Солзи, страв и гордост - Никола Кљусев

Никола Кљусев

Солзи, страв и гордост

Dela od Nikola Kqusev Poezija: • Antiteza • Kamen Ostrov • Silata na zborot • Oda na zborot • Neizrteno seme • Re~nik na srceto • Prividenija • Ispra}am son~ev zrak • Grauntele de aur / selectie si postafata de Dimitri M. Jon (prevod na romanski jazik) • La Semence d'or (prevod na na francuski jazik) • Hayat Cesilemeri (prevod na turski jazik) Esei: • Pogledi i promeni • Verba i izmama (esei), (Predizvici; kniga 1), • Bessoni no}i, (Predizvici; kniga 2), • Viduvawe (Predizvici; kniga 3),

Roman: Lenman - hronika na edna mladost Izbrani dela: Izbrani dela - 6 toma - Teorija i politika na ekonomskiot razvoj - Investicii: teorija - politika - ekonomika - Problemi na stopanskiot razvoj - Investiciono - razvojni problemi - Patot na makedonskata nezavisnost - Zlatno zrno

Никола Кљусев

солзи, страв и гордост

Книга ТРЕТА патот кон независноста

Фондација Никола Кљусев Скопје, 2014

Предговор Обично кога некој пишува за блиското минато го фаќа сомнеж дали ја кажал целосно вистината за појавите, случките, за личностите и настаните, конечно и за самиот себе. Зашто вистината не е нешто што можеме да го имаме. Таа е цел кон која се стремиме. Од тие причини тешко може да се сфати „вистината“. Имено, што е тоа „вистина“ и „вистинско“, кога таа се преточува преку филтерот на личноста и на нејзината искреност. А искреноста не е чист пламен што избива од духот. Зашто, како што вели Едгар Морен (во книгата „Автокритика“), волјата човек да биде искрен, кога е во прашање искреноста кон себе, секогаш се губи во лавиринтите на внатрешните двојности. Слободната волја човек да биде искрен се потврдува само во посебни услови на горделивост и мазохизам. Затоа, пред чинот на искреноста за искажаната вистина сите паѓаме во искушение и сомнеж колку реално го прикажуваме виденото, доживеаното. Колку прикажани случки и настани се обусловени од познати или непознати фактори и услови. Колку тие се плод на личната имагинација и фантазија и сл. Од тие причини ќе се согласиме со Е. Морен кога вели: „Искреноста може да биде чиста само во еден посебен момент на согорување помеѓу гасовите што ја хранат и чадот што се ослободува од тоа.“ Верувам дека само историјата ја држи палката на праведноста и вистината. Таа знае да суди за нас не секогаш во онаа насока во која ние пресудуваме. Таа конечно е врховен судија, како што би рекол Гете. И затоа го молам читателот да просудува за мојата искажана вистина во оваа книга како нешто релативно и менливо пред вечноста, пред историјата.

5

ОДЗЕМАЊЕ НА ВОЕНАТА ЕВИДЕНЦИЈА И БОЈКОТ НА ЈУГОСЛОВЕНСКАТА АРМИЈА

1. Честопати гледав како ја растеруваме од себе жалоста што беше натежнала во нас. Нè заплиснуваа солзите на мајките и ехото на нивниот лелек по плоштадите додека ги бараа своите синови одвлечени од Југословенската армија по боиштата во Словенија и Хрватска. Ние речиси секој ден одевме на погреби на наши млади војници, жртви на таа валкана војна. Пет, десет, дваесет, сè до четириесет и седум жртви. И притоа слушавме во прво време од устите на крвожедни генерали и офицери, при надгробните риту­али, дека паднале храбро „за одбрану отаџбине“. А за која татковина станува збор, тоа не се прашуваа. Тие уште живееја во идеологизираната лудост, за некаква Југославија која сè повеќе стануваше наше минато. А тоа, за жал, во голем број беа и наши генерали и офицери на високи функции во армискиот врв и во Сојузниот секретаријат за народна одбрана.

7

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Доволно е да го изнесам случајот на генерал-полковникот Ружиновски кој говореше за некаква „отаџбина“ Југославија на гробот на војникот Сашо од Кавадарци, првата македонска жртва на таа валкана војна. Што да речам и за другите кои би ја прифатиле командата да го уништат и Скопје ако Југословенската армија им го наредеше тоа.

2. Владата ја осуди таа валкана војна како етничка, со агресивни цели за поробување. Почнавме, ние од Владата, да нас­тапуваме на погребите со свои говори. Се сеќавам во Скопско, во драчевските села загина, на фронтот едно војниче Албанче, други Македончиња од Кумановско, Тетовско, речиси од цела Македонија. Од многу војничиња се проштавав лично јас и пред насо­браните ожалостени се обраќав со зборовите: „Вие паднавте како жртва, драги синови, на една гнасна војна која Македонска­та влада не ја признава. Во војна насилно фрлени, ја пролеавте својата крв, ни криви ни должни, во една безумна хистерија што ја наметнуваат агресивните апетити против слободните одлуки на народите на Словенија и Хрватска кои сакаат да живеат во свои самостојни држави. На оваа тажна и болна разделба јавно ги повикувам нашите војници да ја напуштаат Југословенската армија и да се враќаат дома, во својата самостојна татковина, а Владата на Македонија ќе го организира нивното прифаќање“.

3. Во услови кога воената стихија можеше да нè однесе во валканите води на војната и кога Југословенската армија почна предвреме да ги бара нашите деца за отслужување на воениот рок, односно насилно да мобилизира резервисти за да

8

Н и кол а Кљус е в

ги носи на воените жаришта што се прошируваа од Словенија во Хрватска и Босна, Македонската влада беше ставена на тешки иску­шенија. Се постави прашањето како да се однесуваме кон агре­сивните апетити на Југословенската армија за да ги зачуваме своите синови. Едно претпладне повикав неколку членови на Владата (Ј. Мијалков, Ѓ. Наумов, Б. Ристовски, Д. Димитров, И. Андонов ­Ченто) и им ја соопштив идејата за одземање на воената евиден­ција. Сите едногласно се согласија. Единствено министерот за внатрешни работи Јордан Мијалков беше претходно известен од моја страна. И во текот на разговорот во кабинетот, Мијалков, возбуден, стана и ја симна сликата на Тито. Рековме, ние сме независна држава, имаме свој претседател на државата, парла­мент и своја самостојна влада, и тие се одговорни да ги решаваат сите проблеми во државата и веќе немаме, во таа смисла, ништо заедничко со Југославија, иако бевме свесни за опасноста дека нејзината армија сè уште е присутна на нашите простори. Решивме дека треба да се извести Претседателот на државата од неговиот кабинет и од сите државни институции да се извадат сликите на Тито, а Владата да донесе одлука тоа да се стори во сите институции и општествени претпријатија на целата територија на државата. Но, иако Владата донесе таква одлука, до денес сме сведоци за Титовата иконографија во нашите службени простории, а за голем срам, нашиот најреволуционерен град Велес до скоро го носеше неговото име само затоа што некои борци, поданици кои верно му служеле на култот на личноста, тоа го бараа и вршеа пресија врз граѓаниге. Така од сите градови во пора­нешните југословенски републики на кои им беше наметнато да го носат името на Тито, Велес последен се ослободи од него. Со овој еклатантен пример на верност кон Тито и кон Југо­славија и на обичните политички лаици им стана јасна големата носталгија во главите на нашите челници.

9

сол з и , ст ра в и го рд о ст

4. Заедно со министерот Мијалков начелно го запознав Претседателот на Републиката со одземањето на воената евиденци­ја, без да соопштувам детали за оперативното извршување на таа мошне важна акција. На неколку наврати со министерот Мијалков детално разговаравме за изведувањето на таа сложена операција. Барав максимална тајност. Тој ме информираше за проширената кон­трола на КОС (Контраразузнавачка служба на Армијата) во нашето Министерство за одбрана. Тотално го исклучивме минис­терот за одбрана д-р Ристо Дамјановски, од таа акција. Повеќе кореспондиравме само со потсекретарот во тоа министерство Тодор Аџисанков нагласувајќи му за одговорноста што го чека ако биде провалена акцијата. Мијалков инсистираше, ако постапи доследно во извршувањето на акцијата, да биде пред­ложен за заменик-министер за одбрана.

5. Информациите од Министерството за внатрешни работи укажуваа на засилено влијание на КОС и во Секретаријатот за внатрешни работи на град Скопје и во некои весници (Пулс и др.), како и кај некои пратеници во Парламентот. Пилотираните медиуми почнаа жестоко да нè напаѓаат Владата и мене лично заборавајќи ја својата професионална етика. Укажав максимално да се внимава за да не се отворат некои проблеми, да не се падне во некоја стапица. Баравме доверливи луѓе за успешно извршување на акцијата. Добив информации дека КОС ни ги прислушува телефоните. Поради тоа планиравме упад во пош­тата. Додека се подготвуваше тоа, КОС најверојатно ја откри на­шата намера и навреме, преку својата агентура, брзо интервени­ра и се повлече. Еден ден, во мугрите, органите на нашата безбедност

10

Н и кол а Кљус е в

упад­наа во Главната пошта на Македонија. Беа изненадени. Пронај­доа само триесетина прислушувачи, и тоа на безначајни лич­ности, повеќето странски државјани. Потоа побарав да се из­врши електронска проверка во владините кабинети и во кабине­тот на Претседателот на Републиката. И во тој домен немаше резултати. Реков, добро соработува КОС и со некои органи на нашата безбедност, а можеби и со некои политички личности. Немавме можност тоа брзо да го откриеме, иако притоа добивме одредени индикации. Беа потребни радикални кадровски за­фати, а тоа беше невозможно во една сложена структура на кад­ри што работат со методи на шифрирани извештаи и не знаеш кој за кого работи во таа громорна хиерархиска пирамида. Министерството се обиде да изврши извесни кадровски поместувања. Колку ќе бидат логични и ефектни, и тоа беше прашање што ни создаваше главоболки. Од друга страна, немав­ме доволно увид во новите кадри. Не сакавме ангажирање на кадри од активисти на политичките партии, од причина што Вла­дата беше вонпартиска, и цврсто зазедовме став Министерство­то да се ослободи од партиските влијанија. Баравме млади интелектуалци, патриоти.

6. Еден ден министерот Ј. Мијалков ми претстави во мојот кабинет еден млад, сериозен човек, со изразити вторични бе­ лези: отворени сини очи со благ прониклив поглед, широко чело на кое паѓаше прамен светлотемна коса, правилен нос што кон­тролираше блага насмевка. Спокојно го гледав и во него открив школуван детектив од американските филмски серии. Минис­терот ми рече дека тој, го спомна неговото име, Васко, ќе биде одговорен за безбедноста на град Скопје. Потоа дојдоа уште два-­тројца млади луѓе, со изострена бистрина, сите мошне снаодливи во разговорот. Иако претходно

11

сол з и , ст ра в и го рд о ст

не ги познавав, имав доверба во министерот и во неговите потсекретари кои Владата ги назначи пред извесно време. Едниот, по име Павле, со благо овално лице и дискретна, речиси невина насмевка, мошне скромен, тивок и таинствено затворен. Другиот, по име Слободан, херметички затворен во себе, со енигматично скриен поглед, со пресечено лице со пе­пелава боја и со еден загубен прамен коса виснат над челото. И двајцата не ги познавав лично. Го запаметив презимето на вто­риот, што го слушнав во времето на составувањето на Владата од устите на раководствата на противставените парламентарни партии СКМ-ПДП и ВМРО-ДПМНЕ. Во себе си реков, овој е дуплекс. Можно ли е и двете партии да го поддржуваат и да го предлагаат за функција? Го сопрев решението за потпис. Ги известив министерот и Претседателот на државата дека стану­ва збор за двојно партиски поддржуван човек. Човек што може да ги денунцира партиите или да ги потхранува со селектирани информации и на тој начин да ја компромитира Владата. Тие не се спротивставија и така тој помина низ Кадровската комисија. Но, во подоцнежната практика мојата оцена се потврди во многу случаи во дејноста на таа енигматична личност. Тој почна мошне ревносно да сервисира кај Претседателот на државата со разни информации без знаење на Владата. Целосно се стави на страната на СДСМ. Се обиде во многу случаи да го денунцира министерот Мијалков, како и мене лично. Министерството за внатрешни работи брзо подготви пред­лози за подмладување на раководниот кадар и беше оперативно способно да ја изведе акцијата за одземање на воената евиден­ција.

7. Една вечер, околу 18 часот, министерот Јордан Мијалков, во придружба на потсекретарот во Министерството за одбра-

12

Н и кол а Кљус е в

на Тодор Аџисанков, пристигна кај мене дома. Поведовме краток разговор за проблемите што ни ги наметнуваше Југословенската армија. Го гледам министерот Мијалков возбуден, со стегнати вилици. На лицето му ползеше бледожолта боја, а од очите му зра­чеше надежна насмевка. Криеше немир, чуден неспокој. Таков го немав видено дотогаш. Го познавав од раните детски дни во палавите игри низ тесните штипски сокаци. Подоцна, во сту­дентските години, живеевме во ист стан. Јас како дипломиран економист, тој како студент на право. Добро му ги знаев и слабите и добрите страни. Имаше пожртвувано срце, секогаш за заштита на други, а најмалку за себе. Носеше безгранична љубов кон своите многубројни пријатели. Неговиот темперамент беше во извесен расчекор со службата што ја вршеше. Таа бараше тон на смиреност, а не нагласена бунтовност. Но, во службата го красеше беспрекорна преданост и љубов кон Татковината. Тој создаде блиски односи со полицијата, се бореше за нејзиниот статус и таа го засака како татко. Тој беше парадигма на чист, невин патриот задоен од дете со Гоцевата заклетва: „Смрт или слобода за Македонија“ напишана на ѕидот на неговата спална соба во Штип. И како министер до последниот здив се бореше за самостојна Република Македонија. Таа пожртвуваност ги засену­ваше сите други недоречености што се врзуваа за неговото име. Сè повеќе сум убеден дека неговата енигматична смрт е плод на пресуда за неговата висока патриотска припадност. Таа смрт нè обврзува на темелно расветлување.

8. Гледајќи го, така нагласено возбуден, додека во погледот му се читаше неизвесноста што нè демнеше, го прашав, што е, Јордане, дали сме готови? Без да проговори, ја отвори чантата, извади еден лист хартија, застана мирно, со вкочането

13

сол з и , ст ра в и го рд о ст

лице, и со своето омилено ословување кон мене рече: „Бате Коле, ќе ја потпишеш ли Одлуката за одземање на воената евиденција?“ „Зошто ме прашуваш, зар се сомневаш во тоа?“ Ја потпишав Одлу­ката, се прегрнавме и реков: „дали е екипата готова за акција?“ Одговори кусо: „сè е подготвено и чека наредба од тебе.“ Ја изразив својата желба за среќно и успешно извршување и за постојано целовечерно информирање. По кратко време се врати, според договорот, и го изврши моето дислоцирање од дома при што ѝ се препуштив на нивната засилена безбедност. Цела ноќ постојано добивав информации како се одвива акцијата. Во секоја општина низ Македонија те­чеше беспрекорно, со исклучок на две-три општини, и тоа: Кисела Вода во Скопје, Кавадарци и, со одредени тешкотии, Кичево.

9. По извонредно пожртвуваната и успешна акција, што ги подигна авторитетот и моралот на Министерството, бев задов­олен и побарав од министерот Мијалков сите ангажирани да ги пофали од името на Владата. Рано утредента закажав за пладне состанок во Владата на сите општински началници одговорни за народната одбрана. Во тоа време се јави од Белград по телефон претседателот на Републиката г. Глигоров да праша. Одговорив кратко: „Се е во ред“, „Добро. Јас се враќам утре.“ На седницата пристигнаа сите одговорни за народната одбрана. Ги запознав присутните со акцијата. Ги кажав причините зошто се решивме на тој чекор и зошто не беа претходно известени. Речиси сите ја поддржаа акцијата на Владата, освен два-тројца кои реагираа зошто не биле известени навреме. Еден почна жестоко да критикува, чинам дека беше од Кавадарци или од Неготино. Морав строго да

14

Н и кол а Кљус е в

одговорам: господине, ако вие не ја почитувате одлуката на Владата, напуштете ја седницата и подне­сете си оставка. Со тоа ставив до знаење за колку сериозен проб­лем станува збор. Критичарот се смири. Седницата продолжи. Ги известив присутните дека секој повик за мобилизација или за регрутирање се забранува. Никакви информации не треба да ѝ се даваат на Југословенската армија. Вашата работа ќе мирува и, по потреба, ќе добивате информации од Владата. Сите останувате како владини службеници, без никаков контакт со Армијата.

10. Го повикав министерот за одбрана д-р Ристо Дамјановски и го известив за акцијата. Му реков да не реагира зошто не сум го известил порано. Тоа го направив заради негова заштита, за да не му прават проблеми воените органи кои вршеа силен прити­сок врз него за да ги храни со информации од Владата. По кратко време се смири. Почувствува недоверба кон себе. Му реков, подобро е да те зачувам отколку да бидеш жртвуван од Армијата. Преживуваше психолошка драма во себе. Беше расп­нат меѓу Сојузниот секретаријат за народна одбрана, од кој очекуваше промовирање за генерал-мајор, и Командата на Тре­тата армиска област во Скопје, со која соработуваше, од една страна, и обврските кон Владата како цивилен министер за од­брана, од друга страна.

11. Откако разбраа за нашата акција, во Третата армиска об­ласт настана паника. Го повикаа министерот за одбрана. Почнаа да ми се закануваат мене. Бараа каде се наоѓа евиденцијата. Нивните оцени беа, според нашите сознанија, дека евиденцијата е лоцирана во приземјето на Републичкото собрание. Почнале да подготвуваат план за упад во зградага

15

сол з и , ст ра в и го рд о ст

на Собранието. Доде­ка тие го концентрираа своето внимание околу зградата на Соб­ранието, одземената воена евиденција со камиони се шеташе по патиштата низ Републиката сè додека не се смири состојбата. По жестоките заканувања и критики, по огорчената кам­ пања од страна на Армијата против Владата, почнаа да се пле­тат разни сценарија за ликвидирање на Македонската влада која беше наречена сецесионистичка, националистичка, антију­гословенска. Тогаш ние одговоривме со повик до младата генерација и до сите резервисти за непослушност спрема Југословенската армија. Тие се послужија со военополициски методи на ловење на нашите деца, со упади на воената полиција по становите. Тоа го осудивме како криминален акт. Ги повикавме родителите да не ги даваат своите деца. Упативме апел до младата генерација да бојкотираат секакво нивно повикување од страна на регрут­ните комисии на Југословенската армија.

12. Кулминацијата настапи со бунтот на воените резервисти во Кумановско-кривопаланечкиот регион. Тие ја откажаа послуш­носта да бидат транспортирани на српско-хрватскиот фронт. Ним им се придружија и други резервисти. Така, околу 700-800 души под строга контрола беа сместени во логор на воениот полигон петнаесетина километри североисточно од Куманово. Откако не постигнаа согласност со претставниците на Третата воена област од Скопје да бидат ослободени, војниците одбиваа понатамошни разговори со нив. Во тоа многу им помогна фактот дека го имаа оружјето со себе. Да беа обезоружени, тешка ќе беше нивната судбина. Затоа беа енергични и бараа разговор со претставници на Владата и лично со мене откако го прифатиле владиниот повик за непослушност кон Југословенската армија.

16

Н и кол а Кљус е в

13. Го повикав министерот Јордан Мијалков да се информирам дали е безбедно да заминеме. Одговори дека е мошне ризично, но дека војниците бараат разговор со мене. Тие ја почитуваа само одлуката на Владата. Тогаш реков веднаш да заминеме. Тој зеде 4-5 специјалци за наша безбедност. Меѓу нив еден што го викаа „Апигатор“, карпа од човек, со густи црни мустаќи и крупноотворени црни очи што влеваа сигурност и страв. Од Третата армиска област дојде заменик-командантот, ген­ерал-потполковник Троха. Тој бил задолжен да кореспондира единствено со Владата, а командантот на Третата област со Претседателот на Републиката. Генерал Троха беше мошне под­молен човек. Иако имаше благи црти на лицето, беше прикриен циник и верен пес на Армијата. Беше Словенец, од подрачје пора­но под Италија, кој фрлаше погрдни зборови против Словенија по нејзиното осамостојување како независна држава. Колоната автомобили тргна накај Куманово. По инсисти­ рање на Мијалков, за секој случај, заради безбедност, генерал Троха го поканивме во нашата кола. И така, покрај Мијалков, и генерал Троха беше со мене во колата. Возејќи се накај Кумано­во, министерот Мијалков му рече на генерал Троха: „Внимавај, генерале, ако му се случи нешто на Претседателот на Владата, истото ќе ти се случи и тебе“. Значи: „Вие морате да гарантирате безбедност за нас“. Тој мошне сериозно го вети тоа.

14. Пред влезот во Куманово џипот на воената полиција сврте кон касарната. Министерот Мијалков скокна и не дозволи да се влезе во касарната, заради наша безбедност. По по-

17

сол з и , ст ра в и го рд о ст

долго убеду­вање бевме известени дека треба да го посетиме командантот на Кумановскиот корпус генерал-мајор Вуковиќ и заедно со него да заминеме во логорот. Крај влезот во касарната пак настана мала расправија. Генерал Вуковиќ бараше воената полиција да нè обезбедува во касарната. Мијалков не се согласуваше, бараше да влезе нашата безбедност. И така влеговме во каби­нетот на командантот на Корпусот. Штотуку седнавме настана инцидент. Домаќинот, генерал Вуковиќ, излегувајќи од другата врата на кабинетот, наиде на вперен шмајзер од нашата безбед­ност. „Апигатор“ не му дал да мрдне, барајќи да застане, зашто не го препознал, а излегува од друга врата. Генералот почна да вика: „Како тоа, во моја касарна да ми се вперува оружје“. Вика, се дере! Министерот Мијалков истрча да види што станува. Го стишува генералот велејќи му: „Нашата полиција има наредба за подигната готовност“. Така се смири генералот. Влезе во кабине­тот и почна додворливо да му вели на Мијалков: „Што, минис­тере, вие немате футрола за пиштолот. Јас утре ќе ви донесам нова жолта футрола“. Така тој шишко го смири својот гнев што малку невкусно му го предизвика „Апигатор”. А министерот утредента ја доби футролата.

15. По кратка пауза тргнавме накај логорот. На колоната ѝ се придружија уште неколку џипа, генерал Вуковиќ со група офи­цери и нивната безбедност од воената полиција. Со Мијалков се погледнавме, каква опасност нè опкружува. На патот кон логорот гледам воената полиција гони цивил­но население. Не им дозволува да одат накај брдото каде што беше сместен логорот на побунетите македонски резервисти. Нивните родители и блиски со солзи во очите си ги бараа своите деца. Во рацете држеа торбички со храна да им дадат за јадење. Веднаш реагирав кај генерал Троха зошто

18

Н и кол а Кљус е в

толку грубо се однесу­ва воената полиција. Еден од офицерите излезе и создаде малку ред. Им рековме на родителите дека, кога ќе се вратиме од посетата на војниците, ќе им објасниме сè што треба да прават. Тие со внимание нè ислушаа. Тргнавме накај логорот. Кога пристигнавме, сите војници, дигајќи го оружјето в раце, скандираа: „Да живее независна Република Македонија“, „Да живее Владата на Република Маке­донија“. Тоа ми помогна да ги разберам заповедните зборови на мигот. Минувајќи ја телената ограда, се доближивме до нив. Пред да им се обратам на војниците, му шепнав на Мијалков да ме опкружи нашата безбедност и да го следат движењето на воената полиција и на офицерите. Почнав да се борам со стравот и во тој метежен час чувствував како некоја сила ме воведува во тајните на храброста и громко извикав: „Синови војници, ни педа подалеку од све­тата македонска земја. Владата и македонскиот народ се гордеат со вас, со вашето достоинство и љубов што останавте во својата татковина независна Република Македонија. Владата на Македонија не ја признава оваа војна. Ова е валкана војна и вие мора да се вратите назад во своите домови, утре да бидете чу­вари на нашите македонски граници“. Почнаа еуфорични сканди­рања за поддршка на Македонската влада. Генералите Троха и Вуковиќ и некои од офицерите почнаа да се поднакашлуваат, да стануваат нервозни. Јас сетив повторно страв. За сигурност вле­гов неколку чекора меѓу војниците. Тие ме слушаа со длабоко внимание и љубопитност. Мојата егзалтација потонуваше во еден кошмар поради нејасните, недефинирани ставови на тие генерали, поданици на Југословенската армија, поради про­долженото присуство на една сила водена од агресивни мрачни цели. Ги гледав војниците, нивните сериозно отворени очи, што очекуваа надеж и слобода, додека во тилот ме гледаа змиските очи на генералите кои во себе ја кобеа мојата ликвидација. Завршив со повикот: „Да живее независна, суверена Репу­блика Македонија и истиот миг од сите насмеани усти

19

сол з и , ст ра в и го рд о ст

на војни­ците громко се разлеа ехото “Д а ж и в е е”, а благиот ветер го понесе низ разретчените дабови дрвја до подножјето за да ги избрише насолзените очи на нивните родители кои го слушаа гласот на своите синови. И продолжив: „Ние инсистираме кај во­ените власти уште оваа вечер да бидете сместени по училиш­тата во Романовце и Крива Паланка, а сега ќе ги известиме и вашите родители за ова наше ветување“.

16. Тоа го сторивме при враќањето. Разговаравме со родителите и насобраните блиски роднини и пријатели на војниците што беа дојдени во голем број. Го натерав генерал Троха јавно да го каже договореното. Тој се обиде да го измени, да не го каже во целост договореното, велејќи дека за неколку дена ќе побара согласност од Командата на Третата воена област. Јас реагирав дека ништо не пречи тој да бара соглас­ност, а војниците веднаш да бидат сместени по училиштата наместо да останат под отворено небо во логорот, без храна и сон. Тоа успешно го постигнавме.

17. Му реков на министерот Мијалков таа вечер со засилена безбедност да отиде лично во Крива Паланка, да го организира пристигањето на војниците, а потоа да им овозможи сите да избегаат дома. Така ги спасивме да не станат жртви на таа валкана војна тие храбри и честити синови кои за првпат масовно искажаа непослушност спрема Југословенската армија. Тоа беше сјаен пример што повлече масовен отпор против ЈНА. Нивниот пример го прифатија и други единици и започна процес на масовно напуштање на Југословенската армија и на доброволно ставање на располагање на органите на македон­ ската власт.

20

Н и кол а Кљус е в

18. Во истото време министерот Љ. Фрчковски, како најмлад министер во Владата, настапи на Македонската телевизија по­викувајќи ја младината на Македонија на непослушност, на бој­кот спрема Југословенската армија. Заради историската вистина, сакам да кажам колку сме­лост и ризик носеше таквата изјава, со давање на јавна поддрш­ка на Претседателот на Владата кој беше вклештен во воените канџи. Јас тој настап високо го ценев и тогаш тој ги доби сите мои симпатии.

19. Ете, ги собирам расфрлените мисли во мене, сакам да ги средам, да ги смирам, да внесам во нив одреден ред. Поточно, да побарам одговор за сето она што се случуваше околу мене, околу нас. Верувам дека нашиот живот нема да запре пред искушенијата на неизвесностите што демнат. Во тој грч на размисли нешто внатре во мене ме тешеше. Ми го враќаше спокојот. Нешто ми велеше дека умира една грдосија, една сурова општествена сила, една непожелна сила што сака да ја откине насмевката од младото нежно лице што расцутува, кое грижливо го одгледуваме, тоа сакано ЧЕДО на нашата болка, на нашата надеж и љубов - НЕЗАВИСНА РЕПУ­БЛИКА МАКЕДОНИЈА.

21

ВЛАДАТА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЈА ОСУДУВА ПРЕДАВНИЧКАТА УЛОГА НА ТАКАНАРЕЧЕНОТО ПРЕТСЕДАТЕЛСТВО НА ЈУГОСЛАВИЈА

1. Владата на Република Македонија јавно ги осуди оние сили што не сакаа мирно и со демократски дијалог да ги решаваат нараснатите кризни проблеми. Отпадници од Претседателството на Југославија ја наметнаа опцијата на легализирање на воениот пуч на Армијата и на војната и воените дејства на југословенскиот простор, од една страна, и на суспендирање на законодавната власт во земјата, од друга страна. Со донесената т. н. „четворна одлука”, зад која во суштина стоеја само претставници на две републики, Србија и Црна Гора, им беше наметната туѓа волја на другите четири суверени држави. Владата на Република Македонија ја осуди цела­та таа криминална активност на тоа т.н. претседателство.

22

Н и кол а Кљус е в

2. Во таа смисла Владата на Република Македонија изгради свои ставови и направи сериозни подготовки за заштита на македонските интереси. Цврсто стоев зад тие ставови и барав да се информираат Парламентот и македонската јавност за да се подготви населението за неизвесностите што нè демнеа. Тие ставови ги изнесувам онака како што беа објавени во весникот „Нова Македонија“ на 5 октомври 1991 година. Прво, тргнувајќи од непризнавањето на војната што се наметна на југословенската територија меѓу етничките аспира­ции и меѓунационалните крвави судири, сметаме дека овој акт претставува територијална окупација на една република (во случајот Хрватска н. з.) од страна на Армијата, а од друга страна, ги осудуваме исто така и блокадите на воените касарни во Хрватска, иако таа појава беше предизвикана од крвавите судири. Второ, упатуваме повик до Врховната команда итно да се вратат во татковината Македонија сите наши војници и офицери, оние со кои тие сè уште командуваат, заробените војници и офи­цери и оние што ја напуштиле Армијата. Владата ќе ги создаде нужните претпоставки за нивно прифаќање и ангажирање во Републиката. Со тоа ќе се решат и одредени проблеми во врска со решавањето на нивните семејни услови, станови, вработу­вање и др. Сите оние што ќе се вратат мора да ја покажат нуж­ната почит како синови на оваа татковина. Ова уште повеќе го нагласуваме затоа што и така Владата на Македонија стои на својот став, да не се пуштаат понатаму регрути во Југословенската армија. Трето, безбедносните органи во Македонија треба будно да ја следат состојбата во Републиката, да ги создаваат нужните претпоставки за одвивање на животот и работата во овие услови, иако ни се наметнати со воени пресии. Четврто, од резервистите од Србија што се наоѓаат на територијата на Македонија, посебно на воените полигони

23

сол з и , ст ра в и го рд о ст

за изведу­вање на воени вежби со нејасна цел, бараме итно да ја напуштат територијата на Македонија. Нивното присуство го загрижува македонскиот народ и иивиото што побрзо заминување се наметнува како нужност. Петто, Владата упатува апел до сите граѓани на Македонија да се чуваат од секакви провокации, да се гради одговорен однос на партиите кон овој проблем, да не се доведеме во состо­јба преку разни провокации да предизвикаме интервенции било на Армијата или на разни паравоени формации (аркановци, шешељовци и сл., н. з.) кои се зад границата на Македонија. Шесто, да се искористат овие релативно мирни услови и брзо да се изградуваат механизмите на правниот и на економ­ скиот систем за самостојно живеење на суверена Македонија. Предлагаме целосно да се сврти вниманието на Парламен­ тот кон донесувањето на уставот и во таа смисла Парламентот да не става точки на дневниот ред пред да го усвои уставот, освен ако владата оцени неопходност од некои точки што би требало да бидат разгледувани. Во таа смисла се бара максимална политичка рационалност во донесувањето на сите одлу­ки. Седмо, Владата ќе се заложи пред меѓународните асоцијации, органи и тела, како и кај владите на одделни земји, за обезбедување и заштита на територијалниот интегритет на Македонија и за нејзино меѓународно признавање. Во таа смисла ќе се обратиме до сите асоцијации и до нашите Македонци во дијаспората и во Европа, за преземање на акции за поддршка на овие наши иницијативи пред владите на тие земји. Осмо, Владата ги задолжи надлежните ресорни министер­ ства да ги преземат нужните мерки и активности во согласност со новонастанатите околности. Деветто, Парламентот да пристапи кон испитување на можностите за донесување на декларација за неутралност на

24

Н и кол а Кљус е в

Македонија и за демилитаризирање на македонското подрачје, и Десетто, да се усогласи дејноста на информативните средства во Републиката со настанатата состојба во земјата и во соо­бразност со политиката и ставовите на Републиката.

