeresinkil li na’leb’ sa’ eb’ li junjunq chi ch’uut re naq te’xk’e xch’ool chi xsik’b’al li komon tenq’ re elk chi uub’ej. Ab’an wan aj wi’ naq natawmank ch’a’jkilal rik’ineb’ laj jolominel re eb’ li tenamit aj ralch’och xb’aan naq a’an nake’xye naq ruuchileb’ li xtenamit, ab’an naq nawulak xhoonalil li okenk re xwaklesinkil eb’ li tenamit a’in ink’a’ chik nake’xb’aanu li xk’anjel chi tz’aqal ree ru malaj nake’xsik’ xwaklesinkil rib’eb’ sa’ junesal ut maawa’ chik chi rix chi xjunil li tenamit naxaqab’amank re jo’ ruuchileb’ .151

Sa’ li xmolam li Comude na’ilman ruuchileb’ laj ralch’och’ ab’an sa’ eb’ li xninqal molam li awa’b’ejilal ink’a’ chik nake’ilmank chi tz’aqonk xb’aan naq naab’al li na’leb’ nat’ilok re cho’q re twanq rokikeb’, sa’ xyanq li t’ilok a’an wan, li aatinob’aal, li b’aatal, li neb’a’il ut wan chik xkomon, jo’kan aj wi’ moko nake’ k’e ta sa’ ajl re xk’uub’ankil rix eb’ li na’leb’ nab’eresimank re xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil eb’ li junjunq chi tenamit jo’ aj wi’ moko patz’b’ileb’ ta re ma te’raj naq te’xb’aanu jalanjalanq li k’anjel sa’ eb’ li xk’aleb’aaleb’ jo’ li xpikinkil xb’ihomal li choxach’och’ ut xpikb’al aj wi’ li ha’ re naq te’xk’e ch’iich’ chi sa’ ut tk’ameq’ li ha’ sa’ jalan chik chi na’ajel malaj tenamit jo’ wan sa’ xchaq’rab’il eb’ li poopol ut li sum k’uub’ank 169 re li molam OIT ki wan rik’in eb’ li ab’l tenamit ut rik’in li molam LCDUR. Jo’kan aj wi’ li rokik li ixq toj maji’ nak’utunk chi us sa’ eb’ li jalanjalanq paay ru li molam nake’k’anjelak chi rix li na’leb’ a’in. Sa’ naab’al eb’ k’aleb’aal xaqab’anb’il li molam aj mayab’ aj tenq sa’ eb’ li k’anjel nawan xb’aanunkil, jo’ li yeeb’il x’baan li xchaq’rab’ li tenamit sa’ li xraqal 23. Li molam a’in nake’tenq’ank chi xtuqub’ankil ru eb’ li ch’a’ajkilal natawmank sa’ eb’ li junjunq chi teep, k’aleb’aal malaj tenamit, xb’aan naq chalen q’e kutan k’aynaqeb’ naq tento li wan sa’ usilal ut sa’ komonil, nake’xtenq’a ut nake’xk’e xna’leb’eb’ laj jolominel tenamit re naq te’ruuq xb’eeresinkil chi chaab’il li xk’anjeleb’ sa’ xyanq eb’ li xmolam li Comude ut li molan na’ilok ut najolominq re li xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil junaq li tenamit, teep malaj k’aleb’aal. Li molam SCDUR wa naq moko tustu ta ru nak’anjelak xb’aan naq wan naq ink’a’ naxk’e sa’ ajl li xk’ulub ut xyehom xb’aanuhom eb’ li poyanam aj ralch’och xb’aan naq naxmin xb’aanunkil k’anjel moko aajel ta ru malaj moko tixtenq’a ta eb’ li tenamit chi elk sa’ neb’a’il; ink’a’ ajwi napatz’ok

Monterroso-Rivas (2009). Entrevista con Daniel Saquec, PNUD, lunes 16 de agosto de 2010. Li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een li awa’b’ejilal chi rix li okenk chi ach’ab’anb’il chi xyeeb’al li xk’a’uxl chi rix junaq li na’leb’

ut naxk’e rib’ sa’ aatin rik’ineb’ laj jolominel re li junjunq chi tenamit aj ralch’och’ ma’us xb’aanunkil junaq li k’anjel malaj ink’a’ jo’ taqlanb’il sa’ li xchaq’rab’il li LCDUR ut li li xk’ulub’eb li tenamit aj ralch’och’ xaqab’anb’il xb’aan eb’ li ab’l tenamit re chihab’ 2007 ut li xchaq’rab’ li molam Aidpi. Rik’in chi xjunil a’in nak’utun naq li xwaklesink ut li tenq’ank re xchaab’ilob’resinkil li xwanjik junaq li poyanam re naq taa’elq chi uub’ej ut taaruuq chi okenk xtenq’ankileb’ li xkomon rik’in ak’ na’leb’ maak’a’ na’ajmank re, aajel b’an ru cho’q reheb’ li molam xaqab’ank tzoleb’aal, b’anleb’aal usta moko chaab’il ta li k’anjel taawanq chi sa’ eb’.

5. Li awa’b’ejilal li tenamit Watemaal ut li xk’eeb’al sa’ ajl li xk’a’uxl li xpoyanan re elk chi uub’ej Sa’ li tenamit Watemaal wan li ach’ab’anb’il okik yalaq ta b’ar re okenk sa’ eb’ li jalanjalanq chi na’leb’ re xwaklesinkil li tenamit, nawan li sik’ok awa’b’ejilal sa’ komonil, maani ramb’il chi okenk sa’ li xsik’b’al awa’b’ejilal, jo’kan aj wi’ wankeb’ li molam nake’tenq’an re xnawb’al k’a’ ru chi usil na’leb’ naru xb’aanunkil ut k’a’ ru ink’a’ sa’ junaq li teep, k’aleb’aal malaj tenamit. Jo’kan aj wi’ eb’ li molam a’in kuutunb’ileb’ xb’aan xchaq’rab’il li li sik’ok ru awab ‘ejilal ut eb’ li ch’uut nake’okenk chi xyalb’al xq’e chi okenk, jo’kan aj wi’ xb’aan xchaq’rab’il eb’ li poopol ut li xchaq’rab’il li molam

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

na’ilok ut natenq’an re xchaab’ilob’resinkil junaq li tenamit. Eb’ li chaq’rab’ a’in yokeb’ chi tenq’ank re naq timil timil li molam chi rix li waklesink ib’ yoq chi chaab’ilok’. Ab’an a’an moko naraj ta naxye naq li k’anjel naxb’aanu maak’a na’ok wi’ yal b’an nayemank naq aajel ru naq junelik yok xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel rik’in xpaab’ankil li junjunq chi chaq’rab’ teneb’anb’il sa’ xb’een. Naru nayemank naq nak’utunk kiib’ oxib’ li k’anjel chaab’il yok chi b’anumank rik’in rokik eb’ li poyanam chi k’anjelak, jo’kan aj wi’ eb’ li poyanam yokeb’ xk’eeb’al xch’ool chi xtz’iib’ankil rib’ re naq te’ruuq chi juch’uk naq nawan li sik’ok awa’b’ejilal, xe’tamk li poyanam nake’xik chi juch’uk naq nawulak xhoonalil xb’aanunkil, li xtamjik eb’ li molan ruuchil li k’aleb’aal ut li tenamit (Cocode ut comude) chi xjunil a’in rilom li molam SCDUR. Ab’an toj wan li k’anjej toj b’aanuk taaraj, sa’xyanqeb’ a’an wan li xwaklesinkileb’ ut xtenq’ankileb’ li jwal neb’a’eb’.

K’a’uxl chi rix eb’ li esil a’in Li wan sa’ ach’ab’anb’il a’an naq na’uxmank xsik’b’al li teenq sa’ xyanq eb’ li poyanam re xb’aanunkil chi chaab’il junaq li k’anjel. Jo’kan ajwi naq eb’ li poyanam kawresinb’ileb’ re xk’a’uxlankil chan ru te’xb’aanu re risinkil chi uub’ej li xtenamiteb’.

Xlaje ch’ol Li awa’b’ejilal ut li okenk sa’ junajil, ixq ut winq Sa’ li raqal a’in nayalmank xsumenkil li patz’om nab’anumank chi rix li k’a’ ru naxb’aanu li awa’b’ejilal re naq chi xjunileb’ te’okenq chi tz’aqonk cho’q re xwaklesinkil rib’. Jo’kan ajwi naq patz’mank k’a’ ru nab’aanumank re naq eb’ li neb’a’ li tenamit aj ralch’och’ ut eb’ li ixq te’okenq sa’ eb’ li junjunq chi k’anjel naxb’aanu li awa’b’ejilal . Ma yo chi jeb’k li neb’ail, li xmuxb’al xloq’al xk’ulub’eb’ li poyanam. Chan ru yo chi b’eresimank li wan ut ilek’ chi juntaq’eet ixq ut winq. Sa’ li xb’een tasal na’aatinak chi rix chan ru nab’anumank re xtenq’ankil eb’ li poyanam re li tenamit Watemaal xb’aan xmolamil li awa’b’ejilal. Sa’ li xkab’ tasal nak’utunk chan ru naq moko junaj ta rilb’aleb’ eb’ li poyanam re li tenamit, jo’kan aj wi’ chan ru naq eb’ li poyanam aj ralch’och’ ut eb’ li ixq ink’a’ nake’k’e sa’ ajl chi okenk sa’ eb’ li jalanjalanq chi na’leb’ak nawan re xtenq’ankil li awa’b’ejilal.

1. K’a’uxl chi rix chan ru naq tsachq li neb’a’il sa’ xyankeb’ li poyanam 1.1 Li neb’a’il Nayemank naq li neb’a’il a’an naq maak’a li k’a’qreeru jo’ li tzekemq, li ochoch, li aq’ej ut wan chik xkomon nak’anjelak re naq junaq li poyanam twanq chi chaab’il. Li xtz’ilb’al rix kiwan sa’ li tenamit Watemaal 152 chi rix aniheb’ li neb’a sa’ li tenamit a’in kik’utunk naq eb’ li neb’a a’an li maak’a’eb’ xtumin re wa’ak, mak’a xch’och’eb’ ut rochocheb’ ut naab’al sut li ch’a’akilal a’in natenq’an re naq naab’al li poyanam nake’ok chi xtz’amankileb’ xtumin sa’ b’e. Li neb’a’il jwal ra jo’ naxye jun li ixq aj mam naq “ maak’a qach’och’ ut tzekemq cho’q re chi qajunil, yajo ut rahob’tesinb’il li qaam xb’aan li rahilal a’an.”

152 153 154

Sa’ eb’ li ninqi ut b’ihomil tenamit b’ar wi’ maak’a li wa’ej, li yajel, ut wan xtzolb’aleb’ chi xjunil eb’ li poyanam, maak’a aj wi’ li neb’a’il xb’aan naq chi xjunileb’ li poyanam natz’aqlok li xtumeneb’ li xnumsinkil eb’ li xkutan.153

C 10

Sa’ eb’ li tenamit toj yokeb’ chi xwaklesinkil rib’ jo’ Watemaal, b’ar wi’ toj naab’al li neb’a’il naab’al li k’anjel na’uxk re xnaxb’al k’a’ ru us xb ‘aanunkil re elk chi sa’ li ch’a’ajkilal a’in. Sa’ li tenamit Watemaal junaq li wan sa’ neb’a’il a’an naq moko tz’aqal ta xtz’aq li chi junil li k’a’ ru nak’anjelak sa’ junaq li junkab’al, xb’aan naq jwal kub’enaq li tojleb’. Nanawmank naq li neb’a’il a’an jun ch’a’ajkilal numtajenaq xnimal xb’aan naq wan sa’ chi xjunil li ruuchich’och’. Ab’an sa’ naab’al chi ab’l tenamit nab’aanumank naab’al li k’anjel re xtenq’ankileb’ eb’ li xpoyanam chi elk chi uub’ej ut jo’kan te’xkanab’ wan sa’ li neb’a’il. Eb’ laj tzilolkl esil chi rix li neb’a’il Alkire ut Foster (2008) nake’xye naq li elk sa’ neb’a’il154 naraj naq naab’al li komon na’leb’ naru xb’eeresinkileb’ rik’ineb’ li xpoyaman junaq li tenamit .

1.2 Li elk chi uub’ej sa’ li chaab’ilob’resinkil li tojok ut li neb’a’il Naq na’ilman jo’k’ihal li xb’anumank chi rix xtenq’ankileb’ li neb’a nak’utunk naq toj maji’ naab’al li k’anjel nab’eresimank, xb’an eb’ li xtojb’al eb’ laj k’anjel sa’ eb’ chi xjunil li molam toj jwal kub’enaq ut moko nak’anjelak ta re naq eb’ li junkab’al chaab’ilaq li xwanjikeb’, jo’kan aj wi’ xb’aan naq xtam li tenamit naab’al eb’ li poyanam ink’a’ nake’xtaw junaq li na’ajej b’ar wi te’k’anjelaq. Li neb’a’il a’an jun ch’a’ajkilal junxil natikta ut naab’al xtz’ilb’al rix na’uxmank ab’an toj maak’a aj wi’ nab’anumank re jeb’al li xnimal. Jo’kan aj wi’ nak’utunk naq li neb’a’il najachok reheb’

von Hoegen y Palma (1999). Véanse Ray (1998), UN (2010a), Foster, et ál. (1984). Las que se han aplicado corresponden a NBI, tales como calidad de la vivienda, educación, capacidad de generar ingresos, etc. Li awa’b’ejilal ut li okenk sa’ junajil, ixq ut winq

1.3 Li chaq’rab’ nakolok re eb’ li neb’a’

C 10

Li xchaq’rab’il li tenamit Watemaal naxye naq tento xtenq’ankileb’ eb’ li molan jwal ra wankeb’ xmaak li neb’a’il. Eb’ li raqal jun ut kiib’ naxye ajwi naq li awa’b’ejilal tento naq taaril ut tixsik’ xtenq’ankileb’ ut xchaab’ilob’resinkil li xwanjikeb’ li xpoyanam. Naraj naxye naq naab’al li xk’anjel li awa’b’ejilal tento sa’ xb’een xb’aanunkil re naq li tenamit taawakliiq ut taaruuq chi wan sa’ xyanqeb’ li tenamit kawresinb’ileb’ ut waklesinb’ileb’. Sa’ li xraqal 119 li xchaq’rab’ li tenamit Watemaal naxye chi ch’olch’o naq rilom li awa’b’ejilal naq eb’ li junkab’al chaab’ilaq li xwanjikeb’ ut re twanq a’an tento naq kawresinb’ilaqeb’ rik’in xk’eeb’aleb’ xtzolb’al ut rilb’al naq chaab’ilaq xtojb’aleb naq nake’ok chi k’anjelak. Li chaq’rab’ a’in kuutunb’il xb’aan li sumk’uub’ank ki wan chi rix li tuqtuukilal sa’ li chihab’ 1996. Chi ru li po septiembre re li chihab’ 2000 eb’ li molam re li najtil xninqal ru tenamit ke’xxaqab’ jun nimla k’anjel b’ar nake’xsume wi’ xtenq’ankil eb’ li xtenamit ut eb’ li jalan tenamit re elk sa’ neb’a’il, li nimla k’uub’ank a’in jayalinb’il xraqb’al ut xb’aanunki toj sa’ li chihab’ 2015. Li xb’een k’anjel nake’xjayali eb’ li tenamit a’in a’an li risinkileb’ sa’ neb’a’il eb’ li poyanam, jo’kan aj wi’ li xchaab’ilob’resinkil li xtojb’aleb’ li poyanam chi jun kutan li k’anjel nake’xb’aanu sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej. 156 Li eetalil 20 naxk’ut chan ru li neb’a’il sa’ li tenamit Watemaal.

1.4 K’anjel nab’anumank chi rix li neb’a’il chalen chaq sa’ li chihab’ 1986 Li tenamit Watemaal juntaq’eet b’ayaq rik’ineb’ li tenamit wankeb’ sa’ xmolamil latinoamerica. Eb’ li k’anjel nab’anunmankl chi rix li ch’a’jkilal a’in naab’al paay ab’an juntaq’eet li xramb’al nake’xtaw a’an li b’ihomil ut li sik’ok u naq na’uxmank li xtenq’ankil junaq li poyanam.(TEC). Li xxaqab’ankil naab’al eb’ li k’a’uxl re xtenq’ankileb’ li rahob’tesinb’ileb’ xb’aan li neb’a’il (ERP) paab’anb’il xb’aan naab’aleb’ li ab’l tenamit tenq’ankileb’ aj wi’ xb’aan li molam 155 156 157

Gráfica 20

Proporción de personas con menos de un dólar diario (*) 25.0 20.0

% de la población

li poyanam, xb’aan naq eb’ l i b’ihom wankeb’ rokik yalaq b’ar ut li neb’a ink’a’ jo’kan aj wi’ li b’ihom ut li tzolb’il chaab’il xtojb’aleb’ li neb’a’ ink’a’.155 Jo’kan aj wi’ nak’utunk naq li xmaak’ahil k’anjel, li xkub’enaqil li tojleb’, li xtertookil xtz’aq eb’ li tzekemq . A’in naraj naxye naq li elk sa’ neb’a’il moko xk’anjel ta jun chi ch’uut xk’anjel b’an chi xjunil li tenamit ut li awa’b’ejilal, naq ilb’ilaqeb’ sa’ junajil eb’ li poyanam, naq chaab’ilaq li tojleb’ ut juntaq’eetaqeb’ li b’ihom ut li neb’a, aran taakuub’eq li nimla ch’a’jkilal a’in.

2004, 21.5

1989, 20.8

2010, ¿? 2000, 15.9

15.0 10.0 5.0 1985

META: 2015, 10.4

1990

1995

2000

2005

2010

2015

2020

Fuente: elaboración con datos de Encuestas de hogares y Segeplan (2006). (*) 1USD PPA. Véase gráfica 10.3 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

aj xokol tumin re chi xjunil li ruuchich’och’ (BM) ut aj b’eresinel tumin reheb’ li ab’l tenamit (FMI) kuutunb’il xb’aan li xokok esil kiwan naq ki’ula’anik naab’al eb’ li junkab’al b’ar wi’ kixokmank li esil jo’nimal li tumin nab’eresimank sa’ eb’ a’an. (Enigfam), chi ru li chihab’ 1989, ut li xokok esil chi rix li xwanjikeb’ li poyanam (Encovi,2000). Jo’kan aj wi’ kiwan li xjunlajuhil k’anjel re rajlankileb’ li poyanam wankeb’ sa’ chi xjunil li tenamit re li chihab’ 2002. Eb’ li esil a’in ke’tenq’an chi xnawb’al b’ar relik chi yaal wankeb’ li poyanam,li junkab’al, li teep, li k’aleb’aal ut li tenamit nuntajenaq rahob’tesinb’il xb’aan li neb’a’il, a’a’in yeeb’il xb’aan li molam NBI( eetalil 15). 157

1.5 Xk’ihijik li neb’a’il chi ruheb’ li chihab’ a’in Eb’ li xtz’ilb’al rix li ch’aajkilal chi rix li neb’a’il naxk’ut naq li majelal a’in toj xna’ajkil aj wi’ chalen sa’ li chihab’ 1989 ut 2006. Moko nim ta li k’anjel kib’anunmank re xtenq’ankileb’ li neb’a’il payanam xb’aan naq moko kijeb’ ta chi us chi ruheb’ li chihab’ 1989 ut 2006, naraj naxye naq naab’al li poyanam neb’a’eb’ ut naab’al aj wi’ jwal neb’a’eb’ wi’ chik chi us. Chi ru li chihab’ 1989 nayeemank naq li neb’a’il wan sa’ li tenamit a’an 62.8% ut sa’ li chihab’ 2006 50.9% chik, aran nak’utunk naq chiru’e’b’ li chihab’ xe’nume’ maak’a’ aj wi’ li k’anjel xb’aanumank re wotzb’al li rahilal a’in. Nayemank aj wi’ naq li neb’a’il nak’utunk sa’ xyanqeb’ li poyanam aj ralch’och’ xb’aan chi xjunileb’ wankeb’ sa’ li ch’uut li neb’a ut li jwal neb’a. Sa’ xyanqeb’ li poyanam aj ralch’och’ naab’al paay aj wi’ li neb’a’il natawmank. Li xk’ihalileb’ (85%) li poyanam aj q’eqchi’ wankeb’ sa’ xyanqeb’ li neb’a ut li 46% wankeb’ sa’ xyanqeb’ li jwal neb’a’eb’. Li molok esil kiwan moko naxk’ut ta chan ru xwanjikeb’ jalan chik chi molam b’arwi’ naab’al li ch’a’jkilal nake’ril xb’aan li we’ej.

