Света мајка Тереза by Infinity

Martin Trenevski | Мартин Треневски

THE CHILDHOOD AND THE YOUTH OF A RARE NOBLE SOUL

St. MOTHER TERESA СВЕТА МАЈКА ТЕРЕЗА

MEMORIAL HOUSE OF St. MOTHER TERESA IN SKOPJE СПОМЕН КУЌАТА НА МАЈКА ТЕРЕЗА ВО СКОПЈЕ

ISBN 978-608-4685-14-2

фондација „никола кљусев“ 9 78608 4 685142

90000

ДЕТСТВОТО И МЛАДОСТА НА ЕДНА РЕТКА БЛАГОРОДНА ДУША

Издавањето на делото е поддржано од

Министерство за култура на РМ

Мартин Треневски

ДЕТСТВОТО И МЛАДОСТА НА ЕДНА РЕТКА БЛАГОРОДНА ДУША, СВЕТА МАЈКА ТЕРЕЗА

фондација „никола кљусев“ Скопје, 2017

Martin Trenevski

THE CHILDHOOD AND THE YOUTH OF A RARE NOBLE SOUL, St. MOTHER TERESA

Foundation “Nikola kljusev” Skopje, 2017

Содржина

Скромна куќа во Влашкото маало............................................6 Во предвечерието на Балканските војни................................20 По потекло од Призрен............................................................24 Девојчето од Влашкото маало.................................................26 Три деца на училиште..............................................................28 Надарена за музика...................................................................32 Врските со Индија....................................................................36 Заслужена награда за помош на болните...............................40 Заминување од Скопје..............................................................44 Седумдесет години самоодрекување......................................48 Повторно во Скопје..................................................................50

TABLE OF CONTENTS

A modest house in the â&#x20AC;&#x153;Vlashkoâ&#x20AC;? neighbourhood.......................7 On the eve of the Balkan Wars..................................................21 Originally from Prizren..............................................................25 The Girl from the Vlach neighbourhood...................................27 Three children in school.............................................................29 She was gifted in Music.............................................................33 Ties to India................................................................................37 A well-deserved reward for helping the sick.............................41 Departure from Skopje...............................................................45 Seventy years of self-denial.......................................................49 Again in Skopje..........................................................................51

Скромна куќа во Влашкото маало

етврти септември 2016 година е денот што ќе остане неизбришлив во историјата на Католичката црква, но секако и за нашата татковина Република Македонија. Нa овој ден, на велелепниот плоштад пред црквата посветена на светиот Апостол Петар, во древниот Рим, стоилјаден народ дојде од сите страни на светот за да присуствува на еден редок и незаборавен настан - на прогласувањето на скопјанката Гонџа Бојаџиу, ширум светот позната како Мајка Teреза, за светица. Церемонијата на канонизацијата на Мајка Тереза беше несомнено светски медиумски настан што директно го пренесуваа бројни телевизиски канали и други медиуми ширум Европа,

OД РАНАТА МЛАДОСТ СОНУВАШЕ ДА ИМ СЕ ПОСВЕТИ НА СИРОМАШНИТЕ FROM HER EARLY AGES SHE DREAMED OF DEDICATING HERSELF TO THE POOR 6

A modest house in the â&#x20AC;&#x153;Vlashkoâ&#x20AC;? neighbourhood

eptember 4th, 2016 is the day that will remain indelible in the history of the Catholic Church, but of course also in our fatherland, Macedonia. On this day hundreds of thousands of people from around the world gathered at the magnificent square in front of the church dedicated to the Apostle Peter in ancient Rome, to attend a rare and memorable event, the proclamation of the world famous Gondha Boiadzhiu from Skopje known as Saint Mother Teresa. Mother Teresaâ&#x20AC;&#x2122;s canonization ceremony undoubtedly was a world event which received much attention especially from the world media, which offered live broadcasts on numerous television channels and other media outlets across Europe, North and South America and Australia. It was estimated that the event was watched live by about a half a billion viewers. The act of declaring Mother Teresa a saint will always be remembered and recorded in the annals of the Vatican and elsewhere. Normally the process of proclaiming Saints takes decades, sometimes even centuries. But this was not the case with Mother Teresa. In fact this proclamation was one of the shortest proclamations in the history of the Holy See. This alone speaks of the importance and significance of Mother Teresa who devoted her entire life to her work with unprecedented fervour. But who is Mother Teresa, or now more fittingly St. Teresa, about whom, after her passing, India declared statewide mourning for the second time in its recent history? The first time was when Mahatma Gandhi, the father of the nation, passed on. Who was this St. Teresa, a native of Skopje, for whom a memorial 7

Северна и Јужна Америка, па сè до Австралија, а според проценките, настанот го следеа половина милијарда гледачи. Чинот на прогласувањето на Мајка Тереза за светица ќе остане забележан во аналите на Ватикан, не само како чин туку и од една друга причина. Имено, процесот на прогласување светец вообичаено трае со децении, па дури понекогаш и столетија, а процесот на канонизација на Мајка Тереза и нејзиното прогласување за светица се смета меѓу најкраткотрајните во историјата на Светиот Престол, што само по себе говори за важноста и значењето на нејзиното дело, на кое му го посвети целиот свој живот со невиден жар. Но која е Мајка Тереза, или сега веќе поприкладно е да ја ословуваме како Света Тереза, на која Индија, по нејзиното упокојување, й приреди погреб на државно ниво, вторпат во историјата на земјата, по погребот на таткото на нацијата Махатма Ганди, а на која родното Скопје й изгради споменкуќа и посвети цела недела пригодни манифестации по повод нејзиното прогласување за светица!? Moжеби најдоброто претставување на скопјанката Мајка Тереза го стори непосредно самиот поглавар на Римокатоличката црква, Папата Франсис, кога на 4 септември 2016 година лично ја прочита одлуката за прогласување на скопјанката Мајка Тереза за светица, нa свечената церемонија пред стоилјадниот народ на плоштадот Свети Петар во Рим, кога помеѓу останатото рече: „Majкa Teреза ja славиме како милостив (merciful) светец, кој ги бранеше животите на неродените, болните и напуштените“. Вредно e да се спомене дека нашата Гонџа Бојаџиу во суштина уште во текот на својот живот неформално беше третирана како светица! Сo други зборови, уште додека беше жива, за речиси седумте децении посветени на болните, сиромашните и обесправените беше третирана како најсериозна кандидатка за канонизација, и тоа во најкраток можен рок по нејзината смрт. Во ова имав непосредна можност лично самиот да се уверам, кога како млад новинар 8

house was built and weeks-long commemorative events were devoted to her during her proclamation as a saint!? Mother Teresa perhaps was best described by Pope Frances, head of the Catholic Church in Rome when, on September 4th 2016, he personally read the resolution declaring Mother Teresa a saint. This was done during the festive ceremony in front of hundreds of thousands of people in St. Peter’s Square in Rome where, among other things, he said: “We celebrate Mother Teresa as a merciful saint who defended the lives of the unborn, the sick and the abandoned.” It is important to mention that our Gondzha Boiadzhiu, essentially, in the course of her life, was already informally regarded as a saint! In other words, for nearly seven decades while she was alive, she dedicated herself to serving the sick, the poor and the disadvantaged. The moment she passed on she was considered as a very serious candidate for canonization. As a young journalist I was always interested in researching Gondzha Boiadzhiu’s life story especially the period of her youth, from the day she was born and lived in her native Skopje for 18

ГОНЏА БОЈАЏИУ 18 ГОДИНИ ОД НАЈРАНИОТ ЖИВОТ ГИ ПОМИНА ВО РОДНОТО СКОПЈЕ GONDZA BOJADZIU SPENT HER FIRST 18 YEARS OF LIFE IN HER NATIVE SKOPJE 9

ГОНЏА БОЈАЏИУ ПРЕД ДА ГО НАПУШТИ РОДНОТО СКОПЈЕ ВО ВТОРАТА ПОЛОВИНА ОД 1920-ТИТЕ ГОДИНИ GONDZA BEFORE LEAVING HER NATIVE CITY SKOPJE IN LATE 1920ties OF THE LAST CENTUURY

истражував за нејзино то детство во родното Скопје каде што жи ве еше 18 години од неј зиното раѓање. Тоа се случи во далечната 1980 година, кога се срет нав со нејзиниот прв братучед, познат композитор, Лоренц Антони, врсник на Мајка Тереза и нејзин школски другар. Лоренц Антони, во годините на раното детство, што во голем дел ги поминал заедно со Мајка Тереза во Скопје, водел дневник на кирилица, но на ијекавски говор, т.е хрватски јазик. Во една прилика, при мојата посета во неговиот стан во Приштина каде што живееше по војната, ми дозволи да прочитам неколку страници од дневникот, на што ќе се навратам подоцна во текстов. Не можев да видам сè бидејќи Лоренц ме предупреди дека во високите кругови на Ватикан, иако сè уште жива, неговата братучетка Гонџа ја сметаат за најсериозна кандидатка да биде прогласена за светица! Лоренц Антони во младоста бил и фотограф – аматер, и при нашата средба ми покажа повеќе фотографии од детството поминато во родното Скопје, меѓу нив и фотографии 10

years. My interest was revitalized back in 1980 when I was given the opportunity to meet with her first cousin, later known a composer Lawrence Anthony, a peer and friend of Mother Teresa’s. When Lawrence Anthony and Gondzha Boiadzhiu were young schoolchildren they spent a lot of time together, about which Lawrence had written in a diary in Cyrillic script in the Croatian language. On one occasion, during my visit to his apartment in Pristina where he lived after the war, Lawrence let me read a few pages from the diary, to which I will come back later. Lawrence, unfortunately, did not allow me to read everything in the diary. Even then he mentioned to me that his cousin Gondzha was considered a serious candidate for sainthood in the Vatican circles… while she was still alive! During his early years Lawrence Anthony was an amateur photographer. When we met he showed me several photographs of his childhood which he spent in his native Skopje. Some of those photographs included young Agnes Gondzha Boadzhiu, the future Nobel Prize winner and saint. She

