Urdaibai, ibilbide gida

URDAIBAI / Ibilbide - gida • Guía de itinerarios

Bidaia bat Biosfera Erreserbaren naturan eta kulturan zehar

URDAIBAI GUÍA

DE ITINERARIOS

Un viaje por la naturaleza y la cultura de la Reserva de la Biosfera

I BILBIDE -

GIDA

URDAIBAI

URDAIBAI Ibilbide-gida Bidaia bat Biosfera Erreserbaren naturan eta kulturan zehar

INGURUMEN, LURRALDE PLANGINTZA, NEKAZARITZA ETA ARRANTZA SAILA

DEPARTAMENTO DE MEDIO AMBIENTE, PLANIFICACIÓN TERRITORIAL, AGRICULTURA Y PESCA

Vitoria-Gasteiz, 2011 Vitoria-Gasteiz, 2010

Lan honen bibliografia-erregistroa Eusko Jaurlaritzako Liburutegi Nagusiaren katalogoan aurki daiteke: http://www.euskadi.net/ejgvbiblioteka

Argitaraldia:

1.a, 2011ko abendua Alekopurua: 1.000 ©

Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa Ingurumen, Lurralde Plangintza, Nekazaritza eta Arrantza Saila

Argitaratzailea:

Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia

Servicio Central de publicaciones del Gobierno Vasco

Donostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz Internet: www.euskadi.net Testuak:

Xarles Cepeda Martín

Ricardo Hernández Abaitua

Jose Marañón Zalduondo

Jon Benito Iza Argazkiak:

Jon Maguregi Arenaza

Jon Benito Iza

Jose Marañón Zalduondo

Xarles Cepeda Martín

Ricardo Hernández Abaitua Koordinatze- eta egikaritze-lanak:

AIXERREKU Natura eta Ingurumena S.L. Kartografia:

Bizkaiko Foru Aldundia Maketatzea eta imprimatzea:

RGM, S. A. Lege-gordailua: VI 793-2011 I.S.B.N.: 978-84-457-3208-3

Aurkibidea

Aurkibidea

Aurkezpena 5 Urdaibai, Biosfera Erreserba

• Urdaibai, gizatiartutako eremu bat

• Urdaibai babestea

• Urdaibaiko eremu babestuak

• Urdaibai XXI. mendean

• Urdaibai, biodibertsitaterako eremu bat

7

Nola iritsi

18

Ibilbideak diseinatzeko erabilitako irizpideak

19

Ibilbideak egiteko gomendioak eta aholkuak

20

Ikonografia eta legenda

21

Ibilbideen deskribapena

1. Urdaibaiko goialdean: Bizkargi mendia

2. Muxikako barnealdeko haranak eta landazabala

3. Mendata udalerrian barrena

4. Ajangizko itzulia

5. Golako ibaiaren bailara

6. Arratzu-Mendatako hariztia Done Jakue harbidetik

7. Oma eta Basondo haranak 8. Gautegiz Arteagako ibarrak

9. Gernika eta Forua Triñeko baselizatik

10. Gernikako eta Lumoko historian barrena

11. Malluku haranetik Urdaibaiko bokalera

12. Busturiko paduretatik Txatxarramendi irlara

13. Bermeo eta Mundakaren arteko auzoetatik

14. Atxerreko artadia

15. Ibarrangelutik Ogoñoko talaiaraino

16. Bermeoko landazabalean eta Tribizko basoan barrena

17. Igoera Ereñozar mendira

18. Busturiko goi-lurrak

19. Mundakatik Katillotxuko aztarnategira

20. Sollubeko mendietatik txangoa eta Burgoa mendira igoera

21. Urdaibaiko mendebaldeko mugatik

22. Bermeoko hiribildutik itsasertzera

23. Gernikatik Busturiara itsasdarraren ertzetik

24. Txango bat Urdaibaiko ekialdeko kostaldean eta landazabalean barrena

25. Gernikatik Arteagarantz itsasadarraren albotik

23

Erreferentzia interesgarriak

140

3

Esker onak Juan Carlos Lopez Quintana eta Amagoia Guenaga

URDAIBAI / Ibilbide-gida

Aurkezpena

Aurkezpena urtean, Urdaibaik bere paisaia adierazgarri gutxi batzuen edertasuna soilik eskaini digu. Bazter asko alde batera utzita, gutxi zabalduta edo, agian, ardo onekin egiten den gisa, bazter ezkutuen upategian gordeta gelditu dira. Liburu honen asmo nagusia da bazter eder horiek ezagutzera ematea.

Biosfera Erreserbako ibilbide ekologikorik interesgarrienak biltzea da esku artean duzun liburuaren helburua. Barnealdeko haranetatik hasi eta itsasbazterreraino, hainbat paisaia eta elementu interesgarri deskribatzen ditugu. Horrela, babestutako eremu eder honetako bazterrak sakonki ezagutzeko aukera izango duzu, eta toki hau EAEko lehen babesgune bihurtzearen arrazoiak ulertuko dituzu.

Urdaibai orain dela 25 urte baino gehiago izendatu zuten Biosfera Erreserba. Ordutik hona, jatorri guztietako ehunka mila per­tsonak bisitatu dute. Ziur asko, bertako paisaiaren edertasunaz eta jendearen gertukotasunaz liluratuta geldituko ziren. Hala eta guztiz, hainbat

Gaur egun, bazter horiek ondo komunikatuta eta ekipatuta daude. Eusko Jaurlaritzak ahalegin handia egiten dabil Urdaibai Biosfera Erreserba osotzen duten auzoak batzen dituzten ibilbide eta bidezidorrak balioan ipintzeko eta, horien bitartez, Urdaibaiko baliabide naturalak eta kulturalak plazaratzeko aldi berean. Ekintza horiek guztiak Urdaibai barruko mugikortasun geldoa erregulatu, bultzatu eta antolatu nahi duen proiektu marko batean oinarrituta daude.

Bisitariek, geroz eta kontzientziatuago baitaude, ezohiko paisaia aniztasunagatik, etnografia aberatsagatik eta historiagatik hainbeste txunditzen dituen lurralde hori sakonki ezagu­ tzeko ibilbide gehiago nahi dituzte. Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren bihotzera eramango gaituen etapaz etapako bidaia honi ekiteko gonbita egitea besterik ez da gelditzen.

Pilar Unzalu PĂŠrez de Eulate Ingurumen, Lurralde Plangintza, Nekazaritza eta Arrantza sailburua

5

Urdaibai, Biosfera Erreserba

Urdaibai, Biosfera Erreserba Urdaibai Bizkaiko probintziaren kostaldean kokatzen da. Lurralde hori Oka ibaiaren arro hidrografikoari dagokio. Azken zatian itsasadar egiten den Oka ibaia da babestutako eremu osoaren benetako egitura-ardatza.

Urdaibaik 220 km2-ko azalera du, alegia, Bizkaiko azaleraren % 10. Gutxi gora-behera, 45.000 biztanle ditu. Biosfera Erreserba, administratiboki, 22 udalerriz osatuta dago; horietatik 12 oso-osorik sartuta daude erreserba-mugen barruan; beste hamarrek, berriz, zatiren bat dute erreserba barruan: Zornotza, Arrieta, Ajangiz, Arratzu, Bermeo, Busturia, Errigoiti, Elantxobe, Ereño, Forua, Gernika-Lumo, Gautegiz Arteaga, Ibarrangelu, Kortezubi, Mendata, Munitibar-Arbazegi-Gerrikaitz, Morga, Muxika, Murueta, Mundaka, Nabarniz eta Sukarrieta.

Gernika-Lumo –haranaren erdian– eta Bermeo –kostaldean– Urdaibaiko populaziorik garrantzitsuenak duten herriak dira. Iparraldeko muga itsasbazter-lerroak ezartzen du. Matxitxako eta Ogoño lurmuturrek eta Izaro uharteak estuariorako sarrera babesten dute. Mendebaldetik Burgoa, Sollube eta Bizkargi mendiek mugatzen dute. Hegoaldetik, Autxagana eta Astoagana mendateek mugatzen dute; eta ekialdetik, Saraua, Motrollu eta Kabelinatxe mendiek.

Erliebe gorabeheratsua du, baina ez dago 800 metrotik gorako tontorrik. Lurralde hau 12 km zabal eta 20 km luze da.

Urdaibaik klima ozeaniko epela eta hezea du, gorabehera termiko txikikoa. Euria erregularki banatzen da urte osoan zehar, eta izozteak oso urriak dira. Udazkenean eta neguan iparmendebaldeko haizeak nagusitzen dira, baina,

Urdaibaiko estuarioa Atxerretik.

7

URDAIBAI /Ibilbide-gida

FĂśehn efektuaren eraginez, oso ohikoa da haize hego bero eta lehorra ere. Hego haizeak tenperatura nabarmen igotzen du, eta, hala, udaldia udazkenera arte edo negura arte luzatzen du.

Urdaibai, gizatiartutako eremu bat Gutzienez orain dela 150.000 urte inguru agertu zen gizakia Urdaibain. Antzinako garai haietan, sabana hotzeko paisaia batean bizi zen gizakia. Sabana hura hedadura handiko belardiz osatua zegoen, eta, tarteka, basotxo txiki atlantikoak zituen. Gizakia hienekin, lehoiekin, hartzekin, errinozero iletsuekin eta haren elikaduran garrantzi handia zuten hainbat belarjalerekin bizi izan zen. Urdaibaiko eremu karstikoetako leize-zulo eta babeslekuetan bizi izan zen, eta horren erakusgarri dira hainbat aztarnategi arkeologikotan utzitako arrastoak. Gizakiak bere sormen artistikoaren aztarnak ere utzi zituen SantimamiĂąeko leizearen hormetan, orain dela 12.000 edo 14.000 urte.

Gizarte ehiztari-biltzaile hura sedentario bihurtu zen Neolitoan, azken glaziazioa amaitu eta egungo klima-fasea hasi zenean. Giza komunitate hark hainbat aztarna utzi zituen; horien artean, Katillotxu, Oiz, Sollube edo Nabarnizko gainetako trikuharriak. Garai horretan (orain dela 5.400 bat urte) finkatu ziren egungo toki-komunitateen funts ekonomikoak, antzinako nekazaritzaren garapenean oinarritutakoak.

Ondoren, Kristo aurreko II. mendetik aurrera, gizakia babeserako kokalekuak eraikitzen hasi zen estrategikoki kokatutako zenbait mendi-gailurretan. Illuntzar, Arrola eta Kosnoagako gotorlekuen helburua inbasioei aurre egitea zen.

Mendetan, haietan bizi izan zen gizakia, Kristo ondorengo I. mendean Erromatar inperioak, burdina eta beste lehengai batzuk bilatzeko asmoz, bere jabetzako lurrak estuario ingurura zabaldu zituen arte. Erromatarrak eskualdean finkatu ziren, eta bertakoekin batera bizi izan ziren Urdaibaiko zenbait tokitan.

Urdaibaiko aztarnategi arkeologikoak babes bereziko eremuak dira.

8

Urdaibai, Biosfera Erreserba

Madariaga dorretxea eta San Kristobaleko hareatzak.

Kokaleku horietatik garrantzitsuena Foruko erromatar herrixka izan zen. Erromatarrak Kristo ondorengo I. mendetik IV. mendera arte bizi izan ziren han. Erromatarrek, inperio kolonial boteretsua hornitzeko asmoz, labe baxuetan galdatutako minerala garraiatzeko komunikabide nagusitzat erabiltzen zuten itsasadarra.

Egun, Foruko herrixkaren hondarrak zibilizazio haren testigu isilak dira.

Erdi Aroan, merindadez osatutako Biz足 kaiko jaurerria sortu zen. Lehenbizi, Busturiako merindadea sortu zen, Markinakoarekin batera. Bizkaiaren hasikin hura, egun Urdaibaiko Biosfera Erreserbak okupatzen duen lurraldearen zati bati dagokio. Ordutik aurrera, Gernikan egiten ziren jaurerriko Batzar Nagusiak, Bizkaiko askatasunen eta foruen ikur den ehun urtetik gorako haritzaren pean.

Leinu eta bandoen arteko urtetako borroken ondoren, Busturialdeko merindadea eta Biz足 kaiko jaurerriko beste zenbait lurralde ezegonkortasun politiko eta ahaide nagusien arteko borroken garai batean murgildu ziren.

Garai horren amaieran, hiribilduak sortu ziren, eta, haiekin batera, merkataritzak, burdin

meatzaritzak, itsas garraioak eta arrantzak indarra hartu zuten.

Gizarte feudala krisian zegoelarik, eta Gernika eta Bermeoko hiribilduek geroz eta indar handiagoa zutela, jauntxoak eta ahaide nagusiak pixkanaka handituz zihoan hiriko jarduera ekonomikoari lotu zitzaizkion. Ahaide nagusien boterearen erakusgarri ziren haien jabetza ugariak, hala nola elizak, errotak, burdinolak eta haien boterearen oinarrizko elementuak: dorretxeak.

Baserria eta landazabala.

9

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Arto-sailen eta gari-sailen inguruetan, eurierrota ugari egin ziren. Horietako batzuk burdinola garrantzitsuak izan ziren. Baina, XIX. mendean, Bilbo Handiaren ezkerraldean labe garaiak eraiki zirenean, burdingintza txikizkaria gainbehera etorri zen.

XX. mendean, Gerra Zibilak eskualdearen garapena asko moteldu zuen. Hain zuzen ere, Gernikan jazo zen gertaerarik lazgarrienetakoa, 1937ko apirilaren 26an. Astelehen hartan, azoka-eguna zelarik, frankistekin aliatutako Kondor Legio alemaniarrak hiria erabat suntsitu zuen. Ondoren, frankistek hiribildua okupatu, eta Euskal Herria herstura- eta autarkia-garai luze batean murgildu zuten.

Gernikako arbolaren enbor zaharra.

Busturialdeko merindadeak garrantzi ekonomiko eta politiko handia lortu zuen Bizkaiko jaurerrian. Bermeo 1236. urtean sortu zen, eta Bizkaiko Buru titulua izan zuen 1602. urtera arte. Gernika, berriz, 1366. urtean sortua, gorantz zihoan hiribildu komertziala eta jaurerriko erreferente politikoa bihurtu zen, barnealdeko eta itsasaldeko herrien arteko bidean zuen kokagune pribilegiatuari esker.

XVI. mendean, Ameriketatik ekarritako artoa sartu zenean, paisaia berriro aldatu zen; horrela, lursail komunaletan, inguruko basoetan eta mendetan paisaiaren protagonista izandako sagastietan, luberritzeak ugaritu egin ziren. Populazioaren hazkunde demografikoak bidea eman zien luberritzeei, eta, XVIII. mendean, Urdaibaiko padurak nekazaritza-lur bihurtzeko lehortze-lanak hasi ziren.

Antzina, uste zen barnealdeko ibar eta padurak ezin zirela erein eta osasunarentzat kaltegarriak zirela. Horrenbestez, itsasoko ur gaziaren eraginpetik isolatutako polderak edo itzak sortuta, hezegune horiek produktibitate handiko zereal-ordoki bihurtu zituzten.

10

Gerra horren errautsetatik jaio ziren berriro industria, arrantza, merkataritza eta nekazaritza tradizionala. Azken horrek bizirik iraun zuen eskualdean XX. mendearen erdira arte. Hain zuzen ere, 1950ko hamarkadan, gerraostean, baserria familiako produkzio-unitatetzat zuen antzinako erregimenaren eredu sozioekonomikoa gaur egundaino iraun duen krisialdian sartu zen.

Urdaibai babestea 1970eko hamarkada erabakigarria izan zen eskualdearen etorkizunerako. Diktadura frankistaren azken urteetako politika desarrollistek hirigintza-plan faraonikoak ezarri nahi zituzten, eta Urdaibaiko padura-eremu garrantzitsuena bigarren bizitokirako hirigune eta ur-kiroletara bideratutako eremu bihurtzea zen haien helburu nagusia. Mundakako Itsasadarra Ustiatzeko Berariazko Plana deituriko proiektu hark aldaketa itzulezinak eragin zituen estuarioan; horren aurrean, auzoko erakundeek kontzientzia hartu, eta lehenago Zain dezagun Busturialdea eta, geroago, Gernika Ekologi Lan Taldea mugimenduak sortu zituzten, Urdaibairen itsasadarra suntsitzea eragozteko asmoz.

1980ko hamarkadan, eskualdeak pairatzen zituen mehatxu urbanistikoei aurre egiteko

Urdaibai, Biosfera Erreserba

1970. hamarkadaren hasieran proposaturiko padurak urbanizatzeko proiektuaren maketaren irudia.

asmoz, egungo Eusko Jaurlaritzaren aurrendaria izan zen Euskal Kontseilu orokorrak Urdaibairen kontserbazioa lurralde-eredu aitzindari baten bidez sustatu zuen, tokiko baliabideak behar bezala kudeatzeko egokiagoa zen garapen ekonomiko eta sozial zen足 tzuzkoagoa ezarrita.

Prozesu horri esker, UNESCOk Biosfera Erreserba izendatu zuen Urdaibai, eta 1989ko uztailean, Eusko Legebiltzarrak, aho batez, Urdaibairako berariazko babes- eta antolamendu-lege bat onartu zuen. Urdaibairi buruzko arauen garapenari esker, inguruko eskualdeetan ezohiko den paisaia-oreka du eskualde honek egun. 1993an, Biosfera Erreserbaren Erabilera eta Kudeaketa Arautzeko Egitamua onartu zen, eta 1997an Jarduera Sozioekonomikoen Egokitzapenerako eta Garapenerako Egitamua. Plan horietan du oinarria eskualde baliotsu honen kudeaketak.

Biosfera-erreserbak babestutako guneak dira. Horietan sartzen dira nazioarteko erreko-

nozimendua duten balio natural eta kulturaleko lehorreko nahiz itsasbazterreko ekosistemak. Horregatik sartzen dira erreserba horiek ekosistemen kontserbaziorako, ikerketarako eta kudeaketarako munduko sare batean, zeinaren helburuak baitira tokiko biztanleriaren garapen jasangarria eta orekatua eta haien esku dauden baliabide naturalak, kulturalak eta paisaiazkoak kontserbatzea.

Babestutako eremu horien xedea da eskualdeko baliabide naturalen zentzuzko eta betiereko erabilera sustatzea. Horregatik, helburuetako bat da eremu paregabe honen ondare-balioak babestea, hala nola ingurumenbalioak eta balio natural eta kulturalak. Paisaiaren kalitateak, aisialdirako askotariko aukerek eta aparteko agerpen kulturalek egiten dute Urdaibaik toki nabarmena izatea paisaia eta ekosistema gailenen aparteko klub horretan. Munduan, 400 biosfera-erreserba inguru daude kontinente guztietan.

11

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Urdaibai XXI. mendean Gaur egun, askotariko jarduera ekonomikoak gauzatzen dira eskualde horretan; horien artean, aipagarriak dira Gernikako merkataritza eta industria, Bermeoko merkantzia- eta arrantza-jarduerak, eta, batik bat, basogintzan oinarritutako nekazaritza- eta abeltzaintza-jarduerak.

Bestalde, nekazaritza eta abeltzaintzak, zentzu hertsian esanda, geroz eta indar txikiagoa dute Urdaibaiko paisaia-mosaikoan, tokiko ekonomiaren trakzio-sektoreak izateari utzi baitiote. XX. mendearen erditik aurrera, nekazaritzak nabarmen egin du atzera, eta landaekonomiaren jarduera osagarri izatera igaro da; hala, larreak ohiko baratzeak baino ugariagoak dira.

Behinola larreek eta zereal-laboreek okupatutako lursailetan, gaur egun basogintza nagusitzen da; eta basoek, batez ere intsinis pinuek eta eukaliptoek, lursailen erdiak baino gehiago hartzen dituzte.

Olazarrako antzineko burdinola eta ibai-errota Arratzun.

12

Biosfera Erreserbako ondare natural eta kulturala ezagutzera bideratutako turismo ekologikoa asko garatu da azken urteotan. Hala, hoteletan eta landa-turismoko etxeetan ostatu hartzeko plaza gehiago egin, eta interpretaziogune eta museo berriak eraiki dira, eta, horri esker, hondartzan eta ur-jardueretan oinarritutako udako turismoari erakargarritasun berriak erantsi zaizkio.

Urdaibaiko eremu babestuak Biosfera Erreserban, 20 begetazio-unitatetik gora aurkitu dira. Urdaibain, eremu bakoi­ tzaren bokazioaren arabera, babes-maila ezberdinak ezarri dira; eremu horien artean, badira “Urdaibaiko Biosfera Erreserba Babesteko eta Antolatzeko 5/1989 Legeak� berariaz babes bereziko toki izendatutakoak: interes arkeologikoko eremuak, itsasadarraren ingurua, kantauriar artadiak eta itsasbazterra. Bestalde, arroaren ibai-sistema osoa BIL (Batasunaren intereseko leku) izendatua dago, eta landazabal-eremu atlantiko baliotsuenak EKAEtik

Urdaibai, Biosfera Erreserba

(Erabilera eta Kudeaketa Arautzeko Egitamutik) eratorritako hirigintza-araudiaren babespean daude.

Urdaibaiko itsasadarraren estuarioa eta padurak Urdaibaiko padurek, hedadurari nahiz kontserbazio-egoerari dagokienez, Euskal Autonomia Erkidegoko itsasertzeko hezegunerik garrantzitsuena osatzen dute. Hori dela eta, gure mugetatik kanpo ere hainbat errekonozimendu jaso du eremu horrek. Hala, hainbat izendapen berezi jaso ditu nazioarteko zenbait erakunderen eskutik: HBBE (Hegaztien Babes Bereziko Eremu) izendatu zuten, Eusko Legebiltzarrak Babes Bereziko Eremu izendatu zuen (5/1989 Legea), NATURA 2000 Babestutako Eremu Naturalen Europako Sarearen barruan dago, BIL izendapena du eta Ramsar Itunaren barruan dago –hezeguneen babeserako nazioarteko akordiorik garrantzitsuena–.

Paduretan, itsasaldiekiko gertutasunak baldintzatutako askotariko habitatak daude. Estua-

rioaren barnealdean edo mareez gaindiko eremuan, Euskal Autonomia Erkidegoko lezkadi handienek okupatutako larre zabalak eta meandroak daude. Erdialdean edo marearteko eremuan, itsasotik datorren ur gaziaren eta ibaitik datorren ur gezaren arteko nahasketa areagoa da; ondorioz, ziklo biologikoak anitzagoak dira, eta produktibitate handiagoa dute. Eremu horretan landare halofitoak daude. Horiek itsasadarraren kanalera duten distantziaren arabera taldekatzen dira. Aipatzekoak dira Spartina-z eta itsas getozkaz osatutako larreak, eta estuarioko bizi-baldintzetara zeharo egokitutako beste hainbat espezie. Bestalde, estuario barruan, eremu hori da uretako hegazti gehien biltzen dituen tokia.

Kanpoaldean itsasoaren eragina nagusitzen da; ondorioz, substratua hareatsua da, eta marearteko landaredi urria. Hala eta guztiz, aipagarriak dira Laida eta Laga hondartzetako dunak; horiek, itsasoko olatuei eusteaz gain, interes ekologiko handia duen dunetako landaretza babesten dute.

Padurako barnealdeko “itzak� Gautegiz Arteaga inguruan.

13

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Txirritxo handia (Charadrius hiaticula).

Urdaibaiko padurek gordetzen dute Euskal Autonomia Erkidegoko itsasbazterreko aberastasun ornitologikorik handiena. Urdaibain, Bizkaiko Golkoan duen kokagune geografikoari eta kontserbazio-egoerari esker, Europako ur-hegaztien kontinenteez haraindiko migrazioa eta negupasa behatu daitezke. Horrela, urteroko zikloan, uretako 100 hegazti-espezie baino gehiago ikus daitezke ikus daitezke. Horien guztien artean, hauek nabarmenduko ditugu: mokozabal arrunta, arrano arrantzalea, lertxuntxo txikia, txirria, txirritxoa, kurlinta, bernagorria, lezkaria, zenbait anatido-espezie eta abar.

Kantauriar artadiak Urdaibaiko Biosfera Erreserban, besteak beste, berezko bi baso-mota daude: kantauriar artadia eta baso misto atlantikoa. Urdaibaiko Biosfera Erreserbako kantauriar artadiek gutxi gorabehera 1.350 hektareako azalera okupatzen dute, eta bost unitatetan banatzen dira: Ogo単o, Atxarre, Mailuku, Atxapunte eta Ere単ozarre.

Hosto iraunkorreko zuhaitzen baso berezi hori kareharrizko tontorretan finkatzen da. Toki horietan aurkitzen ditu bere garapenerako ingurumen-baldintzarik egokienak: erraz drainatzen diren lurzoru maskalak.

Baso-mota hori landare-ikatza egiteko erabili zen 30eko hamarkadara arte; ondorioz,

14

zuhaixka-itxura hartu dute hango arbolek.

Gaur egungo artadiak, 70 urtean gizakiaren eraginik jasan gabe, itxura basati eta itxia hartu du, zuhaitz-espezieak, eguzkiaren argiaren bila, gogor lehiatzen baitira. Berezko baso zoragarri horretan, askotariko zuhaitz-espezieak daude. Ugarienak artea eta gurbitza dira. Horiekin batera, gartxua, txorbeltza, legeltxorra, zuhandorra eta abar daude. Baso horretan, kontserbazioaren ikuspegitik interesgarriak diren zenbait ugaztun ere bizi dira, hala nola basakatua, basurdea, azkonarra eta katajineta.

Animalia horientzako benetako santutegia bihurtu da artadia.

Kantauriar artadiez gain, baso-masa atlantiko txikiak daude Urdaibain. Horien artean, aipagarriak dira Arratzuko eta Aingerubideko hariztiak (Busturia), Okako baso mistoak (Muxika) eta Okako eta Ajangizeko sahasti eta haltzadiak. Hosto erorkorreko zuhaitzen baso horrek aberastasun botaniko handiko ekosistema osatzen du. Aipagarriak dira haritz kanduduna, lizarra, hurritza, gaztainondoa, sahatsa eta abar. Fauna ere aberatsa da, eta amilotxa, kaskabeltza, gabiraia, zapelatz arrunta, eskinosoa eta beste hainbat hegazti aurkitu di足 tzakegu.

Itsasertza Itsasertza itsasoaren eta lurraren arteko berezko muga da. Itsasoak paisaia modelatu du olatuen etengabeko astinaldiekin. Higadura ho-

Artadiaren barrualdea.

Urdaibai, Biosfera Erreserba

Urdaibaiko itsasadarraren bokana.

rrek itsasertz labartsua sortu du Urdaibain, eta tarteka hondartzak, lurmuturrak, senaiak, uharteak, badiak, itsaslabarrak, dunak, itsasadarrak, marearteko zabalguneak eta arrantza-portuak aurkitu ditzakegu.

Urdaibaiko itsasertza anitza da oso, eta eragile higatzaileek paisaia askotarikoa eta oso interesgarria modelatu dute. Ogo単oko itsasertzeko labarretan habiak egiten dituzte itsas hegaztien espezie askok, hala nola ubarroi mottodunak, kaio hankahoriak eta Atlantikoko ekaitz-txoriak. Horiez gain, guztiz itsastarrak ez izan arren txitatxoak hazteko zulodun horma bertikalak behar dituzten hegaztiek ere egiten dituzte han habiak. Izaro uhartea ere Urdaibaiko itsasertzeko toki garrantzitsu bat da. Euskal kostaldeko kaio hankahorien koloniarik handienak han txitatzen du, eta hura da lertxuntxo txikiak euskal kosta osoan habiak egiteko duen toki bakarra.

Inguruko gazitasunari, haize zakarrei eta lur urriari egokitutako landare-komunitate propioa du itsasbazterrak. Landare-komunita-

te hori oso kaltebera da, eta, Urdaibaiko itsasbazterreko habitaten aniztasunari esker, askotariko espezieak aurkitu ditzakegu. Horietako batzuk oso urriak eta bereziak dira; Armeria euscadiensis (Euskal Herriko endemikoa), Lavatera arborea eta basolibondoa, besteak beste.

Urdaibaiko itsasbazterreko beste gorabehera geografiko aipagarri bat Matxitxakoko lurmuturra da. Itsas hegaztiak nahiz migratzen ari diren itsas ugaztun batzuk (baleak eta izurdeak, adibidez) behatzeko Kantauriko tokirik garrantzitsuenetarikotzat jotzen da.

Atlantikoko landazabala Atlantikoko landazabala balio handiko paisaia da. Gure kultura eta ingurunearekin dugun harremana islatzen dituen ispilua da. Ekosistema hau sega-belardiz, baratzez, pezoiz eta zuhaiztiz osatutako mosaikoa da, baserriko jarduerak erregulatu eta harmonizatu duena.

Baserritarra ekosistemaren ezinbesteko osagaia da, landazabaleko bizi-zikloak kontrolatuz pai-

15

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Landazabal atlantiarra Gautegiz Arteagan.

saia horren benetako arkitektoa baita. Baserria, baserritarraren etxea izateaz gain, haren ogibidea da.

Landazabaletako jarduera nagusiak nekazaritza eta abeltzaintza dira. Hala ere, basogintzak garrantzi handia du; hala, azkar hazten diren zuhaitzak (intsinis pinua, eukaliptoa) sartu dira lehen bazka-larreek, hariztiek eta zuhaitz hostotsuen basoek okupatzen zituzten tokietan.

Atlantikoko landazabala goreneko mailan azaltzen da, besteak beste, Omako eta Basondoko haranetan (Kortezubi), Ozollo eta Isla auzoetan (Gautegiz Arteaga), Loiolan (Arratzu), San Miguelen eta San Andresen (Bermeo).

Ibai-sistema Landazabalen paisaiaren osagai garrantzitsu bat ibai-sistema da. Ibai-sistema hori sare hidrografiko zabal batek osatzen du, eta sare horrek, berriz, Oka ibaiak, haren ibaiadarrek eta ibaiadarren azpiarroek (Artike, Golako eta Laga) sortutako arroa konfiguratzen du.

Ibaia, bestalde, aniztasun handiko ekosistema da, non ingurune lehorraren eta urtarraren artean bizi diren espezieak elkarrekin bizi diren. Uraren ibilbidean iktiofauna anitza aurkitu

16

dezakegu. Aipagarriak dira ezkailua, amuarraina eta aingirak. Ibaiaren ur-bazterraren eta ibilguaren artean, anfibioak (ur-igel arrunta, apo arrunta, tritoia, arrabioa), narrastiak (suge biperakara), ugaztunak (ipurtatsak eta ur-ipurtatsak) eta hegaztiak (martin arrantzalea, errekatxindorra edo ur-zozoa) bizi dira. Burruntzi eta koleoptero gisako intsektuetan ere aberastasun handia dago.

Urertzetako landarediari dagokionez, haltz, lizar, sahats eta abarrez osatutako galeria-basoa nagusitzen da. Baso horrek uholdeei eusten die, eta eguzkiak ura gehiegi berotzea eragozten du; hala, arrainen eta anfibioen desagertzea eragingo luketen eutrofizazio-prozesuak saihesten ditu. Urdaibaiko ibai-sistema BIL (Batasunaren intereseko lekua) izendatu zuten, eta Natura 2000 sarean sartuta dago. Euskal Autonomia Erkidegoan erabat babestutako ibai-sistema bakarra da.

Urdaibai, biodibertsitaterako eremua Urdaibaiko Biosfera Erreserba osatzen duen eskualdean, landare baskularren 835 espezie aurkitu dira. EAEn erregistratutako espezien % 30 da hori.

Ornodunei dagokienez, 350 espezie identifikatu dira. Espezie horietatik guztietatik aipa-

Urdaibai, Biosfera Erreserba

Golako ibaia eta Artzubiko zubia Arratzun.

garrienak hegaztiak dira: guztira, 272 espezie erregistratu dira Urdaibain. Biosfera Erreserbako ornodun-espezieen % 78, beraz, hegaztiak dira. Hauek dira aipagarrienak: ubarroi mottoduna, mokozabal arrunta, arrano arrantzalea, arrano sugezalea eta ekaitz-txori arrunta. Narrasti eta anfibioei dagokienez, aipatzekoak dira baso-igel iberiarra eta Eskulapioren sugea; eta ugaztunei dagokienez, berriz, ur-ipurtatsa. Urdaibaiko habitat-aniztasunari esker, askotariko ornogabeak daude.

Baso-igel iberiarra (Rana iberica).

17

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Nola iritsi Urdaibai ondo komunikatutako eskualdea da. Errepide-sare zabal bat eta garraio publikorako zerbitzu onak ditu. Liburu honetan proposatzen ditugun ibilbide gehienak garraio publikoa (Bizkaibus eta Eusko Trenbideak) erabiliz egin daitezke. Garraiatzeko modu hori gomendatzen dugu, jasangarriagoa delako eta ingurumena gehiago errespetatzen duelako.

Eusko Trenen (EETT) Bilbo-Bermeo lineak, Muxikatik hasita, Urdaibaiko eskualdea hegoaldetik iparralderaino zeharkatzen du itsasa-

18

darraren ezkerraldetik. Informazio gehiago: www.euskotren.es (informaziorako telefonoa: 902 543 210). Bizkaibusen sareak Urdaibaiko eskualde osoa estaltzen du. Linea gehienak Gernika-Lumotik igarotzen dira. Informazio gehiago: www.bizkaia.net (informaziorako telefonoa: 902 222 265).

Ibilgailu partikularrekin Urdaibaira iristeko errepide hauek daude: Zornotza-Gernika (BI635), Lekeitio-Gernika (BI-2238) eta MungiaBermeo (BI-631).

Ibilbideak egiteko erabilitako irizpideak

Ibilbideak egiteko erabilitako irizpideak Gidaliburu honetan deskribatutako ibilbideen bidez, Urdaibaiko Biosfera Erreserba osatzen duten 22 udalerrien paisaia eta ondasun natural eta kulturala ezagutarazi nahi dugu.

Ibilbide bakoitzaren iraupena kalkulatzeko, pauso normalean (3 edo 4 km/h) oinarritu gara, norberak ibilbidearen interesen arabera egindako geldiuneak kontatu gabe.

Era berean, ahal den heinean, zirkularki egin daitezkeen ibilbideak aurkitzen saiatu gara, abiapuntua eta helmuga leku bera izan dadin.

Ibilbideak zehatz-mehatz deskribaturik daude, seinale bateraturik ez baitago, eta, oso gizatiartutako eremua denez, ibilbide batzuk etengabe aldatzen baitira. Hala eta guztiz ere, gizakiak ingurunean gauzatutako jardueren aurrean egonkorrenak diren eta egokienak irudi足 tzen zaizkigun ibilbideak aukeratu ditugu.