Véase Paes de Barros, et ál. (2005). Este monto ha sido revisado, de manera que actualmente se considera la línea internacional de la pobreza en US$ 1.25, a precios ajustados, United Nations (2010b: 6). Segeplan (2006).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Figura 15

Municipios según pobreza y pobreza extrema (2002)

Pobreza extrema

Pobreza total

C 10 % de la población

% de la población

0 - 10 11 - 25

6 - 50 51 - 75

26 - 65

76 - 98

Fuente: elaboración con datos de la Secretaría de Planificación y Programación (Segeplan, 2006). Véase figura 10.1 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Li neb’a’il na’ilman chi us sa’ eb’ li k’aleb’aal b’ar wi’ xk’ihalil li xpoyanam wankeb’ sa’ neb’a’il ut li xkomon nuntajenaq wi’chik ra wankeb’, xb’aan naq li xb’een ch’uut toj naxtaw b’ayaq li xtzekemq ut li xkab’ wan naq chijunajwa ink’a’ nake’wa’ak.

1.6 K’a’uxl chi rix li neb’a’il Eb’ li k’anjel nab’anumank ka’aj wi’ re tenq’ank sa’ li ch’a’jkilal chi rix li neb’a’il toj ak’ xtiklajik xb’aanunkil sa’ li tenamit Watemaal. Kitikla b’an naq li molam Washintonk ut eb’ li molam reheb’ li ab’l tenamit kawresinb’ileb’ ut waklesinb’ileb’ ke’xye naq numtajenaq xk’a’uxeb’ xb’aan naq li neb’a’il yo chi nuntaak ut puktaak sa’ eb’ li tenamit wankeb’ sa’ xteep Amèrica Latina. Li molan aj xokol tumin BM sa’ li 2008 kixye naq naab’al eb’ li poyanam yokeb’ chi elk sa’ neb’a’il xb’aan naq nake’xsik’ xyaalal k’a’ ru te’xb’aanu re xchaab’ilob’resinkil li xwanjikeb’ ab’an wan naq moko chaab’il ta li na’leb’ nake’xb’eeres ut a’an moko tenq’an ta chik naxb’aanu xk’eeb’al b’an chik xrahob’tesinkil li xjunkab’al nawan, wankeb’ aj wi’ li poyanam tiik nake’xik sa’ jalan ab’l tenamit ut toj aran nake’xtaqla chaq xtumineb’ li xjunkab’al.158

158

Gráfica 21

Evolución de la pobreza en la población indígena y no indígena (1989 y 2006) Pobreza extrema % 32%

Ind, 26%

1.6 18%

Pobreza total

Millones

País, 2.0

88%

Ind, 1.4

63%

Ind, 73%

5.4

País, 6.6

Ind, 3.9

País, 51%

País, 15% 47%

1.1

N-In., 36%

2.9 2.5

N-In., 7%

1989

Millones

N-In., 2.7

N-In., 0.6 0.5

2006

1989

2006

1989

2006

1989

2006

Fuente: elaboración con datos de ENS 1989 y Encovi 2006. Véase gráfica 10.4 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

Eb’ li na’leb’ nab’eeresimank re xjeb’al li rahilal xb’aan li neb’a’il najala rajlal naq na’uxmank xjalb’al li awa’b’ejilal. Ut na’uxmank xb’aanunkil li patz’om ut nayemank wi raj nakana sa’ xna’aj junaq li awa’b’ejilal ma ak xjeb’ raj li ch’a’ajkilal chirix li neb’a’il. Ut li xsumenkil a’an naq mare raj yoko chi usaak xb’aan naq chi xjunil li k’anjel natikib’amank sa’ xk’ab’a junaq li k’a’uxl nachochmank raj, ab’an naq na’uxmank jalok awa’b’ejilal jalan chik li k’a’uxl nake’xk’am ut nake’xkanab’ li ak yok chi b’eresimank. Naab’al eb’ li na’leb’ nab’anumank re

Véase PNUD (2008a).

Li awa’b’ejilal ut li okenk sa’ junajil, ixq ut winq

C 10

xchaab’ilob’resinkil xwanjikeb’ li poyanam na’uxmank xb’aan naq jalan chik chi molam nataqlan ut naminok re li awa’b’ejilal re naq tixb’aanu chi chaab’il li xk’anjel, jo’kan aj wi’ wan eb’ li molam nake’chal sa’ jalan chi tenamit nake’k’ehok re li tumin re naq li awa’b’ej tixk’e xch’ool xtenq’ankileb’ li neb’a. Sa’ chi xjunil li xteep America Latina jo’kan nab’eresimank li k’anjel chi rix xwaklesinkil ut xtenq’ankileb’ li neb’a’.

Ab’an sa’ li tenamit Watemaal moko paab’anb’il ta li chaq`rab` a’in xb’aan naq wan sa’ xyanqeb’ li tenamit jwal jalanjalanq narileb’ li xpoyanam, b’arwi’ toj nataqlank jok’ihal xtumin li winq malaj li ixq re naq taaruuq chi k’anjelak malaj okenk sa’ junaq k’anjel.160 (Rilb’al li eetalil 16)

Sa’ li k’anjel ut k’a’uxl nab’eresimank sa’ li tenamit Watemaal chi rix xjeb’al li neb’a’il , jo’ naxye li na’leb’ chi rix chan ru risinkil li neb’a’il sa’ li tenamit tento naq taab’ersimanq oxib’ li na’leb’ sa’ xyanq a’an wanq: li rokikeb’ chi xjunil li poyanam sa’ eb’ li k’anjel chi rix li waklesink ib’, li xsik’b’al ru ani tenq’anb’ileb’ ut ani ink’a’ ut li ilek’ sa’ junajil, jo’kan aj wi’ li li na’leb’ chi rix xb’eeresinkil li xtuminal li awa’b’ejilal jo’kan aj wi’ li rilb’al li xtzolb’al ut rilb’al li xkawilal xjunxaqalil li poyanam. Chi xjunil li na’leb’ a’in patz’b’il re li awa’b’ejilal xtenq’an naq sa’ eb’ li najtil k’aleb’aal ananwan wan jun li tzoleb’aal, malaj wan aj wi’ b’anleb’aal.Ab’am toj aajel ru naq tb’eersimanq na’leb’ re naq maak’a’aq chik li xjachb’al ru’eb’ li poyanam jo’ b’ihom ut neb’a ut chi xjunil raj te’xtoj li xkub’siil re xtenq’ankil li tenamit jo’ naxye li sumk’uub’ank kiwan chi rix li tuqtuukilal.

Jo’ nayemank junelik li tenamit Watemaal numtajenaq li xb’ihomil xb’aan naq naab’al li yehom b’anuhom sa’ eb’ li xtenamit, jo’kan aj wi’ naab’al paay ru li aatinob’aal na’oksimank. Wan aj wi’ sa’ xyanq numenaq 40% li poyanam aj mayab’, xinka ut garifuna. Eb’ li tenamit a’in kaahib’ xka’k’aal li aatinob’aal nake’roksi, wiib’ xka’k’aal chi aatinob’aal mayab’, li xinka ut li garifuna.162 Ab’an eb’ li tenamit a’in toj maji’ nake’k’e xwankil, ut naq nake’okenk sa’ junaq li k’anjel re li awa’b’ejilal toj tenq’anb’ileb’ xb’aan junaq li molam. Li tz’eqtaanaak ut li muxuk k’ulub’ a’aneb’ li ch’a’ajkilal nake’ril junelik eb’ li tenamit aj ralch’och’ xb’aan naq chalen chaq naq ke’k’ulun eb’ li winq aj junpak’al palaw jo’kan chaq li rilb’aleb’.

2. Li awa’b’ejilal ut li rilb’aleb’ chi juntaq’eet eb’ li ixq ut winq 2.1 Sa’ li tenamit Watemaal toj maji’ ilb’ileb’ chi juntaq’eet eb’ li ixq ut li winq Li rilb’aleb’ chi juntaq’eet eb’ li ixq ut li wink sa’ li tenamit Watemaal kuutunb’il xb’aan li xnimla chaq’rab’il b’ar wi’ naxye naq:” chi xjunil eb’ li xpoyanam li tenamit juntaq’eet xwankilaleb’ ut xk’ulub’eb’.159 Li winq ut ixq junataq’eet li xk’ulub’ ut li xb’aanuhom chi ru li chaq’ rab’. Maani naru namine chi xb’anunkil na’leb’ namuxuk xloq’al jo’ poyanam” Tabla 16

Desigualdad en los ingresos familiares per cápita (1989 y 2006) 1989

2006

Gini

0.583

0.562

Participación quintil más rico (%)

2.7

2.9

Participación quintil más pobre (%)

63.3

60.3

Ratio (Q5/Q1)

23.6

Fuente: PNUD (2008a). Véase tabla 10.2 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 159 160 161 162

2.2 Li awa’b’ejilal ut eb’ li tenamit aj ralch’och’161

Li komon k’uub’ank sa’ xyanq li awa’b’ejilal ut eb’ li tenamit aj ralch’och’ Li xchaq’rab’ li tenamit Watemaal re li chihab’ (1985), sa’ li xraqal (66) naxye naq sa’ li tenamit wankeb’ naab’al paay eb’ laj ralch’och’ aj mayab’. Naq naxpatz’eb’ li tenamit mayab’ yok xyeeb’al naq tento naq kolb’ilaq ut k’ebilaq xwankil eb’ li xk’ulub’ jo’ poyanam. Jo’kan ajwi natawmank sa’ li nimla chaq’rab’ (raqal 57 ut 69) naq kolb’il aj wi’ li xyehom xb’aanuhom eb’ li tenamit aj mayab’ ut chi xjunil li k’a’ ru kanab’anb’il xb’aaneb’ li xxe’toon. Jo’kan aj wi’ re xk’eb’al bayaq xwankil li chaq’rab’ a’in li awa’b’ejilal ut eb’ li tenamit aj Mayab’ naab’al li sumk’uub’ank nake’xb’aanu re naq juntaq’eetaq li rilb’aleb’ xb’aan li awa’b’ejilal xb’aan naq li chaq’rab’ naxkoleb’k ab’an li awa’b’ejilal ink’a’ naxpaab’. Sa’ xyaanq eb’ li sumk’uub’ank wan li Aidpi, chi ru li chihab’ 1995 kixye wi’chik naq li tenamit Watemaal a’an jun na’ajej b’ar wi’ naab’al paay ru li aatinob’aal na’oksimank ut jo’kan aj wi’ naab’al paay ru li xyehom xb’aanuhom eb’ li junjunq chi tenamit aj Mayab’ ut jo’kan naq tento xk’eeb’aleb’ xwankil ut roxloq’inkil eb’ li xk’ulub’. Re xpaab’ankil li k’uub’ank kiwan chi ru li 2002 sa’ xyanq li awa’b’ejilal ut li tenamit aj mayab’ kiwan xxaqab’ankil li molam aj jolominel ut aj ilol re li waklesiink ib’, jo’kan aj wi’ kiwan xxaqab’ankil li xchaq’rab’ileb’ li poopol ut li chaq’rab’

Artículo 4. Véase PNUD (2009a). Uno de los insumos usados para la redacción de esta sección fue la investigación realizada para este Informe por Quemé, R. et ál. (2010). La Comisión de Oficialización de Idiomas Indígenas clasificó estos en territoriales, comunitarios y especiales. El xinka pertenece a la última categoría.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

naxye naq sa’ eb’ li junjunq chi tenamit wan ruuchileb’ xmolam li awa’b’ejilal re xtenq’ankileb’ li poyanam ut maawa’ chik ka’aj wi’ sa’ li nimla tenamit. Chi ru li 2007 kitz’ilmank rix naq li awa’b’ej junes li 4.0% li kixsume chi ruheb’ li tenamit aj Mayab’ ak xe’xsume li xkomon, ab’an maji’ naxb’aanu xb’aan naq maak’a’ xtuminal.163 Sa’ li tz’iib’anb’il esil kixq’axtes li molam aj tz’iib’ chi rix li tuqtuukilal (Sepaz) sa’ li chihab’ 2009 naxye naq naab’al li xtz’ilb’al rix li Aidpi naxk’ut naq jwal b’ayb’o li xb’aanunkil chi xjunil li komon k’uub’ank sumenb’il chi sa’ ab’an timil timil yo chi b’anumank xb’aaneb’ jalanjalanq chi molam.164 Li esil a’in naxye aj wi’ naq sa’ eb’ li k’uub’ank wan chi sa’ li Aidpi wan li tiikilal sa’ xraqb’al li chaq’rab’, li xmaak’ahil aj jalol aatin cho’q reheb’ laj Mayab’ sa’ eb’ li rochochil chaq’rab’, li xk’eeb’al xwankil li xk’ulub’eb’ ut li xxaqab’ankil junaq li nimla tzoleb’aal reheb’ aj Mayab’. Chi ru eb’ li chihab’ 1985 ut 2009 li awa’b’ejilal kixxaqab’ naab’al li na’leb’ chi rix li chaq’rab’ nak’uutunk re eb’ li komon k’uub’ank nawan xsumenkil rik’ineb’ li ab’l tenamit ut li taqlanb’il xb’aan li k’uub’ank chi rix li tuqtuukilal. Kixaqab’amank li chaq’rab’ nakuutunk re li molam chi rix eb’ li aatinob’aal mayab’, chaq’rab’ nakuutunk re li sumk’uub’ank 169 re li OIT ut chi rix li tenamit aj mayab’, li xchaq’rab’ nakuutunk re li xchaq’rab’il eb’ li poopol, li chaq’rab’ chi rix li molam aj ilol re Ii waklesink ib’, li chaq’rab’ nakuutunk re li k’ehok tojok maaj chi rix eb’ li muxuk maak ut li chaq’rab’ chi rix li tuqtuukilal. Eb’ li molam nake’ilok re naq k’eeb’ilaq xloq’al xk’ulub’eb’ li tenamit aj Mayab’ kuutunb’ileb’ xb’aan chaq’rab’, eb’ li molam jo’ li (Fodigua), li molam aj ilol re xk’ulub’ li poyanam re naq twanq xch’och’ ut Ii molam aj kolol re li ixq aj ralch’och’ (Demi). Li xtz’ilb’al rix a’in naxb’aan laj k’anjel Queme’ ut eb’ laj teenq re kixjuntaq’eeti eb’ li chaq’rab’ xaqab’anb’ileb’ chi ru li chihab’ 1985 ut 2009 ut kixye naq li awa’b’ejilal re li tenamit Watemaal yal yo xk’eeb’al junaq xsil xch’ool eb’ li tenamit aj Mayab’ ab’an moko yo ta xpaab’ankil li chaq’rab’ nakuutunk reheb’ jo’ poyanam tento naq k’eeb’ilaqeb’ sa’ ajl ut oxloq’inb’ilaq li xk’ulub’eb’ sa’ chi xjunil li k’anjel naxb’aan li awa’b’ejilal.Jo’naxye li sumk’uub’ 169. 165 Li sum k’uub’ank sa’ xyanqeb’ li tenamit aj mayab’ ut molam aj ab’l tenamit Li sumk’uub’ank 169 re li molam OIT, kiwan xjuch’b’al chi ru li chihab’ 1989 a’an jun reheb’ li jwal chaab’il xb’aan naq 163 164

165 166 167

a’an kixxaqab’eb’ jo’ tenamit eb’ li molam aj ralch’och’ sa’ chi xjunil li ruuchich’och’, kixk’e aj wi’ xwankil chi xjunileb’ li poyanam re eb’ li tenamit a’in, ut kixpatz’ naq te’k’eeq’ sa’ ajl ut te’oxloq’iiq li xk’ulub’ ut li xyehom xb’aanuhom. Laj k’anjel chi rix li xkolb’aleb’ xk’ulub’eb’ li poyanam kixtikib’ jun na’leb’ chanchan a’in chi ru li chihab’ 1980 ut li sumk’uub’ank 169 kijuch’mak chi ru li chihab’ 1989 ut kik’eemank aj wi’ sa’ ajl sa’ li Aidpi. Li xjolomil li molam aj yiib’onel chaq’rab’ kixkuutu li sumk’uub’ank 169 chi ru li chihab’ 1996 ab’an toj maji’ napaab’amank chi xjunil li xpatz’om ut taql. Sa’ xyaanq a’an wan li chaq’rab’ naxye naq tento xpatz’b’al reheb’ li tenamit ma nake’xsume naq eb’ aj k’anjel re jalan chik chi tenamit te’oq xk’anjelankil chi junil li wan sa’ xsutam, jo’ li ha’ ut li che’k’aam.

C 10

Sa’ xyanq eb’ li sunk’uub’ank sumenb’il xb’aan li awa’b’ejilak natawmank li k’uub’ank kiwan rik’in ab’l tenamit(Cerd) chirix li xkanab’ankil xtz’eqtaanankileb’ li poyanan xb’aan xb’a’ileb’, naq jalan xb’onol xtib’el, malaj xb’aan naq aj k’aleb’aal ut aj ralch’och’ li166 na’leb’ a’in kitikla chi ru li chihab’ 1969 ut li tenamit Watemaal kixkuutu ut kixsume chi ru li chihab’ 1982, naq toj maji’ nak’anjelamank chi rix li wan sa’ juntaq’eetil. Li molam Cerd. Kixk’e 42 li taql re li awa’b’ejilal xtenamit Watemaal chi ru li chihab’ 1994 ut 2007, ab’an toj maji’ k’i eb’ li taql a’an ak xpaab’amank (10.0%) ut li 52.0% toj yo chi xtikib’ankil xb’aanunkil .167 Li 38.0% toj maji’ napaab’amank sa’ xyanqeb’ li taql a’an wan li chaq’rab’ chi rix li xsik’b’al ru li awa’b’ejilal ut li molam nake’xyal xq’e chi ok chi sa’ li awa’b’ejilal ut li rokikeb’ laj ralch’och’, xsik’b’al xyaalal li ch’ajkilal chi rix li ch’och’ jo’ li yeeb’il sa’ li sumk’uub’ank 169, terq’usinkil li tojok maak naq nake’aje’ muxek’ xyu’am eb’ li ixq aj ralch’och’, jok’an aj wi’ li xk’eeb’aleb’ sa’ ajl eb’ laj ralch’och’ naq nawan k’anjelak sa’ li xsutameb’ xb’aan k’anjel aj jalan tenamit. Jo’kan aj wi’ li xxaqab’ankil junaq li chaq’rab’ re xxaqab’ankil li molam aj ab’ihom reheb’ li poyanam muxb’il xk’ulub’eb’. Li xwankilal xk’a’uxl li awa’b’ejilal Sa’ xyanqeb’ li k’uub’ank sumenb’il xb’aan li awa’b’ejilal natawmank li x-xaqab’ankil chi ru li chihab’ 1990 li molam natz’ilok reheb’ li aatinob’aal mayab’ sa’ li tenamit Watemaal (ALMG). Li ALMG a’an jun li molam xjunes naril rib’ ut naxtenq’a’eb’ li tenamit mayab’ re naq te’xk’e xwankil li roksinkil li raatinob’aaleb’. Jo’kan aj wi’ xtz’ilb’al rix chan ru

Boman, Peck y Velásquez (2003), en Vicepresidencia de la República y Segeplan (2007: 29). El Cronograma para el cumplimiento de los Acuerdos de Paz 2008-2012, elaborado por el Consejo Nacional de los Acuerdos de Paz (CNAP), priorizó 16 compromisos contenidos en el Acuerdo sobre identidad y derecho de los pueblos indígenas. Quemé, R. et ál. (2010). La Iniciativa de ley 4051 obtuvo el 7 de octubre de 2009 el dictamen favorable de la Comisión de Pueblos Indígenas del Congreso de la República. Véase Oacnudh (2008) para mayores detalles.

