Ibaialde: Erakusketa. IRAKASLEEN GIDA

IRAKASLEEN GIDA BIGARREN HEZKUNTZA ETA BATXILLERGOKO EKINTZAK

AURKIBIDEA Erakusketaren helburuak eta edukiak ………………………………..…2. orr Ekintzak ………………………………………………………………………………..5. orr Galdeketaren 1.zatia …………………………………………………………….6. orr Galdeketaren 2.zatia …………………………………………………………….8. orr Erantzunen 1.zatia…………………………………………………………………9. orr Erantzunen 2.zatia……………………………………………………………….13. orr

1

ERAKUSKETAREN HELBURUAK ETA EDUKIAK

IBAIALDE kanpainaren helburuak • • • • • •

Ibaietako ekosistema ezagutzea.

EAEko ibaien egoera ezagutzea.

Ekosistema horren arazoak ezagutzea eta babesteko ekintzak proposatzea.

Ibaiak babesteko posible egiten duten baldintzak sortu.

Ikasleek eta herritarrek ibaien aldeko jardueretan parte har dezaten lortzea.

Ingurumen Hezkuntza gelan zein gelatik kanpo lantzea.

IBAIALDE erakusketaren helburuak • Ibaietako ezaugarriak eta ibaiak osatzen dituzten elementuak ezagutzea, ibaiak identifikatzeko.

• Ingurunearekiko jakin mina eta interesa agertzea eta ingurunea babesteko interesa sortu.

• Izakien ezaugarri eta beharrengan interesa piztu, babesten ikasteko.

• Ingurugiroan giza ekintzek duten eragin negatiboa nahiz positiboa antzemateko gaitasuna sortu, eragin negatiboak saihesten eta zuzentzen ikasteko.

• Sistema bereko elementuen artean sortzen eta garatzen diren elkarrekintzak ulertu, ekosistema orekaren garrantzia barneratzeko.

• Uraren funtzioak eta erabilerak ezagutu, babesten eta zaintzen ikasteko.

2

Ibaialde erakusketako edukiak Bigarren Hezkuntzan eta Batxillergoan Ibaialde erakusketaren helburuek hurrengo lotura dute Bigarren Hezkuntza eta Batxillergoko Curriculumarekin.

• Euskara eta literatura, gaztelania eta literatura, eta atzerriko hizkuntza

1. eduki multzoa. Ahozko komunikazioa: entzutea, hitz egitea eta elkarrizketan aritzea - Curriculumaren hainbat zeregini bereziki dagozkien komunikazio egoeretan parte‐hartze aktiboa izatea; bereziki, ikaskuntza jarduerak antolatzeko eta kudeatzeko, informazioa bilatzeko eta horren ekarpenak egiteko, argibideak eskatzeko, taldean lankidetzan aritzeko eta egindako jardueren azken emaitza adierazteko.

- Harreman‐trukea balioestea, ezagutzen eta ideien kontzientzia hartzeko eta ikaskuntza‐prozesu ororen ulermen‐ eta adierazpen‐prozesuak erregulatzeko baliabidetzat, bai banakako jardueratan, bai taldeko lankidetzan.

- Ahozko eta ikus‐entzunezko testuen informazio esanguratsuenak ulertzea, bai ikasleen eguneroko bizitzari nahiz ikasleesperientzietatik hurbil dauden gizarte‐eremuei buruzkoak, bai bizitza akademikoari buruzkoak; zehazki, arreta berezia jarriko da narrazio, azalpen labur, jarraibide, argibide eta elkarrizketetan.

• Gizarte zientziak, geografía eta historia

1. eduki multzoa. Eduki komunak ‐ Ingurunearen eta giza ekintzaren arteko harremanak aztertzeko jarraibideak, paisaia eratzean, gertaera geografiko jakinetan eta ingurumena hondatzean, besteak beste, islatzen direnak.

- Ingurumenak aukera asko ematen dituela jabetzea, eta biodibertsitatea zaintzen laguntzearen eta garapen jasangarriaren aldeko jarrera aktiboa izatea. ‐ Espazioa ezagutzeko eta aztertzeko sentsibilitatea et interesa, elementu fisikoen eta giza ekintzaren arteko elkarrekintzen adierazpentzat hartuta. ‐ Baliabide naturalak balioestea, kontuan hartuta, gaur egungo gizadiaren eta etorkizuneko gizadiaren ondare komuna dela. ‐ Baliabideak agor daitezkeela, kontsumoak arrazionala izan behar duela eta ekonomia‐jarduerak espazioan duen eragina balioestea.