3. Така јасните и цврсто изнесени ставови на Владата станаа темелник врз кој се градеше мирот во Републиката. Тие ставови ја подигнаа надежта во македонските срца, во срцата на сите граѓани во Република Македонија за независно опстојување на младата, штотуку формирана едномесечна самостојна македон­ска држава. Од друга страна, Владата стана цел на жестоки на­пади од страна на северниот сосед и на Југословенската армија. Белградскиот печат наголемо фабрикуваше дезинформа­ ции, ја напаѓаше Владата на Република Македонија како сеце­сионистичка. Се пишуваше дека Република Македонија е нес­пособна да опстане сама и сл. КОС во Македонија почна да плете мрежи за наша ликвидација. Влеговме во бессони ноќи на пеколот.

25

ПРЕТПАЗЛИВОСТ И КРИЕЊЕ ОД КОС НА ЈНА

1. Читателот секако сфаќа дека овде не пишувам бајки. Ова не е чувство на авантура. Ова е болна и груба вистина. Јас пишувам за да изнесам на виделина извесни околности што ме условувале и ограничувале во тие тешки дни исполнети со нер­воза, неизвесност и страв. Ќе се обидам да фрлам поглед на некои мигови од тие дни.

2. Исполнет сум со неопределен страв, и најмало движење ме обврзува. Неизвесноста со себе ја носам. Крадешкум се засолну­вам секоја ноќ. До кога ќе трае ова демнење на ѕверот? Зар само ноќта ја носи злобата и одмаздата? Се прашувам, зар навистина може да ми се случи најлошото? Никогаш нема да дознаам што ме очекувало во тие за мене бессони ноќи. Зашто мноry од актерите ги нема.

26

Н и кол а Кљус е в

3. Стражарот на независноста, покојниот министер Мијалков, тој што будно бдееше над мене, со кого ги делевме грижите, стравот и радостите, ми велеше: „Другите спокојно се одмораат дома, ги ryшка сонот во брачните кревети“. Па каде е смислата на нашето дејствување? Каде се заryбија заедничките чувства? Ми велеше: „Дали веруваш дека тие чувства биле исти!?! Ова со нас покажува дека љубовта и вербата во целта биле поделени“. Силите што нè демнат имаат поинакви оцени за нас. Тие во нас гледаат диво месо за отстрел. Другите изникнале во нивните крда. Од нивниот извор се напојувале.

4. Од известувањата на нашите разузнавачки служби дознавам дека сè повеќе растат недоразбирањата и сè повеќе се раскинуваат врските со некои структури и личности што нè окружуваат. Едни со огромен ентузијазам пристапуваат кон про­мените, кон градењето на независната држава, како чист мајчин плод носен со љубов од искона, други тонат во компромис, задоени со отровната папочна врвца на поданичката вазалност на некакво југобратство и единство. Овие последниве носталгични мечтатели за некаква југословенска заедница се вткаени во сите пори околу нас. Тие мошне агресивно вршат ерозија во процесот на промените кон самостојност. Дури би сакале да станат и „жртвени јарци“ само за да не дојде до тоа. Додека тие заплашуваат и сеат дефетизам, други ги бранат во Парламентот, го заложуваат својот авторитет за нив, за нивните функции. Во тој галиматијас од сомнеж и немир, подгреан од дел од нашите и од соседските медиуми, во Владата пуритански настојувам да се опстои во реализацијата на генералната идеја - создавање на независна македонска држава.

27

сол з и , ст ра в и го рд о ст

5. Во такви несредени услови КОС ги градеше своите сценарија за контрола над нас и за наше отстранување и ликвидација. Така почнаа да се редат бессоните ноќи во нашата дислокација и сместување по разни локации во градот од страна на добар дел мошне верни и приврзани кон нас органи на нашата безбедност на чело со министерот Мијалков. Една вечер Мијалков ме одведе во една раскошна приватна куќа на Водно. Го прашувам каде сум, дали е сигурно тука, особено поради тоа што ми го кажа српското презиме на соп­ ственикот. Ми вели: „Биди наполно спокоен, сè е безбедно. Сè е во ред“. Легнав. Одвреме-навреме го сопирав својот здив, како некој да ми го крадеше од градите. Го демнев секој шум што доаѓаше однадвор. Слушам кучешки лаеж. Станав, гледам низ прозорецот, моите очи скокаат брзо од еден на друг крај во дворот. Реков, некој можеби се приближува кон оградата. Тоа, куче гонело некоја мачка низ бавчата. Легнав, но сонот бега од моите очи. Тие отворени зјапаат во таванот, го успиваат мракот во собата. И така со отворени очи ги дочекав мугрите. Тие ште­дро ја носеа свежината на денот. За миг ме совлада една дремка. Се загубија мислите што ми носеа неспокој и тегобност во бессоната ноќ. Во тој благ занес, пред да ме понесе божицата на сонот, еден силен сончев зрак ми ги прободе клепките. Станав, се избричив, во тој момент прис­тигна шоферот и тргнавме. Забележав дека се возам со друга кола. Шоферот со напластено искуство, никогаш не одеше по ист пат и постојано ги менуваше колите. Тој ми беше и шофер и безбедност. Со татко му ја делевме судбината на Голи Оток. Официјално за безбедноста беше задолжен еден млад, мошне скромен и честит човек, се викаше Живко. Него повремено го ослободував додека се чувавме од КОС.

28

Н и кол а Кљус е в

6. Штотуку пристигнав во Владата, се најдов пред лифтот. За миг ја подигнав главата да видам дали се спушта, ме понесе една невидлива сила, ми ги одзеде нозете и ме турна во лифтот. Се почувствував како да тонам. Силни вртоглавици, и веќе ме спружиле на каучот во мојот кабинет. Набргу чув познат глас и погледот ми се сретна со топлиот поглед на министерот за здравство. По кратка интервенција и двочасовен одмор, седнав на своето работно место.

7. Читам извештај во црвениот билтен на Министерството за внатрешни работи. Одржан состанок на раководни офицери во Третата армиска област. На состанокот присуствувал наш маке­донски генерал-полковник (Ружиновски) од Сојузниот секретар­ијат за народна одбрана. Предмет на дискусија состојбата во Република Македонија во врска со ставовите и одлуките на Македонската влада. Се изнесува жестока, непримерна осуда на Македонската влада, како сецесионистичка и национал­истичка, која е против Југославија. Многумина од присутните почнале да се натпреваруваат кој повеќе ќе ја напаѓа Македон­ската влада. Меѓу нив зел збор некој потполковник Дешиќ, командант на воздухопловната база Петровец. Тој во осудата на Владата барал ликвидација на претседателот на Владата. Ген­ералот одговара: „Тоа е добро, но не е само тој“. Тогаш „да се пиквидираат сите околу него кои работат за отцепување на Маке­донија од Југославија“. Министерството за внатрешни работи повторно ја засилува безбедноста околу мојот дом. Мене ме префрлија за извесно време да спијам на третиот кат во зградата на Министерството. „Алигатор“ одново дежура по цела ноќ. Во другата соба до мене се наоѓа министерот Мијалков. Потоа

29

сол з и , ст ра в и го рд о ст

се менуваа станови на ,,Партизанска”, во Соње, во Аеродром, на Водно, повторно во Министерството и сл., сè додека не стивна бурата околу нас.

8. Контраразузнавачката служба (КОС) на Југословенската армија ја засилува и проширува својата дејност во Македонија. Организира нова мрежа на агентура преку врбување на наши граѓани, вклучувајќи и припадници на Службата за државна безбедност и други државни органи, сите од галеријата на лесноподатливи платеници и предавници на својот народ. КОС засилено собираше информации за работата на наши­те највисоки државни раководители, на раководството во Мин­истерството за внатрешни работи, на водачите на политичките партии и на други личности од јавниот и политичкиот живот во државата. Прибираше сознанија и оцени за ставовите и наме­рите на највисокото републичко раководство, на државните органи и на партиите за одделни политички прашања.

9. Преку својата агентура КОС покажуваше посебно интере­ сирање за прибирање на податоци и сознанија за следниве сос­тојби и факти: Општата политичко-безбедносна состојба во Републиката, улогата и влијанието на политичките партии врз неа, оцените на водечкиге личности за неа, оцените што ги даваат оперативните работници и Службата за државна безбедност итн.; Парламентот на Република Македонија, неговите конкретни потези: Декларацијата за сувереност и независност на Маке­донија и нејзиното значење за Југославија; целта што се сака да се постигне со Уставните амандмани и со подготов-

30

Н и кол а Кљус е в

ките за доне­сување на новиот устав; ставот на Парламентот во врска со новите закони за ЈНА (мобилизацијата, улогата на територијалната одбрана и др.); ставот за идното уредување на СФР Југо­славија (федерација, конфедерација); евентуалното донесување на одлука за повлекување на македонските војници и старешини во Републиката и сл.; Владата на Република Македонија, нејзините конкретни потези, нејзините намери и планови. Посебно односите во Вла­дата, личностите што раководат со министерствата, нивните по­литички определби; која партија доминира во Владата; потезите на Владата што се на штета на ЈНА или на федерацијата; ставо­вите и оцените на Владата за Србија и другите републики и сл.: Највисоките раководни личности во Македонија, степенот на нивната национална определба; кој од нив е најголем про­тивник на ЈНА, кој се залага за сопствена армија; Политичките партии во Македонија, а посебно ВМРОДПМНЕ, ПДП и НДП; нивните политички платформи, влијанието кај народот, учеството во органите на власта и нивното влијание во Парламентот и во Владата; активностите што ги преземаат и поддршката што ја имаат; нивните раководители; нивниот однос спрема Југославија и ЈНА; односите со политичките партии во Хрватска и Словенија; евентуалното постоење на паравоени формации (особено формирани од страна на ВМРО-ДПМНЕ), дали набавуваат оружје и од каде; расположението на народот спрема ВМРО-ДПМНЕ и спрема раководството на оваа партија (Љ. Георгиевски, Б. Змејковски, Д. Димовска, Ратка Димитрова и др.); кој од нив е помилитантен; раководството на ПДП-НДП, нив­ната поврзаност со Косово; вооружувањето на членовите на овие партии; постоењето на политички струи во нив; подготов­ките за вонпарламентарни активности (демонстрации, бојкот, вооружени акции и сп.);

31

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Состојбите во Министерството за внатрешни работи; дали Службата за државна безбедност воопшто работи и што работи; односот на таа служба кон национализмот, посебно кон маке­донскиот национализам; смислата на кадровските промени и консолидацијата на МВР; раководните луѓе во МВР (посебно министерот Јордан Мијалков и др.), нивните политички определ­би, евентуалната блискост со ВМРОДПМНЕ и влијанието на оваа партија врз Службата за државна безбедност; нивниот однос кон Југославија, кон ЈНА и соработката со воените органи; значењето на мобилизацијата на МВР, бројниот состав на мобилизираните; што значи посебното обезбедување на виталните објекти во Скопје и со каква цел е; формирањето на паравоени формации (се споменувал Охрид) и колкав е нивниот број; купу­вањето на оружје и евентуалното учество на Владата во тоа; дали МВР би се борело против ЈНА; каква е оценката на МВР за акцијата на ЈНА во Словенија; постоењето на реакции во врска со најновите кадровски промени во ЈНА; односот на македон­ските офицери во иднината; дали постои антиармиско распо­ложение во Македонија; евентуалните намери за антивоени активности во Македонија (диверзии и сл.) итн.

10. Еден пример е мошне карактеристичен за подривачката дејност на органите на КОС во тој период во Македонија. Имено, при откривањето на случајот со шпионска дејност во полза на КОС од страна на Милош Лозановски, инспектор во Службата за државна безбедност во Битола, е констатирано дека именуван­иот од 4. 7. 1991 година свесно и самоиницијативно стапил во контакт со полковник Никола Глумац, началник на органот за безбедност на 41. корпус на Третата скопска воена област, лоци­ран во Битола, со кого воспоставил класичен соработнички однос, како доставу-

32

Н и кол а Кљус е в

вач на информации во полза на КОС, против интересите на Република Македонија. Лозановски во тие контакти со полковник Никола Глумац го добил псевдонимот Борец и на повеќе наврати му доставувал на Глумац податоци и сознанија со кои располагала Службата за државна безбедност, што претставуваат државна тајна. Тој, освен што доставувал доверливи податоци од Служ­ бата за безбедност, како и за мобилноста и мобилизацијата на органите на попицијата, за распоредот на силите и за мрежата на соработниците на Службата за безбедност во Битола, Ресен, Демир Хисар и др., посебно го кодошел раководството на Коми­тетот на ВМРО-ДПМНЕ во Битола пренесувајќи лажни вести за наводно формирање на доброволечки единици од страна на ВМРО-ДПМНЕ во Битола, за наводна кражба од нивна страна на иконите од Галеријата во Битола и што уште не! Сите доставувани податоци од страна на Лозановски, преку Никола Глумац и разузнавачката служба на Третата воена област се праќани до Сојузниот секретаријат за народна одбрана во Белград со кој непосредно раководел и координирал генерал Симо Тумановски, заменик-началник на службата за безбедност на Сојузниот секретаријат за народна одбрана, инаку брат на Драган Тумановски, поранешен потсекретар на Службата за јавна безбедност во Министерството за внатрешни работи на Република Македонија.

11. Во текот на расчистувањето на случајот со Милош Лозановски добиени се сознанија дека Наќе Стојановски, пратеник на СДС во Парламентот на Република Македонија, стапил во соработнички контакт со именуваниот полковник Никола Глумац кому му изнел дека потсекретарите во

33

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Министерството за внатрешни работи (се мисли на Слободан Богоевски и Павле Трајанов) наводно имале намера, во соработка со Социјалдемо­кратскиот сојуз, да го срушат тогашниот министер за внатрешни работи Јордан Мијалков. На 19.

9. 1991 година, веднаш по подигнувањето на иницијативата на СДС за одговорност на мин­истерот Мијалков (18. 9. 1991 година), во кафеаната Ајчо во Битола се состанале Наќе Стојановски, Тито Петковски и Нико­па Глумац и уште едно лице (пријател на Лозановски), при што го информирале Н. Глумац во врска со настаните сврзани со поди­гнатата иницијатива во Парламентот против Ј. Мијалков. Денес можеме слободно да се прашаме колку такви сценарија има подготвувано КОС со претставници на нашата владе­јачка гарнитура. Колку судбини биле во нивните раце?

12. Јас ја водев владината делегација во Софија и Букурешт да ги замолам претседателите на тамошните влади (Димитар Попов и Петре Роман) да не се придружат кон предлогот на претседателот на Република Србија Слободан Милошевиќ на закажаниот состанок по 20 септември 1991 година во Атина со претседателот на Владата на Грција Мицотакис, за разгледу­ вање на македонското прашање по успешниот референдум за создавање на самостојна независна држава Република Маке­ донија и нејзиното отцепување од СФР Југославија. Додека летав од Букурешт кон Скопје носејќи радосни вести дека претседателите Попов и Роман го откажаа присуството на состанокот во Атина, поддржувајќи ја нашата замол­ница, истата вечер во македонскиот парламент се подига пос­тапка за сменување на министерот Јордан Мијалков, без мое присуство како мандатор на Владата, што претставува преседан во парламентарната практика. Се разбира, по

34

Н и кол а Кљус е в

своето доаѓање јас го одбив предлогот, иако потоа до неговото загинување др­жавниот врв постојано инсистираше за сменување на Мијалков од функцијата министер за внатрешни работи. Кога го известив за овие притисоци, тој беше мошне неспокоен и по извесно време му перфорира чирот во стомакот и се најде во медицинскиот клинички центар во Скопје 13. Истата вечер се случи уште еден куриозитет. Новинар­ ските трабанти, на чело со фамозниот Јосиф Ќурчиев, без чувст­во на новинарска етика и политички слух, преку Радио Скопје јавуваат: „кој му дал право на премиерот Кљусев да ѝ ја продава Република Македонија на Бугарија?“ Може да се замисли каква дрскост на еден пилотиран новинар. Потоа веднаш се органи­зира т. н. хумористична програма НННРВ на Радио Скопје, во која на недоличен начин и цинично се исмејуваше моето наводно „бугарофилство“ со имитирање на мојот глас од една новинарска препознатлива зборлеста уста. Додека ние се боревме да ја афирмираме нашата независ­ на држава и да ја признаат балканските земји, отворено изнесу­вајќи пред господата Петре Роман и Димитар Попов дека не сакаме да се повтори 1913 година и да се случи нова поделба на Македонија и дека не му даваме никому историско право да раз­говара за Македонија без присуство на легитимните државни органи на независна Република Македонија, внатрешни подри­вачки сили со југоносталгични вкусови ја клеветеа и денунцираа Владата.

14. А сега да се вратиме на егземпларниот случај Лозановски кој ни открива многу нешта за методот на работењето на КОС и за задгрбните манипулации на веќе познатите пратеници

35

сол з и , ст ра в и го рд о ст

на Социјалдемократскиот сојуз и за нивната вмешаност во подри­вачките активности на КОС. Основниот мотив за ваквите недозволени активности на Лозановски била неговата наводна патриотска определеност спрема СФРЈ и ЈНА. Треба ли да се прашаме кој мотив ги инспирирал господата пратеници од СДСМ?

15. Покрај прибирање на информации и контрола на личности и институции во Македонија од страна на агентурата на КОС, во која биле инволвирани и личности од Сојузот на резервните воени старешини, како и од Сојузот на борците на Репубпика Македонија, таа служба почна да се занимава и со вооружување на некои нивни експоненти. Така, на пример, во Скопје, во населбата „Аеродром“ неколку личности КОС ги снабди со „калашникови“, наводно, од безбедносни причини, а во суштина зашто биле потенцијални атентатори и убијци.

16. Овие денови (1995 година) излезе од печат книгата на генералот во пензија Митре Арсовски, тогашен (1991/92 година) началник на Третата армиска област. Во книгата „Хроника на еден неминовен распад“, издание на Пинд „Време“, Скопје, 1995 година, авторот раскажува за една средба со командантот на Третата армиска област генерал-полковник Кукањац кој му ре­кол: „Митре, Република Македонија сака да се отцепи од Југо­славија, што не би било добро за нејзината иднина. Ние заклу­чивме дека дојде ред и вие, македонските генерали, да ѝ се оддолжите на Југославија. Еве, ви давам две-три бригади да ја урнете владата на Македонија и неа да ја вратите во рамките на Југославија.

36

Н и кол а Кљус е в

Во врска со ова коментарот на генерал Митре Арсовски следува: „Јас бев фрапиран од неговата дрскост. Си размислу­ вав во себе кој го заклучил тоа. Дали така размислувал целиот rенералштаб или пак само тој? Дали и македонските генерали во највисокиот воен врв размислувале на ист начин? Или ова прашање е разгледувано на некоја затворена седница во поте­ сен круг кај сојузниот секретар? Во чии рамки да се врати Маке­донија?! Која Југославија. Другар генерале, за што ме сметате вие? На што ви личам јас? На Јуда? Зошто токму јас да војувам против сопствениот народ, за какви цели и по чија наредба? Лич­но не гледам потреба од уривање на владата на Македонија“.

17. Ете како размислувале и какви планови кроеле Југословенската армија и нејзината агентура КОС во однос на Македон­ската влада и на македонската независна држава. Овој пример сам по себе е еклатантен. Доволно илустративно зборува.

18. Од друга страна, меморијата не ја напушта и грозоморната изјава на наши генерали дека, ако треба, ќе го бомбардираат и Скопје. А фактите убедливо сведочат дека мнозинството од нашите македонски генерали, што беа на највисоки воени позиции, останаа во Бепград, до последниот здив да ѝ служат на Југословенската армија во крвавата агресивна војна осудена од сета меѓународна јавност, за да бидат фрлени на крајот во ѓубре­то на историјата како секој предавник на својот народ. Да ги споменеме само, меѓу другите, Д. Петковски, Ружиновски, фа­мозниот командант на Голи Оток,

37

сол з и , ст ра в и го рд о ст

сега веќе починатиот М. Сте­фановски, А. Костовски, Павлов, Спирковски, Николовски, М. Котевски, С. Тумановски итн.

19. Но со задоволство ќе се сеќаваме на сите оние наши храбри офицери кои, и покрај сите опасности, застанаа на страната на Владата давајќи ги потребните информации за сос­тојбите во касарните. Многу од нив овозможуваа навремено информирање на нашите војници да ја напуштаат Југословенска­та армија. Тие успешно учествуваа и во акциите за одземање на дел од оружјето од Југословенската армија. Убаво е да спомен­еме дека во овој домен посебно се истакнуваше групата офи­цери во Битолскиот гарнизон. За жал, повеќето од нив по некоја година оваа политичка гарнитура ги пензионира и ги заборави. Од извонредна важност е да ја нагласиме улогата на група­ та офицери околу генерал Митре Арсовски кои во првите месеци на 1992 година ги поставија темелите за формирањето на АРМ заедно со нашето Министерство за одбрана и успешно ги изве­доа акциите околу преземањето на караулите на македонските граници.

38

РАСПРАВИИ СО ГЕНЕРАЛ КАДИЕВИЌ

1. По извесно време во Скопје пристигна сојузниот секретар за народна одбрана, фамозниот генерал на армија Вељко Кадиевиќ. Од протоколот бев информиран дека треба да одам на ручек што го закажува Претседателот на Републиката по повод неговото доаѓање. Јас не му дадов особено значење, зашто често доаѓаа сојузни министри, па дури ни кога доаѓаше и претседателот на Сојузниот извршен совет Анте Марковиќ, не организиравме посебни приеми за него. Сега одеднаш, покрај Претседателот на Републиката и Претседателот на владата, цела свита генерали и високи офицери поканети на ручек. Јас и не знам од кого беше поканет генерал Кадиевиќ да дојде во Скопје и по кој повод. Обично сојузните министри кореспондираа со владата на Македонија. Се прашав како тоа Кадиевиќ доаѓа, а Владата за тоа не е информирана, а Претседателот на Републиката ме кани на ручек со него.

39

сол з и , ст ра в и го рд о ст

2. Отидов во долната вила на Водно и останав стаписан. Од влезот до вилата и околу неа безброј војници и воена полиција. Се чувствував мошне непријатно, како да сум во опсада. Ладна атмосфера низ која ползат сивило и морници. Протоколот ги означил местата со имиња кој каде треба да седне. Од мојата лева страна генерал Кадиевиќ. Спроти него Претседателот на Републиката, до него командантот на Третата воена област, во продолжение лево и десно генерали и виши офицери. По куртоазните поздрави од страна на Претседателот, проследени со кратка информација за гостите, зеде збор Ка­диевиќ. Тој, со своето намрштено темнопепелаво лице, иронично промрмори осуди на сметка на Македонската влада. Сетив зол дух како излегува од цинично стегнатите усни на тој мрачен човек што зборуваше со умисла, кој дошол со намера да навре­дува и да држи лекции. Темни брчки од секоја страна ползат по неговото мовливо лице: Од подуените усни наѕираат пукнатини што се губат во раштрканите потемнети заби. Сиво-бел мов се разлеал низ големите падини на образите. Од тврдата карпеста глава се спуштиле неколку свиленикави прамни коса врз изрезбаното чело. Во тоа темнопепелаво лице се криеше некоја чудна злоба која паѓаше в очи колку и да се трудеше тој да ја скрие. На тој мрачен тип му фалеше уште нож па да земе да пие човечка крв.

3. Јас немам дарба да ги препознавам сите детали на такви помрачени болни типови. Сепак, препознав во него нешто веќе видено во раните години на мојата младост на крвавиот камен остров. Многу такви џелати станаа генерали кои и денес се жедни за крв. Тој цело време ги држеше очите полузатворени и одвај меѓу клепките можеше да се здогледа работ на неговите сиви

40

Н и кол а Кљус е в

зеници, исполнети со отровен убод. Додека зборуваше со повишен глас, научен да дава наред­ би, морав сериозно да му обрнам внимание дека води разговор со претседател на влада на независна држава, а не со некој подреден чиновник. Му реков дека за мене тој е само член на Сојузната влада и досега никој не се однесувал толку арогантно и бесрамно како што се однесува тој.

4. Сфатив дека тој дошол со информации од Сојузниот секре­таријат за народна одбрана против мене. Имено, тој префрли дека на седницата на Сојузната влада јас сум бил против Југословенската армија. Точно, јас го критикував предлогот на воениот буџет за 1992 година како многу висок и гласав против. Тоа било доволно мојата дискусија да стане предмет на разгле­дување во Сојузниот секретаријат за народна одбрана. Таа гнас­на улога на денунцирање ја извршил, за жал, мојот колега, док­тор по економски науки, генералполковник Никола Чубра кој беше присутен на седницата на Сојузната влада како прет­ставник на Секретаријатот за одбрана.

5. Дискусијата сè повеќе се заоструваше. Навредите продолжуваа. Гледам, тоа тело до мене, истрошено од животот и страстите, веќе изгледа болно. Под неговите густи веѓи на избразденото чело зјапа безбоен поглед на темносиви заповед­ нички очи. Очи што влеваат страв, што заплашуваат. Кога те гледаат, чиниш страшилиште ти влегува во градите да те распара со својот суров змиски поглед. Најважно е тоа што јас ја разбрав неговата намера и се чувствував охрабрен. Се созедов, си го вратив спокојството, ја

41

сол з и , ст ра в и го рд о ст

изгонив нервозата од себе и со пркос и гордост почнав да му изнесувам еден по еден факт за состојбата на екс­плоатација и осиромашување на нашите претпријатија што произ­ ведуваат за военоиндустрискиот сектор или се ангажирани за извршување на воени проекти. За неисплаќањето на нивните производи и услуги од сојузниот воен буџет. Особено ја изнесов загриженоста на македонските градежни претпријатија што работеле за воени проекти во странство. Нагласено го илустри­рав случајот со Ирак од кого нашите организации побаруваа околу 300 милиони долари. Настана невкусна, жестока расправи­ја со повишени тонови. Сетив слабост во неговиот бес. Енер­гично продолжив да изнесувам нови факти за подредената улога на Република Македонија во военоиндустрискиот комплекс и за експлоатацијата што ѝ се наметнува преку воениот буџет. Имено, Македонија учествуваше со околу 6% во финансирањето на вое­ниот буџет, а од стопанството на нејзината територија Третата скопска армиска област се снабдуваше со производи само со 0,8 до 1,2% од воениот буџет. Единствено во 1991 година тој процент се покачи на 2,2%. Изнесов дури и за такви производи кои скапу­ваа во Република Македонија, а армијата се снабдува од другите краишта на Југославија, каков што беше случајот со зелката, компирот, доматите, кромидот, месото и сл. Молчешкум се погледнавме неколку секунди. Замижувајќи, тој го впери својот змиски поглед во мене и повторно истури гнаса од навредливи зборови. Си реков во себе, ваков тип треба веднаш да се заборави, да не те потсетува ништо на него. Гледам, овој силник не заслужува човек да зборува со него. Го плукнав со погледот и ја свртив главата за да му ставам до знаење дека разговорот е завршен.

42

Н и кол а Кљус е в

6. Од другата страна на масата, додека јас жестоко се расправав со господин Кадиевиќ, едно лице понижувачки се нас­мевнуваше. Лице пожолтено, замолчено, дали во мислите или во стравот загубено?!? Како да исчезнале сите грижи од неговата глава за проблемите што ги слушаше, за проблемите што ја при­тискаа Македонија. Си реков, дали ова ладно молчење значи мудрост или заборавена грижа за нашите болки. Или пак во молкот ја знаел намерата на ѕверот што ја демне жртвата?!

7. При разделбата со генерал Кадиевиќ и со другите офицери чув од претседателот Глигоров дека господин Анте Марковиќ, претседател на Сојузниот извршен совет, му обрнал внимание по телефон дека генерал Кадиевиќ е незгоден собеседник, нервно пречувствителен, дека бил болен. Таа информација беше мошне задоцнета и требаше навреме да ја слушнам и воопшто да не се појавам пред тој суров насилник. Си реков, ако е таков болен, зошто воопшто бил поканет да доаѓа? Зошто воопшто бил прифатен разговор со него од страна на Претседателот на Републиката? Или пак треба само да му се аминува на таков осоен болен тип?!?

43

ДОГОВОРОТ СО ГЕНЕРАЛ АЏИЌ

1. Доаѓањето на генерал Кадиевиќ во Скопје не даде никакви резултати, а воената криза на југословенскиот простор доби­ваше сè пошироки и пожестоки размери. Војната од Словенија брзо се прошири речиси низ целата територија на Хрватска. Ста­ционираната Југословенска армија на македонската територија почна да гради бункери пред воените објекти и сè повеќе внесуваше напната воена психоза. Се обратив до политичките партии, посебно до ВМРОДПМНЕ, да се чуваат од провокации на КОС кој имаше мошне широко инсталирана шпионска мрежа во Македонија, за да не се создадат услови за инциденти и повод на Армијата за воени пресметки. ВМРО-ДПМНЕ покажа висока дисциплина и патриот­ско достоинство и бдееше над ситуацијата, но не даде повод за крвави пресметки. Владата будно ја контролираше ситуацијата во државата и бараше што побргу да се регулираат односите со Југословенска­та армија. Но Југословенската армија и нејзината команда на Третата скопска воена област не сакаа

44

Н и кол а Кљус е в

да соработуваат со Вла­дата, што ја оценуваа како сецесионистичка, туку само со Претседателот К. Глигоров.

2. Од тие причини и во таква ситуација претседателот Глигоров во јануари 1992 година прати покана за одржување на заед­нички состанок до Сојузниот секретаријат за народна одбрана, лично за генерал-полковник Благоја Аџиќ, вршител на должноста сојузен секретар за народна одбрана во Белград, со следнава содржина: Почитуван господине генерале, Кризата во Југославија и натаму трае. Постои реална опас­ност да се прошири и да предизвика несогледливи последици. Сите сме загрижени поради ваквата состојба. Република Македонија, Собранието, Владата и јас лично, во целиот овој период посебно водевме сметка со ништо да не придонесуваме за влошување на југословенската криза. Спро­тивно на тоа, настојувавме до неа да не дојде, а уште повеќе да не се прошири. Република Македонија со донесувањето и прогласувањето на Уставот и на Уставниот закон за негово спроведување стана самостојна и суверена држава и сега се очекува нејзиното меѓу­народно признавање. На 13 овој месец Собранието на Република Македонија ќе донесе закон за одбраната на Република Маке­донија со кој ќе се реши системот на одбраната. Во овие наши настојувања очекуваме и ваша помош. Ние, како и досега, ќе настојуваме и понатаму да одржуваме добри и коректни односи со командите и единиците на Третата воена област врз основа на договор што ќе се постигне меѓу Владата на Република Македонија и Сојузниот секретаријат за народна одбрана. (Ваков договор Владата на Р. М. со ССНО не потпиша од споменатите причини и поради

45

сол з и , ст ра в и го рд о ст

непризнавањето на таа воена управа на територијата на независната македонска држава, наша забелешка.) Меѓутоа, некои настани што во последно време се случија на просторот на Република Македонија во врска со начинот и постапката на заминувањето на ЈНА од територијата на Маке­ донија (на Владата и мене лично не ни беше познато кога и со кој се договарал претседателот Глигоров за начинот и постапката на заминувањето на ЈНА од територијата на Македонија!