ГОНЏА СО СЕСТРА И АГУША (АГА) ВО НАРОДНИ НОСИИ GONDZA WITH HER SISTER AGUSHA (AGA) IN FOLK COSTUMES 11

на младата Агнеза Гонџа Бојаџиу. Ми дозволи да пресликам неколку, меѓу кои и прекрасна фотографија на идната нобеловка и светица, во училишна униформа во полупрофил, со беретка на главата. Пресликаната фотографија излезе прекрасно. Й ја покажав на идната светица при нејзината посета на родното Скопје во јуни 1980 година. „Мајко“, й се обратив, „дали ја препознавате оваа млада девојка?“ А таа ми одговори, „Не могу да се сјетим“. „Мајко, па тоа си Ти во школска униформа како средношколка во Скопје“, й појаснив. Мајка Тереза повторно, со уште поголемо внимание ја погледа сликата, незабележливо се натажи, ја сврте од задната страна и ја потпиша, а потоа им ја подари за спомен на трите сестри од нејзиниот ред Мисионерки на милосрдието, кои во таа прилика беа дојдени со неа во Скопје. Кампањата за прогласување на Мајка Тереза за светица веднаш по нејзината смрт, ја започна канадскиот свештеник

ГОНЏА СО СЕСТРА Ѝ АГЕ И ПРИЈАТЕЛКА ВО СКОПЈЕ GONDZA WITH HER SISTER AGE AND A FRIEND IN SKOPJE 12

wore a school uniform in a semi profile pose with a beret on her head. I took the wonderful picture with me and when I had an opportunity to meet with her during her visit to her native Skopje in June 1980, I showed it to her. I then asked her: “Mother, do you recognize this young girl?” “Ne mogu da se sjetim,” (I don’t much remember) she replied. So I said: “Mother, that is you in a middle school uniform from when you were a student in Skopje.” Mother Teresa looked at the photograph again, this time with greater interest. A small sign of almost undetectable sadness appeared on her face. She turned over the photograph and signed it. After that she passed it on to the three sisters of her order of Charity who had accompanied her to Skopje and told them to keep it as a souvenir. The campaign to declare Mother Teresa a saint began immediately after her death. It was started by a Canadian priest named Brian Kolodieichuk who had spent many years with her in Calcutta and had direct insight into her tireless work. He collected 76 files full of documents with over 35,000 pages of material from 113 people interviewed. All respondents were asked the same 263 questions in an effort to reveal Mother

СО ГРУПА СРЕДНОШКОЛКИ ВО СКОПЈЕ GONDZA (first from the left next to her teacher) WITH GROUP OF SCHOOLMATES 13

ГОНЏА БОЈАЏИУ КАКО СРЕДНОШКОЛКА GONDZA BOJADZIU AS SECONDARY SCHOOL STUDENT

Брајан Колодиејчук кој помина многу години со неа во Калкута и имаше непосреден увид во нејзината неуморна работа. Тој собра 76 фајлови со документи, со над 35.000 страници материјал од 113 интервјуа со исто толку испитаници. Сите испитаници одговарале на 263 исти прашања за да се докажат чудата и делата на Мајка Тереза, по многу нешта уникатна жена - добротвор. Во биографијата на Света Тереза, како што официјално ја нарекува Ватикан, или Света Тереза од Калкута, како што ја претставуваат медиумите, а за нас скопјанката Мајка Тереза, е забележено дека на 17 август 1948 година за првпат облече бело сари со сини линии, препознатливо за нејзиниот ред „Мисионерки на милосрдието“ што на 7 октомври 1950 година, со специјално одобрение од Римокатоличката црква, е признаено како посебна конгрегација. „Мисионерките на милосрдието“ (Sisters of Charity) ja сочинуваат пред сè млади жени кои следејќи го примерот на Мајка Тереза го посветија својот живот во помагање на болните, сиромашните и обесправените. Редот ,,Мисионерки на милосрдието” во 1966 година имаше 517 мисии во над сто земји а во 2012 година мисии во 133 земји. 14

Teresa’s contributions which would qualify her as a benevolent person. Mother Teresa or “St. Teresa” as she was recorded in her biography, or “St. Teresa of Calcutta” as she was officially called by the Vatican and by representatives of the media, was the same “Mother Teresa” who for the first time, on August 17, 1948, wore the white sari with blue lines recognized for its fine order “The Sisters of Charity”, which on October 7, 1950 was recognized as a separate congregation with special approval from the Roman Catholic Church. The “Sisters of Charity” order was joined by many young women who followed Mother Teresa’s example and dedicated their lives to helping the sick, the poor and the disadvantaged. By 1966 there were 517 “Sisters of Charity” missions in over one hundred countries. By 2012 its missions had reached 133 countries. One time Mother Teresa was asked how she came up with the idea of forming the new “Catholic Sisters of Charity” congregation. She said: “On September 10, 1946, when I was traveling from Calcutta to Darjeeling in the Himalayas, I was inspired by a voice which said: ‘Come, be my light, I can’t do it alone…’ I was beckoned to form a religious group ‘the Sisters of Charity’ and to dedicate them to serving the poorest among the poor people.” Mother Teresa died in Calcutta on September 5, 1997 at age 87. Just five years later, in 2002, the Vatican recognized the first of the two miracles necessary for declaring her a saint. It was discovered that an Indian woman named Monica Besra was cured of abdominal cancer after praying to Mother Teresa. One year later, on October 19, 2003, Mother Teresa was beatified and declared blessed. Then, on December 17, 2015, the Vatican officially confirmed that Pope Francis “had discovered the second miracle” necessary for her canonization. It was discovered that Mother Teresa had cured a Brazilian man suffering from a brain tumour. After she left Skopje in 1928, Mother Teresa visited Macedonia, her place of birth, four times. All four times the 15

Запрашана во една прилика како дојде до идејата да формира нова католичка конгрегација „Мисионерки на милосрдието“, Мајка Teреза изјави, „Нa 10 септември 1946 година, кога патував од Калкута кон Дарџилинг (Darjeeling) на Хималаите, добив инспирација, глас што ми порача: ’Дојди, биди ми светлина, не можам сам‘. Ме замоли да формирам религиозна група „Мисионерки на милосрдието“ и да ја посветам на најсиромашните меѓу сиромашните“. Majкa Teреза почина во Калкута на 5 септември 1997 година, на 87-годишна возраст. Само пет години подоцна, поточно во 2002 година, Ватикан го призна првото чудо, од две колку што е неопходно за некој да биде прогласен за светец. Станува збор за излекување од рак на абдоменот на Индијката Моника Бесра (Monica Вesra), кoja се молела за здравје на гробот на Мајка Тереза. Само една година потоа, на 19 октомври 2003 година Мајка Тереза беше беатифицирана и прогласена за блажена (blessed). На 17 декември 2015 година Ватикан официјално потврди дека Папата Францис „го констатирал и второто чудо“, т.е. дека молбите кон Мајка Тереза му помогнале на еден Бразилец да се излекува од тумор на мозокот и со тоа патот за канонизација на добитничката на Нобеловата награда за мир, блажената Мајка Тереза, беше отворен. По заминувањето од Скопје во 1928 година, Света Тереза четири пати го посети родниот крај, а градот на Вардар со раширени раце ги прифати нејзините „Мисионерки на милосрдието“. Во нејзина чест, градот Скопје подигна спомен куќа (Memorial Hоuse), и тоа во непосредна близина на местото каде што се наоѓаше католичката црква „Срце Исусово“, што се урна во катастрофалниот земјотрес 1963 година. Бронзена фигура на Света Тереза е поставена пред нејзината спомен-куќа, а на главниот градски плоштад се издига голем споменик во чест на нашата сограѓанка со која толку многу се гордееме.