3

• Naturaren zientziak

1. eduki multzoa. Eduki komunak - Taldean lan egitearen aldeko jarrera, lanak egiteko lankidetza bultzatzea eta arduraz parte hartzea, eta desberdintasunak onartzea, pertsonak errespetatuz.

- Eguneroko bizitzan baliabideak arduraz erabiltzeko eta ingurumena zaintzeko irizpideak.

- Gizakiak, bizitzeko, natura beharrezkoa duela aitortzea.

4. eduki multzoa. Lurreko materialak - Ur geza, baliabide mugatua: Lurreko ur gezaren erreserbak eta ur hori zaintzearen eta neurriz erabiltzearen garrantzia.

7. eduki multzoa. Zientzia testuinguru batean: gizakia eta ingurunea - Ingurumena zaindu beharra aitortzea eta harekiko jokabide solidarioak eta errespetuzkoak izatea.

• Mundu garaikiderako zientziak

1. eduki multzoa. Eduki komunak - Talde‐lanak elkarlanean egiteko, aukeratutako gaiei buruzko eztabaidak antolatzeko eta haietan parte hartzeko arauak.

- Gizakiak naturarekiko duen bizitzeko menpekotasuna, ingurumenaren gaineko arazoak eta baliabideen ahikortasuna onartzea, ingurumen‐ balioak bere egitea eta garapen jasangarriaren alde jarduteko jarrera positibo eta lehentasunezkoa izatea.

4. eduki multzoa. Planetaren kudeaketa jasangarriaren bidean - Baliabide mugatuen gehiegizko ustiapena: airea, ura, lurra, izaki bizidunak eta energia‐iturriak.

4

EKINTZAK Ibaialde erakusketarekin garatzeko hurrengo ekintzak, bi zatitan banatuta daude eta Bigarren Hezkuntza eta Batxillergora bideratuta daude.

1.zatia: Lehenengo zati honen helburua, panelen edukiak jolas‐moduan lantzea da, ikasleek galderen erantzunak erakusketaren zehar bilatzeko. Horretaz aparte, maila honetan, ikasleek lortutako datuak baloratu beharko dituzte eta haien iritzia eman.

Talde–dinamika: Ikasleak taldetan bananduko dira eta talde bakoitzari panel bat egokituko zaio, panel horrekin lanean hasteko. Taldeak panel horrekin amaitu ondoren hurrengo panelarekin jarraituko du . Adibidez: A Taldea: 1. Panela, gero 2., 3., 4., …

B Taldea: 2. Panela, gero 3., 4., …. eta amaitzeko 1. Panela.

Hurrengo taldeek korronte hori jarraituko dute.

Talde bakoitzak erantzunak nork apuntatuko ditu eta bozeramailea nor izango den erabaki beharko du.

Talde guztiek amaitu ondoren, erantzunak baloratuko dira, erakusketaren zehar non topatu diren adieraziz, beste galdera batzuk erantzunez edo beharrezkoak diren azalpenak ematen.

2.zatia: 2. zati honen helburua, ikasleek erakusketak emandako informazioa erabiltzea da asmakizun batzuk erantzuteko. Taldeek egindako galderak erantzun beharko dituzte, web orrialde baten helbidea lortzeko, non beste galdera bat proposatuko zaie.

Web orrialde horretan bideo bat ikusiko dute, hau da, panelek emandako informazioa modu grafikoan. Amaitzeko nahi dutenek lehiaketa berrian parte har dezakete hurrengo galdera erantzuten, zergatik dira garrantzitsuak ibaiak eta zer egin dezakegu zaintzeko? (Lehiaketaren oinarriak: www.euskadi.net/aztertu)

5

GALDEKETAREN 1.ZATIA

1.Panela: URA, ALTXOR NATURALA 1a.‐ Planeta osoan dagoen ur guztia hartuta; zenbat da kontsumitu dezakeguna?

Zergatik?

1b.‐ Zein izan da Lurraren azken mendeko tenperaturaren batez besteko igoera? Zerk eragin du?

1c.‐ Zergatik esaten da aldaketa klimatikoak Lur planetan dauden habitaten herena desagerrarazi ditzakeela?

2.Panela: GURE IBAIAK 2a.‐ Zein ezberdintasun dago ibaien eta hauen ezaugarrien artean EAEko bi isurialdeetan?

2b.‐ Zein isurialdek batzen du euriak botatako ur gehiago EAEan? Zergatik?

2c.‐ Zergatik Baias ibaiak Leitzaran ibaiak baino gorabehera nabariagoak jasaten ditu bere emarian?

3.Panela: IBAI INGURUNEA, SISTEMA BIZIA 3a.‐ Ibai ekosistema bateko kate trofiko baten adibidea jarri.