- наша забелешка), укажуваат на можност за нови компликации, пора­ди што се актуелизира потребата лично да Ви се обратам со барање за одржување на заеднички состанок во Скопје, на кој би се договориле за мирно решавање на сите спорни прашања и за зачувување на досегашните коректни меѓусебни односи. Поради тоа треба да разговараме за следниве глобални прашања: - Начинот и постапката на преземањето и обезбедувањето на државната граница на Република Македонија во периодот на повлекувањето на ЈНА од територијата на Републиката; - Постапката за мирно повлекување на ЈНА од територија­ та на Македонија и регулирање на прашањето на имотот на ЈНА; - Статусот на воените старешини, војниците и граѓанските лица на служба во ЈНА. Очекувам дека ќе го прифатите овој предлог и дека состанокот ќе го одржиме што поскоро. Претседател на Република Македонија Киро Глигоров 3. На горнава покана на претседателот Глигоров генерал Аџиќ одговорил, но содржината на неговиот одговор не ѝ

46

Н и кол а Кљус е в

беше позната на Владата. Љубезниот и мошне лојален на воениот врв на ЈНА г. Глигоров на 6 февруари 1992 година прати повторно писмо до генер­ал Аџиќ, заведено во неговиот кабинет под доверлив иот број 13/1. Еве како гласи тоа писмо: Го примив Вашиот одговор на моето барање за одржување на заеднички состанок во Скопје, на кој би разговарале за мирно решавање и договорно спроведување на обврските околу замин­увањето на ЈНА од територијата на Република Македонија. Ме радува тоа што и Вие имате исто мислење како мене, дека овие прашања треба да се решаваат на обострано прифатлив начин и по пат на преговори. Ја уважувам и положбата во која се наоѓате и Вашата неможност без одлука на Врховната команда да го прифатите нашето барање за водење разговори околу повлекувањето на ЈНА од територијата на Република Македонија. Поради тоа ме упатувате со истото барање да се обратам до Врховната коман­да на вооружените сили и таа да донесе одлука за тоа. Имајќи го предвид моето барање да водиме разговор за чисто воени, а не за политички прашања и дека таквите праша­ња во Република Словенија и Република Хрватска се решавани со преговори помеѓу военото раководство и органите на споме­натите републики, сметам дека е поприфатливо Вие да ја запоз­наете Вашата Врховна команда со моето барање и од неа да го добиете потребното овластување за водење на овие преговори. Ако Врховната команда е запознаена со моето барање, Ве молам да инсистирате да Ве овластат Вас и да дојдете во Скоп­је на разговор. Очекувам дека ќе го прифатите овој предлог и дека состанокот ќе го одржиме што поскоро. Киро Глигоров Претседател на Република Македонија

47

сол з и , ст ра в и го рд о ст

4. Бараното овластување за разговор и договарање генерал Аџиќ го добил од Претседателството на Југославија како врховен командант и ги соопшти мотивите и целите, односно заклучоците или, поточно, инструкциите од заедничкиот состанок што се одржа на 21 февруари 1992 година во Скопје. Тие заклучоци на Претседателството на Југославија, се доне­ сени на неговата седница одржана на 14 февруари 1992 година и ја имаат следнава содржина: Претседателството го разгледа предлогот на Сојузниот секретаријат за народна одбрана за дислоцирање на единиците на ЈНА од територијата на Република Македонија, а имајќи пред­вид дека Република Македонија, спротивно на уставноправниот систем на СФРЈ, престана да ги финансира потребите на ЈНА и да праќа регрути и воени обврзници во ЈНА, дека донесе акти за создавање на самостојна држава и дека чека меѓународно приз­навање како суверена држава, а со цел да се одбегне можниот судир, Претседателството како врховен командант на вооруже­ните сили на СФРЈ, врз основа на член 316 од Уставот на СФРЈ, а во согласност со член 52 од Деловникот за работа, ги донесува следниве заклучоци за привремено Дислоцирање на ЈНА од тер­иторијата на Република Македонија. (Интересно е да се конста­тира мошне енигматичната формулација - наша забелешка.)

1. Командите, единиците и установите на ЈНА ќе престанат со стационирањето на територијата на Република Македонија до дефинитивниот договор за решавање на државно-политичката криза во Југославија. Преместувањето на личниот состав и на подвижниот имот на ЈНА да се изврши во рок од два месеца од донесувањето на овие заклучоци, според планот што ќе го на­прави Сојузниот секретаријат за народна одбрана.

2. За сите припадници на постојаниот состав на ЈНА кои

48

Н и кол а Кљус е в

сакаат да останат на територијата на Република Македонија, одговорните старешини ќе решат за престанок на службата во ЈНА во рок од два месеца од донесувањето на овие заклучоци. Во рок од 15 дена по завршената дислокација на командите, единиците и установите на ЈНА од територијата на Република Македонија, надлежните старешини ќе донесат акти за прес­танок на службата на активните воени лица и на граѓанските лица на служба во ЈНА кои сега се наоѓаат надвор од тери­торијата на Република Македонија, а сакаат да се населат на нејзината територија. Војниците од македонска националност, како и од другите етнички малцинства ќе се отпуштат од ЈНА во рок од 15 дена по заминувањето на ЈНА од Македонија.

3. Спроведувањето на овие заклучоци не може да се условува со решавањето на какви било имотноправни односи на Република Македонија со органите на федерацијата или на другите републики. Тие прашања ќе се решаваат врз основа и во согласност со дефинитивниот договор за решавање на државнополитичката криза во Југославија.

4. На семејствата на активните воени лица и на граѓанските лица на служба во ЈНА, кои остануваат во служба на ЈНА, а сакаат да се населат во друга република, ќе им се обезбеди иселување со нивниот целокупен имот на трошок на ЈНА.

5. Се овластува Сојузниот секретаријат за народна одбрана да ги решава со надлежните органи на Република Македонија сите неопходни прашања за спроведување на заклучоците, вклучително и на пензионираните воени лица кои остануваат во Република Македонија. За решавањето на позначајните прашања Сојузниот секретаријат за народна одбрана ќе го известува претседателството на СФРЈ.

6. Сојузниот секретаријат за народна одбрана ќе осигури безбедно, навремено и ефикасно дислоцирање на командите. единиците и установите на ЈНА од Република Македонија.

49

сол з и , ст ра в и го рд о ст

5. Горните заклучоци на таканареченото Претседателство на Југославија, кое главно работеше под диригентската палка на Србија, генерал Аџиќ ги изнесе на самата заедничка седница на 21 февруари 1992 година. Не ми беше познато дали претседателот Глигоров претходно ги имаше добиено овие заклучоци. Поради сложеноста на проблемите и неизвесностите што нè демнеа, како и поради недоволното информирање на Владата за овој комплекс на прашања, се обратив до нашето Министер­ство за народна одбрана да изготви платформа за разговор на Претседателот на Република Македонија со вршителот на должноста сојузен секретар за народна одбрана. Во Платфор­мата се даваат некои наши критички оцени и ставови во врска со неконтролираниот грабеж на оружјето и воената опрема од страна на ЈНА, како и со многу други нерешени прашања пред да се решат договорно. Од тие причини ќе изнесам некои наши ставови изнесени во Платформата. Повлекувањето на ЈНА од територијата на Република Македонија, кое трае подолго време, се остварува без да е тоа заеднички договорено, што предизвикува револт кај граѓаните и недоверба во исправноста на ваквата постапка. Со тоа директно се слабее одбранбената моќ на Републиката и безбедноста на нејзината граница. Во отсуство на заеднички договор за повлекување на Армијата од Републиката, Владата донесе одлука со која ја воспостави неопходната контрола на неконтролираното движе­ње на возилата на ЈНА, пред се заради избегнување на можните инциденти со граѓаните. Со оглед на вкупните настани во Југославија, со донесувањето на Уставот Република Македонија се конституира како суверена и самостојна држава, со утврдено право и обврска за создавање на сопствен одбранбен систем со сопствени вооружени сили.

50

Н и кол а Кљус е в

Со донесувањето и влегувањето во сила на Законот за одбраната се создадоа и потребните нормативно-правни услови за формирање на сопствени вооружени сили. Од овие причини ЈНА во уставно определениот рок треба договорно да ја напушти територијата на Република Македонија. За нормално одвивање на овој процес, а за де се обезбеди непречено и договорно повлекување на ЈНА од територијата на Македонија, предлагаме да разговараме и да постигнеме согласност за следниве глобални прашања: 1. Решавање на статусот на воените старешини, војниците и граѓанските лица на служба во ЈНА; 2. Утврдување на начинот и постапката на преземањето и обезбедувањето на државната граница на Република Македонија; 3. утврдување на постапката за повлекување на ЈНА од територијата на Република Македонија и регулрање на праша­ њата поврзани со преземањето на имотот со кои располага ЈНА на територијата на Републиката. За реализирање на гореизнесените глобални прашања во Платформата се приложени податоци, аргументи и ставови.

1. Решавање на статусот на воените старешини, војниците и граѓанските лица на служба во ЈНА: Укажавме дека, според сознанијатата на Министерството за одбрана на Република Македонија, воени старешини и граѓански лица на работа во ЈНА од Македонија има околу 3.500 луѓе, од тоа само во единиците на Третата скопска воена област околу 1.250. Притоа беше укажано дека оваа бројка е далеку поголема зашто личните досиеја ги води Персоналната управана Сојузниот секретаријат за народна одбрана. Од околу 11.300 регрути упатени на отслужување на воениот рок во ЈНА во 1991 година од Република Македонија, според нашите податоци, сè уште во ЈНА има околу 4.500 до 5.000 војници.

51

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Предложивме овие прашања да се решат на следниов начин; - На активните воени лица и граѓанските лица од Република Македонија на служба во ЈНА да им се овозможи да ја напуштат ЈНА без да бидат прогонувани за тоа, наiдоцна до 1 април 1992 година; - Војниците од Република Македонија кои сè уште се на отслужување на воениот рок во ЈНА да бидат ослободени во рок од 15 дена од постигнувањето на заедничката согласност; - Веднаш да се прекинат гонењето и судските постапки против сите старешини и воiници од Македонија кои веќе ја на­пуштиле ЈНА по повикот од Владата на Република Македонија; - Република Македонија ќе обезбеди прифаќање на сите воени старешини од Републиката, како и на воените старешини што се на служба во ЈНА на територијата на Македонија од дру­гите републики, а кои сакаат да останат тука. Со прифаќањето на старешините да ни бидат дадени и нивните персонални до­сиеја; - Прифаќање на граѓанските лица на служба во ЈНА и на лицата што се на служба во ЈНА според договорот, со почиту­ вање на правата што им произлегуваат од работниот однос; - Прифаќање на сите питомци што се наоѓаат на школу­ вање на академиите и другите воени школи; - Исплата на пензиите на пензионираните воени старешини што живеат и што ќе се определат да живеат во Македонија.

2. Преземање и обезбедување на државната граница на Република Македонија: Границата на Република Македонија со соседите, не вклучувајќи ја северната граница, е во должина и досега се обезбеду­ваше со сили од 7 баталјони, односно со 57 караули и околу 2.600 војници и старешини. Имаме сознанија дека овој број е намален за повеќе од 70%, а некои од караулите

52

Н и кол а Кљус е в

се целосно напуштени, со што во значителна мера е ослабено обезбедувањето на границата. Со тоа е овозможено непречено преминување на гра­ницата, особено спрема Албанија и вршење на кражби и други дејства во граничниот простор на Републиката. Поради ова бараме задолжително да се решат следниве работи: - Во рок од 15 дена по овој договор да се изврши целосно примопредавање на сите гранични објекти со материјално­ техничките средства и опремата што им припаѓа, во исправна состојба.

- Со примопредавањето на објектите да се предадат елаборатите и другата документација за вршење на граничната служба.

- Посебно е неопходно во исправна состојба да се предадат воорувувањето, средствата за врски и набљудување, минскоекслозивните средства, интендантската опрема и другите средства што според материјалната формација му припаѓаат на секој поединечен објект, како што се товарниот добиток, кучињата и друго, - Доколку има поставено мини во граничниот појас, да ни бидат предадени елаборатите и скиците за нив. Граничните единици на ЈНА да не ја напуштаат државната граница додека не се заврши примопредавањето.

- За примопредавањето на границата, командата на Тре­ тата воена област и Министерството за одбрана на Република Македонија да го определат потребниот број комисии составен и од стручни и квалификувани лица за овие потреби.

3. Утврдување на постапката за повлекување на ЈНА од територијата на Република Македонија и регулирање на прашањата поврзани со преземањето на имотот со кој располага ЈНА на нашата територија: Во Платформата јасно ставивме до знаење дека досега ЈНА од територијата на Република Македонија, заедно

53

сол з и , ст ра в и го рд о ст

со пого­лем број на единици, неодговорно извлече најголем дел од ма­теријално-техничките средства, вооружувањето, убојните и мин­скоексплозивните средства, нафтените деривати, прехранбен­ите артикли, медицинската опрема и лековите и другите средст­ва и опрема, како што се: - Радиоизвидувачкиот баталјон со сите средства и опрема, компјутерско-сметачкиот центар, опремата и средствата на сан­итетските одреди и баталјони, артилериските единици и едини­ците за противвоенооклопна борба, механизираните и оклоп­ните единици, единиците и средствата за противвоздушна од­брана, дел од инженерската механизација, средствата за врски, набљудување и др.

- Исто така, однесени се речиси сите сојузни, армиски и корпусни резерви на муниција, минскоексплозивни средства, нафтени деривати и др, - Нашата проценка е дека околу 80% од материјалнотех­ничките средства, вооружувањето, убојните средства, минскоек­сплозивните и другите средства и опрема се извлечени од тери­торијата на Република Македонија, со што нејзината одбранбена способност е сведена на минимум. Тргнувајќи од уставното право на Република Македонија за заштита на својот територијален интегритет и државен суверен­итет, како и од правото стекнато со учеството на Република Ма­кедонија во буџетот на федерацијата помеѓу 5 и 7% од општес­твениот производ во целиот повоен период од кои се финан­сираше ЈНА, нејзиното вооружување, опремување и обучување, бараме неопходно: - Веднаш да се престане со понатамошното изнесување на материјално-техничките средства, вооружувањето и другата опрема што се наоѓа на територијата на Македонија во исправна состојба, а особено: - Системите за врски, средствата и опремата за контрола на летањето, како стационарните така и преносните; - Да не се нарушуваат инфраструктурата и функционира­

54

Н и кол а Кљус е в

њето на радиорелејните и радиорепетиторските објекти, на радиоприслушните центри, како и на центрите за врски; - 3дравствените објекти, медицинските средства и опрема­та, а особено воената болница во Скопје и гарнизонските амбу­ланти и аптеки; - Воените објекти, како што се касарните, магацините, домовите на ЈНА, објектите за обука и военостанбениот фонд; - Да се овозможи непречено исклучување на оружјето и опре­мата на нашата Територијална одбрана.

- Примопредавањето на објектите, средствата и опремата да се изврши записнички од комисии составени од претставници на Третата воена област и на Министерството за одбрана на Република Македонија најдоцна до 1. 4. 1992 година. Покрај овие прашања, баравме да се решат уште следниве: Да се деминираат евентуално минираните објекти и прос­ тории; - Единиците на ЈНА стационирани во јужниот дел на Србија и Косово, пред сè во Качаник, Прешево, Приштина и Врање, и сите борбени средства наменети за евентуални интервенции кон Македонија, веднаш да се дислоцираат зашто Република Маке­донија со својот одбранбен систем никого нема да загрози, а со соседите ќе гради добрососедски односи на заемно разбирање и соработка; - Веднаш да се прекине со активностите на разузнавачки план насочени кон Република Македонија, како и со давањето поддошка од страна на ЈНА на одредени политички партии и лидери чија активност е насочена против самостојноста на Репу­блика Македонија; - Да остане целокупната техничко-технолошка доку­ ментација, алати и опрема во претпријатијата што произведу­ ваат оружје и воена опрема и вршат ремонт на борбени и небор­бени возила и пешадиско оружје; - Да се намират долговите на Армијата спрема

55

сол з и , ст ра в и го рд о ст

претпријати­јата од Македонија за испорачаните производи и извршените услуги.

6. Врз основа на Заклучоците на т. н. Претседателство на Југославија, што ги застапуваше делегацијата на Сојузниот се­кретаријат за народна одбрана раководена од генерал-пол­ ковник Благоја Аџиќ, од една страна, и владината Платформа за разговори, од друга страна, се одржа заеднички состанок на 21 февруари 1992 година во просториите на вилата 1 на Водно во Скопје. Состанокот го водеше претседателот Киро Глигоров. Дискусијата траеше долго. Беше мошне формализирана, напати исполнета со мачнина и напнатост. Гостите во униформи се чувствуваа наметливо агресивни, а некои од нашата страна со шминка на уста и избрани зборови, како да не станува збор за грабеж, отимање и уривање на наше богатство. Но мигот бараше претпазливост, мудрост и одговорност пред агресивните апети­ти на воинствените генерали.

7. Седам со чувство на загриженост. Зошто се водат овие долги дискусии кога нашата влада далеку порано упати апел до сите војници и офицери од Македонија да ја напуштат Југосло­венската армија? Ова од причина што еден месец пред водење­то на разговорите со делегацијата на генерал Аџиќ, на 21 јануари 1992 година, во Службен весник на Република Македонија број 5 излезе владината Одлука за прифаќање на старешините на ЈНА, воените службеници и граѓанските лица на служба во ЈНА од страна на Република Македонија. Одлуката гласи:

56

Н и кол а Кљус е в

Член 1. Република Македонија ги прифаќа сите старешини на ЈНА, воените службеници и граѓанските лица на служба во ЈНА кои ја напуштаат Армијата и се враќаат во Република Македонија и се вклучуваат во нејзиниот состав на одбраната. Член 2. Прифаќањето на старешините на ЈНА, воените службеници и граѓанските лица на служба во ЈНА подразбира нивно вработу­вање, пензиско и инвалидско осигурување, здравствена заштита и решавање на станбеното прашање, доколку го немаат решено во Република Македонија. Член 3. Старешините на ЈНА, воените службеници и граѓанските лица на служба во ЈНА што ја напуштаат Армијата се пријавуваат во Министерството за народна одбрана. Член 4. Се задолжуваат Министерството за народна одбрана, Мин­истерството за финансии, Министерството за труд и социјална политика, Министерството за здравство и Министерството за урбанизам, градежништво, сообраќај и екологија да ја реал­изираат оваа одлука. Член 5. Оваа одлука влегува во сила со денот на објавувањето во “Службен весник на Република Македонија”. Истовремено Владата донесе одлука за отповикување на сите дипломатско-конзуларни и културни претставници од Репу­блика Македонија во Сојузниот секретаријат за надворешни работи и во странство. Со овие одлуки беше ставено до знаење дека односите со Југославија се прекинуваат и почнува самостојното функциони­рање на независна Република Македонија.

57

сол з и , ст ра в и го рд о ст

8. Иако овој состанок се одржа со доста големо задоцнување, а за тоа време ЈНА ја однесе главнината на оружјето и опремата од територијата на Македонија, дејност за која беше одговорен Претседателот на државата кој единствено контактираше со армискиот врв, сепак, и покрај многуте пропусти и несогласу­вања, беше донесен заеднички договор со следнава содржина: На разговорите водени во Скопје на 21 февруари 1992 годи­на помеѓу Претседателот на Република Македонија и генерал­полковник Благоја Аџиќ, кој го заменува сојузниот секретар за народна одбрана, а во врска со дислокацијата на ЈНА од тери­торијата на Република Македонија, е постигнат следниот ДОГОВОР 1. Дислокацијата на ЈНА од територијата на Република Македонија ќе се изврши најдоцна до 15 април 1992 година со луѓето, оружјето, муницијата и материјално-техничките средства и другиот подвижен имот што формациски спаѓа во составот на единиците и командата на ЈНА.

2. Целиот неподвижен имот што го користела ЈНА на територијата на Република Македонија им се предава на органите на Републиката комисиски со записници. З. Се овозможува слободен избор на старешините и на граѓанските лица на служба во ЈНА да се определат за поната­мошно останување во ЈНА или за вклучување во системот на одбраната на Македонија, односно за останување на територијата на Република Македонија. На сите оние што остануваат во Република Македонија им се гарантираат сите права како граѓани на Македонија. ЈНА им гарантира остварување на сите права на воените и на граѓанските лица од Македонија што остануваат на

58

Н и кол а Кљус е в

служба во ЈНА, како на другите припадници на ЈНА.

4. ЈНА се обврзува на старешините и на граѓанските лица што сакаат да си одат од ЈНА да им овозможи по повлекувањето на ЈНА од територијата на Република Македонија заминување во рок од 2 месеца.

5. Војниците од Република Македонија што се наоѓаат на отслужување на воениот рок во ЈНА, доколку порано не им истече продолжениот воен рок, ќе бидат отпуштени најдоцна до 30 април 1992 година. ЈНА презема обврска да ги испита можнос­тите да ги отпушти и порано сите војници од територијата на Република Македонија.

6. Оружјето и другата опрема на Територијалната одбрана на Република Македонија му се ставаат на располагање на Мин­истерството за народна одбрана на Република Македонија.

7. Примопредавањето на границата ќе се изврши така што ЈНА ќе ги предаде: - сите објекти на границата, со опремата во нив, освен оружјето и муницијата; - комплетниот систем на врските и средствата за надгледување на границата; - сите гранични кучиња и коњи ЈНА презема обврска да ја испита можноста за отстапување на дел од превозните средства и средствата за ноќно кон­тролирање на границата, за што заеднички ќе се реши.

8. Од здравствените установи ЈНА комплетно со опрема ќе ѝ ги предаде на Република Македонија: - Воената болница; - Заводот за превентивна медицинска заштита; - Военомедицинскиот центар во Скопје; - сите аптеки; - поголем број гарнизонски амбуланти, за што отпосле ќе се реши. Република Македонија ќе ги прифати сите вработени во овие установи кои сакаат да останат во Македонија и ќе им

59

сол з и , ст ра в и го рд о ст

овоз­можи здравствено осигурување на сите воени осигуреници.

9. ЈНА се обврзува да ја остави сета опрема и сите уреди за цивилно воздушно летање на аеродромот Петровец кај Скопје. Посебна комисија ќе утврди кои средства се потребни за прописно цивилно воздушно летање (ИКО) и ќе ги реши имот­ ните прашања што произлегуваат од тоа во остварувањето за функцијата на контролата на летањето. Прифатено е Република Македонија да остане во заед­ ничката контрола на летањето до склучувањето на конечната спогодба.

10. На Република Македонија ѝ се оставаат во функционал­ на состојба и сите стационарни центри за врски и центри за врски со телекомуникациските уреди, сите АТЦ-централи освен во Куманово, Кичево и аеродромот Петровец. Обемот на опремата што ќе се остави ќе биде утврден од заедничка стручна екипа на ЈНА и на Република Македонија. ЈНА ги остава сите објекти за електронско изведување и опремата во нив што е затечена таму на денот на донесувањето на спогодбата.

11. Домовите на ЈНА ѝ се предават на Република Маке­ донија.

12. Прашањата во врска со станбениот фонд на ЈНА и за остварувањето на правата во врска со нивното користење и располагање ќе ги утврди посебна заедничка комисија.

13. Прашањата за исплаќањето на пензиите на осигурените воени лица што остануваат на територијата на Република Маке­донија ќе се решаваат како и за другите осигурени лица во Маке­донија.

14. Ќе се формира заедничка комисија што ќе ги разгледу­ ва прашањата подигнати со судска постапка против воени лица и ќе предложи соодветни решенија.

60

Н и кол а Кљус е в

15. Договорено е сите тековни прашања од оваа спогодба што имаат оперативна природа да се решаваат со Командата на Третата воена област, Командата на РВ и ПВО и СУКЛА, во рамките на нивните овластувања.

16. Земјиштето на воените економии органите на Македонија можат веднаш да го обработуваат. Со овој Договор ќе се опфатат и сите други прашања околу дислокацијата на ЈНА кои во овие разговори биле начелно тре­тирани или не биле воопшто разгледувани. За сојузниот секретар за народна одбрана генерал-полковник Благоја Аџиќ

Претседател на Република Македонија Киро Глигоров

9. Мошне тешко е без педантна аналитичка документација да се даде анализа и оцена за тоа колку од договорените премиси се во целост извршени. Овој труд нема таква задача. Прашањето е колку е реален договорот, а колку условен од конкретниот политички и воен амбиент и, како таков, колку носи неизбежни компромиси, толеранции и енигми. Колку е оправ­дано предавањето, односно одземањето на целото оружје и опрема од нашата територија и прифаќањето на договор само за неподвижните (физички) објекти кои и така не можеле да бидат одземени. Дали постоеле други можни решенија без сила и воени провокации? Зошто оружјето на Територијалната одбрана е предмет на договор кога е целосно купувано од буџетските средства на Републиката? Или, зошто се договара за отстапу­вање на македонско земјиште на воените економии кога тоа земјиште е природно интегрален дел од геополитичката тери­торија на Македонија? На крајот, зошто

61

сол з и , ст ра в и го рд о ст

во договорот нема решение за преземање на северната граница, а се споменуваат само караулите на другите граници итн. Според денешната оцена, можат да се постават многу такви прашања. Но во тие услови, доколку кај некој не постоеле заткулисни игри и манипулации со татковината, тешко можело да се размислува повеќе, посебно затоа што нè опкружуваа безброј мистерии, безброј тајни што не можеа да се откријат. Од друга страна, она што треба да се знае е дека за сите прашања не постои ниту одговор ниту објаснување. Барем не на некои од онаа страна на силата и од оваа страна на гробот, односно во нашето постоење и нашиот живот.

62

РАЗДЕЛБАТА СО ЈУГОСЛОВЕНСКАТА АРМИЈА

1. Во една од долните сали на Парламентот претседателот Глигоров закажува состанок (некаде кон средината на април 1992 година) за разделба со командата на Третата скопска воена област. Покрај командантот генерал-полковник Узелац и членовите на неговиот генералштаб (меѓу кои и нашите генерали Митре Арсовски, Пере Поцевски и други виши офицери), беа присутни и неколку генерали од Сојузниот секретаријат за наро­дна одбрана (генерал-полковник Домазетовиќ и др.). Од маке­донска страна, покрај претседателот на државата и претсе­дателот на Собранието, бевме и министерот за одбрана Трајан Гоцевски и јас.

2. По куртоазните поздрави разговорот се одвиваше околу извршувањето на Договорот за повлекување на Југословенска­

63

сол з и , ст ра в и го рд о ст

та армија од територијата на Република Македонија. Се изнесу­ваа некои ситни забелешки и се создаваше една чудна атмос­фера, исполнета со топлина на пријателски чувства, како божем ништо не се случило со пљачкањето на сето оружје и воена опрема и инсталации од нашата територија, со разорниот пустош што го оставија во касарните и воените полигони. Со децата што ни ги отимаа од топлите родителски домови и насилно ги спрове­дуваа на воените жаришта итн.

3. Состанокот траеше мошне кратко време, речиси пократко од разговорот на Глигоров и генерал Узелац што се водеше во четири очи настрана. Таа практика на издвоени разговори во четири очи Глигоров ја применуваше и на претходните состаноци со генерал Аџиќ. И тогаш и сега сите наши погледи се лизгаа кон нив, како да ја претресуваа таинственоста на нивниот разговор. А тие во длабок занес се отсликуваа себеси во розов фолклор од нежна интимност. Го прашав министерот за одбрана Трајан Гоцевски, што се овие долги разговори во четири очи? Тој се наведна кон мене со доверлив израз и лаконски ми одговори: „сигурно се договараат за некои кадровски прашања во врска со формирањето на нашата армија по нивното одење“.

4. Во оние што ме окружуваа сè уште гледав по некои сентимен­тални носталгичари и ранливи мечтатели по она што било, што умира. Се затскриваа зад тој југословенски „штит“, таа грда маска што се растопува и на виделина го покажува нивното пре­давничко лице. Среќна околност беше тоа што сите немаа иста страст во тие мигови на разделба. Тие

64

Н и кол а Кљус е в

беа само еден мал дел од присутните офицери и политички функционери Македонци. Тие бездушни егземплари се погледнуваа со додворувачки израз. При разделбата се гушкаа во сентиментален преграб и со бакнежи со српските генерали и како да им се откинуваше нешто што беше закачено за нивната кожа, за нивната мисла и за нивното постоење. Од нивните усти слушам: „Не грижете се, ние сме тука“, „Јавувајте се и мислете на нас“. И се потчукнуваат по рамената во топлите прегратки и бакнежи, со надеж дека пак ќе се здружат. Насмевнати, толку гласно ги искажуваа своите симпатии едни спрема други што мене нешто болно ме пронижа и ме оттргна од моите тегобни размислувања. Во нивните срца зјапаше една голема празнина, при­ дружена од онаа во мозокот, им создаваше ужасни болки при разделбата. Тие таа разделба, по сè изгледа, никако не ја очеку­ваа. Целото мое тело вџасено се бунеше, опиено од ужас, од она што го гледав: отсуство на грижа кај тие луѓе, на реална мисла и чувство за татковината; отсуство на сè што е возвишено.

5. Додека Претседателот и командантот генерал Узелац даваа интервјуа пред новинарите и заеднички се сликаа, јас поназад и подзасолнат ја гледав таа комедија, а мислите ме гонеа во сомнеж поради можната неизвесност што нè демнеше. Се чувствував смешен и тривијален при таа за мене непри­јатна средба, со тие болно идеологизирани титоистички офи­цери, заслепени догматици на Југословенската армија и бесрам­но подли политички функционери.

65

ПЛАТФОРМАТА ГЛИГОРОВИЗЕТБЕГОВИЌ

1. Некои владетели се оправдуваа со градење на нови поли­ тички платформи за спасување на Југославија, како некаков сојуз на суверени држави, каков што беше случајот со Платфор­мата Глигоров-Изетбеговиќ. Тој јалов напор се правеше токму кога хистеријата на војната беснееше најжестоко, однесувајќи десетици илјади жртви. Каква илузија имаше во главите на тие луѓе!?! Свесна намера или погрешна оцена се даваше за грубата реална вистина, во еден отуѓен простор, во еден безвременски свет да се лелека и да се бара враќање во некаков сојуз на сув­ерени држави. И така, некој упорно сакаше да ја враќа историјата и нос­ талгично лелекаше за големата лага на историјата, титоистич­ ката творба Југославија. Треба ли денес да ја препознаеме таа дволична свест на тие луѓе!? Што ќе беше во такви услови со независната држава Репу­блика Македонија? Дали канџите на „големиот брат“ немаше да ја задушат?

66

Н и кол а Кљус е в

2. Растројството и војната го разголија до беспоштедност квазијугословенскиот тоталитет. Го покажаа пред целиот свет неговото грдо лице. Духот на титоистичките логори во кои уми­раа илјадници маченици ја покажа својата опачина - крвавиот варваризам на војната, невиден во цивилизирана Европа по Хитлеровиот фашизам. Каде испари „најхуманиот“ самоуправен социјализам, толку штедро пропагиран од тој суров „пруски“ тоталитет, таа кваз­итворба чии пропагатори и челници можеме да ги препознаеме и денес во нашата средина? Творба во која зрачењето на сончевата енергија беше спречувано од замаглените мембрани што самата ги издигаше, зад кои гниеја страдалните души на непожелните понижени и заборавени суштества до кои никако не допираа сончевите зраци да ги огреат. А тие, што го пропагираа тој систем, кои беа негова креација и трансмисија, за жал, станаа преку ноќ конвер­тити и ги зазедоа челните позиции во новите промени за да ги замаглуваат поуспешно патиштата кон иднината.