Li awa’b’ejilal ut li okenk sa’ junajil, ixq ut winq

roksinkil li aatinob’aal chi tz’iib’anb’il ut chi aatinanb’il. Jo’kan aj wi’ tento sa’ xb’een xtenq’ankileb’ li xmolam awa’b’ej ut li nake’ril rib’ re naq te’ruuq roksinkil li aatinob’aal re li na’ajej wankeb’ wi’. Natenq’an aj wi’ chi xpuktasinkil tz’iib’anb’il esil sa’ eb’ li aatinob’aal mayab’.

C 10

Li molam natenq’an chi xwaklesinkil li tenamit mayab’ aj Watemaal (Fodigua) k’uub’k’u xb’aan jun ch’uut chi poyanam aj Mayab’ xaqab’anb’ileb’ xb’aan li awa’b’ej ut li tenamit aj Mayab’, re chi xjunil li tenamit Watemaal. Li xk’anjel a’an xtenq’ankil ut xkawresinkil eb’ li tenamit mayab’ re naq te’elq chi uub’ej, jo’kan aj wi’ re naq te’xtzol roksinkil ut xkawresinkil rib’ chi k’anjelak rik’in li ak’ k’a’re nake’xyiib’ sa’ eb’ li ab’l tenamit, jo’eb’ li ulul ch’iich’, malaj eb’ li k’anjelob’aal re xtzolb’al junaq li ak’ k’anjel. Li molam a’in tenq’anb’il xb’aan li molam naril naq maak’aaq chik xtz’eqtaanankil eb’ laj ralch’och’. Li molam aj kolol re xk’ulub’ li ixq aj ralch’och’ (Demi) tojb’il xb’aan li awa’b’ejilal, tento sa’ xb’een rilb’aleb’ ut xkolb’aleb’ xk’ulub’ li ixq aj ralch’och’, tento aj wi’ sa’ xb’een okenk sa’ eb’ li junjunq chi molam re awa’b’ejilal ut maawa’ re awa’b’ejilal re naq ink’a’ t’uxq xtoch’b’aleb’ li ixq. Li Codisra a’an li molam tento sa’ xb’een xtenq’ankil ut rochb’eninkil eb’ li xmolamil li awa’b’ejilal ut eb’ li molam nake’ril rib’ sa’ junesal re naq te’xsik xyaalal chan ru xb’aanunkil re naq ink’a’ chik te’tz’eqtaanaq eb’ li poyanam, jo’kan aj wi’ teneb’anb’il sa’ xb’een rilb’al naq li chaq’rab’ nakolok chi rix li tz’eqtanaak tpaab’amanq ut tjitmanq li ani ink’a’ napaab’ank re. Li na’leb’ a’in sumenb’il chi ru li chihab’ 2006 ut 120 li na’leb’ naxb’eeres ut waqib xjolominl li junjunq, nake’kuutunk re naq eb’ li jalanjalanq chi xmolamil awa’b’ejilal ut li eb’ li molam nake’ril rib’ sa’ junesal te’xsik’ xyaalal chan ru xkanab’ankil xtz’eqtaanankil eb’ li poyanam. Li molam aj jolominel re rilb’al chi xjunil xmolamil li poyanam aj ralch’och’ chi ru li awa’b’ejilal (CIIE) tento sa’ xb’een rilb’aleb’ li tenamit aj ralch’och’ ut xtenq’ankileb’ sa’ chi xjunil li k’a’ ru aajel cho’q’ reheb’. Ak xaqab’anb’il oob’ xka’k’aal li molam a’in. Li CIIE maak’a’ junaq li xkuutunkil xb’aan chaq’rab’. Li xtojb’aleb’ li molam nake’tenq’an re eb’ li tenamit aj Mayab’ Li tumin re xtojb’al eb’ li molam nake’tenq’an re eb’ li tenamit aj Mayab’, aajel ru xb’aan naq wi ta raj maak’a xtuminal moko nake’ru ta raj xb’aanunkil li xk’anjel. Li molam Demi jwal terto li tumin naxk’an re xtojb’aleb’ laj ka’anjel nake’tenq’an rik’in xb’aan naq ak wankeb’ sa’ 168

li xk’anjel chi junelik. Li Codirsa ut li Fodigua moko jo’kan ta eb’ laj k’anjel, kok’ sa’ b’an nake’jale’ sa’ xna’aj. Li tumin nake’roksi re xb’eeresinkileb’ li molam a’in k’eeb’il xb’aan li awa’b’ejilal ut Ii kisachmank chi li chihab’ 2004 ut 2008 a’an 0.08% ut li 0.15%. Chi ru li chihab’ 2009 kisachmank 1.21% ut kiterq’u li tumin xb’aan naq kitikla xtenq’ankil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal. Eb’ li na’leb’ nake’t’ilok re li xwaklesinkil eb’ li tenamit aj ralch’och’ Sa’ eb’ li chihab’ a’in yo chi jeb’k b’ayaq li tz’eqtaanak ut li ink’a’ ilek’ sa’ juntaq’eetal ab’an toj maji’ nab’aanumank chi xjunil li k’anjel re xwotzb’al li majela li majelal a’in, ab’an tento naq sa’komonil t’uxmanq re risinkil li tenamit sa’ li na’aj b’ar wi’ wan. Li xwaklesinkil li poyanan re xchaab’ilob’resinkil li xyu’am a’an jun li k’anjel naab’al sut nab’aanumank ab’am moko chi xjunil ta li poyanam nake’okenk. A’an nak’utun xb’aan naq sa’ xk’ihalil li tenamit na’ilman naq naab’al li kok’al moko tz’aqal ta reeru li tzekemq ut a’an natenq’an re naq ink’a’ nak’i, moko nake’ru ta chi tzolok xb’aan naq maak’a’ nakana sa’xch’ooleb’. Ab’an li poyanam li jwal nak’uluk re li rahilal a’in ‘a’an li wankeb’ sa’ eb’ li k’aleb’aal. Naq junaq li poyanam moko tz’aqal ta reeru li tzekemq moko naru ta chi tenq’ank re xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil li xyu’am, re li xjunkab’al ut re chi xjunil li komonil wankeb’ sa’ xsutam. Jo’kan aj wi’ naxnimob’res li ch’a’ajkilal chi rix li neb’a’il xb’aan naq sa’ xk’ab’a a’an wan sa’ li ra’ilal a’an.

2.3 Li awa’b’ejilal ut li xtenq’ankileb’ li ixq168 Li xjuntaq’eetalil li xwanjik li ixq ut li winq Chalen chi ru li chihab’ 1945, li molam k’uub’anb’il xb’aaneb’ eb’ li ab’l tenamit, kixye naq teneb’anb’il sa’ xb’een k’anjelak cho’q re naq taawanq li rilb’aleb’ li winq ut li ixq chi juntaq’eet. Chi ru li chihab’ 1975 li molam a’in kixb’aanu jun li k’anjel chi rix li na’leb’ chi rix rilb’a’leb’ li winq ut li ixq chi juntaq’eetil, li chihab’ a’in kixaqab’amank jo’ li xchihab’il li ixq sa’ chi xjunil li xtenamit li ruuchich’och’ ut ki xaqab’amank jun li na’leb’ re xb’eeresinkileb’ sa’ xyanqeb’ li ixq chi ruheb’ li chihab’ (1976 ut 1985). Chi rix li k’anjel a’in kixakab’amank naab’al li na’leb’ re xtenq’ankileb’ li ixq re naq te’k’eheq’ rokik jo’ poyanam re naq te’ruuq chi tzolok, ut xik yalaq b’ar re naq te’tenq’aaq chi elk chi uub’ej, jo’kan aj wi’ kuutunb’il re xyeeb’al ut xk’a’uxlankil jarub’ li xkok’al t’raj, li na’leb’ a’in jayalinb’il xraqb’al chi ru li chihab’ 1980. Jo’kan aj wi’ sa’ li tenamit Mexico ki’uxmank jun li sumk’uub’ank b’ar

Esta sección está basada mayoritariamente en la investigación que Asturias y Mendizábal (2010) realizaron para este Informe. Una versión abreviada de la misma se publicará como Cuaderno de Desarrollo Humano de la serie 2009/2010.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

wi’ kiyeemank naq li ixq aajel ru re naq tixtenq’a li xtenamit re xwaklesinkil rib’ jo’kan aj wi’ aajel ru xb’aan naq natenq’an re naq twanq tuqtuukilal.

eb’ laj jominel chaq’rab’ re li molam re chi xjunil eb’ li tenamit wankeb’ sa’ xmolamil eb’ li tenamit Estados Americanos chi ru li waqib’ xb’e li po septiembre re li chihab’ 1994.

Chi ru li chihab’ 1976, li xmolam aj jolominel reheb’ li ab’l tenamit rik’in li chaq’rab’ (39/135) rajlil, kix’xaqab’ li molam re chi xjunil li tenamit aj teenq re li ixq (Unifem) li molam a’in natenq’an re naq eb’ li ixq te’ruuq chi xb’aanunkil eb’ li k’anjel te’tenq’anq reheb’ chi elk chi uub’ej, jo’kan aj wi’ naxkoleb’ re naq ink’a’ chik te’rahob’tesiiq sa’ eb’ li xyunkab’al, malaj te’muxeq’ li xyu’am, te’mineq’ ru xb’aanunkil k’anjel ink’a’ nake’raj, jo’kan aj wi’ ink’a’ chik te’letzeq’ xyalej jo’ li Sida, rilb’al li ixq chalen sa’ xkach’inal re naq chaab’il li xk’iijik twanq, xtenq’ankil naq naxaqab’aak jo aj jolominel re junaq ch’uut chi ru awa’b’ejilal, malaj sa’ eb’ li ch’uut nake’ril rib’ xjunesal.

Li tenamit Watemaal wan sa’ xyanq li molam nake’kuutunk re li na’leb’ re xkolb’al eb’ li ixq chi rix eb’ li rahob’tesink ut li toch’ek’, ut kuutunb’il chi ru li xchaq’rab’ 69-94 ut kitikla xb’aanunkil chi li oxib’ xb’e li po mayo re li chihab’ 1995.170 Jo’kan aj wi’ li tenamit Watemaal yo xyalb’al xq’e chi xtenqankileb’ li ixq chi rix li naab’al paay li rahob’tesiik nax’ul sa’ rochoch, sa’ b’e malaj sa’ li na’aj nak’anjelak wi’.

Chalen chi ru li chihab’ 1975, li xpuktesinkil eb’ li esil chi rix chan ru yok chi b’eresiik xtenq’ankil li ixq sa’ chi xjunil li ruuchich’och’ xb’aan li molam chi tenamit aj re chi xjunil li ruch’ch’och’ kixtuqub’ ru li rilb’aleb’ li winq ut li ixq sa’ juntaq’eetil ut kixab’ank xkomon li na’leb’ re xtenq’ankileb’ li ixq. Jo’kan aj wi’ ke’b’eresimank li na’leb’ nake’ilok re naq eb’ li ixq juntaq’eetaq li rilb’aleb’ moko muxb’ilaq ta li xkulub’eb’ jo’ poyanam, jo’kan aj wi’ li xtenq’ankil li ixq re naq ink’a’ kub’sinb’ilaq xwankil ut taqsinb’ilaq xwankil ka’ajwi li winq, juntaq’eet ut tiik b’an rilb’aleb’ sa’ wiib’al, yalaq b’ar eb’ li na’ajej te’wanq malaj te’xaqab’aaq. Li k’uub’ank chi rix naq li ixq ink’a’ taatz’eqtanaaq yalaq b’ar na’ajej taanumeq’ wi’ Re xkolb’al xk’ulub’ li ixq eb’ li molam re li tenamit re chi xjunil li ruuchich’och’ kixsume chi ru li chihab’ 1979 li k’uub’ank chi rix naq li ixq ink’a’ taatz’eqtaanaq yalak b’ar na’ajej taanumeq’ wi’ (CEDAW). Molam a’in xjwal kaw xmetz’ew chi rix xpatz’b’al xteenqeb’ li ixq re naq te’k’eq’ sa’ ajl, xb’aan li xkawilal li k’uub’ank kixb’aanu li molam a’in kixaqab’amank jo’ jun nimla na’leb’ ut ki kutuuk xb’aan junmay chi tenamit re naq tpaab’amanq chi ru li oxib’ xb’e li po septiembre re li chihab’ 1981”. 169 Li ch’uut Interamericana re xkolb’al ut xtenq’ankil li ixq re naq ink’a’ chik taatoch’eq ut taamuxeq’ xwankil , nawb’il aj wi’ ru jo’ li k’uub’ank re Belem de Pará , kuutunb’il xb’aan 169 170

171

Li molam ODM naxtenq’an re naq eb’ li poyanam moko jwal te’keteq’ ta xb’aan wa’ej ut li neb’a’il jo’kan aj wi’ re xchaab’ilob’resinkil li xyu’ameb’, jo’kan aj wi’ natenq’an re naq eb’ li ixq ut li winq. Jun aj wi’ li xjayalinkil li na’leb’ a’in a’an li xjuntaq’eetinkil li xtzolb’aleb’ li kok’al ut eb’ li saaj poyanam, xb’aan naq xk’ulub’ tzolok eb’ li ixq ut li winq sa’ eb’ chi xjunil xraqal, jo’kan aj wi’ jayalinb’il re naq taacchihab’iloq’ rilb’aleb’ li poyanam sa’ eb’ xmolamil awa’b’ejilal.

C 10

Li chaq’rab’ ut li rilb’aleb’ chi juntaq’eet eb’ li winq ut li ixq Li chaq’rab’ re li tenamit Watemaal yiib’anb’il chi ru li chihab’ 1985 naxk’e sa’ ajl oxib’ li k’a’uxl jo’:li xjuntaq’eetil ixq ut winq chi ru li chaq’rab’ (artículo 4) , juntaq’eetil re xpaab’ankil Ii chaq’rab’ ut li k’ehok kuyuk maak. (artículo 153), ut li chaq’rab’ xk’uutu xrambál li tz’eqtaanak nawan sa’ xb’eeneb’ li poyanam(artículo 4) Sa’ li tenamit Watemaal chi xjunileb’ li poyanam ach’ab’anb’ileb’ chi wan ut xyeeb’al xk’a’uxl, jo’kan aj wi’ li winq ut li ixq a’ yaal ma sumsu malaj wan sa’ junesal juntaq’eet xwankil ut xk’ulub’. Maajun li poyanam naru chiminek’ chi xb’aanunkil na’leb’ moko naxk’ulub’a ta ut naxmux xwankil jo’ poyanam. Tento aj wi’ naq eb’ li poyanam te’wanq sa’ usilall ut te’xtenq’a rib’ chi rib’il rib’ “ 171 Li rokikeb’ li xmolam li ixq sa’ eb’ li xch’uut li poyanam naq kiwan li sumk’uub’ank chi rix li tuqtuukilal kitikla chalen li chihab’ 1994 rik’in li xpatz’b’aleb’ xtenq re naq twanq rochocheb’, xkawilaleb’, xtzolb’aleb’, xk’anjeleb’, ut rokikeb’ sa’ eb’ li junjunq chi na’leb’ nab’eresimank re xwaklesinkil li tenamit. Naab’al reheb’ li k’a’uxl a’in k’eheb’ileb’ sa’ ajl saheb’ li sumk’uub’ank kiwan chi rix li tuqtuukilal ut rokikeb’

Después de la Convención de los Derechos del Niño es la convención internacional de derechos humanos que cuenta con más ratificaciones. Esta Convención, que especifica las obligaciones del Organismo Judicial (artículo 7, literales d, f y g) y del Organismo Legislativo (artículo 7, c, e y h), en su artículo 1 define legalmente la violencia contra la mujer así: «Artículo 1.- Para los efectos de esta Convención debe entenderse por violencia contra la mujer cualquier acción o conducta, basada en su género, que cause muerte, daño o sufrimiento físico, sexual o psicológico a la mujer, tanto en el ámbito público como en el privado». Esta definición es la que debe aplicarse en los instrumentos y normas legales de derecho interno. A este respecto, debe hacerse la diferencia entre la igualdad formal, referida al contenido en el texto de la ley, y la igualdad material o fáctica, que parte de la condición real de las personas. La CEDAW, así como otros instrumentos jurídicos internacionales, promueve medidas transitorias de discriminación positiva que permitan pasar de la desigualdad hacia la igualdad fáctica entre mujeres y hombres. En Guatemala, además de los instrumentos internacionales ratificados por el Estado, los Acuerdos de paz incluyeron medidas para el adelanto de las mujeres. Li awa’b’ejilal ut li okenk sa’ junajil, ixq ut winq

C 10

li tenamit aj ralch’och’ chi ru li chihab’ 1995, jo’kan aj wi’ sa’ li sumk’uub’an chi rix li xsik’b’al xyaalal li ch’aajkilal chi rix li ch’och’ ut li chaab’il tojleb’ ut li sumk’uub’ank chi rix li xkawresinkil li rokikeb’ li poyanam sa’ li xjolominkil li tenamit ut xchaab’ilob’resinkil xk’uub’lal li molam aj kookox winq nake’k’alen re li tenamit chi ru li chihab’ 1996.

li xk’anjel ut sa’ chi xjunil li okenk nake’xb’aanu sa’ eb’ li molam nake’k’anjelak re xchaab’ilob’resinkil xyu’am li poyanam jo’ li xk’eeb’al xtenq re xtikib’ankil junaq li k’anjel re naq tixk’ul b’ayaq xtumin, jo’kan aj wi’ li xtenq’ankil re naq t’ruuq xloq’b’al junaq xch’ina ch’och’ re xna’aj rochoch ut wan chik xkomon.

Li awa’b’ejilal kixsume xb’aanunkil naab’al li na’leb’ jo’ naq juntaq’eet rilb’aleb’ li poyanam ut ink’a’ xtz’eqtaanankileb’ xb’aan naq eb’ rajch’och’, xb’aan naq ink’a’ tzolb’ileb’ malaj xb’aan naq nake’roksi junaq li aatinab’aal mayab’ ut maawa’ li kaxlan aatin. Jo’kan aj wi’ xkuutunkil chi ru li chaq’rab’ li tojok maak xb’aan xmuxb’al xyu’am junaq ixq aj ralch’och’, jo’kan aj wi’ x-xaqab’ankil xmolamil aj kolol re ixq aj ralch’och’ b’ar wi’ taa’uxmanq li tenq’aank chi ru li chaq’rab’ ut li xtenq’ankileb’ li ixq jwal rahob’tesinb’ileb’ sa’ rochoch, sab’ b’e ut sa’ xk’anjel, jo’kan aj wi’ tento sa’ xb’een li awa’b’ejilal xk’eeb’al resil naq li ixq kolb’il li xyu’am ut li xk’ulub’, jo’kan aj wi’ xk’eeb’al chi na’ek’ naq li ani taamuxuq li cha’rab’ nakuutunk re jkolb’aleb’ tento naq tixkol xmaak. Patz’b’il aj wi’ re li awa’b’ejilal naq tixk’e xwankil li sumk’uub’ank 169 re li OIT. Chi xjunil li na’leb’ a’in re naq li tenamit tixnaw ut tixk’e sa’ xch’ool naq eb’ li poyanam ixq wankeb’ xk’ulub, ut tento roxloq’inkil xb’aan naq wan chaq’rab’ nake’kuutunk re li xwankil xyu’am ut li rokik sa’ eb’ li ch’uut re tenq’ank xwaklesinkil li tenamit ut li poyanam.