Ia ibilbide guztiak garraio publikoa erabiliz egin daitezke. Horregatik, hasieratik kontuan hartu ditugu eskualdeko garraio publikoek (Biz足 kaibus eta Eusko Tren) martxan dituzten lineak.

Gehienera jota egun-erdian egin daitezkeen ibilbideak prestatu ditugu. Ibiltariarentzat zailtasun handia izan lezakeen ibilbiderik ez dugu sartu.

Zenbait ibilbidek lotura batzuk partekatzen dituzte. Horiei esker, ibiltarien nahierara luza daitezke ibilbideak, zenbait puntu zehatzetan beste ibilbide batzuekin estekatuz.

Talde bat hegaztiak behatzeko irtenaldi baten.

19

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Ibilbideak egiteko gomendioak eta aholkuak Hemen deskribatutako ibilbideez ahalik eta gehien gozatzeko, hainbat puntu argitu beharra dugu aurretik. Modu horretan, ezusteko ezatseginak ekidingo ditugu, eta bisitatutako inguruarekiko eragina minimizatuko dugu.

1.

Hemen deskribatutako ibilbide asko jendea bizi den tokietatik igarotzen dira. Beraz, inguru horietako laboreak, jabetza pribatu eta publikoak eta bakea nahiz lasaitasuna errespetatu behar ditugu, auzokoei inolako enbarazurik egin gabe.

2. Sor ditzakegun hondakinak xede horretarako ezarri diren lekuetan utzi behar ditugu. Halakorik ezean, gurekin eraman behar ditugu hondakinak, botatzeko tokiren bat aurkitu arte. Edukiontziak dauden tokietan, hondakinak gaika bereizi behar ditugu, horretarako ezarritako birzikla­ tze-edukiontzietan.

3. Ezinbestean eskualde-errepideetatik igarotzen diren ibilbide zatietan, arreta handiz ibili behar dugu: errepidearen izkinatik edo bazterbidetik ibili behar dugu, halakorik balego, eta, ahal dela, trafikoari bizkarrik eman gabe eta galtzada zapaldu gabe.

Estuarioaren ikuspegia Triñeko muinotik (Forua).

20

4.

Ez bildu landarerik, batez ere, interes ekologiko berezia duten tokietan: padurak, kantauriar artadiak eta itsasbazterra.

5. Ibilbideak egiteko garraio publikoa erabiltzea gomendatzen dugu, ibilgailu pribatuaren erabilera gutxituz gure ingurumenaren errespetua bultzatzen baitugu.

6. Ibilbideak egiteko oinetako egokiak erabiltzea gomendatzen dugu, eta eguraldialdaketak aurreikusita daudenean euritarako arropa aproposa erabiltzea aholkatzen dugu. Nolanahi ere, edonolako istripu-kasuetarako, SOS DEIAKen telefonoa gogorarazten dizuegu: 112.

7. Ibilbideak egiteko ibilgailu pribatua erabiliz gero, horretarako prestatutako tokietan aparkatu behar dugu.

8. Urdaibaiko Biosferako ondasun ornitologikoaz gozatu ahal izateko, prismatikoak erabiltzea gomendatzen dugu ibilbide guztietan; batez ere, estuarioaren, paduren eta itsasbazterraren ingurutik igaro­ tzen diren haietan. Hegaztiak ez molestatzeko, beharrezkoa da habitat horien lehorreko muga ez igarotzea eta ur-eremuetara ez sartzea.

Ikonografia eta legendak

Ikonografia eta legendak Ibilbide bakoitzaren mapak behar bezala interpretatzeko, beharrezkoa da ikur adierazleak ezagutzea: • Paisaia interesgarria duten tokiak • Aparkalekua • Bizkaibusen geltokia • Eusko Trenen geltokia • Interes naturalistikoa duten puntuak • Mapak: Kartografiaren eskalaren erreferentzi gisa lerro gorri estu bertikalek eta horizontalek kuadratuak eratzen dute, kuadratuko alde bakoitzak 1.259 m. adierazten dutelarik.

• Orientazioa: mapa guztiak iparraldetik hegoaldera orientaturik daude.

Barnealdeko padurak Gautegiz Arteagan.

21

IBILBIDEEN DESKRIBAPENA

Ibilbideen deskribapena

Ibilbideen deskribapena

Luzera (Km.)

Zailtasuna

Udala

Beste ibilbide batzuekin lotura

Mota

1. Urdaibaiko goialdean: Bizkargi mendia

13,8

Ertaina

Muxika

-

Lineala

2. Muxikako barnealdeko haranak eta landazabala

5,8

Erraza

Muxika

-

Zirkularra

3. Mendata udalerrian barrena

7,1

Ertaina

Mendata

-

Zirkularra

4. Ajangizko itzulia

5,9

Erraza

Ajangiz

-

Zirkularra

5. Golako ibaiaren bailara

6,5

Erraza

Arratzu

-

Zirkularra

6. Arratzu-Mendatako hariztia Done Jakue harbidetik

6,7

Erraza

Arratzu/Mendata

-

Zirkularra

7. Oma eta Basondo haranak

6

Erraza

Kortezubi

-

Zirkularra

8. Gautegiz Arteagako ibarrak

4

Erraza

Gautegiz Arteaga

25

Zirkularra

9. Gernika eta Forua Triñeko baselizatik

8

Erraza

Gernika-Lumo/Forua

11 y 23

Zirkularra

7

Ertaina

Gernika-Lumo

21

Zirkularra

13,2

Ertaina

Busturia/Murueta/Forua

9 y 23

Zirkularra

10,8

Erraza

Busturia/Sukarrieta

23

Zirkularra

5,2

Erraza

Mundaka/Bermeo

19

Zirkularra

9,4

Ertaina

Gautegiz Arteaga/ Ibarrangelu

24

Zirkularra

15. Ibarrangelutik Ogoñoko talaiaraino

7

Zaila

Ibarrangelu/Elantxobe

24

Zirkularra

16. Bermeoko landazabalean eta Tribizko basoan barrena

12

Ertaina

Bermeo

20

Zirkularra

17. Igoera Ereñozar mendira

6

Erraza

Ereño

-

Zirkularra

8,8

Ertaina

Busturia

-

Zirkularra

9,4

Ertaina

Mundaka/Sukarrieta

13

Zirkularra

16,3

Ertaina

Bermeo

16

Zirkularra

9

Ertaina

Errigoiti/Gernika-Lumo

10

Zirkularra

3

Oso erraza

Bermeo

-

Zirkularra

8

Erraza

Gernika/Forua/Busturia

9, 11 y 12

Lineala

9,4

Erraza

Ibarrangelu/Elantxobe

14 y 15

Zirkularra

6,3

Erraza

Gernika-Lumo/Kortezubi/ Gautegiz Arteaga

8

Lineala

10. Gernikako eta Lumoko historian barrena 11. Malluku haranetik Urdaibaiko bokalera 12. Busturiko paduretatik Txatxarramendi irlara 13. Bermeo eta Mundakaren arteko auzoetatik 14. Atxerreko artadia

18. Busturiko goi-lurrak 19. Mundakatik Katillotxuko aztarnategira 20. Sollubeko mendietatik txangoa eta Burgoa mendira igoera 21. Urdaibaiko mendebaldeko mugatik 22. Bermeoko hiribildutik itsasertzera 23. Gernikatik Busturiara itsasdarraren ertzetik 24. Txango bat Urdaibaiko ekialdeko kostaldean eta landazabalean barrena 25. Gernikatik Arteagarantz itsasadarraren albotik

25

URDAIBAI /Ibilbide-gida

1.  Urdaibaiko goialdean: Bizkargi mendia

Urdaibai Bizkargiko magaletik.

Muxika udalerriaren mendebaldetik egiten dugun ibilbide honek Urdaibaiko goiko aldeko paisaia eta giza jarduerak erakusteaz gain, gertaera historiko aipagarrietara hurbiltzeko aukera ematen du.

Ibilbidearen luzera: 13,8 Km. Iraupena: 4,5 ordu.

Ibilbide mota: lineala.

Bide mota: zatirik handiena pista zabaletik edota asfaltozko bidetik egiten da, baina Bizkargitik egiten den jaitsieran mendi-pista ugari daude, eta adi joan behar da ez galtzeko.

Zailtasuna: ertaina, luzea delako eta 465 metroko igoera duelako. Zugastietatik Bizkargiraino, ea etengabe, gorantz doa, eta zati batzuetan bidea aldapatsua denez, lasai egitea komeni da.

Natura interesguneak: Urkietako artea.

Kultura interesguneak: Asua, Gorozika, Urkieta eta Besangiz auzoak; Bizkargiko tontorra; San Roman baseliza; Muxikako dorrea.

Paisaia interesguneak: Bizkargiko tontorra; Amesti muinoa.

Nola heldu Zugaztietara: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo), Zugaztietako geltokia.

Bizkaibus, A3514 Bilbo-Gernika linea; A3515 Bilbo-Bermeo linea eta A3523 Bilbo-Lekeitio linea, Zugaztietako geltokia.

Garraio pribatua: Bilbotik, N-634 Bilbo-Zornotza errepidea eta BI-4215 Zornotza-Gernika errepidea. Aparkalekua tren geltokiaren ondoan.

Ibilbidea Ibilbidea Zugastietako tren geltokian (1) hasten da. BI-635 errepideko bazterbidea har­ tzen dugu Zornotzara joango bagina bezala. 200 bat metro egin ostean, Zugastietako zerrategiaren parean, zeharkatzen dugu errepidea kontu handiz, pista bat hartzeko. Gorantz goaz, ezke-

26

rretara etxola bat uzten dugu, eta apur bat aurrerago zurezko beste bat; jaisten hasi orduko, eskumatara jotzen dugu gorantz egiten duen pistatik.

Laster Moneguren baserrira heltzen gara. Hortik aurrera, pista asfaltatu batek, Asua (2) auzunetik pasatu ondoren, Gorozikara eramaten gaitu.

Ibilbideen deskribapena

Asuan dugun landa-inguruneko ikuspegi ederra galdu barik Gorozika auzoan (3) sar足 tzen gara. Andre Mari elizaren ondoan baserri

Uhandre palmatua (Lissotriton helveticus).

interesgarri batzuk ikus ditzakegu. Zeharka足 tzen dugu Gorozika, eta topatzen dugun iturritik 60 bat metrora bidegurutze bat dago. Guk asfaltozko bidea utzi eta eskumatara dagoen porlanezko pista hartzen dugu. Metro gutxi egin, eta kanposantuaren albotik pasatzen gara.

Bidegurutzetik 300 bat metrora, pistak erabat aldatzen du noranzkoa (bihurgunetik lurrezko pista bat atera足tzen da, baina ez dugu hartzen), eta mendebalderantz igotzen du.

Igaroko dugun paisaian pinuen landaketak dira nagusi. Horien oihanpean, hala ere, bertako zenbait zuhaitz eta zuhaizka bereiz daitezke.

27

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Porlanezko pista amaitzen da, baina guk gorantz segitzen dugu. Zabalgune batera iristen gara, eta, eskumatara irteten den pistari kasurik egin gabe, aurrera egiten dugu gertu dagoen beste bidegurutze bateraino. Hortxe, igotzen segitzen dugu iparralderantz doan pistatik. Gorago, bidearen ezkerraldean dagoen porlanezko gurutze bat aurkitzen dugu. Kurtze Tontorra izeneko gunera iritsi gara.

Toki honetatik Bizkargiko gaineraino beste 750 metro inguru dauzkagu. Erpin geodesikoa pasatu, bidea lautu egiten da, eta laster Bizkargiko tontorrera (4) iristen gara (565 m).

Tontorra utzi, eta jaisten hasten gara etorri garen bide beretik. Aurreneko metro gutxiko aldapatxoa pasatu, eta ezkerretara doan bidezka bat aurkituko dugu. Hasieran jaitsiera leuna da, baina tarte batzuetan aldapatsuagoa egiten da.

Aurrerago bidegurutze bat topatzen dugu, eta guk segitzen dugu eskumatarantz doan pista utziz. Ager daitezkeen beste bideei kasurik egin gabe, metro batzuk aurrerago 180ยบko bihurgune bat aurkitzen dugu. Bihurgunea pasatu ondoAmetza (Quercus pyrenaica) Ametza ondo egokitzen da neguko hotzetara eta udako beroetara, baina arteak baino hezetasun handiagoa eskatzen du. Urdaibain ez da zaila topatzea eguzkira begira dauden hegal maldatsuetan edo mendi zein muinoen tontorretan, beti hareharrizko substratua nagusi baldin bada, Bizkargirako igoera honetan gertatzen den bezala.

Ametza (Quercus pyrenaica).

28

ren, jaitsiera aldapatsu eta luzeari ekiten diogu astiro-astiro.

Jaitsiera amaitzean, eskumatara baserrietxe bat topatzen dugu eta porlanezko pista bat hasten da. Pistatik goaz, eta laster auzune batera iristen gara. Bertatik Morgako Andra Mari auzoa primeran ikus dezakegu. Aurrera eginez gero, Gerekiz auzunera iritsiko ginateke, baina guk eskumatara doan porlanezko pista hartzen dugu, hegohego-ekialderantz (SSE) doana hain zuzen. Metro gutxi batzuk aurrera eskumatara dagoen ate metaliko bat (gorago dagoen etxerako bidea zarratzen duena) uzten dugu, eta porlana amaitu egiten da.

Orain harri koxkorrekin sendotutako pista batetik goaz. Oro har, altitudea galdu barik, pistari segituz Gorozikaraino iritsiko ginateke.

Gaur egun, pista hori BTT 9 izeneko ibilbidearen zati bat da.

Pista pinu eta, lantzean behin, eukaliptoen landaketen artean doa, eta, 2 km pasatxo egin ostean, ezkerretara Amesti (5) muinora doan pista ikusten dugu. Indarren arabera, merezi du

Ibilbideen deskribapena

muinora iristea eta bertako ikuspegiak merezi duelako: lehen planoan Besangiz-San Roman eta Inama, hau da, ibilbidea amaitzeko falta zaigun tartea; bigarren planoan haranean Gernika eta Kosnoaga mendiaren magalean Lumo, ekialdean, ekialdean, Ajangiz. Azkenik, Gernikaren atzealdean S. Miguel mendia antzematen da.

Berriro jaisten gara ekarri dugun pistara eta aurrera egiten dugu. Beste 500 bat metro egiten ditugu, eta goranzko tarte batean, pistaren ezkerretara, egurrezko makila batean seinale batzuk aurkitzen ditugu: aurrera BTT 9, eta beherantz San Roman ipintzen du. Guk beheranzko hori hartzen dugu.

Zati hau aldapatsua da eta Urkieta auzuneraino eramaten gaitu. Bertan, ezkerretara Zuhaitz Berezien izendapena duen arte erraldoia (6) ikusi ahal izango dugu

Bizkargi mendia Bizkargi Bilbo inguruko “Burdin gerrikoa� kontrolatzeko eta menpean hartzeko toki pribilegiatu zenez, gerra zibilean garrantzia berezia izan zuen; hori dela eta enfrentamendu gogorrak eman ziren, eta horiek, besteak beste, inguratzen ari garen Santa Kruz baseliza hondatu zuten. Berreraikitako baseliza honek, sarreran dagoen zeramikazko plakak adierazten duen bezala, XVI. mendeko hormak eta portada errenazentistak mantentzen ditu, eta barruan 1580. urte inguruko Kristo gurutzatua ikus daiteke.

Tontorra toki hobezina litzateke paisaiari behatzeko, baina dauden zuhaitzen kausaz oso gutxi ikusi ahal izango dugu. Hala ere, arretarekin argiuneren bat topatuko dugu Txorierriko harana, Abra eta itsasoa ikusteko. Portuaren kanpoko kai-muturrean dauden haize-errotak antzeman ahal izango ditugu eguraldia lagun baldin badugu.

Eskumatara egiten dugu eta berritutako baserri bi pasatu ondoren, Besangiz (7) auzora

Bizkargiko gailurra.

iristen gara. Aurrera eginez Landaburu izeneko etxera iritsi baino lehentxeago atsedentxo bat har dezakegu inguruko paisaiari erreparatzeko.

Segitzen dugu gure bidea, baserriak eta txalet erako eraikinak nabariak dira, eta horiei loturiko landa eta kultiboak ere. Laster San Roman baselizara (8) heltzen gara.

Txakur-hortza (Erythronium dens-canis).

Baseliza utzi eta gertu dagoen Muxika dorretxera (9) goaz. Gertuko larreek eta kultiboek pinuen zurarekin eta hondarrekin lan egiten duen INAMA fabrikarekin egiten duten kontrastea nabari-nabaria da.

29

URDAIBAI /Ibilbide-gida

San Roman baseliza eta Muxika dorretxea San Roman baseliza. XIV. mende inguruko baseliza horretan azpimarra daitezke buruan dituen erromaniko estiloko bi leiho. Antza, elementu horiek arraroak ziren garai hartako Bizkaian egiten zen artean.

Muxika dorretxea. Muxikatarren leinuko dorretxe hau toki estrategikoan dago, Erdi Haroan Bilbotik GernikaBermeora zihoan Errege Bidea eta Durangalderako barnealdeko bidea kontrolatzeko. Ezin da zehaztu zein mendetan eraiki zen, baina argi dago bandoen arteko gerran garrantzia handia izan zuela eta 1451n Bizkaiko ermandadeak erre egin zuela. Geroago, landa-jauregi bihurtu zen, eta 1782. urtean berriztatu egin zen, eta egun duen altuera (jatorrizkoa baino txikiagoa) hartu zuen.

Muxikako dorrea.

30

Bideak larreen artean segitzen du, eta aldapatsua den jaitsiera egin ostean, Gernika-Bilbo errepide nagusira iristen gara. Kontu handiz ze-

harkatzen dugu, gertu dagoen Muxikako tren geltokira (10) heltzeko, eta, horrela, ibilbideari amaiera emateko.

San Roman baseliza (Muxika).

Urkietako arte erraldoia.

Ibilbideen deskribapena

2.  Muxikako barnealdeko haranak eta landazabala

Burdaria auzotik paisaia.

Ibilbide hau Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren barnealdeko paisaian barrena egiten da. Ibilaldian euskal baserriaren adibide bikainak ikusi ahal izango ditugu, baita Bizkaiko baseliza zaharrenetariko eta interesgarrienetarikoaren bat ere. Igaroko dugun eremua lasaia eta atsegina da, eta landazabal ederederrak ditu.

Ibilbidearen luzera: 5,8 Km. Iraupena: 2 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: Asfaltozko auzo-errepidea, eta tartekako zati txikietan mendi-pista.

Zailtasuna: Erraza. Tarte txiki batzuk malda gogorra dute.

Natura interesguneak: landazabala, baso-landaketak, zuhaizti autoktonoak Kultura interesguneak: Ibarruriko eliza, Unda auzoa eta bertako baserriak, Ibarruriko S. Pedro baseliza.

Paisaia interesguneak: Bizkargiko mendilerroa.

Nola heldu Ibarrurira: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai (Bilbao-Bermeo) linea. Bizkaibus, A3515 Bilbao-Bermeo linea, A3514 Bilbao-Gernika linea eta A3523 Bilbao-Lekeitio linea, Eusko Trenaren eta Bizkaibusen geldiunerik hurbilena Muxikako Zugastietan dago, 2,5 kilometrora.

Garraio pribatua: Bilbotik, N-634 Bilbo-Amorebieta errepidea eta BI-4215 Amorebieta-Gernika errepidea; Zugastieta auzoan Ibarrurira doan BI-3332 errepidea hartu behar da. Ibarruri auzoan kotxea utzi daiteke.

Ibilbidea Ibilbidea Ibarruriko Elizalde izeneko biztanle-gunean dagoen Andra Mari (1) elizan hasten da. Tenplua estilo neoertarokoa da, 1930. urtean eraiki zen, eta ez du inongo loturarik 1920. urtera arte gertu zegoenarekin.

Elizaren parean Undara doan bidea hartzen dugu. Hasieran, ferratoki (2) berritu bat ikusiko dugu. Bidea segitzen dugu, isurkide baten albotik aurrera egiten dugu, eta pinu-landaketez inguratutako baso misto bat zeharkatu ondoren

31

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Unda (3) auzora heltzen gara. Aldapa gogorreko zati batzuk igo behar izan ditugu, baina aukera dugu auzoaren edertasunaz gozatzeko, Urdaibain ondoen kontserbatutako biztanle-guneen artean baitago.

Lehenengo baserri-taldea pasatuta gero bigarren batera heltzen gara, eta bertan landa-arkitekturaren adibide bikainak ikusi ahal izango ditugu. Baserri guztien artean bi nabarmentzen dira, Undajauregi (4) baserri-jauregia, eta apur bat gorago Undagoitia (5) baserri dotorea. San Marcos baselizaren aurrean haritz (Quercus robur) eder bat, eta gertuen dagoen baserriaren albo-fatxadatik beherantz egiten duen bide bat

32

Andra Mari eliza Ibarruritik.

Ibilbideen deskribapena

Unda auzunea Unda Urdaibaiko barnealdeko haranen alderik sakonenean dago, eta landa-arkitekturaren adibide bikainak ditu. Auzune horrek antzina garrantzi handia izan zuen bertatik ardoaren eta arrainaren bidea igarotzen zelako. Horren ondorioz, Maumeko ataritik zetozen bidaiari eta salgai guztiak Undatik pasatzen ziren. Izan ere, Maumek Urdaibai Durangaldearekin eta arabar lautadarekin lotzen zituen.

Arrubioa (Salamandra salamandra).

ikusiko ditugu. Bidea markatuta dago (PR 177), eta haran-hondoraino jaisten da. 800 bat metroko jaitsiera horretan, eta zuhaitz-landaketak, sasiarkaziak (Robinia pseudoacacia) hurritzak nagusi diren hegal bat zeharkatzen dugu.

Amaieran Ibarruti auzoa topatzen dugu, eta isurkide bat igaro ostean frontoirantz jotzen dugu. Hortik aurrera Burdaria (6) auzora doan errepidea hartzen dugu.

Malda gogorreko errepide honek Aluxegoikoa (7) baserriaren inguruko landazabal ederrak eta horietan nagusi diren belardiak zeharkatzen ditu. Burdariara heltzean Muxika udalerriko bista bikainak ditugu, eta beste mendi batzuen artean Bizkargiko mendikatea nabarmentzen da. Auzoaren erdian antzinako ikuztegi (8) bat ikusiko dugu, eta horren eskumaldetik irteten den bideari segituko diogu Ormaetxea auzunera heltzeko. PR 177 ibilbidetik goaz berriro, igarotzen dugun paisaian belar-

Auzuneak bi baserri-multzo ditu: Undabetia eta Undagoitia; lehenengoan Erregena eta Aurtenetxe (barroko estilokoa; XVIII. mendea) baserriak azpimarratu behar dira, eta, bigarrenean, Undajauregi eta Undagoitia. Azken bi horiek, XVI. mendearen hasierakoak dira eta harlanduzko lan bikaina erakusten dute. Bestalde, San Marcos baseliza ere eraikin interesgarria da.

Undagoitia baserria (Unda Auzoan).

diak eta hesi naturalak dira nagusi, eta horietan ez da zaila zenbait txori antzematea; hala nola, txinbo kaskabeltza, buztangorri iluna, txepetxa etab. Metro gutxi batzuk aurrerago sahatsez eta

33

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Azkenik, Zugastietaik datorren errepidera heltzen gara; guk ezkerretara hartzen dugu Ibarruriko Elizaldera heltzeko. Metro gutxira Urdaibaiko baselizarik politenetakoa ikusiko dugu, San Pedro eta San Pablo baseliza (10) hain zuzen. Hortik, Andra Mari elizarantz eramaten gaituzten gurutzeei segituz hasierako puntura (1) heltzen gara.

Ibarruriko San Pedro eta San Pablo baseliza San Pedro baseliza Bizkaiko landa-gotikoak utzi digun tenplurik interesgarrienetakoa da. Azpimarratu behar dira, XIV. mendeko portale aurre-gotikoa abozinatua eta bertako gudarien motibo eta irudiak, eta leihoko absidea. Biek gotikoak izan arren, erromaniko kutsu argia dute.

Harrautsia (Saxifraga hirsuta).

laharrez hornitutako bidea pasatzen dugu, eta pinu- eta altzifre-landaketa batean sartzen gara, Pinudi heldu horretan baso-hegazti batzuk bereiztu ahal izango ditugu; adibidez, okil handia, amilotx mottoduna, kaskabeltz handia. Aurrera egiten dugu, eta hesi bat eta burdinazko ate bat igaro ondoren, Etxekoena (9) jauregietxera iristen gara. Ormaetxe auzoa zeharka足 tzen duen auzo-errepidea segitzen dugu, inguruko baserri ederrak ikus ditzakegu, baita Ibarrurirantz zabaltzen den landazabala eta haran-hondoan dagoen Andra Mari eliza ere.

34

Tenplu txikia eta iluna da eta oinplano angeluzuzena du. Absidea zuzena da, eta nabea baino txikiagoa. Bi sarrera ditu, eta sortaldekoan dira nabarienak estiloaren erakusgarriak: lau arkibolta zorrotzek barrurantz arku eskartzano baten azpiko sarrerarantz bideratzen gaituzte. Kanpoaldeko arkiboltak lau irudi ditu, eta erdiguneko biak baselizako santu titularrak dira.

San Pedro eta San Pablo bazeliza Ibarrurin.

Ibilbideen deskribapena

3.  Mendata udalerrian barrena

Albiz auzunea.

Mendata udalerritik egiten dugun ibilbide honek Urdaibaiko goiko aldeko paisai menditsuaren ikuspegi onak eskaintzeaz gain, barnealdeko landa-giroari eta -bizimoduari hurbiltzeko aukera ematen digu.

Ibilbidearen luzera: 7,1 km Gutxi gorabeherako iraupena: 2,5 ordu.

Ibilbide mota: Ia ibilbide osoa pista zabaletik (mendi-pista, zementuzkoa, asfaltozkoa) egiten da. Bi zati txikitan errepidea erabiltzen da, eta nahiz eta trafiko gutxikoak izan kontuz ibiltzea komeni da.

Zailtasuna: Ertaina. Elexalderako azken kilometroa aldapatsua da. Hala ere, oro har, ez dago maldak gogorrik.

Natura interesguneak: Golako ibaia eta bere goi ibarra.

Kultura interesguneak: Elexalde, Mendata uri eta Albiz auzoak; Baserriari buruzko interpretazio-zentroa; Albizko dorrea eta jauregia; Ikeria errota.

Paisaia interesguneak: Kalbario mendatea.

Nola heldu: Garraio publikoa. Bizkaibus: Bilbo-Lekeitio linea (A 3523) egunero baina maiztasun txikiarekin eta Ibarrangelu-Gernika-Lumo (A 3526) astegunetan.

Garraio pribatua. Gernika-Mendata-Markina errepidea (BI-2224) hartu behar da Elexalde auzora iristeko.

Ibilbidearen Irteera Elexalde (1) auzoko interpretazio zentrotik egiten da (gertu bus geltokia eta aparkalekua daude). Ibilaldia egiten hasi or-

duko (edo amaitutakoan) zentroa bisitatu daiteke baserriaren egitura eta bizimodua hobeto ezagutzeko.

35

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Mendatako Elexalde mendebaldetik Berrekondo ibaia eta ekialdetik Golako ibaia inguratzen duten gain batean dago, eta horregatik Urdaibaiko goiko aldeko paisai mendi足 tsuaren panoramika ona eskaintzen du, ibilbide hasi eta berehala konturatuko garen bezala. Gu elizarantz goaz, auzoko eraikinei

36

behatzen diegu, baina bereziki San Migel elizari erreparatuko diogu. Eraikinak estilo gotiko-errenazentista du eta elizpe batek inguratzen du Albizko elizan ikus daitekeen moduan. Landa eremuetan ohikoak ziren eliz足pe horiek, besteak beste, auzoko bilerak egiteko erabiltzen zirelako.

Ibilbideen deskribapena

Auzora sartu eta ezkerretara arte eder ba足 tzuen ondoko farola baten marra zuri-horiak (eta zuri-gorriak) ikusiko ditugu. Auzoko baserri ederrei begiradatxo bat eman eta aurrera egiten dugu aipaturiko marra zuri-horiak jarraituz.

Marra horiek utzi barik auzotik irteten gara pista batetik eta laster errepide nagusiarekin (BI3222) bat egiten duen asfaltozko bide batera iristen gara. Bidegurutzean zurezko seinaleak daude (GR 38 eta PR-BI 171). Guk Albiz (1,8 km) adierazten duenari segituko diogu.

Minois dryas.

Albiz eta Urrutxua auzoetarantz doan errepide (BI-3222) alboko espaloitik jaisten hasten gara,hego-ekialdean Urdaibaiko gailurrik altuenaren (Astoagana 809 m) eta Urdaibaitik kanpo dagoen Oizko mendiaren (eta dituen haizeerroten) itzalaren laguntzarekin.

Laster inguruan platanondoak dituen, eta harearrizko fatxada deigarria duen 1912.urteko eraikin batera iristen gara. Errepidea uzten dugu, eraikin horren albotik eskumatara doan asfaltozko bide batetik. Metro gutxi batzuk barru, ezkerretara irteten den pista bat hartzen dugu. Gure eskumatara dagoen baserri baten albotik pasatzen gara eta sega-belardien artean aurrera egiten dugu. Mahats-parra batzuk topa足 tzen ditugu eta bideak elektrizitate-poste metaliko erraldoi baten eta etxe baten artetik igaro ondoren, Mendata uria auzora (2) eramaten gaitu.

Asfaltozko bidetik goaz, metro gutxi batzuk egin eta zurezko beste seinale bi daude. Guk Albiz auzorantz doana hartzen dugu. Bidezidor batetik gora Mendata udalerrian oso hedatuta dauden pinudi horietako batera sartzen gara.

Aurrerago Ollargan mendatearen magaletik (tontorra gure eskumatara dago) doan mendipista zabal eta erosotik (ez baitu gora-behera nabarmenik) goaz. Landatutako pinudien ustia-

Mendatako elexalde auzunea.

37

URDAIBAI /Ibilbide-gida

penerako pista asko egiten dira, eta, kasu honetan ere, bat baino gehiago aurki dezakegu. Bidegurutze guztietan, lagun izango ditugun marrak (PR-BI 171) segituko ditugu, eta horrela, hesi batzuk igaro ondoren, pinuditik irtengo gara sega-belardi bat zeharkatzeko.

Orain ikuspegia zabala da, eta eskumatara, hau da, mendebaldera Muxikako Berroia auzoa ikus dezakegu gain batean, Berrekondo ibaiaren haran estuaren bestaldean. Haranaren hegal maldatsu gehienak pinudiz estalita daude, baina, salbuespen gisa, harizti bat ere antzeman dezakegu.

Albizetik oso gertu gaude. Ekarri dugun pistatik ezkerretara egiten dugu, hesi metaliko bat Albiz dorretxea eta jauregia Albiz auzoa Bizkaiko Kofradiaren hasierako guneetako bat izan omen zen eta Albiztarren dorretxea izan zuen sorleku –hortik haren izena–, Albiztarren leinuaren (Urdaibaiko lehenetarikoa) oinetxea izan zen dorrea behin baino gehiagotan erre zuten, nahiz eta, antza denez, jarrera neutrala izan banderizen borroketan. Orain aurri egoeran dagoen eraikina XVI. mendeko berreraikuntza gotiko-errenazentista da.

Gaur ikus daitekeen etxe hondatuaren argazki zaharrek erakusten dutenez, bi isuriko teilatua zuen eta, oro, har duen garaiera eskasa kontuan izanik, pentsa liteke dorrea moztua izan zela. Eraikinean geziak jaurtitzeko egindako leiho estuak (gezileihoak) ikus daitezke oraindik.

Albiz jauregia. XVIII. mendekoa da, eta aurrealdean bi armarri erakusten ditu: Albiztarrena eta Allende-Salazartarrena, eskualdeko bi leinu ezagunenetarikoena hain zuzen.

Albiz dorrea.

38

Oroilore (Myosotis lamottiana).

igarotzen dugu eta baserri baten ondo-ondotik aurrera egiten dugu Albiz auzoan (3) sartzeko.

Ekarri ditugun marrak segi, ikuztegi baten albotik pasatu, eta berriro errepide nagusiarekin topatzen gara. Errepidearen bestaldean zurezko seinaleak daude Ikeria errotarantz markatzen duena eta Albizko dorretxea eta Madalen eliza (XVI. mendean eraikia) adierazten dituena Denboraren arabera, Albizko baseliza, dorretxea eta jauregia bisitatzeko joan-etorria (1 km inguru) egin dezakegu, edo zuzenean gure ibilbidearen hurrengo mugarrira, Ikeriara, joan gaitezke.

Aldapatsua den mendi-pista batetik jaitsi egiten gara Golako ibaiaren ertzean dagoen Ikeria errotaraino (4). Pista hartzeko hesi bat pasatzen dugu eta hasieran trintxera batetik goaz beherantz. Trintxeraren gainean ezker-eskuman zenbait zuhaitz autoktono ikus ditzakegu (haritzak, gaztainondoak, arteren bat‌). Pinudi batean sartzen gara, eta guk, marrak segituz, beherantz egiten dugu bidegurutzeei kasurik egin gabe.

Golako zeharkatzen dugu ibaiaren ikuspegi ona eskaintzen digun egurrezko zubi batetik, eta pista batera iristen gara. Pistatik aurrera egiten dugu Golakoren goi ibarretik. Ibar estua da, bere garaian ibaiaren uraren indarra aprobetxatuz zenbait errota zeuden bertan, baina gaur egun ez dira erabiltzen. Ohiko giza zurrunbilotik aparte dagoen haran honetan lasaitasuna eta

Ibilbideen deskribapena

isiltasuna dira nagusi. Ibaiaren ertzetik gertu hostoerorkorreko zenbait zuhaitz eta zuhaizka bereiz ditzakegun (haltzak, sahatsak, hurritzak, haritzak‌) bitartean, hegaletan pinuen (eta eukaliptoen) landaketak dira nagusi. Goenola baserritik eta ondoan dagoen, oraintsu berriztatutako, Sta Eufemia baselizatik eta, apur bat aurrerago, Estabil errotatik pasatzen gara. Zementuzko pistak gorantz egiten du pinudiz estalitako muino bat zeharkatzeko; muinotik jaitsi eta ibaiarekin topatzen gara berriro. Zementuzko zubi bat zeharkatzen dugu, eta ibaia (orain arte ez bezala) gure eskumatik daramagu.

Pare bat etxebizitza atzean utzi, eta berehala errepide batera heltzen gara. Ikeriatik 2,5 km egin ditugu.