3. А нашите напори беа целосно свртени кон градењето на македонската самостојна државност со монетарното осамостоју­вање и донесувањето на своја национална валу-

67

сол з и , ст ра в и го рд о ст

та, со изработка­та на сопствена антиинфлациона програма, со организирањето на своја армија и со заштитата на своите деца од валканата војна на југословенскиот простор и сл. Тие наши заложби врз кои се темелеше државноста беа исполнети со патриотизам и професионален интелектуален на­пор. Тие нови дела имаа некаква таинствена и свечена хар­ моничност, еден возбудлив миг за трајно паметење, некаква ма­гичност што влезе во нашата нова историска меморија.

68

ЛИСАБОНСКАТА ДЕКЛАРАЦИЈА

1. Лисабонската декларација како атомска бомба ја зголеми радиоактивноста во нашата ментална атмосфера. Претсе­ дателот на државата не ја изавестува Владата, што би било сосема нормално, а закажува состанок на Советот за безбед­ ност на Република Македонија. На состанокот со безбоен глас реферира и дава интерпретација на Лисабонската декларација. Наеднаш гледам, сета живост му се загуби од лицето. Во дискусијата прв зедов збор и почнав жестоко, еуфорично да реа­гирам: „Тоа е крах на нашата дипломатија. Кој ја плетеше пајажината што ги обвива нашите мисли? Со оваа Декларација смртно се пронижани нашите определби“ и сл.

2. Настана молк во Советот. Членот на Советот Крсте Црвен­ковски критички реагира на мојата остра осуда на нашата дипло­матија во врска со Лисабонската декларација. Претседателот бара да се смени чл. 48 од Уставот за да се за-

69

сол з и , ст ра в и го рд о ст

доволат барањата на Грција. Чувствувам бранување и револт кај министерот за внатрешни работи Љубомир Фрчковски. Тој се придружува кон моето реагирање и не се согласува со промена на Уставот доне­сен пред два месеца велејќи: „Се доведува во прашање угледот на државата ако на секое барање отстрана се менува уставот на земјата“.

3. Министерот за надворешни работи Денко Малески упорно молчи. Претседателот Глигоров, менувајќи ја бојата на лицето, убедува во исправноста да се бара од Парламентот промена на чл. 48 од Уставот. На неколку наврати го убедува министерот Фрчковски да настапи пред Парламентот. Успева во тоа. Таква­та состојба на крајот ја тетанизира свеста на членовите на Советот. Мене ме замоли да не ја информирам Владата за дискусија­та во Советот и со молбен глас ми рече: „Нека остане разговорот меѓу нас, без јавност“.

4. Во тој миг се побуни една мисла во мене. Ме исполни гневот што кон таквите го носев од млади дни. Гнев кон човекот кон кого веќе не можев да чувствувам доверба, симпатија и восхит, туку само сожалување. Тоа беше природна одбивност, ме запли­сна реакција на револт понесена од вриежот на времето што ба­раше од нас преданост кон делото на независноста и гордост во опстојувањето и самостојноста, а не сеење на дефетизам и отка­жување од уставните определби и од светото национално свое.

5. Меѓутоа, заради историската вистина, треба да се каже дека уште пред донесувањето на Лисабонската декларација во

70

Н и кол а Кљус е в

Владата министерот Илија Андонов - Ченто достави писмен предлог во кој бараше директно да се прати до Обединетите нации барање за прием на Република Македонија во членството, како и во сите други меѓународни организации, а не да талкаме по европските престолнини. Беше сосема јасно дека Европа, која го подели геополитичкиот простор на Македонија во 1913 година во Букурешт, како резултат на Втората балканска војна, и го потврди тоа со Версајскиот договор во 1918/1919 година, дека ќерките и синовите на таа Европа денес не можат да мислат поинаку од нивните родители.

6. Иако Претседателот на државата беше запознаен со предлогот на министерот Илија Андонов - Ченто, остана енигматично неговото молчење и со министерот Д. Малески упорно работеа на европската карта. Се пропушти еден значаен период во кој Грција ја подигна еуфоријата до степен на вжареност и омраза со својата агресивна националистичка политика спрема нас и почна да не разорува во европските земји, успевајќи дури да извојува консензус во Мастрихт, наметнувајќи го своето вето за наше негирање, за да се истрезнат на крајот Претседателот на др­жавата и нашата дипломатија да ѝ стават крај на својата европс­ка авантура и по речиси две години да се свртат кон Соеди­нетите Американски Држави и Обединетите нации.

71

ЕНТУЗИЈАЗМОТ НА ВЛАДАТА

ИЗБОРОТ НА ПРВАТА ДЕМОКРАТСКА ВЛАДА ВО ПОЛИТИЧКИОТ ПЛУРАЛИЗАМ

1. Првата демократска влада ја почна својата работа на 20 март 1991 година, кога беше избрана со повеќе од двотретинско мнозинство од Првиот плуралистички парламент, во чие гла­сање учествуваа пратеници од сите политички партии освен поголем број од ПДП (партија на Албанците во Македонија) и помал дел од Партијата на реформските сили на Македонија. Во неа влегоа четири члена на Македонската академија на науките и уметностите, четиринаесет доктори и магистри на науки (професори и научни работници - експерти од разни на­учни области) и четири факултетски образовани експерти од стопанството и општествените дејности.

74

Н и кол а Кљус е в

2. Првата македонска влада профункционира со ентузијазам. Во нејзината работа имаше нешто наполно чисто, девствено: еден безграничен патриотизам; еден инвентивен интелектуален полнеж, во една неприспособена слобода; една мечтателска тврдокорност за создавање на посреќна иднина; една недо­ловлива мелодија на чисти звуци со кои се воспеваше независ­ната државност на Татковината. Но и една неотпорност кон по­литичките игри и манипулации. Без вграден одбранбен меха­низам, без никаква друга сигурност, освен онаа природна усо­гласеност меѓу самите себе и својот живот, своето знаење, умеење и честитост. Без доволно политичко и државно искуст­во. Сè што не си бевме рекле поминуваше низ топлината на на­шите очи, сите недоразбирања, жалења и радости, со преголема толеранција кон бирократската пирамида. И токму поради таа преголема толеранција оние кон кои пристапивме со доверба и во кои гледавме првично вдахнување се испречија пред нас, се претворија во рогати ѓаволи, што нè искушаваа и почнаа да си поигруваат со настаните, со луѓето, па и со нас.

3. Останавме доследни на високата верба кон народот, дека нашето присуство навистина ќе биде во полза на изгрејсонцето кое со блескот ќе го грее лицето на новороденото Чедо. Владата стана стожер за остварување на слободата и сло­гата како крајна цел на македонскиот народ. А да имаш слобода потребно е самостојно живеење исполнето со креативни аспира­ции за градење на сопствена иднина, без потчинетост, патернал­изам и експлоатација, без духовен гнет и асимилација.

75

сол з и , ст ра в и го рд о ст

4. Настојувавме постојано да мислиме на иднината, за да ја имаме. Зашто тргнавме од сознанието дека иднината не постои, таа се создава, а нашата цел беше да ја создаваме сопствената иднина; да не се препуштаме на спонтаноста на сегашноста. Поз­нато е, ако сегашноста е тешка и маглива, а иднината нејасна, тогаш нè обзема носталгија за минатото, а тоа беше погубно за нас зашто ќе не фрлеше во амбис, во расправии за минатото и сегашноста, замаглувајќи ни ја на тој начин иднината. Такви тенденции се потхрануваа, се градеа разни платфор­ми за зачувување на некаква Југославија. Ќе оставиме на историските анализи да ги расветлуваат тие појави и личнос­тите, што ги иницираа. Владата пуритански го пробиваше патот на нашата самостојна иднина. Со сета страст сакавме во тие тревожни и радосни мигови новото утро да ги прегрне минатото со сеќавање и иднината со копнеж.

5. Во услови кога демнат неизвесности, се случуваат разоча­ рувања, колебања, малодушности, независно од тоа за кого станува збор. Луѓето ги обзема дефетизам, страв. Во тешките денови на искушенија, какви што беа оние во 1991 година, наста­нуваа меѓусебни недоразбирања за сите проблеми што ги раз­гледувавме во Владата и во другите институции и организации на државата и на стопанството. Бргу се појави сознанието дека не е доволно тоа што нè красат само науката и знаењето. Кај некои членови на Владата, а особено кај некои надвор од Владата, што нè окружуваа, сетив нерешителност, колебање и сомнеж во тоа зошто дојдовме тука. Тешко ги доживував тие пребрзи разочарувања и се трудев да бидам максимално толерантен кон одредени внатрешни

76

Н и кол а Кљус е в

не­согласија што ги поттикнуваа одделни групи и партии. Кај некои, од кои било причини, разочарување од методот на работата на оние што ги окружуваа или што им подметнуваа интриги и про­вокации, сè до мешање во работата на нивните ресори (Цветан Грозданов, Димитар Димитров), кај други малодушност (Гоце Петрески), кај трети партиска дисциплина (Јован Андонов) или пак негирање на независноста (Денко Малески), односно служе­ње на интересите на ЈНА (Ристо Дамјановски). Затоа беше поважно и потешко да се разгори вербата во истинатите срца во изградбата на сопствена независна држава. Нашата бујна матица смело си пробиваше пат кон таа главна цел. И на тој пат опстојавме до согорување. Но истовремено бев жестоко непомирлив кон разните струења на надворешните експоненти кои во разни форми преку медиумите и печатот, како и преку парламентарната говорница се противставуваа на нашиот пат кон независноста.

6. Од друга страна, во миговите на радост чувствував во ду­шата среќна тежина. Ме исполнуваше опојниот здив на колеги­јалност, интимност и соработка во главнината на владиниот сос­тав. Од силата на тој здив, на таа чудесна сплотеност и почиту­вање речиси бев срозен. Тоа високо го ценев и храбрењето ме исполнуваше cо ентузијазам за нови потфати.

7. Слушам гласови, читам писма на поддршка во кои се вели: Првата влада беше раѓање на среќа, иако некои веднаш посакаа да замре во мигот кога се појави, зашто таа имаше свој автохтон пат кон целта, создавање на независна држава Република Македонија.

77

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Некои свесно сакаат да ја заборават Првата влада во овој плуралистички период, како што оние пред нив, од нивниот сој, свесно го заборавија Президиумот на АСНОМ во лицето на него­вите членови како повереници (министри) кои ги поставија теме­лите на извршната власт во Демократска Република Македонија во времето од 2 август 1944 до април 1945 година, познати како Чентова влада, од кои повеќето потоа беа жестоко мачени и погубувани по занданите и логорите на титоистичкиот систем. Таа тешка судбина ја доживеаја, покрај Ченто како претседател на Президиумот, и двајцата потпретседатели, стариот илин­денец Панко Брашнаров и професор д-р Емануил Чучков. Потоа истата судбина ги снајде секретарот на Президиумот на АСНОМ доктор на Сорбона Владимир Полежина, министерот за стопан­ство д-р Лазар Соколов, министрите за правосудство Петре Пи­рузе и легендарниот гемиџија, илинденецот Павел Шатев, минис­терот за внатрешни работи Кирил Петрушевски, членот на Пре­ зидиумот Венко Марковски, партискиот секретар и политички комесар на Главниот штаб Бане Андреев и др.

8. Од тие причини, нека биде барем денес речено, ако неко­ гаш дојде до тоа да се каже, во некоја далечна иднина, како се боревме и живеевме во оваа материјално неразвиена, а духовно богата независна македонска држава, тогаш треба да се каже дека Првата демократска плуралистичка влада беше нејзин темелник и буден светилник, чии акции и дела не дозволија вар­варски однос кон својот народ, овозможувајќи таа слободно да се напојува со демократските вредности на современиот свет.

78

ПРОГРАМСКА ВИЗИЈА НА ВЛАДАТА

1. Исправени пред судбината на својот народ во овој историс­ки миг, во нас длабоко проникнува желбата и недвосмислената определба за градење на суверена македонска држава со сите нужни механизми на правниот, економскиот и политички систем, со радикално нови определби, за разлика од постојниот неде­лотворен и политичко-економски нефункционален систем што се напушта. Тој процес на промени и големи општествени мутации не е специфичен само за нас. Тоа е широк процес на транзиција во сите источноевропски земји и, врз таа основа, на градење на нова стратегија и нова филозофија на општественото и економ­ското уредување. Иако тој процес е општоевропски, сепак, кај нас се манифе­стира со изразито стихиско, би рекле разурнувачко дејство врз економското и социјалното битие. Тој процес паралелно се одви­ва веќе десет години во изразита економска и технолошка ста­гнација, од една страна, и висок емотивен национален полнеж во сферата на политиката, од друга страна.

79

сол з и , ст ра в и го рд о ст

2. Тие промени се рефлектираат и во структурата на светска­ та економска, политичка и воена моќ и врз таа основа во измене­тата стратегиска слика на светот. Прашањата на мирот и безбедноста стануваат мошне непредвидливи, внесуваат нови моменти во содржината на стратегијата на доминација на сила­та, актуелизирајќи го на тој начин прашањето за глобалната безбедност на секоја држава и народ воопшто во Европа и на Балканот посебно.

3. Особено кај нас тоа прашање добива извонредно значење, со оглед на специфичните услови на нашето окружување со нен­аситни апетити кон македонскиот национален и територијален интегритет. Во интеграцијата со Европа, во чии темели е вградена слободата на секој поединец, слобода сфатена како збир на поли­тички, економски и национални права, ја гледаме својата иднина и иднината на Балканот. Тоа е патот зад себе да ја имаме Европа и светот во борбата за националните права на Македонците во соседните земји.

4. Треба да се гордееме со она што сите ние заедно, независно од националната припадност, сме го направиле на планот на заштитата на националните права на човекот. Тоа е нашата меѓународна легитимација и кога бараме правата на човекот да се почитуваат од сите на овој наш балкански простор, зашто во тој поглед токму ние во Македонија најмногу сме сториле. Меѓународно осведочените критериуми за заштитата на правата на човекот во Македонија ќе бидат трајна грижа на Владата.

80

Н и кол а Кљус е в

5. Најновите внатрешни потреси во Југославија уште повеќе го усложнуваат ова прашање. Владата енергично ќе се залага за решавање на југословенската криза по демократски, мирен пат и со дијалог, без употреба на воена сила, со слободно изразување на различните политички и национални интереси на секоја репу­блика. Сепак, во такви услови Македонскиот парламент донесе два извонредно важни Документа од историско значење: Декла­рацијата за самостојна суверена македонска држава и Платфор­мата за преговори за идното уредување на југословенската заедница. Декларацијата и Платформата претставуваат основни постулати врз кои ќе се гради новата филозофија на правниот и економскиот систем на Македонија. Нивниот дух и содржина ќе ја инспирираат Владата да ги постави темелите на новиот македонски устав и механизмите на државното уредување. Афирма­тивниот дух на овие два документа ја мотивира нашата деле­гација во преговорите за идното устројство достоинствено и мошне конструктивно да учествува и да зазема ставови со трај­на вредност и интерес за Македонија.

6. Нашата Влада презеде наследство на претежок економски товар кумулиран во подолг период, кој сè повеќе ескалираше во вртоглавото опаѓање на сите економски показатели. Производ­ството влезе во колапс по регистрираниот разорен пад од над 10% во однос на претходната година. 3аканувачки расте тргов­скиот дефицит од 551 милион долари како резултат од скокот на увозот и увозната зависност на ригидната стопанска структу­ра и депресијата на извозот. Експлозијата на загуби и епидемијата на неликвидност го враќаат функционирањето на стопанството во архаичните

81

сол з и , ст ра в и го рд о ст

обли­ци на демонетизирана размена, која предизвикува физички бло­кади на производството и размената. Претприемачката иницијатива засега е канализирана во секторот на услугите, што носи обележја на современ меркан­ тилизам од преткапиталистички образец.

7. Сопственичката структура, структурата на цената и економските мотиви ги носат обележјата на воспоставената економска и социјална структура и здобиените навики на работ­но и потрошувачко однесување. Претприемачката иницијатива стана заробена во скудноста на финансиските извори кои во услови на висок инвестиционен и деловен ризик се ориентираат кон инвестиции со брзо враќање на вложувањата. Непостоење­то на адекватни финансиски механизми ги ограничува и така сиромашниот инвестиционен потенцијал и употребата на рас­прснатите заштеди, во чие постоење ниту може да се направи увид ниту се познати нивните карактеристики. Стопанството е номинален побарувач на извесен обем домашни и странски сред­ства со висока неизвесност дали ќе бидат реализирани зашто носители на обврските се економии што се борат со слични еко­номски тешкотии.

8. Се појавуваат заканувачки бранови на нова невработеност со тешки социјални последици, а во истото време, поради струк­турни и организациски проблеми и отсуство на минимални прет­поставки за внатрешна флексибилност, неефикасно се користи и постојната вработеност. Исцрпен е целокупниот капацитет за потрошувачка, така што се заканува дисконтинуитет со опасни размери и ширење на епидемија на економска ерозија и пропаѓање која генерира и други манифестации на сиромаштво.

82

Н и кол а Кљус е в

9. Пресушени се сите извори за оживување на стопанските активности и за создавање на минимални услови за економска акцелерација. Распнати сме пред повеќе крупни обврски и задачи и свесно влегуваме во нивното решавање. Првата тешка обврска е што побргу со инфузија да се оживее клинички мртвиот организам на нашето стопанство, и тоа, пред сè, потпирајќи се на сопствен­ите сили. Најголемите резерви за оживување на нашето стопанство лежат во будењето на индивидуалната иницијатива на нашиот човек. За таа цел ќе биде потребно да се изгради нов стопански систем што ќе овозможи полн размав на индивидуалната претприемчивост.

10. Најголемо ограничување во изградбата на новиот систем ќе претставува нивото на специфичните знаења што се нужни за работењето во условите на отворено, конкурентно, пазарно стопанство. Во таков систем не можеме да одиме со знаењата што беа доволни во затвореното непазарно, монополизирано стопанство. Не можеме новиот систем да го градиме со вешти­ните што беа потребни во времето во кое речиси секоја стопанс­ка одлука, секое кадровско решение бараше одобрение од политичката структура.

11. Неопходно е да се изгради систем што ќе ги исфрли на површината сите оние што имаат нови идеи и во кој иниција­ тивите многу полесно ќе се претворат во реалност. Системските промени ќе предизвикаат брзо активирање на резервите на неискористените капацитети, рестартување на

83

сол з и , ст ра в и го рд о ст

мртвите објекти, подобро користење на субјективниот фактор, подобрување на организацијата на работата, економија на дефицитарните ресурси и воопшто промена на нашиот досегашен однос кон работата. Пазарната ориентација ќе има за поспедица зголемен асортиман и квалитет на понудените производи со што ќе се зголеми снабденоста на домашниот пазар.

12. Тој систем ќе предизвика и напуштање на досегашната практика со трајно загарантиран работен однос и секој ќе биде принуден со својата повисока продуктивност и инвентивност да го зачува својот работен однос и ќе мора да го носи ризикот за своето работење исто како што и приватниот претприемач го носи ризикот за својата инвестиција. Цениме дека во овој домен се кријат големи резерви што можат да го зголемат општествениот производ за 1 до 1,5% со мали додатни инвестициски вложувања и во еден разумен рок. Значајно место треба да добие ревитализацијата на сè што е способно за брзо пазарно преориентирање. Одредени резерви лежат и во ликвидирањето на сите оние објекти што преживу­ваат само благодарејќи на постојната помош од општествената заедница.

3начајно ќе биде активирањето на потенцијалите на агро-индустрискиот сектор, како и брзиот развој на малото стопанст­во. Резервите во овој сектор се значителни. Особено ќе има значење поддршката на малите производно-преработувачки претпријатија формирани како приватни или мешовити претпријатија.

13. За да се исполнат сите овие цели нужно е забрзување на процесот на сопственичката трансформација. Во таа смис-

84

Н и кол а Кљус е в

ла претстои напор да се организира и јасно да се определи функцијатa на техничко-економското сервисирање што треба да ја имаат агенциите за преструктурирање и да се утврдат критериумите за функционирање на фондот за развој. Тој процес ќе биде мошне сложен и тежок. Ќе се пристапи кон примена на модели на сопственичка трансформација кои треба да овозможат пром­ена на сопственичката структура со што е можно помалку стопански потреси.

3начаен елемент на процесот на сопственичкото преструктурирање претставува изградбата на систем на антимонополско законодавство. Борбата против монополите е еден од основните методи за изградба на отворено и динамично стопанство.

14.

3начајно место во новиот стопански систем мора да заземе и заштитата на приватната сопственост. Исто така, активноста на Владата ќе биде свртена кон постепено воведување на пазар на хартии од вредност. Притоа извонредна важност има истра­жувањето на регулативните механизми применувани во Европ­ската унија. Ова особено се однесува на издавањето, прометот и контролата на хартиите од вредност.

15. Изменетиот карактер на сопственичките односи и изградбата на динамично пазарно стопанство го поставуваат на дневен ред и прашањето за изработка на современ даночен систем. Поттикнувањето и поддршката на новите стопански иницијативи ќе бараат омекната даночна пресија, но истовремено и низок степен на евазија (избегнување) на даноците и ефикасна контро­ла во нивното прибирање. Користејќи го искуството на Европ­ската унија во овој домен, ќе се настојува

85

сол з и , ст ра в и го рд о ст

даночниот систем во нашата земја да се хармонизира со системот на даноците во тие земји. Ова од причина што само со однапред позната структура и методи на пресметување на данокот Македонија би можела да стане привлечна за странскиот капитал.

16. Новиот систем ќе создаде претпоставки за оживување на инвестиционата активност во Републиката, што подоцна може да прерасне во оживување на севкупниот општественоекономски развој. Сведоци сме на страшна ерозија на производните фондови на нашето стопанство. Нивната технолошка застареност и де­сетгодишното отсуство на иновациони процеси, со појава на висок процент на дезинвестирање, го фрлаат стопанството на маргините на технолошката периферија, а нашата Република ја претвораат во технолошки инфериорно и зависно подрачје.

17. Тргнувајќи од расположливите ресурси, светските тен­ денции во економскиот и технолошкиот развој и стекнатите научни сознанија од досега реализираните макро-истражувачки проекти, Владата ќе пристапи кон реализација на поадекватна развојна политика и политика на структурни промени. Притоа ќе се стреми кон имплементирање на економска стратегија на отворено стопанство, градуално подредување кон светската структура на цените, мотивите и економската ефикас­ност. Очекуваме стратегијата на отворено стопанство, во состој­ба кога акумулацијата во Републиката е многу ниска, да при­донесе и за привлекување на странски капи-

86

Н и кол а Кљус е в

тал. За таа цел ќе мора да се развие цела скала механизми што ќе го привлекуваат странскиот капитал: концесии, гаранции, репатријација на капи­талот и слично. Тоа ќе бара организирање на инвестиционо­развоен центар за подготовка на инвестициони студии, со цел организирано да ги понудиме нашите барања пред заинтересир­аните странски партнери и финансиски институции со претходно јасно утврдени интереси на оваа Република.

18. Неопходно е да започне трансформацијата на нашата пону­да на странството. Во тој домен мора да добива се поголема важност понудата на интелектуалните услуги што може да ги даде нашата Република. За таа цел инженерските, проектант­ските и здравствените организации мораат да се приспособу­ваат за нудење на комплетна здравствена услуга, разни видови проектантски услуги и сл. Ова посебно ќе важи за големите програми и проекти какви што се: Програмата за вардарскиот слив, Проектот за гасифи­кација на Републиката, геолошките истражувања, Проектот за поврзување со Јадранската магистрала и железничкото поврзу­вање на Македонија со Албанија и Бугарија и слично. Исто така, ќе се помогне организираниот настап на градежната оператива во Републиката на блискоисточниот (заливски) пазар и наплатувањето на досегашните извршени работи на проекти во Ирак кои Достигнуваат околу 300 милиони долари наши побарувања. Градежната оператива во Републиката има значителни не­искористени капацитети, а нивното целосно искористување мо­ра да оди преку префрлање на тежиштето на нивната понуда од едноставни изведувачи на градежни работи во организации што продаваат комплетна инженеринг услуга.

87

сол з и , ст ра в и го рд о ст

19. Во настојувањето да се развива еманципирана, суверена македонска држава од извонредно значење е и изградувањето на духовната култура на нашиот човек. Ние сме земја со богат ду­ховен потенцијал. Располагаме со творци на една широка скала на уметнички, културни и научни достигнувања. Меѓутоа, системот во кој живеевме и организацијата на општественото уредување создадоа ерозија на етничките и културните вредности на чо­векот. Во современите услови на научно-технолошката револуција и информатизацијата на општеството, културната средина и кул­турното богатство како окружување на човекот сè повеќе се ман­ифестираат како фактори на развојот во единствен процес и меѓусебна зависност на расположливите материјални духовни и организационо-институционални услови. Поради тоа духовното богатство на нашите творци, нивните идеи, имагинации, теории и сл., како израз на духовната култура, можат да постојат само ако се пренесат во разни форми на материјалната култура, односно во орудија за работа, работни навики и материјализирани знаења, во изградувањето на еманципирана култура на личноста, во меѓусебното комуницирање и во односот на работното место. Не може да се очекува активен однос кон општествениот развој и поголема креативност без културно еманципирани личности со адекватно производно искуство, знаење и работни навики.

20. Владата ќе го изградува политичкиот и правниот систем според современите достигања на политичко-правните науки и богатото искуство на земјите со плуралистички парламентарен живот. Владата во овој период на премин ќе има

88

Н и кол а Кљус е в

практично ми­сионерска улога во поставувањето на основите на културата на граѓанските права, пред сè, со максимално почитување на демо­кратските начела во комуникацијата со јавноста и почитување на интегритетот на граѓаните, со ефикасна заштита на нивните права, без дискриминација.

21. Основните постулати од кои ќе се тргнува се човекот-гра­ ѓанин, неговата слобода, мисла и идеја, неговата сопственост (приватност) и иницијатива. Притоа граѓанинот однапред треба да ги знае своите права и обврски, одговорно да се однесува спрема нив, да изградува култура и однос кон институциите на правниот систем. Нека остане далеку во заборавот времето на насилството на разните култови на личности, чија субјективна волја или политички измислени административни комисии можеа да му ја одземат слободата на човекот без никаква прав­на основа. Афирмативниот пристап кон заштитата на слободата на човекот и на неговото творештво во сите домени на стопанскиот и културниот живот ќе ја издигне Владата над секакви амбиции на реваншизам. Но секој оној чија совест е нечиста, а уште по­веќе чии раце се окрвавени, нужно ќе се најде пред судот на историјата.

22. Владата со нужното внимание ќе работи над зацврсту­ вањето на политичката заедница во Македонија, што пред сè значи прецизна изградба на правната процедура и доградба на институциите на правната држава во Македонија. За постигну­вањето на таа цел ќе тргнуваме од следниве принципи: 1. Поделена власт на законодавна, извршно-управна и судска,

89

сол з и , ст ра в и го рд о ст

2. Деполитизирана армија, државна безбедност и полиција, и 3. Професионално независни јавни медиуми. Во таа смисла Владата, во која се концентрирани поголем број извршни и управни надлежности, ќе настојува да дејствува како вистински креативен, оперативно-мобилен и одговорен суб­јект при предлагањето на политиката и законите на Парламен­тот и во грижата за нивното успешно и ефикасно спроведување на целата територија на македонската држава. Притоа, со воведувањето на министерства и други органи на управата, се зголемува нивната надлежност, особено со преземањето на работите што во минатиот период ги вршеа општинските органи на управата, па во таа смисла ќе се настоју­ва да се изгради ефикасен систем на координација и синхро­низација на работите во одделните управни области, вклучувајќи ја и нужната информатичка технологија. Од не помала важност е градењето на нов модел на функционирање на локалната самоуправа, заради што Владата итно ќе донесе правна регулатива за општините и за градската заедница во Скопје.

23. Посебно внимание Владата ќе му посвети на конституирањето на судската власт во Македонија. Заедно со Парла­ ментот, Владата ќе ги постулира принципите за независност на судството, и тоа посебно во преодниот период на неговото воспоставување. Станува збор за изградување на независност и самостојност на судовите, јавните обвинителства и другите правосудни органи, а посебно за обезбедување на трајност на судската функција со избор и разрешување на правосудните кадри.

90

Н и кол а Кљус е в

24. Владата енергично ќе пристапи кон изградба на деполитизирани, стручни и современи органи за внатрешни работи. Радикално ќе ги отвори проблемите на аномијата (беззаконието) на службата, како и можните блокади и политички манипулации со неа. Свесни сме дека во спротивен случај во постојниот плу­ралистички изострен амбиент Владата би била сериозно блоки­рана доколку полицијата биде на удар на споменативе процеси.

25. Владата ќе се грижи да овозможи да се создава амбиент за слободен проток на идеите и творештвото, за право на мислење и различни ставови, односно да се овозможува сето она што е свртено кон иднината, прогресот и комуникацијата со светот. Саканата демократија претпоставува полно право на ин­ формација, без затворени приватни кланови и лобија, без поли­ тички комесари што ги затвораат изворите на информирањето и преку строги филтри одредуваат што смее, а што не смее да се гледа, да се слуша и да се чита. Во таа смисла треба целосно да се информира сопствената јавност во Републиката за активностите на Владата, за состо­јбите на сè уште постојната поширока југословенска јавност, како и да се информира меѓународната јавност, особено Маке­донците во дијаспората, а се разбира, редовно да се информи­раат и Парламентот и пошироката јавност во Републиката за тоа што мисли и како гледа светот на нас. Нашата нескриена определба ќе биде широкото комуници­рање со светот, со цел да се афирмираат демократските прин­ципи и дострели во Републиката, нејзините стопански можности и потенцијали, нејзините научни и културни достигнувања.

91

сол з и , ст ра в и го рд о ст

26. Владата ќе покаже крајно принципиелен однос кон јавните медиуми. Станува збор за тоа, таа да биде колку што е можно повеќе отворена кон јавноста, односно кон граѓанинот, настоју­вајќи со објективно, наполно вистинито и навремено информира­ње, во исто време да го мобилизира, да го мотивира и да го стим­улира тој граѓанин како поединец, да го дава својот придонес во рамките на сопствените индивидуални способности и можности, за излез од сегашната криза во општеството. Тоа ќе значи и оживотворување на нашето ново гледање и на определбите за градење на модерно демократско информирано општество. Нашиот напор е насочен кон поставување на темелите на демократскиот парламентарен систем. Но потешкиот дел допр­ва следува: сите ние, и народот и државата, треба да вложиме многу труд и напор за да ги достигнеме високите прокламирани демократски идеали.

27. Кризните потреси низ кои минуваме, натрупани со слабостите во стопанството, социјалните тензии и изострениот поли­тички амбиент во кој ќе дејствува Владата, бараат од сите нас мирно и достоинствено да се однесуваме за да може сталожено, научно аргументирано и без политички притисоци, со нужната доверба, да се изработи нова национална стратегија врз чија основа ќе се изгради еден динамичен модел на развој. Ние сме свесни за нараснатите тензии во општеството, кои се искажуваат, пред сè, во перманентното осиромашување на поголемиот дел од населението, во големата невработеност и социјалната несигурност на дел од вработените, во високата ерозија на моралот на луѓето и нивната демотивираност

92

Н и кол а Кљус е в

за про­дуктивна работа, со видлива апатија, страв и неизвесност. Наброените и уште многу други појави на кризниот хаос дејству­ваат лимитирачки за некаков временски брз излез и оптимизам во иднината. Меѓутоа, ние ги ставаме целосно на располагање, истовремено и на големо искушение, нашиот научно-стручен потенцијал и авторитет, нашето кумулирано знаење и искуство, нашата љубов и припадност на младата македонска суверена држава, и ќе одиме кон наоѓање на такви решенија што ќе бидат во полза на општото добро на секој нејзин граѓанин, за да може утре во мир, среќно и побогато да се живее. Тоа е процес во кој треба природно да се слеат целиот на­ционален ум, знаењето и енергијата на македонскиот трудољу­бив човек, неговата штедливост, претприемчивост и иницијативност. Во тоа сме убедени и верно ќе му служиме на народот, за процут на нашата сакана татковина Македонија.