Li k’anjel nab’aanumank re xchaab’ilob’resinkil xyu’am li ixq. (1996-2009)

K’ewan aj wi’ jalan chik li sumk’uub’ank chi rix xk’ulub’eb’ li ixq ut eb’ li winq naq nake’wan sa’ xjunkab’aleb’, sa’ eb’ Figura 16

Chi ru li chihab’ 1986 ut 1999 ki’uxmank xb’eeresinkil naab’al li na’leb’ re xpaab’ankil li naxye li chaq’rab’ re li chihab’ 1985 ut li molam re ixq ASC chi rix xkolb’al xk’ulub’eb’ li ixq. Rochochil li re li molam naril chi junil li ixq re li tenamit Watemaal (Onam),li molam aj tz’iib’ chirix li xtusub’ankil k’anjel (Segeplan) ut li molam aj k’anjel rik’in rixaqil li awa’b’ej (Sosep), naab’al li na’leb’ ut chaab’il k’anjel ke’xb’eresi rik’in li xtenq eb’ li ixq.Chalen chaq sa’ najter kutank k’a’xlanb’il na’b’al li kanjel re xtenq’ankileb’ li ixq ab’am maak’a ki b’aanumank. Chi ru li chihab’ 1990 li molam Onam ut Segeplan ke’xyiib’ li xb’een na’leb’ re xk’eeb’al chi na’ek’ naq li ixq ut li junkab’al wankeb’ xk’ulub’ ut tento xk’eeb’al xwankil, li k’anjel a’in naxsik’ naq li ixq ink’a’ chik taatz’eqtaanaq, jo’kan aj wi’ naxsik’ naq li chaq’rab’ tixk’e xwankil li k’a’uxl a’in ut tixyiib’ eb’ li chaqrab’ aj teenq re li ixq ut li junkab’al re naq juntaq’eet te’ileq’ winq ut ixq. Chi xjunil li na’leb’ a’in naraj naq li ixq tixchaab’ilob’res li xwanjik, taawanq sa’ xyaalalil, k’eeb’ilaq xna’aj chi okenk sa’ eb’ li junjunq chi molam malaj ch’uut nake’k’anjelak sa’ li

Cronología de la elaboración de documentos de política para la promoción y el desarrollo de las mujeres

Convención Belem do Pará

Declaración de Viena

1990

1991

1992

IV Conferencia Mundial de la Mujer

Conferencia del Cairo

1993

1994

1995

1996

1997

Protocolo Faculativo CEDAW

1998

1999

2000

2002

Onam/Segeplan

Sosep/Onam

FNM

Segeplan

Seprem

Política nacional para el desarrollo y promoción de la mujer y la familia en Guatemala.

Política nacional y Plan de equidad de oportunidades 1998-2001

Propuesta nacional ejes de desarrollo económico y desarrollo social

Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 1999-2001

Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 2001-2006

Fuente: elaboración propia. Véase figura 10.5 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

2001

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

2003

2004

2005

Evaluación externa de la Política nacional de promoción y desarrollo de las mujeres guatemaltecas y Plan de equidad de oportunidades 2006-2007

2006

2007

2008

2009

Seprem

Política nacional de promoción y desarrollo integral de las mujeres 2008-2023

Política nacional de promoción y desarrollo integral de las mujeres y Plan de equidad de oportunidades 2008-2023

Actualización

awa’b’ejilal malaj xjunes nake’ril rib’, li rilb’al li ixq chalen sa’ xk’ach’inal toj sa’ xcheekal xb’aan naq li xk’ulub’ moko najala ta. Li ninqi k’a’uxl najayalimank rik’in xtenq’ankil li ixq a’an li xk’eeb’al rokik, sa’ eb’ li junjunq chi k’anjel nab’aanumank re xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil li xyu’am. Chi ru li chihab’ 1991 li awa’b’ejilal moko kixk’e ta chi us xwankil li k’a’uxl a’in, ab’an a’an moko kiramok ta re xk’eeb’al xkomon li k’anjel ut us ki’elk xb’aan naq naab’al li k’uub’ank ke’wan chi ruheb’ li chihab’ 1992-1992 ut 1996-2000. Jo’kan aj wi’ kixaqab’amank li na’leb’ chi rix li xk’eeb’al xwankileb’ li winq ut li ixq sa’ juntaq’eetal (PEO 1998), li na’leb’ chi rix xk’eeb’al resil ut xwaklesinkil li xk’ulub’ li ixq aj Watemaal (PNPDMG), sa’ li eetalil 17 nak’utmank chan ru naq k’uub’k’u. Xxaqab’ankil junaq li na’leb’ chi ru li awa’b’ejilal re xtenq’ankileb’ li ixq. (2000-2009) Sa’ xtiklajik li chihab’ 2000 naab’al li na’leb’ ke’b’eresimank re x-xaqab’ankil li na’leb’ chi ru li awa’b’ejilal re xtenq’ankileb’ li ixq. Molam re li awa’b’ejilal aj tz’iib’ chi rix rilb’al li ixq (seprem) kixaqli kuutunb’il xb’aan li chaq’rab’ 200-2000, ut li k’anjel naxjayali a’an li xb’eeresinkil li molam PNPDMG ut li PEO 2001-2006, ut kixk’anjela eb’ li k’a’uxl ak xaqab’anb’il chaq re xb’eeresinkil li xk’anjel . Li molam a’in teneb’anb’il sa’ xb’een xb’aanunkil junaq li ch’utub’ank sumnaleb’ ak sumenb’ileb’ chaq junxil chi rix xtenq’ankileb’ li ixq. (Gomáriz y Jovel, 2007:79) .172 Gráfica 22

Ratio mujeres / hombres en indicadores de desarrollo humano

Re xb’aanunkil kixb’oqeb’ chi xjunil li molam ixq wankeb’ sa’ li tenamit re xb’aanunkil li komon na’leb’ naxjayali chi jo’kan ki’uxmank jun li hu b’ar wi’ nayeemank ka’ru li aaje re xtenq’ankileb’ li ixq sa’ chi xjunil li tenamit. 173 Li k’anjel naroksi li Seprem natenq’an re naq te’xk’e xwankil chi xjunil li k’a’ ru ak xaqab’anb’il xb’aan li PNPDMG re xtenq’ankileb’, xkawresinkileb’ ut xwaklesinkileb’ li ixq . Chi ru li chihab’ 2005-2007 re xpaab’ankil li ro’ raqal li chaq’rab’ nakuutunk re li xkolb’al rix li xk’ulub’ li ixq, kib’aanumank jun li xb’isb’al chan ru yo chi b’eek li xkanjel li molam PNPDMG, chi ru li chihab’ 2000-2006/7 sa’ li k’anjel a’in xb’een ki’ilmank ma yokeb’ roksinkil li xk’a’uxl li molam a’in eb’ li molam nake’kanjelak sa’ li awa’b’ejilal, sa’ li xk’ab’ k’anjel ki’ilmank chan ru yo chi b’eek li k’anjel sa’ jalan chik chi molam ut kib’eresimank oxib’ li na’leb, li xb’een a’an li xk’uub’lal li xk’a’uxl li molam, li xkab’ a’an , li roksinkil li xk’a’uxl li molam ut chan ru xe’elk li xk’anjel eb’ li molam. Toj a’in li xb’een k’a’uxl kuutunb’il xb’aan chaq’rab’ nab’ismank li xk’anjel yo xb’aanunkil chalen chaq naq kiyiib’amank li nimla chaq’rab’ chi ru li chihab’ 1985. Chi xjunil li na’leb’ b’aanuuk taaraj kik’emank sa’ ajl sa’ li xk’a’uxl li molam (PNPDIM, 20082023) xaqab’anb’il te naq tb’aanumanq chi ri o’laju chihab’.

C 10

Re xpaab’ankil li chaq’rab’ chirix li xkolb’al rix eb’ li ixq sa’ li ro’ raqal , li molam Seprem , sa’ li rox k’anjel yoxb’aanunkil (2008-2012) kixtikib’ chi ru li 2008 xyiib’ankil jun li ak’ k’anjel PEO xk’ab’a, re xb’aanunkil li k’anjel a’in naab’al li molam Gráfica 23

Comparación del IDH e IDG según etnicidad y área geográfica (1989 y 2006) 0.800 2006

EVN, 1.10 1.00

0.700 1989

Escolaridad, 0.94 Alfabetismo, 0.84

2006

2006 1989

0.600 1989

0.500

1989 1989

0.400

Ingresos, (PIB), 0.31

0.300

0.200

0.00

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras oficiales. Véase gráfica 10.17 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010) 172 173

Total

Urbana

Rural

Indígena

No-indígena

Fuente: PNUD/Guatemala con base en cifras oficiales. Véase gráfica 10.18 en el INDH 2009/2010 (PNUD, 2010)

La Propuesta nacional. Ejes de desarrollo económico y desarrollo social y la Política nacional y el Plan de equidad de oportunidades 1998-2001. La participación de funcionarias públicas fue a título personal. No fueron representantes nombradas por las instituciones. Li awa’b’ejilal ut li okenk sa’ junajil, ixq ut winq

kixb’oq re naq t’ruuq xb’resinkil sa’ komonil li PNPDIM (2008-2023). Ch’ajkilal nake’t’ilok xwaklijikeb’ li ixq Li ch’a’ajkilal nake’t’ilok xwaklijikeb’ li ixq a’an naq toj maji’ ilb’il jo’ jun poyanam wan xk’a’uxl ut xk’ulub’ chi okenk, toj wan li k’a’uxl naq li ixq ink’a’ naru na’okenk chi xtenq’ankil li xtenamit re elk chi uub’ej xb’aan naq toj maji jwal nak’e rokik sa’ eb’ li k’anjel re jolomink ch’uut. Li eetalil 22 naxk’ut chan ru naq li ixq na’oken sa’ eb’ li jalanjalanq chi k’anjel ut li xmaatan li ixq sa’ xyo’lajik xb’aan naq eb’ li teelom wan naq ink’a’174 nake’xkuy, sa’ xk’uulalileb’ nake’kam ut li ixq ink’a’.

C 10

Eb’ li ch’a’ajkilal nat’ilok re xwaklijik li ixq a’an toj naab’al li k’a’uxl moko nab’eresimank ta sa’ junesal. Ab’an eb’ li tz’ilok esil nake’xye naq chi ru li chihab’ 1989 ut 2006 eb’ li ch’a’ajkilal a’an yokeb’ chi jeb’k. Esil molb’il xb’aan li PNUD wan Watemaal. Li xchaab’ilob’resinkil li li xyu’am eb’ li poyanam tento naq tixb’eresi naab’al li k’anjel ut k’a’uxl b’ar wi’ nak’e rokik li ixq chi tenq’ank. Nak’utunk chan ru naq jachb’il rokik li ixq aj k’aleb’aal ut aj tenamit, jo’kan aj wi’ nak’utunk chan ru li rokil li ixq sa’ rochochil eb’ laj jolominel ut aj yiib’anel chaq’rab’. Xb’aan naq sa’ li molam a’an re li 158 aj yiib’onel chaq’rab’ wankeb’ jo’ ruuchil li tenamit junmay aj wi’ li ixq wankeb’ ut kaahib’ aj wi’ eb’ aj ralch’och’. Sa’ eb’ xyanq laj 333 jolominel xkok’tenamit Watemaal waqib’ ixq, jun aj wi’ aj ralch’och’. Chiru li 2003 kaahib’ aj wi’ li ixq ke’ok cho’q ruuchil li chi xjunil li tenamit ut 27 li winq, a’in kitam chi ru li 2007.

K’a’uxl chi rix li na’leb’ a’in Li xb’isb’al li k’anjel na’uxmank re xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil li xwanjik li ixq naxk’ut naq naab’al li k’a’uxl ut k’anjel ak xb’eresinmank ab’an toj maji’ nak’utunk chi us li rusilal, xb’aan naq toj nak’utun naq wankeb’ ixq tz’eqtananb’ileb’ xb’aan naq moko k’eheb’’ileb’ ta sa’ ajl re xkawresinkileb’ rib, jo’kan aj wi’ toj muxb’il li xloq’aleb’ jo’ poyanam ut muxb’il li xk’ulub’eb’ re tenq’ank chi xwaklesinkil li xtenamit. Chi xjunil aj wi’ li na’leb’ nab’eresimank re xtenq’ankil li ixq tento ajwi tixjayali li xtenq’ankil re elk sa’ neb’a’il rik’in li tzolok, li xkawilal li xjunxaqalil ut wan chik xkomon. Chalen junmay chihab’ anaqwan li k’a’uxl xaqab’anb’il re xtenq’ankileb’ li ixq moko jayalinb’il ta chi us, xb’aan naq chi ru junlaju chihab’ kik’utunk naq li awa’b’ejilal maak’a naraj re li k’anjel a’in ut li kixt’il li xb’eeresinkil. Jo’kan aj wi’ nak’utunk naq chi ru wuqub’ chihab’ naab’al li ch’a’ajkilal kitawmank re xb’aanunkil li junjunq chi k’anjel jayalinb’il re xtenq’ankileb’ li ixq. Moqon kitawamank wi’ chik jun li ch’a’jkilal xb’aan naq ke’xtikib’ wi’ chik xxaqab’ankil li xtaql ut xchaq’rab’il li sumk’uub’ank PNPDIM ut rik’in a’in oxib’ ke’xsuq’usi wi’ chik li k’anjel xb’aan naq ak xaqab’anb’il re naq t-oksimanq chi ru li chihab’ 2008-2023. Sa’ eb’ li chichihab’ toje’ ke’nume’ wan junjunq li chaab’il na’leb’ yokeb’ chi tenq’ank re li xchaab’ilob’resinkil xwanjik li ixq ut li tenamit aj ralch’och. Ab’an toj wan li ch’a’jkilal natawmank jo’ chan ru naxye li xwaklesinkil li poyanam li tenamit Watemaal (IDH) toj jach’b’ileb’ li xpoyanam ut li xteep jo’ aj tenamit ut aj Watemaal.

Jo’kan nak’ulmank sa’ eb’ chi xjunil molam re li awa’b’ej ut li nake’ril rib’ sa’ junesal, oxib’ aj wi’ laj jolominel eb’ li ninqi tenamit Watemaal kiib’ oxib’ aj wi’ li wankeb’ sa li xnimla rochochil li awa’b’ejilal, jo’ li molam aj jolominal k’aleb’aal Cocode, 1,051 aj jolomil re li molam a’an 137 aj wi’ li ixq ut 37 aj wi’ ixq aj ralch’och’ wankeb’ chi sa’. 175 Jo’kan aj wi’ chi ru li 2000 ut 2004 kik’utun naq eb’ laj eechal ch’och’ junes winq, kiib’ oxib’ aj wi’ li ixq wan junaq li ch’och’ sa’ xk’ab’a.

174 175

En tres dimensiones: participación política y poder de decisión; participación económica y poder de decisión; y control sobre los recursos económicos. Informe 2009, Avances en el Cumplimiento de los Acuerdos de Paz: 45.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

XKA RAQAL LI AWA’B’EJILAL A’AN AJ TENQ’ RE LI POYANAM RE XTAWB’AL LI WAKLIIK SA’ LI XYU’AM

Xjunlaju ch’ol Li awa’b’ejilal a’an aj tenq’ re li poyanam re xtawb’al li wakliik sa’ li xyu’am Li xraqik li esil a’in naxye chan ru raj k’uub’k’u li awa’b’ejilal re naq taaruuq xtenq’ankileb’ re xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil xyu’ameb’ li poyanam re naq te’elq raj chi uub’ej ut juntaq’eet li rilb’al chi xjunileb’. Naxye aj wi’ k’a’ ru li k’a’uxl ak k’ub’anb’il re naq taaruuq xtawb’al li si maatan a’in. Naxch’olob’ aj wi’ naq li k’anjel a’in komonil na raj xb’aan naq li awa’b’ejilal wan li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een ut eb’ li xpoyanam tento naq te’xpatz’ li paab’ankil ut xb’aanunkil li k’anjel a’in. Li xraqal li k’anjel a’in naxye aj wi’ naq tento rilb’al naq jwal ra wan wi’ li tenamit xb’aan naq moko paab’anb’il ta li xchaq’rab’. Ab’an naxk’e aj wi’ xkawilak li ch’oolej naq naxye naq wi junaq li poyanam k’irisinb’il sa’ usilal ut tuqtuukilal a’an aj wi’ li na’leb’ tixb’eeres chi ru li xyu’am.

1. Li xk’a’uxl li ab’l tenamit Sa’ eb’ li kutan a’in li xpatz’b’al naq sa’ junaq li tenamit tpaab’aq li xchaq’rab’ a’an li xsumenkil eb’ li na’leb’ ut chaq’rab’ k’eeb’il xb’aan eb’ li molam reheb’ li ab’l tenamit. Li xpaab’ankil eb’ li na’leb’ a’in kitikla naq kit’ane li tz’ak najachok re li tenamit Berlin (1989), jo’kan aj wi’ eb’ li na’leb’ ut k’a’uxl ke’hok chi b’eresimank re xtamresinkil li tumin rik’ìn li loq’ok ut k’ayin k’a’qre ru sa’ chi xjunil li ruuchich’och’. Ab’an eb’ laj k’anjel nake’tz’ilok xb’eeresinkil li k’anjel a’in nake’yehok naq eb’ li na’leb’ a’in moko chi xjunil ta li poyanam kixtenq’a, kixk’e b’an sa’ neb’a’il naab’al li poyanam xb’aan naq li k’a’uxl yokeb’ xb’eeresinkil eb’ li junjunq chi ch’uut yokeb’ chi xb’eeresinkil cho’q re naq jun ch’uut aj wi’ chi poyanam te’elq chi uub’ej ut maak’a nake’raj re li komon ma neb’a’eb’ ma ink’a’. Xb’aan naq eb’

176 177

li b’ihomil tenamit ke’ok xk’eb’al xk’as eb’ li kok’ tenamit roj reetal naq ink’a’ chik nake’ruuk xtojb’al.

C 11

Sa’ xteepal America Latina li ch’ajkilal rik’in li k’asok rik’ineb’ li ninqi tenamit kitikla xb’aan li xtaql li k’uub’ank kiwan Washinton 176xb’aan naq kixye naq tento naq sa’ eb’ li tenamit twanq li xchaab’ilob’resinkil xyu’ameb’ li xpoyanameb’ li tenamit, ut re naq te’ruuq xb’aanunkil naab’al li k’a’uxl naru nake’roksi jo’ li to’nink tumin.Sa’ li tenamit Watemaal, xpaab’ankil li xtaql li k’uub’ank Washinton kixb’ay li xsik’b’al li waklesiink ib’ ut kitenq’an re naq li awa’b’ejilal taak’iiq ka’aj wi’ sa’ xjolomilal. Li esil k’eheb’il chi ru li chihab’ 2010 xb’aan li molam chi rix li rilb’al li tumin re li teep América Latina (Cepal)177 naxye naq re xnimob’resinkil li xjolomil li awa’b’ejilal naab’al li molam aajel ru xk’anjel re tenq’ank ut waklesink poyanam, ke’juk’e. Li xmaajelal ut li ch’ajkilal li awa’b’ejilal a’an na moko junaj ta rilb’aleb’ li xpoyanam, wan b’an li sik’ok u naq nab’eresimank junaq li k’anjel, jun aj wi’ naraj jolomink ut taqlank. Jun ak’ sumk’uub’ank yok chi b’eresimank chi ruheb’ li chihab’ a’in sa’ xk’anjel li awa’b’ejilal re rilb’al chan ru xsik’b’al xyaalal eb’ li ch’a’ajkilal chi rix li tzolok, li kawilal, li xb’eeresinkil ut xjek’b’al li tumin re li junjunq xk’anjel li awa’b’ejilal ut li xwaklesinkil moqon eb’ li poyanam re naq te’xchaab’ilob’resi xwanjikeb’ chi ru xyu’ameb’. Rik’in chi xjunil li na’leb’ ki’ilmank chi ru li chihab’ 2008 tento xk’a’uxlankil naq re taaruuq li elk sa’ li ch’a’ajkilal a’in tento xjunajinkil li na’leb’ li k’anjel ut li k’a’uxl re naq sa’ komonil taa’isimanq chi uub’ej li tenamit ut taawanq junaq li

Véanse PNUD (2004a) y Cepal (2004). Cepal (2010: 232-233). Li awa’b’ejilal a’an aj tenq’ re li poyanam re xtawb’al li wakliik sa’ li xyu’am

tenamit nak’anjelak sa’ ach’ab’anb’il oxloq’inb’il li k’a’uxl ut li xyehom xb’aanuhom.