ГОНЏА СО ГРУПА СРЕДНОШКОЛКИ ВО СКОПЈЕ GONDZA WITH GROUP OF SCHOOLMATES IN SKOPJE

city on the Vardar (Skopje) welcomed her and her “Sisters of Charity” with open arms. A Memorial House was built in her honour in Skopje adjacent to the place where the Catholic Church “Heart of Jesus” existed, destroyed by the earthquake in 1963. A large bronze statue of St. Teresa was erected in front of her memorial house. There was also a large monument erected in the Skopje City Square in honour of our fair Mother Teresa, of whom everyone is proud. The year 1979 was declared “Year of the Child” worldwide by the United Nations. The same year Mother Teresa was awarded the Nobel Peace Prize by the Nobel Committee in Oslo for her missionary work, for her great contribution to strengthening world peace and for her generous help to millions of poor and rejected people! A brief announcement was made of this and carried by all the news agencies around the world. Who is this woman whose name gave so much hope to the poor in the Calcutta suburbs in the last 70 years? Who is this woman who became the mother of thousands of abandoned girls and boys in India, Bangladesh, Sri Lanka, Venezuela, Jordan,

Илјада деветстотини седумдесет и деветата беше прогласена за светска година на детето од страна на Организацијата на обединетите нации. Истата таа 1979 година, Нобеловиот комитет во Осло објави кратко соопштение што го пренесоа сите новински агенции во светот дека добитник на Нобеловата награда за мир за таа година е мисионерката Мајка Тереза за нејзиниот голем придонес во јакнењето на светскиот мир и за несебичната помош за милиони сиромашни и отфрлени луѓе! Која е оваа жена чие име значеше надеж за сиромашните во предградијата на Калкута последните седумдесетина години? Која е оваа жена што стана мајка на илјадници отфрлени девојчиња и момчиња од Индија, Бангладеш, Шри Ланка, Венецуела, Јордан, њујоршкиот Харлем, Јемен и во многу други земји, каде што им стана утеха на сите болни? За нејзиниот живот и работа во Индија и на сите континенти, за нејзините одрекувања и тешкотии на кои наидувала во секојдневната работа напишани се бројни книги на повеќе светски јазици. Дојдов на идеја да истражувам и да пишувам фељтони за детството на нобеловката од Скопје. Таа година (крајот на седумдесетите години од минатиот век) имав можност да разговарам со повеќе живи сведоци во Скопје, кои й беа роднини или школски другари и пријатели од црковниот хор на црквата „Срце Исусово“. Текстот од фељтонот со повеќе илустрации й го пратив по пошта на Мајка Тереза во Калкута. При нејзината посета на Скопје во јуни 1980 година, ја потсетив со зборовите: „Мајко, пишував за вас. Ви го пратив текстот на Вашата адреса во Калкута ама не ми одговоривте“. „Да, сјеќам се“, ми одговори, „али ви добро знате зашто Вам нисам одговорила!“ Да, знаев, Мајка Тереза не сакаше да се пишува за неа како личност, туку исклучиво за нејзините штитеници, за сиромашните, болните и обесправените.

Harlem New York, Yemen and many other countries, where she gave comfort to the sick and to the forsaken? Numerous books have been written in several languages about her life and contributions in India and in all the continents where she worked, about her deprivations and about the difficulties she encountered in her daily activities. One day I decided to research Mother Teresa’s life story and write an article about the childhood years of our Nobel Prize winner. When I decided to do this, there were many people in Skopje who personally knew Mother Teresa, especially her relatives, classmates, friends, the church choir from the “Heart of Jesus” Catholic Church and others, with whom I had the opportunity to discuss our Nobel Prize winner from Skopje. After I completed the well-illustrated article I sent it by regular mail to her address in Calcutta. Then, during her visit to Skopje in June 1980, I asked her about it. I said: “Mother, I wrote an article about you and sent it to your address in Calcutta but you did not answer me.” She looked at me and said: “Yes, I remember, but you best know why I did not respond…!” I already knew that and was again reminded that Mother Teresa does not want attention for herself but only for those who are sick, poor and disadvantaged.

ГОНЏА НЕПОСРЕДНО ПО ЗАМОНАШУВАЊЕТО ВО ОПАТИЈАТА ЛОРЕТО ВО ДАБЛИН, ВО ИРСКА GONDZA AFTER TAKING THE OATH AT St. LORETTO ABBEY IN DUBLIN, IRELAND 19

Во предвечерието на Балканските војни

ајка Тереза е родена и порасна во Скопје во период на големи превирања и бурни настани што се менуваа со филмска брзина, оставајќи зад себе трајни и неизбришливи траги на понатамошниот историски тек и животот на луѓето од овие простори. Родена е како Агнеза Гонџа Бојаџиу нa 27 aвгуст 1910 година, вo самото предвечерие на Балканските војни. Младоста ја помина во време кога светот го зафати една од најголемите катастрофи на човековото уништување – Првата светска војна. Во таа 1910 година, карактеристично за Скопје, по Младотурската револуција, е растечкото будење на националната свест во Македонија, организирање на работничката класa, а скопските социјалисти го организираат и издаваат своето гласило „Социјалистичка зора“. На Балканската конференција на социјалистите, одржана во јануари истата година во Белград, претставниците на скопските социјалисти отворено и јасно ја кажале својата желба за национална и социјална слобода на македонскиот народ и за независен и самостоен развој на Македонија. Скопје во тој период имал околу 20.000 жители, што за тоа време и не бил мал број. Поголемиот дел од градот се простирал на левата страна на реката Вардар каде што се одвивала трговијата и се развивале занатите и мануфактурата, производството. Во овој период, Скопје почнува да расте во современа населба, менувајќи го својот лик на зафрлена турска касаба. Тогаш за првпат почнал дa сообраќа трамвај, додуша само на една линија, на релација од некогашниот Железен Мост до крајот

On the eve of the Balkan Wars

other Teresa was born and grew up in Skopje during major turmoil and tumultuous events that changed at the speed of a motion picture, leaving behind lasting and indelible traces of historical life-altering events. Mother Teresa was born on August 27, 1910, as Agnes Gondzha Boiadzhiu, right before the start of the Balkan Wars. She lived in her youth at a time when the world had befallen into one of the greatest disasters in human history - World War I. Characteristic in that period (1910) in Skopje was the end of the Young Turk revolution, a growing awakening of the national consciousness in Macedonia, the working class organizing, and the Skopje socialists organizing and publishing their newspaper the “Socialist Dawn”. The Balkan Socialist Conference took place in January 1910. It was held in Belgrade, where representatives from the Skopje Socialist group openly and clearly stated their desire for the Macedonian people’s national and social freedom and for a free and independent Macedonia. Skopje at that time had about 20,000 inhabitants, which for that time was not a small number. Most of the city extended on the left side of the Vardar River where trade, craft development and manufacturing was booming. The city was starting to grow into a modern settlement, changing its face from a secluded, small Turkish town into a modern city. Back then people, for the first time, began to travel on the tram, albeit on only one line that extended from the former Iron Bridge to the end of Isla maalo, today’s Idadia. The tram was open on the sides on which the ladies and gentlemen of Skopje rode all dressed up in suits in the 21

на Ислан маалo, денешна Идадија. Трамвајот бил отворен од страните и во него се возеле скопските дами и господа во костуми по последна европска мода, покажувајќи го на тој начин својот статус во тогашното општество. Пред самиот почеток на Балканските војни, на скопските улици се појави и првиот автомобил во сопственост на некој турски великан. „Какво е ова чудо“, запрепастено се прашувале луѓето. „Ниту коњ ниту кобила го влече, а толкава врева крева“. Посебен настан за граѓаните на Скопје во то период било пристигнувањето на турскиот султан Мехмед Решад II во средината на 1911 година. Целото Скопје било украсено за овој посебен настан. Во негова чест, биле урнати многу куќи за да се отвори улицата по која требало да помине Султанот. Нa тој начин е создадено „главното џаде„, денес улица „Maкeдонија“. Меѓутоа, џадето било многу прашливо, a бидејќи немало доволно време да се постави калдрма (Скопјаните сè уште не знаеле за асфалт) и за да не се покажат како лоши домаќини, граѓаните на Скопје целото џаде го покриле со убави килими по кои поминала кочијата на султанот со неговата придружба од војници и слуги. На пречекот на султанот Решад свирел младинскиот блех-ансамбл. Еден од мецените на овој ансамбл, долги години бил и Никола Бојаџиу, таткото на Мајка Тереза.

СКОПЈАНКАТА ГОЏA БОЈАЏИУ СЕ ЗАМОНАшИ И СТАНа СЕСТРА ТЕРЕзА GONDZA BOJADZIU FROM SKOPJE BECAME NUN AND GOT THE NAME SISTER TERESA 22

latest European fashion, showing off their status in society. The first car appeared on the streets of Skopje just before the start of the Balkan Wars. Its owner was a great Turkish gentleman. “What is this noisy marvel?” people wondered astonished that it was self-propelled with neither a horse nor oxen pulling it. Turkish Sultan Mehmed Reshad II’s arrival in Skopje, in mid1911, was a special event for the people of Skopje. All of Skopje was decorated for this special event. Many houses were knocked down to widen the streets in honour of the Sultan so that his chariot could travel easily. This is how the “main road”, today called “Macedonia” was created. Unfortunately the road was very dusty, because there was not enough time to cover it with cobblestones (asphalt was unheard of in Skopje in those days) and to avoid the dust falling on their host, the people of Skopje covered the entire road with beautiful carpets. The Sultan’s chariot, his servants and his soldiers who accompanied him were privilidged to walk on carpet. A brass ensemble, youth group played various songs to welcome Sultan Reshad to Skopje. One of the patrons of this ensemble was Nikola Bojaxhiu, Mother Teresa’s father.