28. Ние не сакаме привилегии, слава и ордени, ние единствено се придружуваме кон големиот предизвик за промени за опш­тото добро на нашиот народ. Владата ќе дејствува натпартиски. Нема да се дозволи да се пренесат политичките и идеолошките погледи и дискусии во нејзината работа. Најважен е интересот на македонскиот граѓанин и на македонската држава. За сите членови на Владата важат начелата за максимал­ на преданост и чесност во работата, без да дозволува да не совладаат искушенијата и сенките на мрачното сомнение, мало­душноста ќе биде згазена на прагот пред влезот во храмот на Владата.

93

МАКРОЕКОНОМСКАТА ПОЛИТИКА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ЗА 1992 ГОДИНА

1. Основните премиси изнесени во програмската визија на Владата станаа мотивирачки фактор на членовите на Владата во одделните ресори за подготовката и донесувањето на нејзи­ ните програми и за нивната реализација. Тоа беше период на разорено стопанство, со висока лими­ тираност на факторите на производството и развојот. Владата се бореше како да го снабди населението со елементарните животни производи: брашно, млеко, масло, шеќер, нафта и наф­тени деривати и др. Од друга страна, Владата интензивно работеше над гра­ дење, на нов правен, политички и економски институционален систем, за ослободување од сојузното југословенско законодав­ство. Постојната правна регулатива често ја блокираше работа­та на Владата. За секоја наша посакувана промена ќе слушнев од Секретаријатот за законодавство дека: „Тоа

94

Н и кол а Кљус е в

не е во духот на постојните закони“. Се разбира дека тоа ги покачуваше темпера­турата и нервозата во Владата која беше заробеник на старото законодавство, а особено на сојузното - југословенското. Таква­та состојба ме натера јавно да речам пред Парламентот и печатот „да се престане со крпеници на постојната законска рег­улатива. Сакаме побрзо донесување на нов македонски устав и нови закони“. Од тие причини во втората половина на 1991 година Влада­та го концентрира своето внимание на организирањето на Реф­ерендумот за самостојна македонска држава, на помагањето во изработката и донесувањето на Уставот, а особено на изработ­ката на макроекономската политика на Република Македонија за 1992 година и врз таа основа на донесувањето на Антиинфла­ционата програма со монетарното осамостојување на Македони­ја.

2. Макроекономската политика се подготвуваше во исклучи­телно нестабилни политички и економски услови и ограничува­ња од нормативен и материјален карактер. Беше укажано дека остварувањето на задачите на макроекономската политика ќе биде под силно влијание на вкупната нестабилност, што под­разбира потреба од следење и приспособување на одделни сег­менти за пократки временски периоди од годината. Во земјата економските активности продолжија забрзано да опаѓаат како последица на распаѓањето на стопанскиот сис­ тем, на прекинувањето на функционирањето на економските механизми и на парцијализирањето на економскиот простор. Стагнацијата и опаѓањето на производството и услугите, присутни во кризната последна деценија, кулминираа во 1991 година. Сите економски движења во претходниот период имаа класични рецесивни обележја. Општествениот про-

95

сол з и , ст ра в и го рд о ст

извод во 1991 година опадна за 15% од оној во 1990 година, а индустријата опадна за повеќе од 20%. Користењето на капацитетите страшно опадна под 50%. Неликвидноста на стопанството сè повеќе растеше, однос­но асиметрично распоредената ликвидност добиваше загрижу­вачки размери. Стопанството не можеше нормално да го одр­жува намирувањето на меѓусебните должничко-доверителски односи, како и извршувањето на кредитните обврски и исплата­та на платите и другите примања. Долгорочниот тренд на опаѓање на инвестирањето и во последните години драстичното дезинвестирање се закануваа со длабоки долгорочни последици и депресија на развојниот ка­пацитет фрлајќи го стопанството во технолошка инфериорност. Сè повеќе растеше трговскиот и платнобилансниот дефи­ цит, а невработеноста се кумулираше и во октомври 1991 година достигна ниво од 165,4 илјади невработени лица. Од друга страна, ниското ниво на ефикасноста и акумула­ тивноста на стопанството и високите износи на дефицити, загуби и други дубиози стануваа основни долгорочни ограничувачки фактори и најтешки проблеми од материјален карактер. Тие произлегуваат, пред сè, од следниве појави: - 3агубите во тековното работење на стопанските субјекти во 1991 година, заедно со непокриените загуби од 1990 година изнесуваа 10,5% од општествениот производ на вкупното стопанство за истата година, а вкупните загуби беа за 4,6 пати повисоки од очекуваната акумулација; - 3агубите во вонстопанските, општествените дејности во 1991 година изнесуваа околу една третина од акумулацијата во стопанството. А дефицитите во социјалните фондови изнесуваа околу 90% од акумулацијата во стопанството во истата година; - Дефицитите во банките поради загуби и ризични плас­ мани во 1991 година изнесуваа околу 9% од општествениот

96

Н и кол а Кљус е в

производ на Републиката за таа година; - Дефицитите врз основа на курсните разлики за депони­ раните девизни штедни влогови кај НБЈ (јавен долг) изнесуваа околу 967 милиони долари, односно близу една половина од општествениот производ за 1991 година; - Дефицитите од вкупните трансакции со странство за 1991 година изнесуваа околу 300 милиони долари учествувајќи со над 26% во остварениот извоз на стоки во претходната година; - На крајот, ненаплатената реализација (побарувачкото салдо) од меѓусебните краткорочни должничко-доверителски односи на стопанските и на другите субјекти од Република Маке­донија во 1991 година со правни лица од другите републики на поранешна Југославија учествуваа со околу 15,6% во општес­твениот производ за таа година.

3. Изнесените и многу други ограничувачки фактори станаа предмет на темелно испитување во Владата, особено во Минис­терството за развој во процесот на изработката и донесувањето на макроекономската политика. Тргнувајќи од тие сознанија, Владата ги прифати следниве основни задачи и насоки на макроекономската политика за 1992 година: 1) 3абавување на интензитетот на падот на производ­ ството и услугите; 2) Создавање на услови за снабдување на населението со виталните производи за живот и на стопанството со суровини и енергија; 3) 3големување на извозот и одржување на надворешната ликвидност; 4) Обезбедување на социјална заштита на лицата на кои таа ќе им биде неопходна.

97

сол з и , ст ра в и го рд о ст

4. Во конципирањето на макроекономската политика за 1992 година примарно место имаа дефинирањето и реализацијата на сопствена монетарно-кредитна политика. Притоа ние не бевме во можност да утврдиме целосна и конзистентна монетарна политика затоа што живеевме во изнудена заедничка моне­тарнокредитна политика дефинирана за остатокот на Југослав­ија (без Република Словенија и Република Хрватска). Поради неможноста за контрола над обемот на примарна­та емисија од НБЈ, како и поради непостоењето на акт на макро­ економска политика за остатокот од Југославија, оценивме дека нејзината монетарна политика ќе биде нецелосна и неконзис­ тентна и утврдена според претпоставки кои инфлаторно деста­ билизационо и поразително ќе влијаат врз нашите стопански и други текови. Поради очекуваните негативни импликации врз нашата Република од монетарната политика на остатокот на Југослави­ ја, Владата на Република Македонија почна интензивно да работи над конципирањето на сопствена монетарно-кредитна политика и над воспоставувањето на сопствена парична едини­ца. Работевме над тоа сопствената монетарно-кредитна поли­ тика концепциски нужно да биде целосно конзистентна со другите сегменти на макроекономската политика, да отвора про­ цеси за стабилизација на цените и на сите други текови на општествената репродукција во што е можно пократки временс­ ки периоди. Од тие причини укажавме дека на почетокот на воспос­ тавувањето на сопствена монетарна политика ќе треба да се прифати умерена рестриктивност и таа да биде во функција на стабилизацијата на сопствената парична единица, на запирање­ то на интензитетот на опаѓањето на производството и услугите и на постапното и стабилно намалување на цените и на инфлаци­јата воопшто.

98

Н и кол а Кљус е в

Во таа насока Народната банка на Македонија во рамките на своите уставни овластувања пристапи кон определување на целите и задачите на монетарната политика, како и на квантита­тивните параметри и неопходните промени на монетарните агре­гати за периодот по монетарното осамостојување на Република Македонија. Укажавме дека очекуваната сопствена монетизација, односно креирањето на примарна емисија квантитативно треба да биде врзано за трансакциите што ќе се остваруваат во односите со странство и на пазарот на пари и хартии од вредност, врз основа на што ќе се емитуваат или ќе се повлекуваат соодветни количества примарни пари. При изградувањето на темелите на сопствената моне­ тарно-кредитна политика ја нагласивме потребата во 1992 годи­на дел од кредитните функции било директно или индиректно да се остваруваат преку деловните банки, особено во кредити­рањето на одделни намени во земјоделството, извозот и ликвид­носта на банките. Со средствата од динарската примарна емиси­ја да се поддржува кредитирањето на производството, залихите и резервите, на основните земјоделскопрехранбени производи, и тоа: пченица, пченка, шеќерна репка и шеќер, маслодајни рас­тенија и сурово масло, оризова арпа и ориз, организирано гоење на добиток (говеда и овци), риби, месо во ладилници, млеко и млечни производи, тутун, резерви на вештачко ѓубре, продажба на опрема и изведување на инвестициони работи во странство, подготовка на стоки и извоз и увоз на стоки и услуги. Народната банка на Македонија ќе ја испитува и определу­ ва есконтната стапка зависно од монетарните движења на пазарот на пари, а таа треба да биде над каматната стапка на благајничките записи со рок на втасување од еден месец, како и над каматните стапки на едномесечните депозити кај деловните банки. Со есконтната стапка на НБМ ќе се влијае и врз нивото на банкарските каматни стапки кои ќе се формираат

99

сол з и , ст ра в и го рд о ст

слободно, согласно со понудата и побарувачката на пари и хартии од вред­ност на пазарот на пари. Со цел да се спречат причините за воведување на изразито високи каматни стапки на пласманите на деловните банки, а поради огромната побарувачка на средства од претпријатијата во услови на „безакумулативност“ на стопанството, и врз таа основа банките да остваруваат високи приходи со што ќе ги надоместуваат приходите што настанале од поранешната сом­ нителна актива. НБМ во таков случај, по исклучок, може да про­пише и максимална каматна стапка на пласманите на банките. На крајот, предложивме и една ригорозна монетарнокред­итна мерка, имено, НБМ да нема право да одобрува кредити за финансирање на потребите на Републиката искажани во репуб­личкиот буџет.

5. Макроекономската политика во конципирањето на даноч­ ниот систем и даночната политика го сврте своето внимание кон предлагањето на нови прописи со цел да се изврши замена на постојните со нови видови даноци кои се применуваат во земјите со развиена пазарна економија. Притоа го сврте тежиштето на даночниот систем кон јакнење на развојната и социјалната функција на даноците со уважување на сопственоста и еднак­виот третман на сите стопански субјекти, како и со стимулирање на штедењето на населението, акумулацијата и инвестициите со цел за подигање на вработеноста. Поттикнувањата единствено треба да се однесуваат на развојните програми на претпријатија­та, а не како досега на дејностите и гранките. Се укажа на поправедна распределба на фискалниот товар на одделни сектори и обврзници заради поуспешно структурно приспособување и технолошко модернизирање на сто-

100

Н и кол а Кљус е в

панството. Воведување на единствен информационен систем за приходите и даноците, како и формирање на модерна и ефикасна стручна даночна служба. Со оглед на сложеноста и комплексноста на даночниот сис­тем, неговото воведување Владата го предложи во три фази. Во првата фаза (1992 година) ќе се изврши интеграција на основниот со посебниот данок на промет на производи и услуги заради упростување на пресметувањето и наплатувањето на даноците на промет и ќе се преиспитаат сите досегашни ослобо­дувања и олеснувања од плаќање на данок на промет. Исто така, ќе се изврши интеграција на вонбуџетските сметки воспоставени со воведувањето надоместоци во цената на одделни производи, со буџетот на Републиката. Надоместо­ ците од цената на електричната енергија и ПТТ услугите ќе се укинат. Во приходите на републичкиот буџет ќе се вклучат и при­ходите врз основа на царини и други увозни давачки, вишоците на приходите над расходите на НБМ, дел од приходите од игрите на среќа наменети за социјално-хуманитарни и спортски цели, надоместоците за изградба на скривници и други приходи кои сега се остваруваат надвор од буџетот. Владата предложи во првата фаза да се воведе и данок на добивка наместо сегашниот данок на доход и тој да се плаќа по пропорционална и единствена стапка. Втората фаза, која ќе започне во текот на 1992 година, предвидува воведување на нови видови на даноци, и тоа син­тетички данок од доход на физичките лица, наместо досегашни­те даноци што ги товарат личните доходи и приходи на вработен­ите и граѓаните, и данок на додатна вредност (ДДВ), наместо сегашните даноци на промет на мало. Во оваа фаза Владата предвидува преиспитување на пос­тојниот систем на оданачување на прометот на нафтата и наф­тените деривати, на тутунот и тутунските преработки,

101

сол з и , ст ра в и го рд о ст

на алко­холот и алкохолните пијалаци и на други производи и услуги кои вообичаено во светот се подложни на посебно оданочување. Се укажува дека овие специфични даноци на промет треба да се издвојат од системот на оданачувањето според општиот данок на промет во систем на „акцизи“ и да се приспособат кон систе­мот на Европската унија. Во третата фаза, која главно ќе се остварува во 1993 годи­ на, ќе се подготви и закон со кој ќе се воведе синтетички данок на доходот на физичките лица, а во 1994 година и закон за данокот на додатна вредност. Во духот на макроекономската политика изработена во 1991 година за 1992 година и понатаму централното внимание му беше посветено на заокружувањето на монетарната и фискал­ната сфера во чија срцевина треба да функционира даночниот систем. Настојувавме првенствено тој да биде конзистентен и компатибилен со системите во развиените европски земји за да овозможи предност во меѓународната размена на стоки и услуги од Републиката.

6. Макроекономската политика во фокусот на истражување­ то ги става јавната потрошувачка и начинот на нејзиното финансирање. Притоа се тргнува од тоа дека финансирањето на јавна­та потрошувачка целосно ќе се остварува со сопствен и приходи и за намени неопходни за нормално функционирање на државните органи и општествените дејности и за други намени. Иако се наоѓаме во фаза на формирање на нови државни инсти­туции и градење на нов економски и политички систем, Владата прифати вкупниот обем на јавната потрошувачка за 1992 година и понатаму да се димензионира најмногу до 37% од очекуваната вредност на општествениот производ на вкупното стопанство. Глобалните намени на буџетот главно се однесуваат на финансирањето на:

102

Н и кол а Кљус е в

Основната дејност на органите на управата. Заради рационализација на средствата треба да се исклучат сите служ­би што можат да функционираат со пазарно работење (угости­телската дејност, возниот парк и сл.); Потребите на вооружените сили, дипломатско-конзулар­ ните и царинските служби, како и некои други органи кои досега биле финансирани од сојузниот буџет; Општествените дејности: образованието, науката, култура­та, спортот, општествената заштита на децата и социјалната заштита; Правата на работниците чија работа престанала поради структурното приспособување на стопанството; Селективно утврдените интервенции во стопанството; Поттикнувањето на регионалниот развој; Откупувањето на производи за стоковни резерви; Локалната самоуправа и другите фондови утврдени со закон. При формирањето на буџетските средства треба да се има предвид растоварувањето на стопанството од разни други давачки, како и ослободувањето на населението од висока фискална пресија, со цел да се овозможат средства за финан­ сирање на деловни приватни иницијативи.

7. Република Македонија со оваа макроекономска политика за првпат самостојно ќе ги уредува прашањата од економските односи со странство, особено политиката на курсот на домаш­ната парична единица, режимот на извозот и увозот, поттикнувањето и заштитата на производството, кредитнофинансиските и надворешно-економските односи и политиката на девизните резерви. Тежиштето на мерките на економската политика е насочено кон поттикнување на девизниот прилив по сите основи, како и кон заштита на домашното производство, посеб-

103

сол з и , ст ра в и го рд о ст

но на земјодел­ското, преку системот на царини, како и кон создавање на можности и погодности за поголем прилив на дополнителна аку­мулација од странство, со поголема примена на иновативните форми на вложување на капитал. Владата ќе изработи антимонополско законодавство и врз таа основа ќе го либерализира увозот на оние производи чии домашни производители енормно ги подигаат цените и ја нару­шуваат стабилноста на домашниот пазар. Владата се согласи редовно да ги извршува втасаните обврски кон странство, со цел да го отвори патот за преговори со меѓународните финансиски институции (Меѓународната банка и Меѓународниот монетарен фонд и нивните агенции за развој). Притоа другите девизни обврски, за кои федерацијата или Наро­дната банка на Југославија имаат дадено гаранција, треба да се решаваат во рамките на делбениот биланс со другите ре­публики. За остварување на макроекономската политика во сек­ торот на економските односи со странство Владата ќе настојува: 1) Да подготви програми на мерки и активности за успешно приспособување и вклучување на македонското стопанство во интегративните процеси во Европа, со конкретни предлози за вклучување на нашето стопанство во проектот „Европа-92“, како и за отворање на процес за склучување на спогодба за слободна трговија меѓу Република Македонија и ЕФТА; 2) Да се поддржува и развива иницијативата за економска соработка со земјите членки на Работната заедница Јужен и Среден Јадран и со другите региони со кои Македонија има воспоставено непосредни контакти; 3) За обезбедување на девизни средства за потребите на Републиката да се издвојуваат 30% од девизните приливи на претпријатијата по основ на извоз на стоки и услуги; 4) Заради заштита на домашното производство да се изврши ревизија на царинската тарифа и сл.

104

Н и кол а Кљус е в

8. Во макроекономската програма за 1992 година тежиштето на инвестиционата политика го насочивме кон создавање на услови за отворање на инвестиционен циклус во програми за ревитализација и преструктурирање на постојното производство потпрено на приватната иницијатива, со можности за привлеку­вање на дополнителна акумулација од странство. Предложивме нови системски решенија во овој домен со цел да се создадат услови инвестиционата активност да се ост­варува со целосна самостојност и слободна стопанска иницијати­ва на економските субјекти мотивирани од критериумите на профитабилноста кои ќе одлучуваат при изборот на инвести­ционите програми и ќе бидат одговорни за ризикот од прифатен­ите инвестициони одлуки. За поттикнување на инвестиционата активност беа презе­ мени мерки на економската политика со кои ќе се обезбедува: 1. Оспободување на обврзниците што вршат стопанска дејност од ппаќање на данок на добивка сразмерно на ангажи­ раните сопствени средства во инвестиции; 2. Оспободување на економските субјекти во чии про­ изводни и развојни програми се вложени средства на странски правни и физички лица од плаќање на данок на добивка за пери­од од три години, сразмерно на вложените средства; З. Целосно оспободување од плаќање на данок од добивка на странските претпријатија и физички лица за време од три години; 4. Ослободување или олеснување на економските субјекти од ппаќање на царини и други увозни давачки при набавка на земјоделска механизација, сообраќајни средства (освен авто­буси) и модерна технологија за проекти со кои се врши преструк­турирање на стопанството; 5. Преотстапување на користење на земјиште за градба на објекти на странски правни и физички лица кои ќе

105

сол з и , ст ра в и го рд о ст

инвестираат во стопански проекти, како и за градба на објекти од типот швед­ски села; 6. Дaвањe на гаранции од Републиката за финансиски кредити од Светската банка и од други меѓународни финансиски институции за поддршка на позначајни зафати за преструктури­рање на стопанството и за изградба на објекти од стопанската инфраструктура; 7. Дaвањe на средства од републичкиот буџет за завршува­ њe и опремување на објектите од нестопанските дејности што се со висок степен на довршеност и др.

9. Еден од најсложените проблеми секако беше решавањето на високата невработеност која до крајни граници ја изостру­ ваше социјалната нервоза во земјата. Тенденциски растеше невработеноста поради намалената стопанска активност во про­цесот на преструктурирањето и трансформацијата на економ­скиот систем со пазарни критериуми на работење. Со оглед на долгорочноста на решавањето на ова прашање во 1992 година, тежиштето на активноста беше ставено на самоврабогувањето, на воспоставувањето и дejcтвувањетo на механизмите на пазарот на работна сила, како и на постапното решавање на вишоците на вработени. Со цел да се зголеми вработеноста, Владата предложи повеќе мерки во макроекономската политика, меѓу кои и следниве: 1) Да се намали основицата за ппаќање на данок на добивка, и тоа: - за 10% ако фирмата вработи до 5 лица од невработените на неопределено време, - за 25% ако фирмата вработи до 20 лица и - за 50 ако фирмата вработи до 50 и повеќе лица; 2) За правните и физичкиге лица во приватниот сектор

106

Н и кол а Кљус е в

кај кои со инспекциска контрола ќе се утврди незаконско вработу­вање (работење „на диво“) да се применува мерката забрана на вршењето на дејноста од најмалку десет години за сопственикот на фирмата и за членовите на неговото семејство; 3) Да се изврши изедначување на статусот на лицата вработени преку младинските задруги и агенции со правата и обврските утврдени во прописите од работниот однос; 4) За остварување на задачите на политиката на вработу­ вањето да се насочуваат и средства од Фондот за реинтеграција на повратниците од западните земји.

10. Во социјалната политика тежиштето на задачите се става на обозбедувањето на социјална заштита на граѓаните и на (не)вработените кои од објективни причини нема да бидат во состојба со својот личен труд или по друг основ да си обезбедат материјална и социјална сигурност или кои во услови на пре­структурирање на стопанството ќе останат без работа. Во пензиско-инвалидското осигурување ќе започне изград­ба на систем со кој ќе се обезбеди воспоставување на права согласно со вложените средства на поединецот, укинување на сите поповолни решенија при стекнувањето на право на пензија, ослободување на системот од социјалната компонента или друг облик на заштита на осигурениците и нивните потесни семејства и развивање на доброволно осигурување со средства што ќе ги обезбедуваат граѓаните надвор од утврденото задолжително осигурување. Во боречко-инвалидската заштита ќе се уреди единствен систем за материјално обезбедување на постојните корисници, како и за заштита на граѓаните прогонувани и затворани за иде­ите на самобитноста на македонскиот народ и неговата држав­ност, како и за членовите на нивните семејства кои

107

сол з и , ст ра в и го рд о ст

немаат можности за материјална и социјална егзистенција. Средствата за овие намени ќе се обезбедат од буџетот на Републиката. За остварување на оваа политика Владата ќе ги преземе следниве мерки и активности: 1) Ќе се донесе програма за заштита на социјално загро­ зеното население, во која ќе се утврдат нивото на заштитата, етапноста во примената на тоа ниво и бројот на корисниците; 2) Ќе се утврдат критериумите, мерилата, начинот и пос­тапката за остварување на заштитното право на одделни корис­ници; 3) Ќе се донесе програма за обезбедување на законски утврдените права на работниците од чија работа престанува потребата поради структурното приспособување на стопан­ ството во 1992 година; 4) Со билатерални договори ќе се обезбедат трајни реше­ нија за исплата на пензиите што се остварени во републиките Словенија и Хрватска. Соодветни договори ќе се склучат и со републиките од останатиот дел на Југославија; 5) За обезбедување на станови за социјални потреби и за субвенционирање на станарината ќе се издвојуваат средства од буџетот на Републиката и од средствата од продажба на општествените станови на сите субјекти; 6) Ќе се продолжи со продажбата на „општествените“ ста­нови. Средствата што ќе се остварат од продажбата на ста­новите ќе се насочат на следниов начин: 20% за изградба на социјални станови и 80% за поддржување на развојните програ­ми на претпријатијата; 7) На сопствениците што ќе вршат надградба на индивиду­ ални куќи, а кои го имаат регулирано комуналниот придонес за основната градба, ќе им се намали обврската за плаќање на овој надоместок за 50%; 8) Висината на станарините на становите што нема да се продадат ќе се утврди на ниво со кое ќе се намират тро-

108

Н и кол а Кљус е в

шоците за амортизација и за нивно тековно и инвестиционо одржување.

11. Во доменот на одбраната Владата внимателно укажа дека, иако сме сè уште во канџите на Југословенската армија, Репу­ блика Македонија ќе почне да организира и развива самостоен систем на одбрана со кој ќе ги штити територијалниот интегритет и независноста на Републиката. Средствата за потребите на одбраната ќе се обезбедат од буџетот на Републиката во висина од 8-10% од вредноста на на­ционалниот доход. До организирањето на вооружените сили ко­ристењето на средствата ќе се остварува со посебна програма. За развој на производството на вооружување и воена опре­ма претпријатијата ќе бидат ослободени од плаќање на данок на добивка сразмерно на вложените средства за оваа намена.

12. Изградувајќи ги основите на макроекономската политика на Република Македонија, Владата паралелно организира работни групи на експерти кои заеднички работеа на Антиинфлационата програма и на монетарното осамостојување на Републиката. Работните тимови ги усогласуваа материјалните и финан­ сиските биланси и разработуваа антиинфлациони модели и средства за скротување на галопирачката инфлација што се генерираше во остатокот од Југославија (во Србија) под влијание на воените настани. Во тој напор дискретно се подготвуваше и печатењето на нашата парична единица денарот.

109

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Владата оцени дека извојуваната правно-политичка незав­ исност со Референдумот бара итно решавање на економските проблеми на државата, односно градење на нов економски сис­тем. Тоа и ја мотивира Владата да пристапи кон изработка и донесување на антиинфлациона програма и кон монетарно осамостојување, што ќе биде поопстојно изнесено подолу.

110

ДОНЕСУВАЊЕТО НА АНТИ­ИНФЛАЦИОНАТА (ВЕЛИГДЕНСКА) ПРОГРАМА И МОНЕТАРНОТО ОСАМОСТОЈУВАЊЕ

1. Во периодот по 1990 година економскиот, политичкиот и воениот хаос беснееше на територијата на Југославија. Републи­ка Македонија преживеа повеќе домашни и екстерни шокови. Воените конфликти, прво во Словенија, потоа во Хрватска и уште пожестоко во Босна и Херцеговина, доведоа до распаѓање на вештачката федеративна творба Југославија и до остри економски нарушувања. Прекинот на протокот на стоки и капитал и разорената пазарна и сообраќајна инфраструктура тотално ги нарушија репро­дукцијата во реалниот сектор на стопанството и процесите на размената на стоки.

111

сол з и , ст ра в и го рд о ст

2. Индустриското производство во 1990 и 1991 година опадна за околу 30% годишно. Монетизацијата на буџетскиот дефицит на поранешна Југославија (без Словенија и Хрватска) во текот на 1991 и во првите месеци на 1992 година се качи енормно високо. Во тој период во Република Македонија платниот де­фицит изнесуваше над 500 милиони долари и го подгреа огнот на инфлацијата која достигна стапки над 50% месечно, а во април 1992 година изнесуваше дури 86 проценти. Светското искуство покажува дека, доколку стапката на инфлацијата на месечно ниво е повисока од 50 проценти, стану­ва збор за хиперинфлација со уништувачки последици врз стопанството и стандардот на населението.

3. Домашните шокови беа зголемени и со присуството на по­тенцијалната опасност од стационираната Југословенска армија на територијата на нашата Република. Тие шокови беа проследени и со многубројни удари однад­вор во кои спаѓаа: економската блокада наметната од страна на Грција; финансиската изолација како резултат на отсуството на политичко признавање на Република Македонија од страна на Европската унија со фамозната Лисабонска декларација; потоа колапсот во размената со поранешните членки на Советот за за­емна економска помош (СЕВ); порастот на цената на нафтата во времето на 3аливската војна; како и губењето на пазарите, тури­змот и приходите од девизни дознаки на наши граѓани однадвор поради замрзнатите девизни средства во нашите банки итн.

112

Н и кол а Кљус е в

4. Од почетокот на 1992 година Владата на Република Маке­ донија правеше напори за ублажување на последиците од овие шокови преку изготвување на програми и проекти насочени кон воспоставување на основа за градење на здрава економска политика. Тие напори вклучуваа основање на независна централна банка, односно Народна банка на Македонија; воведување на сопствена валута; прифаќање на антиинфлациона програма; подготовка на нова фискална политика и регулатива; како и пре­структурирање на општествените претпријатија со подготовка на процесот на приватизацијата во стопанството.

5. Во такви услови Владата на Република Македонија рабо­ теше на својата антиинфлациона програма. Работните групи интензивно ги истражуваа разните модели и светското искуство од овој домен. Ценејќи ги тежината на оваа проблематика и се­риозноста на задачата, самиот го раководев и координирав ра­ботниот тим во изготвувањето на антиинфлационата програма, составен од повеќе талентирани научни работници кои со зна­ење и ентузијазам работеа непрекинато. Меѓу нив предводеа тројца млади доценти и асистенти: д-р Михајло Петковски, д-р Г оце Петрески и м-р Трајко Спавески. Колку варијанти се подготвуваа и колку документација и билансни сметки се анализи­раа и оценуваа во тој напорен труд!

6. Слична беше состојбата, па и уште подискретна, со работ­ните тимови за подготовка на материјалите за монетарно осамостојување на Република Македонија. Тие почнаа да рабо­тат уште во октомври 1991 година.

113

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Мошне амбициозната група уметници во прилепската пе­ чатница брзо ги креира насловните страни на нашата валута (бо­нот) во разни апоени. Чувство на восхит ме облеваше од нивниот ентузијазам. Истовремено се наметна потребата и од избор на називот на нашата валута. Називите на пари најчесто се позајмувани од други јазици, некои од нив водат потекло од далечното минато и немаат јасна етимологија. Во античка Македонија биле во употреба и се ковале пари главно со грчки називи: статер, драхма, обил и др., според фени­кискиот и атичкиот мерен систем. Во својот прилог кон дискусијата за називот на македонска­та монета академик Петар Илиевски укажа дека во времето кога Словените се населиле на Балканскиот Полуостров Маке­донија била римска провинција и овде се употребувале римски пари. Основниот назив на римската монета бил денариус, латин­ски збор изведен од дистрибутивниот збор дени „по десет“ од децем, индоевропски збор декм, сесловенско десет, основа на десетеричниот мерен систем. Називот денариус продолжил да се употребува до денес на Балканот и Медитеранот во две фор­ми: поретко денар и пораспространето динар. Вторава форма е развиена преку византискиот грчки δεναρ, каде што долгото е во грчкиот се предава со ета (н) која ја променила гласовната вредност во и. Следејќи ја традицијата, рече во продолжението академик Петар Илиевски, во употребата на називи за пари има резон да се задржи било едната било другата форма на де(и)нар. Во таа смисла, тој ќе сугерира дека денар повеќе би одговарало од следниве причини: 1. Називот денар е документиран во старословенски рако­ писи (Супрасалскиот зборник), што кажува дека балканските Словени го наследиле тој назив и го прифатиле во таа форма.

2. Се избегнува грчкото посредство дури и во изговорот на е како н.