Bidegurutzean zurezko seinale batzuk daude. Guk ezkerretara egiten dugu, gorantz goaz, eta 200 bat metro egin ondoren, errepidearen ezkerraldean zurezko seinale berriak aurkitzen ditugu. Batek ibilbidearen amaieratik 1km-ra gaudela adierazten digu (Elexalde 1km). Errepidea uzten dugu, eta bidezidor batetik pinudi batera sartzen gara, marra zuri-horiak jarraituz.

Marrak utzi gabe pinudia zeharkatzen dugu, eta azkenean, eskumatara eginez, pinudiaren ertzetik baserri baterantz abiatzen gara. Asfaltatutako bide batera iristen gara, eta beste zurezko seinale batzuk topatzen ditugu. Guk ezkerretara egiten dugu, Elexalde 500 m adierazten duen seinalearen noranzkoan.

200 bat metro egiten ditugu asfaltozko bidearen ezkerraldean zurezko seinale berriak topatu arte. Asfaltozko bidea utzi eta aldapa na-

Ikeria errota duela urte gutxi berriztatu zen, eta antzinako ehotze-mekanismoa ederto kontserbatzen du.

barmena duen bidezidorretik gora egiten dugu.

Pinudi bat igaro eta Elexaldera iristen gara. Eliza eta frontoiaren artetik aurrera egiten dugu, eta horrela irteera puntura heltzen gara. Guztira 7.1 km inguru egin ditugu.

Ibilbidea amaitzeko joan gaitezke 10 minutu ingurura dagoen Kalbario mendatera (5). Horretarako, kanposantu albotik doan pista hartu behar da. Bidean eta tontorrean zementuzko gurutzeak ikusiko ditugu. Goian dagoen porlanezko eserlekuak aukera ematen digu alde batetik, ibilbidearen osteko atsedentxoa hartzeko, eta bestetik, Urdaibaiko paisaiaz gozatzeko eta eremu babestu horrek dituen balioez, arazoez eta erronkaz hausnarketa txiki bat egiteko. Hala ere, udaberritik aurrera landaretzak estali egiten du ikuspegiaren zati bat, eta, horregatik, sasoi aproposena udazkenetik negura doana da.

Kalbario mendatea Mendatarrek Aste Santuan Gurutze Bidea egiten zuten tontorreraino, eta hortik omen datorkio izena.

Urdaibaiko paisaiari behatzeko toki aproposa da, batez ere iparralderantz begiratuz gero. Horrela, Oka ibaiaren haranean Gernika herria eta alboko mendatetan Lumo eta Ajangiz primeran bereiztuko ditugu, baita itsasadarraren harana eta bokalea ere (hau da lehen urrunagotik antzeman duguna orain ederto ikusiko dugu).

Ikuspegia Kalbario menditik.

39

URDAIBAI /Ibilbide-gida

4.  Ajangizko itzulia

Baserria Kanpantxu auzunean.

Ibilbide honek Gernika-Lumotik gertuko landa-ingurunea zeharkatzen du.

Ibilaldian Ajangizko barnealdeko haranen bista bikainak izango ditugu, eta, ia inolako aldaparik gabe, landazabalak eta ibai ertzeko basoak tartekatuta agertzen duten zokondo ederrak bisitatuko ditugu.

Ibilbidearen luzera: 5,9 Km. Iraupena: 2 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: asfaltozko auzo-errepidea.

Zailtasuna: erraza. Hasierako 300 metroko aldapa txikia kenduta, gainerakoa laua da.

Natura interesguneak: landazabala, ibaiertzeko basoa, baso-landaketak, zuhaizti autoktonoak.

Kultura interesguneak: Aristieta jauregia, Eztilotza errota, Goikoerrota antzinako burdinola eta errota, Enbeita baserria.

Paisaia interesguneak: Mentzeta dorretxetik.

Nola heldu Gernikara: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai (Bilbao-Bermeo) linea, Lurgorri geltokia (ibilbidearen hasieratik 500 metrora Maier enpresan). Bizkaibus, A3514 Bilbao-Gernika linea, A3519 BilbaoBermeo linea eta A3523 Bilbao-Lekeitio linea, Lurgorri geltokia.

Garraio pribatua: Bilbotik, N-634 Bilbao-Amorebieta errepidea eta BI-4215 Amorebieta-Gernika errepidea.

Aparkalekua Maier enpresaren aurrean.

Ibilbidea Ibilbidea Oka ibaiaren gaineko zubia (1) zeharkatu ondoren hasten da, Txaporta inguruan hain zuzen. Eskumatara irteten den errepidea hartzen dugu, eta Antxosolo baserriaren ondo-

40

tik pasatzen gara. Baserria Okaren uholde-eremuaren mugan dago, eta guk muinorantz jotzen dugu. Lurraska ingurumen zentroaren albotik pasatzen gara, eta metro batzuk aurrerago, gure

Ibilbideen deskribapena

ezkerretara, Santa Marina baseliza ikusiko dugu. Lurraska, 1992. urtean sortu zen, besteak beste, EAEko ikasleei baserriaren inguruko bizimodua erakusteko. Bidea segitzen dugu, eta muino baten gainean Mentzetarren dorretxea (2) aurkituko dugu. Oka haranaren barnealdea kontrolatzeko kokapen egokia duen dorretxe horretan bizi izan zen gernikar jatorria zuen Mentzeta sendiak, 1366. urtetik aurrera.Gaur egun, oso eraldatuta dago, eta jatorrizko arkitek足turatik gutxi gordetzen du. Ekarri dugun bidea berriro hartzen dugu, Enbeita baserriaren

Berrekondo erreka.

41

URDAIBAI /Ibilbide-gida

(XVII. mendea) ondotik pasatzeko. Udalerriko baserririk zaharrenetarikoa da.

Toki horretatik Ajangizko ibarraren eta estuarioko barnealdearen ikuspegi polita dago.

Bidea jarraitzen dugu, eta belardiak eta adin eta oihanpearen garapen-maila ezberdineko pinudiak ikusiko ditugu. Oihanpea trinkoagoa den Ajangizko ibarrak Ajangizko ibarrak Urdaibaiko eremurik emankorrenetakoak dira. Okaren goi-ibarretiko sedimentu meheak milioika urtetan zehar pilatuz joan dira, eta ondorioz haran-hondoak nutriente asko ditu. Antzinatik gizakiak probetxua atera dio egoera horri, zenbait zerealen kultiboak sustatuz, hala nola artatxikia, garia, indaba, eta, XVI. mendetik aurrera, artoa.

Nekazaritzari loturiko jarduerak desagertzean, natura berreskuratzen ari da eremu horietan, eta kanalen bazterretan eta ibaiertzetan, apurka-apurka hedatzen ari dira sahasti eta haltzadi interesgarriak. Horiek, inguruko belardi hezeekin batera landazabalen mosaiko-itxurako paisaia osatzen dute.

Ajangizko ibarrak.

42

tokietan ohiko baso-hegaztiak antzeman di足 tzakegu, hala nola pinu-kaskabeltza, amilotx mottoduna, erregetxo bekainzuria, txepetxa eta txinbo kaskabeltza. Astobieta baserriaren ondoan tamaina handiko zenbait haritz eta arte bereiztuko ditugu. Laubide (3) izeneko bidegurutzera iristean, ezkerretara irteten den bidea hartzen dugu, eta jaitsiera leun baten ostean Larruze aurrekoa baserriaren hondarretara (XVIXVII. mendea) heltzen gara. Aurretik, pinulandaketa batzuetatik pasatzen gara, eta oihanpean gaztainondoek duten nagusitasunari erreparatu ahal izango diogu.

Eztilotza errotatik (4) gertu, topatzen dugu Ajangiz udalerrian dagoen zuhaizti atlantikorik interesgarrienetakoa. Errotatik aurrera Berrekondo ibaiaren albotik goaz, eta bazterretan ibaiertzeko basoa urria izan arren, ur bizitzarako garrantzikoak diren zenbait inguru ikusi ahalko ditugu. Gure bidearen eskumatara pinudi heldu batzuk bereizten dira, eta deigarria da duten oihanpe bikaina. Bertan, espezie-anizta-

Burruntzi (Oxygastra curtisii).

Ibilbideen deskribapena

Goikoerrota burdinola eta errota Berrekondoren ertzean dago, “presazaharretik� metro gutxira, eta gertuko bi isurkideen ura metatzen duten bi presa ditu. Antzina, garrantzi handia duen burdinola horrek Bilboko ezkerraldeko Somorrostroko meategietatik ekartzen zuen burdina.

Itxi aurreko azken urtetan, nekazaritza-lanabesak eta, batez ere, iltzeak ekoiztu zituen.

Silene dioica.

Burdingintzak behera egin zuenean, errota bihurtu zen, eta, gero, duela urte gutxira arte, zentral hidroelektriko txikia izan da. Ekoizten zuen energia, Gernika-Lumon erabiltzen zen.

suna handia da, hala nola haritzak, gaztainondoak, eta astigar arrunt eder-eder batzuk. Bidea segitzen dugu, eta Goikoerrota burdinolara eta errotara (5) heltzen gara.

Aurrera egiten dugu haran hondoraino, hau da, Berrekondo ibarrareko lur lau eta emankorretaraino. Arestieta jauregian (6) nekazaritza ekologikoa landa-turismoarekin uztartzen da.

Ekarri dugun bidetik aurrera egin, eta lehen bidegurutzean ezkerretara jotzen dugu eta Maier enpresatik (7) gertu pasatuko gara.

Lantegia eskualdeko handiena da, eta industriarako osagai plastiko ezberdinak ekoizten ditu.

250 bat metro aurrerago hasiera-puntura hel­ tzen gara, eta amaiera ematen diogu ibilbideari.

Arestieta jauregia Eraikin eder hori Kanpantxu auzuneko ibarretan dago. Zenbait mendetan udalerriko burdinola garrantzitsuena izan omen zuen, eta gertuko Goikoerrota burdinolarekin batera multzo protoindustrial aipagarria osatu zuen. XVIII.mendean Olaeta-Arestieta sendiak eraiki zuen. Hortxe jaio ziren Bizkaiko Jaurerriko Aldun Nagusi bi, Francisco Ignacio Olaeta-Arestieta eta bere semea, Juan Olaeta-Arestieta Trobika.

Jauregiak kapera bat dauka lepogabetutako San Juanen omenez. Jatorrizko familiak utzi zuenean jauregia baserri bihurtu zen.

Arestieta jauregia.

43

URDAIBAI /Ibilbide-gida

5.  Golako ibaiaren bailara

Zubiate auzunea (Arratzu).

Ibilbide honek interes handiko landa-auzo batzuk zeharkatzen ditu. Ibilaldiaren lehen zatian belardi zabalak eta Gorozika auzoko muinotik ikusten den paisaia irekia nabarmendu behar dira. Elorriagatik itzultzerakoan Golako bailararen barnealdeko izugarrizko ikuspegi panoramikoak izango ditugu.

Luzera: 6,5Km. Iraupena: 2,30 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: asfaltozko auzo-errepidea, eta mendi-pistak.

Zailtasuna: Erraza, oso desnibel txikiak baititu.

Natura interesguneak: landazabala, ibaiertzeko basoa, zuhaizti autoktonoak, kolada basaltikoak.

Kultura interesguneak: Arratzuko eskolak, Meategi gregoriarra, Santa Marina baseliza.

Paisaia interesguneak: Santa Marina baseliza, Gorozika auzoa, Elorriaga auzoa.

Nola heldu Arratzuko Loiola auzora: Garraio publikoa: Bizkaibus, A3523 Bilbao-Gernika-Lekeitio linea, geltokia Loiola auzoan.

Garraio pribatua: BI-2224 Gernika-Munitibar errepidea. Hor berton aparkaleku publikoak daude.

Ibilbidea Arratzuko auzo-eskolen parean dagoen Loiola auzuneko enparantzatik (1) irteten gara. Udaletxearen atzetik irteten den bidea hartzen dugu Zubiate auzunerantz joateko. Zabuak dituen jolas-parke bat ikusten dugu, eta aldapa txiki bati ekiten diogu (BTT seinaleak ditu). Igoeraren ostean ordeka txiki bat dago,

44

eta bertatik gertuko landazabal ederrak eta ohiko baserri politak ikusiko ditugu. Zubiate baserrira iritsi baino apur bat lehenago, errepidearen eskuinaldean burdin oxidoaren presentzia nabaritzen dugun inguruan, eskumatara irteten mendi-pista bat hartzen dugu. Metro gutxi egin, eta pare bat urki eta estuagoa den

Ibilbideen deskribapena

pista bat ikusten ditugu. Hori hartzen dugu, eta eskerretara dauden belardiak mugatzen dituen hesiarekiko paralelo 50 bat metro egiten ditugu aurrera. Amaieran, mendian indusitako zulo handi baten albora heltzen gara. Zuloa orain utzita dagoen burdina-meategi baten

arrastoa da. Meategi “Gregoriana� (2) izeneko hori, udalerrian egon zen burdingintzaren lekuko isila da.

Utzi dugun pistara itzultzen gara Gorozika auzuneraino (3) iristeko. Eskumatara doan le-

45

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Belendiz auzunea Gorozikatik (Arratzu).

hen bidea hartzen dugu, eta apur bat aurrerago ezkerretara doana. Horrela, Barroeta auzunera heltzen gara, eta bertatik gertuko belardi zabalak, zuhaiztiak eta sakabanatuta dauden baserriak ikusteaz gain, atzean kostaldeko Mundaka herria antzeman dezakegu. Belardi horietan, neguan bereziki, txori-talde ezberdinak bereiztu ditzakegu, hala nola negu-txirtak, karnabak, txontak, pitxartar burubeltzak etab; eta horiekin batera, zapelatzak, eta belatz gorriren bat harrapakin txikien bila.

Aldapa beherantz hartuko dugu, Nabarnizera igotzen den errepidearen bidegurutzera heldu arte, Belendiz auzoan (4). Puntu honetatik errepidea eskumatara hartuko dugu 200 m. inguru eta ezkerretara doan hirugarren bidea hartuko dugu, Dolarretxea baserria, Belendizko aitzineko dorrea eta San Pelaio baseliza pasatu ondoren. Bide honek Zabala auzoak osotzen duen baserri multzoa zeharkatuko du. Muinoraino jarraituko dugu eta hortik ezkerretara doan lurrezko pista hartuko dugu.

Pista honetatik (5) Urdaibaiko estuarioko

Iratze arra (Dryopterix affinis).

Meategi “Gregoriana�

Tokiko meagintzaren lekuko isila da. Nahiz eta orain indusitako barrunbe handia eta ezpondan dauden burdinaaztarnak baino ez egon, erraz irudikatu dezakegu antzina zelako lan handia egin zen Golako ibaiertzeko burdinolak behar zuten minerala lortzeko.

Meategi honek burdina-errailak eta bagonetak izan zituen minerala lehortegietara eta labeetara garraiatzeko.

Hortxe eraldatu egiten zen burdinolek erabili zezaten.

Gregoriana izeneko meategia Zubiate auzunean.

46

Ibilbideen deskribapena

tuz 200 metrora aulki bat eta iturri bat utziko dugu gure eskuman. Iturritik 500 m. gehiago ibili ondoren, Uharkako bidegurutzera heldu baino lehenago eta “stop 100 metrora� adierazten duen seinale baten aurrean ezkerretara doan mendiko pista bat hartuko dugu gorantz.

Lepaitzulia (Jynx torquilla).

izugarrizko ikuspegi panoramikoa disfrutatzeko aukera izango dugu.

Lurrezko pista hau bukatzen denean ezkerretara doan asfaltatutako errepidetxoa hartuko dugu beherantz, Nabarnizko errepide topatu arte berriro. Hemendik eskumatara hartuko dugu Gernikarantz. Errepidea jarrai-

Pista bukatzen denean ezkerretara hartuko dugu bide asfaltatuta SantamaĂąe baselizaraino (6). Puntu honetatik, Golako bailararen barnealdeko paisaiaz gozatzeko aukera izango dugu. Gure eskuman baso misto zabalak ditugu, erdialdean eta lehenengo planoan Santo Tomas eliza eta Montolan dorrea mendi piramidal baten gainean eta atzetik Oiz Mendia bere haize-errotekin.

Gure bidea jarraituko dugu Gorozika auzoraino, eta hemendik eskumatara hartuko dugu ibilbidearen hasieran hartu dugun bidea Loiola auzora (1) berriro itzultzeko.

Golako bailararen ikuspegia SantamaĂąe baselizatik.

47

URDAIBAI /Ibilbide-gida

6.  Arratzu-Mendatako hariztia Done Jakue harbidetik

Golako bailara Santo Tomas elizatik.

Ibilbide erraz honek aukera ematen digu erakargarritasun handiko inguru ezkutua ezagutzeko. Done Jakue bideari segituz Urdaibaiko hariztirik garrantzizkoena zeharkatuko dugu gure arbasoen urratsek uzitako zenbait aztarna aipagarriri erreparatuz.

Ibilbidearen luzera: 6,7 Km. Iraupena: 2,5 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: lehenengo zati osoa Done Jakue harbidetik egiten da Zarraraino, gero oso auto gutxi dituen errepidetik Marmizeraino, eta azkenik mendi-pista batetik (azken zatia zementuzkoa) hasierako punturaino Zailtasuna: Ibilbide erraza, pare bat zati aldapatsu izan arren, maldak ez dira gogorrak.

Natura interesguneak: hariztia, Golako ibaia.

Kultura interesguneak: Done Jakue bidea, Artzubi zubia, Olazarrako burdinola eta presa, Montolan dorrea, Elexalde eta Zarra auzoak.

Paisaia interesguneak: Montolan.

Nola heldu Arratzuko Elexalde auzora: Garraio publikoa: Bizkaibus, A3523 Bilbo-Gernika-Lekeitio linea.

Garraio pribatua: BI-3241 Gernika-Arratzu errepidea. Arratzuko Loiola auzoa igaro ondoren, kilometro bat inguru aurrerago, bihurgune itxi batean ezkerretara hilerria ikusiko dugu eta eskumatara aparkatzeko eremu zabal bat Elexalde auzoan. Bizkaibusak hortxe du geltoki bat.

Ibilbidea Arratzuko Elexalde auzo (1) lasaian hasten da gure ibilbidea. Gain batean ikusten den Santo Tomas elizarantz goaz. Elizara heldu baino lehenago, zurezko seinale batzuk aurkitzen ditugu, eta guk ezkerretara eta beherantz egiten duena hartzen dugu, Artzubi eta

48

Zarra adierazten duena hain zuzen (PR-BI 167). Jaisten hasten gara aldapa maldatsua duen Done Jakue harbidetik, beheko partean Golako ibaia eta alboko Olatxu baserria (eta antzinako errota) ikusten dira, eta laster ibai ertzeraino iristen gara. Ereinotzez (Laurus

Ibilbideen deskribapena

nobilis) inguratutako zeramikazko plaka batek ondoko Artzubi zubiari (2) eta basoari buruzko azalpenak ematen ditu. XVI. mendean egindako zubi eder horren erdigunean dago Arratzu eta Mendataren arteko muga.

Zubia igarotzen dugu, eta, zurezko hiru seinaleen parean, harbidearen ezkerraldean dagoen hesi bat zabaltzen dugu. Ibaia ezkerrean dugula aurrera egiten dugu presa bateraino, gero bide beretik berriro itzultzeko. Joan-etorri

49

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Golako erreka.

horretan bereziki haltzez (Alnus glutinosa) eta baita lizarrez (Fraxinus excelsior) osatutako ibaiertzeko basoari behatu ahal diogu. Hezetasun handiko inguru honetan, goroldio eta iratze ugariekin batera ereinotz asko (ibaian ikusten den irlatxoa ereinotzez beterik dago, adibidez), zenbait zuhaizka eta belarren geruzako hainbat landare bereiztu ahal izango ditugu. Gainera, zorte apur batekin ikusi ahal izango ditugu ibairi loturiko ur-zozoa (Cinclus cinclus) uretako intsektuen larbak harrapatzen edo martin arrantzalea (Alcedo atthis ) hegalaldi bizi-biziren bat egiten.

Harbidera itzultzen gara. Artzubitik Montolan dorretxera egingo dugun bide honek baso bikain bat zeharkatzen du. Izan ere, Urdaibaiko harizti (3) garrantzizkoena da, eta merezi du arretaz begiratzea. Berehala, hesi bat pasatzen dugu eta igotzen hasten gara.

Landatutako pinudi batean sartzen gara, baina laster berriro hariztian gaude. BTT seinale bat eta egurrezko atea duen beste hesi bat igaro­ tzen ditugu, eta aurrera goaz, eskumatara doan bidezidor bati kasurik egin barik. Haritz (Quercus robur) ederrak, gaztainondoak (Cas-

50

tanea sativa)‌dituen basotik goaz eta gorago zurezko hiru seinale topatzen ditugu. Segitzen dugu Montolanerantz, hurritz asko dituen erdi aroko harbide ederretik eta lehen aipatutako zuhaitzez gain pago (Fagus sylvatica) batzuk ere ikusten dira; gainera ez dira falta ereino­ tzak (hala ere, Artzubi inguruan baino gutxiago daude) ezta elorriak (Crataegus monogyna), eta zuhandorra (Cornus sanguinea) bezalako beste zuhaizka batzuk eta zenbait landare igokari ere, hala nola, endalaharra (Smilax aspera),huntza (Hedera helix) atxaparra (Lonicera periclymenum)‌ Bidegurutze batera iristen gara. Aurrera eginez Zarra auzora goaz eta eskumatara hartuta Montolanera (50 metro), zurezko lau seinalek adierazten diguten bezala. Gorantz goaz, eta ezkerretara, hego-mendebaldera hain zuzen, Mendatako Elexalde ikusten dugu gain batean.

Karraspina (Morchella esculenta).

Ibilbideen deskribapena

Arratzu-Mendatako hariztia Haritzak (Quercur robur) ondo jasaten du neguko hotza, baina udan pagoak baino bero handiagoa behar duenez, normalean ez da 600 metroko altitudetik gora aurkitzen. Bestalde, urte osoan zehar ondo banatutako prezipitazioak eskatzen ditu, ez baita gai klima mediterranearreko udako lehorteari aurre egiteko. Izan ere, haritza Bizkaian dugun klima ozeaniarreko ohiko zuhaitza da. Horregatik guztiagatik, antzina Urdaibaiko eremurik zabalena betetzen zuen basoa hariztia izan zen (Gernikako arbola, haritza da). Gaur egun berriz, mendetako giza jardueren ondorioz, oso toki gutxitan aurki daitezkeen zuhaizti txikiak baino ez dira geratzen. Eta, zalantza barik, Arratzu-Mendatako hariztia da bere heldutasuna eta aberastasuna kontuan hartuta haietako bikainena; izan ere, Bizkaian osoan gutxi dira halako kontserbazio-egoera onean topatu daitezkeen hariztiak.

Malda handiko hegal batean dago, Golako ibaiaren ertzean, eta gutxi gorabehera 3,5.ha ditu. Antzina Arratzun Golako ibaiak duen ur emariari eta indarrari esker burdinolen presentzia oso nabaria zen, eta horien funtzionamendurako landare-ikatza beharrezkoa zenez, basoek berebiziko garrantzia zuten. Ez da harritzekoa beraz, Arratzun basoen hedapena Urdaibaiko beste toki batzuetan baino handiagoa izatea, Udalaren honako datu hauek adierazten duten bezala: 1804. urtean udalerrian 90.000 haritz motz (ikatza egiteko mozten zirenak) eta moztu gabeko 8.000 haritz zeuden Aldundiak hariztiaren garrantzia ikusita, XX. mendearen amaieran erosi zuen, eta gaur egun berari dagokio baso horren kudeaketa babeslea.

Arratzu-Mendatako hariztia.

Ur-zozoa (Cinclus cinclus).

Montolanetik oso gertu, bidezidorraren ezkerretara pago eta arte motz (ikatza egiteko erabili zirelako) ederrak uzten ditugu eta dorretxera (4) iristen gara.

Montolanetik jaitsi eta lehengo bidera iristen gara, orain Zarra (5) auzora joateko. Bertako baserriak eta San Pedro baseliza igaro ondoren, beherantz egiten dugu asfaltozko bide batetik. Zurezko bi seinale utzi eta aurrera egiten dugu zurezko beste bi seinale josatu eta Zarrabenta tabernara heltzen gara. Bertan eskumatara eta apur bat beherantz egiten duen BI 3224 errepidea hartzen dugu. Oso trafiko gutxi duen errepide honetatik goaz pinudien artean eta hiru kilometro egin ostean, Mendatako Marmiz auzora heltzen gara.

Marmizeko bidegurutzean Gernikara begira errepidea ondo-ondoan Bengoetxe baserria dago. Hortxe errepidea utzi eta baserriaren parean beherantz egiten duen bidezidorretik goaz (hasieran Done Jakue bidearen zurezko seinale bat du, eta aurrerago BTT bidearen seinaleak aurkitzen dira). Pinudi batetik jaitsi eta Golako ibaiaren ertzera iristen gara. Ibaia ezkerretara dugula aurrera egiten dugu ekarri dugun bidezidorretik, mendiko uhar bat zeharkatzen dugu,

51

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Montolan dorretxea Montolan XVI. mendean eraikitako oinplano pentagonala duen dorre sendoa da, eta bertatik Zior­ tzako Andre Mariren Kolegiata Gernikarekin lo­ tzen zuen Santiago Bidea igarotzen zen.Duen kokapenagatik Urdaibaiko ikuspegi paregabea eskaintzen du, eta merezi du bertan atsedentxo bat hartzea ikusten den paisaiari lasaitasunez behatzeko. Izan ere, hegoaldera Oiz eta Urdaibaiko muga egiten duen Astoagana mendiak ditugu, mendebaldean Gernika herria eta gaintxo batean Lumo auzoa, iparraldean itsasadarraren bokalea eta S.Migel eta alboko mendietako artadiak. Iparekialdetik ekialdera suma daiteke gainera, burdin aroko aztarnategi arkeologiko batzuen kokapena (Gastiburu santutegia eta Arrolako eta Iluntzarreko kastroak)…Bestalde, aurrez aurre Burgoagane mendixka dugu, eta ondoan berde argizko landazabal ederrak (Urdaibaiko landazabalen eremurik handienak Bermeokoekin batera) gordetzen dituen Arratzuko bailara.

Pinudi helduak Montolan dorrearen bidean.

eta laster zementuzko pista bat eta Golako igarotzeko zubia aurkitzen ditugu.

Zubiaren bestaldean, ezkerretara zeramikaz­ ko plaka bat dugu. Plakak Olazarra burdinolari edo Arratzuko errotari (6) eta itsatsita zuen errotari buruzko azalpenak ematen dizkigu. Burdinola XVII. mendean altxatu zen eta XIX. mendearen erdialdera arte egon zen funtzionamenduan, eta gari-irina eta arto-irina egiteko erabiltzen zen errota 1975. urteko uholdeetara arte.

Orain zementuzko bidetik gora egiten dugu hasieran ikusi dugun Elexaldeko Santo Tomas elizarantz (7)*.Eliza 1530. urtean hasi zen eraikitzen, baina kanpandorrea eta eraikina ingura­ tzen duen elizpea XVII. mendekoak dira, eta egun duen itxura XVIII. eta XIX. mendeetan

52

Montolan dorrea.

egindako berrikuntzek eman zioten. Eliza parean dagoen abadetxearen eraikinari (1839koa) erreparatu ondoren, ibilbideari amaiera emateko hasierako aparkalekuraino (1) goaz.

Oharra: Ibilbidea apur bat luza daiteke, gertu dagoen Olazarra edo Arratzuko errota presara joan-etorria egiten baldin badugu.

Ibilbideen deskribapena

7. Oma eta Basondo haranak

Omako harana.

Txango erraz eta eroso honetan zehar Urdaibaiko leku erakargarrienetako bat ezagutzeko parada izango dugu: Basondo eta Oma haranak. Bere xarmen artean honako hauek azpimarra daitezke: paisaiaren edertasuna, artadi kantauriarra, Omako baso margotua eta Bolunzulo sarbegi karstikoa.

Ibilbidearen luzera: 6 Km. Iraupena: 2 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: mendi pista, bide zementatua eta errepidea.

Zailtasuna: erraza. Edozeinek egiteko modukoa.

Natura interesguneak: Basondoko karst-a, Bolunzuloko sarbegi karstikoa.

Kultura interesguneak: Santimamiñe kobazuloko margoak, Omako baso margotua, Olakoerrota, Goikolea baserria.

Paisaia interesguneak: Kurutzegane eta Basobarri.

Nola heldu Basondora: Garraio publikoa: Bizkaibus, A3523 Gernika-Lekeitio linea, Kortezubi herriraino (Elexalde geltokia). Basondoraino ez dago garraio publikorik.

Ibilgailu pribatua: BI-638 Gernika-Lekeitio errepidea. Kortezubi herrira heldu baino pixka bat lehenago saihesbide bat hartu eskuinerantz (Santimamiñe eta Baso margotua seinaleak). Aparkalekua dago.

Ibilbidea Basondo haranaren sarreran dagoen Lezika jatetxetik (1) abiatzen gara; Santimamiñe kobazulo ospetsua oso gertu dagoenez, interesgarria izan daiteke bisita gidatua egitea.

Irten eta Baso margoturantz doan haranaren hegoaldeko magaletik joango gara. Horretarako, jatetxe parean, Kortezubitik ekarri dugun errepidea gurutzatzen dugu, eta pista asfaltatu batetik igotzen gara, seinale batek adierazten

53

URDAIBAI /Ibilbide-gida

duen moduan (Baso margotua. 45 minutu).

Gaztainondoak ugari dira inguruko landetan.

Hasierako igoeraren ostean, pista altuera har足 tzen doa pixkanaka SE noranzkoan eukalipto eta pinuen artean. Gurbitzak ere ez dira falta oihanpeko landareen artean.

Pinudia argitzean haran-hondoa ikus dezakegu,baita harana IE-tik mugatzen duen mendi-mazela ere; Ere単ozar (446 m) eta Arizgana (410 m) mendietatik, Garaigana (351 m)

Gure eskuinean dagoen Goikogana muinotik (2) igarotzen gara. Pista orain laua da.

Lapiaza eta Ere単ozarreko basoa.

54

Senecio helenitis.

Ibilbideen deskribapena

Santimamiñe kobazuloa Ereñozar mendi magalean kokatuta dago Basondo haraneko sarreran. Bizkaiko Golkoaren historiaurreko kobazuloetako (Ekain, Altxerri eta Isturitz) bat da. Ondoan dagoen Santimamiñe baselizak izena ematen dio.

Kobazuloaren sarreran dagoen aztarnategiak Goi Paleolitikotik erromatar aro arteko aztarnak ditu.

Mailarik aipagarriena Madeleine aldia (orain 14.000 eta 9.000 urte) da, ordukoak baitira azal­ tzen diren margoak eta grabatuak. Sasoi hartako elikaduran moluskuen garrantzia adierazten duen maskortegi bat aurkitu da.

Animaliak irudikatzen dituen 50 irudi dago: 32 bisonte, 7 kaprido, 6 zaldi, orein bat eta hartz bat.

Irudi guztiak beltzak dira eta ikatza erabili zen egiteko. Kobazuloak ere edertasun geologiko nabaria du, estalaktita, estalagmita eta haien arteko zutabe eta mantu ugari baitaude hormetan.

UNESCOk Gizadiaren Ondare izendatu zuen 2008 urteko uztailean. Hondatze-arriskua duelako ezin da sartu, baina egin daiteke bisita birtual bat alboko baselizan.

Bolunzulo errotaren ingurua.

Altitude berean jarraitzen dugu –batzuetan igoera leunekin– Basobarriraino (3). Hementxe ordekatxo bat dago, eta bertatik bide batzuk ateratzen dira. Jaitsiera handiena duen ezkerreko bide zabala (seinale-tantai bat badago) hartuko dugu eta minutu batzuetan Baso margotuan egongo gara. Bidea zurezko eta zementuzko eskailerez egokituta dago.

Baso margotua (4) haranerantz orientatutako lepo bateko bi maldetan zabaltzen da. Oso gomendagarria da bisita lasaia egitea, zuhaitzetan dauden irudi ezkutuak bilatzeko. Irudi bakoitza leku zehatz batetik osatzen da, irudiaren zatiak zuhaitz desberdinetan daude eta.

Santimamiñeko kobazuloaren sarrera.

eta Araozaraino (334 m), non Basondo harana ixten den. Mendi-mazela hori, orban gutxi kenduta, artadi kantauriarraren berdetasunak estaltzen du.

Bisita amaitu ostean malda leunetik jaisten gara bide zabal bat topatu arte. Bide hau eskuinerantz jaisten da eta -gurutzean seinale-tantai batek (Oma 700m/Basondo 2,9 km) segitu behar dugun noranzkoa adierazten digu. Harana zeharkatzen duen errepideraino (5) jaisten gara. Aukera moduan, kontrako noranzkoa har dezakegu Nabarniz udalerriko mugaraino Olakoerrotaren aztarnak eta Omaetxebarri eta Goikolea baserriak ikusteko.

55

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Baso margotua Artelana bi dimentsioko eta hiru dimentsioko espazio-kontzeptu batzuen arteko erlazioei buruzko ikerketaren ondorioa da. Baso margotuak indibidualismo artistikoen edukietatik eta esangura intimistatik haratago joan nahi du.

Arte publikoa izan nahi du, baita ere naturarekin eta gainerako banakoekin erlazionatzeko modu bat; izan ere, toki beretako zuhaitzetan, hezurretan, mendietan edo haitzuloetan margotu eta taillatu zuten biztanleen izpiritua berrartu nahi du.

Baso margotuak irudiak berrosatzera gonbidatzen dio behatzaileari, baita ere arima-egoera eta dituen motibazio historiko eta mitologikoak eranstera.

Koloreak bezala, argi-, sasoi- eta giro-aldaketak erakusten dituen natura ere baso margotuaren parte da.

Agustin Ibarrola

Antzandobi arrunta (Lanius collurio).

doan bidexkak sarbegiraino eramango gaitu errota aztarna batzuetatik pasatu ondoren. Leku honetan erreka lurperatu egiten da, gero Gautegiz Arteagako Atxondo haranean (Olalden, hain zuzen) berriro azaleratzeko.

Errepidera bueltatzen gara, eta San Pedro baselizatik igaro ondoren, Kurutzegane lepora (7) igotzen gara. Hemendik, Oma haranaren bista ikusgarriari beha diezaiokegu, eta gero, aurrera eginez, ordu erdi bat ibili ondoren, Lezika (1) gure abiapuntura helduko gara.

Omako baso margotua.

Aipatu bisita hori egin ondoren, landazabal ederren artean Oma auzunerantz abiatzen gara.

Paisaia edertasunaz, bide bazterreko kararrizko forma bereziez (lapiazak), alboko ibaiaz (Omaerreka) eta eskuineko artadi kantauriarraz gozatzeko aukera paregabea dugu.