СЕСТРА ТЕРЕЗА (горе десно прва) СО ГРУПА КАЛУЃЕРКИ ВО МАНАСТИРОТ ЛОРЕТО ВО ДАБЛИН, ИРСКА SISTER TERESA (upper row, first from the right) WITH GROUP OF NUNS IN THE LORETTO MONASTERY In DUBLIN, IRELAND 23

По потекло од Призрен

а 27 август 1910 година, во средноимотното и многу среќно семејство на Никола (Кољо) и Дронда Бојаџиу се родило девојче. Малечко, со бистри очи и румено и весело лице, й го дале името Гонџа што на албански јазик значи – пупка. Семејството Бојаџиу го добило своето презиме по дедото и по прадедото на Гонџа. Тие биле по потекло од Призрен, каде што се занимавале со бојаџискиот занает, по што и го добиле семејното презиме Бојаџиу. Во првата половина на XIX век, семејството Бојаџиу се преселилo од Призрен во Скопје. Бојаџијеви во градот на реката Вардар си купиле скромна куќа во „Влашкиот сокак“, улица преименувана по српската окупација како „Поп-Кочина улица“, a денес улица „Македонија“, во самиот центар на Скопје, во непосредна близина на Камениот мост. Родната куќа на Гонџа Бојаџиу по ништо не се разликувала од останатите куќи на тогашното Скопје: типична мала турска куќа на еден кат, изѕидана од непечени тули, испреплетени дрвени греди и покриена со полукружни ќерамиди. Во куќата се влегувало преку ходник, што се наоѓал под самата куќа, а неколку дрвени скалила воделе до три простории, дневната соба, која истовремено служела и како кујна и како приемна соба, и во двете спални соби. Во средината на дневната соба бил сместен триножен мангал со јаглен што служел како печка, а воедно и се готвела храната. Оваа скромна куќа имала мал двор опколен со ѕид што ја одвојувал куќата од соседните куќи. Во дворот имале летна кујна, каде што мајката на Гонџа, Дронда, го подготвувала јадењето за своето семејство. Во таа мала куќа со три соби се родила и израснала Гонџа Бојаџиу, позната во светот како Мајка Тереза, или Света Тереза.

Originally from Prizren

n August 27, 1910, a baby girl was born to lucky and happy Nikola (Koloi) and Dronda Boiadzhiu. She was a tiny baby with clear eyes and a ruddy and cheerful face. They named her Gondzha which in Albanian means “bud”. The family name Boiadzhiu comes from Gondzha’s greatgreat-grandfather who was originally from Prizren and who worked as a painter (boiazhia). He got his surname “Boiadzhiu” from his craft. In about the first half of the XIX century the Boiadzhiu family moved from Prizren to Skopje. They bought a modest house in the “Vlach sokak” in Skopie. Then, after that part of Macedonia was occupied by Serbia, the street was renamed to “Pop Kochina”. Today it is called “Macedonia” located in the Skopje city centre near the Stone Bridge. Gondzha Boiadzhiu’s house was in no way different from the other houses in Skopje. It was a typical small Turkish single storey house built with mud bricks, interlocking wooden beams and covered with semi-circular ceramic tiles. Entry into the house was gained through a hallway and a couple of wooden stairs leading to three rooms; a living room which also served as kitchen and a reception room and two bedrooms. Located in the middle of the living room was a three-legged charcoal burning stove, which served as a furnace and a cooking stove for cooking food. This modest house had a small courtyard surrounded by a wall which separated the house from the neighbouring houses. There was a summer kitchen in the courtyard where Dronda prepared food for her family. Gondzha Boiadzhiu was born and raised in that small three room house.

Девојчето од Влашкото маало

онџа била eдинствена Aлбанка во нејзиното одделение. Пеела во хорот заедно со сестра й Агуша и работела за добротворни цели. На 12 години й се јавила силна желба да им помага на сиромашните во Индија. Семејството Бојаџиу се одликувало со скромност, работливост и срдечност поради што билo многу ценетo во соседството. По националност Албанци, a по вера католици, Бојаџиеви убаво си се сложувале со своите најблиски соседи – македонските семејства Пандови, Чучук-Петрови и Трашнарови. Таткото Никола (Кољо) бил многу комуникативна личност, човек со весел карактер. Некое време работел како помошник на надалеку познатиот доктор Шушкалов(иќ). Подоцна, кога со својот вреден и внимателен труд стекнал малку имот, Кољо Бојаџиу со својот ортак од италијанско потекло, Мортен, кој бил претприемач за изградба на железницата, ја отвориле бакалница во Тафтакала маалo, поточно во близина на скопското Кале, спроти црквата Свети Димитрија.

СЕСТРА ТЕРЕЗА ПО ПРИСТИГНУВАЊЕТО ВО КАЛКУТА SISTER TERESA AFTER ARRIVAL IN CALCUTTA 26

The Girl from the Vlach neighbourhood

ondzha then was only an Albanian girl to everyone in her class. She sang in the choir together with her sister Agusha and worked for charity. At age 12 she showed a strong desire to help the poor in India. The Boiadzhiu family was a modest, diligent and earnest family wellappreciated and respected in the neighbourhood. By ethnicity the Boiadzhius were Albanians and Catholic by faith. They got along very well with their immediate Macedonian neighbours that included the Pandov, Chuchuk-Petrov and Trashnarov families. Nikola (Kolio), Gondzha’s father, was an outgoing person, a man with a jovial character. Sometimes he worked as an assistant to the then widely known doctor, Dr. Shushkalov (Shashkarovich). Later, when Nikola, with his hard work, managed to build some wealth, he paired up with an Italian business partner named Morten, who was a railway entrepreneur, and opened a grocery store in the Taftakala-maalo neighbourhood, near Kale, opposite the St. Demetrius Church. Св. МАЈКА ТЕРЕЗА ВО НЕЈЗИНОТО БЕЛО САРИ НА СЕСТРИТЕ НА МИЛОСРДИЕТО St MOTHER TERESA IN HER WHITE SARI ОF THE SISTERS OF CHARITY 27

Три деца на училиште

ајката Дрондa (што на албански значи Роза – дрондафил) била скромна домаќинка која покрај секојдневните обврски, најголемиот дел од слободното време го посветувала на воспитувањето на своите три деца. Школувањето и одгледувањето на децата била главна преокупација на Никола и Дронда Бојаџиу. Во тоа време, кога во овој дел од светот многу често се менувале поробувачите и окупаторите, било вистинска реткост албанско дете да посетува училиште. Меѓутоа Гонџа, нејзината сестра Агуша (на албански значи галениче)

ГОНЏА СО БРАТОТ ЛАЗАР И СЕСТРАТА АГУША (АГА) ВО РОДНОТО СКОПЈЕ GONDZA WITH HER BROTHER LAZAR AND SISTER AGUSHA (AGA) I THEIR HOME TOWN SKOPJE 28

Three children in school

ondzha’s mother Dronda (which in Albanian means Rose) was a modest housewife who, despite doing her own daily tasks, devoted most of her spare time to bringing up her three children. Educating and rearing their children were Nikola and Dronda’s main preoccupation. At the time when one conqueror and occupier was exchanged for another in this part of the world, it was extremely rare for an Albanian child to attend school. Gondzha, her sister Agusha (which in Albanian means spoiled child) and brother Lazar, however, were attending school and were solid students. Gondzha grew up socializing with the Vlach and Catholic children who gathered in the “Heart of Jesus” church (which, as mentioned earlier, was destroyed by the 1963 earthquake). In her seventh year Gondzha began attending classes at the Catholic elementary school with classes offered in the Albanian and Serbo-Croatian languages. She was an attentive student and devoted equal attention to all her subjects. But as a child, the future Mother Teresa liked geography, history and music the best. She was well-liked by her friends and neighbours. Things that she heard and learned in school she immediately passed on to all the children in the neighbourhood who could not go to school. After finishing grade four in the elementary school, Gondzha was enrolled in a Serbian high school where she was taught subjects in the Serbo-Croatian language, because the Albanian language during that time had been banned. This was at the end of the First World War when the Kingdom of Serbians, Croatiana and Slovenians was formed. Gondzha was the only child of Albanian nationality in the class. At that time it was not easy to enroll an Albanian child in school because, sadly, similar to the other nationalities which lived in Skopje (Macedonians, Jews, Turks, 29

и братот Лазар, оделе на училиште и биле многу солидни ученици. Гонџа растела дружејќи се со останатите деца од Влашкиот сокак и со католичките деца што се собирале во црквата „Срце Исусово“ (црквата се урна во катастрофалниот земјотрес во 1963 година). На седумгодишна возраст Гонџа тргнува во католичко основно училиште и посетува настава на албански и на српскохрватски јазик. Била внимателен ученик и посветувала подеднакво внимание на сите предмети. Меѓутоа, како дете, идната Мајка Тереза најмногу ги сакала географијата, историјата и музиката. Била омилена меѓу своите другарки и соседи. Она што ќе го научела или слушнела на училиште, веднаш го прераскажувала на сите деца во маалото, кои не можеле да одат на училиште. По завршувањето на четирите одделенија од основното училиште, Гонџа се запишува во српска гимназија каде што наставата ја следи на српскохрватски јазик, бидејќи албанскиот јазик во тој период (по завршувањето на Првата светска војна и создавањето на Кралството на СХС) бил забранет за употреба. Гонџа била единствено дете од албанска националност во класот. Во тоа време воопшто не било лесно да се запише албанско дете во училиште, бидејќи, за жал, некoи други народи и народности што живееле во Скопје (Македонци, Евреи, Турци, Ерменци) немале слобода и можност за самостоен развој. Во совладувањето на наставната програма, на Гонџа й помагале нејзиниот брат Лазар (роден 1908 година во Скопје) и најстарата сестра Агуша - Аге.

Armenians), they did not have the freedom or the opportunity for independent development. He brother Lazar, born in 1908 in Skopje and her older sister Agusha (Age), helped Gondzha with her school work.