2. Li tenamit Watemaal li rusilal ut li xmaajelal

C 11

Nat na’uxmank aatinak chi rix li tenamit Watemaal nak’a’uxlamank naq re risinkil chi uub’ej tento xtusb’al wi’ chik li xk’uub’lal b’ar wi’ wanq li sumk’a’uxl chi rix li k’anjelak chi chaab’il ut sa’ komonil re elk b’ar wan wi’, jo’kan aj wi’ xsik’b’aleb’ xyaalal eb’ li xmaajelal sa’ usilal ut tuqtuukilal. Li awa’b’ejilal a’an jun li molam jalanjalanq li k’a’uxl naxb’eeres eb’ li ani najolomink re, ab’an tento xb’eeresinkil li na’leb’ chi rix li waklesink ib, li kuyum sa’ xyanqeb’ li xpoyanam, li xk’eeb’al xloq’al xk’ulub’ eb’ li poyanam, li xsik’b’al li usilal re xchaab’ilob’resinkil li tenamit ut tkanaaq chi ixb’ej chi xjunil li xmaajelal.

3. Li awa’b’ejilal aajel ru cho’q re li tenamit Watemaal Sa’ eb’ li kutan a’in li awa’b’ejilal na’ajmank a’an jun li awa’b’ejilal tixk’e xch’ool xtenq’ankil li xtenamit, junelik yoq xk’a’xlankil chan ru tixtenq’a re elk chi uub’ej. Li awab`’ejilal moko ka’aj wi’ ta li winq malaj li ixq nake’k’anjelak sa’ li xjominkil a’an b’an jun ch’uut li k’anjel nab’aanumank. Tento aj wi’ xk’eeb’al sa’ ajl naq li awa’b’ejilal moko ka’aj wi’ li najolomink re, a’an b’an chi xjunil li k’a’uxl li na’leb’ nab’eresimank re xtenq’ankileb’ li poyanam, jo’kan aj wi’ a’an eb’ li k’a’uxl nake’xb’eeres eb’ li ch’uut nake’xyal xq’e chi okenk sa’ li yalok u re wan sa’ awa’b’ejilal, a’an aj wi’ li molam nake’oken yalaq b’ar re xsik’b’al xchaab’ilob’resinkil xwanjik junaq li poyanam ut chi xjunileb’ a’in nake’tenq’an re naq li awa’b’ejilal yoq chi b’eek chi chaab’il malaj ink’a’. Sa’ eb’ li kutan anaqwan li awa’b’ejilal timil timil yok xkub’sinkil li k’anjel ut a’an nat’ilok re xik chi uub’ej re naq wanq xmetz’ew re xkuyb’al eb’ li junjunq chi ch’aajkilal natawmank. Ut re naq a’an taak’eemanq tento xb’eeresinkil eb’ li na’leb’ a’in: Xb’aanunkil chi tz’aqal reeru li k’anjel: tento naq li awa’b’ejilal tix-xaqab’ molam tixk’e xch’ool chi k’anjelak ut xtenq’ankileb’ li xpoyanam. Xjolomil: tento naq eb’ li xmolamil li awa’b’ejilal wanq aj jolominel re sik’b’il ru xb’aan li komonil , kanab’anb’ill chi k’anjelak ut ink’a’ junelik taqlanb’il xb’aan jalan chik. Li wan xtumin: tento naq li awa’b’ejilal wanq xtumin re xb’aanunkil li k’anjel nake’xpatz li xtenamit.

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Wan sa’ junesal: jolomb’ilaq xb’aan poyanam sik’b’il ru xb’aan li xmolamil ut xxaqab’anb’il xb’aan junaq ch’uut, tento tixpaab’ k’a’ ru naxye li chaq’rab’, junelik yooq xb’aanunkil li k’anjel sa’ xk’ab’a’eb’ li xkomon ut maawa’ ka’aj wi’ re xtenq’ankil rib’ xjunes. Sa’ tiik ru: tento naq eb’ li xmolamil li awa’b’ejilal te’ka’njelak ut te’xb’eeres li xtumin li tenamit Watemaal sa’ tiikilal. Xkuutunkil li xk’ulub’ li tenamit: tento naq sa’ li awa’b’ejilal taawanq xk’eb’al xloq’al xk’ulub’eb’ li xpoyanam ut tapaab’amanq li chaq’rab’il.

4. Xyiib’ankil ru eb’ li xmaajelal li awa’b’ejilal Re xtiikob’resinkil li xb’e li awa’b’ejilal tento xjalb’al naab’al reheb’ li na’leb’ nab’eresimank chaq junxil q’e kutank, jo’aj wi’ xjalb’al kiib’ oxil li na’leb’ wankeb’ sa’ li chaq’rab’ k’uub’anb’il chi ru li chihab’ 1985.

4.1 Xk’uub’ankil ru li k’anjel sa’ li awa’b’ejilal Xjalb’al kiib’ oxib’ li na’leb’ sa’ li xmolamil li awa’b’ejilal Chalen q’e kutan sa’ li xmolamil li awa’b’ejila wan jun li jachok ib’ nat’ilok reheb’ re xb’aanunkil junaq li chaab’il k’anjel. Eb’ li junjunq chi molam re li awa’b’ejilal nak’anjelak sa’ junesal ut moqon naxlaq’ab’ li xk’anjel rik’in reheb’ li xkomon ut wan naq ink’a’ naxk’ul rib’, jo’kan naq tento ajwi xjalb’al kiib’ oxib’aq li na’leb’ re ri chaq’rab’ yiib’anb’il chi ru li chihab’ 1985 re xjalb’al li na’leb’ a’in. Junaq li ak’ chaq’rab’ cho`q re li xmolamil li awa’b’ejilal tento naq tixjayali xk’eeb’aleb’ chi k’anjelak sa’ komonil ut sa’ junajil, jo’ sa’ xjolomil li awa’b’ejilall jo’ sa’ eb’ li tenamit b’ar wi’ nake’wulak eb’ li k’anjel a’in. Li k’anjel a’in tento naq taak’anjelaq re xk’eeb’al xmetz’ew li awa’b’ejilal re xsik’b’al xyaalal eb’ li ko’ ut ninqi ch’a’ajkilal naxtaw sa’ li xb’aanunkil li xk’anjel jo’ chan ru naq xjeb’al li neb’a’il, eb’ li yajel, li ilek’ sa’ juntaq’eetil, xkawresinkil rib’ re tenq’ank naq nawan junaq li rahilal ut wan chik xkomon. Chan ru nak’anjelak xmolamil li awa’b’ejilal Sa’ xyanq xmaajelal li awa’b’ejilal natawmank naq rajlal naq na’uxmank xjalb’al li awa’b’ejilal na’uxmank aj wi’ xjalb’al eb’ laj k’anjel sa’ eb’ li junjunq chi molam, ut a’an nab’ayok naab’al li k’anjel ak tiklajenaq, us b’an raj naq eb’ laj k’anjel sa’ eb’ li xmolam li awa’b’ejilal a’anaqeb’ re naq te’xchoy ut te’xb’aanu chi tz’aqal reeru li k’anjel ak xe’xtikib’ re xtenq’ankil, xchaab’ilob’resinkil ut xwaklesinkil li poyanam.

Sa’ li tenamit Watemaal , junelik nab’eresimank naq nawulak junaq li ak’ awa’b’ejilal naxjal eb’ laj k’anjel re eb’ li xmolam awa’b’ejil ut naxk’e sa’ xna’ajeb’ li poyanam xe’xk’e xjuch’ chi rix jo’ jun li xb’anyoxinkil reheb’ ab’an eb’ li poyanam nake’k’e sa’ xk’anjel moko xk’a’uxl ta xtenq’ankileb’ li poyanam, junelik b’an yo xk’a’uxlankil chan ru tixtenq’a rib’ sa’ junesal. Li awa’b’ejilal na’ajmank tento naq tix yiib’ junaq li ak’ chaq’rab’ chi rix li k’anjelak, b’ar wi’ tb’eresimanq eb’ li na’leb’ a’in: a) xsik’b’aleb’ aj k’anjel relik chi yaal te’raj k’anjelak ut ink’a’ sik’b’il ru xb’aan naq xk’e xjuch’ chi rix junaq li ch’uut. b) xk’eb’al xkanjel li poyanam chi ru naab’al chihab’ re naq ink’a’ yoq chi jalaak chi kok’ sa’. c) Tento aj wi’ xk’eeb’al junaq li chaab’il xtojb’al re naq truuq risinkil chi uub’ej li xjunkab’al. Tento naq li ak’ chaq’rab’ taaril aj wi’ naq maak’aaq li xtz’eqnaanankil eb’ laj ralch’och’ sa’ eb’ li k’anjel a’in ut xk’eeb’al chi us rokikeb’ li ixq.

4.2 Li xwanjik xmolamil awa’b’ejilal sa’ li tenamit Sa’ li k’anjel a’in ak xk’utunk naq li awa’b’ejilal moko tz’aqal ta ree ru xk’anjel naxb’aanu re xtenq’ankileb’ li xpoyanameb’, ab’an jwal tz’eqtz’okeb’ wi’ chik li tenamit aj ralch’och’. Li k’anjel a’in tento b’anunb’ilaq xb’aaneb’ poyanam sik’b’ileb’ ru chi us re naq te’xchaab’ilob’resinkil li majelal a’in. Re naq li awa’b’ejilal taaruuq xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel chi rix li waklesiink ib’ ten naq tixb’eeres eb’ li na’leb’ a’in: a) xtaqlankil li xmolamil awa’b’ejilal re naq taaxik chi k’anjelak sa’ eb’ chi xjunil li najtil na’ajej b’ar wi’ maak’a’ li k’anjel a’in. b) xsik’b’al li teenq’ eb’ li tenamit, k’aleb’aal ut teep b’ar wi’ nuntajenaq li ne’b’a’il, tz’eqtaanaak ut maak’a’ li waklesiink ib’. c) xk’eb’al rib’eb’ sa’ aatin li xmolamil li awa’b’ejilal re naq te’xb’aan li xk’anjel sa’ junajil ut sa’ komonil re naq wotz te’xtenq’a eb’ li poyanam aj ralch’och’, eb’ li ixq ut li nuntajenaq xneb’a’ileb’, rik’in k’anjel naru xb’aanunkil sa’ junpaat ut k’anjel nab’ay b’ayaq xb’aanunkil.

4.3 Li k’a’uxl chi rix li xwaklesinkileb’ li poyanam Li awa’b’ejilal re anaqwan tento naq wanq xtuminal re naq t’ruuq tojb’al eb’ li k’anjel nab’aanumank re xwaklesinkil li tenamit. Ab’an tento aj wi’ tz’aqal reeru tix-xok chi chaab’il li tumin nake’xtoj eb’ li poyanam patz’b’il xteenq xb’aan li chaq’rab’, jo’kan aj wi’ tento naq li tumin re li awa’b’ejilal tsachmanq chi tz’aqal reeru it ink’a’ yal taab’atz’unemanq jo’ nak’ul li junelik. Tento aj wi’ naq chi xjunil eb’ li poyanam te’xtoj re li chaq’rab’ li tumin tento sa’ xb’eeneb’ xk’eeb’al re naq jo’kan li awa’b’ejilal twanq aj wi’ li xtumin 178 179 180

re xtenq’ankileb’ li xpoyanameb’ ut naxtz’eq xmetz’ew sa’ xb’een li poyanam. Li xjek’b’al xtumin li awa’b’ejilal moko nab’aanumank ta chi juntaq’eet, jo’kan toj wan li neb’a’il, li tz’eqtaanak,maak’a junaq li na’leb’ malaj k’anjel re rilb’al naq junaj taaje’k’lik li tumin naxk’ul li awa’b’ejilal re xtenq’ankileb’ li poyanam chi chaab’ilob’resinkil xwanjikeb’. Jo’kixaqab’amank sa’ li k’uub’ank chi rix li xtojb’al i kub’sink naxb’aanu li tenamit jo’ taqlanb’il xb’aan li chaq’rab’ (pacto fiscal) naxjayali sa’ xyanq eb’ li na’leb’ naxb’eeresi li xk’ee’b’al xwankil li tenamit rik’in li xtuminal naxb’eeresi re xtenq’ankileb’ l xmolam wankeb’ sa’ li majelal, jo’kan aj wi’ roksinkil ut xb’eeresinkil chi chaab’il li xtumin li tenamit.178 Li k’a’uxl a’in naxjayeli xxaqab’ankil li sumk’uub’ank nawan sa’ xyanq li awa’b’ejilal ut li tenamit re xnawb’al chan ru tixb’aanu li xk’anjel. Li tz’aqan naraj li na’leb’ a’in a’an extanq’ankil li awa’b’ejilal re naq kawaq rib’ re naq t’ruuq xb’eeresinkil sa’ tiikilal li xwanjik li tenamit.

C 11

Jun xchaab’ill xb’eeresinkil li xtumin li tenamit a’an naq maak’a’aq li ilok ru naq na’uxmank xtojb’al li kub’siil naxpatz’ li chaq’rab’ reheb’ li poyanam terto xtojb’aleb’, wankeb’ xk’ayib’aal, wankeb’ xb’eeleb’aleb’ ut wan chik xkomon naxye li awa’b’ejilal, junaj b’an li rilb’aleb’ re naq ani naab’al ka’ru re malaj b’ihom jo’kan aj wi’ taatojoq, ut li b’ab’ay ajw’i re b’ab’ay aj wi’ tixtoj. Tento aj wi’ rilb’al naq li molam SAT taak’anjelaq chi chaab’il sa’ chi xjunil li tenamit. Li sumk’uub’ank chi rix li xb’eeresinkil li xtumin li tenamit a’an natenq’ank re xb’eeresinkil sa’ xyaalal, chi tustu ru ut sa’ tiikilal chi xjunil li k’anjel teneb’anb’il sa’ xb’een. Wi junaq li poyanam ink’a’ naxpaab’ li xchaq’rab’il li molam a’in tento aj wi’ naq taak’eq’ xtojb’al xmaak xb’aan li chaq’rab’.

4.4 Li tiikilal ut li xkolb’al rix li poyanam Li aajel ru xb’aanunkil re xtenq’ankil xkawresinkil ut xchaab’ilob’resinkil li k’anjel naxb’aanu li awa’b’ejilal a’an wan ut xkeeb’al rib’eb’ sa’ aatin jo’eb’ li molam aj ilol ut k’ak’alenel tenamit ut li molam aj ilol li tiikilal chi ru chaq’rab’. Chi jo’ka’in taaruuq xb’eeresinkil chi chaab’il ut tz’aqal re ru li tenamit.179 Li tz’iib’anb’il esil chi rix li xwaklesinkil eb’ li poyanam sa’ li xteep América Central re li chihab’ 2009-2010 kixtz’il chan ru k’uub’k’u li molamil aj kolol re li tenamit ut laj ilol re li tiikiala chi ru chaq’rab’ ut li tojok maak naq nawan xmuxb’al sa’ eb’ li tenamit wankeb’ sa’ xteep Centro América. 180

Esta sección utiliza algunas ideas básicas del Pacto Fiscal para un futuro con paz y desarrollo, Guatemala, 25 de marzo de 2000. Recomendación del Bureau for Crisis Prevention and Recovery (BCPR) del PNUD. Véase PNUD (2009a). Li awa’b’ejilal a’an aj tenq’ re li poyanam re xtawb’al li wakliik sa’ li xyu’am

Sumk’uub’ank chi rix li tiikilal chi ru l chaq’rab’ ut li xkolb’al li tenamit

C 11

Chi ru li o’laju xb’e li po abril re li chihab’ 2009 ki’k’e jun yok chi uub’ej naq li xmolamil li awa’b’ejilal ut laj jolominel re li molam aj tz’ilol esil chi rix li maakok’ ke’xsume li sumk’uub’ank re rilb’al li xkolb’al li tenamit ut li tiikilal chi ru li chaq’rab’ sa’ chi xjunil li tenamit Watemaal. Li sumk’uub’ank a’in 101 li na’leb’ naxb’eresi chi rix li xkolb’al li tenamit, li xcchihab’ilob’resinkil xk’uub’lal eb’ li tz’alam, li rilb’al naq tpaab’amanq li chaq’rab’ ut wan chi xkomon nake’ril li tiikilal chi ru li chaq’rab’ ut li xk’ak’alenkil li tenamit. Li awa’b’ejilal naxye naq “ aajel ru xkawresinkil li xkolb’al rix li tenamit ut li tiikilal chi ru li chaq’rab’, jo’kan aj wi’ li xjeb’al li ch’ajkilal, li tz’eqtaanank ut xchaab’ilob’resinkil li wan sa’ usilal ut sa’ aatin sa’ li tenamit Guaatemaal ut chi xjunil li xmolamil li awa’b’ejilal nake’kanjelak re xtenq’ankileb’ li xpoyanam. Li na’leb’ a’in naxye naq: Tento xk’eeb’al xwankil li sumk’uub’ank chi rix xkolb’al li tenamit ut li tiikilal chi ru li chaq’rab’ li na’leb’ a’in naxtenq’a li tenamit re xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel . Xtenq’ankil li xk’anjel li awa’b’ejilal re naq t’ruuq xb’eeresinkil chi tz’aqal reeru li k’anjel tento xb’aanunkil re xwaklesinkil li tenamit rik’in li xk’anjel chi rix li xkolb’al ut li roksinkil li tiikilal sa’ xb’eeresinkil li xchaq’rab’. Xtawb’al ru chi us li naxjayali li na’leb’ a’in yiib’anb’il chi ru li chihab’ 1999-2009 naq kitikla xb’aanunkil li sumk’uub’ank chi rix li tuqtuukilal. Xsumenkil naq aajel ru xpaab’ankil li chaq’rab’ chi rix li chaq’rab’ nakuutunk re xkolb’al li tenamit, jo’kan aj wi’ tento naq taak’anjelaq li molam na jolominq re li xk’ak’alenkil li chi xjunil li tenamit Watemaal. Xyeeb’al naq aajel ru naq chi xjunil li xmolam awa’b’ejilal tento naq te’xk’e xch’ool chi xchaab’ilob’resinkil li xk’anjeleb’ jo’kan aj wi’ tento naq eb’ laj k’anjel reheb’ li junjunq xmolamil li awa’b’ejilal te’xkawresi rib’ re naq a’aneb’ aj wi’ jun chi risinkil chi uub’ej li molam nake’k’anjelak wi’. Xk’eeb’al xwankil ut xpaab’ankil li chaq’rab’ nakuutunk re naq tento xk’eeb’al chi xtojb’al xmaak li ani namuxuk re li chaq’rab’, jo’kan aj wi’ tento xtz’ilb’al rix chi xjunil li maak nab’aanumank sa’ xb’een li chaq’rab’. Tento aj wi’ xxaqab’ankil junaq li molam te’xkawres li poyanam te’k’anjelaq re xtz’ilb’al rix li maakok’ chi ru li chaq’rab’ rik’in naab’al paay ru li maakok’ nawan.