Oman (6), seinale-tantai batek, eskuinera, Bolunzulo adierazten digu. Erreka ondotik

56

Baserria Oman.

Ibilbideen deskribapena

8. Gautegiz Arteagako ibarrak

Ozollo auzunea.

Oka ibaiaren estuarioaren barnealdeko paduretaran­tz ireki­tzen den ibilbide honek Urdaibaiko landazabalen parajerik politenetakoa zeharka­tzen du.

Ibilaldi osoan Arteaga leinu botere­tsuaren eremu zabalak bisita­tzeko aukera izango dugu.

Ibilbidearen luzera: 4 Km. Iraupena: 1,5 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: asfaltozko auzo-errepidea.

Zailtasuna: erraza. Desnibela oso t­xikia da.

Natura interesguneak: landazabal atlantikoa, zuhaizti atlantikoak, ibaier­tzeko basoak, Urdaibaiko barnealdeko padurak eta polderrak.

Kultura interesguneak: Arteagako gaztelua, Ozolloko i­tsas errota, San Loren­tzo baseliza, Arga­txako hai­tzuloa.

Paisaia interesguneak: San Loren­tzo baseliza.

Beste ibilbide ba­tzuekin lotura: 25. ibilbidearen amaieran.

Nola heldu Gautegiz-Arteagara: Garraio publikoa: Bizkaibus, A3513 Bilbo-Lekeitio linea eta A3526 GernikaIbarrangelu. Zelaieta geltokia.

Garraio pribatua: BI-638 Gernika-Lekeitio errepidea, aparkaleku publikoa Gautegiz-Arteagako udale­txetik gertu.

Ibilbidea Gautegiz Arteagako udaletxetik (1) irteten gara. Errepidea Herriko Tabernaren albotik zeharkatzen dugu, Bus-geltokiaren paretik pasatzen gara, eta beherantz doan kalea hartzen dugu. Ezkerretara plazatxo txiki bat uzten dugu, eta udalerriaren hiri-inguruko parkera

doan bidezidorretik aurrera egiten dugu. Berehala, eskumatara, Arteagatarren antzinako gazteluaren hondarrak (2) ikusten ditugu.

Hondarren eskumatara antzinako zalditegiak ikus ditzakegu, nahiz eta “Gazteluzar” txoko dotore bihurtu diren.

57

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Hiri-parkea zeharkatzen dugu, eta kale zabal batek egungo gaztelura (3) eramaten gaitu.

Gazteluaren sarreraren parera heltzen gara, eta hortxe Ozollo auzunera eramaten gaituen errepide estua hartzen dugu. Errepidetxoaren ezkerretara ereinotzez, lizarrez, haritzez eta beste espezie batzuez osatutako landaretza trinkoa ikusiko dugu. Eskumatara belardiak eta mahatsak dituen paisai irekia dugu. Aurrera eginez, Ozollo auzunera iristen gara, eta bertan zenbait baserri interesgarri ditugu, ho-

Arteagako gaztelua Gaztelua 1856. urtean hasi zen eraiki­tzen Napoleon III eta Eugenia de Montijo fran­tses enperadoreen aginduz. Horrela, Bizkaiko Ba­tzar Nagusiek eskertu nahi izan zuten euren semea “jatorrizko bizkaitar” izenda­tzea. Izan ere, Eugenia de Montijo Arteagatarren jaraunslea zen, eta leinu horren dorre­txea berreraiki­tzea erabaki zuen. Lana Louis-Auguste Couvrechef Fran­tziako Gorteko arkitektoak hasi zuen. Gaztelua 1860. urtean amaitu zen, eta Bizkaiko estilo neogotikoko lehen adibidetakoa dela onar­tzen da. Harlanduzko lana eta barneko dekorazioa dotoreak ziren, eta saloiak in­ txaurrondoaren zuraz eta landutako hari­tzez estalita zeuden.

Enperadoreak ez ziren bizi izan gazteluan fran­tses politikaren egonkortasun ezagatik. Izan ere, horren ondorioz, tronua galdu zuten.

Eskulapioren sugea (Zamenis longissimus).

58

Arteagako gaztelua.

Ibilbideen deskribapena

Hortik, Errota txiki izeneko itsas errotaren hondarrak ikusiko ditugu.

Aurrerago Ozollo edo Portu Errota (5) i足tsas errotaren presara heltzen gara. Bizkaian ondo kontserbatuta dugun itsas errota bakarra da, eta itsasaldien uren antzinako erabileren adibide bikaina da. Itsasaldietako ura errotaren anteparetan pilatzen zen, eta, gero, ibarretako garia edo artoa ehotzeko makinaria mugitzeko erabiltzen zen. Errota uzten dugu, eta, Ozollo itsas errota

Itsas getozka (Halimione portulacoides).

rien artean, gaur egun landa-etxea den Ozollo baserria (4).

Puntu horretatik, ezkerretara doan bidea hartzen dugu, Gautegiz Arteagako ibarretarantz doana hain zuzen. Ibar horiek, Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren estuarioaren kubetan daude. Inguru horretan, asfaltozko bidea amaitu eta pista bat hasten da, eta albo bietan lezkadi eta itsas ihidi txikiak, eta, bereziki, Baccharis halimifolia landare inbaditzailea ikusten dira. Baccharis landarea ez dagoen tokietan, ur-korronteak edota belardi hezeak dauden tokietan, zenbait hegazti bereiz di足 tzakegu, hala nola lertxuntxo txikiak, koartza hauskarak, istingor arruntak eta, agian, ahateren bat. Aurrera egiten dugu, eta ibai-lautada pasatu ondoren, zubi txiki bat igaroko dugu.

Urdaibain XVIII. mendean zeuden sei itsas errotetatik Ozollokoa da irauten duen bakarra; gainera, duen kontserbazio-egoeragatik Bizkaiko onena da. Itsas errota hauek, ibai-errotak ez bezala, presetan pilatzen zuten ura itsasgoran iritsitakoa zen. Gero, ur hori askatu egiten zuten errotarrien makinaria biragarria mugitzeko. Portu Errota eta Koba Errota ere deitzen zen errota honetan, Errota Txiki izenekoarekin batera, Arteauriako, Oruetako eta Ozolloko ibarretako zerealak ehotzen ziren.

Arteagako jauntxoen aginduz eraikin zen 1683. urtearen inguruan. Errotak hiru harri-bikote izan zituen, eta XX. mendera arte funtzionatu zuen.

Gero, egoitza pribatua bilakatu zen.

Ozollo mare-errota.

59

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Argatxako kobazuloa.

San Lorentzo baselizako leiho aurre-erromanikoa.

bigarren zubitik, itsasadarraren eta Urdaibaiko barnealdeko paduren bista ederrak ikus di­ tzakegu.

Baseliza utzi, eta aldapa bat igo ondoren, errepide nagusira heltzen gara. Artzenetik eskumatara jotzen dugu Zelaieta auzunerantz. 200 bat metro egiten ditugu, eta Portu auzunerantz berriro jaisten den bidea hartzen dugu. Bidea hartu eta berehala, lehenengo bihurgunearen eskumatara, hurbildu gaitezke Atxaga haitzulora (7). XX. mendearen erdialdera arte txakolinupategi bezala erabili zen haitzulo hori ADES espeleologia-taldeak sakonki aztertu zuen 2000. urtean. 4000 metroko lurpeko garapena du, eta, horregatik, Urdaibaiko luzeena da.

Bidea segitzen dugu Isla auzunean dagoen San Lorentzo baselizara (6) iristeko. Eraikinean azpimarratu daiteke hareharrian landutako leiho aurre-erromanikoa. XI. mendeko leiho horren estilo arkitektonikoa mozarabiar berantiarra da, eta Goi Erdi Haroko tenplu zaharraren aztarna dela onartzen da. Egungo baseliza errenazentista estilokoa da, zehazki, XVI. mendekoa. Goragune txiki honetatik estuarioaren barnealdeko panoramika ederra dago, eta ikusten ari garena interpretatzen laguntzeko baseliza parean panel deskribatzaile bat dugu. Toki honetatik, Bizkaian hegaztiak aztertzeko eta ezagutzera emateko Bizkaiko zentrorik aipagarrienaren eraikina, hau da, “Bird Migration Center� izenekoa, ikus dezakegu.

60

Itzultzen gara berriro bidera Portu (8) auzunera joateko. Antzina, gatzaren deskarga-leku bat zegoen auzune horretan. Itsasmailarekiko altitudea oso txikia denez, itsasgora biziak eraikinetaraino heltzen dira. Auzunea zeharkatzen dugu, eta azkeneko baserrian eskumako bidea hartzen dugu Ozollora iristeko, eta hortik hasiera-punturantz (1) abiatzeko.

Ibilbideen deskribapena

9. Gernika eta Forua Triñeko baselizatik

Urdaibaiko itxasadarra Triñetik.

Ibilbide honen bitartez eskualdeko itsasadarraren haranaren ikuspegi eder eta argigarrienetarikoa izango dugu; gainera, Urdaibaiko historian garrantzizkoak izan diren zenbait gunetara hurbiltzeko aukera izango dugu.

Ibilbidearen luzera: 8 Km. Iraupena: 2 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: zati handiena asfaltozko bidetik egiten da edo pista zabaletik. Bestalde, Triñetik itsasadarraren kanaleko pasealekuraino bidexka erraza bada ere, trenbidea kontu handiz zeharkatu behar da.

Zailtasuna: erraza, oro har, oso laua eta erosoa baita.

Natura interesguneak: Triñeko hariztia, Urdaibaiko itsasadarraren harana.

Kultura interesguneak: Zin bidea, Urdaibai dorrea, Atxeta haitzuloa, Foruko erromatar aztarnategia, San Kristobal eta Triñeko baselizak.

Paisaia interesguneak: San Kristobal baseliza, Triñe.

Beste ibilbide batzuekin lotura:Itsasadarraren kanaleko pasealekura heltzean 23.ibilbideari jarrai diezaiokegu.

Atxeta haitzuloan 11. ibilbidearekin elkartzen da.

Nola heldu Gernikara: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo); Bizkaibus, A3514 BilboGernika linea, A3515 Bilbo-Bermeo linea, A3523 Bilbo-Lekeitio linea, A3519 Mungia-Gernika linea.

Garraio pribatua: Bilbotik, N-634 Bilbo-Zornotza errepidea eta BI-4215 Zornotza-Gernika errepidea.

Ibilbidea Tren geltokitik (1) irten eta Gernikako Andra Mari elizara goaz. Hortik iparralderantz doan asfaltozko bidetik abiatzen gara etxebizi­ tzen eta eraikinen artean (epaitegiak ezkerreta-

ra, apur bat aurrerago Osasun zentroa…) eta Txorroburu auzora iristen gara. Bermeoranzko errepidearekiko paralelo doan antzineko Zin bidea erabiltzen ari gara.

61

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Zin bidea Erdi Aroan Bizkaiko jaunek bizkaitarren lege zaharrak zin egiteko Bilbotik Bermeoraino joaten ziren bide horretatik.

Bideak garrantzia handia zuen jaunez gain Bilbo eta Urdaibairen artean ibiltzen zen pertsona orok ere erabiltzen zutelako.

Gernikatik Tri単e baselizaraino joateko, gutxi gorabehera, lehengo bide zahar horretatik egingo dugu.

62

Ibilbideen deskribapena

Bidea segituz, apur bat aurrerago, eskumatara, muino baten gainean Santa Ana baseliza ikusiko dugu. Teilatua erorita du eta inongo babesik gabe dago, baina bertatik Gernika inguruko ikuspegi ederra dago. Laster San Kristobal baselizara (2) iritsiko gara. Merezi du geldiunetxo bat egitea (inguruan iturri bat dago) zuhaitzez inguratuta (platanondoak, hari­ tzak‌.) dagoenez toki atsegina delako eta baselizari buelta emanez gero, paisaiaren ikuspegi osoa dugulako.

Baselizatik ekialderantz, metro gutxitara, kareharrizko muino baten gainean dagoen dorre baten hondarrak ikusten dira. Urdaibai dorrea da, eta berak eman dio izena eskualde honetako Biosfera Erreserbari. Antzina garrantzizkoa izan zen itsasadarra eta zin bidea kontrolatzen zituelako, baina gaur egun, 1929.urtean izandako suteak utzitako aurri-egoeran ikusten dugu.

Orkidea (Orchis mascula).

Hartzen dugu berriz ekarri dugun asfaltozko bidea. Baselizan bidegurutze bat dago, eta guk aurrera, iparraldera egiten dugu Urberuaga auzorantz edota Atxondorantz eginez. Eskumara dagoen paisaia interpretatzeko panel bati errepara­ tzen diogu eta metro gutxi batzuk eginda Urberuaga auzoa adierazten duen seinalea iraku-

San Kristobal baseliza XV. mendeko baseliza da eta ondo kontserbatuta dago.

Atean azalpen txiki bat irakurri daiteke. Baselizatik iparralderantz, aurrez aurre, Foruko harrobi nabaria eta inguruko landak eta eraikinak ditugu, ekialderantz Forua herria eta atzerago Gautegiz-Arteaga eta EreĂąozarreko S. Migel mendia, hegoalderantz Gernika eta urrunago, eguraldi onarekin, Durangaldeko mendiak eta Oiz , eta mendebalderantz (hegomendebalderantz hain zuzen) Gernika gainean dagoen Kosnoaga mendia.

San Kristobal bazeliza.

63

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Urdaibaiko itsasadarraren haranaren eraketa geologikoa Tertziarioaren hasierara arte, ia-ia Euskal Herria osoa itsaso azpian zegoen. Itsaso honetan, milioika eta milioika urtetan, sedimentu kantitate itzela metatzen joan zen. Sedimentu hauek apurka-apurka harri sedimentarioak sortu zituzten.

Eozenoaren amaieran (orain 40 milioi urte), orogenia alpinoak geure eremuan eragina izan zuen: harri sedimentario haiek tolestarazi eta, horrenbestez, azaleratu egin ziren. Gure eskualdean (Urdaibain), aldi horretan material zurrunenak (kare-harriak) apurtu egin ziren, tolesturaren erpinetik gehienbat. Hau ez zen material plastikoenekin gertatu, zurrunenak baino sakonago zeuden buztinekin esate baterako. Dentsitate txikiagoa eta elastizitate edo malgutasun handiagoa dutenez, buztinok goiko geruzen arrailduretatik gora joateko joera dute, eta, geruzok zeharkatzean, apurtu egiten dira. Buztinetan txertaturik zeuden ofitek ere gora egin zuten. Ofitak beste harri haiek metatu ziren garaiko magmatismoaren ondorioz eratu ziren, orain dela 190 milioi urte. Azaldutako gertaera geologiko bitxi honi diapirismo izena eman zaio.

Gure alde honetan, diapirismoak ez omen zuen material plastikoen azaleratzerik ekarri, horiek ez baitzituzten Eozenoan sorturiko geruzarik kanpokoenak zeharkatu. Ondoren, Eozenoko geruzak higatzean, ibaiaren bidezko higadura aktibatu egin zen eta higadura horrek abiada biziagoan jardun zuen, askoz ere iraunkortasun txikiagoko buztinak aurkitu zituenean. Horrek, berriz, higaduraren bidezko sakoneratzea erraztu zuen. Horrekin batera, alde bietako hegalen atzerakadak ohiko ibai-haranaren itxuraldaketa ekarri zuen. Haran honen behealdean, Koaternarioan, itsasoa sartu zen.

Denbora igaro ahala, eta behealde honetan nagusiki, sedimentuak metatu eta estali egin zituzten ofitak eta buztinen zati handia. Apurka-apurka gaur egun ezagutzen dugun topografia eratuz joan zen.

Topografia honek, beste alde batetik, alderatzizko erliebearen adibide paregabea eskaintzen digu:erliebea jatorriz ganbila zen eta orain ahurra da.

rriko dugu. Bidetik ikusten den auzo honetako baserri batean “produktu ekologikoen salmenta� azaltzen da.

64

berehala, Foruko erromatar aztarnategira (3) heltzen gara. Aztarnategi hau Bizkaiko garrantzitsuena da, eta berari buruzko azalpenak zenbait paneletan irakur daitezke.

Beste bidegurutze batera iristen gara eta guk eskumara, hau da, Elexalde-Forurantz egin behar dugu. Hala ere, bidegurutzetik ezkerrera, bost bat metrora, Atxeta haitzuloa babesten duen burdinazko hesia eta historiaurreko aztarnategiaren datazioa (Solutrensetik Brontze arora) adierazten duen paneltxoa ikus ditzakegu.

Gorantz segi, eskuinera Foruko tren geltokia utzi eta Foruko San Martin elizaraino igoko dugu. Horren parean, harrizko gurutze baten alboan, itsasadarraren haran hondoan, meandro zahar nabarmena sumatu daiteke. Antza, bertan zegoen Foruko portu zaharra.

Elexalderantz goaz asfaltatutako bidetik eta Baldatika errekaren ertzetik. Aurrerago Bermeoranzko errepide nagusia zeharkatzen dugu, eta,

Foruko Udaletxea eta eskolak pasatu, eta hurrengo bidegurutzean, eskumara, hau da, iparrera doan auzo bidea hartzen dugu (egurrezko

Ibilbideen deskribapena

Piper gorriak lehortzen.

seinale batek Goierria-Murueta adierazten du).

Aurrera eginez, txakolinaren mahats-parrak eusteko erabiltzen ziren harrizko zutoin berezien artean, TriĂąeko baselizaraino (4) iristen gara. Alboan dagoen hariztitik, itsasadarraren haranaren ikuspegirik ederrenetakoaz goza dezakegu.

Hariztitik irten eta ekarri dugun auzo bidea zeharkatuz bidexkatxo batetik jaitsiko gara (Goierria-Murueta adierazten duen seinaleari segituz), 300 bat metro guztira, hau da, trenbidera eramango gaituen bide zaharretik hain zuzen. Trenbide ondora iristen gara, baina ez dugu oraindik zeharkatzen eta eskumarantz, hegoalderantz, doan bidetxotik metro batzuk egin ostean berriro trenbidera heltzen gara eta zeharkatzen dugu seinale hori eta zuriak adieraz-

Amilotx urdina (Parus caeruleus).

ten duen tokitik. Baccharis halimifolia zuhaizka inbaditzailea betetzen ari den lezkaditik (Phragmites australis) itsasadarraren kanaleko pasealekura (5) (El Corte de la RĂ­a izenekoa) heltzen gara.

Zuhaitzen artetik eta itsasadarraren ertzetik doan pasealeku lau eta atsegin honetatik Gernikaraino goaz 3,5 km inguru egin ostean.

Oharra: Trinetik itzultzeko beste aukera bat ekarritako bidetik Foruko tren geltokira itzultzea da, eta hortik itsasadarraren ertzera doan bidea hartu, gero aipaturiko itsasadarraren kanaleko pasealekutik Gernikara iristeko

TriĂąe baseliza.

65

URDAIBAI /Ibilbide-gida

10. Gernikako eta Lumoko historian barrena

Ikuspegia Kosnoagatik.

Ibilbide honek aukera ematen digu Gernika-Lumoko historian murgiltzeko eta inguruko paisai ederraz gozatzeko.

Ibilbidearen luzera: 7 km.

Iraupena: 2,5 ordu.

Ibilbide mota:zirkularra.

Bide mota: ibilbide osoa pistaz eta oso auto gutxi dituen errepidez egiten da.

Zailtasuna: ertaina. Hasierako zatia, Kosnoagako tontorrerainokoa, igoera delako. Hala ere, Gernika eta Lumo artekoa kenduta, gainerako igoera leuna da.

Kultura interesguneak: Gernikan, Santa Maria eliza, Batzar Etxea eta Gernikako Arbola, Alegria-Montefuerte jauregia (Euskal Herria museoa), Udetxea jauregia, Europako Herrien parkea, Henry Mooreren eta Chillidaren eskulturak. Lumoko auzoan, Kosnoagako Burdin Aroko aztarnategia.

Paisaia interesguneak: Lumo, Kosnoaga, “cuatro bancos” atsedenlekua.

Beste ibilbide batzuekin lotura: Lumon 21. ibilbidearekin.

Nola heldu Gernikara: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo); Bizkaibus, A3514 BilboGernika linea, A3515 Bilbo-Bermeo linea, A3523 Bilbo-Lekeitio linea, A 3519 Mungia-Gernika linea.

Garraio pribatua: Bilbotik, N-634 Bilbo-Zornotza errepidea eta BI-4215 Zornotza-Gernika errepidea.

Ibilbidea Gernikako tren-geltokitik (1) irten, eta Adolfo Urioste kaletik iturri bat duen enparan­ tza txikira iristen gara, “Mercurio” izeneko iturrira hain zuzen. Oinezkoen pasabidetik errepidea zeharkatu (Juan Calzada kalea), eta espaloitik Bilboranzko noranzkoa hartzen

66

dugu. Metro batzuk aurrerago espaloia uzten dugu eskumatara dauden eskailera zabal ba­ tzuetatik gorantz egiten dugulako Juntetxera (2) iristeko (400 bat metro). Interesgarria da Biltzar Etxeko eraikina eta “Gernikako arbola” famatua bisitatzea.

Ibilbideen deskribapena

Kuku-praka (Digitalis purpurea).

Bisita egiteko sartu garen ate beretik irteten egiten gara, eta Santa Klara kaletxotik Europako Herrien Parkerantz abiatzen gara. Berehala, mapa bat ikusiko dugu, eta bertan lau ibilbide. Gurea horiz markatuta dagoena da. Parkean sartzen gara (ateak 10:00etan irekitzen dira) Urdaibaiko ekosistema ezberdinetako zuhai­ tzak eta zuhaixkak lasai ikusteko, eta parkeari buelta osoa eman ondoren, aintzira baten ondoan dagoen ate batetik, berriro Santa Klara kale estura irteten gara; eskumatara jo, eta metro gutxi barru errepide bat aurkitzen dugu. Oinezkoen pasabidetik zeharkatzen dugu, eta ezkerretara egiten dugu Allende Salazar ikastetxearen albotik. Aurrerago beste eraikin bat topatuko dugu (San JosÊ Egoitza) eta bidegurutze bat. Guk, Errigoitirantz jotzen dugu, baina espaloia utzi barik, eskumatarantz egin eta PR-BI 173 ibilbidea adierazten duen zurezko seinale bat topatuko dugu. Lumorantz abiatzen gara aitzinean auzo hori eta Gernika lotzen zituen Erdi Aroko galtzadatik marra zuriak eta horiak jarraituz.

67

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Gernikako Juntetxea Juntetxea eta haren inguruko multzo osoa hiriko lekurik garaienean dago eta burdinazko hesi batek inguratzen du. Juntetxearen eraikina neoklasiko da, eta 1826 eta 1833. urteen artean altxatu zen.

Arbolaren aurrean zin egiteko tribuna bat dago, eta gertu tenplete zirkular batek haritz zaharraren enborra estaltzen du.

Multzo horrek Euskal Herriko balio sinboliko handienetarikoa du, zalantzarik gabe. Izan ere, XV. mendetik “Gernikazarra� izeneko eremu horretan elkartzen ziren Bizkaiko Jaurerriko elizate eta hiribilduetako ordezkariak, eta Batzar Nagusi horietan funtsezko gobernu-arazoak ebazten ziren. Horrela izan zen 1877. urtera arte, eta gero 102 urteko etenaldiaren ostean, 1979. urtean hain zuzen, berriro berreskuratu ziren.

Euskaldunen artean (Europako beste toki batzuetan bezala) ohitura zaharra zen arbola baten azpian bil­ tzea komunitatearen arazoak eztabaidatzeko eta erabakiak hartzeko. Bizkaiari dagokionez, lurralde administratibo bakoitzak (Merindadea) bere arbola zuen, baina apurka-apurka Gernikako arbola nagusitu zen. Hori dela eta, errege gaztelarrak Gernikara etortzen ziren, arbolaren azpian Bizkaiko Foruak errespetatzearen aldeko juramentua egitera.

Bestalde, Euskadiko lehendakari guztiek kargua hartu dutenekin zin edo promes egin dute Gernikako Arbolaren pean, eta horrek azpimarratu egiten du euskaldunentzat, gaur egun ere, duen balio handia.

Gernikako Juntetxea.

68

San Pedro Lumoko eliza.

Igotzen hasi eta laster, eskailera zabalak dituen harrizko galtzadatik egin dezakegu aurrera. Mahats-parra ederrak igaro ondoren, Gernika herrirantz begiratu ahal dugu, atsedena hartzeko, eta herriaren kokapenaz eta gaur egun ezagutzen duen hedapenaz ohartzeko. Gorago, zuhaitzez osatutako (urkiak bereziki) tunel an­ tzekoa zeharkatzen dugu, asfaltozko bide bat aurkitu arte.. Hori igarotzen dugu, etxebizitzen multzo bat eskumatara uzten ditugu, eta zuzen Lumoko elizarantz abiatzen gara ekarri dugun galtzada utzi barik.

San Pedro elizara (3) heltzen gara. Merezi du geldiunetxo bat egitea, bertatik. oso bista ona dugulako, bereziki ekialderantz eta hegoalderantz..

Paisai ederraz gozatuta gero, eliza utzi eta enparantza zeharkatzean zurezko seinale berri bat topatuko dugu, Errigoitirantz doan ibilbide hori utzi (eta orain arte ekarri ditugun marra zuri-horiak) eta gertu dagoen iturriaren eta antzinako eskolaren artean leunki gorantz egiten duen errepidea hartzen dugu. Iturriaren alboan, Gernikarantz jaisten den errepidearen bestaldean, Lumoko jauregiaren eraikin sendoa ikus

Ibilbideen deskribapena

dezakegu. Gure bidetik aurrera egin eta berehala, eskumatara dagoen zuhaizti interesgarria antzeman dezakegu; izan ere, errepide alboko basaltoz eraturiko substratuaren gainean zenbait arte bereizten dira, eta atzerago gaztainadi polita sumatzen da .

Daramagun errepidea utzi barik, Lumotik kilometro batera, aurrez aurre, errepidearen ezkerraldera, bi baserri agertzen dira. Horietara ailegatu baino apur bat lehenago, errepidea utzi, eta eskumatarantz doan bidea hartzen dugu. Larre artean doan bide zabal horrek Kosnoagako tontorrerantz eramaten gaitu, eta laster burdinazko ate bat zeharkatu beharko dugu.

Atea igaro, eta eskumatara dagoen zementuzko eraikin baten alboan beste hesi bat (zurezkoa) pasatzen dugu bidegurutze bat topatzeko. Guk eskumako bidea hartzen dugu, eta, muinoa inguratuz, tontorraren alboan dagoen antena nabarmenera iristen gara. Kosnoagako gainean (4) gaude.

Kosnoagako tontorretik jaisten gara antenaraino, eta, orain, eskumatara egiten dugu, apur bat beherantz jotzen duen bidea hartzeko.

Bidetik harrobia eta Forua herria primeran ikusten dira, eta, metro gutxi egin eta gero, lehen igarotako zurezko hesira heltzen gara.

Burdinazko hesia berriro pasatu eta lehengo bide beretik Lumotik ekarri dugun errepidera itzultzen gara. Eskumatarantz egiten dugu apur bat, eta bi baserrien aurrean San Pedro auzoa (Kosnoaga, Antxo, Monasterio Behekoa) jartzen duen kartel bat ikusten dugu Hor-

Basaltoak Kosnoagako igoeran.

Kosnoaga Duela 2000 urte inguru, gizakiek leku estrategikoetan ezarri eta tontor jakinak aukeratzen zituzten; horietatik, komunikazio bide nagusiak kontrolatzen zituzten, baita ibai nagusien bideak ere. Garai horretako aztarnak Urdaibaiko ondoko tokietan aurkituko dira: Marueleza (Nabarniz), Iluntzar (Nabarniz), Gaztiburuko Santutegia (Arratzu) eta Kosnoaga (Gernika-Lumo).

Bestalde, azpimarratu behar da Kosnoagako tontorra, oso toki aproposa dela paisaia lasai aztertzeko, 360Âşko ikuspegia eskaintzen duelako. 273 metroko altitudea duen begiratoki honetatik oso ondo ikusten da Gernika herriak betetzen duen Oka ibaiaren uholde-lautada baita iparralderantz, ekialderantz eta hegoalderantz inguratzen duen paisai ederra ere.

Oso deigarria da, iparraldera dugun artadiz estalitako kareharrizko mendi batean ustiatzen den Foruko harrobia, baita itsasorantz zabaltzen den itsasadarraren harana ere.

Kosnoaga mendia.

txe errepidea uzten dugu eta zementuzko bidetik apur bat aurrerago dagoen bidegurutzean eskumatarantz jotzen dugu. Bideak apur bat beherantz egiten du pinudi batean sartzeko.

Aurrerago baserri batera heltzen gara, eta orain asfaltatuta dagoen bidetik segitzen dugu, ezkerretara harrobiaren, Forua herriaren eta itsasadarraren haranaren ikuspegia lagun dugularik. Beste baserri bi igarotzen ditugu eta, apur bat aurrerago, jaitsiera nabarmena egin ondoren, Lumo eta Gernika lotzen dituen errepidera heltzen gara. Hemen oso nabariak dira bihurguneko basaltozko harri biribilduak.

Errepidearen beste aldean “cuatro bancos�

(5) izeneko atseden-aldean (gaur egun zemen-

69

URDAIBAI /Ibilbide-gida

tuzko lau eserleku daude) zeramikazko panel bat dago Gernikara begira, eta bertan herriko zenbait elementu interesgarri azpimarratu eta azaltzen dira.

Uda-txirta (Anthus triviales).

Landazabala Arana auzoan.

70

Gernikarantz goaz eta 400 bat metro barru Urdaibaiko Patronatuko egoitza (Udetxea jauregia) (6) ikus dezakegu. Apur bat beherago Santa Maria elizarekin eta Euskal Herria museoarekin topatzen gara, eta hortik, aurrera Foru Plazatik eta Merkatu Plazatik (oso ezaguna urriko azken astelehenetan egiten den azokagatik) pasatu ondoren, Gernikako tren geltokirantz (1) abia gaitezke.

Ibilbideen deskribapena

11.  Malluku haranetik Urdaibaiko bokalera

Urdaibaiko itsasadarra Mallukutik.

Ibilbide honetan Urdaibaiko paisaiarik ezkutuenetakoak zeharkatzen dira, eta Malluku haran bakartian sartzen da. Basoko adar artetik irten, eta ibilaldiak, estuarioaren ezkerraldetik, zehazki Muruetako udalerritik, itsasadarraren paisai irekira eramaten gaitu.

Ibilbidearen luzera: Foruko tren-geltokira 7,6 km eta Busturiako San Kristobalera 13,2 Km .

Iraupena: 2,5 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: porlanezko edo asfaltozko mendi-pistak.

Zailtasuna: ertaina. Zati txiki batzuetako aldapa gogorra da.

Natura interesguneak: landazabal atlantikoa, baso-landaketak, artadi kantabriarrak, hariztiak, baso mistoak eta padurak.

Kultura interesguneak: Foruko aztarnategi erromatarra, Muruetako Goierri auzunea, Muruetako Andra Mari eliza.

Paisaia interesguneak: Goierri auzoa, PeĂąa Foruako harrobiko begiratokia, Foruko eleizalde auzoko ikuspegia.

Beste ibilbideekin konexioa: 9. ibilbidearekin, Atxeta kobazuloaren inguruan eta 23. ibilbidearekin.

Nola heldu San Kristobal auzora (Busturia): Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo), San Kristobal geltokia. Bizkaibus, A3515 Bilbo-Bermeo linea, geltokia ibilbidearen hasieratik 300 metrora.

Garraio pribatua: Gernikatik, BI-4215 Gernika-Bermeo. Aparkalekua San Kristobalgo tren geltokiaren ondoan.

Ibilbidea Ibilbidea San Kristobalgo tren-geltokian (1) hasten da. Hemendik, Altamira auzorantz joaten gara Gernika-Bermeo errepidea zeharkatuta gero. Altamiran (2) ezkerretarantz jaisten

den errepidea hartzen dugu, Apraiz haranaren noranzkoan. Horretarako, lehenengo Mape ibaiaren gaineko zubia igarotzen dugu, eta gero Arrietara doan errepidea.

71

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Errepide hori igaro ondoren, parean dugun auzo-errepide bat hartzen dugu. Hemendik aurrera, Apraiz harana (3) zeharkatzen dugu,

72

eta, bitartean, aukera dugu paisai politez gozatzeko. Ikusten dugun landazabal atlantikoan, Apraiztxarrengoa eta Apraierdikoa

Ibilbideen deskribapena

baserrien ingurukoan hain zuzen, belardiak, fruta-arbolak eta zuhaizti txikiak dira nagusi.

Goikoetxea baserrira (4) iristen garenean, eraikinaren eskumaldetik irteten den bidea hartzen dugu, hesi bat pasatu ondoren. 100 bat metro gorantz, eta ezkerretarantz doan bidea aukeratzen dugu. Eukalitu-landaketa batetik pasatzen gara, eta aurrera jotzen dugu, mendi-lepo bat igarota gero, Malluku haranerantz abiatzeko.

Metro batzuk aurrerago, ondoen kontserbatuta dagoen bidea hartzen dugu. Bideak ezkerretarantz jotzen du, eta haran-hondora jaitsi baino lehen artadi txiki bat zeharkatzen du. Hemendik aurrera, izaera karstikoa duen haranaren sakonunea igarotzen dugu. Hasieran oso haritz (Quercus robur) ederrak ikusiko ditugu, eta gero tamaina eta altuera handiko pinu-landaketak. Ibilbidean, sekulako edertasuna duten zokogune batzuk topatuko ditugu, eta horietan, tartekatuta agertzen diren zenbait baso heldu: artadia, hariztia, haltzadia eta hurritzak.

Ibilaldiaren zati honetan, basoaren agerrune batzuetan, Malluku haranaren bista politak ditugu. Ondoen kontserbatzen den pista aukera足 tzen dugu, eta Foruko udalerrirantz jaisten gara.

Bidea apurka-apurka jaisten da, eta artadi kantabriar trinko bat igaro ondoren, Foruko harrobira heltzen gara. Harrobira iritsi baino apur bat lehenago Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren barnealdearen panoramika bikaina dugu: a足tzean Oiz mendia, eta plano hurbilenean Urberuaga auzuneko landazabala eta, eskumatara, Kosnoaga mendia.

Foruko harrobiaren (6) enparantzaren albotik pasatzen gara. Ateratako milioika tona kareharrik utzi duten zulo handia oso nabaria da. Bidetik aurrera egiten dugu, eta ezkerretara doan errepidea hartzen dugu Foruko herrirantz abiatzeko. Metro gutxira, gure eskumatara, Atxeta haitzuloa topatzen dugu. Bertan aurkitu diren aztarna arkeologikoak Solutrenseren eta Brontze Aroaren artekoak dira.