НЕЗАБОРАВНА СЛИКА НА ДВЕ ГОЛЕМИ ХУМАНИСТКИ - Св. МАЈКА ТЕРЕЗА И ПРИНЦЕЗАТА ДИЈАНА UNFORGETTABLE PHOTO OF TWO GREAT HUMANISTS -St. MOTHER TERESA AND PRINCESS DIANA

ДВЕ СРОДНИ ДУШИ - И ДВЕТЕ ВЕЌЕ СО АНГЕЛИТЕ TWO NOBLE SOALS - BOTH ALREADY WITH THE ANGELS 31

Надарена за музика

ите членови на семејството Бојаџиу биле многу надарени за музика. Песните често можеле да се слушнат во нивниот дом. Се пеело навечер, на средбите со роднините и пријателите, особено на празници. Гонџа и нејзината сестра Аге пееле во младинскиот католички хор и биле меѓу најдобрите гласови. Гонџа имала извонреден слух, сигурен и полн, но мек глас. Кога и да запеел младинскиот хор, меѓу останатите гласови се издвојувал прекрасниот сопран на Гонџа, ми изјави при средбата кога собирав материјали за детството на нобеловката од Скопје еден од најголемите современи композитори од албанска народност во поранешната федерација и близок роднина на Мајка Тереза, Лоренц Антони. Гонџа и нејзината сестра Аге, на 25 мај 1928 година на една академија во добротворни

НОБЕЛОВКАТА ЗА МИР СО УНИВЕРЗАЛНИОТ СИМБОЛ НА МИРОТ БЕЛИОТ ГУЛАБ THE NOBEL PRIZE WINNER LAUNCHING THE UNIVERSAL SYMBOL OF PEACE WHITE DOVE 32

She was gifted in Music

ll family members in the Boiadzhiu family were gifted in music. There were always songs heard in their home. They often gathered in the evening with relatives and friends, especially on holidays, and sang together. Gondzha and her sister Age sang in the Catholic youth choir and were among the best singers in the group. Gondzha had excellent hearing and a full and soft voice. When the youth choir sang, Gondzha’s beautiful soprano voice stood out among the others. I was told this by Lawrence Anthony, who, as I mentioned earlier, was one of the greatest contemporary composers of Albanian nationality in the former federation and a close relative of Mother Teresa. He told me about Gondzha’s singing ability during a meeting I had with him while collecting material on our Nobel laureate’s youth.

ЛЕГЕНДАРНА ФОТОГРАФИЈА ЗА ЖЕНАТА КОЈА И САМАТА СТАНА ЛЕГЕНДА LEGENDARY PHOTO OF THE WOMAN WHO BECAME HERSELF A LEGEND 33

цели во Скопје, ја извеле првата композиција што ја напишал Лоренц Антони (тогаш сè уште гимназијалец) насловена „На брегот на езерото“, а напишана на стихови од албанскиот поет Хиља Мосија. Хорот во кој членувала Гонџа барем еднаш месечно организирал концерти во добротворни цели. Концертите се одржувале во големата зграда со сцена (поранешниот Дом на Армијата, урнат во земјотресот), а покрај хорот во програмата учествувале и мандолински оркестар, дувачки ансамбл и драмска секција. На 4 април 1926 година, во истата зграда бил одржан концерт, од кој собранитесредства биле наменети за сиромашните, каде што Гонџа, заедно со Ана Лазаревиќ, Викторија Јаки, Себастијан Лекич и Лоренц Антони ги извеле композицијата „Овој час“ и песната „Мојот мил роден крај“ од германски автори. Исто така, Лоренц Антони ја имаше сочувано и испечатената програма од настапот на албанско-католичкиот младински хор од 1926 година на свечена академија во добротворни цели, каде што хорот во кој пеела Гонџа ја извел црковната песна „Алојзе дај да те сакам“. На овој концерт, тамбурашки оркестар ја отсвирил композицијата „Силата на судбината“, а драмската секција ја извела претставата „Младиот витез“ во пет слики, за да на крајот, со настапот на хорот биде завршен концертот.

НАЈМЛАДА ПРИПАДНИЧКА НА РЕДОТ СЕСТРИ НА МИЛОСРДИЕТО ШТО ГО ОСНОВА Св. МАЈКА ТЕРЕЗА THE YOUNGEST MEMBER OF THE ORDER SISTERS OF CHARITY FOUNDED BT St. MOTHER TERESA 34

On May 25, 1928, Gondzha and her sister Age, during a charity event at the Academy of Skopje, performed the first composition written by Lawrence Anthony (then still a high school student), entitled: “On the shore of the lake” and written in the lyrics of the Albanian poet Hilia Moisia. The choir, in which Gondzha participated, was doing charity concerts at least once a month. The concerts in those days were held in a large building with a stage (former home of the Army, destroyed in the 1963 earthquake). In addition to the choir, the program also included a Mandolin Orchestra, a brass ensemble and a drama club. A concert intended for the poor was held on April 4, 1926 in the same building, during which Gondzha, Ana Lazarevich, Victoria Iaki, Sebastian Lekich and Lorenz Antni, sang the songs “This Hour” and “My dear homeland” composed by German authors. Lawrence Anthony, fortunately, still had a copy of the program from the 1926 Albanian Catholic Youth Choir performance from the formal academy charity event during which Gondzha sang the church song “Alois allow me to love you”. The Tamburashki Orchestra opened the concert with the composition “The Power of providence”. The drama section performed the show “The young knight” in five parts, ending the concert with a performance from the choir.

СВЕТА МАЈКА ТЕРЕЗА ИНСПИРАЦИЈА ЗА ФИЛАТЕЛИСТИТЕ St. MOTHER TERESA AN INSPIRATION FOR PHILATELISTS 35

Врските со Индија

ако гимназијалка Гонџа многу ја сакала природата. Секоја недела, со својата сестра, роднината Лоренц Антони и соучениците оделе на планините околу Скопје, што изобилуваат со идилични пејзажи, бујни шуми и многу манастири. Оделе пешки, со храна за еден ден, и задолжително со музички инструменти – хармоника или мандолина, на кои свирела и Гонџа. Најсакано излетничко место што Гонџа често го посетувала е манастирот на Св. Пантелејмон во c. Нерези, но и манастирот Летница на Скопска Црна Гора. На сите излети се танцувало и се пеело. Уште во најрана младост, Гонџа Бојаџиу целосно се ангажирала во хуманитарни акции за собирање

ЦЕЛ ЖИВОТ ПОСВЕТЕН НА СИРОМАШНИТЕ: НА УЛИЦИТЕ ВО КАЛКУТА WHOLE LIFE DEDICATED TO THE POOR: ON THE STREETS OF CALCUTTA 36

Ties to India

s a high school student Gondzha loved nature. Once a week she went up the Skopje mountains with her sister, cousin Lawrence Anthony and her classmates to visit and enjoy the ample and idyllic landscapes, the lush forests and the monasteries. They went on foot with a day’s food supply and of course their obligatory musical instrument – an accordion or a mandolin, which Gondzha also played. Gondzha loved to picnic at the St. Panteleimon monastery located in the village Nerezi. She also loved the monastery Letnitsa at Skopska Tsrna Gora. They played their instruments and sang during every trip. Even in her early youth Gondzha Boiadzhiu was fully engaged in humanitarian events

СЕКОГАШ УБАВ ЗБОР ЗА УТЕХА ЗА ОБИЧНИТЕ ЛУЃЕ SHE ALWAYS HAD NICE WORDS OF COMFORT FOR ORDINARY PEOPLE 37

облека и друг вид помош за сиромашните во далечната Индија. За бедата и сироматштијата во предградијата на големите индиски градови, за секојдневните проблеми на милионите гладни и болни, Гонџа дознала од писмата на језутските мисионери Павел Масарич и Анто Бизјак, како и подоцна од писмата на некои калуѓерки што меѓу првите заминале од Скопје во Индија. Уште тогаш, на 12- годишна возраст (како што самата изјавила во една прилика), во неа се родила желба да оди и да им помага на сиромашните во Индија. Во тоа време, нејзиниот дом во Скопје бил засолниште за сиромашните и отфрлени луѓе. Една од трите соби во куќата й била отстапена на некоја изнемоштена старица. „Сакав да станам мисионерка“, изјавила во една прилика Гонџа. „Тогаш неколку мисионерки заминаа за Индија. Тие ми раскажуваа за животот во заводот „Лорето“ во Калкута. Во почетокот, помеѓу 12 и 13 година не сакав да бидам калуѓерка. Ние бевме многу среќно семејство. Но на 18-от роденден одлучив да го напуштам родниот крај и да станам калуѓерка и оттогаш не се посомневав во исправноста на мојата одлука.“

ФОТОГРАФИЈА ТИПИЧНА ЗА СЕКОЈДНЕВИЕТО НА Св. МАЈКА ТЕРЕЗА СО БЕСПОМОШНО СИРАЧЕ ВО РАЦЕТЕ A PHOTO TYPICAL FOR EVERYDAY ACTIVITIES OF St. MOTHER TERESA 38

collecting clothing and other items in an attempt to assist the poor in distant India. Gondzha had learned about the misery and the impoverished people in the outskirts of major Indian cities and the everyday problems of millions of hungry and sick, from the letters she read from the Jesuit missionaries Pavel Masarich and Anto Bizjak, and later from the letters sent back by the nuns who had left Skopje for India. Even then, during her 12th year (as she herself had said on one occasion), she felt she was born with the desire to go and help the poor in India. Even then her house in Skopje was a shelter for the poor and rejected people. She gave one of the three rooms in her house to an old abandoned woman. “I want to become a missionary,” she said during one occasion at the time when several missionaries had left Skopje for India. They had told her stories about life in the institution “Loreto” in Calcutta. Initially, between age 12 and 13, she did not want to be a nun. The Boiadzhiu’s were a very happy family. But, on her 18th birthday she decided to leave her homeland and become a nun and has never regretted or even doubted her decision since then.