114

Н и кол а Кљус е в

3. Соодветствува на декар, основна мера за површина од 10 ари што може да се посее со еден кутел семе - долговековна народна традиција од метрологијата. На теренот на Македонија, како и во цела Европа, се вкрстувале два мерни система: децималниот и хексагезимал­ ниот. Од вториов има останати траги и кај нас, но децималниот секогаш доминирал, па и називот денар јазично е поблизок до десет. Владата го прифати предлогот денар за назив на македон­ ската монета и тој влезе во пакетот мерки за монетарно оса­ мостојување на Македонија. И така, на 26 април 1992 година, со познатата Велигденска програма, Парламентот го прифати За­конот за паричната единица и Република Македонија ја воведе сопствената парична единица денар која се дели на 100 помали делови наречени дени. Притоа, со оглед на сè уште недоволно обезбедените материјални претпоставки за нејзино успешно заживување, како и на притисоците што можат да се очекуваат врз оваа валута во почетниот период на нејзиното заживување, Владата на Република Македонија предложи во тој преоден период да се воведат вредносни бонови издадени од Народната банка на Македонија која ќе го подготви теренот за фактичко заживување на новата македонска валута во рок од една годи­на. Вредносните бонови беа печатени во соодветна апоенска структура, со соодветни бои и обележја. Од интерес е да укажеме и на сугестиите на академик П. Илиевски за симболите на македонските монети. Тој ги предла­гаше: ликовите на св. Климент и Наум Охридски, како заштитни­ци на Македонија; претстава на житни класови и кошница со наши плодови (грозје, јаболка, круши); претстава на мак (јазична и стопанска симболика); маслинова гранка и гулаб (симболи на мирот); бизон, кој до 15-от век живеел во нашиве краишта (симбол на силата) и др. Подоцна, при обликувањето на нашите монети, новата Влада многу од овие мошне интересни предлози не ги зеде предвид.

115

сол з и , ст ра в и го рд о ст

7. Во февруари 1992 година ние бевме готови со изработката на целата документација и со утврдените определби во поли­тиката на антиинфлационата програма и монетарното осамосто­јување на Републиката. Меѓутоа, Владата не можеше да го реализира овој пакет на мерки во Парламентот зашто на нашата територија сè уште беше присутна Југословенската армија. Таа беше финансирана од сојузниот буџет и беше невозможно на иста територија истовре­мено да функционираат два монетарни система. Го чекавме поволниот момент што требаше да настапи со заминувањето на Југословенската армија. Но среќата не ни беше веднаш наклоне­та. Пламна пожарот на инфлацијата на југословенскиот простор во февруари 1992 година, ја достигна стапката од над 50%, и тој процес почна да се трансформира во самогенерички поттикну­вач на хиперинфлација. Така при воведувањето на владиниот пакет мерки со Антиинфлационата програма и монетарното оса­мостојување на 26 април истата година месечната инфлација достигна 86 проценти. Тоа наметнуваше постојано коригирање на нашите иницијални определби во моделот на антиинфлацио­ната програма.

8. Оваа сложена проблематика бара да укажеме на основните определби и дилеми во изградувањето на нашиот модел на антиинфлациона програма и на нашето монетарно осамостојување. Во процесот на истражувањето дојдовме до сознание дека при дизајнирањето на антиинфлаторните програми се појавуваат три основни дилеми, и тоа: 1. Дали да се избере стратегија на постепено (градуално)

116

Н и кол а Кљус е в

намалување на инфлацијата или да се оди на нејзино нагло ели­минирање, што подразбира т. н. „шок“ - третман. Со оглед на ви­сината на инфлацијата, меѓу економистите постои консензус дека хиперинфлацијата може да биде соборена само по пат на „шок“ - терапија.

2. Втората дилема се однесуваше на тоа дали антиинфла­ ционата програма да биде со хетеродоксен или со ортодоксен профил. Хетеродоксните програми, покрај мерките карактеристични за ортодоксните програми (монетарни и фискални рес­трикции), ја вклучуваат и т.н. политика на доходот (контрола или замрзнување на сите или на некои цени, како и контрола или замрзнување на платите на сите или на одделни групи врабо­тени). Со оглед на неразвиеноста и на слабиот квалитет на одд­елни видови пазари во Македонија, се ценеше дека повеќе одго­вара хетеродоксниот пристап. Поради силната инертна компо­нента на постојната хиперинфлација, хетеродоксната програма би го реализирала соборувањето на хиперинфлацијата со пома­ли трошоци во поглед на опаѓањето на аутпутот и на вработенос­та. З. Третата дилема се јави околу изборот на т.н. номинални котви на кои требаше да се потпира програмата. Постојат про­грами што се потпираат на само една номинална котва, при што главен кандидат за таа улога е фиксираниот девизен курс. Со оглед на тоа што во оваа програма, поради причините што се објаснети подолу, курсот имаше само секундарно значење, а и поради големите ограничувања со кои се соочуваше реализаци­јата на овој стабилизационен пакет, а во врска со девизниот курс, Програмата предвидуваше употреба на поголем број номи­нални котви. Употребата на повеќе номинални котви (монетар­ната политика, фискалната политика и политиката на доходот) ги покажуваше детерминираноста и решителноста на економ­ската политика на повеќе фронтови да ѝ се спротивстави на инфлацијата. Слаба страна на вак-

117

сол з и , ст ра в и го рд о ст

виот пристап беше потребата одеднаш да се координираат и заемно да се усогласат голем број елементи на Програмата. Во врска со инструментите на антиинфлационата програма укажавме дека стојат на располагање стандардните инструменти на макроекономската политика, и тоа: монетарната политика, фискалната политика, политиката на девизниот курс и поли­тиката на доходот.

9. Во доменот на монетарната политика обрнавме сериозно внимание при анализата и одговорно укажавме дека за нејзини­от ризик и за нејзиното рестриктивно дефинирање мошне сери­озна обврска претставува замената на паричната единица, односно почетниот обем на паричната маса што ќе се воспос­тави со замената. Монетарната политика според природата на нештата би требало да биде рестриктивно ориентирана. Обична девизниот курс се препорачува како главен номинален таргет за монетар­ната политика во услови на дезинфлација, што во нашите ус­лови, за жал, не претставуваше можен пристап. Од тие причини рестриктивниот карактер на монетарната политика се однесу­ваше на клучните монетарни агрегати М1 и домашната нето ­актива на банките. Тие требаше да растат под нивото на порас­тот на цените. Бидејќи побарувачката на пари во услови на хиперинфлација е изразито нестабилна и тешко предвидлива, веројатно ќе се појавеа проблеми при прецизирањето и контролата на споменатите монетарни агрегати. Од тие причини многу битен номинален индикатор би можел да биде растежот на кредитите, и тоа како на кредитите на деловните банки така и на кредитите на Народната банка на Македонија. Растежот на кредитите на деловните банки требаше да ја следи таквата динамика. Заради создавање до-

118

Н и кол а Кљус е в

верба во новата валута и заради намалување на одливот на домашните во странски пари, требаше да се воведат реално поз­итивни каматни стапки кои ќе се движат од 5% за тримесечни депозити до 12% за депозити орочени на три или повеќе години. Рестриктивниот приод во монетарната политика требаше да обезбеди и акумулација на девизни резерви зашто веќе не­ маше да постојат големи вишоци на домашни парични средства што би се конвертирале во странски валути.

10. Фискалната политика тргнуваше од фактот дека почетната претпоставка при определувањето на нивото на буџетската потрошувачка е во неа да не бидат вклучени обврските за финансирање врз основа на јавниот долг (девизните штедни влогови, санацијата на банките и надворешниот долг). Иако навидум републичкиот буџет главно беше во состојба на рамнотежа, постоеја индикации дека де факто е присутен дефицит поради временското несовпаѓање на приливот на при­ходите и извршувањето на расходите. Меѓу другото, ова беше резултат и на познатиот ефект на еродирање на реалната вредност на фискалните приходи во услови на хиперинфлација, т. н. танзи-ефект. Исто така, беа регистрирани дефицити во повеќе области, како што се: здравството, пензиското осигурување и сл. Новите расходи што ќе се наметнеа како потреба што треба да се фи­нансира од буџетот (на пример, одбраната, безбедноста и сл.), требаше да бидат вградени во рамките на буџетскага потрошу­вачка што се предвидуваше со Програмата. Поради сето наведено, а и заради манифестирање на ре­ шителноста во борбата против инфлацијата, се оценуваше дека уделот на јавната потрошувачка во општествениот производ би требало да се намали на ниво на учество од 35 до

119

сол з и , ст ра в и го рд о ст

најмногу 37% од општествениот производ, што подразбираше реален пад на буџетските расходи од 22%. Соборувањето на инфлацијата ќе предизвикаше спротив­ ен, позитивен ефект врз реалната вредност на фискалните при­ходи, т.н спротивен танзи-ефект. Редуцирањето на јавната по­трошувачка главно можеше да се изврши преку извесно стесну­вање на преголемиот удел на субвенциите во републичкиот буџет кои тогаш достигнаа до една третина од буџетот.

11. Доколку во склопот на целокупната антиинфлациона про­ грама не биде извршено адекватно фискално приспособување, монетарната политика ќе требаше да биде премногу рестриктив­на и не ќе можеше сама да го понесе товарот на стабилизација­та, истовремено предизвикувајќи нетолерантно висока контрак­ција на производството и вработеноста.

12. Заради зголемување на девизните резерви и смалување на одливот на девизни средства, за секое патување во странство (освен на просторот на поранешна Југославија) се воведуваше излезна девизна такса во износ од 50 германски марки. Оваа мерка се практикува во повеќе земји. Наведената мерка беше од привремен карактер.

13. Во секторот на девизниот курс се предвидува неговото фиксирање како клучен елемент на брзата стабилизација. Практиката покажува дека тоа е случај со сите земји што се стремат кон стабилизација во услови на хиперинфлација.

120

Н и кол а Кљус е в

Во нашиот случај девизниот курс не можеше да игра улога на централна номинална котва поради акутната девизна криза и многу големата разлика помеѓу официјалниот и илегалниот курс (според кој, инаку, се одвиваше мнозинството трансакции во економијата). Покрај тоа, поради безначајното ниво на девизните резер­ ви, централната банка не можеше да го брани и одржува сакан­ото ниво на курсот. Во такви услови, како единствено решение се предлагаше создавање на слободен пазар на девизи на кој непречено би се одвивале трансакциите според односите на понудата и побарувачката. Модификација на ова решение беше дуалниот курс при кој фиксниот курс би важел за отплатата на долгот кон странство и за битниот увоз (на пример, на нафта и лекови во нашиот случај), а сите други трансакции би се одвивале според слободно флук­туирачки курс.

14. Со оглед на тоа што на многу кус рок не беше можно да се организира работење на девизен пазар, а и поради крајно непо­волната состојба со девизниот прилив, се сметаше дека посто­јниот официјален курс треба да се приближи до пазарниот и да се утврди на нивото од 360 единици за една германска марка. Ваквото ниво на курсот се одредуваше и поради тоа што на самиот почеток на спроведувањето на Програмата се очекуваше значителен пораст на општото ниво на цените, меѓу другото и поради корекциите на ценовните паритети предвидени во тој стабилизационен пакет. При непроменет курс тие поместувања на цените ќе бараа брзо приспособување на курсот, што можеше набргу да ја дискредитира антиинфлационата програма. Затоа со промената на курсот од 200 на 360 парични единици се антиципираа наведените зголемувања.

121

сол з и , ст ра в и го рд о ст

15. Кредибилноста и на вака определениот курс не можеше да биде ниту трајна ниту голема зашто централната банка не беше во состојба да продава девизи според него. Во таа смисла беше потребно, заради создавање на адек­ватни девизни резерви кои би го потпреле фиксираниот офици­јален курс, да се обезбеди финансиска поддршка од странство во износ од најмалку 200 милиони долари. Финансиската под­дршка на Програмата беше апсолутно неопходна не само заради кредибилитетот на курсот туку и заради санирање на состојбата во платниот биланс и заради увозот на определени дефици­тарни прехранбени производи, кој во почетната деликатна фаза на спроведувањето на програмата беше неопходен заради коор­динирање со политиката на доходот и добивање на широка политичка поддршка од страна на јавноста за реализирање на Програмата.

16. Четвртата котва во политиката на доходот беше неопходна, пред сè, заради ригидноста на цените и инерцијалната компо­нента на инфлаторниот тренд и заради пресекување на инфла­торните очекувања. Исто така, со политиката на доходот требаше да се обезбеди минимизирање на трошоците на дезинфлацијата, односно да се ублажи падот на производството и на вработеноста. Политиката на доходот содржеше две компоненти: контро­ла на цените и контрола на платите, и се применуваше привремено.

17. Во доменот на политиката и контролата на цените требаше да се врши порамнување на ценовните паритети кај

122

Н и кол а Кљус е в

контроли­раните производи. Во овие сектори цените се определуваа на ниво кое обезбедува зголемена понуда од домашно производст­во и од увоз. По извршените корекции овие цени требаше да се замрзнат за период од шест месеци. Стануваше збор за основните прехранбени производи и за производите и услугите во јавниот сектор. Цените на сите други производи и услуги се формираа сло­бодно. Не се одеше на комплетно замрзнување на цените пора­ди тоа што стопанството се наоѓаше во фаза на транзиција кон пазарно стопанство, како и поради тоа што таквата практика би довела до драстично опаѓање на производството кое покажува­ше тенденциски пад во последните десетина години. Доколку монополските претпријатија ја искористуваат сво­јата положба на пазарот, требаше да се воведат специјални цен­овни контроли за нивните производи или услуги.

18. Од друга страна, кај контролата на платите Програмата тргнуваше од нивно замрзнување на нивото од 31 март 1992 година. Нивото на исплатените индивидуални плати во сто­ панството можеше да се зголеми за 30%, а минималните плати се формираа на нивото содржано во општествениот договор. Платите чиј раст беше ограничен со постојната законска регула­тива за платите, се замрзнуваа на нивото на исплатените плати во март зголемено за 20%. За месеците за кои платите беа исппатени се забрануваа ретроактивни исплати, односно корекции. Исплатите на ретро­активни корекции во случаите кога биле исплатени плати за март не влегуваа во основицата за наредните месеци. Се укинуваа сите непарични лични примања. Требаше да се преземат и мерки за редуцирање на патувањата во странство за вработените во јавниот сектор.

123

сол з и , ст ра в и го рд о ст

19. Примената на овие мерки се првдвидуваше за период од најмногу шест месеци. Поради деликатниот премин од замрзнати кон слободни цени, се предвидуваше втора фаза на политиката на платите. Во таа фаза би се дозволиле парцијална индексаци­ја на платите што би се спроведувала во процентот на месечната инфлација, определен од Владата за секој месец поединечно. Зголемувањата на платите над тој процент немаше да бидат забранети туку требаше да подлежат на остри прогресивни оданочувања. Категоријата други лични примања се ограничи на исплатеното ниво од 31 март 1992 година зголемено за 15%.

20. На крајот, антиинфлационата програма укажуваше на некои главни ограничувања и можни слаби точки во процесот на нејзиното спроведување. Имено, програмата требаше да се спроведува со многу сериозни ограничувања кои објективно можеа да го комплицираат и загрозат нејзиното спроведување. Како главни органичувања се посочуваа: 1) Неповолната платнобилансна позиција на Републиката; 2) Крајно ниското ниво на девизните резерви; 3) Недоволната понуда и нискиот степен на конкуренција на домашниот пазар, и 4) Непостоењето на средства за ублажување на социјалните последици од спроведувањето на Програмата.

21. Искуството на речиси сите програми за борба против хипер-инфлацијата ни покажуваше дека одржувањето на солидна платнобилансна позиција е неопходно за да се обезбе-

124

Н и кол а Кљус е в

ди креди­билитет на Програмата. Влошувањето на платниот биланс бара чести и обилни девалвации на националната валута кои дејству­ваат инфлаторно и ги дискредитираат напорите за редуцирање на инфлацијата. Сигурно не е случајно тоа што во сите успешни антиинфлаторни обиди (од Австрија во 1923 година, преку Израел во 1985 година, до Полска во 1990 година) стабилизацио­ниот пакет бил придружен со екстерна финансиска поддршка. Платнобилансната позиција на Македонија беше неповол­ на, а особено беше критична ситуацијата во девизниот биланс кој покажува дека ефективниот девизен прилив изнесува само 15 до 20% од вкупниот извоз. Барем на почетокот на Програма­та не можевме да сметаме на екстерна финансиска поддршка. Остануваше да се види дали домашните мерки за платноби­лансно приспособување (монетарните и фискалните рестрикции, како и девалвацијата) ќе бидат доволни да го релативизираат платнобилансниот проблем.

22. Од друга страна, девизните резерви на Македонија беа безначајни. Изнесуваа одвај околу десет милиони долари, така што не можеа да бидат фактор ни за привремено амортизирање на платнобилансните тешкотии. Тие не можеа да помогнат ниту да го намалат ограничувањето, односно недоволната понуда на домашниот пазар.

23. Недоволната понуда на македонскиот пазар, која дејствуваше проинфлаторно, беше резултат на големиот пад на општествениот производ и на брзата дезинтеграција на посто­ јниот пазар. Заради обезбедување на поволна клима за оствару­вање на Програмата, битно беше на самиот почеток

125

сол з и , ст ра в и го рд о ст

од стоков­ните резерви и со интервентен увоз да се обезбеди задово­лителна понуда на виталните прехранбени производи, чии цени ќе бидат замрзнати по извршените корекции. Потенцијално пов­олен фактор на страната на понудата можеа да бидат акумули­раните залихи за кои требаше да се обезбеди претпријатијата, кога ќе удрат на бариерата на намалената побарувачка и на зголемената неликвидност, да бидат принудени да ги пуштат на пазарот.

24. Со оглед на напрегнатата јавна потрошувачка, не беше реално да се очекува ангажирање на значителни средства за ублажување на неповолните социјални последици од неизбежно рестриктивниот карактер на дезинфлацијата. Од тие причини во Програмата се настојуваше, пред сè преку политиката на дохо­дот, да се минимизираат, колку што е можно, трошоците за соборување на хиперинфлацијата.

25. Извесни компликации во реализацијата на пакетот можеа да настанат и доколку почетната фаза на стабилизацијата биде успешна, односно доколку дојде до нагло паѓање на инфлација­та. На страната на монетарната политика, тоа ќе имаше за последица зголемување на побарувачката на пари. Зголемената побарувачка на пари дозволува порелаксиран курс на монетар­ната политика кој, ако е добро дозиран, може да му помогне на стопанството без да ги компромитира почетните успеси во борбата против инфлацијата. На страната на фискалната политика падот на инфлацијата ќе резултираше со зголемување на релативниот удел на јав­ ната потрошувачка во општествениот производ, односно со вишок на приходите над расходите. Притоа расходите не тре­ баше промптно да се зголемат, следејќи ги автоматски при-

126

Н и кол а Кљус е в

ходите, туку вишокот на приходите требаше временски да се димензионира на оптимален начин. Поради својата флексибилност, монетарната политика беше најпогоден инструмент за брзо реагирање во случај на непредвидени настани. Барем во раната фаза на Програмата, од три до шест месеци, не беше пожелна промена на курсот, а фис­калната политика не можеше бргу и често да ја менува својата насока.

26. Во Антиинфлационата програма беа утврдени фази за следење на процесот на нејзиното спроведување. Имено, првата фаза беше еден месец од почнувањето на спроведувањето на Програмата, кога се очекуваше највисок месечен пораст на цените. Во втората фаза, три месеци од поче­токот, требаше да дојде, особено во третиот месец, до значител­но смирување на цените, што ќе биде конзистентно со политика­та на доходот, односно со замрзнатите цени и плати. Во третата фаза, шест месеци од почетокот, требаше да дојде до стабилизација на цените на месечно ниво од најмногу 4 до 6%. Доколку инфпацијата останеше под контрола и во четвр­тата фаза, една година од почетокот, тогаш можеше да се рече дека стабилизациониот напор има добри изгледи да биде успешно реализиран. Притоа треба да се имаат предвид два факта: Прво, дека при контролирањето на успехот на Програмата не требаше да се следи само статистичкиот пораст на цените туку и да се гледа дали има недостиг на определени витални производи и нивно интензивно циркулирање на црните пазари, што е знак на потисната (скриена) инфлација; Второ, дека требаше да се постигне усогласеност помеѓу внатрешната и надворешната рамнотежа, зашто беше јасно дека не е одржливо она ниво на инфлацијата што е остварено во услови на влошување на платниот биланс.

127

ПОДГОТОВКА НА СТОПАНСТВОТО ЗА РЕАЛИЗАЦИЈА НА АНТИИНФЛАЦИОНАТА ПРОГРАМА

1. Се обратив со нужната политичка и научна скрупула до стопанствениците на Република Македонија со цел да укажам на некои моменти што беа значајни во објаснувањето на пристапот кон обработката и начинот на реализацијата на Анти­ инфлационата програма, како и на политиката и механизмите на монетарното осамостојување. Како што е обелоденето, Парламентот на Република Маке­донија го прифати владиниот пакет на мерки, чија срцевина ја претставуваа воведувањето на македонската парична единица - денарот, и Антиинфлационата програма. Работејќи на овие проблеми, посебно на Антиинфлациона­ та програма, се дојде до сознание дека таа нема да може да функционира во еден среднорочен или долгорочен период. Ѝ дадовме ограничена временска димензија, дејство од шест месе­ци, период во кој ќе продолжат истражувањата, ќе се

128

Н и кол а Кљус е в

преиспи­таат инструментите и мерките и ќе се изградува основа за стаби­лизациона програма на Република Македонија. Тоа беше и добра шанса сите да се преиспитаат, било одцелните стопански субјек­ти, нивните асоцијации, било Владата, Парламентот, Синдика­тите и другите субјекти во општеството.

2. Би сакал да укажам на основните цели и на значењето на Антиинфлационата програма во овој критичен миг низ кој мину­ваме. Имено, во тој напор се тргна од констатацијата дека рас­паднатиот државноправен систем на Федеративна Југославија, кој историски нужно се очекуваше, создаде големи пукнатини во стопанството и во нашето живеење. Во такви услови не само што настанаа економски тензии, големи противречности и неиз­весности, туку во таа политичка и морална криза настана и крва­ва војна на уривање, убивање, една етнички разулавена, валкана војна на поранешниот југословенски простор, со агресивни аспирации, војна која ќе бара нејзините трошоци да се префрлат врз грбот на секој наш граѓанин. Поради војната настанаа крупни сообраќајни блокади на прометот на стоки и луѓе, како и една наметната блокада од јужниот сосед - Грција, надвор од меѓународната етика, која специфично ја удираше ослабената моќ на нашата економија.

3. Конечно, таа услови и една неконтролирана, надвор од волјата на Македонија, емисиона политика на Југословенската народна банка, чија јасна цел беше со еуфоријата на високото производство на пари да се префрлат големите трошоци на вој­ната и економското разорување врз грбот на граѓаните.

129

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Таквата вапкана политика на Белград создаде незапаметена ерозија на југословенскиот динар и неспособност тој да се појави како ле­гитимно платежно средство во платниот промет со странство, како и меѓу одделните партнери внатре во земјата. На тој начин опаднаа перформансите за стимулација било на производството било на потрошувачката. Тоа услови висока инфлаторна пресија која во април дос­ тигна стапка од 86%. Кога ќе се подигне една таква месечна стапка на инфлацијата на годишно ниво, тоа веќе станува кури­озитет непознат на просторите на Европа, освен ако ја исклу­чиме, во времето на Првата светска војна, состојбата во тогашна Германија која беше губитник во војната.

4. Влегувајќи во решавање на тие крупни проблеми, се испра­вивме пред една обврска, а тоа беше потребата да се консулти­ра светската литература, како и искуството и знаењето на наши мошне амбициозни творци кои несебично, со ентузијазам рабо­теа на монетарните проблеми. Тоа овозможи да изградиме соп­ствена антиинфлациона програма и модел на монетарно осамо­стојување. Тоа сознание не убедуваше дека не можеме да ја имити­ раме антиинфлационата програма ниту на Анте Марковиќ ниту на Микулиќ. Дојдовме до убедување дека пред нашата антиин­флациона програма се исправени како Дамоклов меч страшни, загрижувачки ограничувачки фактори. Ќе набројам пет од нив: Прво, високиот странски долг од над 1.250 милиони дола­ри, кумулиран во еден економски неодговорен систем и во разни дубиози прекриван и оставен како неподнослив товар врз грбот на слабото македонско стопанство; Второ, голема обврска, речиси иста по обемот како првата, претставуваше девизниот долг спрема нашите граѓани.

130

Н и кол а Кљус е в

Тие средства неодговорно истекле од Македонија без да им се утвр­ди трагата во банкарскиот систем на Југославија. Тој, би рекол, злосторнички чин остана да виси како воденичен камен над гла­вата на Македонската влада. Тоа замрзнување на девизните средства на граѓаните услови да се загуби склоноста кон штеде­њето и се создаде неизвесност што ќе стане со парите што граѓаните ги вложиле во банките. Во пресушените банкарски канали таа обврска стана крупен ограничувачки фактор; Трето, високиот дефицит во платниот биланс на земјата, кој веќе со години наназад се движеше помеѓу 200 и 300 милиони долари; Четврто, слабата понуда на пазарот. Лошата структура на македонското стопанство, како периферно во југословенската стратегиска структура, беше главен енергетски и суровински висулец, без технолошко заокружување на низа производствени процеси, па оттука високата лимитираност на импутите: сурови­ ните, репроматеријалите, енергијата и сл. Такво структурирано стопанство не може да понуди атрактивни производи било на странскиот било на домашниот пазар; Петто, разорениот пазарен амбиент на просторот на Југославија кој беше во распаѓање. Во врска со тој нарушен пазарен амбиент анализите на Стопанската комора укажуваа на висо­ките штети поради блокадите од Југославија што ги трпеше македонското стопанство. Тоа се бројки што застрашуваат. Само во 1991 година и во првите месеци на 1992 година, според оценките на Стопанската комора, произлегува дека нереализи­ раната продажба на индустријата на Македонија во поранешни­ те југословенски републики изнесува 576 милиони долари, нере­ ализираната набавка од истите простори 478 милиони долари и нереализираните градежни проекти 32 милиони долари. Таквата состојба создаваше страшна пукнатина во очеку­ ваниот доход од 111 милиони долари што не беше остварен во нашата Република. Тоа неподносливо го чувствуваше целото

131

сол з и , ст ра в и го рд о ст

македонско стопанство и создаваше страшна ерозија во нашето живеење. Ако кон таа штета се додадат и штетите од блокадата на Грција, чиј еквивалент се движеше над ова ниво, како и нарушените пазари во источноевропските земји, ќе се види дека сите тие ограничувачки фактори го држеа во челичен обрач македонското стопанство.

5. За сите овие прашања Владата мораше да размислува и да гради одбранбени механизми при предлагањето и остварување­то на Антиинфлационата програма. Просторот за маневрирање беше мошне лимитиран. Речиси сите економски индикатори беа поразително ниски. Со нужната научна скрупула ги баравме нај­ефектните столбови или, поточно, кои се тие номинални котви на кои ќе се потпира Антиинфлационата програма. Дојдовме до сознание дека се значајни четири котви, четири потпори врз кои се гради една рестриктивна политика, би рекол за нашите услови во таа фаза една блага рестрикција, затоа што не са­кавме во тие болни, тревожни месеци низ кои минувавме да се откажеме од нашата стратегиска определба, а тоа беше почиту­вањето на економските (пазарни) законитости во стопанството. Тргнувајќи од тие премиси, воведовме благо ограничување во некои домени за да можат да се држат уздите на оние пунк­ тови каде што можеше да се опстои во излезот од кризното дно во процесот на остварувањето на Антиинфлационата програма.

6. Откривме дека монетарно-кредитната политика има зна­ чајно место кое треба да биде контролирано и така ситуирана

132

Н и кол а Кљус е в

да создава претпоставки за рестрикција на токовите на паричната маса. Меѓутоа, иако бевме убедени дека во првите неколку дена ќе извршиме замена на парите во еден обем што ни беше познат и за кој Република Македонија беше должна да ѝ го врати на Народната банка на Југославија, сепак, бараната етика, барана­та општествена поддршка и ангажираност почна да попушта под налетот на разни подземја во кои се појавија повеќе југословенс­ки динари на македонскиот простор. Иако Народната банка на Југославија укажуваше дека Македонија чесно се однесува во размената на парите, прашањето беше колку чесно се однесуваат спрема нас нашите северни соседи кои ни уфрлуваа големи суми динари и го девалвираа нашиот денар уште во првите денови. Барав максимално да се засили монетарната контрола. Тоа овозможи бргу да ја издржиме таа подривачка дејност повлеку­вајќи значајна маса на парични средства од прометот и сведу­вајќи ја таа маса на нивото од кое тргнуваше Антиинфлационата програма. Тука се надоврзуваа и повеќе други проблеми какви што беа воведувањето на рестрикции во кредитната политика пора­ ди кое не можеше лесно да се дојде до кредити, и барањето на повисока солвентност и ефикасност во работењето на претпри­јатијата со цел да се обезбеди функционирање на процесот на репродукцијата. Расположливиот скромен кредитен потенцијал беше ставен во служба на развојот на извозно ориентираното производство.

7. Монетарната политика и воведената нова парична единица (денарот) бараа градење на нов амбиент за афирмирање на паритетот на курсот на денарот. Воспоставувајќи нов курс спре­ма цврстата валута - германската марка, во сооднос 1:360 денари, создадовме одредени можности да се оствари нашата стратеги-

133

сол з и , ст ра в и го рд о ст

ска определба, отворање на простор за експанзија на извозот, од една страна, и потиснување на црниот курс, од друга страна. Претходно курсот беше програмиран на 1:300 денари, меѓутоа, некои информативни гласила извршија провокација и во последните 2-3 дена пред донесувањето на програмата настана масовно извлекување на средства од банковните трезори од над 2,5 милијарди динари. Тоа услови Владата брзо да интер­венира подигајќи го курсот за 20%, односно на 360 денари за една германска марка, со цел да се зачуваат премисите на Програмата.

8. Настојувавме да афирмираме уште еден инструмент на монетарната политика. Тоа беше овозможувањето на стимула­ тивен однос кон штедењето, кон економијата, било кај стопан­ ските претпријатија било кај граѓаните. За таа цел прифативме инфлаторната стапка до крајот на годината да изнесува во прос­ек 8% месечно, при што во првите месеци од над 80% требаше да опадне на четириесетина проценти, а во јуни-јули 1991 година на 4 до 6%. Со така програмираните инфлаторни стапки сакавме да формираме реална каматна стапка ситуирајќи ја за тримесеч­ ните депозити на ниво од 5 процентни поени над инфлаторната стапка, односно од 12 процентни поени над инфлаторната стап­ка на депозити од 3 години.

9. Отворено им укажував на стопанствениците и на граѓаните дека со тие инструменти нема да можеме да издржиме три годи­ни ќе дојдат нови мерки, нови инструменти, нови економски разведрувања, нови надежи и амбиции. Ќе се бориме да градиме нова скала на вредносен свет и во доменот

134

Н и кол а Кљус е в

на економијата. При­тоа ќе со стремиме да го почитуваме стимулативниот инстру­мент реална позитивна каматна стапка со што би создал е сиг­урност во монетарно-кредитната сфера.

10. Втората антиинфлациона котва што ја окупираше нашата мисла беше ситуирањето на буџетската потрошувачка. Таа во последните години учествуваше со околу 38 до 40% во опш­тествениот производ. Со Антиинфлационата програма Владата изврши рестрикција на буџетот и го сведе на 35% од општестве­ниот производ. Стопанството од сè срце го прифати тој напор на Владата зашто помалку ќе се исцрпува од него. Тоа прет­поставуваше трезвено контролирање на средствата од буџетот во смисла на нивната реална намена. Можностите врз кои почиваше таа рестрикција беа интер­вентните средства да се сведат во реална димензија во услови кога се поставуваат пазарни законитости, од една страна, а од друга дел од таквата интервенција, место да оди по разни компензации, да се стави во социјалната програма за обезбедување на една друга монетарна котва што ја нарекуваме замрзнати плати, односно лимитирани цени на основните животни производи.