Haran-hondoa igarota gero, bideak gorantz jotzen du. Hurrengo bidegurutzean, ezkerretarantz doan bidea aukeratzen dugu, eta Batzarribasoa mendi-leporantz (5) abiatzen gara.

Auzoko errepidea jarraitzen dugu GernikaBermeo errepide nagusia topatu arte. Zuzen segitzen dugu, eta, errepide nagusiko bideguru足 tzetik 100 bat metrora Foruko erromatar aztarnategira (7) heltzen gara.

Mallukuko artadia.

Mallukuko basoa.

73

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Metro batzuk aurrerago, tren geltokitik (8) gertu, Urdaibaiko estuarioaren barnealdearen ikuspegi bikaina dugu: lezkadi zabalak eta sahatsez eta haltzez osatutako zuhaiztiak nabarmentzen dira. Puntu honetan bi aukera ditugu San Kristobalera itzultzeko, bata trena hartzea, eta bestea oinez segitzea.

Foruko erromatar aztarnategia Foruko erromatar aztarnategia Elexaldeko muinoaren hegoaldean dago. Hala ere, erromatar herrixkak muino osoa bete omen zuen, hau da, gaur egun hiriguneak hartzen duen eremu osoa. Bizkaiko erromatar aztarnategi garrantzizkoena da, hedadura handiena duelako baita artapen-egoerarik onena ere. Herrixka K.o I. eta IV. mendeen artekoa omen da.

Aztarnategia 1982. urtean aurkitu zen, latinezko bi epigrafek emandako zantzuei esker. Arkeologoek egindako indusketa ezberdinetan aurkitutako aztarnek agerian utzi dute antzinako zibilizazio hori ondo antolatuta zegoela. Hegal osoan hainbat eraikin mota aurkitu dira, batzuk bizitza egiteko, besteak baliabideak ustiatzeko. Azken horien arteko gehienak tailerrak eta behe labe metalurgikoak dira, eta erromatar herrixkaren aldi ezberdinak erakusten dituzte. Halaber, zeramikazko, burdinazko edota beirazko zenbait objekturen aztarnak aurkitu dira.

Cistus salvifolius.

Errepidea segitzen dugu, eta Foruko San Pedro eliza, udaletxea eta antzinako eskolak pasatu ondoren, bidegurutze batera iristen gara. Guk iparralderantz doan bidea hartzen dugu (seinale batek Goierria-Murueta adierazten du).

500 bat metrora PR baten marra zuri-horiak dituen bidea hartzen dugu. Ezkerretarantz irteten da, eta, gutxi jaitsi ondoren, Urdaibaiko estuarioaren kanpoaldearen bista bikainak eskaintzen dizkigu. Hurrengo bidegurutzean eskumatara dugun asfaltozko bidea aukeratzen dugu, eta jarraian bidea uzten dugu pinu handi batetik irteten den bidezidorra hartzeko.

Herrixkak ontziraleku bat omen zuen, eta materialak eta baliabideak inperiorantz garraiatzeko erabili omen zen. Izan ere, itsasadarra zen garai hartako komunikabiderik onena. Merkataritza-trukeak Kantauriko Flaviobriga (egungo Castro Urdiales) handiarekin, kosta horretako beste gune batzuekin eta Akitaniarekin egiten ziren.

Foruko aztarnategi erromatarra.

74

Martin arrantzalea (Alcedo atthis).

Ibilbideen deskribapena

Bidezidorra alboko hesi batekiko paralelo doa. Metro batzuk beherago metalezko bi hesi igarotzen ditugu, eta jaitsieraren amaieran porlanezko pista bat aurkitzen dugu. Pista horretan Eleizalderantz jotzen dugu, seinale batek adierazten digun bezala. Muruetako Andra Mari (9) elizarantz goaz Urdaibaiko itsasadarraren kanpoaldeko bista bikainekin gozatzen dugun bitartean. Eliza igarotzen dugu, eta Goierri auzunerantz abiatzen gara. Bidean, interes handiko baserri batzuk ikusiko ditugu.

Goierritik (10) beherantz egiten dugu, Muruetako tren-geltokira doan bidea aurkitu arte. Hortxe, ezkerretara doan bidea hartzen dugu, hau da, Muruetako Landa auzunerantz doana. Tarte honetan harizti eta baso misto txiki batzuk ikusiko ditugu. Laster, ezkerretara dugun harizti txiki bat (11) ikusiko dugu, eta, puntu horretan, 23. ibilbidearen 5. geldiunera iristen gara. Hemendik aurrera jarraituko dugu ibilbidea San Kristobaleko tren geltokira (1) heldu arte.

Urdaibaiko itsasadarra Muruetatik.

75

URDAIBAI /Ibilbide-gida

12. Busturiko paduretatik Txatxarramendi irlara

Urdaibaiko estuarioa Madariaga dorretik.

Ibilbide hau Urdaibaiko estuarioaren bihotzean barrena doa, eta marearteko paduretatik itsasertzeko hondartzetara eramaten gaitu. Erakargarritasun handiko ibilaldi honetan, antzinako zin-bidetik joango gara eta itsasora irekitzen den paisaia ikusiko dugu; gero itsasadarraren bokaleko talaia hobezina den Txatxarramendi irlatxora heltzeko.

Luzera: 10,8 Km. Iraupena: 3 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: San Kristobalgo hareatzetatik egiten den zatia kenduta, gainerakoa asfaltozko auzo-bidetik edo pista egonkorretatik egiten da.

Zailtasuna: erraza, ez baitu ia inolako desnibelik (gehienez 50 m).

Natura interesguneak: Busturiako padurak eta hareatzak, Aingerubideko hariztia, Txatxarramendi irlako artadi kantabriarrak, Altamirako landazabala, eta Axpeko San Pedro haitzuloa.

Kultura interesguneak: Lekozaiko mahats-parrak, Errege-galtzada, Madariaga dorrea, Axpeko Santa Maria eliza, Txatxarramendiko itsaski-haztegia.

Paisaia interesguneak: arenal de San Cristóbal, Torre Madariaga, mirador de Txatxarrramendi.

Beste ibilbide batzuekin lotura: 23. ibilbidearen amaieran.

Nola heldu San Kristobal auzora (Busturia): Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo), San Kristobal geltokia. Bizkaibus, A3515 Bilbo-Bermeo linea, geltokia ibilbidearen hasieratik 300 metrora.

Garraio pribatua: Gernikatik, BI-4215 Gernika-Bermeo. Aparkalekua San Kristobalgo tren geltokiaren ondoan.

Ibilbidea San Kristobalgo tren-geltokitik (1) irteten gara, eta trenbidea zeharkatu ondoren, harea-multzora heltzen gara. Hareatza hori artifiziala da, “Astilleros de Murueta S.A.” enpresak agindu zuelako. Aurreko mendeko

76

70. hamarkadaren erdialdean, dragaketa baten ostean, egin zen.

Ibilbidearen hasieran Urdaibaiko haltzadirik onenetakoa aurkitzen dugu. Haltzadi utzi,

Ibilbideen deskribapena

eta gure ezkerretara lezkadi zabal bat agertzen zaigu. Landaretza horrek itsasaldien eragina txikia den barnealdeko hezeguneak ditu atsegin. Lezkekin batera, milazka frantsesa eta

Baccharis halimifolia agertzen dira; azken hori Ipar Amerikako landare inbaditzaile bat da. Bidezidorretik aurrera egiten dugu hegaztien behatokiraino (2). Bidean zenbait landa-

77

URDAIBAI /Ibilbide-gida

re interesgarri bereiz ditzakegu; hala nola erbi-buztana, betibizi horia eta itsas tartikua.

Hareatza horretan, estepetako eta toki lehorretako fauna berezia topa daiteke, adibidez Polyphylla fullo erlastarra, liztor ibiltaria, inurrilehoia eta erleen otsoa.

Paduren ertzean, ekosistema horretako berariazko landareak bereiz ditzakegu, hala nola i足tsas getozka, espartina eta salikorniak. Hezegune horietara migrazioan edo negupasan datozen ur-hegaztiak abuztua eta apirilaren artean ikus ditzakegu. Behaketa egiteko, hegaztiak molestatu barik, behatokia erabili behar da.

78

goen Madariaga dorrea (4) agertzen zaigu.

Berriztatutako eraikin horretan EAEko Biodibertsitate Zentroa dago, gaur egun.

Lekozai bidegurutzean Urdaibaiko Galtzagorriak izeneko boluntarioen plataformak berreskuratutako mahats-parrak (5) topatzen ditugu. Puntu horretan, eskumatara doan bidea hartzen dugu. Etxebarri baserria pasatzen dugu eta, malda gogor bat jaitsi ondoren, Axpe Urdaibaiko hezeguneak

Harea-multzotik irteten gara, eta San Kristobal auzoaren enparantzara goaz. Hortxe, Zelaiondo egoitzatik (3) eskumatara irteten den bidea hartzen dugu, eta Gorritikalea eta Madariaga dorrera eramaten gaitu. Bidetik eskumatara begiratuz gero, Urdaibaiko paduren eta barnealdeko estuarioaren bista bikainak izango ditugu. Belaustegi baserriaren inguruan landazabal ederrei eta itsasadarraren eskumaldeko artadi zabalei erreparatu ahal diegu. Toki honetan, muino estrategiko baten gainean da-

Urdaibaiko hezeguneak Euskal Herriko garrantzitsuenak dira. Oka ibaiaren bokaletik gertu daude, eta ur eremu ezberdinek osatzen dituzte; barnealdeko lezkadietatik eta marearteko paduretatik hareatzetaraino eta kostaldeko dunetaraino. Hezegune horiek duten kokapen geografikoagatik urhegazti europar askok negupasan eta migrazioaldietan aukeratzen dituzte, eta horregatik nazioarteko zenbait izendapen dituzte. Izan ere, Hegaztientzako Babes Bereziko Eremua (HBBE) dira, Natura 2000 Sarean daude, baita munduko hezeguneak babesteko Ramsar zerrendan ere. Hezegune zabal horietan, 100 bat hegazti ezberdin ikus daitezke, eta horien arteko azpimarragarrienak honako hauek dira: Mokozabala, arrano arrantzalea, kurlinta handia, ubarroi handia, txirriak, bernagorriak eta abozetak.

Ornitologoak ur-hegaztiak behatzen San Kristobaleko hareatzatik.

Urdaibaiko padurak.

Ibilbideen deskribapena

Mokozabala (Platalea leucorodia).

Juncus acutus.

auzora heltzen gara. Hortxe, aurrez aurre dugun bidea aukeratzen dugu, Abiña auzunera joateko. Trenbidea zeharkatzen dugu, eta muino txiki batera iristen gara. Urdaibaiko paduren eta estuarioaren barnealdearen bistak benetan ederra dira. Ezkerretarantz doan bidea hartzen dugu, eta trenbidearen gaineko zubia igarotzen dugu. Aldapa txiki bat igo ondoren, eskumako bidea segitzen dugu Sukarrieta udalerrira joateko.

bihurgunean. Hasierako igoeran, Erdi Aroko galtzada bat aurkitzen dugu, antzinako zin-bidea (9) hain zuzen. Bide horrek Axpeko auzoaren barnealdea igarotzen du, eta Santa Maria elizara (10) eramaten gaitu. Puntu honetan 18. ibilbidearekin elkartzen gara. Elizatik irten, eta udaletxearen albotik pasatzen den bidea hartzen dugu, Aingerubide hariztira (11) joateko. Aurretik, saguzarren kolonia garrantzi­ tsuak gordetzen dituen San Pedro haitzulotik pasatzen gara.

Bidetik aurrera egiten dugu, eta Sukarrietako Eskola Saiakuntzarako Zentroa (6) ikusiko dugu. Segitzen dugu Sukarrietarantz, eta Gernika-Bermeo errepidearekin topatzen gara. Toki horretan, eskumatarantz jotzen dugu, eta Txatxarramendi irlara (7) doan zubia igaro­tzen dugu. Zubitik, duela gutxi berreskuratutako Itsasbegi (8) antzinako itsaskihaztegia ikusteko aukera dugu. Aurrera egin, eta irlara ailega­tzen gara. Bertan Urdaibaiko artadiei buruzko parke botanikoa dago. Hori ikusita gero, irlatxoaren behatokira goaz, Urdaibaiko itsasadarraren bokalearen bistarik ederrenetakoak baitaude.

Behatokia uzten dugu, zubiaren hasierara itzultzen gara, hau da, errepide nagusiarekin bat egiten duen lekura. Puntu horretan, eskumatara ditugun eskailera batzuetatik jaisten gara, eta parke publikora heltzen gara. “Las Marismas” jatetxerantz jotzen dugu, eta errepidea zeharkatzen dugu “La Ramona” jatetxea dagoen

Hariztia zeharkatzen dugu, eta Atxapuntaren ertzeko artaditik doan bidea hartzen dugu. Bide estu hori amaitzean, eskumatara egiten duen asfaltozko errepidetik aurrera egiten dugu Alta-

Busturiko mahats-parrak.

79

URDAIBAI /Ibilbide-gida

mira auzora iristeko. Altamirako elizan eskumatara dugun errepidea hartzen dugu, eta San

Urdaibaiko itsasadarraren bokana Txatxarramendi irlatik.

80

Kristobaleko tren geltokira (1) heltzen gara ibilbideari amaiera emateko.

Ibilbideen deskribapena

13.  Bermeo eta Mundakaren arteko auzoetatik

Bermeo.

Bermeo eta Mundaka ingurutik doan ibilbide hau oso aproposa da Urdaibaiko kostaldeko paisai paregabearen ikuspegiaz gozatzeko.

Ibilbidearen luzera: 5,2 km Iraupena: 2 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: ia ibilbide osoa pista zabaletik egiten da, baina azken zatian Bermeo-Gernika errepidea zeharkatu behar da, eta hori kontu handiz egin behar da.

Zailtasuna: erraza. Igoera batez ere hasieran dago, Bermeotik Goitiz auzoraino hain zuzen, baina ez du malda gogorrik.

Natura interesguneak: Demiku inguruko landazabalak.

Kultura interesguneak: Demiku, Goitiz eta Solaguren auzoak.

Paisaia interesguneak: Demiku, Goitiz, Berastegi eta Lamiaran inguruko panoramikak.

Beste ibilbide batzuekin lotura: Goitiz auzoan 19.ibilbidearekin (Katillotxuko aztarnategia) egiten dugu topo eta, nahi izanez gero, Mundakaraino joan gaitezke.

Nola heldu Bermeora: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo). Bizkaibus, A3515 BilbaoGernika-Bermeo linea eta A3527 Bilbao-Mungia-Bermeo linea.

Garraio pribatua: Gernikatik BI-4215 errepidea eta Mungiatik (Sollubeko mendatetik) BI-631 errepidea.

Ibilbidea Bermeoko tren geltokitik (1) irteten gara.

Geltokiaren parean Gernikaranzko noranzkoan dagoen Kurtzio kaleko asfaltozko pista hartzen

dugu. Eskumatara daramagun Kurtzioko errekaren haran estutik goaz, belardien eta zenbait zuhaitzen (eukaliptoak‌) artean. Aurrerago as-

81

URDAIBAI /Ibilbide-gida

faltozko pista amaitu egiten da eta mendi-pista batetik segitzen dugu gorantz, Demiku ipintzen duen zurezko seinale bati kasu eginez. Eukaliptoen eta pinuen landaketa zeharkatu, eta Demiku auzoaren (2) inguruko landazabelatara iristen gara. Ikuspegia ireki egin da, eta iparrerantz begiratuz gero, haranean Bermeo herria ikusiko dugu, eta atzean Burgoa mendia eta eukaliptoak nagusi diren hegalak. Gauden tokitik gertuago, telefonia-antena bat agerian duen Ganeta mendatea dugu.

Demiku auzora sartzen gara, ezkerretara Kandelaria baseliza uzten dugu, eta Bermeoko

Demiku auzunea.

82

udalak jarritako seinale batzuen ondotik pasa足 tzen gara asfaltozko bide batekin topatzeko.

Guk eskumatara egiten dugu, eta Padru izeneko baserri ondotik gora egiten dugu, hegoalderantz, hau da, Mundaka herrirantz joango bagina bezala. Landazabalaren artean gaudenez, eta aukera ona izan daiteke zenbait txori txiki ezberdintzeko. Izan ere, hegaztitxo horien talde handiek, bereziki neguan, Europako hotz handietatik ihesean datozenean, atsedena eta elikagaia topatzen dituzte ekosistema horietan. Aurrera egiten dugu, eta eskumatara dagoen elektrizitate-poste metaliko baten alboko ur depositu bat igaro ondoren, bidegurutze batera iristen gara.

Bidegurutzean zurezko seinale batzuk daude. Guk Lamiaran eta Mundaka adierazten duenari (PR- BI 176) segitzen diogu, asfaltatutako pista batetik. Laster Goitiz auzora heltzen gara.

Inguruko arteen presentzia nabariarekin aurrera egiten dugu marra zuri-horiak jarraituz. Apur bat beherantz egiten dugu, eta bidegurutze batera iristen gara. Gure eskumatara artez inguratutako zementuzko eta harrizko eraikintxo bat dago, orain nekazaritza-tresneria gordetzeko

Ibilbideen deskribapena

Garrapoa (Sitta europaea).

erabiltzen dena. Guk ezkerretara egiten dugu Solaguren auzorantz hain zuzen.

Hartutako bide honetatik (3) dagoen ikuspegia ikaragarria da. Merezi du, alboko arteen gereizpean, atsedentxo bat hartzea itsasadarraren bokalearen edertasunaz gozatzeko. Ondo bereiztuko ditugu, batetik Ogoño lurmuturra, Laidako hondartza eta Atxerre mendia (eta baseliza), eta, bestetik , Mundaka herria (eta Andra Mari eliza).

Solaguren auzora iristeko zementuzko pista batetik egin dugu beherantz. Auzoan harrizko etxebizitza handi baten alboan ekarritako pista uzten dugu (beherantz doa Mundakaraino), eta marrak jarraituz Betrokolo mendiaren ezkerreko hegaletik doan pista bat hartzen dugu. Pista honetatik ezkerretara harrobi abandonatu batean industria poligono txiki bat ikusten dugu eta gainean duela gutxi utzi dugun Demiku auzoa; eskumatara Izaro irla eta Ogoño nagusi­ tzen dira. Hemendik aurrera paisai edertasunak lagunduko gaitu ea ibilbidearen hasiera-punturaino.

Hondatutako etxola baten albotik pasatzen gara Berastegi muinorantz (4). Belardiz inguratutako gain honetatik ikusten den itsasoaren eta kostaldearen panoramika ederra da benetan. Pistak behera egiten du, hasieran leunki eta gero oso nabarmen. Aldapa amai­ tzen da bihurgune batean, eta bideak Bermeotik aldentzen hasten gara. 200 metro aurrerago beste pista batekin elkartzen gara, eta noranz­ koa erabat aldatzen dugu Bermeorantz zuzenean abiatzeko. Adreiluzko leihoak dituen eraikin hondatu baten albotik pasatzen gara eta laster ezkerretara aurri egoeran dagoen Lamiaran baseliza ikusiko dugu Eskumatara Lamiaranpe polilgonoa eta Bermeo-Gernika errepidea ditugu. Euskal mito eta elezahar askoren protagonista ezagunak diren emakume-itxurako izakiei (lamiak izenekoei hain zuzen) aipamena egiten dion toponimoaren eremuan gaude. Toki aproposa da irudimena askatzeko eta gure arbasoen mundu magikora hurbiltzen saiakera txiki bat egiteko.

Beherantz segitzen dugu Bermeoko portua aurrez aurre dugularik. Azkenean, aldapatsua den jaitsiera egin ostean errepide nagusitik portura doan asfaltozko bidera iristen gara.

Ogoño lurmuturra Betrokolo maldetatik.

83

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Guk bide horretatik aurrera egiten dugu, eta zubi baten gainetik eta Errosane etxebizitzaren albotik pasatu ondoren, errepide nagusira heltzen gara.

Trafiko handia duen errepidea kontu handiz zeharkatzen dugu, eta metro gutxi batzuk eginda gero espaloi batera iristen gara. Aurrerago zurezko hiru eserleku daude (5), eta bertatik

portua eta Bermeo herria primeran ikusi ahal izango ditugu.

Espaloia utzi barik Bermeon (1) sartzen gara, tren-geltokira joateko.

Lamiak Euskal mitologian, emakume itxurako jeinuak dira. Lamien edo laminen edo amilamien‌ hankak oiloenak edo ahuntzenak ziren, eta itsaslaminen (kostaldeko lamiak) kasuan, gerritik behera arrain ziren.

Gehienetan, erreka ertzetan edo aparteko kobazuloen sarreretan aurkitzen ziren izaki irtirinak dira, eta, etengabe, ilea urrezko orraziaz orrazten omen ziren. Gizakiekin harremanetan egon zitezkeen, eta, batzuetan, nekazariren batek erreka ertzean janaria uzten bazien, gauez jaten omen zuten eta horren truke lurra goldatu edo bukatu gabe utzitako lana amaitzen omen zioten.

Izaki mitiko horien aztarna Euskal Herriko toki askotako toponimian ageri da; hala nola, Lamiategi (OĂąati), Lamiako (Leioa), Laminazilo (Isturitz), Lamiaran (Mundaka), Laminapozu (Gorozika-Muxika).

Ota (Ulex sp.).

Urdaibaiko itsasadarra Mundakako Santa Katalina baselizatik.

84

Ibilbideen deskribapena

14. Atxerreko artadia

Atxerreko artadia eta itsasadarraren bokalea.

Ibilbide honek hainbat aspektu erakargarri ditu: Atxerreko artadia, Akorda auzuneko landazabala, Gametxotik eta Akordatik ikus daitezken paisai zoragarriak eta bereziki, Atxerreko San Pedro baselizatik dagoen ikuspegia, Urdaibaiko ederrenetarikoa hain zuzen ere.

Ibilbidearen luzera: 9,4 km.

Iraupena: 3 ordu.

Ibilbide mota:zirkularra.

Bide mota: asfaltozko eta zementuzko bidea eta mendiko bidezidorrak; batzuetan harritsuak direnez komeni da oinetako aproposak eramatea.

Zailtasuna: ertaina. 300 metrotik gorako desnibela du, eta hasieran bereziki zati batzuk aldapatsuak dira; hala ere, ez du arazorik ibiltzeko ohitura apur bat dutenentzat.

Kultura interesguneak: San Martin eta Atxerreko San Pedro baselizak; Akorda eta Gametxo auzoak.

Natura interesguneak: Atxerreko artadia, Laidako hondartza eta dunak.

Paisaia interesguneak: Atxerreko tontorra, Gametxo auzoa.

Beste ibilbide batzuekin lotura: Akordan, 24. ibilbidearekin.

Nola heldu Kanalara: Garraio publikoa: Bizkaibus. A3526 Gernika-Ibarrangelu linea, Jantokia (Kanala) geldiunea; bakarrik astegunetan.

Garraio pribatua: Gernikatik Lekeitiorantz doan BI-638 errepidetik hartu, eta Gautegiz-Arteaga zeharkatu ondoren ezkerretara egiten dugu BI-3234 errepidea, Laidako hondartzarantz hain zuzen. Kanala eliza (Elixaldea) igaro, eskumatara jatetxe bat (hortxe dago autobusaren geldiunea), eta aurrerago erabiliko dugun aparkalekua.

Ibilbidea Kanalatik irtengo gara, “nola heldu kanalara”-n apaitzen den aparkalekutik hain zuzen ere. Aparkalekuaren alboan, Laidaranzko noranzkoan, etxebizitza bat dago, eta ho-

rren ondoan eskumatarantz doan asfaltatutako bide bat ikusiko dugu. Bidearen hasieran postontzi bat dago eta zurezko seinalean (1) San Martin eta Atxerreko San Pedroranzko noranz­

85

URDAIBAI /Ibilbide-gida

koak adierazten dira. Hortxe hasten da gure ibilbidea.

Sigi-saga egiten duen bide horretatik goaz eta 5 minutu inguruan, bidetik eskumatara San Martin baseliza (2) dago. Ate ondoan zeramikazko plaka batean eraikinari eta gordetzen duen santuari buruzko azalpen interesgarriak agertzen dira. Bertatik Urdaibaiko itsasadarraren ikuspegia ederra da.

Gorantz segitzen dugu eta beste bidegurutze bat aurkituko dugu, orain ezkerretara, Laidako kanpinera doan bidezidor bat ikusiko dugu, baina guk aurrera egingo dugu soilguneak ager足 tzen diren zona bateraino. Hemendik Atxerreko baseliza ikusten da.

Gorantz egin, eta laster otez (Ulex europaeus) estalitako soilgune batera iristen gara.

Gorantz egiten dugu, eta bidearen ezkerretara, zurezko seinale batek Atxerreraino doan PR-BI 161 ibilbidearen hasiera adierazten du (3,5 km).

Bidezidorrak gora egiten du, eta artadian (3) sartzen gara. Zati aldapatsuenetan azpiko kareharrizko substratua azaleratzen denez, bidezidorra harritsua bihurtzen da. Hala ere, ez da ibiltzeko zaila eta, gainera, aukera ematen digu sartezina dirudien igokariz betetako basoa zeharkatzeko.

Gutxira, bidegurutze batean eskumatara doan bidexka bat topatzen dugu. Guk ez dugu hartzen eta aurrera egiten dugu.

86

Artea (Quercus ilex).

Ibilbideen deskribapena

dugu aurrerago. Seinale horren parean, zementuzko bidera iritsi aurretik, etxebizitza baten alboan dagoen eta ezkerretarantz egiten duen bidezidorretik Akorda (6) auzorantz abiatzen gara. Errepidera iritsi eta berehala auzoko enparantzara iristen gara.

Akorda auzoa.

Orain beherantz egin behar dugu sakonune handi bat zeharkatzeko Dolina handi bat hain zuzen. Aurrerantz jarraitzen dugu bideguru­ tze berri bat aurkitu arte. Zurezko seinale ba­ tzuk topatzen ditugu, eta guk Atxerre adierazten duenari segituko diogu mendatearen gailurrera iristeko. Zona honi “Dantzaleku” (4) deitzen diote, antza, antzina akelarreak bertan egiten zirelako.

Harritsua den bidezidor maldatsutik gora egiten dugu, kilometro bat inguruan, eta Atxerre gainean (312 m) dagoen San Pedroko baselizara (5) iristen gara. Egun argiz, bertako paisaia benetan paregabea da.

Atxerren atsedena hartuta gero, igo garen bide beretik jaisten gara “Dantzaleku” izeneko bidegurutzeraino. Akorda jartzen duen seinaleari segi eta laster “Hirugaztañeta” izeneko tokira heltzen gara. Bertan, hiru gaztainondo daude, eta euren gerizpean jarleku bat. Aurrera segitzen dugu bidegurutze bateraino. Guk ezkerretara egiten dugu, eta dagoen jaitsiera harrizko eskailera batzuetatik egiten dugu.

Landatutako pinudi bat zeharkatu ondoren zurezko seinale bat (Atxerre 2 km) aurkituko

Enparantzaren parean, errepidearen ezkerraldean, egarria asetzeko iturri bat dago. Eliza igaro, eraikinei eta baserriei erreparatu, eta zementuzko pista batetik Gametxo auzorantz goaz. Auzotik irtetean, ezkerretara jatetxe bat dugu, eta aurrerago atseden leku bat eta kanposantua uzten ditugu. Zementuzko pista zabalak gora-behera leunak ditu, eta gain batera iristean itsasoa eta Gametxo ikusten dira. Beherantz egiten dugu, errepideak ezkerretara dagoen dolina handi bat inguratzen du eta Gametxo (7) auzoan sartzen gara.

Baserri ederrak, etxebizitza berriak eta hotel bat atzean utzi ondoren, itsasorantz abiatzen gara. Hortik aurrera, ia Laidako hondartzaraino dugun bideak itsasoaren ikuspegi ederra eskaintzen digu. Horregatik lasai egitea (agian geldiunetxoren batekin) merezi du. Gametxotik

Erregetxo bekainzuri (Regulus ignicapillus).

87

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Atxerreko San Pedrotik

Urdaibaiko artadiak

Baseliza 1994. urtean berriztatua izan zela adierazten den tokitik ipar ekialdetik-ekialdera begiratzen badugu gain batean Natxitua auzoa ikusiko dugu, atzean Lekeitikoko Otoio mendia, eta horizontean Aiako Harriak eta ekialderago Pirinioetako mendiak. Baseliza mendebaldetik inguratzen duen harrizko hormara hurbiltzean Arketas badia eta itsasadarraren padurak (hegoalderantz) eta hareatzak (iparralderantz) ikusiko ditugu; gainera itsasadarraren ezkerraldeko herri guztiak ere, hala nola Gernika, Forua, Busturia, Sukarrieta, Mundaka eta Bermeo. Gernikatik hegoalderago Oiz eta Durangaldeko mendiak bereiz ditzakegu. Baseliza inguratu eta iparralderantz behatuz gero zehatzago ipar mendebaldetik iparrera, Matxitxako lurmuturra, Bermeo, Izaro irla eta OgoĂąo itsaslabarra ikusiko ditugu. Ikuskizuna bikain-bikaina da, Urdaibaiko ederrenetakoa zalantzarik gabe.

Artadia baso berezia da klima atlantikoa dugun eskualde honetan klima mediterranearreko ohiko basoa delako. Hori dela eta, artadi honek eskualde mediterranearrek dituzten antzeko baldintzak lortzeko, hemengo lurzorurik lehorrenak aukeratzen ditu, gehienetan kareharri trinkoak dituzten itsasotik gertuko aldapak. Baso horretan artearekin (Quercus ilex) batera hostoiraunkorrak diren zenbait zuhaitz eta zuhaizka ikusiko ditugu, hala nola, gurbitza (Arbutus unedo), gartxua (Phillyrea latifolia), ereinotza (Laurus nobilis), txorbeltza (Rhamnus alaternus)‌eta zenbait igokari ere, adibidez, endalaharra (Smilax aspera), huntza (Hedera helix) eta Rubia peregrina izenekoa.

Ikuspegia San Pedro Atxarretik.

beherantz egin ostean, bidegurutze batean ezkerretara egiten dugu artadiko ohiko landareen artean doan asfaltozko bide batetik. Metro batzuk aurrerago pisuetako bi etxebizitza zatar igarotzen ditugu, eta bideak nabarmen egiten du beherantz. Aurrera goaz eta Laida hondar­ tzaren gaineko balkoi baten antzekotik egiten ditugu azkeneko metroak errepide nagusira (BI-3234) iritsi arte.

Errepidea kontuz zeharkatzen dugu oinezkoen bidetik eta Laidako hondartzara (8) heltzen gara. Ezin dugu utzi hondartza bisitatu barik, atsedena hartzeko, berreskuratutako dunei behatzeko eta, eguraldiak laguntzen badigu, bainu bat hartzeko.

Ibilbidea segitzeko hondartza alboko aparkalekua pasatu eta itsasertzeko pasealekutik aurrera egiten dugu Gernikarantz. Arketa (9) badiara

88

Zeharkatzen ari garen artadia kontserbazio eta naturaltasun egoera onean dago, eta horregatik aipatutako floraz gain, garrantzi handia du bertan aurkitzen den faunak ere. Baso honek oso baldintza egokiak eskaintzen dizkie bereziki hegaztiei eta ugaztunei. Izan ere, animaliek babesa aurkitzen dute basoaren egitura korapilotsua eta trinkoa delako, kobazulo eta harpe ugari dituen kareharrizko substratuan eratu delako eta jatekoa topatzen dutelako, besteak beste, fruitu jangarriak dituzten zuhaitz eta zuhaizka ugari daudelako. Hori guztia kontuan hartuta Urdaibaiko legeak Babes Bereziko Eremuak (babes mailarik handiena dutenak) izendatu zituen artadi hauek.

Atxerreko Artadi kantauriarra.

iristen gara, ezkerretara kanpinaren instalazioak utzi, eta pasealekua amaitzen den tokian errepide nagusia kontuz zeharkatzen dugu aurrez aurre dugun mendi-pista hartzeko. Ibarrangelu eta Gautegiz Arteagaren arteko mugan dagoen pista horren hasieran zirkulazio-seinale bat dago, eta bertan marra zuri-horia ikusiko dugu. Gorantz egiten dugu oihanpean artadiko espezieak dituen landatutako pinudi batetik. Marra zuri-ho-

Ibilbideen deskribapena

riak segi eta zementuzko pista batetik egiten dugu aurrera pinuditik. Bidegurutze batera iristen gara, eta eskumatara doana har足tzen dugu.

Baserri baten ondotik itsasadarraren bokalea (Laida eta Mundaka) ikusten dugu. Aurrera egin eta minutu gutxi barru Kanalako San Martin baselizara iristen gara, Laidatik ordu erdi eskas igaro ostean.

San Martin baselizatik Kanalako hasierako punturaino (1) goaz lehen erabilitako bide beretik.

Antzora auzoa eta Izaro irla.

Laidako dunak.

89

URDAIBAI /Ibilbide-gida

15. Ibarrangelutik Ogoñoko talaiaraino

Ikuspegia Ogoño lurmuturretik.

Ibilbide hau Ibarrangelutik irteten da Ogoño labarretara joateko hain zuzen ere, kantauriar itsasoko talaiarik ederrenetarikoa. Urdaibaiko artadi kantauriar paregabeko hau zeharkatu eta gero Elantxobeko herri arrantzale bitxiaz gozatzeko aukera izango dugu.

Ibilbidearen luzera: 7 Km. Iraupena: 3 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: asfaltozko auzo-errepidea, mendi-pista, bidezidorra, eta harrizko bidea azkenengo zatian.

Zailtasuna: zaila. Aldapa asko ditu, eta zenbait kasutan desnibela handia da. Toki batzuetan ibilbidea ez da erraza kareharrizko lapiaz batetik baitoa. Ez da egokia bertigoa duten pertsonentzat eta lagunduta ez doazen umeentzat.

Natura interesguneak:landazabal atlantikoa, baso-landaketak, artadi kantabriarrak, Ogoñoko itsaslabarrak.

Kultura interesguneak: San Andres elizako ganga polikromatua, Elantxobeko hirigunea, Alarreko karobiak.

Paisaia interesguneak: Atxurkulu, Ogoñoko talaia eta Elantxobeko begiratokia.

Beste ibilaldiekin lotura: 24. ibilbidearekin, Alarren (Elantxobe).

Nola heldu Ibarrangelura: Garraio publikoa: Bizkaibus, A3513 Bilbao-Gernika-Lekeitio linea eta A3526 GernikaIbarrangelu linea.