ДОБРО ПОЗНАТА ИКОНА: Св. МАЈКА ТЕРЕЗА СО ИЗГЛАДНЕТО СИРАЧЕ OД УЛИЦИТЕ НА КАЛКУТА WELL KNOWN ICON: St. MOTHER TERESA EMBRACING HUNGRY ORPHANT FROM THE STREETS OF CALCUTTA 39

Заслужена награда за помош на болните

ресуден момент во младоста на Гонџа Бојаџиу е смртта на нејзиниот сакан татко Никола, по завршувањето на Балканските војни. Загубата на главата на семејството значело почеток на многу тежок живот за останатите членови на семејството. Никола Бојаџиу бил единствениот што работел и со тоа обезбедувал средства за егзистенција на семејството. Семејството западнало во беда, но некако се издржувале со шивачката работа на постарата сестра Аге и повремената работа на братот Лазар. Свесна за сиромаштијата што го снашла семејството, Гонџа дефинитивно се определува за мисионерската

СЕДИШТЕТО НА СЕСТРИТЕ НА МИЛОСРДИЕТО ВО КАЛКУТА, РЕД ШТО ГО ОСНОВА СВЕТА МАЈКА ТЕРЕЗА THE HEADQUARTERS OF THE SISTERS OF CHARITY IN CALCUTTA, ORDER FOUNDED BY St. MOTHER TERESA 40

A well-deserved reward for helping the sick

crucial moment in Gondzha Boiadzhiu’s young life was the death of her beloved father Nikola who died after the Balkan Wars. The loss of a family bread earner meant the beginning of a hard life for the rest of the family. Nikola Boiadzhiu was the only one working and thus provided the means to the family’s existence. After Nikola’s death the family fell into hard times subsisting on Age’s meager earnings and on the Lazar’s occasional wage. The misery that befell her own family prompted Gondzha to work harder and definitely established herself for the missionary work she was going to undertake away from home in a few years. The

ДОДЕЛУВАЊЕТО НА НОБЕЛОВАТА НАГРАДА ЗА МИР НА Св. МАЈКА ТЕРЕЗА ВО ОСЛО 1979 NOBEL PEACE PRIZE AWARDING IN OSLO IN 1979 41

работа и неколку години се подготвува за своето заминување. Тешки биле времињата тогаш, се сеќаваат старите Скопјани. Сè уште биле свежи сеќавањата на стравотиите од Првата светска војна, а тие години царувале гладот и туберкулозата. И Гонџа била тешко болна, но со помош на народни лекови успеала да се излекува. Гонџа во младоста била девојче со среден раст, вита и многу енергична. Братот Лазар се развил во стасито, високо и спортски градено момче. Лазар некое време, како што кажува неговиот другар од детство Андреј Лековски, играл фудбал на бековско место во спртскиот клуб „Граѓански“, што се натпреварувал во првата лига.

СРЕДЕЧНА СРЕДБА СО РИМСКИ ПАПА CORDIAL MEETING WITH A ROMAN POPE 42

times were then hard for everyone, as the old people from Skopje remembered. There were still fresh memories in their minds of the horrors of the First World War and the years they experienced great hunger and tuberculosis. Gondzha too was seriously ill at one point, but managed to be cured with the aid of old folk remedies. In her youth, Gondzha was a girl of medium height, slender and very energetic. Her brother Lazar, on the other hand, developed into a tall and stocky man especially fitted for sports. At one time, as Andrei Lekovski, a friend from his childhood had told me, Lazar played soccer for the Serbian club “Citizen”, and competed in the first division.

Св. МАЈКА ТЕРЕЗА НА ЕДНА ОД МНОГУТЕ СРЕДБИ СО ПАПАТА ЈОВАН ПАВЛЕ II St. MOTHER TERESA MEETING POPE JOHN PAUL II 43

Заминување од Скопје

о септември 1928 година некогаш среќната Гондза Бојаџиу го напушта родното Скопје. Гонџа со Наста (Анастасија) Михили (Албанка од католичка вероисповед) и една Хрватка од Скопје патуваат од Скопје во Загреб, каде остануваат три месеци, a од таму во опатијата Лорето во Даблин (Ирска). Таму нашата Гонџа станува калуѓерка и го добива името сестра МариjаТереза. Мајката и сестрата на Гонџа заминале во Албанија во 1934 да му се придружат на Лазар, кој неколку години порано добил стипендија од албанската влада и се запишал на воената академија во Тирана. Сестрата Ага долги години живеела во Скадар, занимавајќи се со кројачкиот занает. После завршувањето на Втората Светска војна таа преминува во Тирана, каде што работи како спикерка на Радио Тирана и пее во хорот на оваа радио станица. Мајката на Гонџа Дронда и сестрата Аге починале во краток период 1974 година во Тирана. Денот на разделабата со Гонџа сеуше беше во добро сеќавање на нејзиниот близок роднина композиторот Лоренц

ЦЕНТАРОТ НА РОДНОТО СКОПЈЕ УКРАСЕН СО ЦИТАТИ ОД СВЕТА МАЈКА ТЕРЕЗА THE CENTER OF HER NATIVE CITY SKOPJE IS DECORATED WITH SAYINGS OF St. MOTHER TERESA 44

Departure from Skopje

n September 1928, Gondzha Boiadzhiu left her native Skopje. Gondzha, accompanied by Nasta (Anastasia) Mihili (an Albanian Catholic) and by a Croatian woman from Skopje, traveled from Skopje to Zagreb, where they spent three months. From there they went to Loreto Abbey in Dublin (Ireland). This is where our Gondzha became a nun and received the name Sister Maria Teresa. In 1934 Gondzha’s mother and sister left Skopje and went to Albania to join Lazar, who several years earlier had received a scholarship from the Albanian government and had entered the Military Academy in Tirana. For many years her sister Age lived in Shkodra working as a seamstress. After World War II she moved to Tirana, where she worked as a radio host for RadioTirana and sang in the radio station choir. Gondzha’s mother Dronda and her sister Age died in Tirana in 1974 within a short period of each other. When I interviewed Gondzha’s close friend and relative, composer Lawrence Anthony, he vividly remembered the days he spent with Gondzha before her departure. “Every Thursday

ВЕЧНОТО ПОЧИВАЛИШТЕ НА СВЕТА МАЈКА ТЕРЕЗА ВО КАЛКУТА ETERNAL WRESTING PLACE OF SAINT MOTHER TERESA IN CALCUTTA 45

Антони кога го правев моето интервју: - Секој четврток напладне слушавме плац-музика на воениот дувачки оркестар на скопскиот плоштад. Тој четврток отидовме кај Гонџа да се збогуваме. Нашите заеднички пријатели Каспаров(ич) и Марков(ич ) не можеа да сфатат што се случува и се обидоа да направат се оваа ноќ подолго да трае. Гонџа со ништо не покажуваше дека се приближува часот на разделба. Пеевме и се шегувавме, пеевме како и секогаш. И Гонџа пееше. Сама ја отпеа песнат “Ој соколе“ и една руска романса. На разделбата Каспаров(ич) и даде едно пенкало, а Марков(ич) и вети песна на Миле Јакшиќ. Стоевме на поратата скоро половина час и конечно се збогувавме. Гонџа ми даде фотографија и се насмеа. – Ете рече таа, ова е последниот спомен на Гонџа. Половина век помина одденот кога Гонџа на 26 септември се качи на воз за Загреб и засекогаш гонапушти родното место. Тажна беше разделабата на станица, се секаваше Лоренц Антони. Наспроти ветувањето дека нема да плаче на разделбата, Гонџа не можеше да ги сокрие солзите и тагата. Мавташе долго од прозорецот на железничкиот вагон се додека не се изгуби од вид. Во чест на другарката која замина младинскиот хор во кој пееше Гонџа, приреди проштален концерт. Една од песните изведена на концертот беше специјално напишана и посветена на Гонџа ми раскажуваше Лоренц Антони во интервјуто што го првев во далечната 1980 година.

МАКЕДОНСКОТО ДРЖАВНО РАКОВОДСТВО НА КАНОНИЗАЦИЈАТА НА СОГРАЃАНКАТА Св. МАЈКА ТЕРЕЗА MACEDONIAN STATE LEADERS ATTENDING THE CANONIZATION OF OUR COUNTRYWOMAN St. MOTHER TERESA 46

at noon we listened to the music played by the military brass band at the Skopje square. It was also a Thursday when we said goodbye to our friend Gondzha. Our mutual friends Kasparov (ich) and Markov (ich) could not understand what was happening and tried to make the night last longer. There was no reaction in Gondzha that indicated that her last hour before departure was approaching. We sang and made jokes the same as always. Gondzha sang too as always. She even sang the song “Oi Sokole” and a Russian romance song, solo. During her departure Kasparov (ich) gave her a pen and Markov (ich) promised her a song by Mile Jakshich. We stood at the train station for almost half an hour and finally we said our goodbyes. Gondzha gave me a photograph and laughed. ‘Here,’ she said, ‘this will be your last memento of Gondzha’. Half a century has passed since that September 25th day when Gondzha got on a train headed for Zagreb and forever left her birthplace. Our separation at the station was a sad affair, I remember it well!” said Lawrence Anthony and continued. “Contrary to her promise that she was not going to cry, Gondzha could not hide her tears and sadness during her departure. She kept waving her hand from the car window until the train disappeared into the distance. To honour Gondzha’s departure the youth choir in which Gondzha sang, did a farewell concert for her. One of the songs performed at the concert was specially written and dedicated to Gondzha,” said Lawrence Anthony during my interview with him back in 1980. ДЕЛЕГАЦИЈА ОД РОДНАТА МАКЕДОНИЈА НА ПРОГЛАСУВАЊЕТО НА МАЈКА ТЕРЕЗА ЗА СВЕТИЦА THE DELEGATION OF HER MOTHERLAND MACEDONIA ATTENDING THE CANONIZATION OF St. MOTHER TERESA 47

Седумдесет години самоодрекување

онџа во1928 година замина засекогаш во светот на сиромашните, болните и напуштените. Целиот свој живот го посвети на борбата против болестите, сиромаштијата и гладот, свесна за важноста на својата мисија. Таа не знаеше за замор. Педантните статистичари пресметале дека Мајка Тереза згрижила повеќе од милион болни и отфрлени луѓе во Индија,Бангладеш, Шри Ланка, Австралија, Мексико, Јемен, Јордан, Рим, во Њујоркшиот Харлем. Напуштените деца секогаш ги прифаќала како свои. - Досега не сме одбиле ниедно дете. Ние секогаш имаме кревет повеќе, ќе изјави Мајка Тереза.