11. Третата антиинфлациона котва претставуваше изграду­ вање на нова политика на доходот. Во тој домен укажавме дека треба да се изврши рестрикција на платите, и тоа, прво, рестрик­ција во смисла да се оцени структурата на доходот и, второ, да се утврди обемот на доходот што ја формира куповната сила оценета според билансите на реалните стоковни фондови, со цел да се утврди обемот на реалната ефективна побарувачка.

135

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Притоа не влегувавме во интерната распределба во стопанството ниту помеѓу одделните структури по гранки и дејности. Стануваше збор за утврдување на глобалниот индика­тор лични доходи И тука констатиравме некои нелогичности што бараа интервенција, имено, да се изврши инфузија во тој домен за целото стопанство. Притоа оценивме дека две области се зна­чајно депресирани (од причина што временската фаза во оцена­та, 31 март 1992 година, беше нереална), тоа беа градежниш­твото и земјоделството, овозможувајќи за нив инфузија - пораст на личните доходи за 35%. Тоа го постигнавме со намалување на општата потрошувачка во буџетот за 25%. Владата енергично бараше така програмираната куповна сила (личен доход) пуритански да опстане до крајот на 1992 година. Бидејќи секое нарушување на тој однос мошне негативно би се одразило врз остварувањето на Антиинфлационата про­грама, државата ќе преземе против прекршителите казнени мерки предвидени во духот на Програмата. Се ценеше дека во тој домен ќе дојде до израз високото чувство на верност, морал и припадност кон татковината на секој граѓанин, на секое прет­пријатие и асоцијација. Во моделот на Антиинфлационата програма Владата ги прифати постулатите на Колективниот договор потпишан со Си­ндикатот и Комората, поддржувајќи ја долната граница на пла­ќањето на трудот од тогашните 21.138 дин. односно 20% пониско за оние колективи што не можат да издржат, што живеат во економски тешкотии и загуби, чиј личен доход изнесува 16.900 дин. Гlритоа Владата во Програмата ги прифати исплатите за К-15 за годишен одмор, хранарината, давачките за патување и другите примања во духот на Колективниот договор. Не одевме на плафонирање на горната граница: оставивме колективите сами да оценат дали е реално остварен доход и аку­мулација за да можат да имаат повисоки распони во

136

Н и кол а Кљус е в

личните доходи. Притоа Владата, со желба да покаже пример, за распо­ните во личните доходи го утврди односот 1:4,5, односно при­мањата на претседателите на државата владата и парламентот не смееја да бидат повисоки од четири и пол просечни месечни лични доходи. Владата укажуваше дека во стопанството може да има извесни повисоки распони во зависност од успехот во работењето, но не смее да се допушти некој во колективот да има 800 илјади, а други 20 илјади. За жал, во практиката се среќаваа некои фирми, посебно т.н. акционерски друштва, во кои, без вложување на сопствен кап­итап, а врз база на фамозните фиктивни интерни акции, рако­водните тимови си определуваа личен доход од 500 до 800 илја­ди денари месечно на штета на мнозинството работници, на штета на акумулацијата и на стотиците илјади луѓе што чекаа работа. Укажувавме дека како држава немаме морално право да се мешаме во работата на претпријатијата ниту сакавме да ја преземаме таа обврска. Ние се искажавме за тие проблеми во Колективниот договор. Од тие причини препуштивме одговор­носта да ја понесат внатрешните сили во колективите, тие да ги донесуваат одлуките за распределбата на доходот. Ценевме како влада дека ќе нè радува фактот кога реал­ ните творци во претпријатијата самите ќе станат носители на излезот од кризата. Настојувавме да се препознаат и високо да се наградат таквите творци само кога ќе ја понесат одговорноста за остварувањето на програмата на претпријатието, а не паушално да се врши распределба и грабеж. Тоа значи дека зад секое високо плаќање на трудот требаше да стои програма за извршување, одговорност во извршувањето и мотивација на колективот да инкарнира нови стимулативни амбиции во претпријатието. Само така ќе можеше да се шири инвентивноста и да се поддржува креацијата на творците во стопанството.

137

сол з и , ст ра в и го рд о ст

12. Четвртата антиинфлациона котва во тие тешки, скудни услови се однесуваше на регулирањето на животно важните производи. Владата ја презеде контролата на цените на следниве производи: шеќерот, маслото, млекото и лебот. За некои други производи остана само горната граница да се максимира. Беше овозможено за контролираните производи да се врши слободен увоз без никакви царински и други давачки, со единствена цел да се снабди гладниот домашен пазар.

13. Владата се обрати преку Парламентот до сите заинтере­ сирани субјекти со нужната одговорност да ја прифатат Програ­мата и да дадат поддршка во нејзиното остварување. Во тој голем проект беа ангажирани многу научни и стручни експерти. Беше извршена консултација со многу стопански организации и здруженија, со многу институции од администрацијата, банките, науката и сл. Претставници на стопанските ресори во Владата и лично јас како претседател, покрај координирањето на стручни­те групи, бев во постојано движење по градовите, по големите претпријатија. Од нив добивавме поддршка и доверба за презе­мените мерки во Програмата. Прифатената Антиинфлациона програма бараше поголема контрола во нејзината реализација. За таа цел Владата формира координационо тело за следење на процесот на реализацијата на Програмата со цел да се утврди каде да се упати помош за корекции во наредните фази. Намерата на Владата беше во втората фаза да се пристапи кон изработка и спроведување на стабилизациона програма според мерките на Антиинфлационата програма и новите

138

Н и кол а Кљус е в

соз­нанија што ќе се добијат околу решавањето на крупните ограничувачки фактори. Во таа смисла нашето внимание беше свртено кон барање на решенија за отплата на странскиот долг и посебно кон решавање на девизните обврски спрема граѓаните. Нараснатиот гнев на девизните штедачи ценевме дека е оправ­дан. Ние критички се осврнувавме кон претходната власт за исчезнатите девизи на граѓаните, и јавно се извинувавме пред граѓаните дека оваа нова држава нема девизи зашто ништо не наследи во банковните каси. Девизите на нашите македонски граѓани тешко можеа да се утврдат во вителот на југословен­ските банковни канали. Но Владата застана на становиштето дека треба да се почитуваат штедачите како реални сопс­твеници на дел од фиксниот капитал, од националното богатст­во на Македонија, и дека ќе настојуваме во процесот на транс­формацијата (приватизацијата) на општествената сопственост со замрзнатите девизни износи граѓаните да можат да добијат акции од државните имоти: производни добра, работни прос­тории, станови и сл. Нашиот граѓанин-девизен штедач требаше да сфати дека грижата што ја презеде македонската држава во тие први че­ кори на Аитиинфлационата програма се стреми кон тоа да не се откажува од обврските спрема граѓаните. Затоа и велевме дека гаранцијата и грижата што требаше да ги обезбедува Народната банка на Југославија денес ги презема Македонската држава и таа е одговорна спрема граѓаните на Македонија за нивните девизни побарувања. Што се однесува до македонскиот долг спрема странство, ќе настојувавме да се преиспитаат можностите било дpyгa држава било приватни компании да ги откупат нашите девалви­рани долгови кои тогаш вредеа под 20% од нивната реална вредност, било да создадеме претпоставки да се претворат во јавен - државен долг. Тоа наедно се однесуваше и на национал­изираното богатство на народот во периодот по војната. Тоа беа обврски на кои Владата требаше темелно да

139

сол з и , ст ра в и го рд о ст

работи во поната­мошното испитување, и нашите стручни работни тимови веќе имаа таква задача во подготвувањето на правната основа за таа цел.

14. Сето ова покажува на виделина дека тој голем проект во пакетот мерки на Антиинфлационата програма временски се совпаѓаше со уште еден значаен, голем проект што нè очеку­ ваше. Тоа беше Законот за приватизацијата на општествениот капитал или т.н. трансформација на општествениот (државен) капитал. Таа обврска за нас стана најголем политички и економ­ски предизвик. Светското искуство во овој домен не нудеше лесно при­ фатливи решенија. Се постави прашањето за избор на модел на приватизација што би бил адекватен на нашите услови, во кои господствуваше една претпоставена, недоволно дефинирана утописка категорија општествен капитал, делумно формирана како државен капитал пред половина век со политичка волја и државна пресија, а потоа доградувана со целиот напор на општеството, со неговата акумулација и со разни извори на дол­гови. Врз така формираната општествена сопственост во овој плуралистички систем требаше да се изврши процес на дена­ционализација и реприватизација. Светот и светската економија историски имале по инаков тек во формирањето на приватната сопственост. Таа во својот долг еволутивен процес добила карактер на свето и заштитено неотуѓиво право. Врз таа основа приватниот капитал природно сраснувал, односно се вршел процес на концентрација и цен­трализација на капиталот во големи компании. Меѓутоа, во одделни сектори во време на депресии и кризни потреси, со нарушување на процесот на репродукцијата, кога економските законитости не можат да

140

Н и кол а Кљус е в

ја оживеат развојна­та спирала, се отвора процес на државна интервенција преку национализација на претпријатија со значајно учество на јавниот сектор. Подоцна, кога ќе се воспостави економска рамнотежа во пазарните законитости, настапува обратен процес, односно про­цес на приватизација на некои јавни претпријатија. Обично тие процеси ги следат и промени на владите во тие земји. Тој модел на приватизација не беше можно да се примени во нашите услови зашто повеќе од 90% од фиксните производни фондови во стопанството имаа карактер на општествена (др­жавна) сопственост. Значи, стануваше збор за модел чии основни премиси не беа исти со нашите услови. Тоа и ја наметна потребата од изработка на студија за приватизација во која рел­евантно ќе се испитаат сите теоретски и практични можности за спроведување на приватизацијата кај нас. Тоа успешно го сторивме со наши и со странски експерти и според добиените сознанија почна да се подготвува Законот за приватизацијата. Се дојде до оцена дека кај нас не е можно фронтално да се отвори процесот на приватизацијата. Ова од причина што немаше да се пројави интерес за купување на големите претпријатија што тонеа во загуби и дубиози, зашто секој би сакал да откупува економски атрактивни претпријатија. Тоа значеше дека може да се очекува една мошне непо­ волна ситуација што ќе води кон висока депресијација на цената на фиксниот капитал создавајќи на тој начин ерозија во нацио­налното богатство на земјата. Поради тоа беше потребно да се утврдат неколку фази во спроведувањето на процесот на прива­тизацијата. Се наложија и многу други проблеми што бараа темелен пристап во обработката на Предлог-законот за приватизацијата. Владата на неколку седници со внимание и политичка одгов­орност критички го анализираше Предлогзаконот давајќи без­број сугестии и предлози. Но таа верзија

141

сол з и , ст ра в и го рд о ст

на Законот денес не можеме да ја препознаеме зашто по нас, во времето на Владата на Бранко Црвенковски, таа доби сосема поинаков тек.

15. Во тој период Владата интензивно работеше преку своите експертски групи на подготовки на студии за донесување на Законот за даноците и Законот за фирмите (претпријатијата). Врз база на изработените студии се организираа неколку совету­вања со научни работници и стопанственици со цел заеднички да се изградат критериуми што ќе ги почитуваат европските стандарди, за полесно вклучување на македонското стопанство во нејзините текови, од една страна, а од друга за побезболно одвивање на приватизацијата и на развојните амбиции кај нас. Се разбира, на оваа материја, врз чија основа се изградуваа повеќе закони, ѝ претходеше една темелна студија во која се испитуваа сите можни даночни модели во пазарните економии на Европа.

142

ОДНОСОТ НА ПРЕТСЕДАТЕЛОТ НА ДРЖАВАТА КОН ВЛАДАТА

1. Чувствував како се зацврстува стожерната позиција на Владетелот. Сè повеќе бев нурнат длабоко во состојба на психичка каталепсија. Тоа стана мошне видливо во низа домени. Претседателот на државата изврши страшна концентрација на домашните, а посебно на странските информации. Дозирано ја информираше Владата затворајќи го секое движење на идеи во својата таинствена мистика со која владееше над целото општество. Преку неговото сито се оценуваа и контролираа сите информации и мутации во општествената структура.

2. Претседателот Глигоров формално настојуваше да ги рел­ ативизира политичките конфликтности помеѓу партиите и нивните претставници во Парламентот, со шарм на „духовен татко на нацијата“, работејќи интензивно во полза на својата партија

143

сол з и , ст ра в и го рд о ст

СДСМ. Во суштина организирано се вршеше ерозија во редовите на другите партии, со посебно настојување да се бло­кира и разори најголемата национална партија ВМРО-ДПМНЕ.

3. Тој често јавно ќе речеше дека им припаѓа на сите, дека ги почитува сите луѓе, дека е за политика на мир и сожителство и сл. Неговите пулени во печатот силно го афирмираа принципот на неговата лажна доктрина - мир и сожителство во општество­то. Себе се гледаше како татко на нацијата, како личност што оди низ животот сеејќи дарови и милост на сите страни и во сите социјални и етнички структури. Меѓутоа, мнозинството во татковината тоа го доживуваше како лажна глазура, како нешто наполно исклучено од стварнос­та, од таа болна и тешка сегашност. Тој беше и остана орудие на партијата на која ѝ припаѓа (СДСМ) и продолжи да ја проповеда својата доктрина пред структурите на таа партија, посебно пред младите од СДС, труејќи ги нивните срца како и пред ритуалните свечености на полувековната иста каста борци, притоа заборавајќи ги бези­мените реални борци што гниеја по титоистичките казамати и во логорите на смртта. Се прашував овој човек да не страда од опсесивно-ком­ пулзивна невроза и истражував да видам дали има некои од можните симптоми, како на пример ритуално однесување. И така дојдов до сознание дека тој хедонист, тој наконтен човек е постојан багаж на разни парадни свечености и ритуали, држејќи долги проповеди од месните заедници и селските задруги до Академијата на науките и уметностите. Единствената цел на улогата што тој ја игра во драмата на нашиот живот помалку или повеќе е да го измамува народот, да гази по неговите нерви, да создава лажна идила на мир и сожителство пред опасната агресија врз сопствениот народ

144

Н и кол а Кљус е в

и неговата голема неизвесност во иднината. Искрено се плашам дали таа негова комична и несмасна лакрдија што ја игра нема еден ден одненадеж да се претвори во грозна трагедија на нашиот народ. Жедта за политичка моќ, тоа екстремно самоволие што не се покорува пред никого, го турка право во бездна, во нечуен политички дебакл. Неговата политичка импотенција нужно води во зло. Дали треба и натаму да се молчи?

4. Неговиот кабинет стана ужасен двојник на Владата. Во него сè повеќе се манифестираа тоталитарната концентрација на политичка, полициска, воена и дипломатска моќ и манипу­ лациите што следуваа потоа. Чувствував дека треба да му обрнам внимание од кои мотиви го прави тоа. Лаконски одговараше: „Сакам да ти помог­ нам“ во работењето на Владата. Во практиката тоа беше одма­ гање со рафинираниот метод на контролирање на Владата и воспоставување на систем на автократско владеење.

5. Во прво време, негував чувство на пријателска верба во размената на мисли, во користењето на искуството, во меѓусеб­ното почитување. Го сфаќав тоа како нешто нормално, што треба да помогне во зацврстувањето на основите на независна­та македонска држава. Како природен процес на соработка помеѓу претседателот на државата и претседателот на владата во една критична фаза на нејзиното формирање. За жал, тоа подоцна се повеќе се распаѓаше и самиот тој веќе беше лишен во моите очи од ореолот на своите мистични и есхатолошки оправдувања.

145

сол з и , ст ра в и го рд о ст

6. Глигоров согоруваше во желбата да врши контрола над Владата и над одделни нејзини министри за да ги потчини, да ја проектира својата вина на нив, да ги направи зависни од него и да го ограничи нивниот капацитет на одлучување. Тој се обиду­ваше неговиот дух да ги зароби и полесно да ги држи во своите канџи. Овој тип на човек со некрофилен карактер, како што би рекол Ерих Фром, сакаше да ги избегне непријатностите во вла­деењето и да ги префрли на другите претворајќи ги во послушни автомати, за да ги убие нивниот дух, нивната љубов и припад­ност, да ја убие нивната автономија, нивната оригиналност одзе­мајќи им го она што ги прави луѓе. На тој негов некрофилски карактер многумина од нас му се противставија. Прв го направи тоа министерот за образование проф. д-р Димитар Димитров. Глигоров сакаше да го убеди да ја преземе одговорноста за водењето на школската евиденција и документација на албански јазик и да ги зголеми паралелките на тој јазик. Но Д. Димитров достоинствено му упати прекорен по­глед и го напушти неговиот кабинет во присуство на пратениците на ПДП и на потпретседателот на Владата д-р Блаже Ристовски кој без мое знаење учествувал во тој монтиран чин. Тоа беше и повод Д. Димитров да поднесе оставка на функцијата министер за образование. Димитров, тој скромен човек, имаше волја, љубов и внимание за работа во Министерството и во Владата. Имаше знаење, нежност и топлина. А најмногу имаше дух на патриотизам и дух на живот, толку величествен и инспиративен, убав човечки, тво­речки дух. И затоа болно ја примив неговата оставка во Владата. Во тој миг почувствував одредена почит кон неговата реши­телност, а израз на болка минуваше низ моето лице.

146

Н и кол а Кљус е в

Исто така, во специфични случаи го осудија методот на Глигоров и министрите м-р Ѓорѓи Наумов и м-р Мартин Треневски во делокругот на дејностите на надлежните министерства со кои раководеа.

7. Но, за жал, имаше и такви што ја прифаќаа таа пресија на претседателот Глигоров. Еклатантен беше случајот со минис­ терот за надворешни работи проф. д-р Денко Малески. Тој речиси редовно се состануваше со претседателот Глигоров и ревносно ги извршуваше неговите наредби. Се почувствува отсуство на информираност на Владата од страна на министерот Д. Малески. Членовите на Владата, иритирани од таквиот став на министерот, побараа одговорност од Малески. Тоа се случи на две седници на Владата на кои Малески беше жестоко кри­тикуван од повеќе членови на Владата. Не знам по кои канали Глигоров беше брзо информиран за критичките оцени кон Малески. Веднаш ќе ми се јавеше по теле­фон и мошне загрижен за него ќе речеше: „Што се случува со Малески? Зашто толку критики против него? Тој е мошне способен, паметен, го ценат надвор. Да не се дозволи да го загу­биме“ итн. Во неговите интервенции за Малески немаше никакви забелешки. Само пофални зборови. Но кога дојдоа тешките ми­гови со Лисабонската декларација и уцените од страна на Грција и кога врз таа основа Парламентот на два наврати побара одгов­орност од министерот Денко Малески за неговата слаба дипло­матска активност, претседателот Глигоров и двата пати стана да го брани министерот Малески, и покрај тоа што ги знаеше кри­тичките забелешки за министерот од страна на Владата. Беше сосема јасно дека во критиките кон Денко Малески и во Владата и во Парламентот се препозна самиот Глигоров. Зашто Малески беше експонент, а Глигоров ментор.

147

сол з и , ст ра в и го рд о ст

8. Глигоров со своите проповеди вршеше духовна пресија врз многу членови на Владата. Таа пресија посебно ја доживеав во една средба на Глиг­ оров со еден мој млад соработник што го опишав во првата книга на Предизвици „Верба и измама“, на стр. 31 и 32 во есејот „Стар­иот проповедник“. Имено: „Еден ден влегов во собата на про­поведникот. Седнав настрана на другата маса, со подзагрижени мисли во себе што ми натежнуваа на душата. Се загледав во неговите очи, тие како да ми велеа да си одам. Но, јас се покажав неучтив, не си отидов. Ме совлада една чудна љубопитност. Тој беше во занесен разговор со еден млад соработник. И слушам, проповедникот одеше далеку со својата мисија на убедување, уште подалеку, дури толку далеку што собеседникот не можеше веќе да ја следи неговата мисла. Агонично опседнат од магис­киот збор на агонизираниот проповедник, сетив на крајот како, по некое чудо, младиот соработник остана измиен од дождовна­та бура на проповедта и стана мирна залутана овчичка која покајнички влегува во неговото трло. Тој млад човек остана до ден-денес да живее во агонијата на проповедта, ревносно извршувајќи ги сугестиите и намерите на проповедникот. Така Стариот проповедник ги „лекуваше“ душите и разбрануваните бунтовни мисли на своите поданици. Гледајќи го тој млад човек, ме обзеде непријатно чувство. Нешто згазено, понижено видов пред себе, од чии очи течеше не­јасна болка. Тој натажен болен поглед ме врати во раните мла­дешки дни, кога проколнати проповедници со измачено тело ме тераа да се колнам со исповед пред еден портрет со пркосен лик и блеснато самозадоволство. Така гледајќи, во еден момент таа блескава насмевка на тој пркосен лик во моите очи се замрачи и остана од него само еден безбоен,

148

Н и кол а Кљус е в

пепелав талог што цел век ме потсетува на гроза. Таа гроза обележи една цела епоха исполнета со страв, солзи и крв“.

9. Тој млад соработник, доцентот д-р Љубомир Фрчковски, беше штотуку избран за министер за внатрешни работи. Тој смогна сили на состанокот на Советот за безбедност на Репу­блика Македонија да ја поддржи мојата критичка дискусија и да се противстави на барањето на Глигоров за промена на Уставот во врска со Лисабонската декларација. Достоинствено и мошне одговорно укажа „што ќе рече светот за нас по 3-4 месеци од донесувањето на Уставот да се предлага во Парламентот негова измена, и тоа под влијание на надворешни сили“. Глигоров инсистираше предлогот за измена на Уставот во Парламентот да го образложи Фрчковски. Тоа негово инсисти­рање го преломи младиот министер и тој ја прифати сугестијата без да бидам информиран како претседател на Владата.

10. Таквите случувања не беа ретки во многу ресори, дури и на ниво на потсекретари. Типичен пример на покануван чест посе­тител кај Глигоров беше потсекретарот во Министерството за внатрешни работи г. Слободан Богоевски. Со таа фамозна лич­ност беа поврзани многу нечесни игри што имаа разорно дејство врз многу личности и политички партии. Таквата практика создаваше клима на зголемен сомнеж и недоверба во соработката помеѓу претседателот на државата и премиерот. Сосема природно, тоа нужно услови продлабочува­ње на нетрпеливоста и сè повеќе почна да расте

149

сол з и , ст ра в и го рд о ст

денунцирањето на Владата од некои поданици на Глигоров кој самиот ги стим­улираше. Меѓу нив предводеше секретарот на Владата г. Никола Крлевски кој лично ми го предложи на таа функција самиот Глиг­оров, без да знам дека тој бил негов верен поданик. Подоцнеж­ните настани тоа евидентно го потврдија.

150

ВЛАДЕЕЊЕТО НА СОЈУЗОТ ЗА МАКЕДОНИЈА ИЛИ, ПОТОЧНО, СОЦИЈАЛДЕМОКРАТСКИОТ СОЈУЗ

1. За кратко време се созедоа силите на наследниците, силите на херитиџот на едноумната партија. Челниците се прегр­ наа во т.н. „Сојуз за Македонија“. Се исправи пред нив „големиот гарант“ и „најголемата инвестиција“, „месијата“ на нацијата г. К. Глигоров. Другите политички партии и слободномислечките поединци ужасно се маргинализираа, им се закачи фамозната синтагма „непогодни, непослушни“.

2. Така, под оклопот на големата патоводна идеја - независноста на татковината, се инфилтрираа токму оние што гледаа со сомнеж во неа во судбоносните дни во 1991 година. Другите, што беа нејзина моторна сила, што го градеа тој оклоп, што му дадоа и смисла и содржина, тие од сенка по-

151

сол з и , ст ра в и го рд о ст

сматраат, вчудовидени, стаписани пред срамното прскање на оклопот: со промената на името, на знамето, на грижата за својата челад во соседството, со низата понижувања и малтретирања. Тоа опскурно, понижувачко миткање со возвишените национални идеал и ми го свртуваше, за жал, погледот да ја видам фаталната стрмнина кон која се турка она што беше зенитно во нашите очи.

3. Често се прашувам дали живееме во цивилизирано општество. Дали имаме минимум гарантирана цивилизација со полнота на демократија и слобода или наследениот тоталита­ ризам уште ни го блокира мозокот. Делириумот на власта на едноумните наследници, што трае од четврти септември 1992 година до денес, за да опстане, го држи во грч и стрес нашето внимание. Дека божем некои вна­трешни сили нè туркаат во војна па, ете, камбаните на власта огласуваат опасност од надворешна катаклизма. Затоа на ши­рока уста се зборува сè повеќе да се верува во месијата на др­жавата и во неговата власт ако сакаме спокој и мир. Зашто, ако дојдат други политички сили, ќе нè вовлечат во војна и пропаст, ќе не дадат во преграб на други.

4. Со стравот од измислениот внатрешен радикален нацио­ нализам, заедно со некои божемни надворешни чудовишта, кој како апокалипса на разни сеништа надвиснал над нас, како што Претседателот на државата неодамна ни соопшти во Парламен­тот и во многу свои интервјуа, мислејќи, пред сè, на национализ­мот во партијата ВМРО-ДПМНЕ и евентуално ПДПА, за жал, на низок и недостоен начин си го кодоши соп-

152

Н и кол а Кљус е в

ствениот народ, и тоа со единствена цел да ги оправда домашните монструми посло­бодно да беснеат во пљачкосувањето на народното богатство и осиромашувањето на нашиот народ.

5. Оваа појава на озборување и клеветење на партијата ВМРО-ДПМНЕ како улична партија, односно партија на нацио­налисти, терористи и убијци, пред надворешните фактори, сè до претставниците на Европскиот парламент, како што мошне илустративно не запозна г-ѓа Дорис Пак, претседател на Комиси­јата за Југоисточна Европа, при посетата на партиската деле­гација на ВМРО-ДПМНЕ во Стразбур, во ноември 1997 година, од страна на нашите државни челници и владејачката партија во Македонија, укажува на еден неморален чин, недостоен и непоз­нат во плуралистичката практика во современиот свет.

6. Додека се искажуваат такви оцени за опозиционите партии надвор, а со славопојки се велича јаловата дипломатија која ја стави нашата земја меѓу последните во европскиот ред, внатре во земјата расте социјалниот гнев на пауперизираното населе­ние во застрашувачкиот економски колапс на стопанството. Политичките партии на левиот блок не ги штитат работ­ ничките интереси. Ги фрлаат работниците во прегратките на експлоатацијата од новите „сопственици“ на капиталот. Тоа е сосема спротивно на историското искуство на левите партии во западните земји. Кај нас тие партии станаа протагонисти на нова­та класа капиталисти. Станаа експоненти на приватизацијата и грабежот на општествениот капитал, за да биде пожестоко експлоатирана работничката класа.

153

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Напротив, по дефиниција партиите на левиот блок треба да бидат предводници на работничката класа, а не на капиталот. Настанаа ужасни социјални бркотници. Понижените и експлоат­ираните, тој слој на беда влегува во трагичната игра на социјал­ната историја. Таа класа, сè уште недоволно еманципирана кај нас, длабоко остана во пазувите на традиционалното општество. Недоволно организирано се бори за своите права. Со неа сè уште манипулира некаков стар сојуз на синдикати кој е про­должена рака на политичката номенклатура на власт од левиот блок. Со сите методи, дури и со присила се задушува дејноста на новоформираните независни синдикати. Така денес работнич­ката класа сè повеќе станува грижа на партиите на национал­ниот патриотизам. Таа грижа се манифестира во подигањето на нивната национална и социјално-класна свест и еманципација и во борбата за заштита на националните интереси. За жал, денес стануваме сведоци на тоа како работничката класа сè повеќе станува објект на експлоатација од носителите на капиталот што толку брзо, речиси преку ноќ, го ограбија наследниците на едноумниот систем, односно т.н. нова социјална демократија што ја сочинуваат партиите на левиот блок. Каков ужасен парадокс! Каква иронија на историјата кога се измешале улогите на носителите на општествените промени кај нас.

7. Значи, се раѓаат еден истовремено нов и стар свет и две противставени класи во социјалната стратификација што е во тек, со измешани политички носители кои зашеметено влегу­ ваат во конфузна игра. Игра во која се преплетуваат поривните желби за политички и економски промени и за градење на нов плуралистички, демократско пазарен систем во т.н. патриотски (десен) блок предводен од ВМРО-ДПМНЕ, и масов-

154

Н и кол а Кљус е в

на појава на национален грабеж и класна експпоатација, во чија закрила се создава новата класа на сопственици, со зовриени апетити за власт, во т.н. лев блок предводен од СДСМ.

8. Во овој период кај нас сè повеќе нараснуваат проблемите на неразвиеноста и гладот со перманентно повеќегодишно опаѓање на стапката на растот од една страна, и дисхармонија­ та помеѓу демографскиот растеж и намалувањето на производ­ ството, пред сè индустриското од друга страна.

9. Исто така, расте дисхармонијата помеѓу огграничената куповна сила на населението и нараснатите потреби и можностите да се задоволат тие. Повеќе од една деценија опаѓа вработеноста, а постојано расте одливот на школуваната инте­лигенција која масовно емигрира, пред сè, во прекуокеанските земји. Неконтролираното девалвирано масовно образование, во кое се учеше сè и сешто, само не стручно оспособување на ра­ботното место и создавање склоност кон работата, доведе до деградација, така што работникот не сака и натаму да биде ра­ботник, селанецот го напушта селото и не сака веќе да биде се­панец, а секој граѓанин сака неговите деца да станат државни службеници. Наместо образовниот систем да ги подготвува луѓето за практичниот живот, тој ги подготвува за јавни службеници во др­жавните и јавните служби, каде секој може „успешно“ да работи без никаква самостојност, стремеж и лична иницијатива.

155

сол з и , ст ра в и го рд о ст

10. На дното од општествената скала системот продуцира војс­ка од идни пролетери (невработена, а школувана млада ген­ерација) незадоволни од својата позиција, кои постојано се под­готвени за протести и бунтови. Официјалната невработеност се движи кон 270 илјади и плус околу 70 илјади стечајни работници, со загубена надеж за враќање на работа.

11. Значи, имаме држава која во својот образовен систем фабрикува толку многу дипломирани луѓе со кои потоа не знае што да прави, па лесно им ги поттурнува пасошите в раце. Во такви околности неодговорната држава, по сè изгледа, е принудена еден дел од оние што остануваат да ги издржува, а од другите да создава свои непријатели.

12. Од врвот до дното на социјалната пирамида денес постои огромна маса дипломирани луѓе со докторати, магистратури или со дипломи на високо, вишо и средно образование, кои чекаат една, пет или десет години за да ја започнат својата кариера. Од друга страна, за повеќе услужни или производни дејнос­ти не може да се најде работник, а за државните и јавните аген­ции се пријавуваат безброј кандидати. Градовите натежнале со земјоделски техничари, заботехничари, хемичари, економисти, учители, а многу од нив не се за­интересирани за работа во село. Упорно чекаат да ги храни др­жавата или да станат лесен плен на криминогени појави или наркодилери.

156

Н и кол а Кљус е в

13. Во загубената надеж за вработување постојано расте бројот на незадоволните. Во такви услови, стекнатото знаење сега се појавува како сигурно средство за преобразба на образован­иот млад човек во потенцијален бунтовник. Живееме во период на разочарувања, на преголеми трауми од изневерените надежи и страшен гнев од сето она што ни се случува во социјалната сфера. Потребни се радикални реформи за да се стиши бурата во овој домен.

14. Се убедуваат вработените со насмевнато задоволство да ја прифатат егзистенцијата од просечно 300 германски марки заш­то, велат, преку нашиот праг, во соседството тоа е недостижна идила, заплашувајќи ги дека таму животниот идеал бил 100-150 германски марки. Но, затоа не се спомнува нашето коленичење пред влезот на Европскиот дом, каде нашата идила од 300 мар­ки е десеткратна или дваесеткратна загубена слика под блеско­тот на нивните фарови. Па како ќе го наречеме сето тоа: лага, чудовиште, хистерија или реалност?