100

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Xwaklesinkil ut xk’eeb’al xwankil junaq li molam aj ilol re eb’ li ch’uut tojb’il xb’aan poyanam aj eechal re nake’k’anjelak re xk’ak’alenkil naab’al li molam re naq chaab’il te’xb’aanu li xk’anjel ut maawa’ a’an te’okenq chi xmulb’al li chaq’rab’. Jo’kan aj wi’ tento aj wi’ xk’eeb’al sa’ ajl eb’ li na’leb’ nake’yehok chan ru xb’aanunkil re naq ink’a’ chik taawanq roksinkil eb’ li jalan na’leb’ nab’esimank sa’ xmolamil li awa’b’ejilal. Tento aj wi’ xpaab’ankil chi xjunil li xchaq’rab’ eb’ li junjunq chi na’leb’ xxaqab’anb’ileb’ re xchaab’ilob’resinkil ut xtenq’ankil li tenamit re naq twanq jun li chaab’il xb’eeresinkil li xnimla chaq’rab’ li tenamit Watemaal. Tento aj wi’ rilb’al naq li xmolamil laj k’ak’alenel tenamit ut li xmolamil laj ilol tiikilal chi ru li chaq’rab’ te’xb’aanu aj wi’ chi chaab’il li xk’anjel ut sa’ komonil risinkil chi uub’ej li tenamit. Rik’in chi xjunil li ak xyeemank tento naq sa’ chi xjunil litenamit Watemaal taab’eresimanq eb’ li na’leb’ chi rix xkolb’al rix re naq ink’a’ taamuxeq xwankil ut xloq’al li xchaq’rab’. Xyiib’ankil xk’uub’lal li chaq’rab’ re naq taab’eresimanq sa’ tiikilal ut tuqtuukilal Sa’ li tenamit Watemaal tento naq twanq junaq xmolamil li raqoq aatin chi rix li chaq’rab’ tixk’e xch’ool chi k’anjelak sa’ tuqtuukilalm, tiikilal, sa’ junpaat tixb’eres li xtenq’ankil li poyanam wan sa’ rahilal, taak’anjelaq sa’ junesal ut maani taa’okenq chi takchi’ink malaj xjalb’al li xk’anjel naxb’aanu. Chijo’ka’in taaruuq xpaab’ankil li k’a’ ru aajel ru cho’q reheb’ li poyanam re naq te’wanq chi sa sa’ xch’ool rik’in li xk’anjel nake’xb’aanu li xmolamil li awa’b’ejilal. Naab’al li na’leb’ nayalmank xb’aanunkil chi rix li k’anjel a’in chalen sa’ xjuch’b’al li sumk’uub’ank chi rix li tuqtuukilal, ab’an li xtamjik li xtuminal xb’eeresinkil li k’anjel moko jwal yo ta chi k’emank k’eek jo’ na’ajmank. Li xchaab’ilob’resinkil li xk’uub’lal li chaq’ rab’ kiwan chi ru li chihab’ 1992 jwal chaab’il xb’aan naq kixk’e sa’ ajl li molam aj tz’ilol rix li maakok’ chi ru li chaq’rab’, jo’kan aj wi’ kixk’e sa’ ajl li molam aj kolo re li tenamit. Toj aajel ru k’anjel tixkuutu li xmolamil li molam aj k’ak’alenel tenamit (PNC), li molam aj ilol tz’alam ut li na’leb’ nab’aanumank re xsik’b’al ru jun li ruuchil eb’ laj raqol aatin sa’ xb’een chaq’rab’ (CSJ) ut li molam aj jolominel aj kolol chi rix li maakok’. (IDPP) ut chi rix li molam aj ilol re naq taapab’amanq li chaq’rab’ sa’ li tenamit Watemaal (CC). Chi xjunil li na’leb’ ut k’anjel a’in tento naq tb’aanumanq sa’ tiikilal re naq ink’a’ xmuxb’al

li k’a’ ru naxye li chaq’rab’ ut jo’kan tb’aanumanq jun li chaab’il k’anjel rik’in li tiikil chaq’rab’ na’oksimank sa’ eb’ li kutank a’in.

re naq te’xchaab’ilob’res li xyu’ameb’, c) xpaab’ankil k’a’ ru naxye li molam reheb’ li ab’l tenamit chi rix li wa’ej sa’ xyanqeb’ li poyanam re li tenamit Watemaal.

Li na’leb’ nake’tenq’an re naq twanq junaq li chaab’il k’anjel sa’ li xtiikilal li chaq’rab’ a’an: a) li wan sa’ junesal, sa’ xyaalal, ut tento aj wi’ naq moko yoqeb’ xjalb’aleb’ laj k’anjel chi ru chaq’rab’ rajlal oob’ chihab’181 b) xxaqab’ankil junaq li k’anjel re xtzolb’aleb’ poyanam te’raqok aatin chi ru chaq’rab’. c) ak re re li k’anjel te’xb’aanu eb’ laj k’anjel chi ru chaq’rab’. d) xjuntaq’eetinkil li xwankileb’ eb’ laj k’anjel chi chaq’rab’.

Li tzolok

Li xk’anjel li molam aj raqol chaq’rab’ naab’al li na’leb’ aajel ru tixb’eres xb’aan naq tento sa’ xb’een xb’aanunkil junaq li chaab’il k’anjel re naq chi xjunil li poyanam k’ojk’oq xch’ool xb’aan naq tixnaw naq wan jun chaq’rab’ relik chi yaal taatenq’anq re sa’ eb’ li ch’a’jkilal naru naxtaw.

4.5 Li tzolok ut li kawilal Li kawilal Chi ru li chihab’ 2008, li PNUD, rik’in xtenq li MSPAS ut jalan chik chi molam kixk’e resil chan ru li kawilal sa’ li tenamit Watemaal. B’ar wan ut b’ar yok chi xik li k’anjel ut li molam a’an. Kixtz’il rix chan ru li xyo’lajikeb’ ut k’a’ut naq nake’kam li poyanam, chan ru li xtzekemqeb’,xtuminal li molam ut wan chik xkomon. Chi ru li hab´2010 li esil a’in xk’anjelak xxaqab’ankil jun li na’leb’ naxpatz’ naq chi xjunil li naxpatz’ k’anjel a’in tento xpaab’ankil re xchaab’ilob’resinkil li k’anjel chi rix li xkawilal li poyanam sa’ li tenamit Watemaal. Sa’ xyanqeb’ li na’leb’ a’in wan: li xkuutunkil li xk’anjel li molam aj ilol re xkawilal li poyanam, b) xb’eeresinkil k’anjel re naq chi xjunil li poyanam jo’ eb’ li kok’al, saajil ut cheekily poyanam, poyanam moko tz’aqal ta reeru xjunxaqalil ilb’ilaqeb’ re naq junelik kawaqeb’. c) xb’eeresinkil junaq li k’anjel b’ar wi chi xjunil eb’ li poyanam ilb’ilaqeb’ ut oxloq’inb’ileb’ li xk’ulub’ ut xyehom xb’aanuhom; d) rilb’al naq li xtuminal li molam aj ilol kawilal tb’eresimanq chi chaab’il. Chi rix li xjeb’al li yajel xb’aan li xmaak’ahil tz’ekemq a’in eb’ li na’leb’ nab’eresimank: a) xk’eeb’aleb’ sa’ ajl eb’ li molam wankeb’ sa’ eb’ li ab’l tenamit re naq te’ileq’ ut te’tenq’aaq xb’an li molam aj ilol kawilal, b) xpatz’b’al re li awa’b’ejilal tixk’eheb’ xtenq eb’ li poyanam wankeb’ sa’ li ch’a’jkilal a’in 181

Li k’anjel chi rix li tzolok a’an aajel ru re xwaklesinkil ut xchaab’ilob’resinkil xyu’am li poyanam aj Watemaal, li tzolok natenq’an re xjeb’al li neb’a’il ut li ilek’ sa’ jalanil. Li k’anjel chi rix li tzolok tento naq tb’eresimanq rik’in k’a’uxl ut na’leb’ taatenq’anq xtenq’ankileb’ chi junil li poyanam jo’ li yeeb’il xb’aan li sumk’uub’ank chi rix li tuqtuukilal. Tento aj wi’ naq eb’ li poyanam kuutunb’ilaq li xk’ulub’ chi rix li xtzolb’al re naq xb’aan naq sa’ ruq wan xtenq’ankil li xtenamit re elk chi uub’ej. Eb’ li molam chi rix li tzolok sa’ li tenamit Watemaal (CNE) naxye naq tento xk’eeb’al rib’ sa’ aatin rik’in eb’ li xmolamil awa’b’ejilal re sa’ komonil te’okenq xtenq’ankil li tzolok jo’kan aj wi’ rilb’al chan ru, ani, b’ar ut rik’in k’a’ ru taab’anumanq li k’anjel.

C 11

Li chaq’rab’ 12-91 chi rix li tzolok nab’eresimank jolominb’il xb’aan li molam awa’b’ejilal aj ilo re li tzolok sa’ li tenamit Watemaal. Re naq li tzolok taawulaq sa’ eb’ li junjunq chi ab’l tenamit re xk’eeb’al rokik eb’ li kok’al ut li saajil poyanam tento xkanab’ankil chi rix eb’ li na’leb’ nab’eresimank naq nayeemank naq eb’ laj k’aleb’aal ut li ixq maak’a aj e nake’tzolok. Li ak’ k’anjeleb’al yiib’anb’il sa’ eb’ li ab’l tenamit nak’anjelak re xk’amb’al li tzolok sa’ eb’ li najtil na’ajej. Li k’ulub’ chi rix li tzolok naxye naq li tzolok moko ka’ajwi jun li hu ut jun li tz’iib’leb’, tento b’an rilb’al ma wan rochochil li tzoleb’aal, tem ut meex reheb’ li kok’al ma wan li aj k’utunel ut wan chik xkomon. Chi xjunil li na’leb’ a’in natenq’an re xsik’b’al xyaalal naab’al li majelal natawmank sa’ li k’anjel chirix li tzolok jo’ li xq’emal li tzolok tento k’ulb’ilaq xb’aan junaq li poyanam yok chi tzolek’, eb’ li tasal hu reheb’ li kok’al. Tento aj wi’ rilb’al naq twanq xtuminal li molam aj ilol tzolok re naq t’ruuq chi k’anjelak jo’ na’ajmank. Tento aj wi’ rilb’al naq li tumin a’in taab’eresimanq chi chaab’il ut ink’a’ xb’atz’unenkil malaj xb’aanunkil jalan chik li k’anjel rik’in. Li tzolok sa’ wiib’ paay ru aatinob’aal tento xkuutunkil rik’in naab’al li na’leb’ jo’ rilb’al li xtusulal li roksinkil, xk’anjelankil sa’ eb’ chi xjunil li na’ajej b’ar wi’ na’oksimank junaq li aatinob’aal mayab’, tento aj wi’ xkawresinkil laj k’utunel re naq tixtaw ru li rusilal k’anjelak sa’ wiib’ paay ru aatinob’aal, xb’eeresinkil li tzolok sa’ kiib’ paay ru aatinob’aal sa’ chi xjunil li xtasalil tzolok. Tento aj wi’ xchaab’ilob’resinkil li

El Relator Especial de las Naciones Unidas sobre la independencia de los magistrados y abogados, en 2009, consideró que el hecho que los jueces estén supeditados a un mandato de cinco años debilita el poder judicial, afecta su independencia y desarrollo profesional. Mencionó la necesidad de reformas de tipo legislativo para solucionar este problema en la medida en que se centren en la construcción de una verdadera carrera judicial. También el establecimiento de mecanismos legales que rompan con la provisionalidad que implica la elección de los jueces y magistrados por un período de cinco años. Al mismo tiempo, argumentó la necesidad de establecer mecanismos eficaces de rendición de cuentas para jueces y magistrados. Li awa’b’ejilal a’an aj tenq’ re li poyanam re xtawb’al li wakliik sa’ li xyu’am

101

C 11

xk’uub’lal li xb’eeresinkil li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal re naq taak’anjelaq jo’ eb’ li ab’l tenamit nake’roksi li tzolok a’in tento aj wi’ xb’eeresinkil rik’in xk’eeb’al rokik eb’ li ixq ut li winq sa’ junaq li xq’emal tzolok b’ar wi’ k’eeb’il xloq’al ut xwankil xk’ulub, xyehom xb’aanuhom li poyanam.

li k’anjel naxye naq aajel ru xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel li molam re naq taaruuq xxaqab’ankil naab’al li na’leb’ ut li k’a’uxl nak’anjelak re xtenq’ankil li xkanjel naxb’aanu sa’ xyanqeb’ chi xjunil li poyanam a’ yaal ma aj ralch’och’ malaj aj kaxlan aatin.

Chalen naq kik’anjelamk li xchaab’ilob’resinkil li xk’uub’lal li tzolok chi ru li chihab’ 1998, li awa’b’ejilal yo xk’eeb’al xkomon xb’eeresinkil jun li chaab’il tzolok sa’ eb’ li tzoleb’aal. Kiyib’amank jun ak’ xtusulal li tzolok (CNB) sa’ li xtiklajik xtzolb’aleb’ li kok’al ut chi xjunil li xtasalil. Ab’an toj maji’ natz’ilmank rix ma relik chi yaal laj k’utunel yok xb’aanunkil ut xpaab’ankil li ak’ xtusulal li tzolok, xb’aan naq wankeb’ li tzolonel toj ak’ rokikeb’ maji’ nake’kawresiik chi rix li k’anjel a’an.

Naab’al li xjalb’al li xchaq’rab’il li molam aj ilol re xsik’b’al ru li awa’b’ejilal nawan ab’an toj wan kaahib’ li na’leb’ tento tixb’eresi. a) tiikilal sa’ xsachb’al xtuminal li molam, b) xjeb’al xk’ihalil eb’ laj yiib’anel ut k’uub’anel chaq’rab’ ut xxaqab’ankil xchaq’rab’il li ani nake’ru chi okenk re wulak sa’ li k’anjel a’in, c) xruuchil li nimla tenamit ut li kok’ tenamit, d) xk’eeb’al xchaq’rab’il li okenk sa’ eb’ li junjunq chi ch’uut re naq moko yoqeb’ ta xjalb’al xch’uut chi kok’ xsa’, e) xk’eeb’al xchaq’rab’il re xyeeb’al jarub’ sut naru nawan junaq li poyanam sa’ jun li k’anjel, f) li hu nayehok aniheb’ li junjunq chi poyanam (DPI) g) xjalb’al xsik’b’al ruheb’ li molam nake’jolomin re kok’ tenamit, h) xtenq’ eb’ li ixq ut eb’ li winq nake’k’anjelak re naq eb’ li poyanam te’okenq sa’ li k’anjel a’in.

Li xchaab’ilob’resinkil xq’emal li tzolok b’isb’il rik’in rilb’al chan ru nake’ilok ru hu ut nake’ajlank eb’ li kok’al ut li poyanam yokeb’ chi tzolok k’anjel a’in nab’anumank re naq eb’ li poyanam te’xk’e xch’ool chi tzolok ut chi jo’kan te’xtenq’a li xtenamit chi wakliik. Ab’an toj tento xb’eeresinkil naab’al li k’anjel re xtenq’ankil li xtzolb’aleb’ laj Watemaal, jo’ li xk’eeb’aleb’ sa’ ajl ut rilb’aleb’ chi juntaq’eet jo’ xk’eeb’al xwankil xk’ulub’eb’ ut xyehom xb’aanuhom li junjunq. 182

4.6 Li xk’anjel li awa’b’ejilal ut li wan chi ach’ab’anb’il Naab’al li na’leb’ naxb’eresi li awa’b’ejilal re xtenq’ankil li wan sa’ ach’ab’anb’il ut sa’ tuqtuukilal joeb’ li na’leb’ t’ilmanq. Xjalb’al li xk’uub’lal li molam aj ilol re li xsik’b’aleb’ aj jolominel ut aj k’anjel chi ru li chaq’rab’ Li chaq’rab’ chi rix li molam aj ilol re li xsikb’aleb’ aj jolominel , aj k’anjel chi ru li chaq’rab’ ut li molam nake’xyal xq’e chi wulak sa’ li awa’b’ejilal (1985) naab’al li xjalmankil kiwan chi ru li chihab’ 2004, li na’leb’ kijalmank chi ru li chihab’ 2006 ka’aj wi’ kixjal kiib’ oxib’ li kok’ k’aq’ru. Li rochochil aj jolominel re li molam aj yiib’anel ut aj k’uub’anel chaq’rab’ kixxaqab’ naab’al li na’leb’ chi rix li k’a’uxl a’in ab’an toj maji’ sumenb’il ab’an tk’eemanq chi na’ek’ jo’: a) re naq taaruuq xtz’iib’ankil junaq li molam taaraj xyalb’al xq’e chi okenk re wulak sa’ li awa’b’ejilal tento naq twanq (0.04%) li poyanam re li tenamit nake’kuutunk re. b) li sik’ok u sa’ tiikilal ut li xtojb’al junjunq li juch’ nawan chi rix li ch’uut. c) Li chaq’ rab’ naxye naq 140 laj yiib’anel ut k’uub’anel chaq’rab’ ruuchileb’ li junjun chi tenamit. d) Li molam aj jolominel re li ilok ut b’eresink k’anjel chi rix li sik’ok ru awa’b’ejilal ut li ch’uut nake’xyal xq’e chi okenk sa’ 182

102

Véanse más detalles en Cien/ Usac, Efpem/Prodessa/Flacso-Guatemala (2010).

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Li xk’uub’lal li xmolamil eb’ aj jolominel ut aj ilol re xwaklesinkil li tenamit ut li k’aleb’aal (SCDUR). Li molam SCDUR a’an jun ak’ na’leb’ naxk’e rokikeb’ li molam ut eb’ li poyanam re xsik’b’al xyaalal chan ru xwaklesinkil li tenamit. Li molam a’in nak’anjelak sa’ li nimla tenamit, li kok’ tenamit, li k’aleb’aall ut li kok’ teep. Natenq’an aj wi’ re naq li poyanam junelik aj ajaq ru chi xtenq’ankil li xteep, xk’aleb’aal,malaj xtenamit chi elk chi uub’ej. Tento aj wi’ xb’aanunkil kiib’ oxib’ li na’leb’ te’tenq’anq re xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel li molam a’in jo’: a) ilb’ilaq ut k’ak’alenb’ilaq li roksinkil chi chaab’il ut chi tiik ru li xtuminal li molam xb’aneb’ xmolamil li poyanam, b) xchaab’lob’resinkil li k’anjel nab’anumank rik’in li jalanjalanq chi molam ut li rochochil xjolomil li molam aj k’uub’anel ut yiib’anel chaq’rab’ c) xxaqab’ankil xchaq’rab’il li molam re naq sik’b’ilaq ut ilb’ilaq chi us eb’ li poyanam malaj ch’uut te’iloq re li xtuminal, d) xkawresinkileb’ li poyanam re naq te’okenq sa’ eb’ li k’anjel na’uxmank re xwaklesinkil li tenamit e) xchaab’ilob’resinkil rokikeb’ li Cocode, Comude ut li xmolamil li awa’b’ejilal sa’ li komon k’anjel.

4.7 Li neb’a’il ut li juntaq’eetil ilek’ Sa’ li na’leb’ naxkuutu li k’anjel chi rix li xwaklesinkil li tenamit wan li tiikilal chii ru li chaq’rab’ ut li ilek’ chi juntaq’eet xb’aan naq eb’ li na’leb’ a’an nake’tenq’an re xb’anunkil jun li chaab’il k’anjel b’ar wi’ maak’a li tz’eqtaanak ut li ilek’ sa’ jalanil. Li neb’a’il a’an jun xmaajelal

li poyanam jwal narahob’tesink re ut naxram li waklijik re xchaab’ilob’resinkil li xyu’am li ixq ut li winq. Anaqwan nak’eemank kiib’ oxib’ li na’leb’ naru xb’eeresinkil re xchaab’ilob’eresinkil li xyu’am eb’ li winq ut li ixq yeeb’il xb’aan li molam PNUD ut li Cepal. Rik’in li neb’a’il tento xb’aanunkil k’anjel b’ar wi’ te’okenq eb’ li xmolamil li awa’b’ejilal chi xb’eeresinkil eb’ li k’anjel te’tenq’anq reheb’ li ixq ut li winq aj ralch’och’ malaj aj kaxlan aatin elk sa’ li neb’a’il ut xtenq’ankil li tenamit re naq taawakliiq ut tixchaab’ilob’res li xwanjik sa’ eb’ li tenamit jo’ sa’ lik’aleb’aal chi xjunileb’ li winq jo’ li ixq. Sa’ li k’anjel a’in tento xk’eeb’al xkomon li k’anjel naxye naq tento risinkileb’ chi uub’ej chi xjunil li poyanam aj ralch’och’. Jo’kan aj wi’ li k’anjel a’in naxb’eresi eb’ li k’anjel a’in: a) tento xb’aanunkil chi tz’aqal reeru li komon k’anjel a’in, b) li xq’emal k’anjel tb’aanumanq chi rix li kawilal ut li tzolok tento naq yalanb’ilaq re naq tixtenq’a li poyanam ut li tenamit chi elk chi uub’ej, c) naq nake’xraq xtzob’al eb’ li poyanam tento naq twanq k’anjel cho’q’ reheb’ ut te’xtikib’ xtenqankil li xjunkab’al ut li xtenamit, d) li xsik’b’aleb ru li poyanam te’tenq’aaq tento naq sa’ tiikilal t’uxmanq. Chan ru naq k’uub’k’u ut chan ru xyehom xb’aanuhom junaq tenamit jo’kan aj wi’ naq ilb’ilaq ut tenq’anb’ilaq xb’aan li x-awa’b’ejilal. Chi rix li k’ulub’ rik’in li ilek’ sa’ juntaq’eetilal ixq ut winq tento naq twanq rokikeb’ sa’ eb’ li jalanjalanq chi ch’uut malaj molam nake’okenk chi k’anjelak chi rix li waklesiin ib’ jo’ li tzolok, li kawilal, li k’anjelak ut li roxloq’inkil li xk’ulub’ li ixq. Jo’kan aj wi’ tento rilb’al chi xjunil li ch’a’ajkilal naramok re rokik eb’ li ixq aj k’aleb’aal sa’ eb’ li junjunq chi k’anjel. Chalen jun may chihab’ xtiklajikeb’ li molam nake’k’anjelak chi rix xk’eeb’al xwankil ut xkolb’al li ixq, jo’ li PNPDIM sa’ li chihab’ 1990, li PEO chi ru li 2008-2023. Tento xk’eb’al xkomon li k’anjel nake’xb’aanu eb’ li molam a’in, tento aj wi’ li wan sa’ junajil re xkolb’al li tenamit chi rix eb’ li majelal natawmank sa’ li chi xjunil li tenamit.