ВАТИКАН НА ДЕНОТ НА КАКОНИЗАЦИЈАТА НА Св. МАЈКА ТЕРЕЗА VATICAN ON THE DAY OF CANONIZATION OF St. MOTHER TERESA 48

Seventy years of self-denial

n 1928 Gondzha left her place of birth forever and joined the world of the poor, sick and abandoned. She devoted her entire life to fighting disease, poverty and hunger, very much aware of the importance of her mission. She was tireless and knew of no fatigue. The statisticians have calculated that Mother Teresa was a foster parent to more than one million sick and neglected people in India, Bangladesh, Sri Lanka, Australia, Mexico, Yemen, Jordan, Rome, Harlem New York, etc. She always embraced the abandoned, especially the children, like they were her own. “We have never refused a child. We always have one extra bed,” said Mother Teresa.

ИЛЈАДНИЦИ ОБОЖАВАТЕЛИ ДОЈДОА НА ЧИНОТ НА ПРОГЛАСУВАЊЕТО ЗА СВЕТИЦА НА ПЛОШТАДОТ ПРЕД ЦРКВАТА Св. ПЕТАР ВО РИМ THOUSANDS OF WORSHIPERS ATTENDED THE THE CEREMONY OF PROCLAIMING St. MOTHER TERESA SAINT AT St. PETER'S SQUARE IN ROME 49

Повторно во Скопје

ајка Тереза за првпат по заминувањето, го посети родното Скопје во 1971 година. Запрашана во таа прилика кој ден й бил најтежок во животот, кратко одговорила: “Ниеден“. На прашањето која е најтешката болест одговорила: “Најтешката болест на светот во кој живееме е омразата меѓу луѓето и недостаток на љубов“. Одрекување од било каква благосостојба и посветување со целото свое битие да помага на беспомошните отсекогаш биле смисол на животот на добитничката на Нобеловата награда за мир а од неодамна света Мајка Тереза. Наградите и признанијата за нејзината племенита работа пристигнуваат од сите страни на планетава. На 6 јули 1971 година Папата Вавле VI на Мајка Терза и врачи награда за мир “Џовани XXIII“. Во септември истата година ја примила наградата „Добар Самарјанин“, а во октомври меѓународната награда „Кенеди“ и титулата почесен доктор на католичкиот универзитет во Вашингтон. Нa 15 ноември 1972 и беше врачена Нехруовата награда за мир, најголеото признание во Индија, чиј државјанин постана во 1948 година. Во 1973 во Лос Анџелес таа ја прими наградата “Сент Луис ов Маријак“, а една година подоцна прогласена е за “Универзална мајка“. Kако ретко кога, со воодушевување, одборување и благодарност е примена одлуката на Нобеловиот комитет да и ја додели на Мајка Тереза Нобеловата награда за мир во 1979 година. Ова признание за мир овој пат стигна во вистински раце. Кога ја примаше наградата во Осло, Мајка Тереза изјави дека целиот износ од 192.000 американски долари ќе ги искористи за проширување на градот на мирот кај Калкута каде живееле повеќе од 47.000 лепрозни луѓе.

Again in Skopje

other Teresa visited her native Skopje in 1971, for the first time since her departure. When asked which day in her life was the most difficult day, she briefly said: There was no such day!” When asked about the most difficult disease she had encountered she said: “The most difficult illness in the world we live in is hatred between people and lack of love…” Her main mission in life was to help the helpless, a difficult selfless task, which gained her worldwide recognition as a Nobel Prize winner and more recently as the holy Mother Teresa. These awards and

Јас со Мајка Тереза при нејзината посета на Скопје 27.06.1980 ME WITH MOTHER TERESA DURING HER VISIT TO SKOPJE ON 27.06.1980 51

Во 1978 по втор пат го посети родното Скопјe. Тогаш вети дека повторно ќе го посети сојот роден крај, но овојпат на подолго време. Нејзините сограѓани од Скопје беа горди кога во 1980 година слушнаа дека нивната Гонџа Бојаџиу, добитничката на Нобеловата награда за мир во 1979 година ќе дојде да ги посети. Претседателот на градското собрание на Скопје и упати топли честитки на добитничката, оддавајќи и признание за нејзината долгогодишна борба против сиромаштијата, гладот и болестите. - Вашите сограѓани ви испраќаат топли и срдечни честитки по повод добивањето на Нобеловата награда за мир, за која искрено се радуваат, стои покрај останатотово обраќањето на претседателот на Град Скопје Методи Антов. Нобеловката Мајка Тереза, или Света Тереза го посети родното Скопје во јуни 1980 година. Градските татковци во знак на почит во таа прилика ја прогласија за ,,Заслужен граѓанин на Скопје,, бидејки како родена скопјанка не беше

СПОМЕН КУЌАТА НА МАЈКА ТЕРЕЗА ВО СКОПЈЕ MEMORIAL HOUSE OF St. MOTHER TERESA IN SKOPJE 52

recognitions for her noble work came from all corners of the planet. On July 6, 1971, Pope Paul VI awarded Mother Teresa the Peace Prize “Giovanni XXIII”. In September of the same year she received the award “Good Samaritan”, and in October she received the international award “Kennedy” and an honorary Doctorate from the Catholic University of Washington. On November 15, 1972 she was presented with the “Nehru ova” Peace Prize, the greatest recognition given by India, of which she became a citizen in 1948. In 1973 she received the “St. Louis of Mariak” award in Los Angeles. A year later she was declared a “Universal Mother”. The decision of the Nobel Committee to award the Nobel Peace Prize to Mother Teresa in 1979 was received with much gratitude. This recognition of peace this time had reached the right hands. When Mother Teresa received the award in Oslo, she announced that the entire amount of 192,000 USD would be used to expand the city of peace in Calcutta where more than 47,000 lepers lived. Mother Teresa visited her native Skopje for the second time in 1978. At that time she promised the people she would visit Skopje again, but the next time it would be a longer stay. In 1980 the people of Skopje were again proud and excited to hear that their Gondzha Boiadzhiu, Nobel Peace Prize winner in 1979, was coming back to visit them. The president of the City Assembly in Skopje sent her many congratulations and a warm welcome, giving her recognition for her long struggle against poverty, hunger and disease. “…Warm and cordial congratulations from all of us here in Skopje on the occasion of you receiving the Nobel Peace Prize, about which we are all sincerely rejoicing…” wrote Metodi Antov President of the Skopje City Assembly. Mother Teresa also visited her native Skopje in June 1980. As a sign of respect the city fathers proclaimed Mother Teresa an “Honoured citizen of Skopje” because she was born there it was not appropriate to declare her an “Honorary citizen of Skopje”. Her last visit of Skopje took place in 1986. 53

соодветно да биде прогласена за почесна граѓанка на Скопје. Мајка Тереза за последен пат го посети Скопје во јуни 1986 година. Од воспоставувањето на Нобеловата награда до 2015 година доделени се 822 награди на мажи, 49 награди на жени и 26 награди на организации. Прва дама добитник на Нобеловата награда е Марија Склодовска Кири, која воедно е и единствена жена што два пати го добива ова високо признание (во 1903 и 1911). Нејзината ќерка Ирена Џолио-Кири ја добива Нобеловата награда за хемија во 1933 година, што исто така е единствен случај во историјата на ова најголемо признание што воопшто се доделува во светот. Од 49 добитнички на Нобеловата награда 16 ја добиле за мир, 14 за литература, 12 за медицина, 4 за хемија, 2 за физика и една за економија. најмногу Нобелови награди на жени доделени се во 2005, вкупно пет. Фасцинира патот на скопјанката Гонџа Бојаџиу до Нобеловата награда и нејзиното прогласувасње за светица што достигнува дури епски димензии. Првата заклетва кон Бога таа ја даде на 24 март 1931 година кога, според некои нејзини биографи и го зеде името Тереза по примерот на Terese de Lisieux, заштитничка на мисионерките. Свечена изјава пред Господа Мајка Тереза даде на 14 мај 1937 година како учителка во конвентот Лорето во Ентали (Entally) во Калкута Кога на 7 октомври 1950 година Ватикан го призна редот ,,Мисионерки на милосрдието“, а според сопствените зборови на Мајка Тереза нејзината конгрегација ќе се грижи за гладните, голите, бездомниците, инвалидите, лепрозните, слепите, и за луѓе што се чуствуваат несакани, отфрлени, незгрижени од општеството, кои, според педантните статистичари Мајка Тереза со нејзините Mисионерки на милосрдието ги има згрижено над еден милион ширум светот. Потребни се томови и томови хартија за да се опише делото на Мајка Тереза во текот на скоро седум децении непрегор. Вреди да се спомене дека 1952 година напуштен хинду храм 54