3b.‐ Zein ezberdintasun daude ibaiaren hiru ibilguen artean?

3c.‐ Ibar‐basoaren bi funtzio aipa itzazu.

4.Panela: IBAIA, KULTURA ITURRIA 4a.‐ Zertarako erabiltzen ziren burdinolak XIX.mendea aurretik? Eta ondoren?

4b.‐ Zertan bihurtu dira antzinako bainuetxeak 4c.‐ Zertarako erabiltzen zituzten greziarrek noria hidraulikoak?

5.Panela: IBAIA BEHAR DUGU 5a.‐ Izendatu itzazu ibaiaren 8 erabilera gizakiarentzat 5b.‐ Nekazal erabilerak, zein aldaketa sortzen ditu ibaietan?

5c.‐ Ibaien beste erabileraren bat bururatzen al zaizu?

6

6.Panela: URA KONTSUMITZEN DUGU 6a.‐ Zein da ur gehien kontsumitzen duen sektorea? Zergatik?

6b.‐ Produktu hauetako zeinek behar du ur gehien bere produkzioan: Landareak edo okela? Zergatik uste duzu?

6c.‐ Deskriba itzazu gure eguneroko bizitzan egin ditzakegun ekintzak ura aurrezteko.

7.Panela: INGURUNEA ALDATZEN DUGU 7a.‐ Zeintzuk dira urtegiek sortzen dituzten ondorioak? Eta ibaiak dragatzeak?

7b.‐ Zergatik eta zertarako hartzen ditugu uholde‐lautadak? Zer gerta liteke ur‐ goraldietan?

7c.‐ Zergatik kontrolik gabeko arrantzak ekosistema sinplifikatzen du?

8.Panela: ZEIN DIRA ONDORIOAK? 8a.‐ Zer da eutrofizazioa? Zerk sortzen du? Nola adierazten da (nola dakigu dagoela)?

8b.‐ Zer da espezie inbaditzaile bat?

8c.‐ Zein ondorio sortzen ditu kutsadurak ibaien uretan?

9.Panela: GURE ESKU DAGO 9a.‐ Zer egin dezakegu uraren erabilera arduratsuagoa egiteko?

9b.‐ Laburtu pare bat lerrotan ura eta hau zaintzeak duen garrantzia.

7

GALDEKETAREN 2.ZATIA

1. Topa ezazue hurrengo letra zopan eutrofizazioarekin erlazionatutako hitz bat.

K

A

I

A

G

A

K

I

L

E

N

V

K

R

A

F

C

Y

S

L

A

G

E

D

L

A

I

A

B

I

E

E

F

Y

L

Y

W

I

F

L

D

P

U

U

C

Y

U

B

Z

X

R

M

Q

L

H

O

J

A

R

A

E

D

O

M

I

I

E

I

P

S

B

Z

A

A

P

A

D

A

Y

W

Topatutako hitz horren seigarren letra da. _ _ _ _ _ _ _ _ _ 2. Ze koloretakoa da, grafiko baten arabera etxeetan egindako ur kontsumo portzentaia? _ _ _ _ _ 3. Panel baten arabera, planetako ur gez guztia esfera batean bilduko bagenu , zenbatekoa izango zen esfera horren diametroa? _ _ km Panel horren . letra, zein da?: _ (Euskarazko hitzak baino ez hartu kontuan)

Letrak batzerakoan, IN_URUM _ N _ hitza lortzen dugu. Blog baten izena da.

IN_URUM _ N _ BLOG.EUSKADI.NET orrialdean sar zaitez eta begiratu nora eramaten zaituen korronteak.

8

ERANTZUNAK 1.zatia: 1.Panela: URA, ALTXOR NATURALA 1a.‐ Planeta osoan dagoen ur guztia hartuta; zenbat da kontsumitu dezakeguna?

Zergatik? (%0,3‐a) (Ur guztia ez da likidoa, ezta eskuragarria ere) (Uraren %97‐a itsasoetan batzen da, gainerakoa glaziarretan, lurpeko uretan, ibaietan, etab. banatzen da).

1b.‐ Zein izan da Lurraren azken mendeko tenperaturaren batez besteko igoera? Zerk eragin du? (0,5ºC) (Negutegi efektua sortzen duten gasek eragin dute) 1c.‐ Zergatik esaten da aldaketa klimatikoak Lur planetan dauden habitaten herena desagerrarazi ditzakeela? (Beste hainbat faktorez aparte, kasko polarren urtzeak itsas mailaren igoera ekarri lezake, metro batekoa batez beste).