15. Се прашувам зошто пред својот народ ги изнесуваме тем­ ните страни кај соседите. Дали за да не опие нашиот „сјај“? Или магиски да нè привлечат другите, побогатите, па лавината на нашиот школуван мозок безболно и неодговорно да ја понесат лудите бранови на миграцијата во прекуокеанските земји? Треба ли да се прашаме кој ја форсира таа политика на иселување на нашата млада генерација? Кој го празни нашиот простор од македонскиот народ? Дали таа привлечна

157

сол з и , ст ра в и го рд о ст

туѓина нема да стане темнина во обезличените тела на нашата загубе­на челад, а Македонија да ѝ се препушти на другородна ими­грација?

16. Едно чувство ме измачува и ме обзема видлив предизвик. Имено, за овие проблеми владејачката структура упорно молчи, го загубила здивот, а старите сили на историјата сурово владеат над нас. Тие си поигруваат со лаконските прикаски исполнети со носталгичното лелекање при зачестените посети среде тој наш за века загубен свет. Тука е втиснат благословот и на нашите духовни отци во обредните ритуали од крштенки до погреби, за да им го олеснат житејскиот товар на овој и на оној свет. Дали со тоа ги спасуваме нивните души или откорнатата челад дефинитивно ја одроду­ваме? Зар ќе дозволиме земјата во која живееме, земја натопена со крв, солзи и љубов, да стане гранична област меѓу небото и пеколот за оние што ќе останат да живеат во неа?

17. На врвот на општествената пирамида е нашата нова само­ бендисана буржоазија. Таа е во се скептична и лековерна, на­контена со потрошувачки манири на луксузни производи. Нејзи­ната расипничка, потрошувачка психологија одговара на ментал­итет на луѓе кои лесно дошле до капитал без труд и знаење. Брзо сраснува со државниот апарат, заеднички со него генерира организиран криминал на штета на државниот интерес и нацио­налното богатство на земјата и со ненамирени даночни и царинс­ки давачки безболно се збогатува и, нормално, слепо верува во способноста на државата.

158

Н и кол а Кљус е в

18. Владејачката номенклатура што ја носи хипотеката на стариот еднопартиски систем, без креација и инвентивност, не е способна да ги моделира и реализира цивилизациските вреднос­ти на плуралистичката демократија во нашите услови. Таа тоне во корупција и криминал, без визија за иднината.

159

ДЕСЕТ ОД сто ПРОВИЗИЈА (случајот со г-ца Љубица Ачевска)

1. Кон крајот на 1991 година во мојот кабинет се пријави за посета една личност по име Љубица Ачевска, по препорака на претседателот Киро Глигоров. Немав доволно информации за личноста што требаше да ја примам. Телефонски бев известен од Претседателот дека станува збор за личност која има своја фирма во САД, „Голф ентерпрајзис“, по потекло од Македонија, која работи на консултантски услуги, а се работи за нејзино застапување на нашите побарувања од Ирак. Беше мошне пом­пезно претставена како успешна жена која треба да ѝ помогне на Македонија. Во кабинетот кај мене беше присутен и потпретседателот на Владата д-р Блаже Ристовски кој ми даде пошироки инфор­мации за таа личност што ги добил при својот престој во САД во 1991 година. Д-р Б. Ристовски се запознал со неа по препорака на тогашниот помошник-министер за надворешни работи на Југославија д-р Срѓан Керим. Во разговорот

160

Н и кол а Кљус е в

со нас г-ца Љубица Ачевска лесно подаруваше широко отворени насмевки, низ нејзините тесни усни наѕираше белината на нејзините заби, а ситните очи со вжарени зеници шепотливо ја носеа топлината на нејзиниот жеден поглед. Беше без луциден исказ, мошне еле­ментарна, со сиромашен, архаичен македонски јазик.

2. Набргу поведовме разговор за нејзините услуги околу нашите ненаплатени побарувања во Ирак кои достигаа сума од близу 300 милиони долари. Станува збор за ангажирањето на неколку наши градежни претпријатија во Ирак на изведување проекти од военоиндустрискиот комплекс преку Агенцијата на Сојузниот секретаријат за народна одбрана во Белград во текот на осумдесеттите години. Со тие големи ангажмани на нашата градежна оператива бев запознаен на неколку наврати од страна на директорот на градежното претпријатие „Пелагонија“ од Скопје. За таа цел во Владата одржав посебна средба со сите организации од градежната оператива кои учествувале во изведу­вањето на проектите во Ирак и кои имаат побарувања од таа земја. Сите тие бараа да ги запознаам претседателот на Сојузна­та влада г. Анте Марковиќ и Сојузниот секретар за народна одбрана генерал Кадиевиќ за да помогнат побргу да се платат нашите побарувања. На два наврата го сторив тоа со Анте Марковиќ и го поканив да дојде во Скопје, и набргу се оствари неговата посета при која детално го запознав со нашите побару­вања. Истиот разговор го водев и со генерал Кадиевиќ при него­вата посета на Скопје во текот на една нервозна дискусија со него на закажаниот ручек од страна на претседателот Глигоров во вилата на Водно. Додека Анте Марковиќ покажуваше интерес за нашите проблеми, кај генерал Кадиевиќ отсуствуваше чувство на

161

сол з и , ст ра в и го рд о ст

одгов­орност и тој го пренебрегнуваше прашањето за нашите побару­вања преку Агенцијата за работи во странство што му беше подредена на неговото министерство. Неговиот мозок атрофи­раше во агресивните амбиции против Словенија и Хрватска, а беше сосема незаинтересиран за нашите побарувања.

3. Со забрзувањето на процесот на распаѓањето на Југославија, за нејзиниот политички врв станаа ирелевантни заложбите на македонската влада да ги реализира своите побарувања од трети земји чиј потписник и гарант е институција од сојузната администрација. Во такви услови почнаа сè повеќе да ги нудат своите услуги разни странски агенции. И ете веќе стигна една од нив во ликот на нашата загрижена „добротворка“ г-ца Љубица Ачевска да лобира во пол за на нашите наплатувања од Ирак. Во таа смисла некој побрзал да го информира министерот за стопанство г. Стојан Трајановски да подготви договор за соработка со г-ца Љубица Ачевска. При втората посета на Македонија од страна на г-ца Љ. Ачевска министерот С. Трајановски ме посети и ме запозна со содржината на Нацрт-договорот. Во еден од неговите членови стои дека за наплатувањето на нашите побарувања од Ирак во износ ОД 300 милиони долари треба да се плати 10% провизија за услугите на консултантската фирма „Голф ентепрајзис“ прет­ставена од г-ца Љ. Ачевска. По читањето на Договорот веднаш реагирав кај минис­ терот, како е можно да се наплатува толку висока провизија за услуга за голема сума пари. Тоа реагирање го искажав и кој претседателот Киро Глигоров. Тој лаконски ми одговори нека понуди министерот некој понизок процент, „да речеме 8%“.

162

Н и кол а Кљус е в

4. По извесно време министерот академик Ѓорѓи Ефремов замина во посета на САД. Случајно во Њујорк ја посетил канце­ларијата на г-ца Љ. Ачевска. При враќањето ме информира за таа личност и за нејзината фирма како нешто епизодно, кое не заслужува внимание, нешто безначајно, па дури сомнително, а тука помпезно, изитрено величана како фирма на глас. Во себе си реков, од каде г. Киро Глигоров добива информации за таа личност?! Дали само од Блаже Ристовски кој нè запозна или можеби имал информации и од други извори? Подоцнежната практика покажа дека г. Глигоров имал посестрани информации за г-ца Љ. Ачевска, и тоа речиси во сите домени на нејзината дејност. Тој како нејзин добар пријател и обожавател не само што сакал да ја поддржи во бизнисот туку ја промовира и ја задржа како „успешен“ амбасадор на Република Македонија во Соединетите Американски Држави, а нејзините услуги во бизнисот остана мртва буква на хартија.

5. Овие појави внесоа сомнеж во мене. Но, притиснат од катадневните работи во Владата, не се прашав од каде една епизодна личност интимно да комуницира со Претседателот на државата. Од тие причини не му обрнав доволно внимание на нивното режирање. Подоцнежните настани со нејзиното устоличување за амбасадор на Република Македонија во САД од страна на претседателот Глигоров веќе исфрлија на виделина многу индикации кои заслужуваат потемелно испитување.

163

СЛУЧАЈОТ ЏОН БИТОВ, ОРГАНИЗАТОР НА ЛОБИ-ГРУПАТА

1. Во летото 1991 година во Македонија престојуваше нату­ рализираниот Канаѓанец од македонско потекло господин Џон Битов. Беше гостин на претседателот Киро Глигоров и беше смес­тен во вилата „Билјана“ во Охрид. Во еден саботен викенд се нај­довме во резиденцијата „Билјана“ каде Глигоров ни даде инфор­мации за џ. Битов како мошне успешен бизнисмен со прагмати­чен дух и со љубов кон Македонија. Додека го чекавме гостинот во салонот заедно со потпретседателот на Владата д-р Блаже Ристовски, во разговорот со Глигоров констатирав дека тие добро се информирани и го познаваат тој за мене непознат човек.

2. Се запознав мошне срдечно со г. Џон Битов. Глигоров љу­безно ме претстави. Пред мене се исправи човек со питом,

164

Н и кол а Кљус е в

топол поглед во чии крупни црни очи можев да препознаам движење на нешто што посакува, што бара, што интригира. На високото чело висеше прамен сивобела коса кој како да го украсуваше шармот на неговата блага насмевка што му се протегаше низ облините на лицето со боја на слонова коска. Во одделни сеанси, прво со мене, а потоа со Блаже Рис­ товски, издвоено поведовме разговор за низа прашања од поли­тичка, економска и национална природа. Тој во бранови збору­ваше мошне темпераментно на локалниот дијалект од подрач­јата на Беломорска Македонија од каде што потекнуваат и не­говите родители.

3. На заедничката вечера што ја приреди претседателот Глигоров во чест на г. Џон Битов се подигна иницијатива за организирање на нашата дијаспора за поддршка и лобирање пред тамошните фактори за интересите на македонскиот народ за самостојна држава. Целата доверба во организирањето на лоби­група Глигоров ја упатуваше кон Џон Битов како способен и успешен бизнисмен, како човек со углед и авторитет пред север­ноамериканските власти. За организирање на лоби-група г. Џон Битов побара во финансирањето, покрај помошта од нашето население во странство, да биде вклучена и македонската влада, па макар, како што рече, симболично, со сто илјади долари. Мене ми се замати умот. Од каде ќе ги најдеме тие пари? Ние се боревме со големи материјални тешкотии. Очекувавме помош токму од на­шите сонародници во дијаспората, тие да ги преземат организа­цијата и финансирањето на лобистичката група. Глигоров настојуваше да учествуваме во финансирањето и ние како влада за да се види нашата загриженост за орга­ низирањето на лоби-групата. Во Скопје, по одредени дискусии што ги водеше потпретседателот на Владата Блаже

165

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Ристовски со претседателот Глигоров и г. Џон Битов, Владата уплати 50.000 долари за лоби-групага на Џон Битов, а потоа во втората рата уште 50.000 долари.

4. По извесно време, околу десетти ноември 1991 година, за­минав за Австралија. При првиот допир со нашето македонско население, кое ме заплисна со блескот од љубов и топлина, веќе во Канбера ми се придружи г. Џон Битов. Бев изненаден, никој не ме информира во Скопје дека тој ќе стигне во Австрали­ја. Подоцна разбрав дека така се договориле со Глигоров. При средбите со нашите Македонци џ. Битов настапуваше, а и мене ме замоли да укажувам на потребата од помош за финансирањето на неговата лоби-група. Не знам колку средства успеа да собере тој од нашите Македонци во САД, Канада, Австралија и Европа. Се зборуваше за сума од 800.000 до еден милион долари.

5. При една посета на г. Џон Битов на Македонија во придруж­ба на еден Американец, член на лоби-групата, престојувавме во манастирот Св. Јоаким Осоговски. Во текот на вечерата, по раз­менувањето на здравици со архиепископот на Македонската православна црква г. г. Михаил чув дека на тој господин му била исплатена сума од околу 400.000 долари за неговата активност во лоби-групата, со забелешка дека тие дејности високо се наплатувале.

6. Остана нејасно како работеше и што стори таа лоби-група за Македонија. Колку средства собра и што се финансираше?

166

Н и кол а Кљус е в

Дали поднесе извештај г. Џон Битов и кому му го поднесе? Се зборува дека биле ангажирани лобисти за лобирање за прием на Република Македонија во Обединетите нации, за жал, под името Поранешна Југословенска Република Македонија. Дали и за тој срамен чин им плаќавме високи суми на Битовите лобисти? Дали од тие средства се финансираше и дејноста на пара­ лелниот Светски македонски конгрес под раководство на г. Џон Битов, за разлика од првиот што го раководеше г. Тодор Петров? Познато е дека Конгресот на г. Џон Битов е формиран под влијание на претседателот Киро Глигоров со цел да се распадне оној на Тодор Петров. Меѓутоа, практиката тоа не го потврди, ту­ку, обратно, новоформираниот конгрес подоцна се фузионира со првиот. Дали подоцна (1994), во времето на претседателските избори, Битов ја наплатуваше својата пропаганда и поддршка на кандидатурата на г. Киро Глигоров со веќе за нас познатото свое писмено обраќање до македонските информативни медиуми и сл. Сите овие прашања побудуваат интересирање кај нашиот човек, од причина за да се видат можните манипулации околу собирањето на средствата за финансирање на дејноста на лоби­групата и начинот на нивното решавање. Или пак, за жал, сето тоа било режија на Глигоров со Џон Битов за лична афирмација на „месијанската улога“ на „таткото на нацијата“.

7. Читајќи го тоа писмено обраќање на Џон Битов до македон­ската јавност со замолница нашиот електорат да гласа за г. Киро Глигоров на претседателските избори, бев навистина вчудови­ден. Речиси бев шокиран.

167

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Само две недели порано, кон средината на октомври 1994 година, се сретнав во Торонто на заедничка вечера со г. Џон Битов. Во мошне долгиот срдечен разговор никако не почувству­вав дека тој ќе го стори тоа. Напротив, критички укажа на некои значајни пропусти во работата на нашиот политички врв. Сетив разочарување во неговите искажани оцени за работата на Вла­дата и на Претседателот на државата. Разочарувањето се про­тегаше и на дејноста на г. Васил Тупурковски. Се осврна и на посетата на генерал Митре Арсовски на Канада. Нашиот разгов­ор за сите тие проблеми доби карактер на дискретна интимна размена на мисли, што од етичка природа денес не можам јавно да го кажам.

168

НА ОДМОР ВО СОЊЕ

1. Во првите денови на септември 1992 година ја напуштив Владата. Во тие септемвриски денови владееја пеколни гореш­тини. Заминав на одмор во Соње, во тој чудесен амбиент амфи­театрално свртен кон Китка и Солунска Глава. Амбиент испол­нет со пејзажи од фолклор на бои.

2. Гледам движење во воздухот, во животот што ме опкружу­ва. Се менуваат формите на материјата, се нижат безброј појави и случки во колоритниот свет на природата и на луѓето. Многу мои соседи ме довикуваат исполнети со желба за разговор и видување. Некои ме гледаат со радост, со пријателска топлина, други со сомнителна проѕирност.

3. Се чувствувам среќно чист. Нешто внимателно ме допира, сиот амбиент ме милува. Во дворовите натежнале лозите

169

сол з и , ст ра в и го рд о ст

и дрвјата со плодови. Некои овошки се веќе оголени, со празни сте­бла, од нив штотуку се собрани плодовите. Сè е минливо и рела­тивно во светот што нè плиска со блескот и нè држи во тегобен грч. Пред неумоливиот закон на менливоста сите стануваме одвишни за вечноста. Па каде се границите на човечката алчност? Каква е таа потрага во бесконечноста за профит, власт и слава? Тие мисли натежнале во мојата глава и се трудам да излезам од кругот на ништожноста, од кошмарот во кој бев ставен од оние што ос­танаа таму за прокуда и потсмев.

4. очи.

Гледам, веќе нема ништо што би ги поматувало моите

Тие беа полни со нов свет на убавина и почнав да се одушевувам од своето ослободување. Чувствувам како нешто почна да се движи пред мене, нешто лесно и неопределено, тоа беше стру­ењето на ветрот што ги нишаше брезите. Таа неопределеност значеше промена на сето она што беше неподвижно постоење во моето опкружување. Го означуваше неумоливиот закон на менливоста.

5. Јас го сфаќам светот во неговата неумолива дијалектичка менливост. Тоа ми даде спокој мирно да заминам од власта и со сиот полет да продолжам да творам во својата духовна преокупација. Но другите, алчни за слава и власт, го губеа својот човечки лик заборавајќи ги елементарните етички и морални скрупули. Тие останаа да владеат со лице на посраменост и гроза. Со погазени сопствен и ветувања. Со изманипулирани избори и режирани резултати.

170

Н и кол а Кљус е в

За нив ја испеав песната „Гроза в огледало”: Се вкочанил,зјапнал во погледот свој, ко исплашен ѕвер се видел тој. Исчанчен во умот полетал врз себе, се судрил самиот и вмиг го скршил огледалото и со него својот грозен лик. Ечи болен вик од искршен карактер во разглобен крвав лик, а од секој дел на распарченото огледало зјапа црна гроза, а моиве очи се полнат со гнаса и омраза. (Во „Ода на зборот“ 1995, стр. 76) 6.

Во мене остана топлото чувство што ме исполнува со безгранична љубов кон Татковината. И токму тоа чувство, таа при­падност кон некоја личност, движење, идеологија, а пред сè кон татковината, природно и ненаметливо да се сака, тој чудесен магнетски афинитет, љубовта, што нè тера халуцинантно да медитираме, има склоност да создава сама од себе легенда и постојано митски да ги искажува своите почетоци, да ги повтору­ва во нашата свест до степен на агонија. Таа припадност кон татковината е природна убавина, како што е исконската љубов таинствен божји дар, еден неодгатлив копнеж што го носиме во себе и во еден блажен миг, во трепет, им го подаруваме на себесвојни афинитетни суштества. И затоа еднаш громко извикав за века да се запамети, мојата партија е мојата Назависна Татковина.

171

За делото 1990-1991 година Години на големи промени во државите околу Македонија и подалеку. Тој бран на опасни пресврти се одрази и во Македонија. Се наметна неопходна потреба да се отворат старите порти за да продре бранот на ветрот на новото време, да се отвори патот на слободен простор и да заживее креативно-духовиот ум и дело, да обединува и да организира нов животен тек. Во такви околности Никола Кљусев иако политички неподготвен, без колебање го прифати предизвикот и се зафати со тешкиот товар што требаше да се носи и издржи пред многуте пречки и ризици. Уште од рана младост носен со жар и љубов татковинска смело влезе во тој бран. Изоде многу трење и коприви, многу бессони ноќи, но посебно сме горди (како семејство), зашто со својот ум и меморија остави пишани и печатени дела во кои ретко детално, со аргументи, со имиња и презимиња на учесниците ги опиша значајните настани од периодот кога требаше да се отворат „портите“ за новиот ветер. Едно од тие дела е и „Солзи, страв и гордост“, во кое се опишани патиштата низ кои се минуваше во исклучително опасни околности. Во почетокот на премиерската должост јасно ја соопшти својата визија: „Ние го ставивме целосно на располагање, истовремено и на големо искушение нашиот научно-стручен потенцијал и авторитет, нашето кумулирано знаење и искуство, нашата љубов и припадност на младата македонска суверена држава и ќе одиме кон наоѓање на такви решенија што ќе бидат во полза на општото добро на секој нејзин граѓанин, за да може утре во мир, среќно и побогато да се живее.“

173

сол з и , ст ра в и го рд о ст

Со така јасно зацртани ставови одеше кон целта и простум остана до крај. Во 16-те глави од книгата, со различни наслови се опфати настани од активностите на Владата и од животот во земјата во тоа безумно време. Во главата: „Одземање на воената евиденција и бојкот на Југословенската армија“, емотивно се опишани паднатите македонски синови во туѓите предели на поранешната југословенска заедница, во таа валкана војна како што ја именуваше авторот. Во таа војна насилно беа уфрлени и во таква безумна хистерија македонските војници ја пролеаја својата невина, млада крв. На тие тажни разделби присуствуваше и низ длабока болка и солзи ги повикуваше македонските војници да ја напуштаат Југословенската армија и да се враќаат во татковината. Кога се одвиваше воената стихија низ Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина, Југословенската армија бараше предвремена мобилизација за македонските синови. Владата се најде во тешки искушенија, но веднаш одлучи да се одземе воената евиденција. Тој мошне сложен и ризичен процес детално е опишан. Истакната е и умешноста, експедитивноста, дискрецијата и брзото извршување на задачата, благодарение на целата ангажирана екипа, предводена од министерот Мијалков. Тука посебно треба да се истакне и авторовата смелост кога требаше да се спасат македонските војници од логорот во околината на Крива Паланка, опколени од генералите на ЈНА. За тој ден авторот вели: „Почнав да се борам со стравот и во тој метежен час чувствував како некоја сила ме воведува и громко извикав: Синови војници, ни педа подалеку од светата македонска земја, Владата и македонскиот народ се гордеат со вас, со вашето достоинство и љубов што останавте во својата татковина независна Република Македонија. Следуваа скандирања: Да живее Република Македонија.“ Потоа се опишани понатамошните методи на

174

Н и кол а Кљус е в

решавањето на тој проблем – односно спасувањето на македонските војници од другите предели. Во делот за ентузијазмот на Владата, авторот укажува на чистиот и безграничен партиотизам и една мечтателна тврдокорност за создавање на посреќна иднина. Изгрејсонцето во работата членовите на Владата го црпеа од големата верба во народната поддршка. На разните надворешни фактори и медиуми и напади од парламентарната говорница, жестоко се спротивставуваше. Од друга страна високо ја ценеше колегијалната строгост и соработка на главнината во владиниот состав. Имено, тоа му влеваше поттик за уште поголем елан во извршувањето на работата. Во програмската визија на Владата, опишан е широкиот процес на транзиција во сите источно-европски земји, исто така и во Република Македонија. Но, во Република Македонија тој процес имаше изразито разурнувачко дејство, вели авторот. За да се совладаат тие негативни сили беше неопходна мудрата владина визија, за што тој вели: „Првата демократска плуралистичка Влада беше нејзин темелник и буден светилник чии акции и дела не дозволија варварски однос кон својот народ, овозможувајќи слободно да се напојува со демократските вредности на современиот свет.“ Посебно место е дадено на духовната култура, културната средина и културното богатство како фактори за изградување еманципирана културна личност во комуникацијата на работното место. На тие постулати верно и чесно им посветија внимание, не за лични привилегии, слави и ордени, а за општо добро на нашиот народ. Начелата за сите членови на Владата беа: максимална преданост и чесност во работата. Во многу тешки економски услови беше донесена сопствената монетарна валута. Новите методи за решавање на економските прашања беа мотив за Антиинфлационата програма (Велидгенска) за 1992 година. Во создавањето на Антиинфлационата програма дојде до израз познавањето на

175

сол з и , ст ра в и го рд о ст

сите економски фактори и околности. Решавање на една област, раѓање нов проблем. Во делото исто така се опишани перфидните игри на различните идеолошки определни личности. За авторовата психологија незамисливо беше да се стават личните интереси пред татковинските. Во такви услови строго се конфронтираше и реагираше. Делуваше и со ум и со срце. Поседуваше способност да ги открие задните намери на личностите со кои соработуваше, особено кога стануваше збор за материјалното искористување на државниот интерес. Така реагираше кога созна за 10-те одсто провизија на Љ. Ачевска од САД и за Џ. Битов од Торонто. На 4-ти септември 1992 по престанувањето на вршењето на должоста Премиер (познато е како дојде до тоа), не престана будно да следи сѐ што се случуваше. Болно го доживуваше грабежот на националното богатство и масовното отпуштање на работниците. За пустошењето на државните добра и создавањето на нови богаташи – капиталисти на товар на осиромашениот народ безмилосно реагираше и во медиумите и во 14-тата глава од делото (Владеење на СДС). Неморалното клеветење пред надворешниот фактор па сѐ до претставниците на Европскиот Парламент (Дорис Пак), кое се однесуваше на партијата на ВМРО ДПМНЕ, не можеше да го поднесе, а да не реагира. Во однос на лежерното донесување одлуки за промена на името БЈРМ, промена на знамето и негрижа за својата челад во соседството – тој чин го опиша како срамен: „Делириумот на власта на едноумните наследници од 4 септември 1992 го држи во грч и стрес нашето внимание. Зголемувањето на бројот на невработените и стечајците секојдневно се зголемуваше и создаваше разочарување, изневерена надеж и гнев „Потребни се радикални реформи за да се опише бурата во овој домен“ – вели авторот. Следејќи сѐ што се случуваше кај него растеше немирот и реагираше и како човек и како

176

Н и кол а Кљус е в

научник, особено заради парадоксот од визијата изложена во почетокот на плуралистичката демократска влада и нараснатиот народен гнев. „Со сето свое творечко битие ширум ги отвори затворените врати на демократијата. Тој и како научник и како поет и есеист, пред сѐ, како слободен дух на креацијата, бара неговата мисла да биде птица во просторот“ – Радован Павловски. А сега мал додаток за него лично од наш семеен агол: Имаше војничка самодисциплина во работата. Секој ден работно му почнуваше во 8 часот, а завршуваше на стемнување. Доаѓаше дома со купишта материјали. Ние го штедевме, не го заморувавме со нашето секојдневие. По краток одмор си ги собираше материјалите и се повлекуваше во спалната соба. Се палеше ноќната светилка и во полулежечка состојба читаше, бележеше – исклучително педантно сѐ до раните утрински часови. Преку ноќта на неколкупати ќе го „прекорев“ да ја изгасни светилката и да се одмори, а тој само со крената рака ќе ми дадеше до знаење дека уште малку па ќе заврши. Така се одвиваше работата секоја ноќ. Една квечерина дојде министерот Мијалков. Тивко разменија неколку реченици и веднаш се подготви и излезе. На излегување рече: „Не чекајте ме вечерва.“ Со нас живееше мојата стара 90 годишна мајка чиј лежај беше во трпезаријата до двата прозора кон дворот на метар до метар и половина оддалечен од стражарите. Таа будно следеше сѐ што се случуваше во нашиот дом и молкум само вртеше со главата. Кога излегоа од домот ги виде како заминуваат следени од добро вооружени полицајци. Тоа создаде немир и во старечкото срце на мајка ми. Цела ноќ преседе на лежајот. На неколку наврати да ја видам како е, таа одговараше со вртење на главата, со грч во погледот, со скрстени раце упатена кон Бога. Наутро синот се подготвуваше за работа и без збор заради напнатата домашна атмосфера излегуваше. Ќерката преку

177

сол з и , ст ра в и го рд о ст

денот навраќаше да праша дали си дошол татко ѝ ноќта. Јас знаев само дека ништо не знам, ни каде е, ни кога ќе се врати. За него извршувањето на таа должност беше света работа, многу доверлива и сосема дискрециона. Во домот продолжуваше да владее молк и неизвесно чекање. Така минуваа тие бессони ноќи и денови исполнети со страв и исчекување, но и интуитивна верба дека ќе успее неговиот ангажман. Така и беше. Неговиот оптимизам не му даде залет на сомнежот ни во најтешките моменти од животот. Секогаш беше готов и за смеа и за радост и за песна. Кога ќе ја чуевме аријата од Травијата со неговиот лирски тенор, знаевме дека работата успешно ја завршил, а таквото расположение беше често и соседите знаеја дека сѐ е во ред од звуците на неговото пеење. Непишан и неискажан аманет остави поколението да продолжи да работи за татковинскиот долг. Токму ова издание подготвено од ќерката е уште еден камен во мозаикот на независната македонска суверена држава. Надежда Кљусева

178

179

Академик Никола Кљусев Никола Кљусев (1927-2008), роден во Штип, каде што завршил основно и средно образование. Во неполнолетните години (1942-45) бил учесник во Антифашистичкиот отпор - во партизанските единици на Македонија. Во 1947 год. заминал на студии на Економски факултет во Белград. Поради затворањето на Голи Оток, две години бил исклучен од Универзитетот. Дипломирал на Економскиот факултет во Белград на 10 јули 1953 година. Во 1953 година се вработил во Институтот за научно истражување во индустријата на Македонија, Скопје, работејќи на инвестиционо-развојната проблематика, која станала негова животна научна преокупација, на која ги добил сите научни степени, заклучно со докторатот на Белградскиот универзитет и сите научни звања сè до редовен професор на Економскиот факултет во Скопје и член на Македонската академија на науките и уметностите. Од 1961-1968 година работи во Економскиот институт, Скопје, каде по докторирањето 1964 година добил звање Виш научен соработник. Во институтот објавил пет книги и работел на повеќе проекти. Во 1968 година бил избран за вонреден, а во 1972 година за вонреден професор на Економскиот факултет во Скопје. На факултетот вовел за првпат две научни дисциплини: „Теорија и политика на стопанскиот развој“ и „Инвестиции теорија, политика, економика - оценување и избор“. За двата предмета објавил учебници користени на сите Универзитети во поранешна Југославија. Од 1965 година предавал на следниве постдипломски студии: „Монетарно-кредитни проблеми“; „Економика на 180

претпријатијата“; „Економски развој и методи на економската анализа“. Проф. Д-р Никола Кљусев бил ментор на бројни магистерски и докторски дисертации. Работел и раководел на голем број домашни и меѓународни проекти. Бил на специјализација и студиски престој во Соединетите Американски Држави (Фордова фондација на Универзитетите „Колумбија“ во Њујорк и „Беркли“ во Сан Франциско); во Велика Британија (на Универзитетот „Сасекс“ во Брајтон и Лондонската економска школа; во Академијата на науките на поранешниот Советски Сојуз, во Москва и Академијата на науките во Полска, Варшава; во Меѓународната банка за обнова и развој во Вашингтон. Објавил бројни научни книги, монографии, стотина статии, написи. Учествувал на меѓународни конгреси на економистите во Монтреал, Мадрид и Будимпешта. Во рамките на меѓународниот проект „Инструменти на научно технолошката политика“ учествувал во Барбадос, Бразил, Венецуела, Египет, Индија, Кореја, Јапонија, Англија.

• 1985-1987 година избран за декан на Економскиот факултет во Скопје.

• 1988 година избран за член на МАНУ.

• 1991-92 година Претседател на првата демократска Влада на Р. Македонија.

• 1994 година претседател на Националната конвенција на Македонија.

• 1997 година претседател на Советот на ВМРО-ДПМНЕ.

• 2000 година министер за одбрана во Владата на Р. Македонија.

• 2002 година избран за раководител на Центарот за стратегиски истражувања при МАНУ. За својата научна активност, носител е на Орденот со Златен венец и на наградите „13 Ноември“ и за животно дело највисоката републичка награда „11 Октомври“, како и на голем број пофалници и признанија од земјата и странство. Постхумно е одликуван од Претседателот на Р. Македонија со Орденот „8-ми септември“.

181

182

183

Едиција: Патот кон независноста Никола Кљусев Книга трета Солзи, страв и гордост Лектура: Наташа Николова Издава: Фондација Никола Кљусев Печати: Нампрес Дизајн на корица: Анета Гацевска

Издавањето на делото е поддржано од Министерство за култура на Република Македонија CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 32(497.7)"1991/..."

341.231(497.7) КЉУСЕВ, Никола Солзи, страв и гордост / Никола Кљусев. - Скопје : Фондација "Никола Кљусев", 2014. - 184 стр. ; 21 см. - (Едиција Патот кон независноста ; кн. 3) Слика и белешка за авторот: стр. 180-181 ISBN 978-608-4685-07-4 а) Македонија - Политика - 1991-... б) Македонија - Независност Суверенитет COBISS.MK-ID 97267978