Since the establishment of the Nobel Prize to 2015 there were 822 prizes awarded to men, 49 prizes to women and 26 were awarded to organizations. The first woman to receive the Nobel Prize was Marie Sklodovska Curie, who was also a unique woman to have twice being recognized, once in 1903 and then in 1911. Her daughter Irena Jolie-Curie also received the Nobel Prize in Chemistry in 1933. She too was a unique case in the history of this high recognition awarded all over the world. Of the 49 Nobel Prizes awarded to women, 16 were for peace, 14 for literature, 12 for medicine, 4 for chemistry, 2 for physics and 1 for economics. A total of five prizes were awarded to women in 2005. This was the highest number of Prizes ever awarded to women in one year. The Skopje born Gondzha Boiadzhiu followed a fascinating road from a Nobel Prize winner to a saint. It was an epic journey. Her oath to God took place on March 24, 1931 when, according to some of her biographers, she took the name Teresa following

БРОЈНИ СЕ СПОМЕНИЦИТЕ ПОСВЕТЕНИ НА Св. МАЈКА ТЕРЕЗА ШИРУМ СВЕТОТ THERE ARE NUMEROUS NUMBERS OF MONUMENTS AROUND THE WORLD DEDICATED TO St. MOTHER TERESA 55

го претвори во ,,Дом за смртници“ нарекувајки го ,,Чисто срце“ (The Pure Heart) или на хинду јазикот ,,Nirmal Hriday,, каде луѓе на смртна постела добивале медицинска помош за, според зборовите на Мајка Тереза ,,луѓе коишто живееле како животни умирале како ангели - сакани и прифатени“. Импресионира дека Мајка Тереза иако со многу кревко здравје, но со неизмерно силен дух успеа да постигне толку многу како ретко кој друг хуманитаец. Таа во 1983 година доживува срцев удар, а во 1989 втор срцев удар по што и е вграден пејс-мејкер. Срцеви проблеми и се повторуваат и во текот на посетата на Мексико во 1991, а заради нарушеното здравје во 1996 година се повлекува од позицијата првенец на конгрегацијата ,,Мисионерки на милосрдието“. Следната година, на 27 авгст 1997 престана да чука големото срце на една од најславните жени на 20от век скопјанката Гонџа Бојаџиу, попозната како Мајка Тереза, или како што предложи Папата Францис да ја ословуваме едноставно како Света Тереза.

MAРКЕР НА МЕСТОТО КАДЕ СЕ НАОЃАЛА КУЌАТА НА Св. МАЈКА ТЕРЕЗА ВО ЦЕНТАРОТ НА РОДНИОТ ГРАД СКОПЈЕ

МАRKER ON THE PLACE OF THE FAMILY HOUSE OF St. MOTHER TERESA IN THE CENTRAL PART OF HER NATIVE TOWN SKOPJE

the example of Teresa de Lisieux, protector of the missionaries. Mother Teresa gave her solemn oath before God on May 14, 1937 as a teacher in the Loreto convent in Entally, Calcutta. When the Vatican recognized the “Sisters of Charity” order in October 7, 1950, Mother Teresa’s own words were used to describe the congregation’s mission: “To take care of the hungry, the naked, the homeless, the disabled, the lepers, the blind, and the people who feel unwanted, rejected, and uncared for by society…” And as I said before, it was estimated that the number of people cared for by Mother Teresa and her sisters of charity was well over a million worldwide. It took volumes and volumes of paper to describe Mother Teresa’s effort in the course of her almost seven decades of hard work. It is worth mentioning at this point that in 1952 Mother Teresa converted an abandoned Hindu temple into a “home for the mortals” and named it “Pure Heart” or “Nirmal Hriday” in the Hindu language. Here people on their deathbed received medical assistance, which, according to Mother Teresa’s own words “those people who lived like animals out there, died here like angels - loved and accepted…” Mother Teresa was a very frail person but immensely strong in spirit. In spite of her frailness she managed to achieve a lot more than many of the humanitarians. In 1983 she had a heart attack, and a second one in 1989 when she was outfitted with a pacemaker. Her heart problems came back again during a visit to Mexico in 1991. Then, in 1996, she had to retire from her position “firstborn” in her “Sisters of Charity” congregation because of ill health. The following year, on August 27, 1997, her heart stopped beating altogether. One of the most famous women of the 20th century who started out as a little girl named Gondzha Boiadzhiu from Skopje, became the famous Mother Teresa of Calcutta who Pope Frances often addressed as St. Teresa, eventually became St. Teresa.

За авторот Роден сум во Скопје, каде што се стекнав со основно, средно и високо образование, а звање магистер на политички науки добив на Институтот за социолошки и правнополитички истражувања при УКИМ. Осумнаесет години работев во Редакцијата на новинската агенција Танјуг за Македонија со седиште во Скопје и покривав теми од речиси сите сфери од животот. Автор сум на повеќе фељтони објавени во македонските и весници ширум поранешната федерација, од кои посебно сум горд на фељтоните: „Детството на една нобеловка“, посветен на 18те години младост на нобеловката Гонџа Бојаџиу, попозната како Мајка Тереза, и „Холокаустот на македонските Евреи“. За мојот новинарски ангажман добитник сум на највисоката награда за новинарство кај нас „Мито Хаџивасилев Јасмин“. Во периодот 1985-1989 година престојував во Австралија како прв и единствен дописник од Македонија на агенцијата Танјуг за петтиот континент, во Нов Зеланд и во поширокиот регион на Јужниот Пацифик. Од престојот во Австралија објавив две книги: „Непозната јужна земја“ (репортажи) и „Одгласот на Илинденското востание 1903 во австралискиот печат“, што е резултат на моето повеќемесечно истражување во Националната библиотека на Нов Јужен Велс во Сиднеј. Во 1991 година избран сум за член на првата (Експертска) влада на независна Македонија и министер за информации. Во 1998 година избран сум за член на првата влада што ја предводеше ВМРО-ДПМНЕ и министер за иселеништво. Основач сум на Македонско-Јапонското друштво за пријателство и соработка (1989 год.) и иницијатор за формирање на македонско-Израелското друштво за пријателство и соработка (1994 год.). Бев прв копретседател на македонско-баварската меѓувладина комисија (1999-2001). Во 2001-2005 година бев на должност амбасадор на Република Македонија во Шведска, Норвешка, Финска и Естонија. Во периодот 2008-2010 година извршував должност генерален конзул на Република Македонија во Торонто, Канада. Во периодот 2010-2014 година бев амбасадор на Република Македонија во седиштето на НАТО во Брисел. Основач сум на Паневропска Унија на Македонија (1994 год.) и нејзин долгогодишен претседател и член на меѓународното претседателство во неколку мандати. На предлог на неговото царско височество д-р Ото фон Хабзбург избран сум за доживотен почесен сенатор на Европскиот сенат со седиште во Антверпен, Белгија, со титулата Honoris Causa. Добитник сум на повеќе признанија меѓу кои и медалот Св. Мартин на владата на Република Словачка. Оженет со проф. д-р Василка Попоска Треневска и татко на три ќерки.

A SHORT BIOGRAPHY - Born in Skopje, - Graduated from the University of St. Cyril and Methodius in Skopje, - Master of the Institute for Sociological and Political-Legal Studies, in which he obtained the title Master in Political Science, - He was Member of the Macedonian Expert Government (1991-1992) and Minister of Information, - He was Member of the Macedonian Government (1998-2001) and Minister for Immigration, - Founder of the Macedonian-Japanese Society of Friendship and Cooperation, - Founder of the Macedonian-Israeli Society of Friendship and Cooperation, - Founder of the Pan-European Union of Macedonia, - Lifetime member of the Honorary European Senate in Antwerp, Belgium and winner of the title HONORIS CAUSA, - Ambassador of the Republic of Macedonia in Sweden, Norway, Finland, Estonia, - Consul General of Macedonia in Toronto, Canada (2008 - 2010), - Head of the Mission of the Republic of Macedonia in NATO under the title of Ambassador (2010 - 2014), - Co-chairman of the Macedonian-Bavarian Intergovernmental Commission (1999 - 2001), - Recipient of the St. Martin Peace Plaque in Bratislava, Slovak Republic, - Tanjug correspondent in Sydney, Australia (1986 - 1989), - Author of four books – “Unfamiliar Southern Country - Postcards from Australia”, “Ilinden 1903 in the Australian press” and “The Great European”. - Author of a dozen feature articles, - Married to prof. Dr. Teodora Poposka Trenevski, - Father of three girls.

Издава Фондација Никола Кљусев, Скопје, 2017 ©Фондација Никола Кљусев ул. Македонија бр.12, 1000 Скопје, Македонија Уредник Маргарита Неновска Јазична редакција Слаѓана Тошиќ Техничко уредување Горан Крстевски Дизајн на корица Анета Гацевска Печати бул. Србија бр.11, 1000 Скопје, Македонија Тираж 500 примероци

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје 272-36Мајка Тереза ТРЕНЕВСКИ, Мартин Детството и младоста на една ретка благородна душа, Света Мајка Тереза / Мартин Треневски = The childhood and the youth of a rare noble soul, St. Mother Teresa / Martin Trenevski. - Скопје : Фондација „Никола Кљусев“ = Skopje : Foundation Nikola Kljusev, 2017. - 60 стр. ; 21 см Текст напоредно на мак. и англ. јазик. - A short biography: стр. 59 ISBN 978-608-4685-14-2 а) Мајка Тереза (1910-1997) - Биографии COBISS.MK-ID 105350922