5. Jun li tenamit nawan sa’ junajil Sa’ xraqb’al li k’anjel a’in nayemank naq rik’in chi xjunil li k’ihalil ch’a’ajkilal natawmank chisa’ li tenamit Watemaal, taaruuq chi wan sa’ ach’ab’anb’il naq eb’ li xpoyanam te’xkuutu naq relic chi yaal wankeb’ sa’ tuqtuukilal, naq li xchaq’rab’ li tenamit paab’anb’il ut xuwanb’il xb’aan li xpoyanam xb’aan naq na’uxmank xmuxb’al li chaq’rab’ ra xtojb’al li maak naxk’e li molam aj raqol aatin chi rix li chaq’rab’, jo’kan aj wi’ saheb’ sa’ xch’ool xb’aan naq li xb’ihomal li tenamit moko jun ta aj wi’ yo chi b’eresink ut sachok re, jek’b’il b’an chi chaab’il sa’ xyanqeb’ chi xjunil

lil xpoyanam.Jo’ naxye li molam PNUD. Jun li tenamit b’ar wi’ ilb’il li xwaklesinkil ut xtenq’ankil li poyanam re chaab’ilob’resinkil li xyu’am, b’ar wi’ eb’ li ixq ut li winq juntaq’eet xwankileb’ ut eb’ laj ralcho’ch’ k’eeb’ileb’ sa’ ajl. Jun li tenamit nawan sa’ junajil, naxwotz li xk’anjel rik’ineb’ li poyanam re naq te’xye ma’us li k’anjel malaj ink’a’ ut chan ru xchaab’iklob’resinkil li k’a’ ru toj maji’ nab’aanumank. Jo’kan ajwi jun li tenamit b’ar wi’ nake’xtikib’ ut nake’xk’e xkomon li k’anjel chi rix li waklesiink ib’, tento aj wi’ xchaab’ilob’resinkil chi xjunil li k’a’ ru ink’a’ us yok chi b’eresimank. Tento xtawb’al ru naq li xtenq’ankil junaq li tenamit nawan sa’ junajil a’an li k’anjelak ut okenk sa’ komonil, ixq ut winq, aj ralcho’ch’ ut aj kaxlan aatin, kok’al ut cheek, chi xjunileb’ rik’in jun aj wi’ li xk’a’uxleb’ xtenq’ankil rib’ chi rib’il rib’. Xb’aan naq li awa’b’ejilal sa’ junajil a’an li ink’a’ chik naxb’eres li na’leb’ nab’eresimank junxil b’ar wi’ k’ajo’ li xmuxb’al li chaq’rab’ nawan.

C 11

Li awa’b’ejilal re anaqwan tento sa’ xb’een tenq’aank re naq maak’a’aq chik li sik’ok u ut li tz’eqtaanank naxb’eresi na’leb’ jo’: a) xchaab’ilob’resinkil xk’anjeleb’, xtzolb’aleb’, xjunkab’al eb’ li xpoyanam ixq ut winq, aj ralch’och’ ut aj kaxlan’aatin, b) xpaab’ankil naq sa’ li tenamit Watemaal naab’aleb’ li tenamit aj ralch’och’ ut tento xk’eeb’aleb’ xwankil li xk’ulub’, xyehom xb’aanuhom, raatinob’aaleb’ li junjunq chi tenamit xb’aan naq a’an naru aj wi’ nake’tenq’an re xwaklesinkil li tenamit, c) xk’eeb’al xwankil eb’ laj ralch’och’ ut eb’ li raatinob’aal sa’ eb’ li rochochil li molam aj raqol aatin chi ru chaq’rab’ ut aj k’anjel aj jalol aatin naq nake’wulak li poyanam aj ralch’och’, d) xk’eeb’al xwankil eb’ li aatinob’aal sa’ li tzoleb’aal ut xmolamil kawilal, e) xchaab’ilob’resinkil li k’a’uxl chi rix li naab’al paay ru aatinob’aal ut li rokikeb’ laj ralch’och’ chi xjolominkil eb’ li ch’uut nake’xyal xq’e chi okenk re ok sa’ li awa’b’ejilal ut eb’ li naab’al paay ru chi ch’uut wankeb’ sa’ li tenamit chi xb’aanunkil jalanjalanq chi k’anjel re xtenq’ankil li tenamit, f) xq’usb’aleb’ li ani nake’tz’eqtaanank ut ink’a’ nake’xk’e xloq’al li poyanam aj ralch’och’ sa’ eb’ li tzoleb’aal, li molam aj ilol chaq’rab’ ut chi xjunil xmolamil awa’b’ejilal ut molam naril rib’ xjunes, g) xb’eeresinkil jun li tenamit nawan sa’ junesal, h) xb’isb’al li tzolok sa’ ka’paay ru aatinob’aal ut rilb’al k’a’ ru chi k’a’uxl us taaroksi re xchaab’ilob’resinkil li xk’anjel ut roksinkil eb’ li aatinob’aal mayab’, xinka ut garifuna sa’ eb’ li na’ajej nake’oksimank wi’, i) xsik’b’al xyaalal naq eb’ li kok’al te’xraq li xtzolb’al sa’ eb’ li tzoleb’aal ut ink’a’ te’xkanab’ sa’ yiitoq eb’ li kok’al, saaj poyanam ut ixq reheb’ li tenamit aj ralch’och’. Chi xjunil eb’ li k’ulub’ a’in tento aj wi’ xb’eeresinkil re naq ink’a’ chik taamuxmanq

Li awa’b’ejilal a’an aj tenq’ re li poyanam re xtawb’al li wakliik sa’ li xyu’am

103

xwankil ut xk’ulub’ li ixq, xb’aan naq a’an li jwal numtajenaq xrahob’tesinkil naxk’ul.

6. Wiib’ oxib’ li na’leb’ cho’q re xchaab’ilob’resinkil li xk’uub’lal li awa’b’ejilal

C 11

Sa’ xteepal Watemaal eb’ li na’leb’ chi rix xchaab’ilob’resinkil li xk’uub’lal li awa’b’ejilal ak xe’b’eeresiman wiib’ paay ru li k’a’uxl malaj wiib’ raqal ru, b’ar wi’ li xteepalil watemaal naxb’eeresi chi jun aj wi’ li k’a’uxl sa’ chi xjunil li xteepal, b’ar wi’ jalanjalanqeb’ ru li ch’uut. Li xb’een nab’eeresinam rik’in li sumk’uub’ Washington. Sa’ xb’eeresinkil li k’a’uxl a’in, naxk’utb’esi naab’al xmaajelal xb’aan naq jwal nach’ina xkawilal rik’in li junjunq chi na’leb’. Chi rix naq kijuch’man li tuqtuukilal sa’ li hab’ 1996 kitikla jun li k’a’uxl b’ar wi’ naxjalpaqi rib’ li na’leb’ b’ar wi’ kitikla li sumk’uub’ ut sumk’uub’ank sa’ xyanqeb’ li molam junjunq, b’ar wi’ nak’eeman sa’ ajl laj ralch’och’. Jo’kan aj wi’ kitikla chaq li xchaq’rab’il li roq ruq’ xk’uub’lal li awa’b’ejilal chi rix li awa’b’ejink, b’ar wi’ kik’eeman sa’ ajl li xchaab’ilob’resinkil li ochoch junjunq jo’ b’anleb’aal, tzoleb’aal, b’e ut naab’al chik, jo’ wi’ xkawresinkil li na’leb’ chi rix awk rik’in xtenq’ li junjunq chi molam ak rilom aj wi’. Maajunwa, nab’eeresiman junaq na’leb’ b’ar wi’ twanq li okenk cho’q re li tojl nab’eeresiman sa’ li teepalil, ab’an ink’a’ nawan sa’ juntaq’eetilal ut sa’ komonil. Li xkab’ na’leb’ yo chi b’eeresimank sa’ li sumk’uub’ cho’q re xk’ayinkil li k’a’ re ru yalaq ta b’ar ut sa’ jalanq jalanq li najtil tneamit, naab’al li na’leb’ nab’eeresiman chi rix li k’ayink ut loq’ok ab’an toj maak’a’ ch’olch’o xb’aan naq ak re naxb’eeresi li junjunq chi tenamit, jo’ chan ru yo Mexico, b’r wi’ kixyal xq’e chi xxaqab’ankil jun li xchaqrab’il li xk’uub’lal li awa’b’ejilal ab’an toj maji’ nach’ola.

7. Xchaab’ilob’resinkil li xk’uub’lal ru awa’b’ejilal jo’ jun li k’anjel cho’q re xk’uub’ankil li xtz’aqonik li tenamit Li xb’eeresinkil li k’anjel a’in, a’an cho’q re xkawresinkil ut xsik’b’al xyaalaal eb’ li ch’a’ajkilal jwal yo chi yu’amimank sa’ li komonil wan, jo’ wi’ chan ru naq yo chi juk’ek li molam, jo’ re naq yoq li tzolok aj wi’ sa’ xb’eeresinkil. Naru aj wi’ jwal nak’anjelak cho’q re xkawresinkil li qayehom b’aanuhom, jo’ wi’ aniho ut b’ar nakoochal. Sa’ xyanqeb’ li k’a’uxl Naru nakeb’eeresiman wankeb’: a) na’leb’ chi

104

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

rix xb’eeresinkil li kawil ch’ool re naq tqasik’ xyaalal li k’anjelak b’ar wi’ maak’a’aq li xiw xb’aan aj wi’ li b’alaq’ik ak nawan chaq. b) jun li jolomink b’ar wi’ twanq li komonil ut ink’a’ re xjek’inkil li ch’uut junjunq, b’ar wi’ twanq li okenk sa’ komonil ut ink’a’ sa’ junesal. c) jun li na’leb’ b’ar wi’ twanq li k’uub’ank, chan ru xb’eeresinkil li k’anjel jo’ wi’ k’a’ ru na’leb’ Naru xb’eeresinkil, d) twanq li tenq’ank ib’ li tk’anjelaq jo’ roqechal li k’uub’ank ib’ b’ar wi’ Naru nake’xpatz’ xtenq’aleb’ rik’ineb’ laj jolominel molam reheb’ laj ab’l tenamit, xb’aan naq a’aneb’ jwal wankeb’ xnawom chi ri li na’leb’ a’in. e) li k’anjel a’in, a’an cho’q re xtenq’ankileb’ li molam reheb’ aj wi’ laj ralch’och’, komonil wan reheb’ li kok’ tenamit ut nimla tenamit, li na’ajmank a’an naq twanq li tz’aqonk chi tz’aqal reeru ut sa’ tiikilal. Li naraj xyeeb’al a’in, a’an naq sa’ komonil twanq li tenq’ank ib’ re xb’eeresinkil li na’leb’ a’in sa’ chi xjunil li xteepalil li tenamit, b’ar wi’ aajel ru xtikib’ankil rik’in li kok’ na’ajej re naq timiltimil yoq chi wulak sa’ xyanqeb’ chi xjunil li poyanam. Li na’leb’ a’in naxtaaqe li xtz’aqonikeb’ chi xjunil li poyanam jo’ wi’ xkawresinkil li komonil wan junjunq. Junqaq li na’leb’ tento x’beeresinkil sa’ li k’anjel a’in, a’aneb’: li k’a’uxl nab’eeresiman rik’ineb’ li poyanam ut li xk’ub’lal awa’b’ejilal b’ar wi’ nake’oken eb’ li molam nake’xyal xq’e sa’ li xxaqab’ank aj jolominel re li tenamit jo’ wi’ chan ru naq te’okenq sa’ li awa’bejink. Nayeeman naq te’b’oqman chi xjunileb’ li molam te’okenq ut te’kuub’anq li wankeb’ sa’ xyanq aj wi’ li komonil wan ut roq ruq’il li awa’b’ejilal. B’ar wi’ twanq li sumk’uub’ ut sum’aatinakk, b’ar wi’ te’okenq aj wi’ li molam re li awa’b’ejilal, sa’ li k’anjel a’in aajel ru naq tb’eeresimanq jalanjalanq li k’a’uxl re naq tk’utb’esimanq aj wi’ chan ru xsik’b’al xyaalal li junjunq chi ch’a’ajkilal ut chan ru xchaab’ilob’resinkil li yu’amej. Sa’ li k’anjel a’in li nimla na’leb’ nataaqeman rix a’an xchaab’ilob’resinkil li xk’uub’lal li awa’b’ejilal. B’ar wi’ aajel ru xnawb’al chan ru wan xb’eeresinkil li awa’bejilal, chan ru nak’anjelak ut k’a’ ru li yo xb’aanunkil, jo’ aj wi’ chan ru naq yo chi k’utunk li xk’anjel naq ak wan li chaab’ilob’resink. A’in natuqub’aman xb’aan naq na’ajman naq k’uub’laaq chi tz’aqal reeru li awa’b’ejilal b’ar wi’ twanq li komon tz’aqonk, kawresinb’ilaq cho’q re xsik’b’al xyaalal li ch’a’ajkilal junjunq jo’ wi’ xkawresinkil xtuminal li tenamit, chi xjunil a’in cho’q re xchaab’ilob’resinkil xyu’ameb’ chi xjunil li poyanam nake’xk’uub’ li nimla tenamit Watemaal. Watemaal: yo xsik’b’al kawresinkil xk’uub’lal li awa’b’ejilal cho’q re xchaab’ilob’resinkil xyu’ameb’ li poyanan, a’in jun li na’leb’ nak’eeman re xwech’b’al rix ut xyeeb’al k’a’ ru nak’a’uxlaman chi rix.

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil Acevedo, C. (2007). Gasto público social y procesos presupuestarios en Centroamérica. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales (Icefi). Acuerdo sobre identidad y derechos de los pueblos indígenas, 31 de marzo de 1995. 1997. Chimaltenango, Guatemala: Editorial Saqb’e. Adams, RN. y Bastos, S. (2003). Las relaciones étnicas en Guatemala 1944-2000. Guatemala: Cirma, 566 pp.

Alkire, S. y Deneulin, S. (2009). «The Human Development and Capability Approach» en Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan. Álvarez, V. (2004). Ilusiones y desencantos, situación de los docentes en Guatemala. Guatemala: Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso). Arévalo, B. (2002). «De la teoría a la práctica: reflexiones sobre la seguridad democrática». En: Seguridad democrática en Guatemala: desafíos de la transformación. Arévalo, Bernardo (ed.), 2002. Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales (Flacso), Guatemala. pp. 19-85. Arévalo, B. (2008). De las milicias al gran cuartel. Texto provisional de la tesis doctoral, fotocopia. Asíes (2010). Valoraciones sobre pluralismo jurídico y el sistema jurídico propio de los pueblos indígenas. Mayén, G. (redacción de informe final). Programa de Acceso a la Justicia. Asíes (2007). Análisis del proyecto de Presupuesto de Ingresos y Egresos del Estado 2008. Con el apoyo de la Fundación Konrad Adenauer.

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

Alesina, A. y Tabellini, G. (2005) Why is fiscal policy often procyclical. NBER Working paper 11600. Cambridge, MA.

Asturias, M. y Mendizábal, B. (2010). «Análisis de políticas públicas sobre mujeres y equidad de género en el período 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Ball, P. et ál. (2005). Violencia institucional en Guatemala 1960-1996: una reflexión cuantitativa. Nueva York: Centro Internacional para Derechos Humanos y American Association for the Advancement of Science. 167 pp. Bendix, R. (1961). Estado nacional y ciudadanía. Buenos Aires: Amorrortui Editores. Boman, P. y Velásquez (2003). «Estudio de contexto del movimiento indígena de Guatemala y sus organizaciones», en Folleto Vicepresidencia de la República y Segeplan (p. 29). Guatemala. Bremmer (2009). «El capitalismo de Estado alcanza la mayoría de edad, ¿se acerca el fin del libre mercado?», en Foreign Affaires, Vol. 9-3. Cabrera, O. (2010). La sostenibilidad de la deuda pública de El Salvador y Guatemala. El Salvador: Banco Central de Reserva. Castillo, D. (2006). Un diagnóstico participativo de institutos de ciclo básico por cooperativa y una estrategia para mejorar la calidad de sus servicios. Informe de consultoría elaborado en el marco de la Asistencia Técnica con Fondo Japonés para la preparación del proyecto Mejoramiento de la Calidad y Ampliación de la Secundaria. Guatemala: Ministerio de Educación. Centro de Estudios de Guatemala (CEG, 2009). Situación en seguridad, justicia y DDHH. Documento en línea: www.ceg.org.gt/fotos/ situacionseguridadjusticianov09.pdf Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

105

Cepal (2010). La hora de la igualdad. Brechas por cerrar, caminos por abrir. Trigésimo tercer período de sesiones de la Cepal. Brasilia, Brasil. Cien-Cipe (1997). «Educando por la paz». Serie de documentos «Hacia la paz y el desarrollo», Guatemala: Centro de Investigaciones Económicas Nacionales (Cien). Documento electrónico disponible en: http://www.cien.org.gt/index.aspx?menu=3&indice=93 Cien/Usac-Efpem/Prodessa/Flacso (2010). La formación de docentes en Guatemala: Proyecto apoyo al diálogo y negociación para las reformas educativas de segunda generación. Serie Textos para el Debate Educativo. Texto núm. 1. Guatemala: Editorial de Ciencias Sociales. Cleaver, F. (2007). «Understanding agency in collective action», in Journal of human development, Vol. 8, Number 2, July 2007, Routledge Taylor and Francis Group, UNDP, pgs. 223-244. Clegern, W.M. (1994). Origins of Liberal Dictatorship in Central America: 1865/1873. Colorado: University Press of Colorado. Codisra (2010). Sitio oficial de la Comisión Presidencial contra el Racismo y la Discriminación contra los Pueblos Indígenas en Guatemala. Disponible en: http://www.codisra.gob.gt/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=56 Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1983). Informe sobre la situación de los Derechos Humanos en Guatemala, Documento 47, p. 96. OEA/Ser.L/V/II.61. Comisión Interamericana de Derechos Humanos (CIDH) (1984). Informe anual de la Comisión Interamericana de Derechos Humanos 1983-1984. Documento 10. OEA/Ser.L/V/II.63. Comisión para el Esclarecimiento Histórico (CEH) (1999). Memoria del silencio. Documento electrónico disponible en: http://shr.aaas.org/guatemala/ ceh/mds/spanish/toc.html

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

Congreso de la República de Guatemala (2005). «Feminicidio en Guatemala: crímenes contra la humanidad, investigación preliminar». Bancada de la Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG). Congreso de la República http://www.congreso.gob.gt/archivos/decretos/2008/gtdcx18-2008.pdf Consejo de Derechos Humanos (2009). Informe del Relator Especial sobre la independencia de los magistrados y abogados, misión a Guatemala, Documento ONU A/HRC/11/41/add.3, p. 20. Consejo de Derechos Humanos (2010). Informe de la Alta Comisionada de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos sobre las actividades de su Oficina en Guatemala, Documento ONU A/HRC/4/49/add.1, 3 de marzo de 2010. Copare (1998). Diseño de la Reforma Educativa. Guatemala: Cholsamaj. Comisión Paritaria de Reforma Educativa. Cottom, H. (2004). Análisis crítico del sistema nacional de salud en Guatemala. [Versión electrónica] Guatemala, Quetzaltenango: Maestría en Gerencia de la Salud Pública, Universidad Rafael Landívar. [Fecha de consulta: 10 de febrero, 2010] Documento electrónico disponible en: http://www.url.edu.gt/ PortalURL/Archivos/03/archivos/Analisis%20Critico%20del%20Sistema%20Nacional%20de%20Salud%20en%20Guatemala..pdf?sm=c60 Dahl, R. (1999). On Democracy. Yale University Press, USA. Deneulin, S. y Shahani, L. (eds.) (2009). An Introduction to the Human Development and Capability Approach Freedom and Agency. Inglaterra: Human Development and Capability Association Earthscan. Díaz, E. (1998). El Estado de derecho y sociedad democrática. Madrid: Taurus. Dictionary of New Zealand. «Biography: Sheppard, Katherine Wilson (1847-1934)». Documento electrónico disponible en: http://www.dnzb.govt.nz/ dnzb/ Dudley, SS. (2010). Drug Trafficking Organizations in Central America: Transportistas, Mexican Cartels and Maras. Woodrow Wilson International Center for Scholars. Estrada, E. (2010). «Estructura y funciones del Estado 1986-2007». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Flores, W. (2008). ¿Así funcionamos? Colección El Sistema de Salud en Guatemala, ¿hacia dónde vamos?, 4. Guatemala: Programa de Naciones Unidas para el Desarrollo. 104 pp. Foster, J., Greer, J. y Thorbecke, E. (1984). «A Class of Decomposable Poverty Measures». En Econométrica, 42.