Ibilgailu pribatua: BI-2238 Gernika-Lekeitio errepidea, Gautegiz-Arteaga herria pasatu eta gero ezkerretara jo eta Ibarrangelurako BI-2237 errepidea hartu. Ibarrangeluko sarreran aparkaleku publikoa badago.

Ibilbidea Txangoa Ibarrangeluko udaletxean hasten da, zehazki, parean dagoen San Andres elizan (1). Zabalik baldin badago, aukera ona dugu zurezko ganga polikromatu zirraraga-

90

rria ikusteko. Ganga hori bakarra da Euskal Herrian, bai erabilitako materialengatik, baita ere ikonografian agertzen duen aberastasunagatik.

Ibilbideen deskribapena

Antzina, Ibarrangeluko auzoa izan zen Elantxobe herri arrantzalerantz doan errepidea har足 tzen dugu. Gorantz egiten dugu, eta, ia gaina hartzen dugunean, seinale batek (Ogo単oko muturra) ezkerretara dagoen asfaltozko bide bat adierazten digu.

Bide hori hartzen dugu, eta gorantz segi足 tzen dugu aldapa amaitu arte. Ibinaga auzunean (2) gaude. Asfaltozko pista estu batetik goaz. Auzunearen irteeran, ezkerretara Ibarrangeluko hirigunea ikusten dugu. Pistatik 1200 bat metro egiten ditugu NW noranzkoan.

91

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Desnibelik gabeko eremu honetatik ezkerretara, belardiak, baso autoktonoak eta pinu-landaketak daude, eta mendebalderantz, Ereñozarre mendia eta gainean dagoen baseliza nabarmentzen dira.

Alarre auzunean dagoen Elantxobeko kanposantura (3) heltzean, Ogoño lurmuturrerantz doan pista hartzen dugu. 200 bat metroko aldapa gogorra igaro, eta erdi-ordeka txiki batera iristen gara. Inguruan, iratzeak, txilarrak, oteak eta baso-landaketak dira nagusi. Gure eskumatara lurmuturraren punturik altuena (Atxurkulu, 303 m) dago. Eremu honetan, antzeman di­ tzakegu ingurune hauetako zenbait hegazti, hala nola etze-txinboa, pitxartar burubeltza, edo berdantza horia.

Aurrera egiten dugu, eta bidexka estuago bat topatzen dugu, Ogoño lurmuturraren talaiaraino heltzeko. Bidexka hartzen dugunean artadian sartzen gara. Topatuko dugun eukalitadi trinko batean ezkerretarantz doan bidexka hartzen dugu, eta eskumatara doana, “Karobia” seinalea duena, uzten dugu. Metro batzuk aurrerago, eskumatara egiten dugu, “Atxurkulu” seinaleari kasu eginez. Horrela Ogoño lur-

Elantxobe eta Natxituako Itsasertza.

92

Belatz handia (Falco peregrinus).

muturraren gainera iritsiko gara. Bideak, garapen gutxiko artadi bat zeharkatu ondoren, arraildura handia duen gailurrera eramaten gaitu. Toki honetan kontuz ibili behar da, amildegiko pareten desnibela 30 bat metrora iritsi daitekeelako. Atxurkulutik (4) dagoen ikuspegia bikaina da. Jaisten gara lehenago utzi dugun bidexkaraino, eta Ogoñoko talaiarantz abiatzen gara. Bidean, sastrakadi trinkoak ikusten ditugu. Eukalitua eta pinua nagusi diren eremu honetan, sastrakadiek berezko landaretzaren lagin bat erakusten dute; izan ere, arteak, gurbitza gazteak, gartxuak, txorbeltzak, eta artadien ertzetako beste espezie batzuk agertzen dira.

Ia sartezina dirudien sastrakadi horretatik 200 bat metro egin ostean, gorantz egiten dugu.

Kareharrizko lapiazak eta garapen gutxiko ar-

Ibilbideen deskribapena

tadiak igarotzen ditugu Ogoño mendiko talaiara (5) heltzeko. Hemendik, Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren kostaldeko panoramika eder-ederra dugu. Atzean, Matxitxako lurmuturra, eta, gure oinpean, Laga hondartza nabarmentzen dira.

Ekarri dugun bidetik itzultzen gara “Karabia” (6) seinalea duen bidexka topatu arte. Metro gutxi egiten ditugu bidexka horretatik, eta berreskuratutako lehen karobia aurkitzen dugu.

Egitura zirkular horiek labe primitiboak labe primitiboak ziren, eta kareaharria oso tenperatura garaian berotzeko erabili ziren. Modu horretan, karea lortzen zen gero soroetan ongarri moduan erabiltzeko, edo baserrietan hormak zuritzeko edota desinfektatzeko.

Metro gutxi beherago eskumatara sahatsez inguratutako ur osin bat dugu. Aurrera egiten dugu gaztainondoa nagusi den baso hostogal­ korra topatzeko. Ezkerretara, zurezko hesi batek babestuta, bigarren karobia aurkitzen da.

Olibondoa (Olea europaea).

Eskumatara egiten dugu, langarez egindako zubi txiki bat igarotzen dugu, eta gero iturri baten aurretik pasatzen gara. Iturritik gora egiten duen bidea hartzen dugu, eta gero eskumatara doana, hau da, “iturria” seinaleak adierazitako noranzkoaren kontra doana. Metro gutxi batzuk eginda gero, asfaltozko pista baOgoño lurmuturra Ogoño lurmuturra 273 metroko kareharrizko mazizo itzela da. Itsasoan bertikalki hondoratzen da, eta ez du trantsizioko marearteko zabalgunerik i­tsas sakonera heltzeko. Hori dela eta, jatorri tektonikoa izan behar duela uste da. Bertikaltasun horren ondorioz, Euskal Herriko itsaslabar handiena da.

Euskal kostaldeko itsas hegaztien kolonia handienak Ogoñon eta alboko Izaro irlan daude. Lurmuturraren horma bertikaletan honako hauek aipatu daitezke: 40 bat ubarroi mottodun bikote, 200dik gorako kaio hankahori bikote eta 30 bat ekaitz-txori txiki bikote. Azpimarratu behar da ekaitz-txori txikien populazio hori, umatze-area kontinentean (irla edo irlatxoetatik kanpo) duen munduko populazio bakarra delako.

Laga Hondartza eta Ogoñoko itsas labarrak.

93

URDAIBAI /Ibilbide-gida

tera irteten gara, eta hori jarraituta Elantxobeko kanposantura iristen gara. Kanposantuko plazatxoan ezkerretara,“Kale Nagusirantz�

(7) doan bidea hartzen dugu.

Metro gutxi barru enparantza biragarrira jaisten gara. Hemendik, Elantxobeko portuko bista ederra daukagu. Orain, bi aukera ditugu, porturaino jaistea edo eskumatara egitea ibilaldiaren hasiera-punturaino joateko. Kasu horretan, ibilbidea amaitzeko eskualde-errepidetik egiten dugu aurrera, eta, Ibinaga gaina pasatu ondoren, Ibarrangelura (1) hel­ tzen gara.

Elantxobeko portua.

Elantxobeko itsasertza harritsua.

94

Ibilbideen deskribapena

16.  Bermeoko landazabalean eta Tribizko basoan barrena

Almike auzoa eta Bermeo herria.

Ibilaldi hau Urdaibaiko ipar-mendebaldetik egiten da. Bermeoko landazabaletik igotzen da Sollubeko mendietarantz, 400 metroko aldea gaindituz. Gehienbat asfaltatutako pistetatik egiten den txango honek Bermeoko kostaldearen eta bere inguruko paisaiaren bista ederrak eskaintzen ditu.

Distantzia: 12 Km. Iraupena: 4 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: errepidea, mendi pista eta pista zementatua.

Zailtasuna: ertaina. 440 metroko desnibela gainditu behar da, baina ez du aldapa gogorrik.

Natura interesguneak: Almikeko landazabalaren paisaia, Tribizburuko baso atlantiarra.

Kultura interesguneak: Bermeoko hirigunea eta bere portua, Tribizko errota.

Paisaia interesguneak: Almike, Arronategi.

Beste ibilbideekin lotura: Bermeo eta Arronategi arteko zatia 20. ibilbidean ere egiten da, baina kontrako noranzkoan.

Nola heldu Bermeora: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo). Bizkaibus, A3515 BilbaoGernika-Bermeo linea eta A3527 Bilbao-Mungia-Bermeo linea.

Ibilgailu pribatua: Gernikatik BI-4215 errepidea eta Mungiatik (Sollubeko mendatetik) BI-631 errepidea.

Ibilbidea Gure txangoa Bermeoko parkean (1) hasten da. Kasino eta Batzoki inguruko errotondan Askatasuna kaletik abiatzen gara bidegurutze bateraino (2), irteeratik 500 metrora.

Bertan, eskuineko errepide estua hartzen dugu Almike auzora igotzeko. Berehala landazabal gune interesgarria zeharkatzen dugu. Ezke-

rrean, Artika haranean, Poiuburuko hariztiaren bista ederra dugu.

Almike auzoan (3) Aingeru Guarda baselizaren ondotik pasatzen gara, eta landazabaletik gora doan bidetik jarraitzen dugu. Auzoa utzi eta berehala, bidegurutze batean, eskuine-

95

URDAIBAI /Ibilbide-gida

ko bide asfaltatua hartzen dugu (seinale batek “MaĂąua auzoaâ€? adierazten du) Urkamendi mendira daraman maldatik igoz. Igoera gogorrean landazabalaren paisaia erakargarria ikus daiteke. Malda handiko landa hauetan terrazak

96

ugariak dira, aldapa leuntzeko eta belarraren ebaketa ahalbidetzeko.

Malda moteltzen da eta leku honetatik (4) panoramika ederra dugu: gure oinetan Almike

Ibilbideen deskribapena

(7) heldu arte; hasieran asfaltatu barik dagoen pista hau Madariaga baserriraino (8) jaisten da. Ezkerrera dugun bide asfaltatua Tribiz auzora doa, eta gure norabide berean doan asfaltatu gabeko pista Tribizburu basora. Azken hori hartuko dugu eta bi kilometrotan bide zabal, eroso eta lauan ibiliko gara Tribizburu basoan barrena.

Protea tximeleta (Araschnia levana).

auzoa, eta urrunago,itsasertzean, Bermeo herria; ezkerrerantz, landazabalean, San Andres, San Miguel eta Arene auzoak eta itsasotik gertu Burgoa mendia.

Ibilbidea jarraitzen dugu aldapan gora Urkimendiraino (5), ezkerrean muinoa utziz. Orain, bidea laua da eta baso mistoaren masa txikien artean ibiltzen gara.

Malda handi bat igo ondoren, gure bideak Sollube mendira doan errepidearekin bat egiten du (6) (igoeran, noizean behin, Sollubeko antenak ikusiko ditugu). Hemendik, mendebalderantz begiratuz gero, Bermeoko udalaren Arronategi auzoa ikusiko dugu, eta urrunago, antena duen Jata mendia. Hegoekialderantz baso masa desberdinak dituen mendiko paisaiaren ikuspegi ederra dugu: hurbilean Munepe eta Bistalegre baserriak, urrunago Tribizburuko basoak eta Munarrinagusi mendi-lepoa, eta atzerago, urruntzen den lerro bat eratuz, Katillotxu, Ere単ozarre eta Nabarniz.

Sollube mendirako bidea jarraitzen dugu 700 metrotan, ezkerrean dagoen pista batera

Bidetik gertu korta bat dago. Pixka bat geroago etorri garen bidea uzten dugu, ezkerretik abiatzen den pista zementatua (9) hartzeko. Bide horretatik Tribiz auzora (10) jaisten gara. Auzoaren inguruan ehunka urteko gereziondoak, urkiak eta interes handiko haritz zaharrak daude. Bertan, auzoari izena ematen dion baserri baten hondarrak ikusten dira; aditu batzuen ustean, Bermeoko baserri zaharrena omen da.

Tribiz auzotik irteteko bidegurutze bateraino jaisten den bide asfaltatua hartzen dugu.

Bertan, ezkerreko bidea segitzen dugu (eskuinekoa Urkizarrera doa, seinale batek adierazten duen moduan) Madariaga baserrian utzi genuen

Ogo単o itsaslabarra Sollube mendatetik.

97

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Tribizburu basoa

Tribizko errota

Baso-berritze hau 1985. urtean egin zen 1983ko euri-jasen antzeko ondorioak moteltzeko, horregatik Artike arroaren baso babesletzat har daiteke. Urkiz, haritzez eta mendi erreketako ibaier­ tzeko zuhaitzez osatutako baso misto ederra da.

Antzinean burdinola izan zen, baina, burdinaren artisau-ekopizpenaren krisia dela eta, errota bihurtu zen XIX mendean. Geroago, taloa eta txakolina zerbitzatzen zen merenderoa izan zen.

Artika errekaren ondoan dago, eta Bermeotarrek inguru horri “errotak” deitzen diote gertu zenbait burdinola-errota zeudelako.

Aurrerago gure bideak Larragotik (Busturia) datorren bidearekin bat egiten du Nafarrola eta Arronategi erreken elkargunean. Bertan, Tribiz­ko Errota (11) dago.

Tribizko basoa.

bide asfaltaturaino. Behera egiten duen bide honek Bermeoraino eramango gaitu berriro.

98

Bidetik jaistean Kanfranka auzoa zeharka­ tzen dugu, inguru honetan aitzinean txakolinerako mahats parrak eta ibai errotak ugariak ziren. Inguru honetan ere Bermeoko landazabal lau bakanak daude baso mistoaren orbanekin batera; alboan Poiuburuko baso atlantikoa dago. Baso horrek artadi kantauriarrarrekin bat egiten du Artike erreka lurperatzen den tokira hurbilduz goazen heinean.

Nafarrolarantz hurbildu ahala, baso atlantikoa murriztuz doa eukalipto landaketak gero eta nagusiagoak direlako. Eskualde honetako toponimiak urkien ugaritasuna adierazten digu: Urkizarre, Urkiobe…

Tribizko Errotatik bi kilometro egin ondoren, Bermeon (1) sartzen gara ibilbideari amaiera emateko.

Arronategi auzoa (Bermeo).

Gorostia (Ilex aquifolium).

Ibilbideen deskribapena

17. Igoera Ereñozar mendira

Oma harana Erenozarretik.

Ereñozar mendiak artadiaz estalitako piramide koniko baten antza du eta Urdaibai erreserbaren ikuspegi ezin hobea erakusten du. Gailurrean duen baselizak eta barruan kokatzen den kobazuloak bisitaldia merezi dute.

Luzera: 6 Km. Denbora: 2 ordu 15 minutu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: baso pista asfaltoduna, lurrezko pista eta eskualde-errepidea.

Zailtasuna: erreza.

Natura interesguneak: artadi kantabriarra, landazabala atlantikoa, Urdaibai itsasadarraren ikuspegia.

Kultura interesguneak: Ereñozarreko San Migel baseliza, Elexaldeko San Migel eliza, Ereñoko harrobiak.

Paisaia interesguneak: San Miguel Ereñozar baseliza.

Nola heldu Ereñora: Garraio publikoa: Bizkaibus, A3526 Gernika-Ibarrangelu autobus-linea.

Garraio pribatua: BI-2238 eskualde-errepidea, Gernikatik edo Lekeitiotik.

Ibilbidea Elexalde auzoan dagoen Ereño herriko enparantzatik (1) irtengo gara. Honen gainetik , dotore, San Migel eliza altxatzen da. Elizak jatorri gotiko-errenazentista du eta haren eraikuntzan herriko harrobi ospetsuetatik erauzitako kararrizko blokeak erabili ziren.

Zurezko kartel batek frontoi atzetik doan bide asfaltatu batera zuzentzen gaitu. Jaitsiera labur baten ostean, bidea 1,5 km igotzen da pinudien artean automobil aparkaleku bezala erabiltzen den zelaigune bateraino. Bidexka labur eta harritsu bat artadian sartzen da eta

99

URDAIBAI /Ibilbide-gida

San Migel baseliza (2) xumeak koroatzen duen gailurrean (448 m) amaitzen da.

Baseliza X-XI mende bitartean eraiki zen eta 1660 urtea arte parrokia-eliza izan zen. Barruan Erdi Aroko hilobi antropomorfoa dago eta alde batera erantsita mendiko aterpe bat.

Tokiak, bestetik, bidea ematen dio fantasiari eta lekuko elezaharren arabera San Migel Arkanjeluak deabruaren aurka borrokatu zuen hemen edo, beste batek dioen bezala, teilatutik

Ere単ozarreko San Migel baseliza.

100

Zapelatz arrunta (Buteo buteo).

Ibilbideen deskribapena

erortzen den euri urak larruazalaren gaitzak arintzen omen ditu.

Ereñoko harrobiak

Tontorretik dagoen ikuspegia bikaina da eta Urdaibai itsasadarretik Mundaka, Ibarrangelu, Ea edo Nabarniz herrietaraino barne hartzen du, itsasoa atzealdean duela.

Ereño eta Gautegiz-Arteaga herrien artean dauden harrobi batzuetatik Ereñoko Gorria izenaz ezagutzen den karearri gorrixka eta kalitate bikainekoa atera da. Harrobiok erromatarren garaian ustiatzen omen ziren eta erauzketa 1990 urtea arte mantendu zen.

Bista ederrez gain, Ereñozar mendiak bi altxor natural ditu; bat, bera estaltzen duen artadi kantabriar itxia, basakatua edo katajinetaren habitata; bestea, Santimamiñeko kobazuloa, barruan ospe handiko laber-pinturak gordetzen dituena.

Hemen aurkitzen dugun larrosa-koloreko karearri hau itsas hondoan eratu zen orain dela 145 eta 60 milioi urte tartean, koralen eta errudista izeneko moluskuen metaketaren ondorioz. Azken hauek eite zaintsu ederra ematen diote harriari; kolore gorrixka, bestetik, dituen burdin oxidoen ondorioa da.

Baina ez dira honekin amaitzen tontor honen opariak. Bertan egindako indusketek erdi

Ereñoko Gorria, edo Ereñoko marmola izen okerrez ezaguna ere, apaingarri preziatua da eta eraikin ospetsu batzuetan egoteaz gain, Arriaga Antzokia edo Arteagako Gaztelua kasu, hamaika iturri, zutabe edo kapiteletan aurki daiteke euskal geografian osoan banatuta.

Harrobion artean Gautegiz-Arteaga udalerrian dagoen Andrabidekoa nabarmentzen da. Haren ebaki bikainak bisitagarriak dira, beti ere behar den kontuarekin, inolako babes egiturarik edo balizarik ez baitago. Harrobira heltzeko haren sarreran utzi behar dugu automobila, BI-3242 eta BI-2238 errepideen arteko bidegurutzetik 500 metrora Gernikako noranzkoan.

Erle-lore (Oprhys apifera).

Ereñoko harrobiak.

101

URDAIBAI /Ibilbide-gida

abiatu eta pinudi baten sartzen den baso-bidea hartzen dugu. Aurrera egiten dugun bitartean Ere単o herria ikusten dugu zuhaitzen artean. Bidea jarraitzen dugu Elisu lepora (4) iritsi arte.

Erreferentzia gisa linea elektrikoaren dorre bat ikusiko dugu.

Aurrera doan bidea utzi eta ezkerrerantz jaisten den bidea hartzen dugu, lehenengo metroetan kable elektrikoekin paraleloan.

Zidorra pinudien artean abiatzen da Ere単oko auzo bukolikoez betetako haranean amaitu arte.

Ere単ozarre Lezikatik.

aroko gaztelu eta nekropolis bat azaleratu dituzte, sasoi hartan talaia honek zeukan garrantziaren seinale.

Itzulera egiteko zelaigune/aparkalekuan kokatzen gara berriro eta igotzeko pista beretik 300 metro jaisten gara biragune batera heldu arte (3). Biragune pasatu eta gero eskuinerantz

102

Gure urratsak B-3242 eskualde-errepidera (5) zuzentzen ditugu, Akorda auzoaren parean.

Hango baserri ederrek, Barrenetxe izenekoak kasu, landazabala edertzen dute.

Ezkerrerantz jarraitzen dugu Elexalde norabidean, haren eliza etengabeko erreferentzia dugula.

Errepideak landazabaleko ingurunetik eta Bollar auzotik egiten du gorantz patxadan 1,6 km hasiera puntura heldu arte (1).

Ibilbideen deskribapena

18.  Busturiko goi-lurrak

Baserria eta mahats-parrak Goierri auzoan.

Ibilbide hau Busturiako Altamira auzoan hasten da, eta, udalerri bereko San Bartolome auzora igotzen da, bertako larreak, baserriak eta paisaiak igarotzeko.

Jaitsieran Axpe auzora (Busturia) iristen gara Atxapunte inguratuta gero.

Kareharrizko gailur hori, artadi kantabriarrez eta baso atlantikoz estalita dago.

Ibilbidearen luzera: 8,8 Km. Iraupena: 2 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: asfaltozko bidea eta porlanezko bidea.

Zailtasuna: ertaina. 300 bat metroko desnibela duen arren edozeinek egiteko modukoa da.

Natura interesguneak: Aingerubideko hariztia, Atxapunteko artadiak, Altamira eta Goierriko landazabalak, Axpeko San Pedro haitzuloa.

Kultura interesguneak: Axpeko Santa Maria eliza, San Bartolome baseliza, mahats parrak.

Paisaia interesguneak: Larragoko muinoa.

Nola heldu Zugaztietara: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai (Bilbo-Bermeo) linea, San Kristobal (Busturia) geltokia hasieratik kilometro batera. Bizkaibus, A3515 Bilbao-Gernika-Bermeo linea, geltokia hasieratik 500 metrora.

Garraio pribatua: BI-4215 Gernika- Bermeo errepidea hartu behar da. San Kristobal auzora heltzen garenean, semaforo pasatu ondoren, Altamira auzora doan errepidea hartu behar dugu. Hor bertan, San Migel elizaren inguruan aparkalekua dago.

Ibilbidea Busturiako Altamira auzoko San Migel elizan (1) hasten gara, eta San Bartolome auzorantz abiatzen gara. 300 bat metro egin ondoren, ezkerretara irteten den errepidea, hau da,

Bidetxetik Goierri auzunera doana, hartzen dugu. Bidegurutze horren inguruan sega-belardiak, eta antzinako mahats-parren (2) hondarrak ikusten dira. Mahats-parra horiek

103

URDAIBAI /Ibilbide-gida

txakolina kultibatzeko egiten ziren egitura bereziak dira. Errepidetik gora goazela bista ederra dugu, lehen planoan Altamira, eta atzean Urdaibaiko Biosfera Erreserbako estuarioa hain zuzen.

Ibilbidea segitzen dugu, eta eukalitadi trinkoa zeharkatzen dugunez, aukera gutxi izango dugu estuarioaren paisaiari behatzeko.

Iturbe landa-etxea pasatuta gero, Busturiako baso-paisaiaren, Apraiz eta Malluku haranekin, eta, lehen planoan, Parezi auzunearen ikuspegi ederra dugu. Larrago baserrira (3)

104

Schreiberi muskerra (Lacerta schreiberi).

Ibilbideen deskribapena

Altamira auzoa (Busturia).

Axpeko Andra Mari eliza (Busturia).

heltzean bidea leundu egiten da, eta aldapen ordez ordekatxoak edo beheranzko zatiak topatzen ditugu. Inguruan, belardiak, pinudiak eta otadiak dira nagusi. Larrazabale antzinako eskoletatik panoramika benetan ederra da: Urdaibaiko itsasadarraren haran-hondoa, Busturiako Axpe auzoa haranean bertan, eta Atxapunteko eta Atxerreko artadi kantabriarrak; lehenengoak gertu, eta bigarrenak itsasadarraren bestaldean hain zuzen.

tan artea, gurbitza, ereinotza‌bereiz daitezke, baita zuhaitz horiekin batera agertzen diren hainbat igokari ere, hala nola, endalarra, apomahatsa, atxaparra eta huntza. Inguru horretan zenbait baso-hegazti ikus ditzakegu, adibidez, eskinosoa, kaskabeltz handia eta amilotx arrunta. Aldapa gogorreko jaitsiera egin ondoren, Mendoitze baserrira iristen gara, eta hortik aurrera Axpe auzoan sartzen gara.

Urkiobe baserritik (4) Axpe auzorantz jaisten den porlanezko pista hartzen dugu, eta laster Pakotene baserritik pasatzen gara. Inguruko landazabaletan zenbait kultibo daude, eta, horien artean, mahats-parra batzuk. Beherantz segitzen dugu, pinu- eta eukalitu-landaketen artean Atxapunte haitzaren parera heldu arte. Eskumatara begiratuz gero, kareharrizko haitz horretan nagusi den artadiarekin batera baso misto atlantikoa ikusiko dugu. Baso atlantiko horretan gaztainondoak, haritzak, lizarrak‌ dauden bitartean, artadie-

Auzo horretan Santa Maria elizaren (5) elizpetik pasatzen gara, eta plateresko estiloan egindako hareharrizko portaleari behatu ahal diogu. 1051. urteko dokumentu batek adierazten duenaren arabera, eliz bat zegoen toki horretan, baina egungoa XVI. mendekoa da. Segitzen dugu gure bidea, eta Gernikako arbolaren urtadar baten albotik igarotzen gara, Axpeko San Pedro haitzulora (6) doan bidea hartzeko. Urdaibain garapen horizontal handiena dutenen artean dago Axpeko haitzulo hori, eta gainera urteko zenbait sasoitan saguzar-talde garrantzitsuak gordetzen ditu. Bost

Woodwardia radicans.

Lathraea clandestina.

105

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Aingerubideko hariztia Busturiako antzinako hariztien adibide bat da Aingerubideko hau. Haran-hondoan dago, eta lurzoru erdi-istiltsuetan garatu da, zehazki, Atxapunteko kareharri iragazkorren eta haran-hondoko buztin trinkoen arteko trantsizio-aldean. Horregatik, harizti hau bereziki interesgarria da, haritz ederrekin batera, oihanpean ibaiertzetako zenbait espezie aurkitzen direlako, adibidez Carex pendula eta Alnus glutinosa (haltza). Espezi horien presentzia hobeto ulertzeko kontuan hartu behar da, Atxapunteko mazizo karstikotik datozen iturri txiki batzuk gainezka egiten dutela eremu horretan.

Urdaibaiko beste harizti txiki batzuk bezala, Aingerubidekoa ere erreferentzia-gune bat zen gertuko biztanleentzat, eta, kasu honetan, besteak beste, ganadu-feriak egiteko erabiltzen zen.

egiten ziren. Sasoi euritsuetan urak hartzen duenez, hariztia zeharkatzeko zurezko pasabide bat dago. Baso txiki honetan, haritzarekin batera, lurzoru hezeetara ondo moldatzen diren zuhaitz eta zuhaizka asko bereiztu ditzakegu, hala nola lizarra, hurritza, ereinotza eta haltza. Gainera, hortxe antzeman ditzakegu zenbait hegazti ere: amilotx urdina, kaskabeltz handia, txinbo kaskabeltza, eta, umatze-garaian, okil berdea.

Hariztia zeharkatuta gero, bide estu bat hartzen dugu. Bideak, Atxapuntetik jaisten den artadi kantabriarra inguratzen du, eta 300 bat metro aurrerago Altamira auzora doan errepidera heltzen gara. 400 metro egiten ditugu San Bartolome baselizara (8) iristeko.

Errepideak beherantz egiten du, eta Altamirako landazabalak eta kareharrizko harkaitz txikien gaineko zuhaizti mistoak ikusiko ditugu landazabalaren eremuan. Zuhaizti horiek, antzina, haran-hondoa betetzen zuten baso zabalen lekukoak dira; izan ere, gizakiak aspaldi moztu zituen nekazaritzarako lurrak irabazteko. Guk aurrera egiten dugu, eta hasierako puntura heltzen gara, Altamira auzoko San Migel elizara (1) hain zuzen.

Aingerubideko hariztia.

espezie ezberdinek erabiltzen dute haitzuloa, baina aipagarriena saguzar mediterranearra da, galzoriko espeziea baita.

Haitzulotik metro gutxira, antzinako eskolak pasatu ondoren, bidexka bat hartzen dugu, eta Aingerubideko hariztira (7) heltzen gara.

Urdaibain oso toki gutxitan aurkitu daiteke horrelako baso-giroa. Sarreran, basoko zenbait bizilagun erakusteko horma-irudi polit bat dago. Antzina, baso honetan ganadu-feriak

106

San Bartolome baseliza eta Atxapunte mendia.

Ibilbideen deskribapena

19.  Mundakatik Katillotxuko aztarnategira

Urdaibaiko itsasadarraren ikuspegia Katillotxuko tontorretik.

Ibilaldi honek Urdaibaiko aztarnategi megalitiko garrantzizkoenera eramaten gaitu, eta Mundakaren eta inguruko paisaiaren ikuspegi ederrak eskaintzen dizkigu.

Ibilbidearen luzera: 8,4 km Iraupena: 3 ordu.

Ibilbide mota:zirkularra.

Ibilbide mota: ia osorik pista zabaletik edo asfaltozko bidetik eta errepidetik egiten da. Hala ere, kontuz ibili behar da errepideko artzenetik goazenean edo zeharkatzen dugunean.

Zailtasuna: ertaina. 330 bat metroko desnibela du, eta igoera, bereziki, Sukarrieta eta Katillotxuren artean dago.

Kultura interesguneak: Katillotxuko aztarnategia; Munitiz eta Goitiz auzuneak; Mundaka.

Natura interesguneak: Laidatxu hondartza.

Paisaia interesguneak: Portuondoko begiratokia, Mundakako talaia, Santa Katalina baseliza.

Beste ibilbide batzuekin lotura: Goitiz auzunearen inguruan 13. ibilbidearekin.

Nola heldu Mundara: Garraio publikoa: Eusko Tren, Urdaibai linea (Bilbo-Bermeo), Mundaka trengeltokia.

Bizkaibus, A3515 Bilbo-Gernika-Bermeo linea.

Garraio pribatua: BI-4215 Gernika-Bermeo errepidea.

Ibilbidea Irteera Mundakako tren geltokitik (1) egiten da. Irten eta ezkerretara eta beherantz egiten dugu elkartzut datorren kale bateraino.

Hemen eskumatara jotzen dugu Goiko kalera iristeko. Kale horretatik aurrera goaz, Ger-

nikarantz hain zuzen, eta zenbait eraikin interesgarri ikus ditzakegu.

Ekarri dugun noranzkoari eutsiz, Laidatxu (2) hondartzara iristen gara. Hondartza berari

107

URDAIBAI /Ibilbide-gida

eta kanalizatuta datorren Errekatxu ibaiari behatu ondoren, Mundaka-Gernika errepidera igotzen gara.

Errepide albotik doan artzenetik Sukarrietarantz jotzen dugu. Horrela, Portuondo (3) izeneko begiratoki eta kanpinera iristen gara. Ikusten den panoramika liluragarria da. Aurrez aurre estuarioko hareatzak, Laidako hondartza, atzean artadiz estalitako mendiak‌

Narcissus bulbocodium.

108

Kanpinerantz jaisten gara, marra zuri-horiak segitzen ditugu eta asfaltozko bidetik Mundaka eta Sukarrietaren arteko muga den errekastoa igarotzen dugu. Ezkerretara, landaretzak ezkutatuta, Portuondo izeneko ainguraleku naturala dugu. Antzina portu erromatarra izan omen zen, aurkitutako zenbait aztarnek adierazten duten bezala. Aldapa labur eta na-

Ibilbideen deskribapena

barmena igotzen dugu eta Sukarrieta herriko lehen etxebizitzetara iristen gara. Gu horien atzetik goaz biribilgune bateraino, eta hortxe eskumatara egiten dugu errepide nagusirantz (BI-2235).

Parean bus geltoki bat dago. Guk errepide ertzeko espaloitik Gernikarantz abiatzen gara, eta metro gutxi batzuk aurrerago Munitiz auzora igotzen den asfaltozko bidea ikusi ahal izango dugu. Bidea hartzeko, errepidea zeharkatu behar da, eta guk, kontu handiz, oinezkoen pasabidetik egiten dugu. Igoera aldapatsua da, astiro egin daiteke, eta batzuetan komeni da a足tzerantz begiratzea ikusten den paisaia ikaragarri polita delako.

Munitiz auzora (4) heltzen gara, eta zeharkatu ondoren, zurezko seinale batzuk aurkituko ditugu. Batek Goitiz jartzen du, eta guk horri segitzen diogu. Gorantz goaz etengabe, eta Abaroa-Goiko baserria ezkerretara utzi ostean pinudi baten sartzen gara zurezko beste seinale batzuk topatzeko.

Berdantza hori (Emberiza citrinella).

Guk ezkerretara markatzen duenari (Katillotxu 35 minutu. GR 98.1) egiten diogu kasu.

Mendi-pista batetik gora egiten dugu egon daitezkeen bidegurutzeei kasurik egin gabe.

Pistak beheranzko joera erakusten duenean, gure eskumatara, zurezko seinale bat ikusiko dugu (Sukarrieta 30 minutu). Horren ondoan dagoen bidezidorra hartzen dugu gorantz segitzeko. Eukaliptoen eta oteen artean goaz.

Gero,eukaliptoen zuhaizti bat zeharkatzen dugu hesitxo bat topatu arte. Hori igaro eta sega-belardi batera heltzen gara.

Belardiaren ertzetik eskumatarantz goaz, iparralderantz hain zuzen, eta 100 m eskasera Katillotxu II tumulua ikusiko dugu. Gure eskumatara, berriro goza dezakegu ikusten den itsas paisaiarekin.

Segitzen dugu noranzko berean, eta pare bat hesi zeharkatzen ditugu. Orain markatuago dagoen bidexka batetik goaz eta 100 metro baino gutxiagora norabidea aldatu eta eskumatara eta gora egiten dugu Katillotxu (5) tontorrera iris-

Ikuspegia Portuondoko begiratokitik.

109

URDAIBAI /Ibilbide-gida

teko. Heziaz inguratuta eta interpretazio panelaz hornituta dagoen aztarnategi arkeologikora heltzen gara (bi dolmen daude, Katillotxu I eta Katillotxu V) eta apur bat aurrerago tontorrean dagoen erpin geodesikoa ikusiko dugu. Toki honetan (334 m) atsedena hartzea beharrezkoa da, gure arbasoen bizimodua irudikatzeko eta itsasorantz zabaltzen den panoramika ederraz gozatu ahal izateko.

Katillotxutik mendi-pista batetik jaisten gara (NNE norantza), kilometro bat inguru egin, eta ur biltegi batera iristen gara. Ezkerretara zurezko seinale bat dago (Artike), baina gu eskumatara goaz beste bidegurutze bat aurkitzeko. Horretan, zurezko beste seinale ba足 tzuk topatzen ditugu, eta guk Goitiz auzorantz jotzen dugu (500 metro). Zementuzko pistak beste bidegurutze bateraino eramaten gaitu.