2.Panela: GURE IBAIAK 2a.‐ Zein ezberdintasun dago ibaien eta hauen ezaugarrien artean EAEko bi isurialdeetan? (Kantauri isurialdean haranak labartsuak dira, beraz ibaiak laburrak eta sakonera txikikoak dira. Gainera gizakiaren presioa eta industrializazioa nabarmena da. Mediterranear isurialdean berriz, haranak irekiak dira, lautadekin, eta ibaiak zabalagoak eta sakonagoak dira. Populazioa sakabanatuagoa dago, presioa gutxituz, eta nekazaritza erabilerak dira nagusi).

2b.‐ Zein isurialdek batzen du euriak botatako ur gehiago EAEan? Zergatik? (Kantauriar isurialdeak, %75 batekin) (Isurialdeen banalerroa sortzen duten mendilerroek klimen arteko diferentzia ere eragiten dute. Bizkaiak eta Gipuzkoak klima ozeanikoa dute, Arabak berriz klima mediterranearraren ezaugarriak hartzen ditu (lehorragoa). Hau gertatzen da mendiak hesi naturala direlako itsasotik datozen prezipitazioentzat).

2c.‐ Zergatik Baias ibaiak Leitzaran ibaia baino gorabehera nabariagoak jasaten ditu bere emarian? (Baias mediterranear isurialdean dagoelako, eta han trantsiziozko klima dela‐eta urtaroen aldaketak nabarmenagoak dira).

3.Panela: IBAI INGURUNEA, SISTEMA BIZIA 3a.‐ Ibai ekosistema bateko kate trofiko baten adibidea jarri. (Adibidez: Fitoplactona‐ zooplanctona‐arrain txikia‐arrain handia‐gizakia, edo ibaiertzeko landareak‐sorgin‐ orratza‐igela‐ hegazti harraparia) 3b.‐ Zein ezberdintasun daude ibaiaren hiru ibilguen artean? (Goi‐ibilguan urak hotzak dira eta sedimentu eta elikagai gutxi daramatzate. Erdiko ibilguan ibaiak haran 9

batera ailegatu ohi da, abiadura eta uhertasuna galduz, landare batzuen sustraitzerako aproposa. Behe‐ibilguan uraren tenperatura gora egiten du eta garraiatutako materialen sedimentazioa gertatzen da, hondoa lokaztuz).

3c.‐ Ibar‐basoaren bi funtzio aipa itzazu. (Tenperatura erregulatu eta oxigenazio hobea ahalbidetu, ibaiertzak egonkortu eta higidura saihestu, ingurumen baldintzak mantendu eta ongarriak ekarri, eta animalientzako babesa eta mantenua izan).

4.Panela: IBAIA, KULTURA ITURRIA 4a.‐ Zertarako erabiltzen ziren burdinolak XIX.mendea aurretik? Eta ondoren? (Burdina sortzeko erabili ziren Erdi Arotik XIX.menderarte. Ondoren, burdinola asko errota bihurtu ziren, zereala birrintzeko gehienak, baina baita tabakoa edo bolbora egiteko ere).

4b.‐ Zertan bihurtu dira antzinako bainuetxeak? (Ura botilaratzeko fabrikak dira gaur egun).

4c.‐ Zertarako erabiltzen zituzten greziarrek noria hidraulikoak? (Ura ibaiaren ibilgutik gora bidaltzeko, lurrak ureztatu eta alea ehotzeko).

5.Panela: IBAIA BEHAR DUGU 5a.‐ Izendatu itzazu ibaiaren 8 erabilera gizakiarentzat (Nekazaritzarako erabilera, ur hornidura, industriarako erabilera, aisialdirako, energia produkzioa, arrantza, garraiobidea eta osasun erabilera).

5b.‐ Nekazal erabilerak, zein aldaketa sortzen ditu ibaietan? (Hegalak eta hartze‐ arroak eraldatzen dituzte).

5c.‐ Ibaien beste erabileraren bat bururatzen al zaizu? (Adibidez: erabilera paisajistikoa. Hau da, bere irudiak balioa izatea).

6.Panela: URA KONTSUMITZEN DUGU 6a.‐ Zein da ur gehien kontsumitzen duen sektorea? Zergatik? (Nekazaritzak ur gehien kontsumitzen du, ureztatze lanetan batez ere).

6b.‐ Produktu hauetako zeinek behar du ur gehien bere produkzioan: Landareak edo okela? Zergatik uste duzu? (Okela. Kontutan hartu behar dugu behi batek zuzenean kontsumitzen duen ura, baina baita kontsumo ez zuzena ere, belardiek hazteko beharrezkoa duten ura adibidez).