106

Eb’ li xe’oken sa’ xk’uub’ankil li Esilal a’in chi rix Wakliik cho’q re li poyanam 2009/2910

Fuentes, E. (1990) El principio de equidad y la estrategia de la progresividad real en el impuesto sobre la renta personal. Documento electrónico disponible en: http://www.eumed.net/textos/07/efq-equidad.htm. Funcede (2004). «Comportamiento electoral municipal de Guatemala». Documento electrónico disponible en: http://www.funcede.org/joomla/ attachments/075_Estudio17.pdf Galo de Lara, C. (1996). Descentralización educativa en Guatemala. Guatemala: Asíes-Preal (mimeo). Giddens, A. (1985). The Nation State and Violence. A Contemporary Critique of Historical Materialism. Cambridge: Polity Press, vol. II, cap. III. González O. (2007). Historia de la educación en Guatemala. Sexta edición. Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos. Guerra Borges, A. (1988). Apuntes para una interpretación de la Revolución guatemalteca y su derrota en 1954. Anuario de Estudios Centroamericanos. Hernández Mack, L. y Miranda, J. (2010). «Las políticas de salud en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Herick, T. (1974). Desarrollo económico y político de Guatemala durante el período de Justo Rufino Barrios (1871-1885). Guatemala. Hintze, O. (1975). The historical Essays. New York: Oxford University Press. Holden, R. (2004). Armies without Nations, Public Violence and State Formation in Central America, 1821-1960. Oxford: Oxford University Press.

Icefi (2008a). La tributación directa en América Latina, equidad y desafíos: el caso de Guatemala. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi (2008b). Rigidez fiscal en América Central: los casos de Guatemala, Costa Rica y Honduras. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi (2009). Marco conceptual para el análisis del presupuesto orientado a la niñez y adolescencia guatemalteca. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. Icefi-SAT (2009). Historia de la tributación en Guatemala, desde los mayas hasta la actualidad. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales. INE (1995). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística.

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

Icefi (2005). Reflexiones sobre la tributación en América Central. Boletín de Estudios Fiscales núm. 3. Guatemala: Instituto Centroamericano de Estudios Fiscales.

INE (2002a). XI Censo nacional de población y VI de habitación. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002b). Encuesta nacional de empleo e ingreso, Enei. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2002c). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2006). Encuesta nacional de condiciones de vida, Encovi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2007). Indicadores para análisis de género. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2008-2009). Encuesta nacional de salud materno infantil, Ensmi. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009a). Manual de transversalización de género y pueblos en la producción Estadística de INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009b). Marco conceptual para enfocar estadísticas de género en el INE. Trifoliar. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE (2009c). Marco conceptual para enfocar estadísticas de pueblos indígenas. Guatemala: Instituto Nacional de Estadística. INE-Celade. (2010). Base de datos. Guatemala.

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

107

La Hora (2009). «Entrevista a Gabriela Núñez». Guatemala, diario La Hora, 20 de agosto de 2009, p. 7. Lakshmann, I. (2005). Cocaine’s new route: Drug traffickers turn to Guatemala. Boston Globe. Lazzetta, O. (2007). Democracias en busca de Estado, ensayos sobre América Latina. Rosario: Homosapiens Editores. Mack, L. (2006). 20 años de procesos electorales municipales en Guatemala. Guatemala: Flacso. Marquardt, B. (2009a). El Estado de la doble revolución ilustrada e industrial (1776-2008). Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores. Marquardt, B. (2009b). Historia universal del Estado. Tomo III. Bogotá: La Carreta Editores. Universidad Nacional de Colombia. Meny, Y. (1999). La globalización de la corrupción. Año 4, núm. 16. Argentina. Mineduc (1991-2008). Anuarios Estadísticos. Guatemala: Ministerio de Educación. Documentos electrónicos disponibles en www.mineduc.gob.gt Mineduc y Usaid/Diálogo para la Inversión Social (2008). Índice de avance educativo municipal 2002-2006. Guatemala: Ministerio de Educación. Ministerio de Finanzas Públicas (2008). Manual de clasificaciones presupuestarias para el sector público de Guatemala. Ministerio Público (2008 y 2009). Memorias de labores. Guatemala. Minugua (2003). Acuerdos de paz de Guatemala. Guatemala: Misión de Verificación de las Naciones Unidas en Guatemala. 242 pp.

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

Monterroso, J. (2010). «El sistema de justicia en Guatemala 1985-2009». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Monterroso-Rivas, O. (2009). «Institucionalidad y políticas públicas para el desarrollo rural». En Revista Cepal, núm. 97, abril de 2009, pp. 155-171. MSPAS (1997). Lineamientos políticos, estratégicos y programáticos para la reforma del sector salud de Guatemala. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 56 pp. MSPAS (1999). Guatemala: la experiencia exitosa de la extensión de cobertura. Guatemala: Sistema Integral de Atención en Salud, Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 11 pp. MSPAS (2009a). Informe de actividades del MSPAS sobre salud de pueblos indígenas. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social. 45 pp. MSPAS (2009b). Indicadores de extensión de cobertura, 2009. [Archivo electrónico, ppt]. Guatemala: Ministerio de Salud Pública y Asistencia Social [Fecha de consulta: 29 de enero, 2010] Disponible en: http://www.mspassias.gob.gt/presentaciones/INDICADORES%20EXTENSION%20COBERTURA%20 2009.pps Oacnudh (2008). Las recomendaciones de los órganos de tratados a Guatemala. Evaluación del cumplimiento de las observaciones finales emitidas por los órganos de tratados de Naciones Unidas al Estado de Guatemala entre 1994 y 2007. Guatemala. OIT (1989). Convenio 169 de la OIT sobre pueblos indígenas y tribales en países independientes. Pacto fiscal para un futuro con paz y desarrollo 2000. Guatemala. Paes de Barros, R., et ál. (2005) Crecimiento con equidad: la lucha contra la pobreza en Centroamérica. PNUD, IPEA. NY: UN. Pásara, L. (2002). Reforma y desafíos de la justicia en Guatemala. Estudios Jurídicos del Centro de Investigación y Docencia Económicas (Cide), México D.F. Paunovic, I. (2004). Evaluación de sostenibilidad de la deuda pública en los países de la región norte de América Latina frente al aumento de las tasas de interés internacionales. Oficial de Asuntos Económicos. México: Comisión Económica para América Latina. Pinto, JC. (1996). Nación, caudillismo y conflicto étnico en Guatemala (1821-1854). Guatemala: Editorial Universitaria, Universidad de San Carlos. PMA/Cepal (2006). Análisis del impacto social y económico de la desnutrición infantil en América Latina. Resultados del estudio en Guatemala. Guatemala.

108

Eb’ li xe’oken sa’ xk’uub’ankil li Esilal a’in chi rix Wakliik cho’q re li poyanam 2009/2910

PNC (2010). Informe Anual 2010. PNUD (2004). Informe de desarrollo humano 2004. La libertad cultural en el mundo diverso de hoy. Madrid: Ediciones Mundi-Prensa. 299 pp. PNUD (2004a). La democracia en América Latina, hacia una democracia en América Latina. New York. PNUD (2004b). La democracia en América Latina, hacia una democracia de ciudadanas y ciudadanos. Guatemala: Magna Terra Editores. PNUD (2005). Diversidad étnico-cultural: la ciudadanía en un Estado plural. Informe Nacional de Desarrollo Humano 2005. Guatemala. PNUD (2008a). Guatemala: ¿una economía al servicio del desarrollo humano? Informe Nacional de Desarrollo Humano 2007/2008, Guatemala. PNUD (2009a). Abrir espacios a la seguridad ciudadana y al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano para América Central. Bogotá. PNUD (2009b). La economía no observada, una aproximación al caso de Guatemala. Cuaderno de Desarrollo Humano, 2007/2008, núm. 4. PNUD (2009c). Superando barreras: Movilidad y desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano, 2009. Madrid, Barcelona, México: Grupo Mundi-Prensa. PNUD (2010). Informe regional sobre desarrollo humano para América Latina y el Caribe. Actuar sobre el futuro: romper la transmisión intergeneracional de la desigualdad. PNUD (2010). La verdadera riqueza de las naciones: caminos al desarrollo humano. Informe sobre desarrollo humano 2010. Madrid, México: Ediciones Mundi-Prensa.

Porta, Laguna y Morales (2006). Tasas de rentabilidad de la educación en Guatemala. Serie de Investigaciones Educativas, Vol. 1. USAID/Diálogo para la Inversión Social en Guatemala. Quemé Chay, Rigoberto, et ál. (2010). «Políticas públicas sobre pueblos indígenas y equidad étnica, implementadas por el Estado guatemalteco». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Ramírez, E. (2006). Por una política fiscal contra cíclica. México: tesis doctoral Facultad de Economía, Universidad Nacional Autónoma de México. Ray, D. (1998). Economía del desarrollo. Trad. E. Rabasco. Barcelona, España: Antoni Bosch ed. Rosada-Granados, H. (2009). «Guatemala, hacia un sistema nacional de seguridad y justicia». Informe de consultoría en el marco de la elaboración del IDHAC 2009/2010. PNUD Bogotá.

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

PNUD (2010). Guatemala: hacia un Estado para el desarrollo humano. Informe nacional de desarrollo humano 2009/2010. Guatemala: Magna Terra.

Sazo, E. (2010). «Apoyo en investigación para la tercera parte del INDH 2009/2010». Informe de consultoría para la elaboración del INDH 2009/2010. PNUD Guatemala. Segeplan (2006). Guate solidaria rural. Estrategia de reducción de la pobreza. Guatemala: Serviprensa. Segeplan (2010). Tercer informe nacional de avances en el cumplimiento de los Objetivos de desarrollo del milenio (inédito). Guatemala. Sepaz (2009). Avances sobre el cumplimiento de los Acuerdos de paz. Presidencia de la República de Guatemala. Sen, AK. (2000) Desarrollo y libertad. Trad. E. Tabasco. Colección Documento. Barcelona: Planeta. Sotelo, I. (1996). El binomio Estado y utopía en filosofía política: teoría del Estado. Madrid: Trotta. Stiglitz, J. (1998) Más instrumentos y metas más amplias para el desarrollo. Hacia el Consenso Post-Washington. Trad. Joan Prats. Documento presentado a la Conferencia Anual de WIDER (Helsinki). Taracena, A. (1997). Invención criolla, sueño ladino, pesadilla indígena: los Altos de Guatemala, de región a Estado (1740-1850). Guatemala-San José: Editorial Porvenir y Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica. Taracena, A. Punteado sobre la problemática histórica de la independencia y la participación de Guatemala en la República de Centro América, ponencia escrita, inédito. Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

109

Tilly, C. (1975). The Formation of National Status in Western Europe. Princeton: University Press. Ul Haq, M. (1995). «The human development paradigm». En Reflections on Human Development. New York: Oxford University Press. Unicef/Demi (2007). Mírame. Situación de la niña indígena en Guatemala. Guatemala: Magna Terra. 96 pp. Unicef y PNUD (2007). La niñez guatemalteca en cifras. Compendio estadístico sobre las niñas, niños y adolecentes guatemaltecos. Guatemala,159 pp. United Nations (2010a) Rethinking Poverty: Report on the World Social Situation 2010. Department of Economic and Social Affairs. New York: UN. United Nations (2010b). The Millennium Development Goals Report 2010. New York: UN. USAID/Diálogo para la inversión social en Guatemala (2008). Análisis de Política No. 1. ¿Quién financia el sistema de salud en Guatemala? Documento electrónico disponible en: www.proyectodialogo.org Verdugo, J. (1995). Neoliberalismo y política de salud en Guatemala, período 1986-1994. Tesis para optar al grado de Maestría en Medicina Social, no publicada. Ciudad de México: Universidad Autónoma Metropolitana-Unidad Xochimilco. von Hoegen, M. y Palma, D. (1999). Los pobres explican la pobreza: el caso de Guatemala. Guatemala: IDIES. 2da. edición. 210 pp.

Hu xe’ilman xsa’ malaj na’ajej xe’tawman wi’ li esil

Woodward, RL. (2002). Rafael Carrera y la creación de la República de Guatemala, 1821-1871. Guatemala: Plumsock Mesoamerican Studies/Centro de Investigaciones Regionales de Mesoamérica.

110

Eb’ li xe’oken sa’ xk’uub’ankil li Esilal a’in chi rix Wakliik cho’q re li poyanam 2009/2910

Xyaalalil junqaq aatin: Agencia. Naq wanq aanawom re xsik’b’al li k’a’ ru taawaj aajunes aakiib’. A’an aj wi’ li xnawb’al xb’eeresinkil laayu’am ut xnawb’al b’ar wan li us cho’q re laayu’am ut laakomonil. Capitalismo de Estado. A’an li rokik li tumin li aajel ru. Desarrollo humano. A’an li xtawb’al li aajel ru cho’q re li yu’amej, naraj naxye xchaab’ilob’resinkil xnawomeb’ li poyanam re naq te’ruhanq xtawb’al li te’raj. Discriminación. Tz’eqtanank, ink’a’ xk’eeb’al sa’ ajl junaq poyanam, sa’ xk’ab’a’ li ch’uut nachal wi’, xb’onol li xtib’el, li xtenamit, malaj jalan chik li na’uxman wi’ xtz’eqtanankil junaq poyanam malaj naq ink’a’ na’uxman xk’eeb’al sa’ ajl li raatin ut ink’a’ aj wi’ nak’eeman xhoonal chi tz’aqonk. Equidad de género. A’in jun li k’anjel b’ar wi’ na’ajman naq juntaq’eetaq rilb’aleb’ li ixq ut li winq, ab’an cho’q re a’in aajel ru xk’anjelankil naq juntaq’eet naq te’xik chi ub’ej jo’ li ixq, jo’ li winq, ink’a’ naru xramb’al ru li ixq chi moko li winq yal ta sa’ xk’ab’a’ li xb’ihomal, xpoynamil, xyehom xb’aanuhom ut naab’al chik.

Índice de desarrollo humano. Kitikla chaq chi ru li chihab’ 1990, jo’ jun xb’isb’al li wakliik sa’ oxib’ raqal: xnimob’resinkil ru li yu’amej, xtawb’al li usaak sa’ li tzolok ut li xwanjik chi xjunil li nak’anjelak re xb’eeresinkil li yu’am. A’an li najayaliman cho’q re li wakliik li naru xk’eeb’al xtz’aq 0 toj 1. Li rosob’ li ajl naxjultika chan ru yo chi tawmank li wakliik.

Glosario

Estado. A’an jun ch’uut li k’a’uxl wan xwankil, li nanumta ut li na’uxman xpaab’ankil (chi xjunil a’in ilb’il xb’aan li chaq’rab’) xb’aan naq eb’ li k’a’uxl a’in nab’eeresiman sa’ xb’een jun ch’uut chi poyanam li naxsik’ xtuqub’ankil ru.

Índice de densidad del Estado. Naxb’is xk’ihalil xb’aanuhem li awa’b’ejilal sa’ oxib’ raqal ru: xwanjikeb’ li molam sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej, xk’ihalil eb’ laj k’anjel rub’el xtaql awa’b’ejilal (xk’ihalail eb’ laj k’anjel a’yaal xk’ihalil li poyanam reheb’ li junjunq chi na’ajej), xk’ihalil li sachomq re naxk’e li awa’b’ejila re li junjunq chi tenamit (xk’ihalil nak’eeman re li junjunq chi poyanam chi ketzal). Re chi xjunil a’in nak’utb’esin jun resilal ut nak’eeman xtz’aq chalen sa’ li ajl 0 toj 1, b’ar li ajl jun naxjultika li jwal k’i. Igualdad de género. A’in naraj naxye naq ixq ut winq juntaq’eet li xloq’aleb’ ut li xk’ulub’eb’, jo’ naru nake’xb’eeresi li xnawomeb’ jo’ chan ru naxk’ulub’a li xch’ooleb’, chi moko naru xramb’al re naq te’ruhanq xyeeb’aleb’ li xk’a’uxl. Necesidades básicas insatisfechas. A’in jun xb’ehil xk’eeb’al reetal b’ar yo chi wan li maajelal sa’ xyanqeb’ li komonil, jo’ li neb’a’il. Xtawb’al chan ru wankeb’ li poyanam rik’in chi xjunil li aajel ru sa’ li xyu’ameb’ jo’ rik’ineb’ li rochochnal, tzolok, xtojb’aleb’ li xk’anjel ut naab’al chik. Padrón electoral. A’in jun resilal b’ar wi’ tz’iib’anb’ileb’ chi xjunil eb’ li poyanam li naru nake’oken sa’ li juch’uk chi rix li xxaqab’ank awa’b’ejilal. Wan resilal chi xjunileb’ li poyanam li naru nake’oken sa’ li juch’uk. Pluralismo jurídico. Xk’ihalil li nake’wan sa’ junajil (sa’ juntaq’eetilal). Producto interno bruto (PIB). Xk’ihalil li na’oksiman chi rix li sachomq chi rixeb’ li wankeb’ sa’ junaq na’ajej malaj li jalaneb’ chik. Producto interno bruto (PIB) per cápita. A’an jun xk’ihalil (PIB) li najek’man sa’ xyanqeb’ xk’ihalil jun ch’uutaq chi poyanam. Pueblos indígenas. Xkolb’al chi ru junaq rahilal malaj ch’a’ajkilal eb’ li poyanam, jo’ rik’in li xyu’am, li xjunxaqalil, li xb’ihomal malaj junaq chik na’leb’ li trahob’tesi li xyu’am. Seguridad ciudadana. Xkolb’al chi ru junaq rahilal malaj ch’a’ajkilal eb’ li poyanam, jo’ rik’in li xyu’am, li xjunxaqalil, li xb’ihomal malaj junaq chik na’leb’ li trahob’tesi li xyu’am. Seguridad humana. Kole’k chi ru li rahob’tesiik. Transferencias económicas condicionadas (TEC). Jun na’leb’ chi rix rilb’aleb’ li junkab’al li jwal wankeb’ sa’ neb’a’il. li TEC a’an xk’eeb’aleb’ xtumin rajlal cho’q re xb’aanunkil junaq k’anjel nake’yeeman re. Li k’anjel nake’yeeman re xb’eeresinkil a’aneb’: xik rajlal chi tzolok sa’ eb’ li tzoleb’aal, xk’eeb’aleb’ chaq rib’ chi ile’k sa’ eb’ li b’anleb’aal, ut tz’aqonk sa’ eb’ li k’anjel nab’eeresiman chi rix rilb’al li xtzekemqeb’ li kok’al. Racismo. Ch’ajkilal nachal sa’ xk’ab’a’ li ch’uut na’el wi chaq junaq li poyanam, qayehaq naq na’uxk li wan sa’ xyanqeb’ k’iila ch’uut. Xyaalalil junqaq aatin:

111

Watemaal: naxtaqe rix jun na’ajej li wakliik cho’q re li poyanam.

Xsasal esil Síntesis Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Esilal chi rix xwaklejik li poyanam 2009/2010

Síntesis Q’eqchi’