Zurezko seinaleen arabera, Bermeorantz jo dezakegu, edo, guk egingo dugun bezala, Mundakara jaitsi.

Asfaltatutako pista batetik goaz, eta berehala Goitiz auzora heltzen gara. Marra zurihoriak jarraitzen ditugu, eta apur bat beherantz egin ostean, bidegurutze berri batera iristen gara.

Katillotxuko aztarnategia AGIRI Arkeologia elkarteak egindako ikerketen ondorioz, Katillotxu balio arkeologiko handiko aztarnategia dela frogatu da. Sollubeko estazio megalitikoaren barruan kokatzen da, eta 2009. urtean Monumentu izendatu du Eusko Jaurlaritzak.

Katillotxuko multzoa Neolitiko eta kalkolitiko kronologietako bost dolmenek eta aire zabaleko asentamendu batek osatzen dute. Hilobi-adierazpen horietatik guztietatik Katillotxu V azpimarratu behar da (K.a III. milurtekoa), bertan kantauripirineo eremuan aurkitu den lehenengo hilobi apaindua topatu baita. Izan ere, monumentu horretan zenbait agerpen artistiko daude, eta horien artean ganberako buruaren harlauzan dagoen hilarri armatu edo arma-mota bat zeraman giza itxurakoa azpimarra daiteke; horretan, argi bereizten da, esaterako, zulatze-teknikaren bidez marraztutako gezi punta bat.

Katillotxu V horretan bestalde, silex materialaz eginiko 108 pieza topatu dira; aurkikuntza horiek, megalitiko aurreko aldietan leku horretan gizakia bizi zela pentsarazten dute.

Urdaibaik duen aberastasun megalitikoa erakusteko ibilbide berezi bat prestatu da 9 dolmen eta tumulu ikusteko, Katillotxuko bostak, Sollubeko hiru eta Nabarrizko bat hain zuzen.

Une honetan, marrak uzten ditugu eta guk zuzen eta beherantz abiatzen gara. Asfaltozko bideak, laster, Mundakako sarreraino eramaten gaitu. Hortxe, Mundaka-Gernika errepide nagusia goitik zeharkatzen duen pasabidea har足 tzen dugu. Jaistean, eskaileratxo batzuk ditugu eta herrian sartzen gara.

Katillotxuko trikuharria.

Portuondoko badia.

110

Norabide berean dugun Florentino Larrinaga kaletik Udaletxera eta Andra Mari elizara heltzen gara. XVI. mendeko tenplu errenazentista honek duen kokapen ederragatik herriaren sinbolo ezagunenetako bat bihurtu da. Hortik parkera eta talaiara (6) goaz. Hemendik zeramikazko panelak lagunduta ikusten den panoramikari behatu ahal diogu, baita ere Mundakako

Ibilbideen deskribapena

olatu famatuaren deialdiari segika etorri diren surf-ariei.

Mundakako portu txikia eta xarmangarria inguratu, eta eskumatarantz eta gorantz doan eskailera zabalak dituen Kalbario kaletik jo­ tzen dugu, gertu dagoen “Santa Katalina plazatxora” iristeko. Eskumatara egiten dugu kale artean, eta laster “Santa Katalina baseliza” adierazten duen seinalea ikusiko dugu. Gu seinalera iritsi baino lehen pareta altuek mugatzen duten bideari segitzen diogu, eta portuko aurrealdera, itsasertzera heltzen gara.

Puntu honetatik primeran ikusten da, besteak beste, Andra Mari elizaren kokapen erakargarria. Aurrera egiten dugu itsasertzetik Santa Katalina (7) baseliza topatu arte. XIX. menMundakako elizatea Mundakako elizatea, hasiera batean Munaca izenaz ezagutzen zena, Bizkaiko Jaurerriko elizaterik zaharrena omen da, eta horregatik Batzar Nagusietan lehen botoa zuen eta lehen eserlekua betetzen zuen.

Mundaka herriari lotuta dago Bizkaian ezaguna den honako historia mitiko eta erromantikoa: XI. mendean Mundakan bizi omen zen Eskoziako infanta baten semea, Jaun Zuria izenekoa, izan zen Jaurerriko lehen Jauna.

Antzinatik, herri marinel honen ekonomian arrantzak eta itsas merkataritzak indar handia izan zuten. XVI. mendean, adibidez, portuak garrantzia handia izan

deko baseliza hori izen bereko penintsulan dago, eta merezi du atsedentxo bat hartzea toki pribilegiatu bat delako, bai inguruak duen edertasunagatik baita duen kokapen estrategikoagatik ere.

Harri koxkorrez estalitako bidexkatik baseliza adierazten duen seinaleraino bertaraino iristen gara. Hementxe eskumatara egiten dugu, iparrerantz, eta Polikiroldegia igarota gero itsasora begira dauden porlanezko lau kubo ikusiko ditugu. Hortik, gorantz egiten dugu Bermeora doan errepidera iristeko. Ezkerretara egiten dugu espaloitik, eta berehala “Geltokia” adierazten duen seinalea ikusiko dugu. Metro gutxi egin ondoren ibilbidearen hasierako puntua, hau da, tren geltokia (1) topatuko dugu. zuen Oka arroan zegoen burdin mineralaren trafikoa bideratzeko. XIX mendearen amaieran eta XX mendearen hasieran, bereziki, itsas lanbideei loturiko zenbait mundakarrek, egin zuten diruari esker elizatea berriztatu eta aldatu egin zen. Horregatik gaur egun, herriko kaleetatik bira bat eginez gero, arrantzaleen etxebizitza tradizionalekin batera etxe dotoreak eta jauregiren bat ikus ditzakegu. Horien artean, XVIII. mendeko Simitur etxea edo XIX. mendeko Larrinaga jauregia aipa daitezke.

Azkenik, surf-en munduan oso ezaguna den “ezker olatuak” ukitu berezia eman dio herriari.

Mundakako ikuspegia Katillotxuko maldetatik.

111

URDAIBAI /Ibilbide-gida

20.  Sollubeko mendietatik txangoa eta Burgoa mendira igoera

Burgoa mendiko gailurra.

Ez gara damutuko Burgoa mendira igo garelako: pare bat aldapa gogor kenduta, igoera erraza da, eta bai ibilbidean zein tontorrean ikuspegi bikainak eskaintzen ditu. Urdaibaiko ipar-mendebaldeko kostaldeko mendi horren talaiaren oinpean euskal kostaldearen zati handia izango dugu.

Distantzia: 16,3 Km. Iraupena: 4 ordu 30 minutu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: mendi pistak, eta pista asfaltatuak. Metro batzuk Bermeo-Bakio errepidetik egiten dira, eta, trafikoa dagoenez, kontuz egin behar dira.

Zailtasuna: ertaina. 450 metroko desnibela gainditu behar da eta 16 kilometro ibili behar dira; beraz, ibilbideak egiteko ohituta dauden pertsonentzako egokia da. Nahi izanez gero, laburtu daiteke ibilbidea Sollubeko gainean amaituz, eta hortik garraio publikoa erabiliz.

Interesgune naturalistikoak: kostaldeko paisaia eta Bermeoko landazabala.

Interesgune kulturalak: Bermeoko hirigunea eta bere portua, Tribizko errota.

Paisaia interesguneak: Burgoako tontorra, Arronategi eta Almike auzoak..

Beste ibilbideekin lotura: Arronategi eta Bermeo arteko zatia 16. ibilbidean ere egiten da, baina kontrako noranzkoan.

Nola heldu Bermeora: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo). Bizkaibus, A3515 BilbaoGernika-Bermeo eta A3527 Bilbao-Mungia-Bermeo linea.

Ibilgailu pribatua: Gernikatik BI-4215 errepidea eta Mungiatik (Sollubeko mendatetik) BI-631 errepidea.

Ibilbidea Bermeoko tren geltokitik (1) irteten gara.

Izpizua tar Segundo (Mungiaranzko errepidea) kaletik goaz 200 metro aurrerago eskumatara egiten dugu Arresi kaletik segitzeko. Zati txiki bat igo, eta ezkerretara jotzen dugu Artalde ka-

112

lea hartzeko. 350 bat metro egiten ditugu bidegurutze batean, San Frantzizko eskolen ondoan, Aritxatxu kalea topatzeko. Kalea zeharkatu eta zuzen segitzen dugu Landabaso poligonoan (bidegurutzetik beste 400 bat me-

Ibilbideen deskribapena

tro). Poligonoaren sartu barik eskumatara dagoen kalea hartzen dugu. Gorantz goaz Elizalde ikastolatik Bermeo-Bakio errepideraino.

Ezkerretara hartu eta 150 bat metro egiten ditugu errepide ertzetik trafikoari kontu handiz erreparatuz. Errepidearen ezkerretara seinale batzuk (2) (Azatorretxu, Etxerre, Azatorre, Landabaso) bide asfaltatu batetik eramaten gaituzte. Bide horretan Bermeoko baserrien eta landazabalen ikuspegiaz gozatu dezakegu, eta

kilometro bat egin ondoren Landabaso baserrira (3) iritsiko gara.

Baserria eskumatara utzi eta bide asfaltatua zabalgune batean amaitzen da; hemendik errekastoaren ondotik doan bide bat eta, apur bat ezkerretara, aldapa zabal eta belartsua ikusten ditugu. Guk azken horretatik egiten dugu gora, zati maldatsu batzuk igaroz. Aldaparen amaieran Frantsesene auzo hurbiletik datorren lurrezko pista zabal eta sendoarekin egiten dugu

113

URDAIBAI /Ibilbide-gida

topo. Eskumatara egiten dugu kilometro bat inguru. Zeharkatzen dugun eremua, aldapa leun gutxi batzuk kenduta, laua da eta landazabalen edota pinu eta eukaliptoen landaketen artean hedatzen da. Noizean behin Bermeo herria ikusteko aukera dugu.

Negutegiak dituen baserri batera iristen gara, eta, hemendik aurrera, pista asfaltatua daukagu. Baserria eskumatara uzten dugu, eta ezkerretara eta gorantz jarraitzen dugu. Hemendik, kostaldearen (Izaro irla, Laga hondartza eta Ogo単o), estuarioaren eta Bermeo herriaren bista politak ditugu. Iturriondo auzoan (4) gaude, eta aurkitzen dugun errepide asfaltatua har足 tzen dugu, ezkerretarantz (NW noranzkoan) igotzen duena hain zuzen.

Segitzen dugu gorantz, eta, une batean itsasorantz begiratzen badugu, Bermeo, Izaro eta Ogo単o primeran ikusi ditzakegu, baita, eguraldiak laguntzen badu, urruneko Aiako harriak ere. Igoeran aurrera goaz, eta, fatxadan irakurri daitekeenez, 1884. urtean eraikitako Vista Ede-

San Migel eta San Andres auzoak Urkimendiko maldetatik.

114

rra izeneko etxebizitzaren albotik pasatzen gara. Aldapa gogorra igarotzen dugu NW noranzkoari jarraituz.

Aldaparen amaieran (5), eskumatara Arene seinalatzen duen pista bat dago, baina guk ez dugu hartuko. Hemendik, Sollube mendatetik jaisten den landazabalari beha diezaiokegu, eta ikus ditzakegu mosaiko eran agertzen diren larreak, bertoko zuhaiztiak eta pinu eta eukaliptoen landaketak; bestalde, hegoalderantz begiratuz gero Sollube mendia topatuko dugu, eta hego-ekialderantz Oiz mendia tontorreko haize-errotekin eta, ezkerrerago, Durangaldeko mendiak.

Apur bat aurrerago, ezkerretara dagoen elek足trizitate-zutoin batean GR (zuriak eta go-

Kuku-belarra (Aquilegia vulgaris).

Ibilbideen deskribapena

Mañu auzoa (Bermeo).

Burgoa mendiko landazabala.

rriak) eta PR (zutiak eta horiak) adierazten duten marrak daude. Metro batzuk gorago, pista asfaltatuak Santakrutzerantz egiten duen tokian, bi seinale-tantai daude, eta guk Burgoara eramaten gaituena hartzen dugu (NW noranzkoan). Solte dauden harri potolo ugarien artean gorantz goaz, eskumatara irteten den pistaren bati kasurik egin gabe. Pista iparrerantz zuzentzen da, eta aurreraxeago zapalda (ordeka) bat igaro, eta gorantz segitzen du leunki.

igoera leuna eginda gero, Burgoako tontorrera (7) iristen gara. Ikuspegia paregabea da: hegoaldera Sollube mendia duen antenarekin, ezkerretara (SE) estuarioa, Urdaibaiko itsasadarra, Bermeo eta Ogoño.

Berriro sartzen gara eukalipto-sail batean.

Bide-bihurgune baten pista bat ateratzen da eskumatara. Guk ez dugu hartzen eta gorantz segitzen dugu. Metro batzuk aurrerago PR baten seinalea dago. 30-40 m inguruko aldapa bat igotzen dugu, eta ordeka batera iristen gara. Gailurretik gertu gaude.

Hemen zurezko seinale-tantai bat (6) dago (S. Juan 5 km; Bermeo 3 km) eta gaskondukzioa adierazten duten zutoin metaliko hori batzuk. San Juan ipintzen duen seinalearen noranzkoan goaz PR marrei erreparatuz.

Pinu artean aurrera egiten dugu pista zabal batetik. Aurreko bidegurutzetik 100 bat metrora, suebaki antzeko bide zabal bat irteten da eskumatara. Hemendik Burgoako tontorrera 150 metro inguru daude (5 minutu), baina malda gogorra eta harritsua da; horregatik, hori ekiditeko eta erosoago igotzeko, pistatik segitzen dugu. 500 bat metro egin ondoren, bideguru­ tze berri batera iristen gara, eta bertan seinaletantai bat ikusiko dugu (GR98 Sollube 50 minutu). Guk eskumatara dugun pista hartzen dugu, hegoalderantz goaz eta 200 metroko

Igo garen bide beretik jaisten gara. Gainean telefono-antena bat duen Aznabarra muinoa ikusten dugu, eta, horren atzean, Bakioranzko noranzkoan Gaviota izeneko gas-tratamendurako planta ezkutatzen da. Lehen igarotako bidegurutzera (6) heltzen gara, eta hortxe Solluberanzko noranzkoan jotzen dugu. 3,7 km egiten ditugu pista lau eta eroso honetatik Sollubeko lepora iristeko. Hasieran, Burgoaren magaletik goaz (tontorra gure ezkerretara dago), eta primeran ikusiko ditugu Bakio inguruko kostalde ederra eta Jata mendia bere antena bereziarekin. Gero, pinu artean segi­ tzen dugu, eta ez diogu kasurik egiten eskumatara dugun bideari, Kruze Mañurantz doanari

Arkanbele (Lucanus cervus).

115

URDAIBAI /Ibilbide-gida

hain zuzen. Toki honetatik landazabalaren eta kostaldearen bista ona dugu. Ekarri dugun pistak Ma単u Goiko baserri berriztaturantz eta asfaltozko pista batera eramaten gaitu. Guk hori hartzen dugu, eta zati lau honetatik Mungiara begiratzen duen Sollubeko hegala ikus dezakegu.

Sollubeko lepora (8) iristen gara. Kontu handiz Mungia-Bermeo errepidea zeharkatzen dugu, eta Sollubeko tontorrerantz doan asfaltoz足 ko bidetik segitzen dugu (trafiko-seinale batek ETBren antena eta Lurdeia landetxea aipatzen ditu).

Beste 800 metro gehiago egiten ditugu, eta Arronategi auzoan (9) ezkerretara hartzen dugu, Bermeora jaisten den errepidetik segitzeko. Errepidea utzi barik Urkimenditik gertu seinale batek gure noranzkoa (Almike/Bermeo) argitzen digu. Almike (10) auzotik pasatzen gara, eta Bermeoraino (1) segitzen dugu ibilbideari amaiera emateko.

116

Mendiko txilardiak Mendiko txilardiak gizakiak mendian eginiko ekintza intentsiboaren ondoriozko ekosistemak dira. Pagadi eta haresti azidofiloen arloek, ganaduaren ekintzarekin eta aspaldion baso goldaketekin eraldatuta, lekua egin diote lurra higadura hidrikotik babesten duen eta basoari aurreratzen zaion landaretza serial bati.

Txilardiak lur azidoetako nagusi izaten dira eta otearekin (Ulex europaeus) eta ide arruntarekin (Pteridium aquilinum) batera agertzen dira. Horreexek dira Bermeoko mendietako landaretza egiturarik ohikoenak. Sollube mendiko bizkarrean dagoz, Burgo mendiaren inguruetan batez ere, Urdaibaiko Biosfera Erreserbako ginarradiotadi-ideleku zabalenetarikoa.

Ibilbideen deskribapena

21.  Urdaibaiko mendebaldeko mugatik

Oiz mendikatea Lumoko San Pedrotik.

Urdaibaiko toki bakartietatik doan ibilbide honek landa-eremu interesgarriak erakusten dizkigu.

Luzera: 9 km.

Iraupena: 3 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: ia osorik pistatik edo mendi pistatik asfaltozko bidetik egiten da.

Zailtasuna: ertaina. Zati batzuk aldapatsuak ditu baina, oro har, nahiko laua da. Bestalde, toki batzuetan galtzeko arriskua egon daiteke azalpenak ez badira arretaz jarraitzen.

Kultura interesguneak: Lumo, Zallobante eta Bizkaigane auzoak.

Paisaia interesguneak: Maiaga mendatea, Bizkaiganeko baseliza.

Beste ibilbide batzuekin lotura: Bastegietan elkartu egiten da 10. ibilbidearekin.

Nola heldu Zallobantera: Garraio pribatua: Gernikatik joanez gero Errigoitira doan BI-3213 errepidea hartu behar da, herria igaro, eta eskumatara (Metxika:3 eta Bizkaigana:¡3) irteten den BI-4211 errepidetik Zallobante auzora heltzen gara. Mungiatik joanda, lehenengo Gernikara doan BI-2121 errepidea hartu behar da Olabarri auzoraino.

Hortxe ezkerretara igotzen den BI-3213 errepidetik joan behar da, eta Errigoitin BI-4211 hartzen da Zallobantera heltzeko.

Ibilbidea Inguruan haritz eder batzuk dituen Errigoitiko Zallobante auzoko baselizatik (1) irteten gara. Aurrean dagoen asfaltatutako bidea ezkerretara (hegoaldera) hartzen dugu, eta lehen bidegurutzean berriro ezkerretara jotzen dugu Gernika seinalatzen duen kartelaren noranz­ koan. Aurrera egiten dugu, bideak beherantz jotzen du, eta baserri berriztatu bat utzi ondo-

ren, eskumatara dagoen pinudira sartzen gara harri koxkorrez estalitako pista batetik (pistaren hasieran BTT ibilbideak seinalatzeko makila argia dago).

150 bat metro egiten ditugu, eta eskumatara Maiaga mendaterantz doan mendi-pista bat hartzen dugu. Laster pistak bihurgune bat

117

URDAIBAI /Ibilbide-gida

egiten du eta eskumatara jotzen du, baina guk hori itxi eta Maiagara zuzen igotzen den bidezidor bat hartzen dugu. Pinu gazteen landaketa baten ondo-ondotik goaz, eta bidean bertako zenbait zuhaitz gazte (pagoak, gaztainondoak, haritzak‌) ere ikus ditzakegu.

Bidezidorrak pista bat zeharkatzen du, eta gorantz segitzen du mendatearen tontorreraino (2).

hartzen dugu; orain, ipar-ekialderantz goaz, eta gure ikuspegian Foruko harrobia eta, atzerago, EreĂąozar mendipean Kortezubi eta Arteaga herriak nabarmentzen dira. Laster, Maiagara desbideratu baino lehen ekarri dugun bide asfaltatura iristen gara.

Maiagatik itzultzen gara berriro harri koxkorreko pistara. Eskumatara egiten dugu, eta Maiagaren magaletik goaz hegoalderantz (SSW). Bidegurutze batera iristen gara, Errigoitiko Madalen auzoa aurrean eta behealdean dugularik. Bertan, bi seinale-tantai daude ( PR BI 173). Guk Lumo (2,5 km) adierazten duena

Zallobanteko baseliza.

118

Orkidea. (Serapias cordigera)

Ibilbideen deskribapena

Eskumatara hartzen dugu, eta apur bat aurrerago Elorrieta baserria eta inguruko landak uzten ditugu eskumatara. Pare bat trafiko- seinale aurkitzen ditugu, ekarri dugun noranzko berean segitzen dugu, eta pinudien artean Lumoko San Pedro auzoko baserri-multzo txiki batera –Bastegieta (3)- hurbiltzen gara. Iristear gaudela Kosnoaga mendatea (bere antenarekin) eta Lumoko eliza (gertuko negutegiekin) ikusiko ditugu. Kosnoagaren presentzia gero eta nabariagoa da, eta, agian, bertara igotzeko gonbidapena ere.

Baserriak pasatu ondoren, 10. ibilbidearekin bat egiten dugu Lumorantz abiatzeko. Kilometro bat inguru egin ostean, Lumoko sarreran (4) dagoen iturrian ura har dezakegu, eta auzoari lasai behatu ondoren lehen ikusi dugun PR BI 173 ibilbidearen seinale zuri horiak segituko ditugu.

Lumoko plazan dagoen seinale-tantaiari kasu eginez, baserri artetik pasatzen gara, eta

Errigoitiko landazabala.

beheranzko joera duen bidexka belartsua jarri­ tzen dugu (ez hartu eskumara doazenak inguruko ortuetara baitoaz). Bidean tarteka seinale zuri-horiak ikusten ditugu, arte batzuk topatzen ditugu, eta segitzen dugu beherantz isurkide bat pasatu arte. Hortik gorantz egiten dugu, Ordorika baserrira iristeko. Hortik pista bat ateratzen da, baina guk hori utzi eta, baserriaren atzealdearen parean dagoen bihurgunean eskumatara irteten den lurrezko bidexkatik goaz aurrerago

Maiaga mendatea Urdaibaiko mendebaldeko muga egiten duen mendate honek, oso garaia izan ez arren (403 m) primerako talaia da, eta horregatik eseri gaitezke tontorrean dagoen “zementuzko koadratuan” ikuspegi ederraz gozatzeko. Izan ere, 360º ko bistak daude eta honako hau ikusi daiteke: Hego-ekialdera Oiz dago,eta iparekialdera Ereñozarreko San Miguel bereizten da. Bien artean Santa Eufemia, Iluntzar mendiak ditugu. Iparralderago Atxerreko San Pedro. Iparmendebaldean Sollube, eta hegoaldean Muxika eta Bizkargi eta atzerago Durangaldeko mendiak. Orientatzeko oso lagungarria da mendi talde batek jarri duen esfera metaliko txiki bat.

119

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Lumoko elizatea Kosnoagako hegoaldeko magalean haizetik babesturik dagoen muino batean (140 m), Lumoko gunea (Lumoko San Pedro) ezarri zen. Oraindik ez dakigu noiz gertatu zen hori, baina lehenengo aipamen idatziak XI. mendekoak direla ziurtatu daiteke.

Carabus linneatus.

ikusten den pinudirantz, hau da, mendebalderantz. Pinudian seinaleak galdu barik gora egiten dugu nabarmen, hegalaren erdialdera ingururaino. Hortxe, seinaleak duen pinu batean hain zuzen, beste bidezidor bat aurkitzen dugu, eta eskumatara (iparrera gutxi gorabehera) jo足 tzen dugu, hasieran altitudea aldatu barik; bihurgune batean gorantz doan bidexka hartzen dugu, eta seinaleak galdu barik mendi-pista bat topatzen dugu.

Seinaleak segi, eta laster berriztutako Amillagako S. Pedro baseliza (5) eta gertuko baserri batzuk ikusiko ditugu. Baseliza eskumatara daukagu eta guk inguratu egiten dugu bi haritzen artean, alboko pista zabalari kasurik egin barik. Baselizaren atzealdean bi bide belartsu ikusten ditugu, eta guk ezkerrera eta gora egiten duena (mendebalde-ipar mendebalde) aukeratzen dugu. Metro batzuk aurrerago, gain batean, Madariaga harrizko etxea ikusiko dugu, eta ekartzen dugun noranzko berean landa bat zeharkatu ondoren, haritz baten ondotik pasatzen gara zementuzko pista bateraino.

Sollubeko tontorra Bizkaiganetik.

120

Lumoko elizateko lurraldearen zati batean, XIV. mendean (1366. urtean) Gernika hiribildua sortu zen, Don Tello Bizkaiko Jaunaren babesean. Ordutik aurrera, elizatearen eta hiribilduaren arteko gatazkak ia etengabeak izan ziren biak bat egin arte 1882ko urtarrilaren 8an. Bategite horren ondorioa da gaur egungo herriaren izena GernikaLumo izatea.

Elizatearen ibilbide historikoan aipagarria da ordezkaria mantendu zuela Bizkaiko Jaurerriko Batzar Nagusietan bategitea gauzatu arte. Ordezkari horrek 6. eserlekua betetzen zuen.

Gaur egungo Lumon honako eraikin hauek azpimarra daitezke: XVI-XVII. mendeko San Pedro eliza, Lumoko dorretxea (Mezeta edo Allende Salazar dorretxe bezala ere ezagutzen dena) eta auzo-eskolen parean dagoen iturria (1884.urtekoa).

Guk gora egiten dugu, eskumatara, seinaleak jarraituz, eta pinuen artean berriro Elorrieta baserrira (6) iristen gara.

Lehengo bidea errepikatzen dugu, baina orain Zallobanteranzko noranzkoan; laster, ezkerretara, Maiaga mendirantz joateko erabili dugun harri koxkorrez estalitako pista uzten dugu, eta guk gorantz gogor egiten dugu bide asfaltatutik. Aldapa hori igaro eta azken zati aldapa足 tsuaren artean topatzen dugun ordeka aprobetxatu dezakegu ipar-ekialdera dagoen Baldatika auzoari eta alboko harrobiari azken begiradatxoa emateko. Gure ibilbidea Zallobanten (1) amaitzen da, hasierako puntuan.

Aurrera egin, eta oso azkar Zallobantera iristen gara ibilbidea amaitzeko edo Bizkaiganeraino (7) luzatzeko. Izan ere, joan-etorria beste bi kilometro ingurukoa da, eta nekatuta ez daudenentzako aukera ona izan daiteke Bizkaiganetik ikusten den paisaia, eta sumatzen den lasaitasuna benetan ederrak direlako.

Ibilbideen deskribapena

22.  Bermeoko hiribildutik itsasertzera

Bermeoko portua.

Ibilbide honek, antzina Bizkaiko buru izan zen Bermeoko hiribildua erakusten digu, zehazki, duen hirigune historikoa. Ibilaldia portutik, hau da, herriaren bihotzetik, ateratzen da; gorantz egiten du, eta talaia ingurura, eta Tonpoi Txikiko itsaslabarretara eta kalai harritsuetara eramaten gaitu. Hortik, itsasertzeko panoramika bikaina dugu.

Luzera: 3 km (olatu-horma kontuan hartu barik).

Iraupena: Ordu bat.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: Tonpoira iristeko bidezidorra kenduta, gainerako guztia kale artetik egiten da.

Zailtasuna: erraza, desnibela oso txikia baita.

Interesgune naturalistikoak: Tonpoi Txikiko itsaslabarrak, Bermeoko talaia.

Interesgune kulturalak: San Frantzisko komentua, arrantza-portua, hiribilduaren harresiak, hirigune historikoa, Arrantzalearen museoa, Ertzilla dorrea, Bermeoko talaia.

Paisaia interesguneak: Baztarre, Talaia, Tompoi txikia.

Nola heldu Bermeora: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo). Bizkaibus, A3515 BilbaoGernika-Bermeo eta A3527 Bilbao-Mungia-Bermeo linea.

Ibilgailu pribatua: Gernikatik BI-4215 errepidea eta Mungiatik (Sollubeko mendatetik) BI-631 errepidea.

Ibilbidea Frantziskotarren komentuko klaustrotik (1) irteten gara. Komentua izen bereko elizaren ondo-ondoan dago. Klaustroa duela gutxi lehe-

neratu zen, eta Bizkaian kontserbatzen den zaharrena da. Gaur egungo kokapenak kontrakoa dirudien arren, antzina hiribilduko harresitik

121

URDAIBAI /Ibilbide-gida

kanpo zegoen tenplua. Komentuko fraideek, mende hauetan guztietan eragin handia izan dute bermeotarren artean.

1867, urtean Agapito Sarraguak egindako Tarraskaren estatuaren paretik pasatzen gara Kasinora (2) joateko. Eraikina Severino Achucarrok egin zuen, eta guztiz berrituta dago, 1983. urteko uholdeek suntsitu baitzuten. Kasinoaren aurrez aurre Bermeoko azken ontziolak daude, eta alboko lorategietan Nestor Basterretxea bermeotarrak egindako eskulturak. Lamera parketik aurrera egiten dugu,

Ubarroi mottoduna (Phalacrocorax aristotelis).

122

eta “Artza� egungo arrantza- portura heltzen gara. Bertan ondo zaindutako arrantzuntziak ikus ditzakegu. Kaia jarraitzen dugu, eta berreraikitako antzinako euskal baleontzia (3) topatuko dugu. Museoa da, eta barruan antzinako euskal baleontzien bizimodua adierazten da. Metro batzuk aurrerago, antzinako kofradia (4) aurkituko dugu. Kofradia horren ordenantzak 1353. urtekoak dira, eta mendetan zehar hiribilduaren zentro ekonomiko garrantzizkoena izan da.

Moilatik segitzen dugu, eta portu zaharrera iristen gara. Zalantza barik, Bermeoren jatorria portu horretan dago, eta hiribildua D. Diego Lopez de Harok –Bizkaiko jaunak- fundatu zuen 1236. urtean. Portuko erpinetik Fraile Leku kalea hartzen dugu. Kalearen izena frantziskotar baten oroimenez ipini zen. Izan ere, arrantzuntziak itzultzen zirenean fraidea toki horretan esertzen zen eskatzera, eta, horrela, arraina lortzen zuen komenturako. Kalean eskumatara ikusten dugun lehenengo kaletxoa aukeratzen dugu, eta 1299. urtean eraiki zen Santa Eufemia zin egiteko elizaren (5) atzetik pasatzen gara, Gaztelu behatokira (6) heltze-

Ibilbideen deskribapena

ko. Hortik, olatu-hormaren eta hiru portuen (Portu zaharra, merkataritzako portua eta Ar­ tza) ikuspegi bikaina dugu.

Gero, Jokin jatetxe ondoko eskaileretatik jaisten gara, portu zaharreko kaietara itzultzeko. Gaur egun, pasealeku zabala bilakatu dira.

Kai horretan, hiru armarrien iturria (7) topa­ tzen dugu. Armarri horiek 1783. urtean, suteen eta lur-jotzeen ondorioz, desagertutako Talaiako Andre Mari elizako portikoan zeuden.

Gaur egun, hareharriaren higaduraren kausaz, oso narriatuta daude, baina, hala ere, identifikatu daitezke. Erdikoa Gaztelako armarria da, eskumakoa Bizkaikoa, eta ezkerrekoa Bermeokoa.

Moilea segitzen dugu, olatu-hormara iristeko. Horren hasieran, 2006. urtean Nestor Basterretxeak eginiko eskultura bat dago.

“La ola” (8) deitzen da, eta burdinazko kortexean moldatu zuen. Hemendik bi aukera ditugu: olatu-hormaren amaiera arte joan (600 bat metro) edo Frantxun Atxetasera itzuli eta portu zaharraren ertzetik doazen “Klara deuna eskilaretatik” igo. Eskailera horiek

Zitore hori (Lilium pyrenaicum).

Batzarre behatokira (9) eramaten gaituzte, eta kortsario eta piraten erasoetatik babesteko, 1795. eta 1833. urteen bitartean, jarri ziren kanoiak ikus ditzakegu. Aurrekoetxea kaletik Andra Mari kalera heltzen gara, eta kale San Frantzisko komentuko klaustroa Bermeoko San Frantzisko komentua 1537. urtean fundatu zen, eta Bizkaiko eta Gipuzkoako fraideen komenturik zaharrena da- Fundazio hori D. Tellok –Bizkaiko jaunak- eta Larako Andereak –haren emazteak- egiaztatu zuten. Frantziskotarren ordena oso errotuta egon da Bermeoko hiribilduan. Bestalde, orden horretakoak izan ziren Izaro irlako komentuan bizi izan zirenak. Gaur egun, komentu horren hondarrak baino ez dira geratzen kortsarioek suntsitu zutelako.

Klaustroa 1424. eta 1504. urteen artean egin zen, eta, egun, Euskal Herrian ditugunen arteko zaharrena omen da. Harlanduzko lana hareharrian egin zen, eta dekorazioan kontatzen den historia, neurri handi baten, animali harraparien bidez egiten da. Mende honetako hasierako konponketara arte, hornidura-azoka), auzo-alondegia, eskola, guardia zibilaren kuartela, musika-akademia, nautikaeskola eta epaitegia izan zen.

San Frantziskoko klaustroa.

123

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Tonpoi txikiko labarrak.

Ertzilla dorretxea.

horretan gora egiten dugu eskailera batzuk topatu arte. Hortxe, ezkerretara Musika kontserbatorioa dugu, eta eskumatara eskola nautikoa. Eskailerak igo, eta Ospitale psikiatrikora (10) iristen gara. Eraikina 1900. urtean eraiki zen zezen-plaza zegoen tokian. Puntu honetatik eskumatara egiten dugu Talaiaraino (11). Antzina, talaiari bat puntu horretan kokatzen zen, Urdaibaiko kostaldetik pasatzen ziren baleak antzemateko.

rretara Andra Mari eliza (14) ikusiko dugu.

Eraikina neoklasiko estilokoa da, eta 1821. eta 1858. urteen artean egin zen, Talaiako elizaren hondarrak erabiliz. Elizaren parean udaletxea (15) dago. Domingo de Kafrankak eraiki zuen 1732. urtean, eta barroko estilokoa da.

Itsaslabarretik doan bidea segitzen dugu, eta “Tonpoi Txiki”adierazten duen seinalea aurkitzen dugun lekuan bidezidor bat hartzen dugu. Bidezidorretik aurrera egin, pasarela bat igaro, eta metro batzuk aurrerago itsas-labarraren ertzera (12) heltzen gara. Inguru horretan itsasertzeko landare interesgarriak bereiztu ditzakegu, hala nola itsas azenarioa, itsas mihilua, itsas plantaina, eta, uda hasieran, arraroa den Lys lorea (Lillium pyrenaicum). Itsaslabarretik Matxitxako lurmuturra ikus dezakegu, EAEko iparraldeko lurmuturra hain zuzen.