6c.‐ Deskriba itzazu gure eguneroko bizitzan egin ditzakegun ekintzak ura aurrezteko.

(Dutxa bat hartzea bainu baten ordez, txorrota itxi xaboia erabiltzen dugun bitartean, etab.)

10

7.Panela: INGURUNEA ALDATZEN DUGU 7a.‐ Zeintzuk dira urtegiek sortzen dituzten ondorioak? Eta ibaiak dragatzeak?

(Urtegiak eraikitzean lursailak urpean gelditu daitezke, batzuetan herriak ere.

Dragatzeak, berriz, ibaien hondoak mugiarazten dituzte hainbat eraldaketa sortuz: uhertasuna handitzen da, kolorearen aldaketa, habitaten suntsipena...).

7b.‐ Zergatik eta zertarako hartzen ditugu uholde‐lautadak? Zer gerta liteke ur‐ goraldietan? (Eraikitzeko erabiltzen ditugu, lauak, emankorrak, ur hornidurarekin, isuri eremuekin...) (Uholdeek ur‐azpian utzi ditzake eremuak, kalte eta galera larriak sortuz).

7c.‐ Zergatik kontrolik gabeko arrantzak ekosistema sinplifikatzen du? (Kate trofikoaren maila bat galtzen delako, ekosistema horretan dauden beste espezieen gain eragina duena).

8.Panela: ZEIN DIRA ONDORIOAK? 8a.‐ Zer da eutrofizazioa? Zerk sortzen du? Nola adierazten da (nola dakigu dagoela)?

(Prozesu bat da, non ongarri gehiegi egotearen ondorioz kontrolik gabeko alga eta landare hazkuntza gertatzen da. Landare eta alga hauek hiltzean oxigenoa ia guztiz galtzen da bakterioen deskonposaketan, anoxia egoera sortuz. Ongarriek eta xaboiek sortzen dute batez ere eutrofizazioa. Erraza da ikustea, urak kolore berdexka hartzen du, landare eta alga kantitateagatik).

8b.‐ Zer da espezie inbaditzaile bat? (Berezko habitatik kanpo sartutako espeziea da, leku berrira bikain moldatu dena. Bertan hazteko ez dauka arazorik, eta askotan problema larriak sortzen ditu ekosisteman).

8c.‐ Zein ondorio sortzen ditu kutsadurak ibaien uretan? (Uraren gainazalarekin oxigenoaren elkar‐trukean aldaketak, argia uretan sartzean aldaketak, pH‐an, gazitasunean, tenperaturan...).

9.Panela: GURE ESKU DAGO 9a.‐ Zer egin dezakegu uraren erabilera arduratsuagoa egiteko? (Ur kontsumoa murriztu, al dugun heinean, soberako ura berrerabili, adibidez: ureztatzeko eta garbitzeko eta al ditugun produktuak birziklatu. Txorrota itxi haginak garbitzen ditugun bitartean edo xaboia erabiltzen dugunean, euriko ura edo elikagaiak egokitzeko erabili dugun ura erabili landareak ureztatzeko, etab.)

11

9b.‐ Laburtu pare bat lerrotan ura eta hau zaintzeak duen garrantzia. (Adibidez: Ura bitala da gure bizitzarako eta horregatik aurreztu behar dugu, edo ura behar dugu bizitzeko, zain dezagun).

12

2.zatia: 1. Topa ezazue hurrengo letra zopan eutrofizazioarekin erlazionatutako hitz bat.

K

A

I

A

G

A

K

I

L

E

N

V

K

R

A

F

C

Y

S

L

A

G

E

D

L

A

I

A

B

I

E

E

F

Y

L

Y

W

I

F

L

D

P

U

U

C

Y

U

B

Z

X

R

M

Q

L

H

O

J

A

R

A

E

D

O

M

I

I

E

I

P

S

B

Z

A

A

P

A

D

A

Y

W

Topatutako hitz horren seigarren letra _ _ _ _ _ _ _ _ _ da. (G) 2. Ze koloretakoa da, grafiko baten arabera etxeetan egindako ur kontsumo portzentaia? _ _ _ _ _ (BERDEA) (E) 3. Panel baten arabera, planetako ur gez guztia esfera batean bilduko bagenu , zenbatekoa izango zen esfera horren diametroa? _ _ km (400km) Panel horren . letra, zein da?: A (ura Altxor…) (Euskarazko hitzak baino ez izan kontuan)

Letrak batzerakoan, IN_URUM _ N _ hitza lortzen dugu. Blog baten izena da.

IN_URUM _ N _ .BLOG.EUSKADI.NET orrialdean sar zaitez eta begiratu nora eramaten zaituen korronteak.

13