Itzultzen gara “Tonpoi Bidea” hartzeko.

Kale nagusi horrek San Juan arkura (13) eramaten gaitu. Horixe da antzina harresiak zituen zazpi ateetatik gelditzen den bakarra.

Harresia 1353. urtean eraiki zen itsasotik etor zitezkeen erasoetatik, eta, bereziki, bandoen arteko gatazken ondorioz gerta zitezkeenetatik babesteko. Atea igarotzen dugu, eta udaletxearen enparantzara iristen gara. Gure ezke-

124

Hiru armarrien iturria Armarri horiek antzina, desagertutako Talaiako Andre Mari elizaren portiko nagusian zeuden, eta gaur egun tenplete neoklasiko baten daude. Erdikoak Gaztelako koroari dagokio, eta lehoi eta gaztelu baten gainean koroa duen burubiko arranoa dauka. Ezkerrekoak Bermeoko armarririk zaharrena adierazten du, hiribilduaren armak eta armarria ditu, eta horretan bi otso eta bale baten ondoko txalupako lau arrantzale daude. Eskumakoa Bizkaiko Jaurerriarena da, burua, hatzaparrak eta buztana agertzen dituen lehoi bat du, eta horrek armarria eusten du; horretan, haritz baten enborra zeharkatzen ari diren bi otso daude.

Hiru armarietako iturria.

Ibilbideen deskribapena

San Juan arkua Antzinako harresiak zituen zazpi ateetatik zutik geratzen den bakarra da. Harresia XIV. mendean eraiki zen, eta Bermeoko hiribilduaren hirigunea inguratzen zuen. Atearen irteera San Juan de Gaztelugatxe baselizara eramaten zuen bidera irekitzen zelako jarri zioten San Juan izena. Harresiak defentsa funtzioa zuen, baina, horrez gainera, bi eremu ezberdinen arteko muga zen: batetik, barrukoa, hiri-eremua, eta bestetik kanpoaldekoa edo Lur Edegia izenekoa. Lehenengoan bizi zirenak berariazko lege zaharra zuten, eta kanpokoenekiko pribilegio batzuk zituzten.

Atea arku ojival erraldoi baten bitartez zabaltzen da, eta arteka batzuk dituenez, antzinako ixte-sistema altxagarria zela pentsatzen da. Dorreak, harresia baino apur bat garaiago agertzen denak, gezileiho txiki batzuk ditu. Hiribildua defendatzeko zeuden gizonak gezilehio horietan kokatzen ziren.

Donibaneko Atea.

Hemendik, Ertzilla dorrera (16) abiatzen gara, izen bera duen kalea hartuz. Kalearen amaieran, egun museoa den dorrea aurkituko dugu. Hiri-dorre hori XV. mendekoa da, eta Ertzillatarren dorretxea izan zen. Jatorriz gi-

puzkoarrak izan arren, Arteaga leinukoen senideak ziren. “La Araucaria” idatzi zuen “Alonso Ertzilla Zuñiga” poeta dorretxe horretan jaio zen. Inguru hori utzi, eta portu zaharrerantz jo­ tzen dugu ibilbideari amaiera emateko.

125

URDAIBAI /Ibilbide-gida

23.  Gernikatik Busturiara itsadarraren ertzetik

Itsasadarraren ur-bidea Muruetako paduratik.

Guztiz laua den ibilbide honek aukera ederra ematen digu ekologikoki oso garrantzizkoak diren hezeguneen (lezkadiak eta padurak) balioez eta arazoez hausnartzeko.

Ibilbidearen luzera: 8 Km. Iraupena: 2,5 ordu.

Ibilbide mota: lineala.

Bide mota: Murueta inguruko munatik buztinezko bidexka batetik egiten den zatia izan ezik, gainerakoa pista edo asfaltoko errepidea da.

Zailtasuna: erraza, oso ibilbide laua baita.

Kultura interesguneak: Muruetako antzinako teileriaren aztarnak.

Natura interesguneak: Itsasadarra eta berari loturiko hezeguneak; ur hegaztiak.

Beste ibilbide batzuekin lotura: Ibilbide honen amaiera-puntuan 12. ibilbidea hasten da. Gainera 5. puntuan 11. ibilbidearekin lotura du.

Nola heldu Gernikara: Garraio publikoa: EuskoTren, Urdaibai linea (Bilbao-Bermeo); Bizkaibus, A3514 BilboGernika linea, A3515 Bilbo-Bermeo linea, A3523 Bilbo-Lekeitio linea eta A3519 Mungia-Gernika linea. Busturiatik itzultzeko EuskoTren, Bilbo-Bermeo linea, eta Bizkaibus, Bilbo-Bermeo linea.

Garraio pribatua: Bilbotik, N-634 Bilbo-Zornotza errepidea eta BI-4215 Zornotza-Gernika errepidea.

Ibilbidea Gernikako tren-geltokitik (1) irten, enparantza zeharkatu eta hartu eskumatara, Don Tello kalea segi amaitu arte, eta bidegurutzean egin berriro eskumatara Lekeitio, Markina eta Laida eta Lagaranzko noranzkoan hain zuzen.

126

Joan ezkerreko espaloitik, trenbidea zeharkatu eta zubia baino lehenagoko bidegurutzean itsasa­ darraren ondotik doan asfaltozko bidea hartu, hau da, Urbieta kiroldegia seinalea duen bidea. Itsasadarraren ezkerreko ertzetik iparral-

Ibilbideen deskribapena

127

URDAIBAI /Ibilbide-gida

derantz egiten dugu “Corte de la ria” izeneko pasealekutik. Pasealekua Muruetaraino doa kanalizatutako itsasadarraren ertzetik.

Ezkerretik datorren itsasadarraren meandro zaharra zeharkatzeko zurezko zubi bat pasa­ tzen dugu, eta segidan, saihesbideko zubipea igarotzen dugu. Metro gutxi batzuk aurrerago aipaturiko meandroaren gaineko zurezko bigarren zubia pasatzen dugu, eskumatara Golako ibaiaren bokalea dugu, eta Urbietako kirolinstalazioetara eta zaharkitutako ur araztegira iristen gara. Zati honetan ez da zaila zenbait urhegazti ikustea, bai itsasadarrean bai meandroan ere (horregatik merezi du zubietan geldiunetxo bat egitea). Araztegiak itsasadarrera isurtzen duen likidoaren inguruan lasun asko daudelako hegazti arrantzaleak maiz ikusten dira (koartza hauskara, lertxuntxo txikia, uba­ rroia, zorte apur batekin martin arrantzalea…), baita antxeta mokogorria, kaio hankahoria, basahatea…

Kirol instalazioetara iristean trafiko seinal baten azpian “Oinezkoentzako eremuan” sar­ tzen garela esaten digute, eta, egia esan, gernikar askok paseatzeko eta footing egiteko erabiltzen duten zuhaitzez inguratutako pista Itsasadarraren kanalizazioa Errege Katolikoen garaitik proiektu asko egon ziren kanalizazio hori egiteko. Helburua zen Gernikako portua indartzea, eta bide batez, inguruko lurrak lehortzea eta nekazaritzarako erabiltzea. Azkenean, 1903. urtean hasi ziren obrak eta gaur egun ezagutzen dugun zatia 1923.urtean amaitu zen. Proiektuak ez zuen aurrera egin, eta horregatik Muruetatik bokalerainoko zatia ez dago kanalizatuta.

Itsasadarraren ur-bide artifiziala.

128

Itsasadarraren pasalekua.

lautik eta erakargarritik egiten dugu aurrera.

Ezkerretara, zehazki Foru herrira doan bidexkatik gertu, iturri baten ondoan, Baccharis halimifolia izeneko landare inbaditzailearen kontra egin diren ahaleginak adierazteko kartel bat (2) ikus daiteke. Izan ere, landare horrek sekulako hedapena izan du azken urteotan bereziki kanalizazioa amaitzen den tokirainoko eremuetan, eta, horren ondorioz, garrantzia ekologiko handia duten lezkadiak (Phragmites australis) nabarmen murriztu dira.

Aurrera egiten dugu, eta ekarri dugun pista kanalizazioarekin batera amaitzen da. Toki honetan (3) pare bat eserleku daude, eta nahi

Ibilbideen deskribapena

izanez gero atsedentxo bat har dezakegu itsasa­darraren ibilbide meandrotsuari, eta uretan edo ertz lokaztuetan egon daitezkeen ur Baccharis halimifolia Baccharis Ameriketako Estatu Batuetako kostalde atlantikoko espeziea da. Antza, Europara apaindura-landare bezala iritsi zen XX. mendean, eta gure Erkidegoan mende horretako erdialdean aipatu zen lehenengoz.

Baccharisa kontrolpean egon zen, Urdaibaiko belardi hezeetan 50eko hamarkadaren amaierara arte garaiko nekazaritza-jarduerei esker, baina, jarduera horiek amaitu ondoren, bereziki 80ko hamarkadaren hasieratik, modu esponentzialean zabaldu da.

Izan ere, gaur egun gehien hedatuta dagoen espezie inbaditzailea da, eta, jada, estuarioko -batez ere, itsasoz gaindiko hezeguneetako- 90 hektarea inguru kolonizatu ditu.

Baccharis halimifolia zuhaixkak, espezie inbaditzaile askoren antzera, eremuak azkar kolonizatzeko ezaugarri egokiak ditu: 2-3 urte dituenerako haziak sortzen hasten da, hazi-ekoizpen handia du (landare bakoitzeko 1,5 milioi), haizearen bidez oso urrunera barreia daitezkeen hazi txikiak ditu‌ Hori dela eta, ez da bat ere erraza izaten izurria kontrolatzea.

Dena den, arazoari aurre egiteko Urdaibaiko Patronatuak 2007tik aurrera programa-pilotu bat abiatu du, espezie inbaditzailea gehien hedatuta dagoen gune batzuetatik ezabatzeko.

Burruntzi (Brachytron pratense).

hegaztiei erreparatzen diegun bitartean. Itsasadarrak Gernikatik honaino izan duen ibilbide zuzena kanalizazioaren ondorioa da, jatorrian oso meandro zabalak egiten zituelako. Ekialderantz Gautegiz Arteagako herria eta EreĂąozarreko San Migel mendia ditugu, eta iparmendebalderantz gertu ikusten diren Muruetako adreiluzko tximini altua eta ontzioletako garabiak.

Seinale hori eta zuriak jarraituz aurrera egiten dugu munaren gainetik doan buztinezko bidexka batetik. Inguru honetan, bidexkatik ezkerretara dauden eremuetan, Baccharisen hedapena nabarmen-nabarmena da.

Trenbideraino iristen gara, albotik metro gutxi batzuk eginda gero, eskumatarantz irte-

Txilka (Baccharis halimifolia).

Itsasadarraren kanal nagusia Muruetan.

129

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Padurak Muruetako Ontziolaren inguruan.

ten den bidexka hartzen dugu aipatutako tximiniaraino (4). Antzinako teileria bateko tximinia da, eta merezi du bertatik eta alboko pantalanetatik mugitzea, eta ikus daitekeen paisaia ederraz gozatzea: itsasadarra bera, padurak, bokalea eta hondartzak inguruko mendiak…

Ekarri ditugun seinaleak segi eta ontziolarantz, itsasadarraren ertzetik hurbil doan bidexkatxoa hartzen dugu. Laster berriro trenbidearekin egiten dugu topo, baina, kasu honetan, zeharkatu egiten dugu eta baso mixto interesgarri batetik pasatzen den mendipista hartzen dugu. Metro gutxi batzuk egin ostean zementuzko bide batera (5) iristen gara. Hementxe 11. ibilbidearekin elkartzen gara, baine guk Busturira zuzuen joan nahi ba dugu ekarri ditugun seinale hori eta zuriei kasurik egin gabe eskumatara jotzen dugu, eta, bidea utzi barik, farolen artean errepide txiki bateraino iristen gara. Muruetako Landa auzoan gaude.

“Landa” adierazten duen señalearen parean, bidezidor bat hartuz gero ur freskoa eta

130

Orkidea (Dactylorhiza elata).

ederra duen iturri batera heldu gaiztezke. Itzultzen gara errepidetxoan eskumatara egiten dugu, Busturiarantz, eta berehala bidegurutze batera iristen gara. Hementxe errepide orokorrerantz jotzen dugu, eta ertzetik doan bidegorria har­tzen dugu. Bidegorri hori Muruetako udaletxearen parean amaitzen denez, errepidea kontuz zeharkatu eta Busturiako San Kristobaleraino iristen gara. Honaino iritsitakoan bi aukera ditugu: auzoan bertan dagoen trengeltokira (6) joan eta ibilbidea amaitu edo 12. ibilbideari hasiera eman.

Ibilbideen deskribapena

24.  Txango bat Urdaibaiko ekialdeko kostaldean eta landazabalean barrena

Laga hondartza.

Ibarrangeluko udalerritik egiten den txango labur eta eroso hau Laga hondartzatik abiatzen da, paraje ederrean dauden Akorda eta Gendika auzo txikiak bisitatzeko aukera ematen digu, eta Urdaibaiko ekialdeko kostaldearen ikuspegi zoragarria eskaintzen du.

Distanzia: 9,4 Km. Denbora: 2,5 ordu.

Ibilbide mota: zirkularra.

Bide mota: mendi pista, pista zementatua eta errepidea.

Zailtasuna: erraza. Aldapa gutxiko ibilaldia, edozeinek egiteko modukoa.

Natura interesguneak: Akordako landazabala, artadi kantaurriararen paisaia, OgoĂąoko itsaslabarra.

Kultura interesguneak: Akorda auzoa, Elantxobe hirigunea eta bere portua.

Paisaia interesguneak: Lagaburu.

Beste ibilaldiekin lotura: 14. ibilbidearekin Akorda auzoan; 15 ibilbidearekin Alarren (Elantxobe).

Nola heldu Lagako hondartzara: Garraio publikoa: Bizkaibus, A3526 Gernika-Ibarrangelu linea.

Garraio pribatuan: Gernikatik Lekeitiorako bidea; Arteaga herria igaro eta ezkerretara jo Laida eta Laga hondartzetara.

Ibilaldia Laga hondartzatik (1) abiatzen gara Ibarrangelurako errepidean zehar. 350 metro ibili ondoren, gure eskuinean dagoen bide zabal bat (2) hartzen dugu NW norabiderantz. Bidea erdiko maldatik igotzen da landatutako pinu

eta eukaliptoen eta berez hazitako gaztainondo eta haritz batzuen artean. Gure eskuinean OgoĂąo lurmuturra ikusten dugu. Igoeraren erdia eginda gero, eskuinean dagoen Kobea etxea uzten dugu.

131

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Ordeka batera heltzen gara, eta hortik haran txiki bat -itsasorantz orientatuta- begizta dezakegu (Arroizbarrena eta Arroizgoikoa), baita kostaldea eta Izaro irla ere. Hemendik aurrera jarraituko dugu, ezkerrean Kobeagana mendira (168,5 m) daraman bide bat utziz (3). Gure bide zabala hegoalderantz abiatzen da igoera eta jaitsiera laburrak eginez, bitartean ohiko pinu eta eukaliptoez gain; elorri beltzak, elorri zuriak, astigarrak, gurbitzak eta oteak ere bereiz ditzakegu.

132

Gure bidea (4) Gametxotik pasatzen den Laidatiko bidearekin elkartzen da. Baserri abandonatu baten alboko orientazio-zutoi batek Akordarako bidea adierazten digu.

Akorda (5) izeneko auzo lasai honek bisitatxo bat merezi du.

Ibarrangelu herrira doan errepidetik irteten gara auzotik. 600 metro egin ondoren, bide zementatu bat (6) hartzen dugu ezkerrerantz (NNW norabidea). Bide hau, hasieran, txalet

Ibilbideen deskribapena

baten hesiaren ondoan igarotzen da. Hemendik Akorda inguruko landazabalen eta Atxerreko artadiaren bista ederrak ditugu.

Bide zementatutik jaisten gara, belardien eta berriro ikusten dugun kostaldearen bistekin gozatzeko parada dugu, eta horrela Gendika auzora (7) ailegatzen gara.

Ibarrangelu-Laga errepidera (8) heltzen gara; eskuinerantz jotzen dugu errepidetik eta, 250 metrora gure ezkerrera hasten den bide zementatu eta zabala (9) igotzen hasten gara.

Bidea Ibarrangeluko hondakin-uren araztegiaren ondotik igarota gero, Elantxobeko goialdean dagoen Alarre auzora garamatza.

Eukalipto eta pinuen artean kilometro erdi bat igo ondoren, Alarra auzora (10) iristen gara.. Oso gomendagarria da itsasorantz amil­ tzen den maldan zintzilikatutako Elantxobe herriaren bisita, baina kontuan hartuz geroago Alarrera igo beharko dugula gure ibilbidea jarraitzeko.

Alarretik Bermokizera hurbiltzen gara Elantxobeko hilerri ondotik pasatzen den bide zabaletik. Bidea hasieran SWra abiatzen da eta

Izaro irla Kobeagana muinotik.

berehala NWra. Harresi artean pasatzen gara, berriro itsasoa ikusten dugu, eta pixka bat harantzago etxe bakarti bat uzten dugu gure eskuinean. Metro batzuk aurrerago, pinudi batean sartzen gara eta bideak iparralderantz egiten du (pinudiaren sarreran Elantxobe-Ibarrangelu udalen arteko mugarri bat dago bi E hizkirekin).

Lagako dunak Modu naturalean, haizearen, olatuen eta landareen jarduera bateratuaren ondorioz, osatzen diren kostaldeko ekosistemak dira dunak. Ekosistema hauskorrak eta dinamikoak dira, eta ingurumen-egoera nagusien arabera garatzen dira.

Ikuspuntu ekologikotik, Urdaibaiko kostaldeko hareatzarik garrantzitsuenak dira Laga eta Laidako hondartzak. Lagako hondartza OgoĂąo lurmuturrak babesten du, eta itsasertzeko duna gaur egunera arte kontserbatu duen bakarra da, nekez kontserbatu badu ere. 1998ko udan, duna-sistemaren perimetroa babesteko lana egin zuen “Urdaibaiko Galtzagorriakâ€? boluntario-taldeak, eta horren ondorioz dago bizirik eta ondo kontserbatuta hareatza hori. Lan horri esker, bainulariak modu antolatuan sartzen dira hondartzara, eta dunetako zatirik ahulenak babestuta daude.

Itsas ezkertea (Calystegia soldanella).

133

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Baserria Akordan.

Harkaitz-zozo urdin (Monticola solitarius).

Hemen, Bermokizen (11), gure ibilaldiak ezkerrerantz (hegoalderantz) egiten du, eta jaitsiera nabarmenaren ostean Laga-Ibarrangelu errepidera eramaten gaitu. Hala ere, merezi du aurrera jarraitzea, itsasaldera, pinudian barrena. Bide lau honetatik kilometro bat aurrerago, Lagaburu izeneko lekura (12) iristen gara. Toki bakarti eta ikaragarri hau Laga eta Ogoñoren arteko magalaren erdi inguruan dago. Behatokia bikaina da eta kostaldearen eta Ogoño itsaslabarraren paretaren ikuspegi paregabea du. Zurezko eserlekutik paisaiaren edertasunaz eta itsas hegazti ugarien hegaldiez goza dezakegu. Pinu artean antzematen den

Laga hondartzaren ikuspegia ere ederra da benetan. Hemendik bidezidor bat jaisten zen zuzenki Lagako hondartzaraino, baina zoritxarrez bidea galdu da.

Ogoñoko itsaslabarra.

134

Itzuliko bidea egin ondoren, Bermokizera (11) heltzen gara berriro. Lehen aipatutako aldapa handiko jaitsiera(ezkerrean “Ipintxe” etxea uzten dugu) egiten dugu, Ibarrangelu-Laga errepidera heltzean eskuinerantz jotzen dugu, eta, kontu handiz, bazterbidetik aurrera egiten dugu gure ibilaldia Lagako hondartzan (1) bukatzeko.

Ibilbideen deskribapena

25. Gernikatik Arteagarantz itsasadarraren albotik

Landazabaleko paisaia eta itsasadarreko lezkadiak Enderika auzoko ingurunean (Kortezubi).

Gernika-Lumotik Gautegiz Arteagara doan ibilbide eroso honen bitartez itsasadarrari loturiko hezegune garrantzizkoak (lezkadiak) zeharkatzen ditugu eta ornitologiaren ikuspuntutik Urdaibaiko hezegunerik garrantzitsuenak bisitatu dezakegu.

Ibilbidearen luzera: 6,3 km.

Irpena: 2 ordu.

Ibilbide mota: lineala.

Bide mota: Ia dena pistaz (lurrezkoa, zementuzkoa eta asfaltozkoa) egiten da. Gainerakoa, errepidez edo bidezidor erosoz. Ibilbide honek GR 98 izenekoa segitzen du, seinale gorri eta zuriak izan ditu, baina, zoritxarrez, asko desagertuta daude.

Zailtasuna: Ibilbide erraza, ia osoa laua baita.

Natura interesguneak: Lezkadia, Urdaibai Bird Center.

Kultura interesguneak: Enderika auzoa.

Paisaia interesguneak: Enderika.

Beste ibilbide batzuekin lotura: Ibilbide honen amaiera-puntuaren parean dagoen Gautegiz Arteagako udaletxean 8.ibilbidea hasi daiteke.

Nola heldu Gernikara: Garraio publikoa: Eusko Tren Urdaiba linea (Bilbo-Bermeo). Bizkaibus, A3514 BilboGernika linea; A3515 Bilbo-Bermeo linea; A3523 Bilbo-Lekeitio linea; A3519 Mungia-Gernika linea. Artegatik itzultzeko: Bizkaibus, A3526 Ibarrangelu-Gernika-Lumo linea (astegunetan) eta A3513 Lekeitio-Gernika-Lumo linea.

Ibilgailu pribatua: N-634 Bilbo-Zornotza errepidea eta BI-4215 Zornotza-Gernika errepidea.

Ibilbidea Gernika-Lumoko tren-geltokitik (1) irten, enparantza zeharkatu eta hartu eskumatara, Don Tello kalea segi amaitu arte, eta bideguru­ tzean egin berriro eskumatara, hau da, Lekeitioko noranzkoan. Joan ezkerreko espaloitik,

trenbidea eta zubia igaro, eta lehenengo bidegurutzean itsasadarraren ondotik doan asfaltozko bidea hartu, hau da, Uharte kalea.23. ibilbidean “Corte de la ria� izeneko pasealekuaren paretik hain zuzen.

135

URDAIBAI /Ibilbide-gida

136

Ibilbideen deskribapena

Itsasadarraren eskumako ertzetik iparralderantz egiten dugu, kalearen asfaltoa amaitzen da, eta saihesbidearen zubipetik pasatzen gara; aurrera goaz denbora guztian itsasadarraren kanalizazioa ezkerretara dugula. Laster, Golako ibaia zeharkatzeko zubira iristen gara. Hementxe, merezi du, agian, geldiunetxo bat egitea inguruan ur-hegazti ezberdinak ikus daitezkeelako (koartza hauskara, lertxuntxo txikia, kaio hankahoria, antxeta mokogorria…).

Apur bat aurrerago, maldatxo bat igo ondoren, bidea bitan banatzen da. Guk ezkerrekoa hartzen dugu, Arteagarantz doana, eta hurbileko Enderika auzotik (3) pasatzen dena. Badugu hala ere, eskumarantz doan aukera, eta Barrutia auzoa igaro ondoren, berriro Gernikara Bigarren aukera: Barrutibaso landazabaletik Gernikara ……

Orain bidexka batetik aurrera egiten dugu, eskumatara zenbait ortu ditugu, eta metro gutxi batzuk eginda gero zurezko zubi bat zeharka­ tzen dugu. Iparralderanzko norabidea galdu barik ibilgailuen pasoa debekatzen duen zirkulazio-seinale bat aurkituko dugu. Iparralderanzko norabidea galdu barik aurrera egiten dugu. Zurezko hesi bat igaro ondoren, ondo egokitutako bide batera heltzen gara. Bidetik aurrera egin ahala lezkadiaren (2) presentzia gero eta nabarmenagoa da. Bideak eskumatara egiten du, itsasadarraren ertza uzten dugu, eta metro batzuk aurrerago, zurezko zubi batera iristen gara.

Zubitik ondo ikusten dugu duela gutxi berreskuratu den Barrutibaso hezegunea, lezkadi ureztatuz osatutako hezegunea hain zuzen.

Aipatutako bidegurutzean eskumarantz hartzen dugu, Gernikarantz hain zuzen. Ondo prestatutako bide horretatik aurrera berreskuratu den iturri bat (eskumara) eta haltzadi batera iristen gara. Bidea segitzen dugu zuhaizti misto eta pinudi txiki bateraino. Porlanezko pista batera heltzen gara.

Eskumarantz hartzen dugu, paisaian landazabalak eta zuhaizti mistoak (sahatsak eta haritzak) dira nagusi. Aurrera egin eta 300 bat metrora, eskumarantz doan bidea hartzen dugu. Prestatutako bide horrek hegoalderantz, Gernikarantz, eramaten gaitu. Laster,Gernika-Arteaga errepidea hurbil, gure gainean, ikusten dugu. Zurezko zubitxo bat igarotzen dugu eta Lenda harizti ederra zeharkatu ondoren, aipatutako errepidera iristen gara. Guk eskumarantz jotzen dugu eta “Barrutia auzoa” seinalean ere eskumarantz doan porlanezko bidea hartzen dugu. 100 bat metro egin ondoren, bidegurutze bat topatzen dugu.Guk ezkerrerantz egiten dugu.Ez dira metro asko egin behar itsasadarraren ertzera heltzeko, zehazki ibilbidearen hasieran zeharkatu dugun zurezko hesira hain zuen.

San Esteban baseliza Enderika auzoan.

Kuku-lore (Lychnis flos-cuculi).

137

URDAIBAI /Ibilbide-gida

eramaten gaituena (horren deskribapena honako laukitxo horretan ikus daiteke: “Barrutibaso landazabaletik Gernikara”).

Lezkadia Urdaibaiko itsasadarraren haranaren hondoan, batez ere Gernika eta Murueta eta Gautegiz-Arteagaren artean topatzen da. Lezka (Phragmites australis) gazitasun gutxiko hezeguneetan hazten da.

Baldintza onak baldin baditu masa trinko-trinkoak eratzen ditu, lezkadiak izenekoak. Barruan animaliek babesleku egokiak topa ditzakete, eta hegaztientzako bereziki, oso habitat garrantzitsuak dira.

Izan ere, lezken adar, sustrai eta errizomen artean ezkutatzen dira hegazti asko, batzuk elikatzeko edo lo egiteko, beste batzuk, gainera, habia egiteko ere.

Elikagai bila lezkadiaren ertzetik mugitzen diren ur-hegaztiak dira errazen ikusten direnak, hala nola, txilinporta txikia, uroilo arrunta, edo kopetazuria besteak beste. Hala ere, lezkadiek berebiziko garrantzia dute ia bizimodu osoa bertan egiten duten hegaztientzako; adibidez benarriz bekainduna, lezkadi Karratxina, uroi landa…

Hegazti horietako batzuk (uroilanda handia, uroilanda txikia, amiltxori txikia…) bereziki uretan, lokatzean edo landarediaren beheko partean mugitzen dira; beste batzuk aldiz, normalean txikiak eta kolorez kriptikoak direnak, lezkadiaren goiko partetik ibiltzen dira elikatzen edo habiak egiten (errekatxindorra, lezkariak…).

Urdaibaiko lezkadien garrantzia azpimarratzeko aipa daitezke honako kasu hauek: Europan hegazti paseriformeen artean mehatxatuen dauden urbenarrizak, edo EAEn oso gutxi dagoen, baina gure lezkadietan habia egiten duten, amiltxori txikiak, edo gaua emateko erabiltzen duten enarak…

Lezkadiak Kortezubin.

138

Auzoan baserriekin batera txaleten bat ikus daiteke. Gora egiten dugu, eta haritz motz eta ederrez inguratutako San Esteban baselizara iristen gara. Inguru honetatik ekarri dugun biderantz begiratzen badugu, haran hondoko lezkadi bikaina ikusiko dugu, itsasadarraren ezker-eskuman hedatuta. Baseliza utzi eta aurrera goaz beste baserri batzuk topatu arte. Bideak azken baserria inguratu egiten du, eta bertatik iparralderantz begiratuz gero, itsasadarraren haranaren ikuspegi ederra izango dugu.

Bideak beherantz egiten du, eta desbideratu barik Gernika-Arteaga errepidera iristen gara.

Ezkerretara egiten dugu, biribilgune bat pasatu, eta aurrera egiten dugu urdina eta zuria den etxebizitza bateraino. Parean “Cortezubi” kartela duen etxe zahar bat dago, eta apur bat aurrerago Terlegiz auzorantz doan bidea . Errepide nagusia zeharkatzen dugu kontu handiz oinezkoen pasabidetik, eta gorantz doan bide estu hori hartzen dugu. Terlegiz jartzen duen kartela igaro, eta zementuzko pistatik bidegurutze batera iristen gara. Guk ezkerretara eta behera egiten duen bidetik goaz, eskumatara harizti bat dugularik. Jaitsiera egin ostean topatzen dugun bidegurutzean aurrera egiten dugu eta zubitxo bat zeharkatzen dugu. Ereñozarreko Migel Deunaren pean dagoen haran honetan belardi hezeen eta lezken presentzia nabaria da. Guk asfaltozko bidetik iparrerantz jotzen dugu eraikinen artean, eta aurrez aurre Gautegiz Arteaga herria agertzen zaigu. Hurrengo bidegurutzean ezkerretara doan bidea hartzen dugu orain, eta berriro errepide nagusira heltzen gara.

Kortezubiko eta Gautegiz Arteagako antzinako ibarrak.

Ibilbideen deskribapena

Errepidea kontuz zeharkatzen dugu, eta “Garaje” jartzen duen eraikinaren ondotik doan bidea segitzen dugu. Bidearen hasieran GR ibilbidearen seinale gorri eta zuri bat dago.

Zementuzko bidetik metro gutxi batzuk egin eta farola baten albotik eskumatara irteten duen pistatik segitzen dugu pinudi baten ertzetik. Aurrerago beste pista bat, hau ere zementuzkoa, topatzen dugu. Pistatik goaz eta bidegurutzean eskumatarantz abiatzen gara, orain, harizti txiki baten ondotik. Aurreratxuago, ezkerretara, Urdaibai Bird Center (4) izenekoaren eraikin berezia, eta atzean Arteagako gaztelua ikusten dira. Hegaztiak ikertzeko eta

dibulgatzeko zentru honek kudeatzen dituen hegaztien behatokiak bisitatzea merezi du.

Lertxuntxo txikia (Egretta garzetta).

“Urdaibai Bird Center” Gautegiz Arteagan.

Behatokiak bisitatu ondoren, ekarri gaituen bidera itzultzen gara. Hamar bat metro ibili eta topatzen dugun bidegurutzean ezkerretara jo­ tzen dugu. Asfaltozko bide horrek beste bidegurutze batera eramaten gaitu. Hortxe aurrera egiten dugu, eta gero eskumatara apur bat igotzeko. Gautegiz Arteagako txaleten artean goaz, ezker-eskuman farolak dituen bide zabal batetik.

Aurkitzen dugun hurrengo bidegurutzean berriro eskumatarantz goaz, eta berehala enparantza txiki batera iritsiko gara. Aurrera eginez errepide nagusiaren ondoan dagoen Bus geltokira (5) heltzen gara, eta, horrela, ibilbideari amaiera emango diogu, udaletxearen parean.

139

URDAIBAI /Ibilbide-gida

Erreferentzia interesgarriak Urdaibai Biosfera Erreserbaren informazio zentrua Udetxea Jauregia.

Gernika-Lumoko errepidea z/g Tlnoa: 94. 625 71 25

Arrantzalearen museoa Torrontero kalea 1 Bermeo www.bizkaia.net Tlnoa: 94 688 11 71

Euskal Herriko Biodibertsitatearen zentrua Madariaga dorretxea BÂş San BartolomĂŠ Busturia Tlnoa: 94 687 0402

Gernika Museoa Foru Plaza z/g Gernika-Lumo Tlnoa: 94 627 02 13

Gernika-Lumoko turismo bulegoa Artekale 5 Gernika-Lumo Tlnoa: 94 625 5892 Bermeoko turismo bulegoa Lamera parkea z/g Bermeo Tlnoa: 94 617 91 54 Mundakako turismo bulegoa Kepa deuna kalea z/g Mundaka Tlnoa: 94 617 72 01

Izaro irla Laidako hondartzatik

140

Baserriaren interpretazio zentrua Eleixalde Auzoa s/n Mendata www.mendata.com Tlnoa: 94 625 72 04 Euskal Herriko Museoa Allende Salazar etorbidea z/g Gernika-Lumo www.bizkaia.net Tlnoa: 94 625 54 51 Gernikako arbola eta batzar etxea Allende Salazar etorbidea s/n. Gernika-Lumo Tlnoa: 94 625 11 38

Bibligrafia

Bibliografia * ALDAI AGIRRETXE P.; ORMAETXEA ARENAZA O.; Urdaibai. Giza ingurunearen eta paisajearen gida historikoa. Eusko Jaurlaritza 1998. * ARANBURU A. et al.: Vegetación de la Comunidad Autónoma del País Vasco. Eusko Jaurlaritza. 1996. * BIZKAIKO FORU ALDUNDIA.; Bizkaiko interes geológiko guneak. 1990. * BLANCO CASTRO EMILIO et al. Los bosques ibéricos. Una interpretación geobotánica. Edit.

Planeta 1998. * CAÑO A; HERNÁNDEZ R.; Urdaibai. Colección Temas Vizcaínos BBK 2001. * CAÑO A; HERNÁNDEZ R.; Urdaibai. Proiektu didaktikoa. Eusko Jaurlaritza 2003. * GARCIA DE CORTAZAR, J.A. y OTROS: Bizcaya en la Edad Media. San Sebastian 1985. * GARCIA PLAZAOLA J.I. Estudio de la avifauna de la ría de Urdaibai: Análisis crítico. 1996. * GOGEASKOETXEA ARANTZA; JUARISTI JOSEBA; Aprovechamientos históricos y privatización de las marismas del Urdaibai. Lurralde 20. 1997. * GOGEASKOETXEA ARANTZA; JUARISTI JOSEBA; Las marismas de Urdaibai: Usos históricos, privatización e intervenciones públicas (siglos XVIII-XX). Dinámina litoralinterior. Volume I. Dpto. de Xeografia da Universidade de Santiago de Compostela. 1997. * MARTIN R.; MUÑOZ J.C.; Urdaibai. Reserva de la Biosfera. Gobierno Vasco 1992.

141